SD Fen Edebiyat Fakltesi

Sosyal Bilimler Dergisi

Aralk 2008, Say:18, ss.71-84.

II. Merutiyet Dneminde Trkle Geite Kapsayc

Forml: Millet-i Hkime Dncesi ve Etkileri
Fahri YETM

ZET
XIX. yzyl sonlarna doru Osmanl modernlemesi iinde devleti kurtarma
dncesiyle ortaya kan siyasal dnce akmlarndan birisi de Trklktr. II. Merutiyet
dneminde zellikle Balkan Savalar sonucunda ttihad ve Terakki ynetiminin de bu
dnceyi benimsemesiyle ykselie geen Trklk, daha nce ortaya kan Osmanlclk ve
slamclk tezleri arasnda farkl bir sentez yaratmaya almtr. Temelleri, Arminiu Wambery,
Joseph de Guignes, Arthur Lumley Davids, Konstantin Borzecki gibi Trkologlarn
almalaryla atlan ve sonralar Hseyinzade Ali Turan, Yusuf Akura ve Ziya Gkalp gibi
aydnlarn nclnde gelitirilen bir fikir hareketi olan Trklk; kinci Merutiyet
dneminde parlamenter sisteme geilmesiyle beraber ttihatlarn imparatorluu kurtarma
politikalar iinde ilevsel unsurlardan biri klnmaya allmtr.
Millet-i hkime prensibi; youn milliyeti hareketlerin etkisiyle dalma dnemini
yaayan Osmanl mparatorluunun, parlamenter ynetiminde, ttihad ve Terakki asndan bir
hayat-memat meselesi olarak grlen temsil sorunu iinde Trk unsurunun n planda tutulmas
iin bir siyaset pratii olarak dnlm ve uygulanmaya allmtr. Gnmz Trkiyesinin
milliyetilik dncesinde ve uygulamalarna ilikin deerlendirmelerde millet-i hkime
anlayna yaplan atflar, bu dncenin tarihsel ve gncel ynden anlam ve nemi zerinde
yeniden dnmeyi gerekli klmaktadr.
Bu almada, mparatorluun kaderini de etkileyen Millet-i hkime dncesinin ve
buna bal olarak ortaya kan siyaset anlaynn tarihsel ynden bir deerlendirmesi yaplmtr.
Anahtar kelimeler: Millet-i hkime, Osmanlclk, Trklk, Hseyin Cahit Yaln

The Embracng Formula Of The I. Consttutonal Era In Transton To

Turksm: The Prncple Of Supreme Naton And Its Effects

ABTRACT
Turkism is one of the movements of political thought making its appearance in late 19th
century Ottoman modernization attempts and aiming at the recovery of the Ottoman state.
Having gained popularity after the adoption by the Committee of Union and Progress during
the Era of II. Constitution, particularly after the Balkan Wars, Turkists tried to reach a
synthesis between Ottomanism and Islamism, both of which had been inherited from
preceding decades. Having been rooted in the studies of such Turkologues as Arminiu
Wambery, Joseph de Guignes, Arthur Lumley Davids, Konstantin Borzecki and further
developed by such Turkish intellectuals as Hzeyinzade Ali Turan, Yusuf Akura and Ziya
Gkalp, Turkism, following the transition into parliamentary regime in the II. Consitutional

Dr., Eskiehir Osmangazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

72 II. Merutiyet Dneminde Trkle Geite Kapsayc Forml

Era, was attempted to be rendered one of the most influential elements of the policies aimed at
the recovery of the empire.
Within the parliamentary regime of the Ottoman Empire, which was under the threat of
collapse owing to the increasing nationalist activities, the principle of supreme nation was
envisaged and attempted to be materialized as a political practice in order to bring the Turkish
element into the fore within the spectrum of representation, which was considered crucial by
the Committee of Union and Progress. The references to the notion of the supreme nation
seen in the evaluations regarding the thought of modern Turkish nationalism and its practices,
renders the re-thinking of the historical and current meaning and implications of the same
notion an urgent necessity.
This study tries to analyze the concept of supreme nation and the political thought it
produced, so important for destiny of the empire, within the historical context.
Key words: Supreme-nation, Ottomanism, Turkism, Hseyin Cahit Yaln

Millet-i Hkime Dncesinin Tarihsel Geliimi

19.yzylda Tanzimatla balayan reform sreci iinde Osmanl Devletinin ncelikli
sorunlarndan birisi de; geleneksel millet sisteminin1 zlmeye balamasyla birlikte
ortaya kan toplumsal eitliin salanmas problemi olmutur. Bu dneme
gelindiinde daha ok, tm dnyay etkilemi ve etkilemekte olan kapitalist pazar
ekonomisinin ve Fransz htilalinin getirdii evrensel deerler gibi d dinamiklerin
etkisiyle ortaya kan yeni durum, Osmanl Devletinin toplumsal yapsyla ilgili
milliyetler sorununa karlk tekil eden i dinamikleri harekete geirerek bu ynde
yapsal deiim (ve dnm) srecini balatmtr. Tanzimatla balayan ve giderek
ivme kazanan bu yeni dnemde imparatorluun kar karya kald ayrma ve
dalma tehlikeleri karsnda, imparatorluun siyasi birliinin korunmas iin dier
yapsal reformlarn yannda, Osmanllk ya da Osmanlclk olarak adlandrlan sosyo-
politik forml de devreye sokulmutur. Adndan da anlalaca gibi bu dnce ve
buna dayal uygulanan siyaset, modern ulusu yaratan doal dinamiklerden farkl olarak
daha ok yapay karakterde ve proje temelli idi. Osmanl Devleti snrlar iinde yaayan
tm insanlarn ilk siyasi kimliini de oluturan bu dncenin kk devlet
vatandaldr2. Bu dnceye gre Osmanl vatanda olan herkes din, dil, cins ve
sosyal snf fark gzetmeksizin Osmanl kimliine sahip olabilecekti. Bylece kiiler
sultann kulu olmaktan karak devlet vatanda saylma hakkn kazanacaklard.
Kkleri Tanzimat ve bilhassa 1856 Islahat fermanlarna dayanan Osmanllk kavram,
1864 ylnda karlan vatandalk kanunu ile tarihte ilk kez Osmanl lkesinde yaayan
insanlara devlet eliyle yeni bir kimlik vermekle sonulanmt. lk bakta olduka basit
grnen vatandalk kavram ve oradan kaynaklanan kimlik, kkl deimelere ve yeni
gelimelere neden olacakt.

1 Osmanl Devletinde Tanzimatla balayan modernleme dnemine kadar olan dnemde genel olarak
toplumsal yapy dzenleyen bu balamda zellikle gayrimslim kesimin hukuki statsn belirleyen bu
sistemin esaslar iin bkz: Cevdet Kk, Osmanllarda Millet Sistemi ve Tanzimat, Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.4, letiim Yaynlar, stanbul 1985, s.1007-1024; Yavuz Ercan,
Osmanl Devletinde Mslman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi), Ed: Hasan Celal Gzel,
Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2006, s.333-354.
2 Kemal Karpat, Kimlik Sorununun Trkiyede Tarihi, Sosyal ve deolojik Gelimesi, Trk Aydn ve

Kimlik Sorunu, Yayna Haz: Sabahattin en, Balam Yaynlar, stanbul 1995, s.28-29
 Fahri YETM 73

Daha ok Tanzimat brokrasisi ve baz aydnlar tarafndan ilenilerek gelitirilen

Osmanl kimlii, kiilerin din, soy (etnik), dil gibi temel kimlik unsurlarn bir yana
brakt iin asla benimsenememitir. nk bu nitelikler modernitenin sac
ayaklarndan biri olan birey boyutunun dayand payandalar oluturuyorlard. Bu
ekliyle Osmanllk, yeni dnemin tarihsel ihtiyalarna duyarsz kalmay ngryordu.
zellikle Hristiyan teba Osmanl kimliini bir eit asimilasyon tuza olarak
grmtr. Buna karlk Mslmanlar, bilhassa Anadoluda, Balkanlarda ve
Kafkaslarda yaayanlar eninde sonunda Osmanll bir eit Mslman siyasi kimlii
olarak benimsemek yolunu tutmulardr. lerleyen srete gayri mslim tebann bu
dnceye olan kaytszlnn giderek artmas ve reformlarn Mslman teba
zerindeki yadrgatc etkileri, Osmanlclk dncesi zerinde kuku ve
honutsuzluklarn zaman iinde bymesine neden olmutur. Bu endie ve kayglar,
zellikle Mslman teba iinde aydnlar arasnda hkim millet-mahkm millet
sendromuna kadar varan tartmalara yol amtr.

Osmanl Aydnlar ve Millet-i Hkime Dncesi

19.Yzylda Osmanl Devletinin k srecine girmesi zellikle Mslman reayann
hayat artlarnda tahamml tesi bir trajediyi balatrken Karadeniz ve Balkanlarda
uyanan ticari faaliyetlerle zenginleen ve Avrupallarn desteiyle palazlanan
gayrimslimlerin durumunda ise gzle grlr bir dzelme yaanmtr. Bu durum
yaplan reformlara ramen Osmanllk dncesi dorultusundaki entegrasyon srecini
olumsuz ynde etkiledii gibi, milliyetler sorununun derinlemesini de hzlandrmtr.
Her eyden nce Mslman reaya bu gidiat karsnda tedirginlik duymaya balam
ve millet-i mahkmenin durumunda meydana gelen deimeleri yakndan takip
etmeye almtr. Mslman reaya arasnda giderek derinden hissedilen bu kayglar,
Cevdet Paann Tezkirinde ak bir ekilde belirtilmitir. Ehl-i slamdan bir ou; Aba
ve ecdadmzn kanyla kazanlm olan hukuk-u mukaddese-i milliyemizi bugn gaib ettik. Millet-i
slmiye millet-i hkime iken byle bir mukaddes haktan mahrum kald. Ehl-i slma bu bir
alayacak ve matem edecek gndr dey sylenmeye baladlar. Tebai gayri mslime ise ol gn
raiyyet silkinden kp millet-i hkime ile tesvi kazanm olduklarndan anlarca bir yevm-i meserret
idi3.
Bu dnemde Osmanllk eksenindeki sorunlara Osmanl cemiyetinin
bnyesindeki iftelik tezad asndan yaklaan smail Hami Danimende gre ise
milliyet meselesinin temelinde devirme sistemi yatmaktadr. Osmanl Devletinin
k srecinin de buradan baladn iddia eden Danimend; bu sistemin ayn
zamanda Osmanl toplumunda hkim millet oluumunu da engellediini ileri
srmektedir. Devirme sistemini makine metaforuyla aklayan Danimend, bu
sistemin yol at sorunlar u ekilde ifade etmektedir: Tabii byle bir makine kurulmas
demek, devletin hakiki sahip ve messisi olan Trk unsuru hari olmak zere btn milletlerin
itirak edebilecekleri bir yabanc kleler idaresi kurmak demektir. Btn unsurlarn elbirliine
mstenit bir imparatorluk siyaseti belki faydal hatta zaruri olabilir. Fakat bu imparatorluklarn
hepsinde bir hkim millet esas vardr; Osmanl sisteminin eksik taraf ite bu hayati esasn
ihmalinde gsterilebilir. Bu sistemde hkim millet yoktur, hkim mmet vardr4.

3 Cevdet Paa, Tezkir, C.I, Yaynlayan: Cavit Baysun, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1991, s.68.
4 smail Hami Danimend, Trklk Meseleleri, stanbul Kitabevi, stanbul 1966, s.40.
74 II. Merutiyet Dneminde Trkle Geite Kapsayc Forml

lk aamada bu trden eletiri ve tepkilerle karlaan Osmanlclk, geleneksel

millet sisteminin zlme srecine girdii 19. yzylda Tanzimatlarn, bu alanda
yaanlan boluu doldurmak iin giritikleri acil bir eylem planyd. Tanzimatn resmi
doktrin olarak benimsedii ve bu statsn Birinci Dnya Savana kadar srdrecek
olan Osmanlclk, millet sisteminin dini tabakalatrlmas yerine ehl-i slam ve milel-i
saire arasnda eitlik getirmekte ve millet-i hkime anlayna ise en azndan sylem
dzeyinde son vermekteydi5. Bu alandaki tartma Osmanlcln daha balangcnda
ortaya km olup, hkim millet algsn zayflatt gerekesiyle Osmanlclk,
Mslman kesim tarafndan da eletirilmiti.
te yandan; klasik dnemden bu yana Osmanl Devletinin siyasi g ktn
Mslman-Trk topluluu oluturmasna ramen dier milliyet ve din mensuplarna
kar ne fiili, ne de hukuki bir stnlk iddias ve uygulamasnn asla yaanmad,
zamann devlet ilerinin gzden geirilmesiyle kolaylkla anlalabilir. 18. yzyldan
itibaren modern devlet olgusuyla birlikte Rusya ve Avusturya gibi ok kltrl
toplumlarda oven brokratikleme sreleri yaanrken, bu durum Osmanl Devleti
iin 19. yzylda bile sz konusu olmamtr6. Bu yzylda Osmanl hariciye nezareti
bile hala ok sayda gayrimslim sefaret grevlisinin elindedir. Bu kozmopolit
yaplanmann en nemli gstergeleri, hem vilayet meclislerinin hem de ilk Osmanl
Mebsan Meclisinin 1877de, o zamanlarn hemen hibir ok uluslu imparatorluunda
gzlenemeyecek etnik eitlilii sergilemeleridir. Burada karlalan yeni durum
Osmanl Paxnn (Pax Ottomana) mevcut haliyle devam edip edemeyeceidir. Hi
kuku yok ki modernitenin yeni sreleri bu yapy olduka andrmtr.
Osmanlclk ulusulua bir tepki olarak gelimitir. Fakat bir yerde de ulusuluk
da bu grup kltrnden beslenmitir. Bu eliki, 19. yzyl aratrmalarnda en ok
grmezlikten gelinen noktadr7. Osmanlln getirdii politik kimlik alglamas; yalnzca
gayrimslim unsurlar arasnda deil, reaksiyoner bir ekilde Trk kimlii aray
srecini de hzlandracak ve Osmanl kimlii ile Trk kimlii arasnda bir milli
meseleye dnecektir. Tanzimatlar tarafndan kllendirilmek istenilen bu mcadele,
ayn kulvarda yer alan iki seenek olarak deil, birbirleriye atan biri politik, dieri
kltrel bir mcadele alanna dnmtr8. Pek ounda modernist eilimlerin
bulunmasna ramen Trklerin Tanzimattan soumalarnn ve kolayca muhafazakr
bir izgiye kaymalarnn nedeni de budur. rnein Trklne gre Osmanlc
taraflar daha belirgin olan Ahmet Mithat Efendide millet-i hkime dncesinin
yaratt duyarllk u satrlarla ss-i nklbda yank bulmutur:
Vaka Devlet-i Aliye-i Osmaniye tarih-i medeniyetin son devirlerinde teekkl ederek
ondan mukaddem dahi birok mtemeddin devletler teekkl eylemitir. Ancak dvel-i mukaddeme-
i mezkre indinde medeniyetin insanlara bahettii vch- ikbal ve menafiden o devletleri tekil
eyleyen millet-i hkime mstefid ve mtenaim olup onlardan baka insanlar fyzat- medeniyeden
mstefiz olamamlardr. Hatta mder-i medeniye addolunan Yunan ve Roma milletlerinin

5 Ahmet Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene (Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar 1919-1938),
letiim Yaynlar, stanbul 2001, s.55.
6 lber Ortayl, Trkiye dare Tarihi, Turhan Kitabevi, Ankara 1979, s,286.
7 lber Ortayl, Osmanlda Ulusalclk, Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, C.6, letiim

Yaynlar, stanbul 1988, s.1799.

8 Sleyman Seyfi n, Trk Milliyetiliinde Hkim Millet Kodunun Dnm, Cumhuriyet,

Demokrasi ve Kimlik, (Yayna Haz: Nuri Bilgin), Balam Yaynlar, stanbul 1997, s.221.
 Fahri YETM 75

kendilerinden baka halka barbar nazaryla baktklar gibi kendi hkmlerine tabi olan ve yalnz
Yunan veyahud Roman olarak domam bulunan insanlar dahi deta insanlarndan birka
mertebe aada addederek cmlesi hakknda her nevi cevr- cefay mbah itikad eyledikleri
tevrih-i selefde tafsilatyla mezkr ve mnderitir9.
Dier taraftan yabanc gzyle bir Fransz aydnnn yapt, millet-i
hkimenin grnmn sergileyen u deerlendirmeler de ilgintir. Millet-i
hkimenin nde gelen unsuru olarak grlen Trklerin byk ekseriyetini kyller meydana
getirmektedir. Ancak, millet-i hkime gibi grnen unsur aslnda millet-i mahkme
makamndadr. Memalik-i Osmaniye geni bir ziyafet sofrasna benzetilmitir. Trk olmayanlar bu
ziyafete arlm misafirlerdir. Onlar istedikleri gibi yiyip iip elenirken, ev sahibi kapnn nnde
sngs takl olarak bekler ki dardan kimse girip davetlilerin keyfini karmasn10.
19.yzylda Kafkaslardan, Krmdan ve Rumeliden balayan ve gnmze
kadar devam eden gler eski Osmanl tebasnn Anadoluya yerlemelerini ifade eder
ki bu olgu, gmen ve airet iskn politikalar sonucunda tarm ekonomisi ve yerleik
dzen boyutlarn iererek yeni bir Osmanl milleti eklinde ifade edilebilecek
dnme yol amtr. Ahmet Mithat Efendi, ss-i nklabda Tanzimat reformlarn
eletirirken yine de Tanzimatn yaratt deiiklileri kabul ederek burada yeni Osmanl
milleti vurgusu yapmaktadr. Abdlhamidin slamclk siyaseti ile desteklenerek gelien
bu yeni sentez ayn zamanda millet-i hkimeyi oluturan unsurlar olarak da mtalaa
edilecektir. Osmanl aydnlar iinde Trkler iin hkim millet vurgusu yapan bir dier
aydn da Necip Asmdr. Necip Asm, Trkleri, Osmanl mparatorluunun ynetici
milleti olarak adlandrarak yeni dnemde de durumun devam etmesi gerektiinin
altn izmitir11.
Osmanl aydnlar iinde Osmanlclk dncesi iinde grnp de millet-i
hkime anlayn benimseyen bir baka aydn olarak da Ali Kemali rnek
gsterebiliriz. Millet-i hkime dncesinin II. Merutiyet dnemindeki teorisyeni
saylabilecek Hseyin Cahit Yalnn amansz dman olan Ali Kemal, ttihatlktan
sonra Anadolu hareketine de muhalifliiyle n kazanmtr. 1904de Yusuf Akurann
yazd Tarz- Siyaset adl makalesine; imparatorluun dier unsurlarn da tahrik
edecei gerekesiyle kar kan Ali Kemal; Cevabmz adl yazsnda Osmanlclktan
farkl bir politika izlenerek Trklerin imparatorluun kaderini tayinde daha fazla rol
oynayabileceini ileri srmtr. Onun da asl kaygs dier pek ok orta katman aydn
gibi devletin bekasyd. Ancak buna ramen imparatorluun asl kurucusunun Trkler
olduunu savunmaktan geri durmamas, Osmanlnn byklnn gayrimslim

9 Ahmet Mithat Efendi, ss-i nklab, stanbul 1878, s.4. Ahmet Mithat Efendi bu konuda devirme
sistemine, Danimendin tam tersi bir ekilde yaklaarak Osmanllk idealizmi daha u noktalara
gtrmektedir. Evvela Osmanllk bir millet ve uhuvvet-i siyasiyeden ibaret olmasa ve bu heyete delalet
eden her snf halk kendi mesdiyet-i siyasiyesinden memnun bulunmasa idi drt yz adr halkndan
ibaret bulunan bir cemaatin end sene zarfnda koca bir devlet tesis ve tekil edebilmeleri mmkn ve
myesser olabilir mi idi? Saniyen Osmanlln esas zr-i idaresine ald ahaliyi evvelkinden daha ziyade
hr olarak muhafaza etmeyip de ekser dvel-i mtekaddimede grld vehile Osmanllk dahi ahali-i
malbeyi mahv-u muzmahil etmek iin teekkl etmi bulunsa idi yenieri askeri tekil olunarak millet-i
malbe ve mahkmeden olanlarn da eline silah vermee millet-i hkime ve galibe demek olan
Osmanllar emniyet edebilir mi idi? Ahmet Mithat Efendi, a.g.e. s.7.
10 Mustafa Gndz, II.Merutiyetin Klasik Paradigmalar, Lotus Yaynevi, Ankara 2007, s.382den naklen P.

Risal, Trkler Bir Ruh- Milli Aryorlar, Trk Yurdu, 4 Terin-i evvel 1328, C. I, S..24, s.408.
11 David Kushner, Trk Milliyetiliinin Douu, Fen Yaynlar, stanbul 1998, s.54.
76 II. Merutiyet Dneminde Trkle Geite Kapsayc Forml

aznlklara gsterilen msamahada grlebileceini savunarak msamaha edenin

Trkler olduunun alttan alta dile getirmesi, onun da Osmanlclk sylemini hibir
zaman reddetmeyi dnmese de millet-i hkime dncesini benimsediini
gstermektedir12. Bu tartmalarda nemli olan bir taraf da; millet-i hkime
dncesinin omurgasn tekil eden slam esinin asl ekseni oluturmasdr. Bu
dnemin slamclk dncesini ayrntl bir ekilde inceleyen smail Karaya gre;
gerek slamclarla Trkler arasnda, gerek Osmanlclarla Trkler arasnda (Yusuf
Akura-Ali Kemal, Sleyman Nazif-Ahmet Aaolu, Ahmet Naim-Ahmet Aaolu)
geen tartmalarda slam, aa yukar konunun mihverini tekil ederken bu
tartmalarda slam hemen hi mesele edilmemitir13.
19. yzyl sonlarnda artk Anadoluda slam gelenekleri, Osmanl tarihi ve Trk
dili zerine ina edilmi ve Osmanl Devleti iinde yaam tm Mslman soylarndan
oluan, yani Trk, Arnavut, Krt, Arap, Abaza, Tatar, Karaay vs. Trk soyundan
olsun olmasn yeni anlam ile Trk olmay kendi istekleri ile yaay, duygu ve ama
birlii iinde birbirine kaynaarak yeni bir millet ortaya kmaya yz tutmutur14.
Tarihsel servenini ksaca belirttiimiz Osmanlclk dncesi, ortaya kt
Tanzimat dneminden Birinci Dnya Sava ncesinde Trkle gei dnemine
kadar evreden gemitir. Osmanl Devletindeki kimlik politikalarn evrimini
inceleyen kr Hanioluna gre bu evrelerden birincisinde; dinler arasnda eitlik
hedef alnmsa da Mslman unsurun hakimiyeti devam etmitir. kinci evrede ise;
etnik gruplar arasnda eitlik amalanm ise de, Trk olmayan unsurlar arasnda
Osmanlcln bir tr gizli Trkletirme politikas olduu phesi uyanmtr. nc
evrede ise; slami deerlerle merutiyetiliin sentezini yapmaya alan Yeni
Osmanllar, dine veya etnisiteye gre ayrm yapmayan, vatandala dayal bir Osmanl
kimlii gelitirmek istemilerdir. Bununla, gayrimslimlere ayrcalklar tannmasn
isteyen Avrupa devletlerine kar gl bir savunma arac gelitirmek istemilerdir.
Ancak en arpc yorumunu ilk Osmanl anayasasnda bulan bu politika, dinsel ve etnik
kimliklerin yerini almada baarsz olmutur15. Bir baka adan Osmanlclk; II.
Merutiyet dneminde daha ziyade ttihat ve Terakki iktidarnn artan lde

12Y. Doan etinkaya, Orta Katman Aydnlar ve Trk Milliyetiliinin Kitlesellemesi, Modern Trkiyede
Siyasi Dnce, Milliyetilik, C.4, letiim Yaynlar, stanbul 2002, s.95. Yazar bu makalesinde ayrca
Tarz- Siyasetin, Osmanl Devletinde orta katman aydnlarn genel ideolojisi olduunu belirtmektedir.
13 smail Kara, Osmanlclarla Trkler Arasnda Bir Milliyetilik Tartmas, Tarih ve Toplum, S.30

(Haziran 1986), s.58.

14 Karpat, a.g.e., s.32.
15 kr Haniolu, Turkism and the Young Turks, 1889-1908, Hans-Lukas Kieser, Turkey Beyond

Natonalism: Towards Post Natonalist denties, London, Aralk 2006, s. 5-6. Haniolunun yapt bu
dnemselletirmede ikinci evreye tekabl eden ttihat ve Terakki dnemi Osmanlclnda var olduu ileri
srlen gizli Trkletirme dncesine katlmayan aydnlar da mevcuttur. zellikle Jn Trkler ile Araplar
arasndaki ilikileri inceleyen bir yazar olarak n plana kan Hasan Kayalya gre ttihatlar iin gizli bir
Trkletirme sz konusu deildir. Kayal, Trkletirme ile merkeziletirme politikalarnn ayr ayr
politikalar olduunu iddia etmekte, zellikle Arap blgelerinde imparatorluun demografik yapsndaki
deiimi gz nnde bulundurarak, slami rengi daha ar basan bir Osmanlck syleminin ortaya
ktn belirtmektedir. Kayalya gre bir Trkletirme politikas olsayd bata kendilerini etnik bir grup
olarak grmeyen, Trke konuan topluluklar Trkletirilmeliydi. Hasan Kayal, Jn Trkler ve Araplar:
Osmanl mparatorluunda Osmanlclk, erken Arap Milliyetilii ve slamclk (1908-1918), Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, stanbul 2003, s.126.
 Fahri YETM 77

merkeziyeti, Trk ve liberal muhalefeti bastrc uygulamalar karsnda muhalefetin

bir tr oulculuu savunma arac olarak hizmet grmtr16.
Btn bunlar Osmanlln salt milliyeti duygulanmlarn etkisi altnda
anlalamayacana, Osmanl Devletinin Mslman unsurlarn gayrimslim unsurlar
zerinde hegemonya tesisi etmeye yarayan bir dnce olamadna iaret etmektedir.
Bu adan bakldnda hkim millet kltr z itibaryla sadece bir prestij (Cursus
Honoruim) konusudur. Orijinal olarak bu kavramn tad anlam, znde milliyetilik
iermek yle dursun milliyetiliin gelimesini engelleyen unsurlarla ykldr17. 19.
yzyl sonlarna doru Trkln kefiyle sorun daha da etrefil hale gelmitir. Zira
bu dnemde millet-i hkime bir alglamadan daha ok ieriiyle gndemde olacaktr.
Kendisini Trk milliyetiliinin geliimini engelleyen unsurlardan arndrmay
amalayan bir ortamda bulacaktr.

Osmanlclktan Trkle Gei

Modern Trk milliyetiliinin douuna da yol aacak olan Trklk akmnn ortaya
knda iki ana dinamiin etkisi olduu sylenebilir. Bunlardan birincisi yurt dndaki
Trklk diyebileceimiz Rus arl iinde yaayan Trklerin balattklar almalar,
dieri ise; 19. yzyln ikinci yarsnda Avrupada balayan Trkoloji aratrmalarnn
itici gcyle Osmanl aydnlarnn bu yndeki almalardr. Bu alanda ilk admn
1869da sonradan Mustafa Celaleddin Paa adn alacak olan Konstantin Borzeckinin,
Les Turcs Anciens et Modernes adl eseriyle atldn gryoruz. Bu eser, daha nce
Joseph de Guignes ve Arthur Lumleyin zerinde durduu konulara deinen ve
Osmanl lkesinde bu alanda yaynlanan ilk eserdir. Sonraki dnemlerde Trk tarih
yazclnda nemli izler brakm olan bu eserin byk blm modern Trklere
ayrlmakla beraber Trklerin Osmanl ncesi tarihine de k tutuyordu. Bu eserden
sonra ayn meyanda Sleyman Paann yazd Tarih-i Alem (1876) adl eseri
Trklk konusunda gerek anlamda deiimin baladn haber verir.
Osmanl Devletinde ilk Trklk devresi daha ok ilmi seviyede olup
Batdaki Trkoloji almalarnn etkisi altnda gelimitir. Bu devrede Yeni Osmanllar
hareketi iinde yer alan aydnlar gelitirdikleri politik dncelerin yaygnlatrlmas
amacyla Trkenin sadeletirilmesine nem vermilerdir. Onlar bu ortamda Trk
diline milliyeti bir anlam vermeksizin haberlemenin daha yeterli bir vastas haline
getirmeyi amalyorlard. lmi Trkln nderleri olarak bilinen Ahmet Vefik Paa,
Sleyman Hsn ve Ali Suavinin dil ve tarih almalaryla imparatorlukta Trklk
bilincinin uyanmasnda nemli rolleri olmutur. Olarn almalaryla Osmanl tarihi
yava yava Trk atmosferi iine yerletirilmeye ve Osmanl resmi edebiyatnda
kaba, cahil, gebe olarak horlayc bir slupla kullanlan Trk kavram artk
gemite anl medeniyetlerin kurucusu olan, gurur duyulacak bir millet anlam
kazanmaya balamtr18. Ancak zellikle 1880 sonrasnda Trk kavramnn eskisine
nazaran olduka farkl bir balamda kullanld grlmektedir. Gazetelerde sk sk

16 Seluk Akin Somel, Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi (1839-1913), Modern
Trkiyede Siyasi Dnce Cumhuriyete Devreden Dnce Miras Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, C. 1, letiim
Yaynlar, stanbul 2001, s.110.
17 n, a.g.e., s.215.
18 Yusuf Sarnay, Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar, tken Yaynlar, stanbul 1994,

s.71-72.
78 II. Merutiyet Dneminde Trkle Geite Kapsayc Forml

Trk millet-i necibesi eklinde sfatlarn kullanlmas Trkln yeni bir milliyet
nosyonu olarak ele alnmaya baladnn habercisi olmutur. 1898de, daha sonra
Selanikte Osmanl Hrriyet Cemiyetinin kurucular arasnda yer alacak olan Bursal
Mehmet Tahir Beyin yazd Trklerin Ulm ve Fnna Hizmetleri; 1900de Necib
Asmn; Leon Cahunun, ntroduction lHistoire de lAsie adl esrinden geleneksel tarih
kitaplarndaki bilgileri ekleyerek uyarlad Trk Tarihi adl eserleri bu alandaki nemli
katklardan bazlardr19.
1878 Berlin Antlamasnn Makedonya ile ilgili hkmleri uzun vadede
Balkanlarda zlme srecini hzlandrm ve ykselie geen Balkan milliyetilii
sonunda ayrlk hareketler ve komitaclk trmana gemitir. Bu durum ieride yeni
milliyetilii, rk esassna dayanan Trkl gndeme getiritir. Rusyadan Osmanl
Devletine g etmi bir Trk aydn olan Yusuf Akurann Msrda Trk adnda bir
gazetede yazd Tarz- Siyaset adl makaleyle gndeme gelen bu anlay, Osmanl
Devletinin nnde kurtulu iin alternatifin bulunduundan bahsederek bunlardan
biri olan rk esasna mstenit Trk milliyetilii yapmak seeneinin en gereki yol
olduunu ileri srmtr20.
1889da ttihad- Osmani adyla kurulan ve sonradan ttihad ve Terakki adn
alan cemiyetin bu dnemde ana ideolojik konumu Trk ulusuluu olmutur. Balkan
Savalar ve dvel-i muazzamann Hristiyan aznlklar zerinde sregelen korumac
tavr zamanla Trk ulusuluunun daha grnr hale gelmesini salamtr. ttihat ve
Terakkinin Trk ulusuluu formlasyonunda en byk pay, Ziya Gkalpin yan sra,
aralarnda Yusuf Akurann da bulunduu Trk Ocaklar kurucu heyetinindi. Ulusal
benin yeniden kefinin yan sra Avrupa merkezli deerler ve kurumlar karsnda
aalk kompleksini amak ve slamla politika arasndaki ilikiyi yeniden tanmlamak
Trklerin temel kayglaryd. Bununla beraber ttihat ve Terakki ynetimi 1912ye
kadar Osmanlclk ve Trkln gizli olarak i ie getii ikili bir sylem
kullanmtr. Bu dnemde Trk politikalara yaslandnda bile hakim sylem
Osmanlclk olmutur21. Dier taraftan ttihat ve Terakkinin ideolojik
dayanaklarndan olan pozitivizmin etkisiyle evrensel dzen fikri benimsendii iin
cemiyet asndan, etnik farkllklara sayg gstermek ad ve gerekli olmayan bir
husus olarak grlmtr22. Bu anlayn tabii sonucu olarak millet sistemi ve ok
hukukluluk ttihat ve Terakki tarafndan ayrlklk iin mnbit bir zemin olarak
grlm ve bunun sonucu olarak bu sistemin geleneksel mirasn reddeden
standartlatrc ve homojenletirici tedbirler devreye sokulmutur23.
Balkan Savalar sonucunda grlen zlmeye paralel olarak ortaya kan
etnik hareketlilik iinde sadece Trkler hamisiz, sempatisiz ve rgtsz durumda
kalmt. Oysa ttihat ve Terakki anayasal rejim iinde kalarak bu aznlk oluumlarna

19kr Haniolu, Trklk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.6, letiim Yaynlar,

stanbul 1985, s.1395-1396.

20 Yusuf Akurann bu nerisiyle buna kar Osmanlclk grnde srar eden evreler arasnda geen

youn tartmalar iin bkz: Massami Arai, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, letiim Yaynlar, stanbul
1994.
21 kr Haniolu, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk, letiim

Yaynlar, stanbul 1986, s.7.

22 erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, letiim Yaynlar, stanbul 1983, s.203.
23 Mardin, a.g.e., s.185.
 Fahri YETM 79

kar gizli bir mcadeleyi srdrmeyi amalyordu24. Tanin gazetesi bayazar Hseyin
Cahit Yalnn ifadesiyle ttihat ve Terakki, imparatorluu ve Trkleri korumak iin
byle yapmak zorundaym diye ilanda bulunacak deildi. Osmanlclk artk
geerliliini srdremezdi. nk hibir etnik grup anayasal rejim iinde kendi ulusu
taleplerinden vazgememiti. Aksine Merutiyet, ulusu amalar iin uygun bir vasta
olarak grlyordu. Yeni saylar hkmeti, imparatorluktaki Trk hakimiyetini
tehlikeye sokabilirdi. Bu yzden Merutiyet dnemi Yalna gre, Trklerin ekalliyetler
selinde boulmama abalarnn tarihidir25. Sonu, ttihat ve Terakkinin ak
Trkle kaydr. te tam bu ortamda Hseyin Cahit Yaln, Trklk
politikasnda yeni bir alm saylabilecek manifesto niteliindeki Millet-i Hkime
makalesini yazmtr.

Trkle Geite Kurtarc, Kapsayc Bir Boyut Olarak Millet-i Hkime

Dncesi
ttihat ve Terakkinin yayn organ olan Tanin gazetesi bayazar Hseyin Cahit Yaln,
Merutiyetin ilanndan sonra yaklaan seimler ncesinde mevcut temsili sistem iinde
yeni dnemde Trkln, Osmanl Devleti iinde yer alaca konumdan endielerini
dile getiren bir makale yazmtr. ngilterede Unionist Frkasnn yayn organ olan
Nasyonal Devou dergisinin yayn mdrnn gnderdii bir mektuptan ilham alarak
yazd makale, Millet-i Hkime adn tayordu. almamzn da ana temasn
oluturan millet-i hkime dncesinin gerek ieriiyle ilgili, gerekse bu dnemdeki
ileviyle ilgili yaklamlar, ttihat ve Terakkinin II. Merutiyet dnemindeki
politikalarnn ipularn yanstmas bakmndan nem tamaktadr.
kinci Merutiyetin ilanyla gelinen zgrlk ortamnda gayrimslimlerin
benimseyecei hareket tarznn imparatorluun gelecei asndan byk nem
tadn belirten Hseyin Cahit, bu dnemde d politikada karlalacak muhtemel
sorunlar bu konuya endeksli grmektedir. Gelinen yeni dnemde artlar ne olursa
olsun millet-i hkimeyi yalnzca Trklerin oluturmas gerektiini vurgulayan yazar
bu ortamda Trklerin btn tebalar iin hrriyet-i tmme bahetmelerini, kendi
varlklarn tehlikeye drecek bir gelime olarak grmtr. Trk parlamentosunda
Mslman unsurun ounluunu istemek Trklerin en doal haklar olduunu belirten
yazar, yeni parlamentoda Mslman yelerin sayca az kmalar durumunda bunun
merutiyet idaresinin sonu demek olacan belirtmitir26. Hatta kabilecek bu tr bir
sonu, Trkler iin ehven-i er kabul edilecek olan istibdat idaresine yeniden dn
gndeme getirecektir.
Hseyin Cahit Yalna gre Osmanl Devleti asndan artk ittihad- ansr
sz konusu deildir. Gayrimslimlere olan gven tamamen kaybolmutur. Bu konuda
yazar u grleri dile getirmektedir: stikbalde ansr- Osmaniyenin muhadenet ve ittihad
hakknda ne kadar kuvvetli mitler beslersek besleyelim bugn bir vaka-i hakikiye eklinde binlerce
misali delaili ile gzlerimizin nnde durduu iin muhakkak biliyoruz ki, bu devletin bekasn
Mslim unsuru kadar isteyen ve alan yoktur. Bugn u devleti kendisine yalnz Mslim unsuru
mal ediyor Benim hkmetim diyor. Anasr- saire az ok hep bir emel arkasndadr. Bunlar

24 Yldz, a.g.e., s.80.

25 Hseyin Cahit Yaln, Siyasal Anlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 1976, s.42.
26 Hseyin Cahit Yaln, Millet-i Hkime, Tanin, 7 Kasm 1908.
80 II. Merutiyet Dneminde Trkle Geite Kapsayc Forml

muhtelif mahreklerde deveran eden ecrm- semaviyeye benzer. Hepsi baka merkeze tabidir. Eer
hkm ve nfuzu bugn ansr- gayr-i mslimeye tevdi edecek olursak hi phe yok ki bunlarn
icraat ve harekatnda yegane rehber menfaat-i Osmaniye endiesi olmayacaktr. Demek oluyor ki,
biz Mslim unsur, memleketin u halinde hayatmz kurtarmak istersek, hkm ve nfuzu kendi
elimizde tutmalyz ve ansr- sireye bunu kaptrmamalyz27.
Hseyin Cahit, bu bakmdan parlamenter dzenden ok endielidir. Hatta bu
konuda ok uyank olunmazsa stanbuldan bile bir tek mebus karamama tehlikesini
dile getirmektedir28. Merutiyet sisteminde gcn parlamentoda olduunu syleyen
yazar, bu adan parlamentoda ounluu kazanmann Trkler iin hayat-memat
meselesi olduu grndedir. Kanunlar dairesinde kalnarak bunun salanmas
gerektiini belirtmektedir. Osmanl Devletinde ounluu Mslman halkn
oluturduunu ileri sren Hseyin Cahit, ancak bu halkn seimlerin nemini
kavrayamadn, bu yzden sonularn kendileri asndan endie verici ynnn
bulunduunu belirmektedir.
Hseyin Cahit ve kendisi gibi bu endieyi tayanlarn, bu korkularnn
gerekleip gereklemediini anlamak, seim kampanyalarnn ve ttihatlarn izledii
siyasetin sonularn grmek iin Birinci Dnya Savana kadar olan dnemde yaplan
genel seimin sonularna bakldnda parlamentodaki etnik dalm u ekilde
grnmektedir:29
Yl Toplam Trk Arap Arnavut Rum Ermeni Musevi Slav
1908 288 147 60 27 26 14 4 10
1912 284 157 68 8 15 13 4 9
1914 259 144 84 - 13 14 4 -
Yeni dnemde gayrimslimlerin, Mslman unsurlarla eit haklara sahip olmas
demek, bu memleketin Ermeni, Rum ya da Bulgar memleketi demek olmayacan
belirten Hseyin Cahit, Bu memleketi Trkler zapt etti. Bu memleketi, ansr- gayr-i
mslimenin hibirinin menf-i mahsusasna bzie yapamazlar. Osmanl nam altnda yaayan
Musevilere, Ermenilere, Rumlara, Bulgarlara, hasl btn ansr- gayr-i mslimeye dahi msavt,
adalet, hrriyet kaideleri dairesinde muamele-i uhuvvetkrne gsterirler, fakat hibir zaman
kendilerini unutmazlar. Yalnz onlar bizi muhleset-i kalbiyelerine inandrmaldrlar. nk ne
denirse densin, memlekette millet-i hkime Trklerdir ve Trkler olacaklardr30.
Ksa alntlar yaparak yakndan bakmaya altmz millet-i hkime
dncesinin zelliklerinde balca u nitelikler gze arpmaktadr: Millet-i hkime
dncesini bir anlamda imparatorluun son eyreinde, Osmanlcln dnsel ve
politik olarak krize girdii ttihat ve Terakki dneminde, Trk eksenli bir neo
Osmanlclk dncesi olarak grebilmek mmkndr. Bu makale, ttihat ve
Terakkinin Trk milliyetiliini en gzel zetleyen yazlardan biridir. Hseyin Cahit bu
yazsnda, dnemin, Jn Trklerin zihniyet dnyasn ok iyi yanstmaktadr. Ona gre
devletin geleceini Mslman unsurdan baka dnen kesim yoktur. Bu nedenle
Hseyin Cahit makalesinde, Mslman kelimesini adeta Trk yerine

27 Yaln, a.g.m.
28 Yaln, Siyasal Anlar, s.42.
29 Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914, Kaynak Yaynlar, stanbul 1995, s.189.
30 Yaln, a.g.m.
 Fahri YETM 81

kullanmaktadr31. Fakat bunu yaparken; Ne vicdan inanlarm, ne de duygularm beni

Mslmanlk lksne gtryordu. Aslnda Mslman ad altnda birleecek unsurlarn
milliyetilik ve ayrlk istekleri gtmeyeceklerine nasl gvenilebilirdi?32 diyerek bu dnce
hakkndaki endielerini dile getiriyor ve bu suretle millet-i hkime anlaynn
pragmatik ynn bir lde da vurmu oluyordu.
Burada ok nemli bir tesadfn zerinde durmak gerekiyor. Hseyin Cahitin
tam da bu arpc makaleyi yazd ayn gnde (7 Kasm 1908), ttihat ve Terakkinin
nde gelen isimlerinden Dr. Nazm; Pariste, Fransa Mark- Azam (Fransz Mason
Locas)nda yapt konumada unlar sylyordu:
Devrimimizi gerekletirdiimizde tek hedefimiz vard: Trkiyeyi kendisini ezen iren
rejimden kurtarmak ve bylelikle egemenliimiz altndaki btn halklara, rk ya da din ayrm
yapmadan, mutlak hrriyeti, Fransada, ngilterede ve Amerikada var olduu ekliyle hrriyeti var
etmek. Osmanl milletini oluturmak iin din birlii gibi zayf bir baa bavurmak yerine gl bir
ba ve dolaysyla zek ban gerekletirmeyi tercih ediyoruz.
Fransada masonluun byk bir manevi ahsiyeti vardr ve eer bu zahmete girmek
isterse sesini gerektiinde toplarn gmbrtsn de bastracak ekilde duyurabilir. Bunu birok kez
kantlamtr. Bu kez de ayn ekilde davranacan umuyoruz. Gen Trkiye Fransa
masonluunun bayra altna girmekten mutludur. Onun dosta tavsiyelerini almaktan ve Fransa
Mark- Azamnn hukuki yetkisi altndaki btn giriimlere lkesinin kaplarn ardna kadar
amaktan hep mutluluk duyacaktr33.
Bu tespit de gsteriyor ki ttihatlarn devrimden sonraki ncelikli hedefi,
Dumontun da belirttii gibi Osmanlcl eski haline gre revize ederek yeniden
hayata geirmekti. Hseyin Cahitin, bu yeni dnemde byk umut balad millet-i
hkime projesinin ana elerinden biri olarak grd din ba (slam), ttihatlar
asndan Osmanl milletinin oluturulmasnda zayf bulunmaktadr. Bir baka nemli
husus da, Osmanlclk dnemindeki ulusu hareketlerde masonik rgtlerin nemli
etkisi olduudur.
Bu ortamdaki dnemin temel kaygs, ynetici zmrede olduu gibi aydnlar
arasnda da devletin devamnn salanmasdr. Bu sebeple imparatorluun devam
salanmaya allrken, zellikle aydnlar reel politik balamnda ucube saylabilecek
Turanc fikirleri savunmak yerine farkl zaman ve koullarda resmi Osmanlclk
ideolojisinin ieriini fakl tarzlarda doldurarak zmler retmeye almlar; rnein
zamanla artan oranda Osmanl veya ahali-i slamdan Trkleri kastetmeye
balamlardr34.
Millet-i hkime ile gndeme gelen bir baka husus; Gellnerin
kavramsallatrmasyla ifade edecek olursak, bu dnemde Osmanl mparatorluu iin
de sz konusu olan bir st kltr oluturma sorunudur. Gellnere gre modernleme
srecine giren toplumlar, bu srecin vazgeilmez pratii olarak bir st kltr
oluturmak zorundadrlar. Zira modernleme dnemindeki toplumlarda st kltr,
artk ayn zamanda daha sert ve zorlayc kstlamalarla varln srdren bir toplumsal
dzeni sadece ssleyen, onaylayan ve ona meruiyet salayan bir ara deildir. st

31 Y.Doan etinkaya, Hseyin Cahit Yaln, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Modernleme ve Batclk, C.3,
letiim Yaynlar, stanbul 2002, s.323.
32 Yaln, Siyasal Anlar, s.41.
33 Paul Dumont, Osmanlclk, Ulusu Akmlar ve Masonluk, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2000, s.120-121.
34,etinkaya, a.g.e., s.97.
82 II. Merutiyet Dneminde Trkle Geite Kapsayc Forml

kltr ayn zamanda ihtiya duyulan ve paylalan bir ortam, yaam iin gerekli kan
veya belki de toplumun yelerinin sadece onunla soluk alabildii, hayat idame ettirdii
ve retimi gerekletirdii asgari ortak bir atmosferdir ve her st kltr de artk
devletin, tercihen de kendine ait bir devletin peinde komaktadr35. Millet-i hkime
dncesinde de bir st kltr yaratma aray sz konusudur. Bu adan millet-i
hkime; toplumsal iblm gerei insanlarn cemaatsal aidiyetlerden ve
cenderelerden zgrletirilerek ortak bir ulusal kltrde birletirme projesi olarak da
grlebilir.
Hanioluna gre ise, millet-i hkime dncesi bu dnemde yeni bir st
kimlik tasarmdr. Srekli Osmanlclk yaptn savunmakla beraber Osmanllk
kavramnn iini arlkl biimde Trk kltrel deeriyle dolduran, Trk unsuruna
imparatorluun Tanzimat ncesi Mslman cemaatine benzer millet-i hkime
statsn kazandrmaya alan ve nihayet Osmanllk altndaki kimlikleri silmeye
alan ttihat ve Terakki siyasetleri Arap, Arnavut ve dier anasra mensup
entelekteller tarafndan Trkletirme amal eylemler olarak kabul ediliyordu. Bu
siyasetin Osmanlclk adna yaplmas bunlara gsterilen tepkide herhangi bir
azalmaya yol amyordu36.
Hseyin Cahitin makalede yapt birlik ars zellikle Trkler iin elzem
grnmekte ve bunun Merutiyet ortamnda neminin bir kat daha artt
vurgulanmaktadr. zellikle 31 Mart htilal-i Mrteciyanesinden sonra Trkler iin
birlik hedefi Mslmanlk deerleriyle tahkim edilerek gerekletirilmeye allmtr.
Bu ama dorultusunda yaplacak ileri 16 Eyllde yine Taninde yazd bir makalede
dile getirmitir.
Erimi bir madde tebellr edebilmek iin bir nokta-i istinat arar. Merutiyet ateiyle
eriyen btn muhtelif kabiliyetlerin, milliyetlerin tebellrne nokta-i istinat olacak anasr ise Trk
unsurudur. Trk unsuru bu byk vazife-i vataniyeyi ifa edebilmek iin behemehal son derece
mttehit ve mttefik olmaa mecburdur. Trkler kendi aralarnda birbirlerine dman- can gibi bir
vaziyet-i mukabele alrlarsa dier unsurlar nasl daire-i ittihada davet edebilirler Trk olmak
itibariyle byle birletiimiz gibi, slam olmak itibariyle dier vatandalarmz arasnda ilelebed
bozulmas gayri kabil bir rabtann, bir mecburiyet-i diniye olarak mevcut olduunu dnmeli ve
birbirimizi daha iyi anlayarak bu rabtay sklatrmaya almalyz 37.
Hseyin Cahit, aradan otuz alt getikten sonra 1944de yine Taninde yazd
makalede; millet-i hkime makalesinin yazl gerekesini ayrntl bir ekilde
aklamtr. kinci Merutiyetin ilanyla imparatorluun kar karya kald felaket,
parlamenter sisteme geilirken Trk unsurunun mutlak ounlua sahip bulunmamas
dolaysyla gayrimslim unsurlarn birlemeleri karsnda mecliste stnl alabilecek
olmalaryd. Daha nce de belirtildii gibi bu ortamda ittihad- anasr amalayan
Osmanlclk artk k srecindeydi. Hatta bu konuda bir Rum mebusunun Meclis
krssnden; Benim Osmanllm, Bank- Osmnnin Osmanll kadardr diyecek kadar
pervasz ve kstah davrandn belirtiyordu38.

35 Ernest Gellner, Uluslar ve Ulusuluk, nsan Yaynlar, stanbul 1992, s.73-96.

36 kr Haniolu, Osmanldan Cumhuriyete Zihniyet, Siyaset ve Tarih, Balam Yaynlar, stanbul 2006,
s.165-166.
37 Hseyin Cahit Yaln, Trklk, Mslmanlk, Osmanllk, Tanin, 16 Eyll 1909.
38 Hseyin Cahit Yaln, Bizde Trklk, Tanin, 18 Mays 1944.
 Fahri YETM 83

Hseyin Cahite gre ttihat ve Terakki, bylesi bir hayat-memat mcadelesiyle

karlamam olsayd dier unsurlarla bir uzlama midi ile idare-i maslahat
politikasna devam edebilirdi. Fakat zellikle gayrimslim unsurlar kendi varlklarn ve
haklarn ileri srmekte seslerini o derece ykseltmilerdi ki Trk vatannda herkesin
hakk vard, fakat kimsenin Ben Trkm demee hakk yoktu. Taninde kan ve
btn mparatorlukta bir bomba gibi patlayan Millet-i Hkime makalesi bu
durumun dourduu bir akslameldir. Nihayet Hseyin Cahit, bu memleketin bir Trk
vatan olduunu, vatan mdafaa vazifesinde yalnz Trke emniyet edilebileceini ve
Trkn kendisini inetmeyeceini ve hakimiyetini elden brakmayacan ifade etmek
iin yazdn belirtmektedir.
Yazar ayrca bu fikirleri ileyi gerekelerinden biri olarak; Osmanl
mparatorluunda Trkln manasnn, imparatorluk snrlar iinde Trk
unsurunun mmtaz hakkn ve hakimiyetini mdafaa etmekten ibaret olduunu,
merutiyetten sonra imparatorluun tasfiye edilerek Milli Mcadelenin zaferiyle
Misak- Milli snrlar iinde milli bir Trk cumhuriyetinin kurulmasyla Trklk
mcahedesinin anlamn ve hedefini kaybettiini ifade etmitir39.
Georgeona gre, ttihat ve Terakki Cemiyeti 1908 devriminden sonra resmen
Osmanlc siyaseti benimsemekle beraber bu dnemde bnyesinde iki milliyetilik
biimi bulundurmaktadr: Bunlardan biri, devlet karlarn dikkate alan brokratik
trde bir milliyetilik; dieri ise, sivil toplumdan km, ulus sorununa daha duyarl
bir milliyetilik. Bu iki tr milliyetilik dncesinin odak noktasnda Ziya Gkalp yer
almaktadr. Bu iki eilim arasndaki eklemlenmeyi salama misyonu da ttihat ve
Terakkinin yar resmi organ olan Tanin gazetesi ve onun bayazar Hseyin Cahit gibi
ahsiyetlerindir40. Dolaysyla Hseyin Cahitin yazlar bu adan da nem tamaktadr.

Sonu
Millet kavram ve milliyet dncesinin modern anlamda ortaya k ve bu
kavramlarn, bir taraftan geleneksel yapsn srdrrken, dier taraftan moderniteyle
yzlemesine bal olarak Osmanl mparatorluunda karlk grmesi sonucunda
gndeme gelen millet-i hkime dncesinin, yakn dnem Trkiye tarihinde nemli
saylabilecek etkileri olmutur. Millet-i hkime dncesi, II. Merutiyet dneminde
Balkan Savalar sonucunda mparatorluun dalma dnemine girmesiyle birlikte
kurtarc bir sosyo-kltrel politika olarak dnlen Trkle geilirken nce ara
forml olarak dnlmtr. Bu adan bakldnda millet-i hkime, Osmanlclk
ile Trklk arasnda eklektik yaklam olarak da deerlendirilebilir. Daha sonra
Trklk dneminde bu ynde izlenecek siyasetin stratejisinin tespiti; I. Dnya Sava
sonucunda imparatorluklarn ke gemesiyle birlikte Trkler iin de yeni bir ulus
oluturma dncesi ve Milli Mcadelede siyasal, kltrel, demografik bir vatan
konseptini ifade eden Misak- Millibelgesinde bu dncenin izlerini grmek
mmkndr. II. Merutiyet dneminden itibaren Gkalpin kltrel temelli
yaklamyla, Akurann etnik temelli Trklk yaklamlar arasnda gidip gelen

39 Yaln, a.g.m. Hseyin Cahite gre bunun sebebi de, nk artk iimizde bize kar bir hak dava
edebilecek bir baka unsurun kalmam olmasdr.
40 Franos Georgeon, Osmanl-Trk Modernlemesi (1900-1930), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2006, s.32-

33.
84 II. Merutiyet Dneminde Trkle Geite Kapsayc Forml

millet-i hkime dncesindeki devlet inas ile ulus inas anlaylar arasndaki
bulanklk, Cumhuriyetin kurulu srecinde, nn ifadesiyle Mustafa Kemal
Atatrk tarafndan, Gordiyon Dmn kesilmesi suretiyle almtr.
Cumhuriyete geilirken Rousseaunun, hakimiyet kaytsz, artsz halkndr ilkesi yerine
E.Sieyesin, hakimiyet kaytsz, artsz milletindir ilkesi kabul edilerek Sieyesin ulus
kavramyla ifade ettii, ulus inas adnda son derecede hayati olan etnik-kltrel
kklerinden soyutlamak suretiyle politize edilmi bir yurttalar topluluu forml
benimsenmitir41.
Millet-i hkimeyi, Doan etinkayann, Gramsciden mlhem orta katman
aydn kavramsallatrmasnn bir fenomeni olarak dndmzde; bunun yakn
dnem Trkiye tarihinde olgusal gerekliinden sz edilebilir42. Ancak bu kavramn
kategorik snrlarnn tespiti ise Trkiyenin tarihselliinde sorunlu gibi durmaktadr.
Buna rnek olarak da; millet-i hkime tanmna yakn bir Trk milleti tanmlamas
yapan Yahya Kemal ve Fuat Kprl gibi entelektellerin bulunmas gereken konum
gsterilebilir43.

41 n, a.g.m. s.223. Yazara gre burada, Rousseaunun halk olarak tanmlad ise kltrel olarak
temellendirmeye son derecede msait olan organik bir topluluktur, yani millettir.
42 Bu olguya gncel rnek olarak; Ahmet nselin Hkim millet refleksinden rkla, Radikal 2, 4 ubat

2007 ve Fehmi Korunun, mparatorluu bu yzden yitirmitik, Yeni afak, 30 Ekim 2007 makaleleri
gsterilebilir. Ad geen yazarlar bu tr bir milliyetilik alglamasnn son dnem Trk milliyetiliinde
yeniden gzlendiini ileri srmektedirler. Ancak bu yndeki gzlem ve tespitler; Ahmet Turan Alkann,
Trkiyede Trk Olmak, Zaman, 30 Kasm 2005 ve Irklk Tartmalarna Derkenar, Zaman, 28 ubat
2007 gibi bu tr yaklamlarn kartlarn ieren grlerle karlatrlarak deerlendirilmelidir.
43 Yahya Kemalin bu meyanda Trk milleti tanm u ekildedir: Birok insanlar vardr ki, Trk

milletinden deildir. Fakat milliyeti Trktr. Milliyetler sentezlerdir. Biz de yleyiz., Mustafa zbalc,
Yahya Kemalin Millet Anlay, Trk Yurdu, C.9, S. 20 (366), Eyll 1988, s.24. Ayrca bu tr bir Trk
Milleti tanmlamas mer Seyfettin, Hseyinzade Ali Turan ve Fuat Kprl gibi aydnlar iin de sz
konusudur. Bkz: Sarnay, a.g.e., s179-180.