ELEKTROTEHNIKI FAKULTET UNIVERZITET U SARAJEVU

Odsjek za telekomunikacije
MSc studij, I godina
akademska godina 2012/2013

Predmet: Komunikacijski protokoli i mree

Predava: ass. Aleksandar Mastilovi, dipl. ing. el.

TUTORIJAL 1
Uvod u svijet raunarskih komunikacija
 Univerzitet u Sarajevu akademska godina: 2012/2013
Elektrotehniki fakultet Komunikacijski protokoli i mree
Odsjek za telekomunikacije Tutorijal 1

1 Uvod
Svaku eru tehnolokog napretka obiljeile su specifine inovacije, ija primjena je znaajno utjecala na
kvalitet ivota obinog ovjeka i na neki nain mijenjala njegove navike. Pristup informacijama i elja za
njihovim prikupljanjem svakako je oboljeila drugu polovinu 20. stoljea i prema prvim naznakama, taj
euforini trend nastavit e se i u 21. stoljeu.

U tom pravcu svakako najvei znaaj ima IP protokol (Internet Protokol). Pojava IP protokola usko je
vezano za pojavu Interneta. Prapoeci Interneta vezani su, kako to obino biva, za vojne sisteme. U
periodu kada SSSR lansira satelit Sputnik, u SAD se intezivno radilo na komunikacionom sistemu
baziranom na komutaciji paketa poznatom kao ARPANET. Prva komunikacija uspjeno je implementirana
29.10.1969. godine, i taj trenutak smatra se poetkom onoga to danas nazivamo Internetom i IP
raunarskim mreama.

Svakako danas smo svjedoci izraenog trenda konvergencije najrazliitijih servisa i usluga prema
jedinstvenom sistemu IP mrea. Oni malo optimistiniji ve govore o inteligentnim poslovnim i kunim
sistemima, koje nadziremo i kontroliemo iz jedne take, bilo da se radi o sloenim industrijskim
postrojenjima ili jednostavnim zadacima, ukljuivanje i iskljuivanja sijalice ili pak otvaranja i zatvaranja
vrata. U ovom kontekstu, ve nas okruuju i prvi rezultati implementiranih servisa preko postojeih IP
mrea, pri emu se najdalje otilo po pitanju prenosa govora preko IP mrea (VoIP Voice over IP) i
prenosa slike (IPTV). U tom kontektu podrazumjevamo i sve druge srodne usluge.

Da bi mogli govoriti o implementaciji sistema sa specifinim namjenama koritenjem mrene

infrastrukture, neophodno se upoznati sa osnovnim pravilima za rad na IP sistemima. U ovom tekstu
govorit emo o IP adresiranju i nekim osnovnim pravilima koje treba imati na umu prije nego se
upustimo u nepregledno more mogunosti koje se otvara za najrazliitije aplikacije.

IP protokol je mreni protokol 3.sloja zaduen za komunikaciju baziranu na komutaciji paketa, odnosno
routing protokolima. Ako koncept komutacije paketa uporedimo sa sistemima sa komutacijom kanala, u
koje spadaju konvencionalni telefonski PSTN sistemi, moemo uoiti nebrojene prednosti. U prvom redu
IP sistemi su nekonekciono orjentisani, to znai da su veze koje se uspostavljaju od poiljaoca do
primaoca paketa privremene. Te veze se za svaki pojedinani paket posebno proraunavaju na osnovu
vie parametara, pri emu se zahtjeva najoptimalniji nain po pitanju sigurnosti prenosa i brzine. Na ovaj
nain obezbjeuje se adaptacioni karakter sistema na trenutno stanje u njemu, ime se dostupnost
sistema die na znaajno vii nivo od onoga koji je bio prisutan u konvencionalnim analognim sistemima.

IP protokol, to je jako vano, obezbjeuje rad heterogenih sistema, baziranih na vrlo razliitim fizikim
interfejsima, poevi od optikih vlakana, UTP kablova do beinih sistema na razliitim radnim
frekvencijama. IP predstavalja zajedniku taku apstrahovanja fizikog sloja.

Da bi ureaji na IP sistemima uspjeno komunicirali, neophodno je da se ureaji, koje emo u daljem

tekstu nazivati hostovima, meusobno mogu raspoznavati. To znai da ih praktino na odreeni nain
moramo imenovati jedinstvenim identifikatorom. Kao identifikator koristit emo brojanu sekvencu koju

2
 Univerzitet u Sarajevu akademska godina: 2012/2013
Elektrotehniki fakultet Komunikacijski protokoli i mree
Odsjek za telekomunikacije Tutorijal 1

nazivamo IP adresom. Bitno je napomenuti da unutar istog IP sistema ne smiju postojati dva hosta sa
istom IP adresom, jer bi to izazvalo problem u radu sistema i nemogunost prepoznavanja
odgovarajueg hosta, kada nam je on potreban. Pored hostova, IP adresu moraju imati i router te drugi
ureaji koji su integrisani u IP sistem, bez obzira na njihovu funkciju (pod pojmom host u daljem dijelu
tekstva podrazumjevat emo PC, mrene printere, IP telefone, IP kamere i sve druge ureaje). Izuzeci od
ovoga pravila su switch i hub ureaji, koji nemaju IP adresu i koji operiu na 2. sloju, te im za njihovu
funkciju nisu neophodne IP adrese. Vidjet emo da i ti ureaji imaju identifikatorski broj na 2.sloju koji
koriste za obavljanje njihove funkcije, a koji nazivamo MAC adresa (MAC Medium Access Control).
MAC adrese striktno su jedinstvene za bilo koji ureaj u svijetu. To je 48-bitni deskriptor ureaja i
njegovog proizvoaa.

Prvi korak u implemetaciji IP sistema je formiranje adresnog plana. Sama problematika IP adresiranja
vezana je za logiku organizaciju same mree i nije vezana za topoloku strukturu sistema. To
podrazumjeva da pravilnim planiranjem moemo odrediti granice sistema, ak i ako je on dio nekog opet
sloenije sistema baziranog na IP.

Trenutno postoje dvije verzije IP protokola: IPv4 i IPv6. Trenutno aktuelni standard je IPv4 pa emo u
daljem tekstu pod pojmom IP protokola i IP adrese podrazumjevati IPv4 verziju. Vano je napomenuti da
se osnovne razlike ova dva koncepta zasnivaju na maksimalnom moguem broju razliitih IP adresa to u
konanici definie i maksimalan broj hostova unutar nekog IP sistema. Dananji trendovi brzog tehniko-
tehnolokog napretka definiu potrebu za sve veim brojem adresa, tako da u bliskoj budunosti
moemo oekivati masovni prelazak na IPv6 verziju, to pak nee uticati na funkciju IP protokola u
svijetu komunikacija.

IPv4 koristi 32-bitne adrese, to nam ograniava broj moguih kombinacija IP adresa na maksimalnih
. Meutim, za odreene namjene dio adresa je ve predefinisan.

Opti oblik IP adrese zadan je binarno kao aaaaaaaa.bbbbbbbb.cccccccc.dddddddd ili decimalno

zapisano kao A.B.C.D. Generalno, IP adresa u sebi nosi informaciju o adresi IP mree i adresi hosta
unutar te mree. Zavisno o tome koji dio adrese reprezentuju mreni dio a koji reprezentuje host dio,
adrese se mogu podijeliti u klase.

2 Binarni brojni sistemi i Boolova logika

Za potpuno razumjevanje i projektovanje mrenih sistema, neophodno je poznavanje bazinih
matematskih alata, u domenu Boolove algebre, odnosno binarne logike, svih logikih operacija nad
bitima, te obostrana konverzija dekadski zapisanih brojeva u binarni zapis, i obratno. Ovo nije sloeno za
razumjevanje ak ni korisnicima koji nisu matematski obrazovani na visokom nivou, dovoljno je da se
ogranie na istu logiku i empirijska znanja.

Analizirajmo naprije dekadski sistem zapisa brojeva, koji svakodnevno koristimo i na koji smo toliko
navikli, da o tome i ne razmiljamo, pa ak nismo ni svjesni da je taj sistem vrsto matematski zasnovan.

3
 Univerzitet u Sarajevu akademska godina: 2012/2013
Elektrotehniki fakultet Komunikacijski protokoli i mree
Odsjek za telekomunikacije Tutorijal 1

Dekadski sistem zapisivanja brojeva, ili kako se zove sistem sa bazom 10, dobio je ime prema injenici da
se za reprezentovanje ma kojeg broja koristimo sistem od 10 cifara, poevi od 0 do 9. Svaki broj, pa i
vie cifreni moe se prikazati preko svojih cifara i potencija svoje baze. Prikaimo ovo na primjeru.
Uzmimo broj 1275. Ovaj broj se moe prikazati i kao:

Kako vidimo, svaki broj pa i ovaj koji smo uzeli kao primjer, moe se prikazati kao zbir proizvoda
dekadskih cifara od 0 do 9, i odgovarajuih potencija broja 10, koji je baza naeg brojnog sistema.

Prema istom konceptu moemo prei na i na brojni sistem proizvoljne baze, ali su u upotrebi u
raunarskim tehnologijama brojni sistemi, ija baza je potencija broja 2, pa se dominantno koriste
binarni brojni sistem (baza 2), oktalni brojni sistem (baza 8) i heksadecimalni brojni sistem (baza 16). Mi
emo svoju panju nadalje fokusirati na binarni brojni sistem, koji nam je neophodan za razumjevanje IP
adresiranja i funkcionisanja raunarskih mrea.

Kako su IP adrese, a to emo vidjeti u dijelu teksta koji slijedi, organizovane u grupe od po 8 bita, pa je
maksimalna vrijednost koju moemo binarno predstaviti 255, i to kao niz od osam ''1'', odnosno:

Ako se povedemo pravilom za dekadni brojni sistem, odnosno brojni sistem sa bazom 10, koji se slui
skupom od 10 cifara za predstavljanje brojeva, onda binarni brojni sistem ima skup od 2 cifre za zapis
svakog broja, i te cifre su ''0'' i ''1''. Ovaj spomenuti nivo matematike nuno je neophodan za
razumjevanje daljeg dijela teksta.

Sada emo se upoznati i sa specifinim logikim operacijama nad logikim stanjima ''0'' i ''1''. Binarni
brojni sistem i Boolova logika, generalno, nisu isto ali se binarni brojni sistem jako efikasno moe
primjeniti na logika stanja Boolove algebre, koja predstavljaju sa logiko ''1'' prisutvo neega (u
elektronici je to signal napona ili struje) i sa logiko ''0'' odsustvo signala. Zbog toga je hardver
prilagoen upravo za binarni brojni sistem, pa se veina ureaja danas i njihove funkcije baziraju an
poluprovodnikim prekidaima-tranzistorima sa stanjima ON\OFF odnosno ''1''\''0''. Boolova logika
operie nad pojedinanim bitima, odnosno logikim stanjima koja ti biti reprezentuju. Osnovne logike
operacije su: NOT (NE, logika negacija) koja je unarna operacija nad jednim ulaznim stanjem i koja kao
izlaz daje suprtono stanje, zatim operacija AND (I, logiko mnoenje) koja daje na izlazu stanje ''1'' ako i
samo ako su na oba ulaza logika stanja ''1'' (operacija se izvodi nad dva ulaza i daje rezultat jedno
izlazno stanje), zatim operacija OR (ILI) koja daje na izlazu logiko stanje ''1'' ako je bar jedan od ulaza na
stanju logiko ''1'', te varijanta operacije OR, koju nazivamo XOR ili ekskluzivni OR (operacija logikog
sabiranja) koja daje na izlazu stanje ''1'' ako i samo ako su na ulazu kola dovedena dva razliita logika
stanja. Ove osobine su predstavlje ovdje deskriptivno, ali je za bolje razumjevanje moemo prikazati i
tabelarno preko posebnih tabela, koje se u teoriji nazivaju ''tabelama istine'':

4
 Univerzitet u Sarajevu akademska godina: 2012/2013
Elektrotehniki fakultet Komunikacijski protokoli i mree
Odsjek za telekomunikacije Tutorijal 1

Ulaz A Ulaz B Izlaz X = NOT (A) Izlaz X = AND (A,B) Izlaz X = OR (A,B) Izlaz X = XOR (A,B)
0 0 1 0 0 0
1 0 0 0 1 1
0 1 1 0 1 1
1 1 0 1 1 0

Na bazi ovih funkcija vri se i dizajn osnovnih logikih sklopa u elektronici, na kojima je bazirana
moderna poluprovodnika elektronika i svi ureaji koje danas koristimo u svijetu raunara i mrenih
ureaja. Pri tome se ureaji razlikuju u tehnologiji proizvodnje, odnosno po nainu na koji reprezentuju
logike nivoe ''0'' i ''1'', ali to krajnji korisnik ne osjeti i mi emo ga apstrahovat u daljnim analizama.

Kroz ovaj uvodni tekst upoznali smo se sa osnovnim matematskim pravilima logike, koja su neophodna
za potpuno razumjevanje IP sistema i njihovo adresiranje. U sljedeem nastavku upoznat emo se sa
osnovnim protokolima, koji sadre mehanizme i algoritme koji se koriste za komunikaciju u IP mreama,
prepoznat neke od najvanijih i definisati njihove meusobne odnose. Ova uvodna znanja omoguit e
nam da kasnije moemo detalnije diskutovati o sloenijim problemima kao to su pouzdanost i sigurnost
IP sistema.

3 ISO/OSI organizacija raunarskih mrea

Vie se neemo vraati na uoptenu priu i panju emo pokloniti iskljuivo raunarskim mreama i
osnovnim konceptima na kojima takvi sistemi funkcioniu. Bitno je imati na umu da raunarske mree,
sva pravila rada i komunikacije izmeu ureaja nisu stohastiki, ve su strogo ureeni specijalnim
grupama pravila, koji obrauju jedan segment ili korak u procesu uspotavljanja veze i prenosa podataka
izmeu dva ili vie uesnika u komunikaciji. Ti skupovi pravila nazivaju se mreni protokoli. Protokoli su
utemeljeni prema meunarodnim preporukama i standardima, u ijem kreiranju su uestvovale sve
meunarodne strukovne institucije vezane za direktno za problematiku telekomunikacija, meu kojima
su svakako najzvunija imena IEEE, ITU, IETF, ISO i drugi, koji su garant kvaliteta i pouzdanosti sistema, i
koji su obezbjedili sveobuhvatnu prihvaenost ovih sistema irom svijeta. Da bi se sva pravila
komunikacije lake analizirala i pratila, te da se uredi procedura kreiranja mrenog sistema baziranog na
TCP\IP konceptu, protokoli su grupisani u slojeve prema problematici koju tretiraju. Sveobuhvatno
prihvaeni koncept je ISO\OSI 7-slojni pristup, koji je dat na slici ispod:

Sloj po ISO\OSI Primjeri protokola na datom sloju

APLIKACIJSKI SLOJ SIP, FTP, HTTP, DHCP, SMTP, SNMP, Telnet
PREZENTACIJSKI SLOJ SSL, TSL
SESIJSKI SLOJ kreiranje portova
TRANSPORTNI SLOJ TCP, UDP, PPTP, L2TP, RTP
MRENI SLOJ IP, IPsec, RIP, OSPF, RIPv2, BGP, IS-IS
PODATKOVNI SLOJ PPP, SLIP
FIZIKI SLOJ osigurava fiziku vezu

5
 Univerzitet u Sarajevu akademska godina: 2012/2013
Elektrotehniki fakultet Komunikacijski protokoli i mree
Odsjek za telekomunikacije Tutorijal 1

Sada emo ukratko objasniti ulogu svakog od slojeva. Veoma je vano pridravati se redoslijeda ovih
slojeva i aktivnosti koje oni nalau, u procesu projektovanja IP baziranog mrenog sistema.

Fiziki sloj (eng. Physical Layer) je odgovoran za fiziko povezivanje uesnika u komunikaciji. Pod ovim
slojem su svi standardi koji definiu sve postojee medije prenosa podataka, od najrazliitijih medija za
prenos informacija preko ice (koaksijani kabl; UTP\STP kabl kategorija 5, 6 i 7; fiber-optiki kablovi
monomodni, multimodni i gradijentni itd, te odgovarajui standardi za konektore, koji se koriste za
kabliranje), tako i format signala i frekvencije za beinu komunikaciju. Na ovom sloju se definiu i naini,
na koje se reprezentuju stanja logikih ''0'' i ''1'', te obezbjeuje to pouzdaniji prenos po pitanju
minimalne vjerovatnoe greke, to podrazumjeva nastojanje da se izbjegne situacija u kojoj se poalje
stanje ''1'' a na prijemu detektuje stanje ''0''. Takoe, na ovom sloju se definie i da li je komunikacija
jednosmjerna (eng. Simplex), dvosmjerna ali ne istovremena (eng. Half-Duplex) te dvosmjerna
istovremena (eng. Full-Duplex). Eksperti za fiziki sloj dijelom se bave i problematikom, za koju se kae
da se nalazi ispod fizikog sloja, i koja obuhvata probleme mehanikih, elektronikih i sinhronizirajuih
meusklopova.

Podatkovni sloj (eng. Data Link Layer) ima zadatak da ''grubom'' prenosu fizikog signala dodjeli svrhu u
smislu prenosa korisne informacije. Na ovom sloju vri se definisanje formata paketa, odnosno nain
organizacije bita u grupe, koji se zatim prenose od poiljaoca do primaoca. Na ovom sloju
implementiraju se i mehanizmi provjere uspjenosti prenosa podataka, odnosno primalac paketa ima
mogunost da poalje povratnu informaciju poiljaocu o uspjenom ili neuspjenom prijemu paketa.
Podatkovni sloj mora pri tome regulisati i problematiku sinhronizacije, odnosno uskladiti brzinu slanja i
primanja paketa, odnosno mora voditi rauna o memorijskim kapacitetima na strani primaoca, kako bi
prijem bio uspjean. I na kraju, podatkovni sloj ima jo jedan zadatak, koji ne smijemo zaboraviti, a radi
se o kontroli pristupu mediju za prenos, poznatom kao CDMA (eng. Collision Detecion Multiple Access),
koji se pojavljuje sa opcijama detekcije nastale kolizije na prenosnom mediju CD (eng. Collision
Detection) ili u inteligentnijoj verziji izbjegavanja nastanka kolizije CA (eng. Collision Avoidance). To se
odnosi na izbjegavanje situacije u kojoj vie hostova istovremeno alju podatke kroz medij, koji pak to ne
podrava. U tom trenutku dolazi do interferencije signala nosilaca infomacije, koji se u prosto
matematski superponiraju, i nakon toga su neupotrebljivi, odnosno korisna infomacija je neitljiva.
Takav dogaaj nazivamo kolizijom i nastojimo da primjenom razliitih algoritama i metoda izbjegnemo
pojavu kolizije u mediju. Poseban podsloj podatkovnog sloja zaduen za upravljanje pristupu
zajednikom prenosnom mediju naziva se MAC podsloj (eng. Medium Access Control Sublayer).

Mreni sloj (eng. Network Layer) je sloj, ija osnovna uloga je pronalaenje optimalnog puta izmeu
poiljaoca i primaoca paketa. Kada se izvri kalkulacija prema vie parametara, uspostavlja se
privremena veza izmeu vora u mrei preko kojih se paket proslijeuje od neke take A do odredine
take B. Izmeu take A i B moe se nalaziti vie ili manje tranzitnih vorova, koji primaju paket i
proslijeuju u optimalnom pravcu. Ovaj proces proraunavanja optimalnog puta, uspostavljanja
privremene veze, te na kraju njenog raskidanja naziva se usmjeravanje (rutiranje, eng. routing). Zbog
toga, ureaji koje nazivamo vorovima u mrei nisu nita drugo nego usmjerivai, odnosno routeri sa
funkcijom na 3. sloju, koji na sebi imaju instalirane posebne protokole za routiranje. Zavisno od

6
 Univerzitet u Sarajevu akademska godina: 2012/2013
Elektrotehniki fakultet Komunikacijski protokoli i mree
Odsjek za telekomunikacije Tutorijal 1

koritenog algoritma rutiranja, odnosno protokola koji se koristi, pri proraunu optimalnih pravaca za
transport paketa u igru su vei ili manji broj razliitih parametara. Protokoli za rutiranje uglavnom vode
rauna o broju vorova izmeu poiljaoca A i odredita B, zatim brzine linkova koji ih povezuju,
trenutnog optereenja tih linkova i slino. Ovaj sloj je kljuan za razumjevanje IP sistema i njihove razlike
i prednosti u odnosu na konvencionalne sisteme sa komutacijom kanala, pa emo u nekom od sljedeih
brojeva ovoj problematici posvetiti vie panje.

Transportni sloj (eng. Transport Layer) predstavlja vrlo vaan sloj, jer pojednostavljeno reeno
predstavlja most izmeu donja tri sloja, koja odraavaju stanje hardverskih resursa u mrei i gornja tri
sloja koji odraavaju softverske resurse u sistemu. Na taj nain mogue je obezbjediti da se softverska
rjeenja nesmetano implementiraju na sistemu, ak iako doe do izmjene hardvera, to je iz razliitih
razloga neminovno. Transporni sloj definie vrstu veze izmeu dva hosta u komunikaciji. Najpopularnija
vrsta veze je kanal sa ispravljanjem greaka. U takvom komunikacionom kanalu se poruke isporuuju
redoslijedom kojim su poslate. Pri tome veza moe biti konekciono ili bezkonekciono orjentisana.
Konekcione veze bazirane su na transportnom protokolu TCP (eng. Transport Control Protocol). Preko
ovoga protokola proslijeuju su najee korisne informacije, koje zahtjevaju veu pouzdanost u
prenosu i osnovna karakteristika ovog pristupa je postojanje potvrde o uspjenom prijemu paketa. Na
drugoj strani, postoji nekonekciona veza bazirana na UDP protokolu (eng. User Datagram Protocol), koji
ne zahtjeva potvrdu o prijemu, nego samo proslijeuje paket prema odreditu bez povratne informacije.
Na bazi ovog protokola proslijeuju se sistemske poruke izmeu ureaja na mrei, ija pouzdanost nije
toliko vana, ali je vano da se prolijede to je bre mogue. Problem manje pouzdanosti u prenosu u
ovom sluaju rjeava se po potrebi ponovnim slanjem paketa.

Sloj sesije (eng. Session Layer) omoguava da hostovi u komunikaciji uspostave komunikacionu sesiju,
otvore odgovarajue portove za komunikaciju, te ih po zavretku komunikacije ponovo zatvore iz
sigurnosnih razloga. Sesije podrazumjevaju razliite aktivnosti, kao to su upravljanje dijalogom (ko kada
alje poruku, odnosno vremenski raspored u komunikaciji), upravljanje tokenima/etonima to
podrazumjeva spreavanje istovremenog pokretanja kritinog procesa nad zajednikim dijeljenim
resursom (medijem za prenos), te sinhronizacija odnosno praenje bitskog protoka ime se omoguava
nastavak komunikacije ak iako doe do njenog prekida.

Prezentacijski sloj (eng. Presentation Layer) se bavi sintaksom i semantikom informacija, koje se
prenose. Ovaj sloj se bavi apstraktnim strukturama, koje su zaduene da usklade formate podataka tako
da budu itljive krajnjem korisniku, te nam kao takav nije presudan za dalje razumjevanje funkcionisanja
IP mrea. Iz tog razloga neemo ulaziti u detaljniju analizu funkcije i protokola na ovom sloju, osim
enkripcijskih protokola za tuneliranje, kao to su SSL i TSL, koji operiu na 6. mrenom sloju.

Aplikacijski sloj (eng. Application Layer) sadri skup protokola, koji su direktno orjentisani na krajnjeg
korisnika. Ovdje uglavnom podrazumjevamo protokole kao to su FTP (eng. File Transfer Protocol), HTTP
(eng. Hypertext Transfer Protocol) i mnogi drugi. Njihova implementacija usko je vezana sa samim
programskim softverskih rjeenjima, koje korisnici svakodnevno upotrebljavaju, te ako ne ulazi u analizu
kako raunarkse mree rade, onda je to jedini sloj koji korisnik vidi preko grafikog ili komandnog

7
 Univerzitet u Sarajevu akademska godina: 2012/2013
Elektrotehniki fakultet Komunikacijski protokoli i mree
Odsjek za telekomunikacije Tutorijal 1

linijskog interfejsa nekog od programa, meu kojima su svakako najuniverzalniji web pretraivai
Internet Explorer, Mozilla Firefox, Opera, Safari i Google Chrome.