www.jobsalerts.

in
Yeejle kee mebefJeOeeve

1. Yeejleere mebefJeOeeve keer Ssefleneefmeke he=Yetefce

(A Historical Background of Indian Constitution)

heb. vesn ves kene Lee efkeJeemleefJeke ueeskeleb$eelceke mJeleb$elee kes efueS nceejs heeme mebefJeOeeve meYee kes Deefleefje Deve keesF& ceeie& veneR
nw~....mebefJeOeeve efvecee&Ce kes Fme keee& kees ceneyegefceeve JeefeeeW kes efkemeer ieg hej veneR es[e pee mekelee Deewj ve ner Gve eser meefceefleeeW keer
meneelee mes Fme keee& keer hetefle& nes mekeleer nw, pees cee$e efnleeW kes meblegueve kees mebefJeOeeve efvecee&Ce kee veece os jner neW~ Fmes yeenjer eeefOekeej keer eee
ceW Yeer hetCe& veneR efkeee pee mekelee~ eYeeJeer he mes en keee& leYeer hetCe& nes mekelee nw, peyeefke jepeveerefleke SJeb meeceeefpeke efmLeefleeeb efJeeceeve neW Deewj
Fmekes efueS meeceeve pevelee mes GlkeC"e Je mJeerke=efle eehle nes~ Yeejle ceW mebefJeOeeve meYee kes efmeeble kes meJe&eLece oMe&ve 1895 kes mJejepe
efJeOeseke ceW nesles nQ, efpemes efleueke kes efveoxMeve ceW leweej efkeee ieee Lee~ 20JeeR meoer ceW Fme efJeeej keer Deesj meJe&eLece mebkesle cenelcee ieebOeer ves
efkeee, peye GvneWves 1922 ceW Deheves efJeeej Jee kejles ngS kene efkeYeejleere mebefJeOeeve YeejleereeW keer Fevegmeej ner nesiee~ efomecyej,
1936 kes ueKeveT keebesme DeefOeJesMeve ceW mebefJeOeeve meYee kes DeLe& Deewj cenJe keer JeeKee keer ieF&~ 1939 kes keebesme DeefOeJesMeve ceW Fme ceebie
kees oesnjeles ngS Fme DeeMee kee emleeJe heeefjle efkeee ieee efkeSke mJeleb$e osMe kee mebefJeOeeve efvecee&Ce kee Skecee$e lejerkee mebefJeOeeve meYee nesieer~
efmehe& epeeleb$e Deewj mJeleb$elee ceW efJeMJeeme ve jKeves Jeeues ner Fmekee efJejesOe kej mekeles nQ~ Deiemle, 1940 kes emleeJe ceW efyeefMe mejkeej ves kene
efkeYeejle kee mebefJeOeeve mJeYeeJele: mJeeb YeejleJeemeer ner leweej kejWieW~ Je<e& 1942 keer efehme efceMeve kes eje efyesve ves mheleee mJeerkeej
efkeee efke Yeejle ceW Ske efveJee&efele mebefJeOeeve meYee kee ie"ve nesiee, pees eg kes yeeo Yeejle kes efueS mebefJeOeeve leweej kejsieer~ hejvleg, YeejleereeW eje
Deve cenJehetCe& DeeOeejeW hej efehme efceMeve kees DemJeerkeej kej efoee ieee~ Deblele: 1946 ceW kewefyeves efceMeve eespevee ceW Yeejleere mebefJeOeeve
meYee kes emleeJe kees mJeerkeej kej Fmes JeeJeneefjke he eoeve kej efoee ieee~ mebefJeOeeve meYee kee 12Jeeb DeefOeJesMeve 24 peveJejer, 1950 kees
ngDee Deewj 308 meomeeW eje mebefJeOeeve hej nmlee#ej efkeS ieS~ Fmeer DeJemej hej [e@. jepesv emeeo kees Yeejleere ieCeleb$e kee eLece je^heefle egvee
ieee Deewj en mebefJeOeeve 26 peveJejer, 1950 mes ueeiet nes ieee~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW Yeejleere mebefJeOeeve keer Ssefleneefmeke he=Yetefce

Yeejle kee mebefJeOeeve keye mes ueeiet ngDee? 26 peveJejer,
1950 mes (ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C.)
hejer#ee, 1998)
mebefJeOeeve meYee kee DemLeeeer DeOe#e keewve yeves Les?
meefeoevevo efmevne
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999)
Yeejleere mebefJeOeeve kes eehe meefceefle kes DeOe#e keewve Les?
[e@. yeer.Deej. Decyes[kej
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999)
Yeejle kee mebefJeOeeve efoee LeeYeejle keer mebefJeOeeve meYee ves
(meneeke efvejer#eke efveeb$eke (A.I.C.) hejer#ee, 2003)
Yeejleere mebefJeOeeve ceW henueer yew"ke keer DeOe#elee efkemeves keer Leer
meefeoevevo efmevne
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2007)
Yeejle kee mebefJeOeeve efkeme efleefLe kees mJeerkeej efkeee ieee?
26 veJebyej, 1949 kees
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2007)
Yeejleere mebefJeOeeve ceW cetuele: efkeleves Devegso nQ?
395 Devegso
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2008)
Yeejle kees DeefOekeej #es$e kee opee& ([esefceefveece msdme) efkeme
leejerKe kees efceuee? 15 Deiemle, 1947 kees
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2010)
mebIeere eCeeueer kee henuee emleeJe Yeejle mejkeej DeefOeefveece
eje efkeee ieee Lee? 1935 F&. ceW
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
Yeejle kee mebefJeOeeve yeveeves Jeeueer mebefJeOeeve meYee efkeme Je<e& mLeeefhele
keer ieF&? 1946
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
hejer#ee, 2012)
heefjmebIe yeveeves kee efJeeej meJe&eLece emleeefJele efkeee Lee?
vesn efjhees&, 1928
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
Yeeejle mejkeej DeefOeefveece, 1935 kees oemelee kee veee Iees<eCee
he$e efkemeves kene Lee? peJeenjueeue vesn
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
ieJeve&ceW Dee@He FefC[ee Sske, 1935 efkeme hej DeeOeeefjle Lee?
meeFceve keceerMeve
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)

efJeefMe leLe : Yeejleere mebefJeOeeve keer Ssefleneefmeke he=Yetefce

16JeeR Meleeyoer ceW peye Yeejle Deheveer mece=ef kes ejce hej Lee, Jeeheejer Yeer Yeejle mes Jeeheej kejves kes efueS eeemejled Les~ 1600 F&. kes
uebove kes keg JeeheeefjeeW ves 1599 F&. ceW Yeejle mes Jeeheej kes eeespeve Debeflece cenerveeW ceW uebove kebheveer kees Yeejle mes Jeeheej kejves kee DeefOekeej
mes uebove kebheveer keer mLeehevee keer~ FvneR efoveeW etjeshe kes keg Deve he$e (Royal charter) efceuee~ MeerIe ner Fme kebheveer ves F&m Fbef[ee kebheveer

www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
kes veece mes Yeejle mes Jeeheej kejvee Meg efkeee~ Deewjbiepesye keer ce=leg kes
yeeo keWere eMeemeve kes Meefenerve nesves kes meeLe-meeLe Yeejle keer jepeveerefleke
ieefleefJeefOeeeW ceW kebheveer kes DeefOekeeefjeeW ves efe uesvee Meg kej efoee~ Je<e&
1757 ceW hueemeer kes eg ceW efmejepegewuee kees hejeefpele kej kebheveer ves yebieeue
hej DeeefOehele peceeee~ 1764 ceW yekemej kes eg ceW kebheveer ves efJepee
eehle keer~ MeerIe ner kebheveer ves Deveske Yeejleere #es$eeW hej DeefOekeej eehle
kej efueee~ Yeejle hej kebheveer kes ye{les jepeveerefleke eYeeJe hej mebmeoere
efveeb$eCe kes efueS efyeefMe mejkeej eje mecee-mecee hej DeefOeefveece heeefjle
efkeS ieS~ Fve DeefOeefveeceeW ves Yeejle ceW mebmeoere Meemeve JeJemLee kee
yeerpeejesheCe efkeee~ meeLe ner, Yeejleere mebefJeOeeve kes efvecee&Ce kes efueS Ske
DeeOeej Yeer leweej efkeee~
jsietuesefbie Ske, 1773 (Regulating Act, 1773)
Fme DeefOeefveece keer ecegKe yeeleW Fme ekeej LeeR-
F&m Fbef[ee kebheveer hej mebmeoere efveeb$eCe keer MegDeele~
yebieeue kes ieJeve&j kees yebieeue, yecyeF& leLee ceeme leerveeW esmeer[WefmeeeW
kee ieJeve&j pevejue yeveeee ieee~
keuekeee ceW Ske meJeexe veeeeuee keer mLeehevee keer ieeer, efpemekes
efveCe&e kes efJe mecee kes meccegKe Deheerue keer pee mekeleer Leer~
veeeeefOekejCe DeefOeefveece 1781 (Tribunal Act, 1781)
meheefj<eod ieJeve&j pevejue kees meJeexe veeeeuee kes DeefOekeej #es$e mes
cege jKee ieee~
meJeexe veeeeuee keer DeefOekeeefjlee yebieeue kes meYeer efveJeeefmeeeW hej
efveOee&efjle keer ieeer~
kebheveer keer DeoeueleeW kes efJe ieJeve&j pevejue kees Deheerue keer pee
mekeleer Leer~
efhedme Fbef[ee Ske, 1784 (Pits India Act, 1784)
kebheveer keer Jeeheeefjke ieefleefJeefOeeeW kees kees& DeeHe [eejskeme& leLee
jepeveerefleke ieefleefJeefOeeeW kees yees[& DeeHe keb^esuej kes DeOeerve efkeee
ieee~
ee&j DeefOeefveece, 1793 (Charter Act, 1793)
yees[& DeeHe keb^esuej keer MeefeeeW kees Fmekes DeOe#e kes neLe ceW kesverke=le
efkeee ieee, pees efyeefMe cebef$eceC[ue kee meome neslee Lee~
kebheveer kees Deieues 20 Je<eeX kes efueS Jeeheej kee SkeeefOekeej efoee
ieee~
yees[& kes meomeeW leLee kece&eeefjeeW kes Jesleve Yeejle kes jepemJe mes osves
keer JeJemLee keer ieeer~
ee&j DeefOeefveece, 1813 (Charter Act, 1813)
keg efyeefMe JeeheeefjeeW kees Yeer Jeeheej kejves kee DeefOekeej efoee
ieee~ Fme ekeej kebheveer kee Jeeheej hej mes SkeeefOekeej meceehle
ngDee, efkevleg eee kes Jeeheej kee SkeeefOekeej kebheveer kes heeme ner
jne~
ee&j DeefOeefveece 1833 (Charter Act, 1833)
kebheveer kes meYeer Jeeheeefjke DeefOekeej meceehle nes ieS leLee kebheveer kees
cee$e jepeveerefleke keee& kee DeefOekeej efceuee, Jen Yeer efyeefMe eeGve
kes veece hej~
yebieeue kee ieJeve&j pevejue mebhetCe& efyeefMe Yeejle kee ieJeve&j pevejue
yevee~
Yeejleere keevetveeW kees Skeerke=le SJeb mebefnleeye kejves kes efueS efJeefOe
Deeeesie kee ie"ve~
ee&j DeefOeefveece, 1853 (Charter Act, 1853) :
www.jobsalerts.in
1853 kee Ske Debeflece ee&j Ske Lee~
yebieeue kes efueS uesefheveW ieJeve&j pevejue kee heo me=efpele efkeee ieee~
Yeejleere Meemeve DeefOeefveece, 1858 (Government of India
Act, 1858)
kees& DeeHe [eejskeme& leLee yees[& DeeHe keb^esueme& kees meceehle kej
Yeejle meefeJe veeceke veS heo kee me=peve efkeee ieee~
Yeejleere eMeemeve keWerke=le nes ieee~ meejer MeefeeeB ieJeve&j pevejue kes
neLe ceW Dee ieeeR, pees Yeejle meefeJe kes eefle Gejoeeer Lee~
Fme ekeej F&m Fbef[ee kebheveer keer meee hetjer lejn meceehle nes ieeer~
Yeejleere Meemeve DeefOeefveece, 1861
(Government of India Act, 1861)
ieJeve&j pevejue keer MeefeeeW kee efJemleej efkeee ieee~ Gmes DeOeeosMe
heeefjle kejves keer Meefe eehle ngF&~
ieJeve&j pevejue kees yebieeue, Gej-heefece meercee eeble Deewj hebpeeye ceW
efJeOeeve heefj<eo mLeeefhele kejves keer Meefe eoeve keer ieeer~
Fve efJeOeeve heefj<eoeW eje heeefjle efJeefOeeeB ieJeve&j pevejue keer mJeerke=efle
kes yeeo ner eJele&veere LeeR~
Yeejle ceW Debespeer jepe keer MegDeele kes yeeo henueer yeej YeejleereeW kees
efJeOeeeer keee& kes meeLe pees[e ieee~
Yeejleere Meemeve DeefOeefveece, 1892
(Government of India Act, 1892)
kesvere leLee eebleere JeJemLeeefhekee heefj<eo ceW iewj-mejkeejer meomeeW keer
mebKee ceW Je=ef keer ieeer~
Deele#e egveeJe eCeeueer keer MegDeele ngF&~
JeJemLeeefhekee kes meomeeW kees Jeeef<e&ke yepe hej efJeeej efJeceMe& kejves
leLee eMve hetves keer Meefe oer ieeer~
Yeejle Meemeve DeefOeefveece, 1909
(Government of India Act, 1909)
Yeejle meefeJe SJeb ieJeve&j pevejue keer keee&keeefjCeer ceW YeejleereeW kees
eefleefveefOelJe efoee ieee~
cegefmuece mecegoee kes efueS henueer yeej he=Leke eefleefveefOelJe keer JeJemLee keer
ieeer~ eneR mes he=LekeleeJeeoer efkeesCe kee pevce ngDee~
Yeejleere Meemeve DeefOeefveece, 1919
(Government of India Act, 1919)
eebleeW ceW wOe Meemeve keer MegDeele~
eebleere efJe<eeeW kees megjef#ele Deewj nmleebleefjle oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele
efkeee ieee leLee megjef#ele efJe<eeeW hej ieJeve&j Deheveer keee&keeefjCeer kes
meneesie mes efveCe&e ueslee Lee, peyeefke nmleebleefjle efJe<eeeW kee eMeemeve
Jen Deheves cebef$eeeW kes meneesie mes kejlee Lee~
keW ceW efmeoveelceke efJeOeeefekee keer mLeehevee keer ieeer~ eLece-jepe
heefj<eo leLee efleere-keWere efJeOeeve meYee~ jepe heefj<eo (60 meome)
kee keee&keeue 5 Je<e& leLee efJeOeeve meYee (meome 144) kee keee&keeue
3 Je<e& Lee~
Yeejle kes efueS Ske Geeege keer efveegefe keer ieeer, pees etjeshe ceW
Yeejleere Jeeheej keer osKeYeeue kejlee Lee~
Ske vejsMe ceC[ue keer mLeehevee keer ieeer~ osMeer vejsMeeW kee en ceb[ue
meeceeve efnle hej efJeeej kejlee Lee~
Yeejleere Meemeve DeefOeefveece 1935
(Government of India Act, 1935)
en DeefOeefveece 1932 kes MJesle-he$e hej DeeOeeefjle Lee~ Yeejleere
mebefJeOeeve kee en cegKe DeeOeej yevee~
 www.jobsalerts.in
DeefOeefveece ceW DeefKeue Yeejleere mebIe yeveeves kee eeJeOeeve jKee ieee~
eebleeW ceW wOe Meemeve JeJemLee kees meceehle kej eebleeW ceW hetCe& Gejoeeer
mejkeej yeveeF& ieeer~
keW ceW wOe Meemeve keer mLeehevee keer ieeer~ megj#ee JewosefMeke mebyebOe SJeb
Oeeefce&ke ceeceueeW kees ieJeve&j pevejue kes neLe ceW keWefle efkeee ieee leLee
Deve ceeceueeW ceW ieJeve&j pevejue keer meneelee kes efueS cebef$eceb[ue keer
JeJemLee keer ieeer~
mebIeere veeeeuee keer mLeehevee keer ieeer, efpemekes efJe Deheerue efeJeer
keewefmeue (uebove) ceW keer pee mekeleer Leer~
efyeefMe mebmeo kees meJeexe ceevee ieee~
kewefyeves efceMeve Deewj mebefJeOeeve meYee
mebefJeOeeve keer jevee
kewefyeves efceMeve : 24 ceee&, 1946 kees kewefyeves efceMeve Yeejle
Deeee~ Fme efceMeve kes meome Les- uee@[& hewefLeke ueejWme, mej m^shees[&
efehme, leLee S.yeer. SueskepeW[j~
kewefyeves efceMeve kes emleeJeeW ceW Ske emleeJe mebefJeOeeve meYee kes ie"ve
kee Yeer Lee~
kewefyeves efceMeve eespevee kes Deveghe mebefJeOeeve meYee kes meomeeW kee
egveeJe eebleere efJeOeeve meYeeDeeW kes meomeeW eje Deele#e he mes
efkeee ieee~
eebleeW mes eefleefveefOeeeW keer mebKee kee efveOee&jCe eefle ome ueeKe keer
pevemebKee hej Ske eefleefveefOe kes efnmeeye mes efkeee ieee Lee~
mebefJeOeeve meYee kes efueS kegue 389 mLeeve efveOee&efjle efkeS ieS,
efpemeceW eebleeW mes 292 meomeeW, osMeer efjeemeleeW mes 93 meomeeW leLee
keefceMvejer #es$eeW mes 4 meomeeW kees efueee peevee Lee~
kegue 296 mLeeveeW kes efueS egveeJe ngS efpemeceW 208 mLeeve keebesme
kees leLee 73 mLeeve cegefmuece ueerie kees efceuee~ 8 mLeeve mJeleb$e
eleeefMeeeW kees leLee 7 mLeeve Deve jepeveerefleke mebie"veeW kees eehle
ngDee~
mebefJeOeeve meYee kee cegefmuece ueerie ves yeefn<keej efkeee, efpemekes keejCe
mebefJeOeeve meYee kes meomeeW keer mebKee 389 mes Iekej 299 nes
ieeer~
9 efomebyej, 1946 kees mebefJeOeeve meYee keer eLece yew"ke ceW [e@.
meefeoevebo efmevne kees DemLeeF& DeOe#e egvee ieee Lee~
11 efomecyej, 1946 kees [e0 jepesv emeeo kees meYee kee mLeeeer
DeOe#e egvee ieee~ yeer0Sve0 jeJe kees mebefJeOeeve meYee kee mebJewOeeefveke
meueenkeej efveege efkeee ieee~
mebefJeOeeve meYee keer eLece yew"ke veF& efouueer efmLele keeQefmeue escyej kes
hegmlekeeuee YeJeve ceW ngF&, efpemes Deye keebmerdetMeve nelee kene
peelee nw~
Yeejleere mJeleb$elee DeefOeefveece, 1947
(Indian Independence Act 1947)
(i) Yeejleere mJeleb$elee DeefOeefveece, 1947 kee eehe ceeGbyessve
eespevee hej DeeOeeefjle Lee~ Fme eespevee kees 3 petve, 1947 kees
emlegle efkeee ieee~
(ii) FmeceW Yeejle leLee heeefkemleeve oes [esefceefveeveeW keer mLeehevee kee
emleeJe Lee~
(iii) oesveeW jepeeW keer meercee kes efveOee&jCe nsleg meercee Deeeesie kee ie"ve efkeee
ieee Lee, efpemekes DeOe#e mej efmeefjue js[efkeueHe Les~
(iv) Fme DeefOeefveece keer eJele&ve efleefLe 15 Deiemle, 1947 Leer~
www.jobsalerts.in
(v) 15 Deiemle, 1947 mes Yeejleere Meemeve DeefOeefveece, 1935 kes
Debleie&le mLeeefhele meYeer mebJewOeeefveke heo mJele: meceehle nes ieS~
(vi) Yeejleere mJeleb$elee DeefOeefveece, 1947 kes eJele&ve kes meeLe ner
efyeefMe eeGve kee Yeejle hej DeeefOehele meceehle nes ieee~
(vii) oesveeW jepeeW keer mJeleb$e meee kees ceevelee oer ieeer leLee GvnW efyeefMe
keeceveJesuLe mes Deueie nesves kee DeefOekeej efoee ieee~
(viii) oesveeW jepeeW kees Deheves-Deheves efueS he=Leke mebefJeOeeve meYee kes ie"ve
kee DeefOekeej efoee ieee~
(ix) efmeefJeue mesJekeeW keer mesJee MeleeX ceW keesF& heefjJele&ve veneR efkeee ieee
leLee Gvekeer mesJeeSb Gmeer ekeej peejer jneR~
(x) Yeejleere mJeleb$elee DeefOeefveece, 1947 ceW en JeJemLee keer ieeer
Leer efke oesveeW osMeeW keer JeJemLeeefhekee eje yeveees ieS keevetveeW kees
Fme DeeOeej hej egveewleer veneR oer pee mekeleer nw efke Jes Yeejleere
Meemeve DeefOeefveece, 1935 DeLeJee Yeejleere mJeleb$elee DeefOeefveece,
1947 mes cesue veneR Keeles~
(xi) Yeejleere mJeleb$elee DeefOeefveece, 1947 efyeefMe mebmeo eje 18
pegueeF&, 1947 kees heeefjle efkeee ieee Lee~
mebefJeOeeve meYee eje mebefJeOeeve keer jevee
eehe meefceefle kes DeOe#e [e@. yeer. Deej. Decyes[kej Les~
mechetCe& mebefJeOeeve kes efvecee&Ce ceW 2 Je<e& 11 cenerves Deewj 18 efove
ueies~
mebefJeOeeve kes eehe hej Keb[Jeej efJeeej 15 veJecyej, 1948 mes
17 Deketyej, 1949 kes oewjeve hetje efkeee ieee~
Deefvlece he mes mebefJeOeeve ceW 395 Devegso Deewj 8 DevegmetefeeeB LeeR~
mebefJeOeeve kes keg eeJeOeeve 26 veJebyej, 1949 kees ueeiet kej efoes
iees Deewj Mes<e 26 peveJejer, 1950 mes ueeiet ngS~
mebefJeOeeve meYee hetCe& eYegmeee mecheVe mebmLee veneR Leer~ 15 Deiemle,
1947 Yeejleere mJeleb$elee DeefOeefveece eJeefle&le nesves kes yeeo en hetCe&
eYeglee mebheVe mebmLee nes ieeer~
mJeleb$e Yeejle kee eLece cebef$eceC[ue
peJeenj ueeue vesn : eOeeveceb$eer, efJeosMe, keeceveJesuLe
mebyebOe Deewj Jew%eeefveke MeesOe
mejoej JeuueYe YeeF& hesue : ie=n, metevee SJeb emeejCe Deewj jepe
[e@. jepesv emeeo : Keee SJeb ke=ef<e
Deyegue keueece Deepeeo : efMe#ee
peiepeerJeve jece : ece
meer. Se. YeeYee : JeeefCepe
jHeer Denceo efkeoJeF& : mebeej
jepekegceejer Dece=le keewj : mJeemLe
[e@. yeer. Deej. Decyes[kej : efJeefOe
Deej. kes. <eCecegKece eser : efJee
[e@. Meecee emeeo cegKepeea : Geesie SJeb Deehetefle&
Sve. Jeer. iee[efieue : keee& Keoeve SJeb Tpee&
23 Deiemle, 1947 kees mejoej JeuueYe YeeF& hesue Ghe eOeeveceb$eer
yeveees iees~
mebefJeOeeve meYee kee 11JeeB SJeb Debeflece me$e 14-26 veJebyej, 1949
kees mebheVe ngDee~ Fmeer efove mebefJeOeeve kees Debeflece he mes mJeerkeej
efkeee ieee~
26 veJecyej, 1949 kees mebefJeOeeve meYee eje efveefce&le mebefJeOeeve
Deefvlece he mes mJeerkeej efkeee ieee~
 www.jobsalerts.in
24 peveJejer, 1950 kees mebefJeOeeve keer leerve eefleeeB meYee heue hej kee meceeheve nes ieee Deewj 26 peveJejer, 1950 kees en Yeejleere
jKeer ieeeR~ Fme mebefJeOeeve hej 284 meomeeW ves Ske-Ske kejkes Fve ieCejepe keer Devleefjce mebmeo kes he ceW DeJeleefjle ngF&~ veS mebefJeOeeve
leerveeW eefleeeW hej nmlee#ej efkees Deewj Gmekes yeeo peve-ieCe-ceve leLee kes Devleie&le 1952 ceW Deece egveeJe nesves hej veF& mebmeo yeveves leke
Jevos ceelejced kes ieeeve kes meeLe mebefJeOeeve meYee kes he ceW Fme meYee en keee& kejleer jner~
cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe
Yeejle kes efueS mebefJeOeeve keer jevee nsleg mebefJeOeeve meYee kee efJeeej kewefyeve efceMeve eespevee kes Debleie&le mebefJeOeeve efvecee&$eer heefj<eo ceW
meJe&eLece emlegle efkeee Lee mJejepe heeea ves (1934 ceW) eleske eeble kees DeeJebefle meome mebKee efveOee&efjle kejves kes efueS
yeer.Deej. Decyes[kej kee mebefJeOeeve meYee ceW efveJee&eve ngDee Lee eefle-eefleefveefOelJe pevemebKee kee Devegheele Lee ome ueeKe
heefMece yebieeue mes Yeejle kee mebefJeOeeve hetCe&he mes leweej ngDee Lee
meved 1946 ceW efveefce&le Debleefjce mejkeej ceW keee&heeueke heefj<eo kes 26 veJebyej, 1949 kees
GhemeYeeheefle Les peJeenj ueeue vesn mJeleb$e Yeejle kes efueS mebefJeOeeve keer jevee nsleg mebefJeOeeve meYee kee
(Debleefjce mejkeej kes meYeeheefle ieJeve&j pevejue Les) efJeeej emlegle efkeee Lee meJe&oue meccesueve ves 1946 ceW
Yeejle kees mebefJeOeeve osves kee emleeJe mebefJeOeeve meYee eje heeefjle Yeejle kes OJepe ieerle (PeC[e ieeve) kes jeefelee Les
efkeee ieee Lee 22 peveJejer, 1947 kees Meece ueeue ieghlee hee<e&o
Yeejleere mebefJeOeeve keer eehe meefceefle kee DeOe#e Les Yeejle keer mebefJeOeeve meYee kee ie"ve efkeee ieee Lee
YeercejeJe Decyes[kej kewefyeves efceMeve eespevee (1946) kes Debleie&le
Yeejle mejkeej eje jepekeere efe Debieerke=le efkeee ieee mebefJeOeeve meYee kes kegue efkeleves DeefOeJesMeve ngS? 12
26 peveJejer, 1950 kees mebefJeOeeve meYee kes mebIe mebefJeOeeve meefceefle kes DeOe#e Les
Yeejle kee mebefJeOeeve Deheveeee ieee 26 peveJejer, 1950 kees peJeenj ueeue vesn
mebefJeOeeve meYee kes egves ngS mLeeeer DeOe#e Les efkemeves kene Lee, Yeejleere mebefJeOeeve DeefOeke ke"esj Je DeefOeke
[e@. jepesv emeeo (11 efomebyej, 1946 F&0) ueeerues kes ceOe Ske Dee meblegueve mLeeefhele kejlee nw?
mebefJeOeeve meYee kess eLece yew"ke keer DeOe#elee efkemeves keer Leer? yeer. Deej. Decyes[kej
[e@. meefeoevevo efmevne (9 efomebyej, 1946) Yeejle kes henues je^heefle kes he ceW [e@. jepesv emeeo kee egveeJe
Yeejle keer mebefJeOeeve meYee ceW je^ere OJepe kees meJe&eLece keye mJeerkeej efkeee ieee Lee mebefJeOeeve meYee eje
efkeee ieee? 22 pegueeF&, 1947 Yeejleere mebefJeOeeve meYee kes mebIeere Meefe meefceefle kes DeOe#e Les
mebefJeOeeve meYee kee ie"ve keye ngDee Lee? veJebyej, 1946 heb. peJeenj ueeue vesn
Yeejle keer mebefJeOeeve meYee kee eLece DeefOeJesMeve keye Meg ngDee Lee? Yeejle kee mebIeere mJehe meJe&eLece emleeefJele ngDee Lee
9 efomebyej, 1946 1935 kes DeefOeefveece eje
mebefJeOeeve efvecee&$eer heefj<eo keer PeC[e meefceefle kes DeOe#e keewve Les? Yeejleere mebefJeOeeve keer jevee ceW efkemekee meJee&efOeke iebYeerj eYeeJe nw?
pes. yeer. ke=heueeveer Yeejle mejkeej DeefOeefveece, 1935
mebefJeOeeve meYee ceW meomeeW kee egveeJe ngDee Lee Yeejleere mebefJeOeeve kees mebefJeOeevemeYee eje Debieerke=le efkeee ieee
eebleere efJeOeeve meYeeDeeW eje Deele#e 26 veJebyej, 1949 kees
efveJee&eve eje
2. GsefMekee SJeb efJeefMe ue#eCe
(Preamble and Salient Features)
eleske mebefJeOeeve kes eejbYe ceW meeceeveleee Ske emleeJevee nesleer nw, efpemekes eje mebefJeOeeve kes cetue GsMeeW kees mhe efkeee peelee nw~ Yeejleere
mebefJeOeeve kes eejbYe ceW Yeer emleeJevee (Preamble) nw Deewj en emleeJevee ee GsefMekee mebefJeOeeve mes peg[e Ske es DeeYet<eCe nw~ [eemeer ves efueKee
nw efkemebefJeOeeve keer leguevee Gme osMeer heewOes mes keer pee mekeleer nw, pees efJeosMeer Yetefce hej veneR Gielee~ hejvleg, [eemeer kee en keLeve Yeejleere
mebefJeOeeve hej hetCe& he mes ueeiet veneR neslee, keeeWefke Yeejleere mebefJeOeeve kes efvecee&Ce ceW osMeer Je efJeosMeer Deveske ekeej kes eYeeJeeW ves ecegKe Yetefcekee
efveYeeF& nw~ otmejs MeyoeW ceW,Yeejleere mebefJeOeeve ceW Deve mebefJeOeeveeW keer vekeue kejles ngS Gvekes efmeebleeW kees peeW kee leeW veneR enCe efkeee ieee nw,
Fme ekeej, mebefJeOeeve efvecee&leeDeeW kee GsMe ceewefueke mebefJeOeeve keer jevee veneR Jejved Ske JeeJeneefjke mebefJeOeeve Lee Deewj Ssmee Fmeer keejCeJeMe
efkeee ieee~ Fme meboYe& ceW [e@. Decyes[kej (eehe meefceefle kes DeOe#e) kee keLeve nwceQ cenmetme kejlee nBt efke Yeejleere mebefJeOeeve JeeJeneefjke nw,
GmeceW heefjJele&ve keer #ecelee nw Deewj FmeceW Meebeflekeeue leLee egkeeue ceW osMe keer Skelee kees yeveeS jKeves keer Yeer meeceLe& nw~~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW GsefMekee SJeb efJeefMe ue#eCe

Yeejle ceW JewOe eYegmeee efkemeceW efveefnle nw? mebefJeOeeve ceW Yeejleere mebefJeOeeve efkeme Meemeve eke=efle keer Deesj Fbefiele kejlee nw?
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) mebmeoere mejkeej
meceepeJeeoer Deewj Oece&-efvejhes#e Meyo kee meceeJesMeve mebefJeOeeve kes (meneeke efvejer#eke efveeb$eke (A.I.C.) hejer#ee, 2003)
efkeme mebMeesOeve eje mebefJeOeeve keer GsefMekee ceW efkeee ieee? Yeejleere mebefJeOeeve keer GsefMekee ceW heefjJele&ve efkeme mebMeesOeve DeefOeefveece
42Jeeb mebMeesOeve ceW efkeS ieS Les? 42Jeeb mebMeesOeve DeefOeefveece, 1976
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002/C.P.O., 2003) (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
Yeejleere mebefJeOeeve veeieefjkeeW kes efueS DeeefLe&ke veee efkemekes ceeOece
mes megefveefele kejlee nw? jepe veerefle kes efveosMeke
efmeebleeW kes ceeOece mes
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2010)
Yeejleere mebefJeOeeve kewmee nw? mebIeere
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle kee mebefJeOeeve keye ueeiet ngDee? 1950 F&.
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW mejkeej keer mebmeoere eCeeueer keneb mes enCe keer ieF& nw?
efyeefMe mebefJeOeeve mes
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
MeefeeeW kee efJeYeepeve Deewj mJeleb$e veeeheeefuekee efkemekeer oes cenlJehetCe&
efJeMes<eleeSB nQ? mejkeej kee mebIeere mJehe
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
efJeefMe leLe GsefMekee SJeb efJeefMe ue#eCe
mebefJeOeeve keer emleeJevee ceW mebefJeOeeve kes Oese SJeb Gmekes DeeoMeeX kees
meejieefYe&le mJehe ceW emlegle efkeee ieee nw~
mebefJeOeeve keer cetue emleeJevee ceW 42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve, 1976
eje meceepeJeeoer, hebLe efvejhes#e leLee DeKeb[lee MeyoeW kees pees[e ieee~
GsefMekee
nce Yeejle kes ueesie Yeejle kees Ske mechetCe& eYeglJe-mecheVe, meceepeJeeoer,
hebLeefvejhes#e, ueeskeleb$eelceke ieCejepe yeveeves kes efueS, leLee Gmekes
mecemle veeieefjkeeW kees :
meeceeefpeke, DeeefLe&ke Deewj jepeveerefleke veee, efJeeej, DeefYeJeefe,
efJeMJeeme, Oece& Deewj Gheemevee keer mJeleb$elee, eeflee Deewj DeJemej keer
mecelee eehle kejeves kes efueS, leLee Gve meye ceW
Jeefe keer ieefjcee Deewj je^ keer Skelee Deewj DeKeC[lee megefveefMele
kejves Jeeueer yebOeglee ye{eves kes efueS { mebkeuhe neskej Deheveer Fme
mebefJeOeeve meYee ceW Deepe leejerKe 26 veJecyej, 1949 F&0 (efceleer
ceeie&Meer<e& Megkeuee mehleceer, mebJeled oes npeej n efJeeceer) kees Sleod eje
Fme mebefJeOeeve kees Debieerke=le, DeefOeefveeefcele Deewj Deelceeefhe&le kejles nQ~
hetJe& ceW emleeJevee kees mebefJeOeeve kee Yeeie veneR ceevee peelee Lee, efkevleg
yesyee[er yeveece Yeejle mebIe kes Jeeo ceW meJeexe veeeeuee eje
emleeJevee kees mebefJeOeeve kee Yeeie ceevee ieee~
kesMeJeevebo Yeejleer yeveece kesjue jepe (AIR, 1973, SC, 1461) ceW
cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe
Yeejle Ske ieCeleb$e nw, Fmekee DeLe& nw Yeejle ceW JebMeevegiele
Meemeve veneR nw
Yeejle kes keueeCekeejer jepe nesves kee efJeeej heeee peelee nw
mebefJeOeeve keer emleeJevee/jepe kes
veerefle-efveosMeke lelJeeW ceW
Yeejleere mebefJeOeeve keer emleeJevee ceW efpeve DeeoMeeX SJeb GsMeeW keer
hejsKee oer ieF& nw, Gmekeer JeeKee keer ieF& nw
mebefJeOeeve kes hee" ceW keneR veneR
keewve Yeejle kees Oece&-efvejhes#e jepe JeefCe&le kejlee nw?
mebefJeOeeve keer emleeJevee
www.jobsalerts.in
efkemekees Oece& efvejhes#e jepe kene peeSiee?
OeceeX kes yeere YesoYeeJe ve kejves Jeeuee jepe
(ceuer e@efmkebie me@he (MTS) hejer#ee, 2014)
mJeeleb$eJeeo efkemekee eesleke nw?meeceeefpeke, jepevewefleke leLee
DeeefLe&ke henuegDeeW keer mJeleb$elee
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
Skeleb$e kee DeLe& nw?cee$e Ske Jeefe eje efvejbkegMe Meemeve
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
hee@efmepce kee efJeMJeeme Fme efmeeble kees ueeiet kejves ceW nw?
meJe&meeeJeeo
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
jepe kes efJe<ee ceW heemeerJeeo keee nw? jepe JeefeJeeo kes
mebyebefOele OeejCee kees ye{elee nw
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
meJeexe veeeeuee ves en Yeer mhe efkeee efke mebefJeOeeve keer emleeJevee
ceW mebMeesOeve efkeee pee mekelee nw, efkevleg mebmeo kees keesF& Ssmee mebMeesOeve
kejves kee DeefOekeej veneR nw, pees mebefJeOeeve kes DeeOeejYetle {ebes kees
efJeKebef[le kejlee nes~ Fmekee meerOee DeLe& en nw efke mebefJeOeeve keer
emleeJevee ceW GefuueefKele cetue oMe&ve ceW efkemeer ekeej kee mebMeesOeve veneR
efkeee pee mekelee nw~
emleeJevee ceW Yeejle kees ieCejepe Ieesef<ele efkeee ieee nw, efpemekee DeLe&
mebefJeOeeve kes DeOeerve meYeer eeefOekeejeW kee eesle Yeejle keer pevelee nw~
meeLe ner, mebefJeOeeve kes Debleie&le keesF& heo DeevegJebefMeke veneR jnsiee~
emleeJevee ceW Ske ueeskeefnlekeejer ueeskeleb$eelceke eMeemeve keer keuhevee keer
ieeer nw, pees Yeejle keer pevelee eje efveefce&le nw~ Fme ekeej emleeJevee ceW
meb0je0 Decesefjkee kes je^heefle leLee ueeskeleb$e kes cegKej meceLe&ke Deyeence
efuebkeve keer pevelee eje, pevelee kes efueS, pevelee kee Meemeve pewmeer
heefJe$e YeeJevee kees hetjer lejn Deelcemeele efkeee ieee nw~
42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveece, 1976 eje mebefJeOeeve keer
emleeJevee ceW hebLe efvejhes#e Meyo kees pees[e ieee nw~ Fmekee DeeMee en
nw efke jepe kee Dehevee keesF& hebLe DeLeJee Oece& veneR nesiee~ jepe meYeer
celeeW kee meceeve he mes Deeoj kejsiee leLee efkemeer Yeer cele DeLeJee
efJeeejOeeje kees eee veneR osiee~
emleeJevee mebefJeOeeve kee Ske Yeeie nw, efkevleg Jen veee eesie veneR nw~
Yeejleere mebefJeOeeve keer GsefMekee ceW heefjJele&ve efkeee ieee Lee
42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveece, 1976 eje
26 peveJejer, 1950 kes yeeo Yeejle nw
Ske mebeYeglee mebheVe epeeleebef$eke ieCeleb$e
Yeejle kee mebefJeOeeve Deheveeee ieee Lee mebefJeOeeve meYee eje
Yeejleere mebefJeOeeve keer emleeJevee ceW Yeejle kees efkeme he ceW JeefCe&le
efkeee ieee nw? mebhetCe& eYeglJe mebheVe meceepeJeeoer
hebLe efvejhes#e, ueeskeleb$eelceke ieCejepe
efkeme mebefJeOeeve mebMeesOeve eje emleeJevee ceW meceepeJeeoer, hebLeefvejhes#e
leLee je^ keer DeKeb[lee Meyo pees[s ieS?
42Jeeb mebMeesOeve, 1976
 www.jobsalerts.in
3. mebIe Deewj Gmekee jepe #es$e
(Union and It's Territory)
Yeejle mebIe kee leelhee& Yeejle kee jepe #es$e mes efYeVe nw~ mebIe ceW kesJeue Jes jepe nQ, pees mebIeelceke JeJemLee kes meome kes he ceW nQ
Deewj Meefe kes efJelejCe ceW pees mebIe kes efnmmesoej nQ~ Yeejle kes jepe #es$e kes Debleie&le Jen mecemle jepe #es$e nQ, efpeme hej lelmecee Yeejle keer
eYeglee kee efJemleej nw~ mebIe jepe #es$e, kesvMeeefmele eosMe nQ, efpevekee Meemeve je^heefle eje efveege eMeemeke kes ceeOece mes je^heefle eueeles nQ~

efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW mebIe Deewj Gmekee jepe #es$e

Yeejle kee mebefJeOeeve osMe kees efkeme he ceW JeefCe&le kejlee nw?
jepeeW kee mebIe
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999/2000)
Meemeve keer mebIeere eCeeueer efkeme DeefOeefveece kes Debleie&le keer ieF&
Leer? ieJeve&ceW Dee@he FefC[ee Ske, 1935
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
mebefJeOeeve kes Devegso-I ceW Yeejle kees keee kene ieee?
jepeeW kee mebIe
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee 2002)
veee jepe yeveeves ee Jele&ceeve jepeeW keer meerceeSb yeoueves kee DeefOekeej
efkemekees nw? mebmeo kees
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C.)
hejer#ee, 2005)
jepe hegveie&"ve Deeeesie keer efmeheeefjMeeW kes Devegmeej Yeejleere jepeeW
kee Jeeheke hegveie&"ve keye hetje efkeee ieee Lee?1956 F&. ceW
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
keewve mee jepe Yeejle kee mebjef#ele jepe nw? efmeefkekece
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yee<eeeer DeeOeej hej Yeejle ceW henuee jepe keewve mee yeveeee ieee?
DeevOe eosMe
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
ue#eerhe mecetn kee cegKeeuee keneb nw? keeJeejeer
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW jepeeW keer meerceeDeeW kees yeoueves kee DeefOekeej efkemekes heeme
nw? mebmeo
(msveeseeHej es[ [er hejer#ee, 2013)

efJeefMe leLe : mebIe Deewj Gmekee jepe #es$e

mebefJeOeeve kes Devegso 1 ceW Yeejle kees Fbef[ee (India) mebyeesefOele #es$e kees efkemeer jepe kes Yeeie kes meeLe efceueekej veS jepe kee efvecee&Ce kej
kejles ngS kene ieee nw efke en jepeeW kee mebIe (union) nesiee~ mekesieer~ meeLe ner
Yeejle mebIe keer mebmeo Devegso 2 kes Devegmeej mebIe ceW veS jepeeW kee (ii) efkemeer jepe kee #es$e ye{e mekesieer~
eJesMe DeLeJee Gmekeer mLeehevee kej mekeleer nw~ (iii) efkemeer jepe kee #es$e Iee mekesieer~
Devegso 3 kes Devegmeej mebmeo efJeefOe eje- (iv) efkemeer jepe #es$e keer meerceeDeeW ceW heefjJele&ve kej mekesieer~
(i) efkemeer jepe mes Gmekee jepe #es$e Deueie kejkes DeLeJee oes ee (v) efkemeer jepe kes veece ceW heefjJele&ve kej mekesieer~
DeefOeke jepeeW kees ee jepeeW kes Yeeie kees efceueekej DeLeJee efkemeer jepe

Jele&ceeve efmLeefle (Yeejle mebIe : 28 jepe)

1. DeebOe eosMe 8. ceneje^ 15. peccet-keMceerj 22. efmeefkekece
2. Demece 9. kevee&ke 16. veieeueQ[ 23. efcepeesjce
3. efyenej 10. Deesef[Mee 17. nefjeeCee 24. DeCeeeue eosMe
4. iegpejele 11. hebpeeye 18. efnceeeue eosMe 25. ieesJee
5. kesjue 12. jepemLeeve 19. ceefCehegj 26. eermeie{
6. ceOe eosMe 13. Gej eosMe 20. ef$ehegje 27. GejeKeC[
7. leefceuevee[g 14. he0 yebieeue 21. cesIeeuee 28. PeejKeC[
mebIe jepe #es$e : 7
1. Deb[ceeve efvekeesyeej erhe mecetn 2. eb[erie{ 3. oeoj SJeb veeiej nJesueer 4. oceve SJeb oerJe
5. efouueer 6. ue#eerhe 7. heg[gesjer

cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

Yeejleere jepeeW kee Yee<eeF& DeeOeej hej hegveie&"ve efkeee ieee Lee Yeejleere mebefJeOeeve Yeejle kee JeCe&ve efkeme he ceW kejlee nw?
1956 ceW jepeeW kee mebIe
www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
4. veeieefjkelee
(Citizenship)
efkemeer Yeer mebeYeg je^ ee osMe ceW efveJeeme kejves Jeeueer pevemebKee kees oes JeieeX ceW DeLee&led veeieefjke Deewj efJeosMeer ceW efJeYeeefpele efkeee pee mekelee
nw~ leovegmeej veeieefjke kesJeue Jener Jeefe nesiee ee neslee nw, efpemes jepe keer Deesj mes meYeer veeieefjke Deewj jepeveerefleke DeefOekeej eoeve efkeS peeles nQ~
eeefhe mebIeelceke Meemeve Jeeues keeflehee je^eW pewmes efke Decesefjkee, efmJedpejuewC[ ceW oesnjer veeieefjkelee kee eeJeOeeve nw, leLeeefhe Yeejle ceW meYeer Yeejleere
veeieefjkeeW kes efueS Fkenjer veeieefjkelee kee eeJeOeeve nw~ Yeejleere mebefJeOeeve kes Yeeie-3 ceW Devegso 15, 16, 19, 29, Deewj 30 kes Debleie&le
eehle cetue DeefOekeej kesJeue Yeejleere veeieefjkeeW kees ner eehle nQ~ %eeleJe nw efke keg heefjefmLeefleeeW ceW veeieefjkelee kes DeheJeeo mes mebyebefOele efJe<ee ceW
keevetve yeveeves kee Skecee$e DeefOekeej mebIe keer mebmeo kees Devegso-16(3) kes Debleie&le eehle nw~

efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW veeieefjkelee

Ske Jeefe veeieefjkelee kes DeefOekeej kewmes Kees mekelee nw? (mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
eefo Jen otmejs jepe keer veeieefjkelee ues ueslee nw~ Yeejleere mebefJeOeeve kee keewve-mee Devegso mebmeo kees veeieefjkelee kee
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013) DeefOekeej efJeefveeefcele kejves keer Meefe oslee nw?
Yeejleere mebefJeOeeve ceW veeieefjkelee kes eeJeOeeve keye ueeiet ngS? Devegso 11
1949 F&. (ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2014)
efJeefMe leLe veeieefjkelee

mebefJeOeeve kes Devegso 5-11 ceW veeieefjkelee mebyebOeer GheyebOe efoS ieS nQ~ (ii) pees mebefJeOeeve ueeiet nesves kes "erke hetJe& kece mes kece 5 Je<e& leke
mebefJeOeeve kes Devegso 5 ceW mebefJeOeeve kes eejbYe nesves kes mecee keer Yeejle kes jepe #es$e kee ceecetueer leewj hej efveJeemeer jne nes,
veeieefjkelee keer JeeKee keer ieeer nw~ Fme Devegso kes Devegmeej- (iii) efpemekes ceelee-efhelee ceW mes keesF& Ske Yeejle kes jepe #es$e ceW pevcee
(i) pees Yeejle kes jepe kes #es$e ceW pevcee Lee, Lee, Yeejle kee veeieefjke mecePee peeesiee~
5. cetue DeefOekeej
(Fundamental Rights)

Jele&ceeve mecee ceW Ssmee ceevee peelee nw efke jepe keer Meefe hej Ssmes efveeb$eCe mLeeefhele efkeS peeves eeefnS, efpevemes jepe veeieefjkeeW hej ceveceeveer
Meefe kee eeesie ve kej mekes~ jepe keer Meefe hej Ssmes eefleyebOe ceewefueke DeefOekeejeW kes ceeOece mes ner ueieeS pee mekeles nQ~ Fmeer yeele kees ef ceW
jKekej eebme, Decesefjkee, Deeefo osMeeW kes mebefJeOeeveeW ceW ceewefueke DeefOekeejeW kees mLeeve efoee ieee nw~ heeeueer kes Devegmeej, ceewefueke DeefOekeej Ske
ner mecee hej Meemekeere Meefe mes Jeefe mJeelev$e keer j#ee kejles nQ Deewj Meemekeere Meefe eje Jeefe mJeelev$e kees meerefcele kejles nQ~ Fme ekeej
ceewefueke DeefOekeej Jeefe Deewj jepe kes yeere meecebpeme mLeeefhele kej je^ere Skelee Deewj Meefe ceW Je=ef kejles nQ~ Yeejleere mebefJeOeeve meYee kes
meomeeW ves efyeefMe Meemeve kes Deleeeej ele#e he ceW osKes Les Deewj yengleeW kes eje Fve DeleeeejeW keer Yeeevekelee mJeeb DevegYeJe keer ieF& Leer~ ener
keejCe Lee efke [e@. Decyes[kej ves kene LeeYeejle ceW Fve DeefOekeejeW kees efJeOeeveceC[ue ee mejkeejeW keer Fe hej es[ osvee Gefele veneR nw,
keeeWefke Yeejle ceW ueeskeleb$e Deye leke hetCe& he mes hevehe veneR heeee nw, FmeefueS Fve DeefOekeejeW kees mebefJeOeeve ceW jKe efoee ieee~

efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW cetue DeefOekeej

eefo efkemeer ceveg<e kees mebeeueve keer mJeleb$elee veneR oer peeleer nw, lees efkeme ceewefueke DeefOekeej kees [e@. yeer.Deej. Decyes[kej ves mebefJeOeeve
Fmekee DeLe& keewve meer mJeleb$elee mes Jebefele kejvee nw? kee oe SJeb Deelcee keer meb%ee oer?
veeieefjke mJeleb$elee mebJewOeeefveke GheeejeW kee DeefOekeej
(msveeseehej (es[-[er) hejer#ee, 1998) (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001)
Yeejleere veeieefjkeeW kes ceewefueke DeefOekeej efoS ieS nQ? efkeme eeefekee (efj kes DeOeerve efkemeer kece&eejer kees Ssmeer keee&Jeener
mebefJeOeeve kes Yeeie-III ceW kejves mes jeskee pee mekelee nw, efpemekes efueS Jen mejkeejer leewj hej
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998) nkeoej veneR nw? DeefOekeej-he=e efj
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
ceewefueke DeefOekeejeW kees ueeiet kejves kes efueS efkemeer veeeeuee eje Yeejle kes mebefJeOeeve ceW ceewefueke DeefOekeejcetue mebefJeOeeve kes efnmmes Les
keee peejer efkeee peelee nw? meceeosMe (efj) (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2002) Yeejle kes mebefJeOeeve ceW mebJewOeeefveke Gheeej kee DeefOekeej efkeme

www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
Devegso ceW efoee ieee nw? Devegso 32
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
veewkeefjeeW Deewj Mewef#eke mebmLeeDeeW ceW meceepe kes kecepeesj Jeie& kes efueS
Deej#eCe GheueyOe kejeves nsleg keW mejkeej kees mebefJeOeeve kee keewve mee
eeJeOeeve DeefOekeej oslee nw? Devegso 16
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2004)
Yeejleere mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso veeieefjkeeW kees keevetve kes
meeceves meceevelee Deewj keevetveeW keer meceeve megj#ee kees ieejber oslee nw?
Devegso 14
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2005)
Yeejleere mebefJeOeeve kee Devegso-19 eoeve kejlee nw?
mJeleb$eleeDeeW kees
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2005)
ceewefueke DeefOekeejeW kees megefveefele kejves keer efpeccesoejer efkemekees meeQheer
ieF& nw? Ge veeeeueeeW Deewj Gelece veeeeuee kees
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2006)
efkemeer Oece& efJeMes<e kes mebJeOe&ve kes efueS kejeW kes Yegieleeve kees DeefveJeee&lee
mes cegefe keer ieejCer mebefJeOeeve kes efkeme Devegso ceW efoee ieee nw?
Devegso 27
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2006)
Yeejleere mebefJeOeeve kes Devegmeej peerJeve kee DeefOekeej kewmee DeefOekeej
nw? ceewefueke DeefOekeej
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2006)
cetueYetle DeefOekeejeW keer meteer ceW mes efkeme mebefJeOeeve mebMeesOeve eje
mecheefe kes DeefOekeej kees neee ieee? 44Jeeb mebMeesOeve
([ee SC^er Dee@hejsj (D.E.O.) hejer#ee, 2008)
mebefJeOeeve kes Debleie&le efMe#ee kee DeefOekeej kewmee DeefOekeej nw?
ceewefueke DeefOekeej
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
efkemeer keevetveer Deoeuele eje ueeiet efkeee pee mekelee nw?
ceewefueke DeefOekeej kees
(ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
Jen keewve meer efj nw, pees kesJeue efkemeer mejkeejer heoeefOekeejer kes
efJe ueeiet keer pee mekeleer nw? hejceeosMe
(msveeseehej (es[-meer SJeb [er)
hejer#ee, 2011)
cetue DeefOekeejeW mes mebyebefOele ceeceuee nw?
ieesuekeveeLe yeveece hebpeeye jepe (1967 F&.)
(ne@ej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
Yeejleere mebefJeOeeve ceW cetueYetle DeefOekeej efkeme osMe kes meebefJeOeeve mes
efuees iees Les? Decesefjkee
(ceuer eefmkebie meHe
(MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejleere mebefJeOeeve kes Devegmeej mecheefe kee DeefOekeej Deye keee nw?
efJeefOeke DeefOekeej
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
metevee kee DeefOekeej efkeme hej DeeOeeefjle nw?
Deveg0 19(S) kes Debleie&le veerefnle
yeeleeW kees peeveves kee DeefOekeej
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
mebefJeOeeve keer efkeme Oeeje kes Debleie&le keesF& Yeer Jeefe cetueYetle
DeefOekeejeW kes nveve kee ceeceuee meerOes meJeexe veeeeuee ceW G"e
mekelee nw? Oeeje 32
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Devegso ceW mejkeejer jespeieej ceW veeieefjkeeW
kes efueS meceeve DeJemejeW kee eeJeOeeve nw? Devegso 16
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO)
Sme. DeeF&. hejer#ee, 2013 )
Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Devegso kees [e@ yeer.Deej. Decyes[kej ves
Yeejleere mebefJeOeeve kee oe Deewj Deelcee kene?Devegso 32
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Devegso kes Debleie&le meMee yeueeW kes
meomeeW kes ceewefueke DeefOekeejeW kees efJeMes<e he mes eefleyebefOele efkeee
pee mekelee nw? Devegso 32
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013
ceewefueke DeefOekeejeW hej eLeesefele eefleyebOe keewve ueiee mekelee nw?
mebmeo
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Devegso eje Demhe=Melee (gDeetle)
kees meceehle efkeee ieee nw? Devegso 17
(kesvere meMee hegefueme yeue/efouueer
hegefueme Sme.DeeF&.hejer#ee, 2013)

efJeefMe leLe ceewefueke DeefOekeej

mebefJeOeeve kes cetue eehe ceW kegue 7 ceewefueke DeefOekeejeW kee GuuesKe Jele&ceeve ceW mebefJeOeeve eoe cetue DeefOekeejeW keer mebKee 6 nw-
efkeee ieee Lee~ 1. meceevelee kee DeefOekeej - (Deveg. 14-18)~
44JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve eje 1978 ceW mebheefe kes DeefOekeej mes 2. efJeeejeW keer DeefYeJeefe keer mJelev$elee kee DeefOekeej- (Deveg0 19-22)~
mebyebefOele Devegso 19 (1) (e) leLee Devegso 31 kees efvejefmele kej
3. Mees<eCe mes j#ee kee DeefOekeej- (Deveg. 23-24)~
efoee ieee~
4. Oeeefce&ke mJeleb$elee kee DeefOekeej-(Deveg. 25-28)~
Fme ekeej mebheefe kes DeefOekeej kees cetue DeefOekeej keer esCeer mes ne
5. mebmke=efle Je efMe#ee mecyevOeer DeefOekeej-(Deveg. 29-31)~
kej efJeefOeke DeefOekeej keer esCeer ceW jKeles ngS Devegso 300 (ke) kee
6. mebJewOeeefveke GheeejeW kee DeefOekeej-(Deveg. 32-35)~
me=peve efkeee ieee~

www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
Yeejle kes veeieefjkeeW leLee iewj veeieefjkeeW kees eehle ceewefueke DeefOekeej
Yeejleere mebefJeOeeve kes Yeeie 3 ceW GefuueefKele meYeer ceewefueke (ii) iewj veeieefjkeeW kees Yeer eehle ceewefueke DeefOekeej
DeefOekeej Yeejle kes veeieefjkeeW kees eehle nQ~ FveceW mes keeflehee DeefOekeej Devegso 14- efJeefOe kes mece#e meceevelee~
cee$e veeieefjkeeW kes efueS nQ, peyeefke keeflehee ceewefueke DeefOekeej iewj Devegso 20- oes<e efme kes mebyebOe ceW mebj#eCe~
veeieefjkeeW kees Yeer efoS ieS nQ- Devegso 21- eeCe SJeb owefnke mJelev$elee~
(i) cee$e veeieefjkeeW kees eehle ceewefueke DeefOekeej Devegso 23- ceeveJe Jeeheej SJeb yeueeled ece kee eefle<esOe~
Devegso 15- Oece&, cetueJebMe, peeefle, efuebie, pevce mLeeve kes DeeOeej Devegso 24- mebkeeheVe mLeeveeW hej yeeuekeeW kes efveeespeve kee
hej efJeYeso kee eefle<esOe~ eefle<esOe~
Devegso 16- veewkeefjeeW ceW DeJemej keer meceevelee~ Devegso 25- Oeeefce&ke mJelev$elee~
Devegso 19- Jeeked SJeb DeefYeJeefe keer mJeleb$elee~ Devegso 26- Oeeefce&ke keeeeX kes eyebOe keer mJelev$elee~
Devegso 29- DeuhemebKeke JeieeX kes efnleeW kee mebj#eCe Devegso 27- efkemeer efJeMes<e Oece& keer DeefYeJe=ef keer mJelev$elee~
Devegso 30- DeuhemebKekeeW eje efMe#eCe mebmLeeDeeW keer mLeehevee Devegso 28- efMe#eCe mebmLeeDeeW ceW Oeeefce&ke Gheemevee ceW GheefmLele
SJeb eMeemeve~ nesves kes mebyebOe ceW mJelev$elee~

ceewefueke DeefOekeej (Fundamental Rights): leLeelceke meejCeer

mecelee kee DeefOekeej mJelev$elee kee DeefOekeej Mees<eCe kes efJe Oece& keer mJeleb$elee mebmke=efle Deewj efMe#ee mebJewOeeefveke GheeejeW
DeefOekeej kee DeefOekeej mebyebOeer DeefOekeej kee DeefOekeej
(i) efJeefOe kes mece#e (i) Jeeked SJeb DeefYeJeefe (i) ceeveJe kes ogJee&heej (i) Deble:kejCe keer (i) DeuhemebKekeeW (i) meYeer heebeeW
mecelee leLee efJeefOe keer mJelev$elee, meccesueve SJeb yeueeled ece kee leLee Oece& kes DeyeeOe kees Deheveer Yee<ee ceewefueke DeefOekeejeW
kee meceeve mebj#eCe mebiece, efJeejCe, Je=efe, eefle<esOe (Devegso he mes ceeveves keer efueefhe leLee mebmke=efle kees veeeeuee eje
(Devegso 14)~ SJeb efveJeeme keer mJeleb$elee 23) mJeleb$elee (Devegso kees yeveeS jKeves eJeefle&le kejeves kee
(ii) Oece&, peeefle, (Devegso 19)~ (ii) mebkeeheVe mLeueeW 25)~ keer mJeleb$elee DeefO ekeej~ veeeeuee
JebMe Deeefo kes DeeOeej (ii) DehejeOeeW kes efueS ceW yeeuekeeW kes (ii) Oeeefce&ke keeeeX (Devegso 29)~ eje yeboer
hej efJeYeso kee oes<e efmeef kes mebyebOe ceW efveeespeve kee kes eyebOe keer mJeleb$elee (ii) efMe#ee mebm LeeDeeW ele#eerkejCe,
eefle<esOe (Devegso mebj#eCe (Devegso20)~ eefle<esOe (Devegso (Devegso 26)~ keer mLeehevee leLee hejceeosMe, eefle<esOe,
(15) (iii) eeCe SJeb owefnke 24)~ (iii) efkemeer efJeefMe eMeemeve kejves kee Gles<eCe leLee
(iii) ueeske efveeespeve mJeleb$elee (Devegso21)~ Oece& keer DeefYeJe=ef DeefOekeej (Devegso DeefO ekeej he=e
ceW DeJemejeW keer mecee- (iv) keg oMeeDeeW ceW kes efueS kejeW kes 30)~ veeceke euesKe peejer
velee (Devegso 16)~ efiejheleejer SJeb efvejesOe mes meboee mebyebOe ceW kejJeeS pee mekeles nQ
(iv) Demhe=Melee kee mebj#eCe (Devegso22)~ mJeleb$elee (Devegso (Devegso 32)~
Deble (Devegso 17)~ (27)~
(v) GheeefOeeeW kee Deble (iv) efMe#ee mebm LeeDeeW
(Devegso 18)~ ceW Oeeefce&ke Gheemevee ceW
GheefmLele nesves kes mebyebOe
ceW mJelev$elee (Devegso 28)~
euesKe : leLeelceke meejCeer
euesKe ekeej DeeJesove keewve kej efpemekes efJe peejer peejer efkeS peeves keer efmLeefle
mekelee nw efkeee peelee nw
yeboer ele#eerkejCe meeceeve heeref[le Jeefe keer Deesj mes efve kejves Jeeueer jepe Jeefe kees efve efkeS peeves
(Habeas corpus) keesF& Yeer meefnle keesF& Yeer SpeWmeer kes yeeo
hejceeosMe meeceeve heeref[le Jeefe ueeske DeefOekeejer, mejkeejer efveiece, mebyebefOele ke=le ueeske DeefOekeejer
(Mandamus) veeefeke DeefOekeejer kee efJeefOeke kele&Je nesvee eeefnS
eefle<esOe veeefeke heeref[le Jeefe DeOeervemLe veeeeuee, DeOe& veeefeke $egef nesves kes hetJe&
(Prohibition) veeefeke DeefOekeejer
Gles<eCe veeefeke heeref[le Jeefe DeOeervemLe veeeeuee, DeOe& veeefeke $egef nesves kes heMeeled
(Certiorari) veeefeke DeefOekeejer
DeefOekeej he=e meeceeve keesF& Yeer Jeefe ueeske DeefOekeejer ueeske DeefOekeejer kees efJeefOeke
(Quo warranto) he mes heo OeejCe kee DeefOekeej
veneR nesvee eeefnS~
www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
mebJewOeeefveke GheeejeW kee DeefOekeej
(Right to Constitutional Remedies)
Devegso 32-35 ceW efoS ieS mebJewOeeefveke GheeejeW kes DeefOekeej kes
eje ceewefueke DeefOekeejeW kees veeeeuee eje eJele&veere yeveeee ieee
nw~
Fve DevegsoeW kees [e@. YeercejeJe Decyes[kej eje mebefJeOeeve keer Deelcee
kene ieee nw~
Fve DevegsoeW kes Debleie&le veeeeuee euesKe (writ) peejer kej Deveglees<e
eoeve kejlee nw~
Devegso 352 kes Devleie&le Ieesef<ele Deeheele keeueerve efmLeefle ceW Devegso
21 Deewj 22 kee efveuecyeve veneR neslee, efkevleg Devegso 19 kee efveuecyeve
mJele: nes peelee nw~
Devegso 32 kee efveuecyeve mebefJeOeeve eje DeveLee GheyebefOele efkeS
peeves kes Deefleefje veneR efkeee pee mekelee nw~
metevee kee DeefOekeej (Right to Information)
eeefhe metevee kee DeefOekeej efJeefOeke DeefOekeej nw, leLeeefhe Fmes meJeexe
veeeeuee ves mebefJeOeeve kes Devegso 19(1-ke) kes Debleie&le meefVeefnle
ceevee nw~
veeieefjkeeW kees efkemeer Yeer mejkeejer DeLeJee meeJe&peefveke eefleeve mes
metevee eehle kejves kee DeefOekeej metevee DeefOekeej DeefOeefveece 2005
kes Debleie&le efkeee ieee nw~
keesF& Yeer veeieefjke efveOee&efjle Meguke pecee kejkes efkemeer Yeer ueeske
DeefOekeejer mes mebyebefOele metevee 30 efoveeW kes Deboj efueefKele he ceW
eehle kej mekelee nw~
metevee ve eehle nesves hej jepe metevee Deeeesie leoghejeble kesvere
metevee Deeeesie mes efMekeeele (Deheerue) keer pee mekeleer nw~
veeieefjkeeW kee en DeefOekeej osMe keer megj#ee, JewosefMeke mebyebOeeW hej he[ves
Jeeues eYeeJeeW, ieghleej yetjes Fleeefo kes ceeceueeW ceW eefleyebefOele nw~

efJeefMe leLe cetue DeefOekeej

Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Deveg. ceW esme keer mJeleb$elee Debleefve&efnle DeefOekeej eoeve kejlee nw? Devegso 30
nw? Deveg. 19(1)ke keewve mes DeefOekeej Yeejleere mebefJeOeeve kes Devegso 32 kes Debleie&le
mebefJeOeeve kes efkeme Devegso eje efmeKeeW eje ke=heeCe OeejCe kejvee eJeefle&le efkeS pee mekeles nQ? ceewefueke DeefOekeej
Oeeefce&ke mJeleb$elee kee Debie ceevee ieee nw? Deveg. 25 Yeejleere mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso Jeefe kes efJeosMe ee$ee kes
cetue DeefOekeejeW kes Debleie&le veneR Deelee nw DeefOekeej kees mebj#eCe eoeve kejlee nw? Devegso 21
mebheefe kee DeefOekeej/metevee kee DeefOekeej (eeCe Je owefnke mJeleb$elee kee DeefOekeej)
Yeejleere mebefJeOeeve kes keewve mes Devegso ceW efkemeer Yeer he ceW Yeejleere mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso efJeOeeeve meee hej hetCe&
Demhe=Melee efve<esOe kee eeJeOeeve nw? Devegso 17 efveeb$eCe ueieelee nw? Devegso 14
mebheefe kee DeefOekeej Ske JewOeeefveke DeefOekeej nw (efJeefOe kes mece#e mecelee)
(Devegso 300ke) mebefJeOeeve kes Devegso 13 kee cegKe GsMe efkemekes meboYe& ceW
Yeejleere mebefJeOeeve kes Devegso 25 kee mebyebOe nw mebefJeOeeve keer meJeexelee megefveefele kejvee nw?
Oece& keer mJeleb$elee kes DeefOekeej mes ceewefueke DeefOekeej
Yeejleere mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso DeuhemebKekeeW kees Deheveer Yeejle kee mebefJeOeeve mhele: esme keer Deepeeoer keer JeJemLee veneR kejlee,
hemebo keer efMe#eCe mebmLeeDeeW kees mLeeefhele SJeb mebeeefuele kejves kee efkebleg en Deepeeoer Debleefve&efnle nwDeveg. 19(1)ke ceW

6. jepe keer veerefle kes efveosMeke lelJe

(Directive Principles of State Policy)
Yeejleere mebefJeOeeve keer Ske ecegKe efJeMes<elee veerefle efveoxMeke lelJe nQ~ efJeMJe kes Deve osMeeW kes mebefJeOeeveeW ceW DeeejuewC[ kes mebefJeOeeve kees
es[kej Deve efkemeer osMe kes mebefJeOeeve ceW Fme ekeej kes lelJe veneR nQ~ mebefJeOeeve efvecee&leeDeeW kee ue#e Yeejle ceW ueeske keueeCekeejer jepe keer
mLeehevee Lee Deewj FmeefueS GvneWves veerefle efveoxMeke lelJeeW ceW Ssmeer yeeleeW kee meceeJesMe efkeee, efpevnW keee&he ceW heefjCele efkeS peeves hej Ske ueeske
keueeCekeejer jepe keer mLeehevee mebYeJe nes mekeleer nw~ Yeejleere mebefJeOeeve kes Yeeie 4 ceW Devegso 36 mes 51 leke jepe kes veerefle kes efveosMeke lelJe
kee GuuesKe nw~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW jepe kes veerefle kes efveosMeke lelJe

ogefveee kes efkeme osMe mes Yeejleere mebefJeOeeve ceW jepe kes veerefle
efveosMeke efmeeble keer mebkeuhevee kees Debieerkeej efkeee ieee?
DeeejuewC[
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee 2003/ S.A.S.A.
hejer#ee, 2010/(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee,
2011)
www.jobsalerts.in
jepe kes veerefle efveosMeke efmeeble kes meeLe Yeejleere mebefJeOeeve kee
keewve mee Yeeie mebyebefOele nw? Yeeie-IV
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[) hejer#ee, 2008)
Yeejle kes mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso Yeejle kees keueeCekeejer
jepe Ieesef<ele kejves mes mebyebefOele nw? Devegso 39
(msveeseehej (es[-meer SJeb [er) hejer#ee, 2011)
 www.jobsalerts.in
Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Yeeie ceW meeceeefpeke SJeb Deee|Leke ueeskeleb$e efkeS pee mekeles? Devegso 37
kees megefveefele efkeee ieee nw?jepe veerefle kes efveoxMeke efmeevle (mebege neej meskeC[jer (102)
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) mlej hejer#ee, 2013)
hejer#ee, 2013) Yeejle kes mebefJeOeeve ceW Meeefceue jepe veerefle kes efveoxMeke efmeevleeW keer
Yeejleere mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso en efveOee&efjle kejlee nw efke DeJeOeejCee efkemekes mebefJeOeeve mes ueer ieF& Leer? DeeejueQ[
jepekeere veerefle kes efveoxMeke efmeevle efkemeer veeeeuee eje ueeiet veneR (mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)

efJeefMe leLe jepe kes veerefle efveosMeke lelJe

mebefJeOeeve kes Yeeie 4 ceW Devegso 36-51 kes Devleie&le jepe kes veerefle 42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve eje pees[s ieS veerefle efveosMeke lelJe
efveosMeke lelJeeW kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ heee&JejCe SJeb Jeve peerJe mebj#eCe (Deveg0 48 ke)
veerefle efveosMeke lelJeeW mes DeeMee Gve efmeevleeW mes nw, efpevnW jepe Deheveer yeeuekeeW, DeuheJeemkeeW kees Mees<eCe mes yeeevee leLee mJemLe efJekeeme kee
veerefleeeW kes efveOee&jCe ceW DeeOeejYetle mLeeve eoeve kejsiee~ DeJemej heeves kee DeefOekeej (Deveg0 39 (e))
mebefJeOeeve ceW veerefle efveosMeke lelJeeW kee efJeeej DeeejuewC[ kes mebefJeOeeve meceeve veee SJeb efve:Meguke efJeefOeke meneelee eehle kejves kee DeefOekeej
mes efueee ieee nw~ (Deveg. 39ke)
veerefle efveosMeke lelJeeW kees JewOeeefveke Meefe veneR eehle nw, DeLee&le Fmes GeesieeW kes eyebOe ceW kece&keejeW keer menYeeefielee (Deveg. 43ke)
veeeeuee eje ueeiet veneR kejeee pee mekelee nw~
44JeW mebefJeOeeve eje pees[s ieS lelJe
ceewefueke DeefOekeej veee eesie nQ, peyeefke veerefle efveosMeke lelJeeW kees
efJeefYeVe JeJemeeeeW ceW ueies ngS ueesieeW kes mecetneW kes ceOe eeflee,
veeeeuee eje eJeefle&le veneR kejeee pee mekelee~
megefJeOeeDeeW, Deewj DeJemejeW keer Demeceevelee kees meceehle kejves kee
ceewefueke DeefOekeej kee Gheeesie veeieefjkeeW eje efkeee peelee nw, peyeefke eeeme jepe kejsiee~ (Deveg0 38 (2))
veerefle efveosMeke lelJe jepeeW kes efueS nw~
veerefle efveosMeke lelJeeW keer Yeebefle cenlJe jKeves Jeeues Deve Devegso
ceewefueke DeefOekeejeW kee mhe SJeb efveefMele GuuesKe efkeee ieee nw,
Devegso 350 (ke)- eeLeefceke mlej hej ceele=Yee<ee ceW efMe#ee osvee
peyeefke veerefle efveosMeke lelJeeW ceW meeceeve GsMe SJeb efmeevleeW keer
eee& keer ieeer nw~ Devegso 351- efnoer Yee<ee kees eeslmeenve osvee~

cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

keueeCekeejer jepe keer mebkeuhevee kee meceeJesMe mebefJeOeeve ceW nw veerefle efveosMeke lelJeeW ceW Meeefceue nw
jepe kes veerefle efveosMeke lelJeeW ceW ceeoke hese Deewj mJeemLe kes efueS neefvekeejke
meceeve keee& kes efueS meceeve Jesleve mebefJeOeeve eje megefveefele Ske Debie Deew<eefOeeeW kee Deew<eOeere eeespeve mes
nw jepe kes veerefle efveosMeke lelJe kee (Deveg. 39) efYeVe Gheeesie kee eefle<esOe
megcesue veerefle efveosMeke lelJeeW kees Yeejleere mebefJeOeeve ceW Meeefceue kejves kee
Devegso ef Je<ee GsMe nw meeceeefpeke Je DeeefLe&ke epeeleb$e
40 - eece hebeeele kee ie"ve keer mLeehevee kejvee
41 - keece kejves kee DeefOekeej veerefle-efveosMeke lelJeeW ceW mes keewve mee Devegso Debleje&^ere Meebefle Deewj
44 - meceeve veeieefjke mebefnlee megj#ee kes mebJeOe&ve mes mebyebefOele nw? Devegso 51
48 - ke=ef<e SJeb heMegheeueve JeJemLee mebefJeOeeve kes efkeme Yeeie ceW veeeheeefuekee leLee keee&heeefuekee kes heeLe&kee
keewve mee Deveg. mebefJeOeeve kes 42JeW mebMeesOeve eje veerefle-efveosMeke kee eeJeOeeve nw? jepe kes veerefle
lelJeeW ceW pees[e ieee? efveosMeke lelJeeW ceW
meceeve veee Je efve:Meguke keevetveer meneelee 39(ke) Ske keueeCekeejer jepe kes efveosMeke DeeoMe& JeefCe&le nQ
Mees<eCe mes yeeeW SJeb JeemkeeW kees megj#ee 39(e) jepe kes veerefle efveosMeke lelJeeW ceW
GeesieeW kes eyebOeve ceW eefcekeeW keer Yeeiesoejer 43(ke) jepe kes veerefle efveosMeke efmeeble efkeme ekeej ceewefueke DeefOekeejeW mes
heee&JejCe mebj#eCe SJeb Jeve peerJeeW keer j#ee 48(ke) efYeVe nQ? veerefle efveosMeke efmeeble
jepe kes veerefle-efveosMeke lelJeeW ceW Meeefceue veneR nw eJele&veere veneR nQ peyeefke ceewefueke
metevee kee DeefOekeej DeefOekeej eJele&veere nQ

www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
7. cetue kee&Je
(Fundamental Duties)
26 peveJejer, 1950 kees ueeiet cetue mebefJeOeeve ceW veeieefjkeeW kes kesJeue ceewefueke DeefOekeejeW kee ner GuuesKe efkeee ieee Lee~ cetue kele&JeeW kees
Yeejleere mebefJeOeeve ceW meceeefJe kejves kes GsMe mes DeefKeue Yeejleere keebesme meefceefle ves 29 ceF&, 1976 kees veF& efouueer ceW Deheveer yew"ke ceW Ske
emleeJe kes ceeOece mes mejoej mJeCe& efmebn keer DeOe#elee ceW mebefJeOeeve megOeej kes efueS Ske meefceefle kee ie"ve efkeee~ Fme meefceefle ves mebefJeOeeve ceW 8
cetue kee&JeeW kees meceeefJe kejves keer mebmlegefle oer~ meefceefle kes megPeeJeeW kes DeeOeej hej 42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveece, 1976 eje mebefJeOeeve
ceW 10 cetue kee&JeeW keer meteer meefcceefuele efkeee ieee~ Fmekes efueS mebefJeOeeve ceW Ske veee Yeeie 4-ke pees[e ieee, efpemeceW Devegso 51(ke) ceW 10
cetue kee&Je DebleefJe& nQ, peyeefke 86JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveece, 2002 eje Ske Deewj ceewefueke kee&Je (kegue 11 ceewefueke kee&Je nQ)
keer Je=ef kej oer ieF&~ eeefhe mebefJeOeeve ceW cetue kee&JeeW kes meerOes eJele&ve nsleg ee GuuebIeve kes efveJeejCe nsleg efkemeer DeefOeMeeefmle (Sanctions) kee
keesF& GheyebOe veneR nw, leLeeefhe en eleeMee keer pee mekeleer nw efke efkemeer efJeefOe keer meebefJeOeeefvekelee DeJeOeeefjle kejles ngS, eefo keesF& veeeeuee en
heelee nw efke Jen Fve kee&JeeW ceW mes efkemeer kees eYeeJeer kejves kes efueS nw, lees Jen Ssmeer efJeefOe kees Devegso 14 ee 19 kes mebyebOe ceW egefkeleege ceevesiee
Deewj Jen efJeefOe DemeebefJeOeeefveke nesves mes yee peeSieer~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW cetue kee&Je
mebefJeOeeve kes ceewefueke kee&Je pees[s ieS Les Yeejle kes mebefJeOeeve kes Devegmeej Yeejleere veeieefjkeeW kes cetue kele&Je
42JeW mebMeesOeve eje keee nw? je OJepe, je^ieeve Deeefo kee mecceeeve
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2008) Jew%eeefveke eJe=efe kee efJekeeme
mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso ceewefueke kee&JeeW mes mebyebefOele nw? je^ere SJeb meebmke=efleke efJejemele kee mebj#eCe SJeb heefj#eCe
Devegso 51ke
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2010) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW meeJe&peefveke mebheefe kee mebj#eCe nw? ceewefueke kee&Je Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Yeeie ceW cetue kele&Je efveOee&efjle efkees iees
(lekeveerkeer meneeke (Tech-Asst.) nQ? Yeeie IV A
hejer#ee, 2010) (mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
ceewefueke kee&JeeW kee mecegee meoe Ske Debie neslee nw veeieefjkeeW kes cetueYetle kele&JeeW keer efmeHeeefjMe efkeme meefceefle ves keer
meceepeJeeoer mebefJeOeeve kee Leer? mJeCe& efmebn meefceefle
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011) (emeej Yeejleer Fbpeerefveeefjbie DeefmemW hejer#ee, 2013)

efJeefMe leLe ceewefueke kee&Je

kesMeJeevebo Yeejleer kes Jeeo ceW meJeexe veeeeuee eje efoS ieS megPeeJe
kes yeeo ieef"le mJeCe& efmebn meefceefle keer mebmlegefle kes yeeo ceewefueke
kele&JeeW kees mebefJeOeeve ceW mLeeve efoee ieee~
meefceefle ves 8 ceewefueke kele&JeeW keer mebmlegefle keer Leer~
42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve, 1976 eje mebefJeOeeve ceW Yeeie 4 (ke) kes
Debleie&le Devegso 51 (ke) ceW kegue 10 ceewefueke kele&JeeW kee
GuuesKe efkeee ieee Lee~ Jele&ceeve ceW Fvekeer mebKee 11 nw~
ceewefueke kele&Je keer DeJeOeejCee kees hetJe& meesefJeele mebIe kes mebefJeOeeve mes
enCe efkeee ieee nw~
peeheeve leLee Yeejle kees es[kej efkemeer Yeer epeeleebef$eke osMe kes
mebefJeOeeve ceW ceewefueke kele&JeeW kees mLeeve veneR efoee ieee nw~
86JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve, 2001 eje 11JeeB ceewefueke kele&Je pees[e
ieee~
Devegso 51(ke) kes Devegmeej osMe kes eleske veeieefjke kee en kele&Je
nesiee efke Jen-
(i) mebefJeOeeve kee heeueve kejs Deewj Gmekes DeeoMeeX, mebmLeeDeeW, je^ OJepe
Deewj je^ieeve kee Deeoj kejs~
(ii) mJeleb$elee kes efueS nceejs je^ere Deeboesueve kees esefjle kejves Jeeues
Ge DeeoMeeX kees oe ceW mebpeesS jKes Deewj Gvekee heeueve kejs~
(iii) Yeejle keer eYeglee, Skelee Deewj DeKeC[lee keer j#ee kejs Deewj Gmes
De#egCCe jKes~
(iv) osMe keer j#ee kejs Deewj Deeeve efkeS peeves hej je^ keer mesJee kejs~~
(v) Yeejle kes meYeer ueesieeW ceW mecejmelee Deewj meceeve Yeele=lJe keer YeeJevee
kee efvecee&Ce kejs pees Oece&, Yee<ee Deewj eosMe ee Jeie& hej DeeOeeefjle
meYeer YesoYeeJe mes hejs nes, Ssmeer eLeeDeeW kee leeie kejs pees efeeeW kes
mecceeve kes efJe nw~
(vi) nceejer meeceeefpeke mebmke=efle keer ieewjJeMeeueer hejcheje kee cenJe mecePes
Deewj Gmekee heefjj#eCe kejs~
(vii) eeke=efleke heee&JejCe keer, efpemekes Debleie&le Jeve, Peerue, veoer Deewj
Jeve peerJe nQ, j#ee kejs Deewj Gmekee mebJe&ve kejs leLee eeefCe cee$e kes
eefle oee YeeJe jKes~
(viii) Jew%eeefveke efkeesCe, ceeveJeJeeo Deewj %eeveepe&ve keer YeeJevee kee
efJekeeme kejs~
(ix) meeJe&peefveke mecheefe kees megjef#ele jKes~
(x) Jeefeiele Deewj meecetefnke ieefleefJeefOeeeW kes meYeer #es$eeW ceW Glke<e& keer
Deesj ye{ves kee meleled eeeme kejs~
(xi) Deheves 6-14 Je<e& keer Deeeg kes yeeeW SJeb heeueeW kees DeefveJeee& he
mes eeLeefceke efMe#ee GheueyOe kejees~

www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
8. mebIe keer keee&heeefuekee
(The Executive of the Union)

Yeejle #es$e Deewj pevemebKee keer ef mes DeleefOeke efJeMeeue Deewj yengle DeefOeke efJeefJeOeleeDeeW mes heefjhetCe& nw, Ssmeer efmLeefle ceW Yeejle kes efueS
mebIeelceke Meemeve JeJemLee kees ner Deheveevee mJeeYeeefJeke Lee Deewj Yeejleere mebefJeOeeve kes eje Ssmee ner efkeee ieee nw~ mebefJeOeeve kes eLece Devegso
ceW kene ieee nw efke "India, that is Bharat shall be a Union of States." (DeLee&led Yeejle jepeeW kee Ske mebIe nesiee)~ Deveske efJeeejkeeW
eje Fme ekeej kee cele Jee efkeee ieee nw efke Yeejleere mebefJeOeeve kesJeue osKeves ceW ner mebIeere nw, JeemleJe ceW en Skeelceke (Unitary) JeJemLee
keer mLeehevee kejlee nw~ ees. Jnerej (Wheare) kee cele nw efkeYeejleere mebefJeOeeve Ske Ssmeer Meemeve eCeeueer keer mLeehevee kejlee nw, pees DeefOeke-
mes-DeefOeke De&mebIeere nw~ en Ske Ssmes Skeelceke jepe keer mLeehevee kejlee nw efpemeceW mebIeelceke Meemeve kes lelJe ieewCe he mes neW~ [e@. ke=<Cee heer.
cegKepeea kee cele nw efke Yeejleere mebefJeOeeve DemebIeere DeLeJee Skeelceke nw~ eer ogiee&oeme yemeg kee cele nw efke Yeejleere mebefJeOeeve ve lees efveleeble
mebIeelceke nw Deewj ve ner Skeelceke, Jejved oesveeW kee efceeCe nw~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW mebIe keer keee&heeefuekee

Yeejle kes efveeb$eke Deewj ceneuesKee hejer#eke keer efveegefe keewve kejlee
nw? je^heefle
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
jepemeYee kee heosve DeOe#e (Ex-Officio) keewve neslee nw?
Gheje^ heefle
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
je^heefle kee heo DeefOekelece efkeleves cenerves kes efueS efje jn mekelee
nw? n ceen
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
yejeyej Jees he[ves hej efveCee&eke cele keewve oslee nw? DeOe#e
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
jepeheeue keye leke Deheves heo hej yevee jn mekelee nw?
je^heefle peye leke eens
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
efJee efJeOeseke keneb hesMe efkees pee mekeles nQ?
kesJeue ueeskemeYee ceW
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
ce=legoC[ kees keewve ceehe kej mekelee nw? je^heefle
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
mebmeo kes oesveeW meoveeW keer mebege yew"ke kees Yespee ieee efJeOeseke kee
heeefjle nesvee neslee nw
GheefmLele meomeeW kes meeOeejCe yengcele mes
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2005)
eefo je^heefle leeie he$e osvee eens lees Jen Dehevee leeie he$e efkemes
mebyeesefOele kejsiee? Gheje^heefle kees
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2008)
keWere cebef$e-heefj<eo kes efJe DeefJeMJeeme emleeJe keneb emlegle efkeee
pee mekelee nw? kesJeue ueeskemeYee ceW
([ee SC^er Dee@hejsj (D.E.O.) hejer#ee, 2008)
mebmeo ceW Meeefceue nQ je^heefle, jepemeYee Deewj ueeskemeYee
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
ueeskemeYee eje heeefjle Oeve efJeOeseke jepemeYee eje efkeleves mecee kes
Deboj heeefjle efkeee peelee nw? 14 efove
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2009)
Yeejle kes efveeb$eke Deewj ceneuesKee hejer#eke keer efjhees& keer mebJeer#ee
kejves Jeeueer mebmeoere meefceefle nw ueeske-uesKee meefceefle
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2009)
ueeskemeYee kes Metvekeeue keer DeefOekelece DeJeefOe efkeleveer nesleer nw?
Ske IeCe
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2009)
www.jobsalerts.in
Yeejle ceW eOeeveceb$eer efkeme eefeee mes yeveeee peelee nw?
ceveesveeve mes
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2010)
ueeskemeYee DeOe#e kees Dehevee leeie he$e efkemekees mebyeesefOele kejvee
neslee nw? ueeskemeYee GheeOe#e kees
(mveeleke mlej (efej-II) hejer#ee, 2010)
je^heefle hej ceneefYeeesie keewve Meg kej mekelee nw?
mebmeo kes efkemeer Yeer meove kes 1/4 meome
(meye-Dee@ef[&ves SkeeGb meefJe&me DeeQefme (S.A.S.A.) hejer#ee,
2010)
mebmeo kes oesveeW meoveeW ceW eMvekeeue kes "erke yeeo kes mecee ceW keee
kene peelee nw? Metvekeeue [Zero hour]
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
mebmeoere ekeej keer mejkeej keer Ske ecegKe efJeMes<elee keee nw?
mebmeo kes eefle cebef$eheefj<eo kee meecetefnke GejoeefelJe (ne@ej
meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2010)
veeieefjkelee eehle kejves kes efueS MeleX efveOee&efjle kejves Jeeuee me#ece
efvekeee keewve mee nw? mebmeo
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2010)
mebmeo keer efkeme efJeeere meefceefle ceW jepemeYee kee keesF& eefleefveefOelJe
veneR neslee? eekekeueve meefceefle
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2010)
Yeejleere mebmeo ceW ueeskeuesKee meefceefle kee DeOe#e keewve neslee nw?
efJehe#eer oue kee veslee
(msveeseehej (es[-meer SJeb [er) hejer#ee, 2010)
je^heefle hej ceneefYeeesie keer efJeefOe efkeme osMe mes DeheveeF& ieF& nw?
etSmeS mes
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2011)
Yeejle kes je<^heefle kes egveeJe kes efueS veeieefjke kees efkeleveer Deeeg hetjer
kej uesveer eeefnS? 35 Je<e&
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2011)
Yeejle kes je^heefle eje jepemeYee ceW efkeleves meome ceveesveerle efkeS
peeles nQ? 12 meome
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
mebmeo jepe meteer ceW efoS ieS efJe<eeeW kes yeejs ceW keye keevetve yevee
mekeleer nw? oes ee DeefOeke jepeeW kes DevegjesOe hej
(msveeseehej (es[-[er) hejer#ee, 1998)
Yeejle kes keewve mes je^heefle ueieeleej oes keee&keeue leke Deheves heo hej
yeves jns? [e@. jepeW emeeo
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
 www.jobsalerts.in
je^ere Deeheele efmLeefle keer Iees<eCee peejer veneR jnleer eefo mebmeo Gmes keevetveer ceeceueeW ceW keWere mejkeej kee cegKe meueenkeej keewve neslee
Devegceesove ve eoeve kej os? Ske ceen kes Yeerlej nw? ceneveeeJeeoer
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998) (meneeke efvejer#eke efveeb$eke (A.I.C.) hejer#ee, 2003)
ueeskemeYee keer yew"ke kes efueS kece mes kece efkeleves meomeeW kee keesjce ueeskemeYee ceW mebIe jepe #es$eeW kes efueS efkeleveer meerW Deueie mes
nesvee eeefnS? meove kes kegue meome efveOee&efjle keer ieF& nQ? 24
mebKee kee 1/10Jeeb Yeeie (meneeke efvejer#eke efveeb$eke (A.I.C.) hejer#ee, 2003)
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998) mebIe ueeske mesJee Deeeesie kes meomeeW kees heo mes kewmes neee pee mekelee
Yeejle kes je^heefle eje ueeskemeYee ceW Sbiuees-Fbef[eve mecegoee kes nw? meJeexe veeeeuee eje peebe Deewj efjhees&
efkeleves meomeeW kees ceveesveerle efkeee pee mekelee nw? oes kes DeeOeej hej je^heefle eje
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee 1999) (C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2004)
mebmeo kes oesveeW meoveeW kes mebege DeefOeJesMeve kee meYeeheeflelJe keewve jepemeYee ceW jepeeW kees eefleefveefOelJe efkeme DeeOeej hej efoee ieee nw?
kejlee nw? ueeskemeYee kes DeOe#e pevemebKee kes DeeOeej hej
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) (meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2005)
efkemeer efJeMes<e efove, ueeskemeYee ceW DeefOekelece efkeleves leejebefkele eMve mebmeo kees Yebie kejves kes efueS keewve me#ece nw? je^heefle
hets pee mekeles nQ? 20 (meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) hejer#ee, 2005)
efJee Deeeesie kes DeOe#e keer efveegefe keewve kejlee nw? je^heefle mebmeo ceW DeeefOekeeefjke efJehe#eer mecetn kes he ceW ceevelee eehle kejves
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) kes efueS Gmekes efkeleves meome nesves eeefnS?
Yeejleere mebefJeOeeve Devegso 74 Deewj 75 efkeve efJe<eeeW hej efJeeej kegue meome mebKee kee 1/10 Yeeie
kejles nQ? cebef$eheefj<eo (mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2005)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) ueeskemeYee kee egveeJe ue[ves Jeeues eleeMeer kes efueS efveOee&efjle vetvelece
jepemeYee kee Ske mLeeeer meove nesves kee keee keejCe nw? Deeeg keee nw? 25 Je<e&
keeeWefke Ske-efleneF& meome eefle oes Je<e& hej mesJeeefveJe=e (mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2005)
nesles nQ (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) Yeejle kes efveeb$eke SJeb ceneuesKee-hejer#eke keer efveegefe keer DeJeefOe
mebmeo kes oesveeW meoveeW kes mebege DeefOeJesMeve kees keewve yegueelee nw? efkeleveer nw? 6 Je<e& ee 65 Je<e& keer Deee, pees
je^heefle Yeer henues nes
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) (mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2005)
Yeejle kes Gheje^heefle kees keewve heoegle kej mekelee nw? jepemeYee kes meome kee keee&keeue efkeleves Je<e& kee neslee nw?
ueeskemeYee keer menceefle mes jepmemeYee n Je<e&
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee 1999) (mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2005)
Yeejle ceW mesveeDeeW kes meJeexe mesveeheefle mes keewve meboefYe&le neslee nw? Yeejleere mebefJeOeeve kes DeefOekeebMe GheyebOeeW kee mebMeesOeve efkemekes eje
je^heefle efkeee peelee nw? Dekesueer mebmeo eje
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) (kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee 2007)
mebIeere mebmeo (Federal Parliament) keer mebege yew"ke efkeme efueS Yeejleere mebmeo keer meyemes cenJehetCe& efJeMes<elee nw efke
yegueeF& peeleer nw? efkemeer iewj-efJeeere efJeOeseke hej mebmeo kee Thejer meove keYeer Yebie veneR neslee
oesveeW meoveeW ceW ieeflejesOe kes meceeOeeve nsleg (kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2008)
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[) hejer#ee, 2006) ueeskemeYee ceW DeOe#e kes cele kees keee kene peelee nw?
Yeejle kes je^heefle kee efveJee&eve kejves kes efveJee&eke-ceC[ue (Elec- efveCee&eke cele
toral College) ceW keewve Meeefceue nesles nQ? (meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2006)
ueeskemeYee, jepemeYee leLee jepe ef JeOeevemeYeeDeeW kes mebIe ueeskemesJee Deeeesie keer Jeeef<e&ke efjhees& efkemes emlegle keer peeleer nw?
efveJee&efele meome (meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[) je^heefle
hejer#ee, 2006) (meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2006)
efJeosMeeW kees Yespes peeves Jeeues efJeefYeVe mebmeoere eefleefveefOeceC[ueeW kes Yeejle kes efveeb$eke SJeb ceneuesKee hejer#eke kee keee&keeue efkeleves Je<e&
efueS JeefeeeW kee veeceebkeve keewve kejlee nw? kee neslee nw? 6 Je<e&
ueeskemeYee DeOe#e (ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) je^heefle eje jepemeYee kes meomeeW kes veeceebkeve kee efveece efkeme osMe
jepemeYee kee heosve DeOe#e keewve neslee nw? Gheje^ heefle kes mebefJeOeeve mes efueee ieee Lee? DeeejuewC[
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001) (ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
jepemeYee kes efueS meomeeW kees veeefcele kejves kee DeefOekeej efkemekees keesF& Jeefe mebmeo kes efkemeer Yeer meove kee meome ngS efyevee keW ceW
nw? je^heefle kees efkeleveer DeJeefOe leke ceb$eer jn mekelee nw? 6 cenerves
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) (ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
Yeejle ceW mebmeo keer mebege yew"ke keer DeOe#elee keewve kejlee nw? mebmeo keer ueeskeuesKee meefceefle kes meomeeW kee keee&keeue efkeleves Je<eeX
ueeskemeYee DeOe#e kee neslee nw? Ske Je<e&
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) (ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
ueeskemeYee ceW keesF& Yeer Oeve efJeOeseke efkemekeer hetJee&vegceefle efueS efyevee mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso cebef$eheefj<eo kes ie"ve kes yeejs ceW
emlegle veneR efkeee pee mekelee? je^heefle DeeOeejYetle efveece efveOee&efjle kejlee nw? Devegso 75
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2003) (ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
osMe kes meMee mesveeDeeW kee meJeexe keceeC[j-Fve-eerhe keewve neslee
nw? je^heefle
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW) hejer#ee, 2012)
Yeejle ceW meYeer j#ee yeueeW kee meJeexe keceeb[j nw
Yeejle kee je^heefle
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle kes kesvere cebef$eheefj<eo keer yew"ke keer DeOe#elee keewve kejlee
nw? je^heefle
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejleere mebefJeOeeve efkeme mecyevOe ceW mebmeo kes oesveeW meoveeW keer mebege
yew"ke kee eeJeOeeve kejlee nw? meeOeejCe efJeOeseke
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
je^ere Skelee heefj<eo kee DeOe#e keewve neslee nw? eOeeveceb $eer
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
eefo ueeske meYee kes DeOe#e SJeb GheeOe#e oesveeW heo efje nesles nQ lees
meove kes yew"keeW keer DeOe#elee keewve kejsiee?
meove eje Devegceesefole esejheme&ve
kes hewveue mes eLece meome
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejleere mebefJeOeeve kes Devegmeej efJee Deeeesie efkeme ekeej kee efvekeee/
mebmLee nw? meebefJeOeeefveke
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
mejkeej keer je^heefle eCeeueer kes DeOeerve keee&keeefjCeer kes meome
efJeOeeveceC[ue kes efkemeer Yeer meove kes meome veneR nesles
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
jepe meYee kes egveeJe nsleg Ske DeYeLeea keer Deeeg efkeleves Je<e& mes kece
veneR nesveer eeefnes? 30 Je<e&
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
ueeskemeYee kes meYeeheefle kees efkemekes eje neee pee mekelee nw
ueeskemeYee kes yengmebKeke meomeeW eje
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejleere eespevee Deeeesie keer mLeehevee keye ngF& Leer? 1950
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW keewve meer Meemeve eCeeueer nw? mebmeoere Meemeve eCeeueer
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW je^heefle kes efJe ceneefYeeesie emleeJe heeme kejves kes efueS
efkeleves meomeeW kee meceLe&ve eeefnes?
meove ceW GheefmLele Deewj celeoeve kejves
Jeeues kece mes kece 2/3 meome
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
efkemeves eYeeJeke mecetn (oyeeJe mecetn) kees efJeOeeve ceb[ue kee leermeje
meove ceevee nw? Se.Sce.HeeFvej
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
jepe kes DeOeerve keee nw?Deebleefjke SJeb yeee oesveeW meceYeglee
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle kes je^heefle kees mJeseefveCe&e DeefOekeej (efJeJeskeeefOekeej) kes
Debleie&le keee eehle nw? eOeeveceb$eer keer efveegefe
(mebege neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
je^heefle eje mebmeo kes oesveeW meoveeW kes efueS kegue efkeleves meomeeW kees
veeefcele efkeee pee mekelee nw? 122
(mebege neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
www.jobsalerts.in
Yeejle ceW mejkeej keer mebmeoere eCeeueer keneb mes enCe keer ieF& nw?
efyeefMe mebefJeOeeve mes
(mebege neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
efkeme Deeeesie kes efueS Yeejleere mebefJeOeeve ceW keesF& eeJeOeeve veneR efkeee
ieee nw? eespevee Deeeesie
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO) Sme.DeeF&. hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW jepeeW keer meerceeSb yeoueves kee DeefOekeej efkemekes heeme nw?
mebmeo
(msveeseeHej es[-[er hejer#ee, 2013)
yengue keee&heeefuekee kee GoenjCe nw efmJepejueQ[
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
oyeeJe mecetneW kes yeejs ceW mener veneR nw oyeeJe mecetneW kee ue#e
mejkeej hej keypee kejvee neslee nw~
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
Yeejleere mebmeo kes mebege me$e keer DeOe#elee keewve kejlee nw?
ueeskemeYee DeOe#e
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
kesvere cebef$eceC[ue ceW cebef$eceC[ue meome kee heo efkemekees efceuelee
nw? eespevee Deeeesie kee GheeOe#e
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
je^ heef le heo keer efjef e DeJeMe Yejveer nesleer nw......kes Yeerlej
6 ceen
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
peye efkemeer meeceeve efJeOeseke hej jepemeYee Deewj ueeske meYee kes yeere
ieeflejesOe Deelee nw, lees Gmekee meceeOeeve keewve kejsiee?
mebmeo kee mebege me$e
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
Gheje^ heefle meebmeo (mebmeo meome) veneR neslee nw
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
eespevee Deeeesie keer mLeehevee efkeme Je<e& keer ieF& Leer?1950F&0
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
je^heefle kes egveeJe kes efueS efveJee&eke ceb[ue ceW nesles nQ
mebmeo kes oesveeW meoveeW leLee efJeOeeve
meYeeDeeW kes efveJee&efele meome
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,2013)
Oeve efJeOeseke heeefjle kejves kes efueS jepe meYee kees efkelevee mecee
efoee peelee nw? 14 efove
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
efkeme meove ceW DeOe#e Gme meove kee meome veneR neslee nw
jepe meYee
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,2013)
mebmeo keer ueeskeuesKee meefceefle kee DeOe#e efveege efkeee peelee nw:
Yeejle kes je^heefle eje
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,2013)
jepe meYee kes efueS je^heefle eje efkeleves meome veeefcele efkees peeles
nQ? 12
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,2013)
Gheje^heefle kee egveeJe kejves Jeeueer efveJee&eve mebmLee kes meome keewve
nesles nQ? mebmeo kes oesveeW meoveeW kes meome
(kesvere meMee hegefueme yeue/efouueer hegefueme
Sme.DeeF&.hejer#ee, 2013)
 www.jobsalerts.in
Yeejle kee je^heefle Dehevee leeiehe$e efkemekees mecyeesefOele kejlee nw?
Gheje^ heefle
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,2013)
mebmeo kes efkeme mecee kes oewjeve keesF& Yeer meome efkemeer Yeer cegs hej
efyevee hetJe& metevee kes eMve G"e mekelee nw? Metve keeue
(emeej Yeejleer Fbpeerefveeefjbie DeefmemW hejer#ee, 2013)
mebIe ueeske mesJee Deeeesie DeefKeue Yeejleere mesJee kee|cekeeW kee
eeve kejleer nw~
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
keewve-meer mesJee DeefKeue Yeejleere mesJee veneR nw?
Yeejleere efJeosMe mesJee
(ceuer eefmkebie meHe (MTS)
hejer#ee, 2013)
efleere escyej kees DeveeJeMeke, JeLe& Deewj meyemes Kejeye efkemekes eje
ceevee ieee Lee yesvLece cenesoe eje
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2014)
vees : efleere escyej Deve osMeeW ceW jepemeYee kes mecelegue neslee nw~
DeefOeMeemeer (keee&heeueke) eje yeveeS ieS keevetveeW kees kenles nQ
eleeeesefpele efJeOeeve
efJeefMe leLe mebIe keer keee&heeefuekee
je^heefle
mebefJeOeeve kes Devegso 52 kes Devegmeej Yeejle kee Ske je^heefle nesiee~
mebefJeOeeve kes Devegso 53 kes Devegmeej mebIe keer mecemle keee&heeefuekeere
Meefe je^heefle ceW efveefnle nw, efpemekee eeesie Jen mJeeb ee Deheves
DeOeervemLe heoeefOekeeefjeeW kes ceeOece mes kejsiee~
mebJewOeeefveke heo ece ceW je^heefle kee heo meJeexe neslee nw~ je^heefle
kees osMe kee eLece veeieefjke kene peelee nw~
eesieleeSb
keesF& Yeer Jeefe pees Yeejle kee veeieefjke nw, 35 Je<e& keer Deeeg hetCe&
kej egkee nw leLee ueeskemeYee kee meome efveJee&efele nesves keer eesielee
jKelee nw, je^heefle kes heo hej efveJee&efele nes mekelee nw~
ueeYe kee heo OeejCe kejves Jeeuee je^heefle heo kes efueS hee$e veneR
nesiee, efkevleg Fme meboYe& ceW ueeYe kes heo kes Debleie&le je^heefle,
Gheje^heefle, jepeheeue, keW mejkeej SJeb jepe mejkeej kes cebef$eheo
kees ueeYe kee heo veneR ceevee peeesiee~
je^heefle mebmeo DeLeJee jepe efJeOeeveceb[ue kee meome veneR nesiee Deewj
eefo Jen FveceW mes efkemeer kee meome nw, lees je^heefle heo kes efueS
efveJee&efele nesves kes Ghejeble heo enCe keer leejerKe mes Ge efJeOeeefekee
keer meomelee mJele: meceehle nes peeesieer~
je^heefle heo kes efueS efkemeer eleeMeer kees Yeejle ceW pevce DeLeJee
Yeejleere cetue kee nesvee DeeJeMeke veneR nw~ mebefJeOeeve kes Devegmeej Gmes
Yeejle kee veeieefjke nesvee eeefnS~
efveJee&eve eefeee
je^heefle kee egveeJe je^heefle leLee Gheje^heefle efveJee&eve DeefOeefveece,
1952 kes Debleie&le mebefJeOeeve kes Devegso 55(3) kes Devegmeej
Deele#e he mes Deevegheeefleke eefleefveefOelJe eCeeueer kes Skeue mebeceCeere
cele heefle eje ieghle celeoeve eje neslee nw~
je^heefle kee efveJee&eve Ske efveJee&eke ceb[ue eje efkeee peelee nw~ Fme
efveJee&eke ceb[ue ceW efvecve meome Meeefceue nesles nQ-
www.jobsalerts.in
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2014)
keewve-mee DeOe#eelceke mejkeej kee Ske iegCe nw keee&heeueke keer
efveele keeee&JeefOe Deleble efmLejlee keer YeeJevee eoeve kejleer nw
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2014)
Yeejleere mebmeo kes Dehej neGme kees efkeme veece mes peevee peelee nw
jepe meYee
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
efmJeme je^heefle kee keee&keeue efkeleves Je<e& kee neslee nw 1 Je<e&
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2014)
efmJeme mebIeere meYee kes oes escyejeW kees keee kenles nQ
je^ere heefj<eo Deewj jepe meYee
(vesMeveue keeGbefmeue Sb[ keeGbefmeue Dee@he msdme)
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2014)
jepe efkemekes ceeOece mes keece kejlee nw mejkeej kes
(ceuer e@efmkebie me@he (MTS) hejer#ee, 2014)
meeOeejCe efJeefOe kee keee DeLe& nwmejkeej eje yeveeee ieee Deewj
ueeiet efkeee peeves Jeeuee keevetve
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
-mebmeo kes oesveeW meoveeW kes efveJee&efele meome~
-jepe keer efJeOeeve meYeeDeeW kes efveJee&efele meome~
je^heefle kes efveJee&eve kes efueS yeveves Jeeues efveJee&eke ceb[ue ceW mebmeo
leLee jepe efJeOeevemeYeeDeeW kes ceveesveerle meome Yeeie veneR ues mekeles~
efveJee&eke ceb[ue ceW jepe efJeOeeve heefj<eoeW kes meomeeW kees mLeeve veneR
efoee ieee nw~
je^heefle : MeheLe enCe SJeb leeiehe$e
je^heefle heo enCe kejles mecee cegKe veeeeOeerMe DeLeJee pesleced
veeeeOeerMe kes mece#e heo keer MeheLe ueslee nw~
Ske Jeefe efpeleveer yeej eens je^heefle heo hej efveJee&efele nes
mekelee nw~ mebefJeOeeve ceW Fme hej keesF& meercee efveOee&efjle veneR keer
ieeer nw~
je^heefle Dehevee leeiehe$e Gheje^heefle, DeLeJee eOeeve veeeeOeerMe
kees GheueyOelee kes Devegmeej emlegle kejlee nw~
je^heefle kee efveJee&eve heo efje nesves keer efleefLe mes n ceen kes
Yeerlej nes peevee eeefnS~
je^heefle efkemeer Yeer meove kee meome veneR neslee~
ceF& 1992 ceW 70JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve eje kesvMeeefmele eosMe
heebef[esjer leLee efouueer keer efJeOeevemeYee kes meomeeW kees efveJee&eke
ceb[ue ceW Meeefceue nesves kee DeefOekeej efoee ieee~
efkemeer jepe keer efJeOeeve meYee kes Yebie nesves kee je^heefle kes efveJee&eve
hej keesF& eYeeJe veneR he[lee nw~
je^heefle heo kes eleeMeer kes veeceebkeve kee kece-mes-kece 50 emleeJekeeW
eje emleeJe leLee 50 DevegceesokeeW eje efueefKele meceLe&ve DeeJeMeke
nw ~
je^heefle heo kes efueS peceevele jeefMe 15,000 heS nw~ kegue [eues
ieS celeeW kes 1/6 mes kece cele eehle kejves Jeeues eleeMeer keer peceevele
peyle nes peeleer nw~
 www.jobsalerts.in
efYeVe-efYeVe jepeeW kes eefleefveefOelJe ceW Skehelee kes efueS eleske jepe eKeeefhele kejves keer je^heefle keer Meefe kee GuuesKe nw~
keer efJeOeevemeYee kes meome kes cele kee cetue efvecve efJeefOe mes eehle Ssmee DeOeeosMe mebmeo eje heeefjle DeefOeefveece keer Yeebefle eYeeJekeejer
efkeee peelee nw- nesiee~ DeOeeosMe DeefOekelece 6 ceen leke eJeefle&le jn mekelee nw,
jepe keer pevemebKee 1 efkebleg eefo mebmeo kee me$e eejbYe nesves kes yeeo mebmeo eje DeOeeosMe

efJeOeevemeYee kes efveJee&efele meomeeW keer mebKee 1000 kee Devegceesove veneR efkeee peelee, lees DeOeeosMe mebmeo kee me$e eejbYe
= efJeOeevemeYee kes Ske meome keer cele mebKee
nesves keer efleefLe mes 6 mehleen keer DeJeefOe kes yeeo mJele: DeeJele&veere nes
peeesiee~
mebmeo meomeeW kes celeeW kee cetue eehle kejves kes efueS efvecve met$e
(me) veeefeke MeefeeeB : je^heefle mebIeere efJeefOeeeW kes efJe DehejeOe
Deheveeee peelee nw :
kes efueS meeOeejCe veeeeuee leLee mewefveke veeeeuee eje obef[le leLee
osMe kes meYeer efJeOeevemeYeeDeeW kes efveJee&efele
ce=legob[ eehle DehejeefOeeeW kees #eceeoeve os mekelee nw, DeLeJee Gvekes
meomeeW kes celeeW keer kegue mebKee
ob[ kees kece kej mekelee nw~
mebmeo kes efveJee&efele meomeeW keer kegue mebKee
eeefhe je^heefle kes Gheeg&e veeefeke DeefOekeej kes eeesie kes heeeled
Ske efveJee&efele mebmeo meome kes cele kee cetue
mebefJeOeeve kes Debleie&le veeeeuee eje meceer#ee veneR keer pee mekeleer,
heoeJeefOe
leLeeefhe meJeexe veeeeuee kes Deketyej, 2006 kes Ske cenJehetCe&
je^heefle Deheves heo enCe keer leejerKe mes Deieues 5 Je<e& leke heo
efveCe&e kes DeeOeej hej Deye Fmekeer meceer#ee keer pee mekeleer nw~
OeejCe kejlee nw~ 5 Je<e& keer meceeefhle kes yeeo Yeer Jen leye leke heo
je^heefle keer #eceeoeve keer Meefe jepe kes jepeheeueeW leLee mewefveke
hej yevee jn mekelee nw peye leke efke Fme heo kes efueS Gmekes
veeeeueeeW keer #eceeoeve Meefe hej keesF& efJehejerle eYeeJe veneR [eueleer
GejeefOekeejer kee eeve veneR nes peelee nw~
nw ~
je^heefle kees oes-efleneF& yengcele mes heeefjle ceneefYeeesie eje Yeer heocege
je^heefle DeeJeMeke nesves hej meeJe&peefveke cenJe kes efkemeer efJe<ee hej
efkeee pee mekelee nw~
meJeexe veeeeuee mes meueen ues mekelee nw, efkevleg Jen Fme meueen mes
Jesleve SJeb Yees
yeeOe veneR nesiee~
je^heefle kee ceeefmeke Jesleve 1.5 ueeKe heS nw~ Fmekes Deefleefje
Gmes mebmeo eje mJeerke=le Deve Yees eehle nesles nQ~ Gheje^ heefle
je^heefle kee Jesleve hetjer lejn Deeekej mes cege neslee nw~ mebefJeOeeve kes Devegso 63 ceW Yeejle kes efueS Ske Gheje^heefle kee
heo efveJe=efe kes yeeo je^heefle kees 9 ueeKe heS Jeeef<e&ke heWMeve efceueleer eeJeOeeve efkeee ieee nw~
nw~ mebefJeOeeve ceW Gheje^heefle mes mebyebefOele eeJeOeeve Decesefjkee kes mebefJeOeeve
je^heefle keer MeefeeeB mes enCe efkeee ieee nw~
Gheje^heefle jepemeYee kee heosve meYeeheefle neslee nw~
(De) keee&heeefuekeere MeefeeeB : je^heefle Deheveer MeefeeeW kee eeesie Jen jepemeYee kee meome veneR neslee Fme veeles Gmes celeoeve kee
eOeeveceb$eer SJeb cebef$eheefj<eo keer meneelee mes kejlee nw~ (Deveg. 74) DeefOekeej veneR nw, efkevleg meYeeheefle kes he ceW Gmes efveCee&eke cele osves
je^heefle eOeeveceb$eer kes hejeceMe& hej cebef$eeeW, ceneveeeJeeoer, meJeexe kee DeefOekeej nw~
veeeeuee leLee Ge veeeeueeeW kes meYeer veeeeOeerMeeW, jepeheeueeW Gheje^heefle kee keee&keeue 5 Je<e& neslee nw, efkevleg Gmekes hetJe& Jen
leLee Deveskeeveske cenJehetCe& heoeefOekeeefjeeW keer efveegefe kejlee nw~ je^heefle kees mebyeesefOele leeiehe$e eje heo leeie mekelee nw~
je^heefle jepemeYee kes efueS 12 JeefeeeW leLee ueeskemeYee kes efueS je^heefle kee efveJee&eve Ssmee efveJee&eke ceb[ue kes meome kejlee nw,
Sbiuees-Fbef[eve mecegoee mes oes JeefeeeW kee ceveesveeve kejlee nw~ efpemeceW mebmeo kes oesveeW meoveeW kes efveJee&efele meome Deewj jepe keer
(ye) efJeOeeeer MeefeeeB : je^heefle mebmeo kes oesveeW meoveeW kees Deengle efJeOeevemeYeeDeeW kes meome nesles nQ, peyeefke Gheje^heefle kes efveJee&eve ceW
kejlee nw, mebyeesefOele kejlee nw, me$eeJemeeve leLee efJeIeve kejlee nw~ jepe efJeOeevemeYeeDeeW kes meome Meeefceue veneR nesles~
mebmeo eje heeefjle DeefOeefveece je^heefle keer Devegceefle kes efyevee ueeiet je^heefle kes heo keer efkemeer Yeer keejCe mes efjefe keer efmLeefle ceW
veneR nesles~ Gheje^heefle je^heefle kee heo Yeej enCe kejlee nw Deewj Ssmeer efmLeefle ceW
je^heefle mebmeo ceW efJeOeeeer efJe<eeeW leLee Deve efJe<eeeW kes mebyebOe ceW Gheje^heefle kees Jes meYeer ueeYe efceueWies, pees je^heefle kees eehle nQ,
mebosMe Yespelee nw~ mebmeo ceW Jeeef<e&ke efJeeere efJeJejCe, efveeb$eke ceneuesKee efkevleg leye Gmes Gheje^heefle keer nwefmeele mes efceueves Jeeues ueeYe eehle
hejer # eke keer ef j hees & , ef J ee Deeees i e keer ef j hees & leLee veneR neWies~
Deve DeeeesieeW keer efjhees& je^heefle kes veece mes emlegle keer peeleer nQ~ peye Gheje^heefle je^heefle kes heo hej keece kejlee nw, leye jepemeYee
Yeejle keer mebefele efveefOe mes Oeve efvekeeueves mebyebOeer efJeOeseke, Ssmes kee GhemeYeeheefle meYeeheefle kes he ceW keece kejlee nw~
kejeOeeve hej efpemeceW jepe efnle efveefnle nw, hej eYeeJe [eueves Jeeues Gheje^heefle kees heo mes neves keer eefkeee jepemeYee ceW ner eejbYe keer
efJeOeseke, jepeeW kes ceOe Jeeheej, JeeefCepe Deewj meceeiece hej eYeeJe pee mekeleer nw~ Gheje^heefle kees heo mes neves kee emleeJe jepemeYee ceW
[eueves Jeeues efJeOeseke kees mebmeo ceW emlegle kejves kes hetJe& je^heefle keer GheefmLele mecemle meomeeW kes yengcele eje heeefjle nesvee eeefnS leLee
Devegceefle DeeJeMeke nesleer nw~ heeefjle emleeJe hej ueeskemeYee keer Yeer mJeerke=efle nesveer eeefnS~
Devegso 31 (ke) (1) ceW JeefCe&le efJe<eeeW mes mebyebefOele efJeOeseke Ssmes emleeJe kes efueS 14 efove hetJe& metevee osvee DeeJeMeke nw~
leLee Oeve efJeOeseke hej mebmeo ceW emlegle kejves mes hetJe& je^heefle keer Gheje^heefle heoeJeefOe hetCe& nesves kes yeeo Yeer leye leke heo hej yevee
Devegceefle DeeJeMeke nesleer nw~ jnlee nw, peye leke efke Gmekee GejeefOekeejer heo Yeej enCe veneR kej
Devegso 123 kes Debleie&le mebmeo kes efJeeebeflekeeue ceW DeOeeosMe ueslee~
www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
Gheje^heefle kee Jesleve 1,25,000 heS eefleceen nw~ meeLe ner Yeee leLee jepemeYee Oeve efJeOeseke kees DeefOekelece 14 efoveeW leke jKe mekeleer
kewefyeves cebef$eeeW kees eehle nesves Jeeueer meYeer megefJeOeeSb oer peeleer nQ~ nw~ Fme DeJeefOe kes Deboj eefo efJeOeseke Jeeheme veneR neslee, lees Fmes
1997 kes hetJe& Gheje^heefle kees heWMeve osves kee eeJeOeeve veneR Lee~ heeefjle ceeve efueee peelee nw~
Gheje^heefle je^heefle DeLeJee Gmekes eje efveege efkemeer Jeefe kes jepemeYee Oeve efJeOeseke ceW keesF& mebMeesOeve veneR kej mekeleer nw~ Jen
mece#e heo SJeb ieesheveerelee keer MeheLe ueslee nw~ Fmes DemJeerkeej Yeer veneR kej mekeleer nw~
Gheje^heefle hej ceneefYeeesie veneR ueieeee peelee~ jepemeYee ceW Deb[ceeve efvekeesyeej erhe mecetn, eC[erie{, oeoje SJeb
je^heefle SJeb Gheje^heefle : legueveelceke DeOeeve veeiej nJesueer, oceve SJeb oerJe leLee ue#eerhe kees keesF& eefleefveefOelJe
je^heefle mebmeo kee Ske cegKe Debie neslee nw, peyeefke Gheje^heefle veneR nw~
mebmeo kes Ske Debie jepemeYee kee meYeeheefle neslee nw~ jepemeYee Deheves meYeeheefle kees emleeJe heeefjle kejkes heo mes ne
je^heefle kee efveJee&eve mebmeo kes oesveeW meoveeW kes efveJee&efele meome leLee mekeleer nw~ Fme lejn kes emleeJe hej eee& DeLeJee celeoeve kes mecee
jepe efJeOeeveceb[ue kes efveJee&efele meomeeW eje neslee nw, peyeefke meYeeheefle (Gheje^heefle) meYee kee meYeeheeflelJe veneR kej mekelee nw~
Gheje^heefle kee efveJee&eve mebmeo kes oesveeW meoveeW kes meYeer meomeeW eje ueieeleej 60 efoveeW leke meove keer yew"ke mes DevegheefmLele jnves hej
neslee nw~ jepemeYee keer meomelee meceehle nes mekeleer nw~
je^heefle heo kes efueS eleeMeer ceW ueeskemeYee kee meome efveJee&efele nesves ueeskemeYee leLee jepemeYee ceW mLeeveeW kee DeeJebve
keer eesielee nesveer eeefnS, peyeefke Gheje^heefle heo kes efueS eleeMeer jepe #es$e ueeskemeYee ceW mLeeve jepemeYee ceW mLeeve
kees jepemeYee keer meomelee kes efueS Den&lee nesvee eeefnS~ DeebOe eosMe 42 18
je^heefle kees heo mes neves kes efueS 14 efove keer veesefme kes meeLe DeCeeeue eosMe 2 1
mebmeo kes efkemeer Yeer meove ceW emleeJe ueeee pee mekelee nw~ Fmes Demece 14 7
ceneefYeeesie kenles nQ, peyeefke Gheje^heefle kees heo mes neves kes efueS efyenej 40 16
emleeJe jepemeYee ceW ner mebefmLele efkeee pee mekelee nw~ ieesJee 2 1
iegpejele 26 11
mebmeo nefjeeCee 10 5
Yeejleere mebmeo je^heefle, jepemeYee leLee ueeskemeYee mes efceuekej yeveleer efnceeeue eosMe 4 3
nw~ peccet-keMceerj 6 4
mebmeo kes efveeues meove kees ueeskemeYee leLee Ge meove kees jepe meYee
kevee&ke 28 12
kesjue 20 9
kenles nQ~
ceOe eosMe 29 11
ueeskemeYee ceW pevelee kee eefleefveefOelJe neslee nw, peyeefke jepemeYee ceW
ceneje^ 48 19
Yeejle kes jepeeW kee eefleefveefOelJe neslee nw~ ceefCehegj 2 1
jepemeYee cesIeeuee 2 1
jepemeYee Ske mLeeeer meove nw leLee Fmekee efJeIeve veneR neslee~ Fmekes efcepeesjce 1 1
meome 6 Je<e& kes efueS efveJee&efele nesles nQ~ veieeueQ[ 1 1
jepemeYee kes Ske-efleneF& meome eefle oes Je<e& hej DeJekeeMe enCe Deesef[Mee 21 10
kejles nQ~ hebpeeye 13 7
jepemeYee keer DeefOekelece meome mebKee 250 nesleer nw, efpemeceW 238
jepemLeeve 25 10
efmeefkekece 1 1
meome jepeeW leLee mebIe jepe #es$eeW mes efveJee&efele nesles nQ leLee 12 leefceuevee[g 39 18
meome je^heefle eje ceveesveerle nesles nQ~ ef$ehegje 2 1
jepemeYee kes meomeeW kee efveJee&eve jepe efJeOeeve meYeeDeeW kes efveJee&efele Gej eosMe 80 31
meomeeW eje Deevegheeefleke eefleefveefOelJe heefle kes DeeOeej hej Skeue heefece yebieeue 42 16
mebeceCeere cele eje neslee nw~ eermeie{ 11 5
Gheje^heefle jepemeYee kee meYeeheefle neslee nw~ GhemeYeeheefle kee eeve GejeKeb[ 5 3
jepemeYee kejleer nw~ PeejKeC[ 14 6
Jele&ceeve ceW jepemeYee keer meome mebKee 245 nw, efpemeceW ceveesveerle
mebIe jepe #es$e
Deb[ceeve efvekeesyeej 1 -
12 meomeeW keer mebKee Meeefceue nw~ eb[erie{ 1 -
jepemeYee keer meomelee kes efueS vetvelece Deeeg meercee 30 Je<e& nw~ oeoje Deewj
cebef$eheefj<eo jepemeYee kes eefle Gejoeeer veneR nesleer~ veeiej nJesueer 1 -
jepemeYee oes-efleneF& meomeeW kes yengcele mes DeefKeue Yeejleere mesJeeDeeW efouueer 7 3
kee me=peve kejleer nw~ oceve Deewj oerJe 1 -
jepe meteer kes efkemeer efJe<ee kees jepemeYee oes-efleneF& yengcele mes je^ere ue#eer he 1 -
cenJe kee Ieesef<ele kej mekeleer nw~ hegogesjer 1 1
Oeve efJeOeseke kes mebyebOe ceW jepemeYee kees kesJeue efmeHeeefjMeW kejves kee
eesie 543 233
veeefcele 2 12
DeefOekeej nw, pees ueeskemeYee hej yeeOekeejer veneR nw~
kegue eesie 545 245
www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
ueeskemeYee
ueeskemeYee mebmeo kee efvecve meove nw~
ueeskemeYee kes meome meerOes pevelee eje ele#e efveJee&eve eje egves
peeles nQ~
ueeskemeYee keer meomelee kes efueS eleeMeer keer Deeeg 25 Je<e& mes kece
veneR nesveer eeefnS~
ueeskemeYee kee meome heebe Je<e& kes efueS egvee peelee nw, efkevleg Jen
leeiehe$e eje meomelee kee leeie kej mekelee nw~
ueieeleej 60 efoveeW leke ueeskemeYee keer yew"ke mes efyevee Deveg%ee kes
DevegheefmLele jnves hej Gmekeer meomelee meceehle nes mekeleer nw~
ueeskemeYee keer DeefOekelece meome mebKee 552 nw, efpemeceW 530
meome jepeeW mes leLee 20 meome keW Meeef mele eos MeeW mes
egves peeles nQ~ Jele&ceeve ceW ueeskemeYee keer meome mebKee 545 nw~
je^heefle Sbiuees Fbef[eve mecegoee mes oes meomeeW kee ceveesveeve kejlee
nw~
ueeskemeYee eefo henues efJeIeefle ve kej oer peee, lees en eLece
DeefOeJesMeve keer leejerKe mes 5 Je<e& leke eJele&ve ceW jnsieer~
Deeheele GodIees<eCee keer efmLeefle ceW mebmeo efJeefOe eje ueeskemeYee keer
DeJeefOe Ske Je<e& kes efueS ye{e mekeleer nw, efkevleg Fme ekeej mes ye{eF&
ieF& DeJeefOe efkemeer Yeer efmLeefle ceW Deeheele GodIees<eCee kes meceehle nesves kes
heeeled 6 ceen mes DeefOeke veneR nesieer~
eLece yew"ke kes yeeo eLeeMeerIe ueeskemeYee DeOe#e leLee GheeOe#e kes
egveeJe Deheves meomeeW kes yeere mes kejleer nw~
ueeskemeYee kes efJeIeve kes heMeele DeOe#e Deheves heo hej Deieueer
ueeskemeYee kes DeOe#e kes egveeJe leke yevee jnlee nw~
ueeskemeYee kes DeOe#e SJeb GheeOe#e kees yengcele mes heeefjle emleeJe
eje heo mes neee pee mekelee nw~ efkevleg Ssmes emleeJe keer 14 efove
hetJe& veesefme efoee peevee DeefveJeee& nw~
Ske mecee ceW Ske Jeefe kesJeue Ske ner meove kee meome nes mekelee
nw~
eleske meove keer keee&Jeener kes efueS kegue meomeeW keer mebKee kee
omeJeeb Yeeie keer GheefmLeefle DeefveJeee& nw~ Fmes ieCehetefle& kenles nQ~
ieCehetefle& ve nesves keer efmLeefle ceW meove keer keee&Jeener ieCehetefle& nesves leke
mLeefiele kej oer peeleer nw~
Oeve efJeOeseke kesJeue ueeskemeYee ceW emlegle efkeS pee mekeles nQ~
Jeeef<e&ke efJeeere efJeJejCe (yepe) kesJeue ueeskemeYee ceW emlegle efkeS pee
mekeles nQ~
Oeve efJeOeseke leLee efJee efJeOesekeeW kees es[kej keesF& Yeer efJeOeseke
mebmeo kes efkemeer Yeer meove ceW emlegle efkeS pee mekeles nQ~
mebege DeefOeJesMeve keer DeOe#elee ueeskemeYee kee DeOe#e kejlee nw~
ueeskemeYee ceW kesJeue Devegmetefele peeefleeeW SJeb pevepeeefleeeW kees ner Deej#eCe
eoeve efkeee ieee nw, Deve efkeeer peeefle ee Jeie& kees veneR~
efkemeer meome kes eesielee mebyebOeer efJeJeeo hej Debeflece efveCe&e je^heefle
egveeJe Deeeesie keer meueen mes kejlee nw~
mebmeo meome kees DeefOeJesMeve kes mecee ee Jen meefceefle efpemekee Jen
meome nw, keer yew"ke kes mecee DeLeJee DeefOeJesMeve ee yew"ke kes hetJe&
ee heMeeled 40 efove keer DeJeefOe kes oewjeve efiejheleej veneR efkeee pee
mekelee nw~
mebmeo meomeeW kees oer ieeer en Gvcegefe oerJeeveer ceeceueeW ceW ner oer ieeer
nw~ DeehejeefOeke DeLeJee efveJeejke efvejesOe kes Debleie&le nesves Jeeueer
efiejheleejer mes en t veneR oer ieeer nw~
www.jobsalerts.in
DeOe#e ee GheeOe#e eefo ueeskemeYee kes meome veneR jnles nw, lees GvnW
DeOe#e ee GheeOe#e kes heo mes leeiehe$e osvee nesiee~
oesveeW meoveeW kes mebege yew"ke keer DeOe#elee ueeskemeYee DeOe#e kejlee
nw ~
mebefJeOeeve mebMeesOeve efJeOeseke efkemeer Yeer meove ceW eejbYe efkeS pee mekeles
nQ ~
Oeve efJeOeseke ceW jepemeYee keesF& mebMeesOeve veneR kej mekeleer nw~
Oeve efJeOeseke kees jepemeYee 14 efove ceW Deheveer efmeHeeefjMe kes meeLe
Jeeheme kej osleer nw~
meeOeejCe efJeOeseke kees otmeje meove 6 ceen leke jeske mekelee nw~
meeOeejCe efJeOeseke hej oesveeW meoveeW ceW he=Leke he mes leerve Jeeeve nesles
nw; Fmekes heMeele je^heefle kes Devegceefle mes Jen DeefOeefveece yeve peelee
nw ~
ueeske uesKee meefceefle ueeskemeYee keer meefceefle nesleer nw, efpemeceW ueeskemeYee
mes 15 leLee jepemeYee mes 7 meome nesles nQ~
mebmeo jepe meteer kes efkemeer efJe<ee hej leYeer efJeefOe efvecee&Ce kej mekeleer
nw, peye jepemeYee ceW GheefmLele Deewj celeoeve kejves JeeueeW ceW mes kece
mes kece oes efleneF& meome Gme efJe<ee kees je^ere cenJe kee Ieesef<ele kej
oW~
efkemeer efJeOeseke kees peye je^heefle ve lees mJeerke=efle oslee nw Deewj ve ner Gmes
ueewelee nw, leye Ssmeer efmLeefle kees pesyeer Jeeres kene peelee nw~
mebmeo kes me$e, me$eeJemeeve SJeb efJeIeve
mebmeo kee me$e je^heefle eje Deentle efkeee peelee nw~
mebmeo kes Ske me$e kes Debeflece yew"ke Deewj Deieues me$e keer eLece yew"ke
ceW 6 ceen mes DeefOeke kee Deblej veneR nesvee eeefnS~
mebmeo keer keee&Jeener ceW keesF& meome DevegheefmLele nw ee keesF& DeveefOeke=le
meome GheefmLele nw~ en eMve meove keer keee&Jeener kees eYeeefJele veneR
kejsiee~
je^heefle mecee-mecee hej meove kee me$eeJemeeve kejlee nw~ meove kes
me$eeJemeeve kes heefjCeecemJehe meove ceW ueefcyele efJeOeseke DeLeJee keee&
meceehle veneR nesles~
mLeieve SJeb me$eeJemeeve ceW cenJehetCe& Deblej nw~ me$eeJemeeve DeefOeJesMeve
kees meceehle kejlee nw, peyeefke mLeieve me$e kes Debleie&le ngF& yew"ke kees
mLeefiele kejlee nw~
Ske me$e ceW keF& yew"keW nesleer nQ~ mLeieve mJeeb meove kee keee& neslee nw,
pees mheerkej ee meYeeheefle eje efkeee peelee nw, peyeefke me$eeJemeeve
je^heefle eje efkeee peelee nw~
efJeIeve meove keer keeueeJeefOe kees meceehle kej oslee nw~ jepemeYee kee
efJeIeve veneR neslee~ ueeskemeYee kee efJeIeve je^heefle eOeeveceb$eer keer
meueen mes kejlee nw~
mLeieve me$e keer yew"ke kees meceehle kejlee nw, me$eeJemeeve me$e kees meceehle
kejlee nw, peyeefke efJeIeve meove kees ner meceehle kej oslee nw~
ef JeIeve
ueeskemeYee kes efJeIeve keer efmLeefle ceW ueefcyele efJeOesekeeW leLee keee&JeeefneeW
hej efvecveefueefKele eYeeJe he[lee nw-
eefo keesF& efJeOeseke ueeskemeYee eje heeefjle veneR efkeee ieee nw leLee
jepemeYee ceW ueefcyele (eefeee ceW) nw, lees Jen meceehle veneR efkeee pee
mekelee nw~
eefo efJeOeseke jepemeYee eje heeefjle kejkes ueeskemeYee ceW Yespee pee
egkee nw leLee ueeskemeYee ceW ueefcyele nw, Gmes meceehle ceevee peelee nw~
Jen efJeOeseke pees ueeskemeYee eje heeefjle kejkes jepemeYee kees Yespes ieS
 www.jobsalerts.in
Les Deewj JeneB ueefcyele nQ, meceehle ceeves peeles nQ, Fme ekeej kes uesKeevegoeve
efJeOesekeeW kees eefo je^heefle eens, lees efJeIeve kes hetJe& mebege DeefOeJesMeve efJeefveeesie efJeOeseke kes heeefjle nesves ceW efJeuecye keer efmLeefle ceW ueeskemeYee
yegueekej yeee mekelee nw~ uesKeevegoeve efJeOeseke heeefjle kej Oeve GheueyOe keje mekeleer nw~
ueefcyele efJeOeseke ceW Jen efJeOeseke veneR Deelee, pees oesveeW meoveeW eje yepe ceW GefuueefKele ve efkeS ieS efkemeer efJeMes<e ceo kes efueS ueeskemeYee
heeefjle nesves kes heMeeled je^heefle keer menceefle kes efueS jKee ngDee nw~ DeheJeeoevegoeve heeefjle kej Oeve GheueyOe keje mekeleer nw~
efkemeer efJeOeseke hej efJeeej nsleg eefo je^heefle ves mebege yew"ke keer Yeejle kee ceneveeeJeeoer
metevee peejer kej oer nw, leye Ssmes efJeOeseke meceehle veneR ceeves peeeWies~
ceneveeeJeeoer keer efveegefe je^heefle kejlee nw~
jepemeYee cesb hegve: mLeeefhele keesF& efJeOeseke pees ueeskemeYee ceW Yespes peeves
ceneveeeJeeoer kes efueS Gelece veeeeuee kes veeeeOeerMe kes meceke#e
kes heMeeled Deewj ueeskemeYee eje mebMeesOeveeW kes meeLe jepemeYee kees
eesielee nesveer eeefnS~
ueewe efoS peeves kes heMeeled Gme meYee ceW ueefcyele nes meceehle ceevee
ceneveeeJeeoer Yeejle mejkeej kee meJeexe DeefOeJeee neslee nw~
peelee nw~
ceneveeeJeeoer kees mebmeo keer keee&Jeener ceW Yeeie uesves leLee efkemeer Yeer
je^heefle eje hegveefJe&eej nsleg Yespes ieS efJeOeseke meceehle veneR nesles
meove ceW yeesueves kee DeefOekeej eehle nw, efkevleg Jen celeoeve veneR kej
Deewj Gve hej veS meove eje efJeeej efkeee pee mekelee nw~
mekelee nw~
ueeskemeYee ceW ueefcyele Mes<e meYeer ceeceues Jes eens emleeJe, mebkeuhe,
ceneveeeJeeoer je^heefle kes emeeoheele heo OeejCe kejlee nw~
mebMeesOeve DeLeJee Deveghetjke Devegoeve ceeBie nes DeLeJee eeefekee meefceefle
kees Yespeer ieeer eeefekee nes, ueeskemeYee kes efJeIeve kes meeLe ner meceehle efJeefYeVe mebJewOeeefveke heoeW kes efueS efveOee&efjle Jesleveceeve
ceeves peeles nQ~ heo Jesleve eefleceen
efJee efJeOeseke je^ heef le - 1,50,000 hees
efJee efJeOeseke ceW kej ueieeves, ye{eves, $e+Ce uesves Deeefo kes emleeJe jKes Gheje^ heefle - 1,25,000 hees
peeles nQ~ meeceeveleee en efJeOeseke Jeeef<e&ke yepe emlegle efkeS peeves jepeheeue - 1,10,000 hees
kes legjble yeeo je^heefle keer hetJe& menceefle mes ueeskemeYee ceW emlegle efkeS Ghejepeheeue - 80,000 hees
peeles nQ~ Gelece veeeeuee kee cegKe veeeeOeerMe - 1,00,000 hees
Yeejle keer mebefele efveefOe hej Yeeefjle Jee mebyebefOele eekekeueve mebmeo ceW
Ge veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe - 90,000 hees
celeoeve kes efueS emlegle veneR efkeS peeles, efkevleg Gve hej eee& nes Gelece veeeeuee kes veeeeOeerMe - 90,000 hees
mekeleer nw~
Ge veeeeuee kes veeeeOeerMe - 80,000 hees
Jeeef<e&ke efJeeere efJeJejCe ceW Devegceeefvele Jee oes ceoeW- Yeejle keer mebefele
cegKe efveJee&eve Deeege - 90,000 hees
efveefOe hej Yeeefjle Jee leLee Yeejle keer mebefele efveefOe mes efkeS peeves
mebIe ueeskemesJee Deeeesie kes DeOe#e - 90,000 hees
Jeeues Deve Jee keer hetefle& kes efueS Deehesef#ele jeefMeeeW ceW efoKeeee
peelee nw~ meebmeo (cetue Jesleve) - 50,000 hees
Yeejle keer mebefele efveefOe hej Yeeefjle Jee Yeejle kee efveeb$eke SJeb ceneuesKee hejer#eke
Yeejle kes efveeb$eke SJeb ceneuesKee hejer#eke keer efveegefe je^heefle eje
je^heefle kee Jesleve SJeb Yeee~
jepemeYee Deewj GhemeYeeheefle leLee ueeskemeYee DeOe#e Deewj GheeOe#e 6 Je<e& DeLeJee 65 Je<e& keer Deeeg, pees Yeer henues nes leke kes efueS keer
kes Jesleve SJeb Yees~ peeleer nw~
meJeexe veeeeuee SJeb Ge veeeeuee kes veeeeOeerMeeW kee efveeb$eke SJeb ceneuesKee hejer#eke kees ceneefYeeesie eje heo mes neee
Jesleve, Yeee leLee heWMeve~ pee mekelee nw~
Yeejle kes efveeb$eke-ceneuesKee hejer#eke kee Jesleve, Yeee leLee efveeb$eke SJeb ceneuesKee hejer#eke mebyebOeer eeJeOeeve Yeejle Meemeve DeefOeefveece,
heWMeve~ 1935 mes efueS ieS nw~
Ssmee $e+Ce Yeej, efpevekee oeefelJe Yeejle mejkeej hej nw~ efveeb$eke SJeb ceneuesKee hejer#eke kee eefleJesove je^heefle eje mebmeo ceW
Yeejle mejkeej hej efkemeer veeeeuee eje oer ieF& ef[eer ee emlegle efkeee peelee nw~
hebee~ jepe mes mebyebefOele eefleJesove jepeheeue eje jepe efJeOeeve ceb[ue ceW
keesF& Deve Jee pees mebefJeOeeve eje ee mebmeo efJeefOe eje Fme emlegle efkeee peelee nw~
ekeej Yeeefjle Ieesef<ele kejs~ mesJeeefveJe=efe kes yeeo ceneuesKee hejer#eke Yeejle mejkeej kes DeOeerve keesF&
efJeefveeesie efJeOeseke heo enCe veneR kej mekelee nw~
Yeejle keer mebefele efveefOe mes keesF& Yeer Oeve, efJeefveeesie efJeOeseke kes efveeb$eke SJeb ceneuesKee hejer#eke efvecve efJeeere mebefeeeDeeW kee uesKee
heeefjle ngS efyevee efvekeeuee pee mekelee nw~ hejer#eCe kejlee nw
efJeefveeesie efJeOeseke ceW Devegoeve keer jeefMe leLee mebefele efveefOe hej Yeeefjle (i) Yeejle kes jepeeW leLee mebIe jepe #es$eeW kes mebefele efveefOe hej Yeeefjle
Jee keer jeefMe ceW heefjJele&ve kejves Jeeuee keesF& mebMeesOeve veneR efkeee peelee~ meYeer JeeeW kee~
heer"emeerve DeefOekeejer kee efveCe&e ner Fme mebyebOe ceW ceeve neslee nw~
(ii) mebIe Deewj jepeeW keer Deekeefmcekelee efveefOe hej Yeeefjle Jee kee~
Deveghetjke Devegoeve
efkemeer ceo efJeMes<e kes efueS efveOee&efjle jeefMe keer Deheee&hlelee keer efmLeefle (iii) mebIe leLee jepe #es$eeW eje efkees iees Jeeheej leLee efJeefvecee&Ce eje
ceW je^heefle eje meove kes oesveeW meoveeW kes mece#e Deveghetjke Devegoeve eehle ueeYe SJeb neefve kee~
nsleg efJeJejCe emlegle efkeee peelee nw~ (iv) mebIe leLee eleske jepe kes Deee-Jee kee~

www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
kesvere cebef$eheefj<eo
mebefJeOeeve kes Devegso 74 kes Devegmeej je^heefle kees Gmekes ke=leeW kes
efveJe&nve ceW meneelee Deewj meueen osves kes efueS Ske cebef$eheefj<eo nesieer,
efpemekee eOeeve eOeeveceb$eer nesiee~
je^heefle cebef$eheefj<eo keer meueen hej keee& kejsiee~ 44JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve
(1978) kes eje keer ieeer JeJemLee kes Devegmeej je^heefle cebef$eceb[ue kees
Deheves efveCe&e hej hegveefJe&eej kes efueS ken mekelee nw, efkevleg hegveefJe&eej kes
yeeo oer ieeer meueen je^heefle kes efueS yeeOekeejer nesieer~
je^heefle eOeeveceb$eer keer efveegefe kejlee nw, leoghejeble eOeeveceb$eer keer GheeOeeveceb $eer
meueen mes Deve cebef$eeeW keer efveegefe kejlee nw~
je^heefle eje cebef$eeeW kees heo enCe mes hetJe& leermejer Devegmeteer ceW efoS ieS
eehe kes Devegmeej heo SJeb ieesheveerelee keer MeheLe efoueeF& peeleer nw~
je^heefle efkemeer Ssmes Jeefe kees pees mebmeo kes efkemeer meove kee meome veneR
nw, cebef$eheo hej efveege kej mekelee nw, efkebleg Ssmes Jeefe kees 6 ceen kes
Deboj mebmeo kes efkemeer meove kee meome nes peevee DeefveJeee& nw~
cebef$eheefj<eo ueeskemeYee kes eefle meecetefnke he mes Gejoeeer nesleer nw~
je^heefle ueeskemeYee ceW yengcele oue kes veslee kees eOeeveceb$eer heo hej
efveege kejlee nw~
cebef$eieCe je^heefle kes emeeo heele Dehevee heo OeejCe kejles nQ~
cebef$eeeW kes Jesleve SJeb YeeeW kee efveOee&jCe mebmeo eje mecee-mecee hej
efkeee peelee nw~
JeeJeneefjke he mes eee: leerve ekeej keer ceb$eer nesles nQ- cebef$eceb[ue
mlej kes ceb$eer, jepeceb$eer leLee Gheceb$eer~
mebefJeOeeve ceW cebef$eceb[ue (Cabinet) Meyo kee keneR Gheeesie veneR efkeee
ieee nw~ cebef$eceb[ueere JeJemLee JeemleJe ceW mebmeoere hejbheje keer osve nw,
efpemekee efJekeeme efyesve ceW ngDee nw~ efyesve kes Deefleefje DeeejuewC[,
eebme leLee Fueer ceW Yeer en hejcheje nw~
cebef$eceb[ue mlej kes ceb$eer (Cabinet Ministers) Deheves efJeYeeieeW kes
ecegKe nesles nQ~ eOeeveceb$eer leLee GheeOeeveceb$eer Yeer FmeceW Meeefceue nesles nQ,
cebef$eceC[ue keer DeOe#elee eOeeveceb$eer kejlee nw, veerefle efveOee&jCe kee
keee& eLeeLe& ceW ener mebmLee kejleer nw, Fmekeer yew"keeW keer keee&Jeener
ieesheveere jKeer peeleer nw~
eOeeveceb$eer
eOeeveceb$eer ueeskemeYee ceW yengcele oue kee veslee neslee nw~ Gmekeer efveegefe
je^heefle eje keer peeleer nw~
mebIe kee Meemeve
je^ heef le
(keee&heeefuekee)
cebef$eheefj<eo
kewefyeves ceb$eer jepeceb$eer Ghejepeceb$eer
je^heefle eje veeefcele
12 meome
jepeeW mes DeefOekelece 530 meome
www.jobsalerts.in
meeceeveleee eOeeveceb$eer kee keee&keeue 5 Je<e& neslee nw, efkevleg mecee
hetJe& ueeskemeYee kes Yebie nes peeves, Gmekes eje leeiehe$e os efoS peeves
leLee Gmekes efJe DeefJeMJeeme emleeJe heeefjle nes peeves keer efmLeefle ceW
Jen heebe Je<e& mes hetJe& heocege nes mekelee nw~
eOeeveceb$eer je^heefle leLee cebef$eceb[ue kes ceOe keer Ske ke[er kes he ceW
keee& kejlee nw~
eOeeveceb$eer cebef$eheefj<eo kes meYeer veerefleiele leLee eMeemekeere efveCe&eeW keer
metevee je^heefle kees oslee nw~
mebefJeOeeve ceW GheeOeeveceb$eer keer efveegefe kee keesF& eeJeOeeve veneR efkeee
ieee nw~
15 Deiemle, 1947 kees peJeenj ueeue vesn ves mejoej JeuueYe
YeeF& hesue kees osMe kee eLece GheeOeeveceb$eer efveege efkeee Lee~
jepeceb$eer (State Ministers) kewefyeves mlej kes ceb$eer mes veeres kes
mlej kes ceb$eer nesles nQ~ meeceevele: en kewefyeves keer ceerefbie ceW Yeeie
veneR uesles~
jepe ceb$eer kees efkemeer ess efJeYeeie kee mJelev$e eYeej Yeer efoee pee mekelee
nw~ en Deecebef$ele kejves hej kewefyeves keer yew"keeW ceW Yeeie uesles nQ~
Gheceb$eer (Deputy Ministers) leermejs mlej kes ceb$eer nesles nw~ Fvekee
keee& kesJeue eMeemeefveke neslee nw~ veerefle efveOee&jCe ceW Fvekee keesF& eesieoeve
veneR neslee leLee es cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW Yeer Yeeie veneR uesles~
cebef$eheefj<eo leLee cebef$eceb[ue ceW Deblej
(i) cebef$eheefj<eo Ske Je=nej mebmLee nw, peyeefke cebef$eceb[ue Ske ueIeglej
mebmLee nw~
(ii) cebef$eceb[ue kes meYeer meome cebef$eheefj<eo kes meome nesles nQ, efkebleg
cebef$eheefj<eo kes meYeer meome cebef$eceb[ue kes meome veneR nesles~
(iii) cebef$eceb[ue je^ keer veerefleeeW kees efveOee&efjle kejlee nw~
(iv) cebef$eceb[ue meecetefnke he mes efveCe&e ueslee nw, peyeefke cebef$eheefj<eo
Fmekes efueS yeeOe veneR nw~
(v) cebef$eceb[ue cebef$eheefj<eo kes keee&keeefjCeer meefceefle kes he ceW keee&
kejleer nw~
(vi) cebef$eceb[ue ueIegej mebmLee nesves kes yeeJepeto cebef$eheefj<eo keer Dehes#ee
DeefOeke MeefeMeeueer mebmLee nw~
(ef JeOeeveceb[ue)
mebmeo
(Ge meove) (efvecve meove)
jepemeYee ueeskemeYee
DeefOekelece 250 meome DeefOekelece 552 meome
jepeeW leLee mebIe jepeeW mes
DeefOekelece 238 meome
Deebiue Yeejleere mecegoee mes mebIe jepe #es$eeW mes
je^heefle eje veeefcele 2 meome DeefOekelece 20 eefleefveefOe
 www.jobsalerts.in
cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

mebmeoere Meemeve ceW JeemleefJeke keee&heeefuekee Meefe nesleer nw mebIeere cebef$eheefj<eo kes ceb$eer Gejoeeer nesles nQ je^heefle kes eefle
eOeeveceb$eer (cebef$eheefj<eo) kes heeme mebefJeOeeve ceW cebef$eceb[ue Meyo kee Ske ner yeej eeesie ngDee nw
eefo Yeejle kes eOeeveceb$eer mebmeo kes Ge meove kes meome nQ, lees Deveg. 352 ceW
Jes DeefJeMJeeme emleeJe keer efmLeefle ceW Deheves he#e Deeceleewj hej Yeejle kes eOeeveceb$eer nesles nQueeskemeYee kes meome
ceW Jees veneR os mekeWies Yeejleere jepeveerefleke JeJemLee ceW keee&heeefuekee efkemekes DeOeerve keee&
uesKeevegoeve mebIe mejkeej kees Devegceefle eoeve kejlee nw kejleer nw? efJeOeeveheeefuekee kes
efveefele DeJeefOe kes efueS Yeejle keer efJee efJeOeseke kes efueS hetJe& mJeerke=efle DeeJeMeke nw
mebefele efveefOe mes Oeve efvekeeueves kee Yeejle kes je^heefle keer
efkeme emleeJe kee mebyebOe mebIeere yepe mes nw? keewleer emleeJe keewve Yeejle kes je^heefle kes efveJee&ekeieCe kee Yeeie nw, hej Gmekes
pees Jeefe mebmeo kee meome veneR nw, keWere ceb$eer jn mekelee nw ceneefYeeesie kee Yeeie veneR nwjepeeW keer efJeOeevemeYeeSb
6 ceen leke ueeskemeYee DeOe#e kees Gmekes keee&keeue keer meceeefhle mes hetJe& heo mes
Yeejleere mebefJeOeeve ceW DeJeefMe Meefeeeb eoeve keer ieF& nQ neee pee mekelee nw ueeskemeYee eje Fme DeeMee
mebIeere mejkeej/mebmeo kees kee heeefjle emleeJe hej
Yeejle mejkeej kee keesF& ceb$eer pees mebmeo kes oesveeW ceW mes efkemeer meove mebmeo kes ueeske uesKee meefceefle kes DeOe#e keer efveegefe keer peeleer nw
kee meome veneR nw, ceb$eer heo mes cege nes peeSiee ueeskemeYee DeOe#e eje
6 ceeme yeeo (Deveg. 75) meeJe&peefveke uesKee meefceefle efJeJejCe emlegle kejleer nw mebmeo kees
mebefJeOeeve kes efkeme Deveg. kes Debleie&le Oeve efJeOeseke kees heefjYeeef<ele Yeejle kes Gheje^heefle efveJee&efele nesles nQ
efkeee ieee nw? Deveg. 110 mebmeo kes oesveeW meoveeW kes meome eje
keewve mee emleeJe cebef$eheefj<eo eje jKee peelee nw? ueeskemeYee DeOe#e Dehevee leeiehe$e meeQhelee nw GheeOe#e kees
efJeMJeeme emleeJe je^heefle ueeskemeYee kees Yebie kej mekelee nw
Metvekeeue mebmeoere JeJemLee efkeme osMe keer osve nw? keWere cebef$eceb[ue keer DevegMebmee hej
Yeejle keer Yeejle kes je^heefle kee efveJee&eve neslee nw Deele#e heefle
kewefyeves ceW Meeefceue nesles nQ kesJeue kewefyeves ceb$eer mes Skeue mebeceCeere cele kes DeeOeej hej
Yeejle kes Gheje^heefle kee egveeJe neslee nwueeskemeYee Deewj
mebefJeOeeve kee keewve mee Deveg. cebef$eheefj<eo keer efveegefe leLee heoegefle
jepemeYee kes meebmeoeW eje (Deevegheeefleke eefleefveefOelJe heefle kes
kees efJeJesefele kejlee nw? Deveg. 75
Devegmeej Skeue mebeceCeere cele eje, Deveg. 66)
efkeme mebefJeOeeve mebMeesOeve ceW en eeJeOeeve efkeee ieee efke keW Je Yeejle kes je^heefle leLee Gheje^heefle kee heo Keeueer nesves keer efmLeefle
jepeeW ceW cebef$eheefj<eo kee Deekeej ueeskemeYee/jepe efJeOeevemeYee kes ceW, je^heefle kes heo kee efveJe&nve kejsiee
kegue mebKee kes 15 mes DeefOeke veneR nesiee? Yeejle kee cegKe veeeeOeerMe
91Jeeb mebefJeOeeve mebMeesOeve, 2003
je^heefle hej ceneefYeeesie kee Deejeshe ueieeee pee mekelee nw
Oeve efJeOeseke mebmeo kes efkemeer Yeer meove eje
je^heefle keer menceefle mes ueeskemeYee ceW hesMe efkeee peelee nw (Deveg. mejkeeefjee Deeeesie mebyebefOele nw keW jepe mebyebOeeW mes
110)~ Yeejle kee je^heefle Dehevee leeiehe$e meeQhelee nw
keesF& efJeOeseke Oeve efJeOeseke nw ee veneR, Fme hej Debeflece efveCe&e Gheje^heefle kees (Deveg. 56)
ueeskemeYee DeOe#e kee neslee nw~ Yeejleere mebefJeOeeve ceW efkeme ekeej keer Meemeve eCeeueer keer JeJemLee keer
ueeskemeYee ceW heeefjle Oeve efJeOeseke kee jepemeYee eje 14 efoveeW kes ieF& nw? mebmeoelceke epeeleb$e
Deboj heeefjle efkeee peevee ee efJeeejeLe& Yespee peevee DeeJeMeke nw~ Yeejle kes eleske veeieefjke kee kee&Je nesiee efke Jen eeke=efleke
je^heefle Oeve efJeOeseke kees hegveefJe&eej kes efueS veneR ueewe mekelee~ heee&JejCe kee mebj#eCe Je megOeej kejs~ en keLeve Yeejleere mebefJeOeeve
DeOe#eelceke mejkeej kes keece kejves kee efmeeble nw kes efkeme Deveg. mes meboefYe&le nw?
MeefeeeW kee he=LekekejCe Deveg. 51ke (ceewefueke kee&Je)
Deekeefmcekelee efveefOe kees je^heefle kewmes Jee kej mekelee nw?
Yeejleere ieCeleb$e ceW JeemleefJeke keee&keejer eeefOekeej neslee nw
mebmeoere mJeerke=efle kes yeeo (Deveg. 267)
cebef$eheefj<eo kees
je^heefle heo kes GcceeroJeej keer keee DeeJeMeke eesieleeSb nQ?
cebef$eheefj<eo Gejoeeer neslee nw mebmeo kes eefle
Yeejle kee veeieefjke nes, 35 Je<e& keer Deeeg kee nes leLee
ueeskemeYee kee veslee neslee nw eOeeveceb $eer meebmeo egves peeves keer eesielee jKelee nes~ (Deveg. 58)

www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
Yeejle ceW je^heefle kes egveeJe kes efueS efveJee&eke ceb[ue kes meome jepeeW kes efkeme egice kees ueeskemeYee ceW meceeve meerW eehle nQ?
nesles nQueeskemeYee, jepemeYee leLee jepe efJeOeevemeYee DeebOe eosMe leLee he. yebieeue (42)
(efouueer Deewj heg[gesjer meefnle) kes egves ngS meome (Deveg. ueeskemeYee DeOe#e eje DeefOekeeefjke leewj hej efkemeer jepeveerefleke oue
55) ee ie"yebOeve kees efJehe#e keer ceevelee osves nsleg kece mes kece nesves
Yeejle kes je^heefle kees keee& DeJeefOe keer meceeefhle mes hetJe& Yeer heo mes eeefnS kegue meome mebKee kee 1/10
neee pee mekelee nw ceneefYeeesie eje (Deveg. 61) Jele&ceeve ceW ueeskemeYee leLee jepemeYee kes meomeeW keer mebKee efkeme
Yeejle kee je^heefle efkemekeer efveegefe veneR kejlee? Gheje^ heefle Ske peveieCevee hej DeeOeeefjle nw? 1971 F&.
meJe&mecceefle mes efveJee&efele Yeejle kes je^heefle Les ueeskemeYee leLee jepemeYee ceW ieCehetefle& mebKee nw
Sve. mebpeerJe jser (pegueeF&, 1972) kegue meome mebKee kee 1/10
je^heefle efkemekeer efveegefe kejlee nw Yeejleere mebmeo yeveleer nw
Yeejle kee ceneveeeJeeoer, efveeb$eke SJeb ceneuesKee ueeskemeYee, jepemeYee Deewj je^heefle mes
hejer#eke, jepe kee jepeheeue megcesue
Yeejle mejkeej kee meebefJeOeeefveke DeOe#e nw je^heefle jepe ueeskemeYee ceW mLeeve
keesF& efJeOeseke Oeve efJeOeseke nw, Fmekee efveCe&e keewve kejlee nw? DeebOe eosMe 42
ueeskemeYee DeOe#e Demece 14
ueeskemeYee meefeJeeuee efveebef$ele neslee nw hebpeeye 13
ueeskemeYee kes DeOe#e eje he. yebieeue 42
eLece ueeskemeYee kes DeOe#e Les peer. Jeer. ceeJeuebkej keewve meer Meefe ueeskemeYee kees jepemeYee keer leguevee ceW Deveve he
(1952-56) mes eehle nw?
eLece ueeskemeYee DeOe#e efpevekes efJe ueeskemeYee ceW DeefJeMJeeme Oeve/efJee efJeOeseke kesJeue ueeskemeYee ceW emlegle efkeee pee mekelee nw
emleeJe ueeee ieee Lee peer. Jeer. ceeJeuebkej (1954)
Oeve efJeOeseke kes efvejmleerkejCe DeLeJee mebMeesOeve kes mebyebOe ceW
keewve ueeskemeYee leLee jepemeYee kes mebege DeefOeJesMeve keer DeOe#elee
cebef$eheefj<eo kes GejoeefelJe kes mebyebOe ceW
kejlee nw? ueeskemeYee DeOe#e (Deveg. 118)
ueeskemeYee ceW Deveg. peeefleeeW kes efueS efkeme jepe ceW meJee&efOeke
Yeejleere mebmeo efkeme jerefle mes eMeemeve hej efveeb$eCe kejleer nw? Deejef#ele meerW nQ? Gej eosMe
mebmeoere meefceefleeeW kes ceeOece mes
mebmeo kes oesveeW meoveeW kes mebege yew"ke kees Yespee ieee efJeOeseke kee
DeOe#e meove kes efkemeer Yeer meome kees yeesueves mes jeske mekelee nw heeefjle nesvee neslee nw GheefmLele meomeeW kes meeOeejCe
Deewj Deve efkemeer meome kees yeesueves os mekelee nw~ en Ievee yengcele mes
kenueeleer nw yew" peevee (Yielding the floor)
keewve mee ueeskemeYee kee #es$eheue kes Devegmeej meJee&efOeke ye[e efveJee&eve
jepemeYee meome egves peeles nQ #es$e nw? ueeKe
jepe keer efJeOeevemeYeeDeeW eje
ueeskemeYee kee keee&keeueDeeheelekeeue keer Iees<eCee kes oewjeve
jepemeYee ceW jepeeW kees eefleefveefOelJe efkeme DeeOeej hej efoee peelee nw Ske yeej ceW Ske Je<e& kes efueS ye{eee pee mekelee nw (Deveg.
jepe keer pevemebKee kes Devegheele ceW 83(2))
jepemeYee ceW Ske-efleneF& meomeeefle oes Je<e& hej DeJekeeMe ueeskemeYee ceW Devegmetefele pevepeeefleeeW kes efueS Deejef#ele meereW keer
enCe kejles nQ mebKee meJee&efOeke nw ceOe eosMe ceW
jepemeYee kes Skeeefvleke Meefe kes Debleie&le Deelee nw? (Devegmetefele pevepeeefleeeW kes efueS Deejef#ele meereW keer mebKee- PeejKeC[-
veF& DeefKeue Yeejleere mesJeeDeeW kee me=peve 5; ceOe eosMe-6; eermeie{-4)
(Deveg. 312) Debleje&^ere mebefOeeeW kees Yeejle kes efkemeer Yeeie ee mebhetCe& Yeejle ceW
efkeve jepeeW kees jepemeYee ceW meceeve eefleefveefOelJe eehle nw? ueeiet kejves kes efueS mebmeo keevetve yevee mekeleer nw
DeebOe eosMe leLee leefceuevee[g (18) efyevee efkemeer jepe keer menceefle mes
(Deveg. 253)
ueeskemeYee eje efJeeejeLe& Yespes ieS efJee efJeOeseke kees jepemeYee
DeefOekelece efkeleves mecee leke jeskes jKe mekeleer nw?eewon efove keesF& Oeve efJeOeseke, pees Ske yeej ueeskemeYee eje heeefjle efkeee pee
egkee nes, efkebleg jepemeYee eje mebMeesefOele efkeee ieee nes, heeefjle
ueeskemeYee eje heeefjle efkemeer mebefJeOeeve mebMeesOeve efJeOeseke kees Ge
mecePee peeSiee eefoueeskemeYee Fmes oesyeeje mebMeesOeve kees
meove (jepemeYee) DemJeerkeej kej os lees
mJeerkeej ee DemJeerkeej kejles ngS heeefjle kej os
efJeOeseke Debeflece he mes meceehle
nes peelee nw Ske Je<e& ceW kece mes kece efkeleveer yeej mebmeo keer yew"ke nesvee
DeeJeMeke nw? oes yeej (Deveg. 85)
efkeme emleeJe kee mebyebOe mebIeere yepe mes nw?keewleer emleeJe
www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
efkeme jepe kee ueeskemeYee Deewj jepemeYee ceW eefleefveefOelJe meyemes (Deveg. 304)
DeefOeke nw? Gej eosMe meeceeve efJeeere efJeOeeeve ceW meefcceefuele ejCe nQ
Yeejleere mebmeo kes oesveeW meoveeW keer mebege yew"ke efkeme mebyebOe ceW nesleer yepe kee emlegeflekejCe, yepe hej eee&, efJeefveeesie efJeOeseke
nw? meeOeejCe efJeOeseke (Deveg. 108) heeefjle kejvee, efJee efJeOeseke heeefjle kejvee
efkeve jepeeW ceW Devegmetefele pevepeeefleeeW kes efueS ueeskemeYee ceW mLeeve mebmeo ceW DeeefOekeeefjke efJehe#eer mecetn kes he ceW ceevelee eehle kejves
Deejef#ele veneR nw? kesjue, efyenej leLee leefceuevee[g kes efueS Gmekes efkeleves meome nesves eeefnS?
ueeskemeYee keer yew"ke meceehle keer pee mekeleer nw? kegue meome mebKee kee 1/10 Yeeie
mLeieve, me$eeJemeeve ee efJeIeve eje mebmeo kes oes eefceke DeefOeJesMeveeW kes yeere efkeleves mecee kes Deblejeue
Yeejleere mebefJeOeeve kee keewve mee Deveg. mebmeo kees Debleje&^ere mecePeewleeW keer Devegceefle nw? 6 ceen
kees ueeiet kejves kes efueS efJeefOe efvecee&Ce keer Meefe eoeve kejlee nw? jepemeYee kees Yebie kejves ceW me#ece nw keesF& veneR
Deveg. 253
efkeme mebyebOe ceW jepemeYee kees ueeskemeYee kes Dehes#eeke=le DeefOeke
Yeejle keer mebefele efveefOe mes Oeve efvece&ce hej efkemekee efveeb$eCe nw? DeefOekeej eehle nw? veF& DeefKeue Yeejleere mesJeeDeeW
mebmeo kee (Deveg. 266) kee ie"ve
efkeme jepe ceW ueeskemeYee ceW Deveg. peeefle leLee Deveg. pevepeeefle kes mebmeo keer Jen mLeeeer meefceefle keewve meer nw efpemeceW jepemeYee kes meome
efueS Deej#eCe veneR nw? ieesJee leLee peccet-keMceerj Meeefceue veneR nesles? eekekeueve meefceefle
efkeme meYee kee DeOe#e Gmekee meome veneR neslee? jepemeYee keewve mee efJeOeseke kesJeue ueeskemeYee ceW ner eejbYe efkeee pee mekelee
jepemeYee kee DeOe#e keewve neslee nw?Yeejle kee Gheje^heefle nw? Oeve leLee efJee efJeOeseke
Yeejle kes Gheje^heefle kees heo mes neves kee mebkeuhe emleeefJele efkeee Oeve efJeOeseke kes Deefleefje efkemeer Deve efJeOeseke hej mebmeo kes oesveeW
pee mekelee nw kesJeue jepemeYee ceW meoveeW ceW celeYeso nesves hejje^heefle efJeOeseke hej efJeeej kes
Yeejle kes Gheje^heefle kee egveeJe efkeee peelee nw efueS meove keer mebege yew"ke yeguee mekelee nw
mebmeo kes meomeeW eje ueeskemeYee eje heeefjle Oeve efJeOeseke jepemeYee eje Yeer heeefjle ceeve
efkemekeer efveegefe je^heefle eje keer peeleer nw? efueee peelee nw, eefo Ge meove
efJee Deeeesie kee DeOe#e 14 efove leke Gmes uebefyele jKes
je^heefle kes efje heo kees Yej efueee peevee eeefnS jepemeYee kes meome kes efueS vetvelece Deeeg nw 30 Je<e&
6 ceen kes Yeerlej (Deveg. 62) jepe efJeOeeve heefj<eo kes efkeleves meome efJeOeevemeYee eje egves peeles
efJeefOe kes eMve hej meJeexe veeeeuee mes hejeceMe& uesves kee DeefOekeej nQ? 1/3 meome
nw je^heefle kees (Deveg. 143) keesF& efJeeere efyeue emleeefJele nes mekelee nw
je^heefle heefle ceW mecemle keee&heeefuekee MeefeeeB efveefnle nesleer nw kesJeue ueeskemeYee ceW
je^heefle ceWW ueeskemeYee mheerkej kee efveJee&eve neslee nw
efkemeer Yeewieesefueke #es$e kees Devegmetefele #es$e Ieesef<ele kejves kee mebJewOeeefveke ueeskemeYee kes meYeer meomeeW eje
DeefOekeej efkemes nw? je^heefle kees Yeejle kes je^heefle kees Gmekes heo mes neee pee mekelee nw
Yeejle kes efkeme cegKe veeeeOeerMe ves je^heefle kes he ceW keee& mebmeo kes eje
efkeee? peefmme efnoeeleguuee ueeskemeYee kees Gmekes keee&keeue kes hetJe& ner Yebie efkeee pee mekelee nw
je^heefle kes GcceeroJeej kes emleeJe kee DevegmeceLe&ve efkeee peevee je^heefle eje, cebef$eheefj<eo
eeefnS 50 celeoeleeDeeW eje (eOeeveceb$eer) keer meueen hej
mebmeo kee egveeJe ue[ves kes efueS eleeMeer keer vetvelece Deeeg nesveer ueeskemeYee egveeJe kee keesF& eleeMeer Deheveer peceevele Kees oslee nw,
eeefnS 25 Je<e& eefo Gmes cele eehle ve nes mekes JewOe celeeW kee 1/6
mebmeo kes efkemeer Yeer meove kes oes me$eeW kes yeere Deblejeue efkememes Jele&ceeve ueeskemeYee ceW, eleske jepe kes efueS mLeeveeW kee DeeJebve
DeefOeke veneR nesvee eeefnS? 6 ceeme DeeOeeefjle nw 1971 keer peveieCevee hej
mebmeo ceW efJeOeeeve emleeJe keer henue kejves mes henues Yeejle kes mebmeo kes oesveeW meoveeW kee mebege DeefOeJesMeve Deeeesefpele neslee nw
je^heefle keer hetJe& mJeerke=efle DeeJeMeke nw Ssmes efJeOeseke kees heeefjle kejves kes efueS
efpeme hej oesveeW meoveeW ceW celeYeso nes
veJeerve jepe kes ie"ve Je jepe keer meerceeDeeW ceW heefjJele&ve (Deveg. 3),
Oeve efJeOeseke (Deveg. 117), Ssmes kejeOeeve kees eYeeefJele kejves jepemeYee kees mLeeeer meove kenles nQ, keeeWefke
Jeeues efJeOeseke, efpeveceW jepeeW kee efnle efveefnle nw (Deveg. 274), Fmes efJeIeefle veneR efkeee pee mekelee
Yeejle keer mebefele efveefOe hej Yeeefjle Jee (Deveg. 117(3), Jeeheej je^heefle eje jepemeYee ceW efkeleves Jeefe ceveesveerle efkeS peeles nQ?
keer mJeleb$elee hej efveyeOeve DeefOejesefhele kejves Jeeues jepe efJeOeseke 12
www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
Ske Je<e& ceW ueeskemeYee kes kece mes kece efkeleves me$e yegueeS peeles nQ? ueeskemeYee egveeJe ceW eleeMeer nesves kes efueS vetvelece Deeeg meercee nw
Je<e& ceW oes me$e 25 Je<e&
jepemeYee kes meome efkeleves Je<eeX kes efueS egves peeles nQ? jepemeYee kee meYeeheefle neslee nw Gheje^ heefle
6 Je<e& Jen keewve meer meYee nw, efpemekee DeOe#e Gme meove kee meome veneR
efkeme jepe kee ueeskemeYee ceW meJee&efOeke eefleefveefOelJe nw? neslee? jepemeYee
Gej eosMe Yeejle kee je^heefle neee pee mekelee nw mebmeo eje
ueeskemeYee ceW Deebiue Yeejleere meome kees ceveesveerle kejves keer Meefe Yeejle kee je^heefle Deheves heo hej jnlee nw
efkemekes heeme nw Yeejle kes je^heefle heo enCe kejves kes efove mes 5 Je<e& leke
Yeejle kes keee&heeefuekee kee DeOe#e nw je^heefle keewve mee Gheje^heefle je^heefle veneR efveege ngDee Lee?
Yeejle ceW je^heefle kee egveeJe efkeee peelee nw ieesheeue mJehe hee"ke, ke=<Cekeeble Je
Skeue nmleeblejCeere cele eCeeueer eje Yewjesefmebn MesKeeJele

9. jepe keer keee&heeefuekee

(The Executive of the State)

jepe keer keee&heeefuekee ceW jepeheeue Deewj Ske cebef$eheefj<eo nesleer nw, mebefJeOeeve kes eje jepeeW ceW Yeer mebmeoelceke JeJemLee keer mLeehevee keer
ieF& nw Deewj Fme mebmeoelceke JeJemLee ceW jepeheeue jepe keer keee&heeefuekee kee JewOeeefveke eOeeve neslee nw, peyeefke cegKeceb$eer Deewj Gmekeer cebef$eheefj<eod
jepe keer keee&heeefuekee meee keer JeemleefJeke eOeeve nesleer nw~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW jepe keer keee&heeefuekee

eleske jepe ceW ceneefOeJeee keer efveegefe keewve kejlee nw?
jepeheeue
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
efkemeer jepe kee jepeheeue efkemekes eefle Gejoeeer neslee nw?
Yeejle kes je^heefle kes eefle
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 2005)
ceveesjbpeve kej efkeme mejkeej eje ueieeee peelee nw?
jepe mejkeej
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2006)
cegKeceb$eer keer efveegefe efkemekes eje keer peeleer nw?
jepeheeue eje
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
jepe efJeOeeve ceb[ue kes Devegceesove kes efyevee jepeheeue eje peejer
DeOeeosMe efkeleveer DeJeefOe kes efueS ueeiet jnsieer? n mehleen
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
efpeuee veeeeueeeW kes veeeeOeerMeeW keer efveegefe efkemekes eje keer peeleer
nw? jepeheeue
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)

efJeefMe leLe jepe keee&heeefuekee

mebefJeOeeve kes Yeeie 6 ceW jepeeW kes Meemeve nsleg JeJemLee keer ieeer nw~
Devegso 152 kes Devegmeej jepe Meyo keer heefjYee<ee ceW peccet-
keMceerj jepe Meeefceue veneR nw~ peccet-keMceerj jepe kees Devegso
370 kes Debleie&le efJeMes<e opee& efoee ieee nw~
jepeheeue
mebefJeOeeve kes Devegso 153 kes Devegmeej eleske jepe kee Ske
jepeheeue neslee nw~
efkevleg je^heefle Ske ner Jeefe kees Ske mes DeefOeke jepe kee jepeheeue
efveege kej mekelee nw~
jepeheeue keer efveegefe je^heefle eje meeceeveleee 5 Je<e& kes efueS keer
peeleer nw~
Jen je^heefle kes emeeoheele heo OeejCe kejlee nw~
jepeheeue hej ceneefYeeesie veneR ueieeee pee mekelee nw~
jepeheeue heoeJeefOe kes meceehle nesves kes yeeo GejeefOekeejer kes eeve
nesves leke keee& kejlee jnlee nw~
jepeheeue kes ceveesveeve kee eeJeOeeve kevee[e kes mebefJeOeeve mes efueee
ieee nw~
jepeheeue kee Jesleve 1,10,000 heS ceeefmeke nw~
jepeheeue heo hej efveegefe nsleg 35 Je<e& keer Deeeg nesvee DeeJeMeke nw leLee
GmeceW jepe efJeOeeve meYee kee meome egves peeves keer eesielee nesveer eeefnS~
efmeoveere efJeOeeve ceb[ue
eosMe ceW efmeoveere efJeOeeve ceC[ue Jeeues jepeeW keer kegue mebKee
n nw~ Fve jepeeW kes veece nQ- Gej eosMe, efyenej, kevee&ke, peccet-
keMceerj, ceneje^ leLee DeebOe eosMe~ FveceW DeebOe eosMe efmeoveere
efJeOeeve ceb[ue Jeeuee veJeerveleced jepe nw~ DeebOe eosMe ceW Deewue
2007 ceW efJeOeeve heefj<eo hegve: DeefmlelJe ceW Deeee nw~ eneB efJeOeeve
heefj<eo kee me=peve 1957 ceW efkeee ieee Lee, efkevleg 1985 ceW Fmes
meceehle kej efoee ieee Lee~
jepeheeue Deheves heo SJeb kele&JeeW kes efueS efkemeer veeeeuee kes eefle
Gejoeeer veneR nw~
jepeheeue Ge veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe kes mece#e heo SJeb
ieesheveerelee keer MeheLe ueslee nw~
peye leke jepeheeue heo hej nw Gmekes efJe efkemeer veeeeuee eje
efiejHeleejer kee DeeosMe veneR peejer efkeee pee mekelee nw~

www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
jepeheeue cegKeceb$eer, Deve ceb$eer, jepe ceneefOeJeee Deeefo keer efveegefe ceneefOeJeee kees jepeheeue eje efveOee&efjle heeefjeefceke SJeb Yees eehle
kejlee nw~ nesles nQ~
jepe efJeOeeve ceb[ue ceW Deebiue Yeejleere mecegoee mes Ske Jeefe kees mebIe-jepe #es$eeW kee eMeemeve
ceveesveerle kejlee nw~ Yeejle mebIe ceW oes ekeej kes jepe nQ- (ke) mebIe ceW meefcceefuele jepeeW kes
jepeheeue efJeOeeve ceb[ue kee me$e yegueelee nw, me$eeJemeeve kejlee nw leLee jepe#es$e leLee (Ke) henueer Devegmeteer ceW efJeefveefo& mebIe jepe #es$e~
Gmekee efJeIeve kejlee nw~ Jele&ceeve ceW Yeejle mebIe ceW 28 jepe leLee 7 mebIe jepe #es$e nQ~
jepeheeue efJeOeeve ceb[ue kes me$e ceW ve nesves hej DeOeeosMe peejer kej mebIe jepe #es$eeW kes eMeemeve nsleg mebefJeOeeve kes Devegso 239-242
mekelee nw~ ceW eeJeOeeve efkeee ieee nw~
jepeheeue efJeOeeve ceb[ue kes mece#e Jeeef<e&ke yepe emlegle kejlee nw~ efouueer, heg[gesjer, Deb[ceeve leLee efvekeesyeej erhe mecetn kes eMeemeke
eefo 14 efoveeW ceW Fmes Jeeheme ve efkeee ieee, lees Fmes Gmeer he ceW kees Ghejepeheeue leLee oeoj SJeb veiej nJesueer, eb[erie{ Deewj ue#eerhe
heeefjle ceeve efueee peelee nw~ kes eMeemeke kees eMeemeke kene peelee nw~
meeOeejCe efJeOeseke efJeOeeve ceb[ue kes efkemeer Yeer meove ceW emlegle efkeee Devegso 239 kes Devegmeej mebIe jepe #es$eeW kee cegKe eMeemeke
pee mekelee nw~ je^heefle neslee nw~
meoveeW kes me$eeJemeeve kes keejCe keesF& Yeer efJeOeseke meceehle veneR neslee nw~ je^heefle Ssmes jepe #es$eeW kes efueS eMeemeke DeLeJee Ghejepeheeue keer
Oeve efJeOeseke emlegle kejves kes hetJe& jepeheeue keer mJeerke=efle DeefveJeee& nw~ efveegefe kejlee nw~
oesveeW meoveeW ceW ieeflejesOe keer efmLeefle ceW mebege DeefOeJesMeve kee eeJeOeeve je^ere jepeOeeveer #es$e efouueer leLee efJeOeeve meYee mes ege mebIe jepe#es$e
veneR nw~ Ssmeer efmLeefle ceW efJeOeeve meYee keer Fe meJeexheefj nesieer~ heg[gesjer kees es[kej Deve meYeer mebIe jepe #es$eeW kes eMeemeve kes efueS
efJeOeeve heefj<eo ceW emlegle SJeb heeefjle efJeOeseke kees eefo efJeOeeve meYee efJeefveece yeveeves kee keee& je^heefle eje efkeee peelee nw~
heeefjle veneR kejleer, lees efJeOeseke kees JeneR hej meceehle ceeve efueee efJeOeeve meYee mes ege jepe #es$eeW ceW efJeOeeve meYee keer efJeeebefle keeue ceW
peelee nw~ Ghejepeheeue DeOeeosMe peejer kej mekelee nw, efkevleg Fmekes efueS
efJeOeeve heefj<eo meeOeejCe efJeOeseke kees kesJeue leerve ceen leke jeske je^heefle keer hetJe& Devegceefle DeeJeMeke nw~
mekeleer nw leLee efJeOeseke kees hegveefJe&eej kes efueS kesJeue Ske ceen leke mebIe jepe #es$e efouueer kes efueS Ge veeeeuee keer mLeehevee 1966
jeske mekeleer nw~ ceW keer ieeer~
jepe ceneefOeJeee Mes<e mebIe jepe #es$eeW hej Deve jepeeW kes Ge veeeeueeeW keer
jepeheeue jepe kes efueS Ske ceneefOeJeee keer efveegefe kejlee nw~ DeefOekeeefjlee Fme ekeej nw-
ceneefOeJeee keer eesielee Jener nesveer eeefnS, pees Ge veeeeuee kes cegcyeF& Ge veeeeuee - oeoj SJeb veeiej nJesueer, oceve SbJe oerJe
veeeeOeerMe keer nesleer nw~ keuekeee Ge veeeeuee - Deb[ceeve efvekeesyeej erhe mecetn
jepe ceneefOeJeee efJeefOeke ceeceueeW ceW veeeeuee ceW jepe keer Deesj mes ceeme Ge veeeeuee - heg[gesjer
hewjJeer kejlee nw~ kesjue Ge veeeeuee - ue#eerhe
ceneefOeJeee jepeheeue kes emeeo heele heo OeejCe kejlee nw~ hebpeeye/nefjeeCee Ge veeeeuee - eC[erie{
cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe
efkeme Devegso kes DeOeerve, jepeheeue efkemeer efJeOeseke kees je^heefle heo OeejCe kejlee nw
kes efJeeej kes efueS Deejef#ele jKe mekelee nw? Devegso 200 peccet-keMceerj kee meojs efjeemele heoveece yeouekej jepeheeue kej
efJeOeeve meYee keer meomelee kes efueS vetvelece Deeeg efveOee&efjle keer ieF& efoee ieee 1967 ceW
nw 25 Je<e& mebefJeOeeve ceW efveJee&efele jepeheeue kes cemeewos keer eespevee kees es[
efyevee efJeOeeve meYee kee meome efveJee&efele ngS keesF& ceb$eer heo hej yevee efoee ieee Lee, keeeWefkeFmekee DeLe& neslee, Ske otmeje efveJee&eve
jn mekelee nw 6 ceen leke efveJee&efele jepeheeue mJeeb kees cegKeceb$eer mes es<" ceevelee
jepeheeue efkemekes eefle Gejoeeer neslee nw? je^heefle
jepeheeue kees mebmeoere eCeeueer kes Deb leie& le ner keee&
efkemeer jepe kee jepeheeueYeejle kes je^heefle eje efveege neslee nw, kejvee Lee
Ske mes DeefOeke jepeeW kee jepeheeue nes mekelee nw, heebe
Je<e& leke heo hej yevee jnlee nw, je^heefle kes emeeoheele efkemeer jepe kee jepeheeuece=legoC[ kees #ecee veneR kej mekelee
10. Yeejle keer veeeheeefuekee
(The Indian Judiciary)

ieeve&j kes Devegmeejveee efJeYeeie kes DeYeeJe ceW Ske meYe jepe keer keuhevee veneR keer pee mekeleer~ keesF& meceepe efyevee efJeOeeveceC[ue kes jnlee
nw, en yeele mecePe ceW Dee mekeleer nw, efkevleg Ssmes efkemeer meYe jepe keer keuhevee veneR keer pee mekeleer, efpemeceW veeeheeefuekee ee veeeeefOekejCe keer
keesF& JeJemLee ve nes~ meeOeejCeleee mebIe jepeeW ceW veeeheeefuekee kee oesnje {ebee neslee nw, efkevleg Yeejle Ske mebIe jepe nesles ngS Yeer FmeceW Fkenjer
veeeheeefuekee kees Deheveeee ieee nw~ veeeheeefuekee kes Fme Fkenjs {ebes kes Debleie&le Gelece mlej hej meJeexe veeeeuee (The Jurisdiction
and Powers of this Court are wider than those exercised by highest Court of any country in the Commonwealth or the
Supreme Court of America) efmLele nw, Fme meJeexe veeeueee kes DeOeerve jepeeW kes Ge veeeeuee nQ~ Ge veeeeueeeW kes DeOeerve efpeueeW
kes veeeeuee leLee oerJeeveer Deewj heewpeoejer veeeeuee nQ~
www.jobsalerts.in
 www.jobsalerts.in
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW Yeejle keer veeeheeefuekee
efkemeer jepe kes ceneefOeJeee kes he ceW efveegefe efkeS peeves kes efueS
Jeefe ceW efkemekeer eesieleeSb nesveer eeefnS?
Ge veeeeuee kes veeeeOeerMe kee
(msveeseehej (es[-[er) hejer#ee, 1998)
je^heefle Deewj Gheje^heefle mes mebyebefOele egveeJe efJeJeeoeW kee mecePeewlee
kejves kee DeefOekeej Gelece veeeeuee kees nw~ en Gmekee kewmee
DeefOekeej nw? ceewefueke DeefOekeej
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999)
efkemeer Jeefe kes kewo nesves hej Devegso 226 kes Debleie&le keer ieF&
keee&Jeener kee veece keee nw? veeefeke keee&Jeener
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999)
meJeexe veeeeuee kes veeeeOeerMe efkeme Deeeg ceW mesJeeefveJe=e nesles nQ?
65 Je<e& keer Deeeg ceW
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000)
Ge veeeeuee DeLeJee meJeexe veeeeuee eje veeieefjkeeW kes ceewefueke
DeefOekeejeW keer j#ee nsleg peejer meceeosMe kees keee kenles nQ?
yeboer GhemLeeheke
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000)
Gme DeefOekeejer kee GejeefOekeejer (Successor) keewve nw, pees Yeejle
kes mebefJeOeeve kees DeefmlelJe ceW Deeves mes henues eerJeer keeGbefmeue kes he
ceW keee& kej jne Lee? Gelece veeeeuee
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2001)
mebmeo Deewj efJeOeevemeYeeDeeW keer efJeOeeeer GheeoefleeeW (Deeflejske) keer
peebe kewmes keer peeleer nw? veeefeke emleeJe eje
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
Ge veeeeuee kes veeeeOeerMe keer mesJeeefveJe=efe keer Deeeg keee nw?
62
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee 2001)
Yeejle ceW Gelece veeeeuee (Supreme Court) kes veeeeOeerMeeW keer
mesJeeefveJe=efe keer Deeeg efkeleveer nesleer nw? 65 Je<e&
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
Yeejle kes je^heefle kes egveeJe mebyebOeer efJeJeeo kes ceeues kees efkemekes heeme
Yespee peeSiee? Yeejle kee Gelece veeeeuee
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2003)
veeeheeefuekee kee cegKe keee& keee nw?
keevetve kee veee-efveCe&e
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2005)
meJeexe veeeeuee kes veeeeOeerMeeW kes Jesleve Deewj Yees efkemes eYeeefJele
efkeS peeles nQ? Yeejle keer mebefele efveefOe kees
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2005)
eMeemeefveke veeeeefOekejCe kes efveCe&e mes Demebleg ueeskemesJeke keneb
Deheerue kej mekelee nw? meJeexe veeeeuee ceW
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2005)
Gelece veeeeuee kes veeefeke hegvejer#eCe keee& kee keee DeLe& nw?
keevetveeW keer mebJewOeeefveke JewOelee kee hejer#eCe
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2005)
Gelece veeeeuee eje efkeleves ekeej keer efj peejer keer pee mekeleer
nw? heebe ekeej keer
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2008)
www.jobsalerts.in
Yeejle ceW Gelece veeeeuee kes veeeeOeerMe kes he ceW efveegefe kes
efueS vetvelece Deeeg-meercee keee nw? keesF& meercee veneR
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2010)
veeeheeefuekee eje yeveeS ieS keevetve kees keee kenles nQ?
efveCe&e efJeefOe (neej meskesC[jer
(102) mlej hejer#ee, 2010)
Yeejle kes Gelece veeeeuee kee #es$eeefOekeej nw?
eejbefYeke, Deheerueere Deewj hejeceMe&oeeer
(ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
Ge veeeeuee kes veeeeOeerMeeW keer efveegefe keewve kejlee nw?
je^heefle
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Ge veeeeuee kes veeeeOeerMe kees keewve ne mekelee nw?
efJeMes<e yengcele mes heeefjle emleeJe hej je^heefle
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle kes cegKe veeecetefle& kes yeejs ceW mener keLeve veneR nw?
Jen meYeer Ge veeeeueeeW kes
cegKe veeecete|le keer efveege kejles nQ
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO) Sme.DeeF&. hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW meJeexe veeeeuee kes veeeeOeerMeeW kes efueS DeefOeJeeef<e&leer
keer DeefOekeece Deeeg keee nw? 65 Je<e&
(msveeseeHej es[-[er hejer#ee, 2013)
Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Devegso kes Debleie&le kesvere eMeemeefveke
DeefOekejCe kes (CAT) kes efveCe&e keer Gelece veeeeuee ceW egveewleer
oer pee mekeleer nw? Devegso 323S
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
efkemeer Jeefe kes DeJewOe efvejesOe kes ceeceues ceW veeeeuee eje keee
peejer efkeee peelee nw? yevoer ele#eerkejCe
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
hejeceMe&oe$eer DeefOekeej #es$e kes Debleie&le Gelece veeeeuee efkemeer
efJeefOe kes eMve ee pevelee kes efueS efJeMes<e cenlJe kes ue#e hej
hejeceMe& oslee nw pees Gmes Yespee peeS je^heefle eje
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
efJeefOe kee Meemeve heoeJeueer ceW eege Meyo efJeefOe efkememes mecyeefvOele
nw? ueeske efJeefOe
(petefveej Fbpeerefveeefjbie hejer#ee, 2013)
Ge veeeeuee kes cegKe veeecetefle& Deewj Deve veeeeOeerMe efkeleveer
Deeeg leke heo hej yeves jnles nQ? 62 Je<e&
(kesvere meMee hegefuemeyeue/efouueer hegefueme,
Sme.DeeF&.hejer#ee 2013)
Yeejle ceW efkeme mebefJeOeeefveke heo hej keesF& ceefnuee veneR jner?
Gelece veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe
(kesvere meMee hegefuemeyeue/efouueer
hegefueme, Sme.DeeF&.hejer#ee 2013)
Yeejleere veeeheeefuekee kee DeOe#e nw meJeexe veeeeuee
(ceuer e@efmkebie me@he (MTS) hejer#ee, 2014)