F.

E
KAPTALZM NEDR? NASIL DODU? NEREYE GDYOR?
Feza Erdendodu /Kasm 2013 Denizli TR

zet:
Kapitalizm bir meta retim sistemidir. Kapitalist sitemde reticiler sadece kendi ihtiyalarn
veya kiisel iliki iinde olduklar bireylerin ihtiyalarn karlamak iin retmezler; sistem,
ulusal ve ou kez uluslar aras dzeyde bir mbadele piyasasn gerektirir. Kuzey Avrupada
5. yzyldan 15. yzyla kadar hkm sren feodalizmin zlmesi ve 16.yzylda ticaretin
Avrupa dna ynelmesiyle gelien sistem, tccar snfnn ve makine odakl sanayinin
olumas ile ilerlemesini srdrd. Endstri Devriminin de youn etkileriyle 1800l yllarda
altn ana ulaan kapitalizm 2000li yllara kadar hkimiyetini korudu ve etkileri
gnmzde de youn bir ekilde devam etmekte, Karl Marx, Rudolf Hilferding, Rosa
Luxemburg, A. Schumpeter ve birok sosyoloji ve iktisat dnrnn kapitalizmin sonunun
gelecei ya da dnecei iddialar u an iin rm grnyor. Kapitalizmin feodalizm
kadar veya ondan daha az dayankl olacan varsayarsak bu durumda onun nnde hala
500 yl duruyor. Bununla birlikte baz dnrlerin kapitalizmin sonbahar yaad ynnde
iddialar var. Immanuel Wallersteinin dedii gibi, yeni sistem olarak neyi semi olursak
olalm kapitalist uygarl byleyici bir uygulama olarak hatrlayacaz; ya olaand ve
sapkn bir dnem, ama bir olaslk daha eitliki bir dnyaya ok uzun sren bir geiin
tarihsel adan nemli bir ura olarak, ya da insan smrsnn esasen istikrarsz bir
biimi olup ardndan dnyann daha istikrarl biimlere dnmesi olarak

Anahtar Kelimeler: Feodalizm, Kapitalizm, Kapitalizmin douu, kapitalizmin etkileri

Abstract
Capitalism is a commodity production system. In the capitalist system, manufacturers not only
produce to cover their own needs or those of people who they are individually related to; the
system often requires a national and international exchange market. The capitalist system
evolved as the feudalism that lasted in Northern Europe between the 5th and 15th centuries
collapsed, and trade activities turned towards outside Europe in the 16th century. The system
continued to progress with the formation of the mercantile class and the machine-based
industry. Having entered its golden age during the 1800s, also spurred on by the far-
reaching impacts of the Industrial Revolution, capitalism maintained its dominance until the
2000s with its effects intensively felt even today. Assertions of many sociology and economy
philosophers, such as Karl Marx, Rudolf Hilferding, Rosa Luxemburg, A. Schumpeter, etc,
stating that capitalism would end or evolve into something else appear to have been confuted
for the time being. If we assume that capitalism would be at least as long lasting as feudalism,
it still has 500 years ahead. However, on the other hand, some philosophers believe and claim
that the current era marks the autumn of capitalism. As Immanuel Wallerstein states,
whatever we choose as the new system, we will recall the capitalist civilization as an
enchanted and magnificent or an extraordinary and perverted period; or as a historically
important midpoint of a very long-lasting transition into a more egalitarian world or
essentially an unstable version of human exploit and then a system that turns the world into
more stable versions...

Keywords: Feudalism,Capitalism,The rise of capitalism

 F.E

Kapitalizmle ilgili eitli grler sz konusu ki, hemen hepsi kazan salamak amacyla para
yatrma olgusunu vurguluyor. Kapitalizm, kr ve bu kr elde etmek iin kullanlan aracn
(sermayenin) mal mal retimi iin kullanmak, mallarn alm satmn salamak veya hizmete
dayal igcn arz etmek ve satmak suretiyle birikimini salayan toplumsal ileyi tarzdr.
Mal araclyla mal retimi de maln kendisi kullanlarak yeni bir maln retilmesi iin belli
retim koullarnn (hammadde, yar ilenmi rnler, toprak, arazi, bina ve enerji gibi)
hazrlanmas demektir1. Ancak burada kapitalizmin tanm yaplrken hemen hemen tm
dnrlerin aklna ilk gelen isim olan Karl Marx (1818-1883) dikkate alnacaktr. Marx,
kapitalizmin zn giriim ruhunda veya parann kazan amacyla bir dizi mbadele ilemini
finanse etmek iin kullanlmasnda deil, belirli bir retim biiminde arar. retim biimi
derken de sadece teknik konumu belirtmez; retim aralarna sahip olma biiminden ve
insanlar arasndaki onlarn retim sreciyle balantlarndan doan toplumsal ilikilerden sz
eder. Yani Marxn deyimiyle kapitalizm yalnzca bir meta retimi sistemi deil, igcnn
bizzat meta konumuna geldii ve herhangi bir mbadele nesnesi gibi pazarda alnp satld
sistemdir. Bunun tarihsel n koulu retim aralar mlkiyetinin toplumun aznlktaki bir
kesiminden oluan bir snfn elinde toplanmas ve bunun sonucunda da tek geim kayna
igcn satmak olan mlksz bir snfn ortaya kmasdr. Buna kout olarak retim
faaliyeti yasal zorlama yoluyla deil cret szlemesine dayanlarak mlksz snf tarafndan
gerekletirilir.2
Kapitalizm her eyden nce tarihsel ve ekonomik bir toplumsal sistemdir.3 Byle bir sistemin
tanm iin de sistemler arasndaki snrn tarih sayfasnda keskin bir ayrc izgi gibi
izileceini dnmek bir yanlgdr. Yani herhangi bir verili dnemde homojen bir sistemden
sz etmek mmkn deildir. Tarihin herhangi bir dneminde o dnemden nceki ve sonraki
dnemlerin eleri bir karmaa iinde yer almaktadr. Her yeni toplumun eleri eski
toplumda her eski toplumun nemli eleri de yeni toplumda mevcuttur. Ussal bir zincirleme
ierisinde kendisinden hemen nceki olayla balanmayacak hibir olay olamaz ve tarihsel
sre batan sona sreklilik gsterir. Bu nedenledir ki kapitalizm ne zaman dodu sorusuna
verilecek kesin bir yant sz konusu deildir. Bununla birlikte kapitalizmin kkenlerine ve
oluumuna bakabilmek iin nemli olan yeni biimin tm topluma damgasn vuracak ve
geliim ynn biimlendirecek ekilde gelitii evrenin dikkate alnmasdr.
Her ne kadar baz dnrler kapitalizmin douunu 17. YY dan balatsalar bazlar 10-11.
YY' Lada kadar gtrseler de, burada, biraz ileri, biraz da geri gidilerek 16. YY dan itibaren
olumaya balam olduu varsaylacaktr. Bunun nedeni 16.yy ikinci yars ile 17.yy ilk
yars ngilteresinde kendi evlerinde alan zanaatkrlarn da i verme sistemi diye
adlandrlan yolla kapitaliste balandklar az gelimi iliki biimi ile sermayenin retim
alanna byk lekte nfuz etmeye balamasdr. Elbette ki 14. YY da hatta daha nceleri
varlkl kyllerin, el sanatlarndaki yerel tccarlarn ya da mal sahibi zanaatkrlarn cretli
emeki altrd durumlarn da varl sz konusudur ancak bunlar, oluumunu bitirmi
kapitalizm saylamayacak kadar ufak apl olduklarndan kapitalizmin balangcn bu
tarihlere gtrmeyi hakl gsterecek nitelikte de deillerdir.4 Karl Marxn kavray da ana

1
Georg Flberth Kapitalizmin Ksa Tarihis.17

2
Maurice Dobb Kapitalizmin Geliimi zerine ncelemeler, Gei Tartmalars.8

3
Immanuel Wallerstein Tarihsel Materyalizm ve Kapitalist Uygarlks.15
4
Maurice Dobb Kapitalizmin Geliimi zerine ncelemeler, Gei Tartmalars.18
 F.E

hatlar itibar ile byledir. Ona gre de kapitalizm 16. Yzylda domutur. Kapitalizm
ncesinde baz Akdeniz kentlerinin 14 ve 15. Yzyllarda tank olduklar kapitalist retimin
tamamen arzi baz balanglarnn da yer ald bir gei dnemi olmutur. Ama gerek
hareket noktasn Rnesans ve Reform yzyllarnda aramak gerekir.5
Konuyu tarihsel sreklilik ierisinde irdeleyebilmek iin ncelikle kapitalizmin bir ncesi
olarak deerlendirilen feodalizm dnemine bakmak faydal olacaktr. Feodalizm derken
Kuzey, Bat, Orta ve Gney Avrupadaki toplumlarn 5. yzyldan 15.yzyla kadarki
dnemini yani topraksz kyllerin rettiklerinin bir ksmna kullanmadklar fazlala
ekonomi d tedbirlerle arazi ve topraklara sahip olanlar tarafndan el konulmas dnemi
kastedilmektedir.6
Feodalizmin ortaya kmasndaki en nemli sebep, Roma mparatorluu'nun dzeninin
karlat byk ekonomik bunalmdr. Gerileme halindeki Roma mparatorluunun son
yzyllar ve barbarlarn fetihleri bir yn retici gc tahrip etti; tarm geriledi, sanayi pazar
yokluundan dolay geriledi, bu nedenle ticaret uykuya dald ya da zor yoluyla kesintiye
uratld. Krsal ve kentsel nfus azald. Bu koullar ve fethin bu koullarca belirlenen
rgtleni tarz Cermenlerin askeri rgtlenilerinin etkisinde feodal mlkiyeti gelitirdi.
8.Yzyln ortalarnda giderek daha fazla n plana kan svari( zrhl savalar) snfnn
yaratlmas feodalizme ortam hazrlad7 Kendisine toprak verilmesi, savay ekonomik
bamszla kavuturdu ve svari olarak donanmn (at, silahlar) salad. Bir adamn
uak(vassal, commendatio) olarak bir beyin hizmetine girmesiyle ortaya km olan sadakate
dayal maiyet sistemiyle birleti ve bu sadakat uaklk hizmetini fahri hizmete dntrd.
Tmar, yani bey tarafndan dn verilen toprak, bu hizmetin n koulu oldu. Hizmet ve
sadakat tmarn hukuki temelini oluturur; tmar sahibi bunun iin kiisel ykmllkler
stlenir. Uakln (vakssallk) ve Beneficiumun (beylik, beneficiary) kiisel olduu
dnld iin, balarda tmar, gerek beyin gerekse tmar sahibinin lm halinde ilk
sahibine dner, ancak ksa srede tmarlar veraset yoluyla geen bir nitelik kazanrd. Bununla
birlikte feodalizm yalnzca svari sava tabakasyla snrl deildir. Byklere de (potantes)
kral ile makam sahibi arasndaki kiisel ba sadakat ile glendirmek amacyla makamlar
(dukalklar, kontluklar) ve kendi serbest mlklerine ilaveten baka mlkler tmar olarak
verilir. Tmar ve makam tmar, nceleri bilfiil sonralar hukuken babadan ola geer. Bunu
sonucunda soylularn hkmrana ba kaybolur. Soylularn zerinde tasarruf ettikleri ( alm-
satm, bltrme) tmarlardan egemenlik topraklarnn oluumuna doru ilk admlar atlr.
Sistematik feodalleme sreci (M.S.870) soylu snfn(thema) oluumu ve manastr
mlklerinin art ile gereklemeye balar.8 Bu sre, zgr kylleri, byk toprak
sahiplerinin klesi durumuna getirir; merkezi otorite artk bunlar zerine hibir tasarrufta
bulunamaz.
Airet veya komn mlkiyeti gibi bu mlkiyet biimi de yine bir ortakla dayanr ancak artk
bu ortakln karsnda antik sistemde olduu gibi dorudan reticiler snfn meydana
getiren kleler deil serfletirilmi kk kyller vardr. Toprak mlkiyetinin hiyerarik
yaps ve bu yapya elik eden silahl ykmllkler soylular serfler zerinde egemen klar.

5
Lucien Febvre Uygarlk, Kapitalizm, Kapitalistler s.73

6
Georg Flberth Kapitalizmin Ksa Tarihis.86
7
Dnya Tarihi-William H. Mc Neill-1967-mge Kitabevi 3.Bask 1994- S.127

8 Dnya Tarihi Atlas-1. Cilt-Herman Kinder Werner Hilgemann-1964 ODT Yaynclk, 2007-Shf.139
 F.E

Bu feodal yap hkmedilen retici snfna kar bir ortaklktr ancak ortaklk biimi ve
dorudan reticilerle olan iliki, retim koullarndaki farkllktan dolay nceki dnemlerden
farkldr.9
Toprak mlkiyetinin bu feodal yapsna kentlerde lonca mlkiyeti yani el zanaatlarnn feodal
rgtlenmesi tekabl eder. Burada mlkiyet esas olarak her bireyin kendi emeine bal
bulunmaktadr. Soylulara kar birlik zorunluluu, Kapalarlar ortaklaa yrtme
gereksinimi, kentlere g eden serflerin yarattklar artan rekabet ve lkenin feodal yaps
loncalar dourdu ve tek tek zanaatlar tarafndan azar azar biriktirilen kk sermayeler ve
durmadan artmakta olan nfus iinde bunlarn saylarnn deimezlii, kentlerde de
kydekine benzer bir hiyerari douran kalfalk raklk ilikilerini gelitirdi. Kent kr
kartln her lke yayordu, zmreleme elbette ok belirgindi ama krda prensler soylular
din adamlar ve kyller biimindeki ve kentlerde de usta rak kalfa ve gndelikinin pleb
biimindeki ayrmas bir yana nemli bir iblm olmad 10
En byk maddi ve zihinsel iblm kent ile krn ayrlmasdr. Bu kartlk barbarlktan
uygarla, airet dzeninden devlete, blgesellikten ulusa geile birlikte ortaya kar ve
zamanmza kadar btn uygarlk tarihi boyunca srp gider.11 Feodalizmin zl ve
kapitalizmin ilk gelime dnemi kasabalarn geliimiyle ilikilidir. Marx 12. yzylda
devrimci karakterde belediyelerin oluumunun ve bunun sonucunda kentli topluluklarn fiilen
byk lde idari zerklik elde etmelerinin nemini vurgular. Kentsel merkezlerin
geliimine tccar ve sermayenin oluumu ve yan sra onlarn ilemlerini yrttkleri tarmsal
retime dayal sistemi zayflatan bir g olarak ileyen para sistemi elik eder. Muhtemelen
Roma mparatorluu dneminde ok az kasaba varln srdrrken kent merkezlerinin
ticaret ve manufaktr merkezlerine doru geliimi gerekte sadece 12. yzylda balar. Bu
kasabalarn nfusu esasen azat edilmi serflerden olumaktadr. Ticaretin gelimesi para
kullanmnn ve neticede meta alveriinin daha nceki kendine yeten krsal feodal ekonomi
iinde srekli artmasna yol aar. Bu oluum kasabalarda tefeciliin gelimesini kolaylatrr
toprak sahibi aristokrasisinin servetinde bir azalmaya yol aar ve kyly lorda kar parasal
ykmllklerinden kurtulmakta veya lordun kontrolnden kendini kurtarmakta daha baarl
klar. 12
(1000-1450) dnemi byk panayrlar dnemidir ve ticaretin yaygnlat dnemdir.
Avrupallar 1000 dolaylarnda balayarak, herkese kullanlan gnlk tketim mallarn
pazarlara gtrmek iin dnyann dier corafyalarnda bulunmayan doal suyollarn ve
Vikinglerden balayan ak denizlerde seyahat edebilecek salamlkta gemi yapm
tekniklerinin geliim olanaklarn da kullanarak ticaret yaptlar13Bylece ticaret bilanosu Bat
lehine aktif duruma geti. D ticaretindeki bu kazan fazlal Avrupann sermayesini
oaltt, bylece de ticaretin daha sonraki byme dnemi iin gerekli n koullar hazrland.
lkelerin durumuna bakacak olursak, Fransada ve ngilterede, derebeyine sadakat, tebaalk
yemini ve boalan tmarlarn kralla geri dnmesi nedeniyle kraln otoritesinin glenmesine

9
K.Marx,F.Engels Kapitalizm ncesi Ekonomi Biimleris.127

10
K.Marx,F.Engels Kapitalizm ncesi Ekonomi Biimleris.128
11
K.Marx,F.Engels Kapitalizm ncesi Ekonomi Biimleris.131
12
Anthony Giddens Kapitalizm ve Modern Sosyal Teoris.69

13 Dnya Tarihi-William H. Mc Neill-1967-mge Kitabevi 3.Bask 1994- Shf.262, Shf.288, 289

 F.E

karlk, Almanyada, vassallara tmarlarnn veraset yoluyla intikalini salayan ve bunlara el

konulmayacan hkme balayan tmar yasalarna tmar olarak verme zorunluluuna
(dnyevi bir prensin boalan tmar bir yl sonra tekrar tmar olarak verilir, bu nedenle kraliyet
mlkn geniletme olana yoktur) ve zgr yurttalarn zel mlklerini arttrmalarna bal
olarak kraln gc zayflar. ngiltere ve Fransada merkeziyetiliin giderek artmasna karlk
Almanyada feodal paralanma vardr.(1037-1136)14 Fransada kraln otoritesinin temelini
kraliyet mlk oluturmaktadr. Tmar hukuku bir piramit eklindedir ve en stnde ise kral
vardr.
ngilterede 14.yy ile birlikte serflik ortadan kalkar.15 Nfusun byk ounluu o yllarda
daha ok 15. Yzylda kendi topraklarn ileyen zgr kyllerden olumaktadr. Byk
maliknelerde kendisi de serf olan iftlik khyalar yerini serbest iftilere brakmtr.16
Corafi keifler, ekonomik gelimeler, bilimsel gelimeler gibi genel etkenlerin feodalizmden
kapitalist toplum srecine geite byk lde etki yaratt yadsnamaz. Burada bunlarn
yan sra P. Sweezynin bahsettii dier drt etkenden bahsetmekte fayda vardr. lk olarak
Malikne retim rgtnn yetersizlii daha ussal bir iblmnn ve uzmanlamann ortaya
koyduu kartlkla aa kt. lenmi mallar elle yapldndan daha az bir fiyata satn
alnabiliyor ve satn almaya ynelen bu zorlama satmak iin de bir zorlama meydana
getiriyordu Bu zorlamalar bir araya gelince feodal maliknelerin deiim ekonomisinin
yrngesine girmesine neden oluyordu. kinci olarak srf deiim deerinin muazzam bir
ekonomik gerek olarak varl da reticilerin tutumlarnn deimesine yol amtr. Artk
kolaylkla yok olabilecek bir yn mal toplamak yerine, para ve paraya evrilebilir haklar gibi
ok elverili ve tanabilir biimiyle servet peinde komak olaslk kazanmtr. ncs
feodal ynetici snfn zevklerindeki gelimedir. Pirenne bu sreci yle aklar Ticaret
yayld her ynde beraberinde getirdii tketim maddelerine kar bir istek yaratt. Her
zaman olduu gibi aristokrasi kendisini lksle ya da hi olmazsa toplumsal mevkilerine uygun
bir konforla evrelemek istedi. rnein 11.yy ile 12.yy daki iki valyenin yaantlarn
karlatrdmzda bu iki dnem arasnda yiyecek, giyecek ev eyas ve her eyin stnde de
silahlarn gerektirdii masraflarn nasl ykseldiklerini derhal grrz Son olarak gei
srecindeki etkenlerden biri de daha nce bahsetmi olduumuz deiim ekonomisinin
merkezleri ve yuvalar olan kentlerin ortaya knn tarann uak halkna daha zgr ve iyi
bir yaant olanaklarn amasdr. 17
Yukarda bahsedilen tm etkenler sonucu 16. yzylda ticaret yeni ve cesur ynlerde
ilerlemeye balad. Yiyecek maddelerinin retiminde daha etkin yntemlerin kullanlmasyla
birlikte igc ve para Avrupay Dou ve Bat Hint Adalar ile tesinden gelen eker ttn
pamuk ay ve ipliin ilenmesi gibi yeni iktisadi giriimlere yneltti. Bu gelimeler Bat
Avrupallarn yaam standartlarn ykseltmi olsa da eski iktisadi dzendeki alkanlk ve
otorite kstlamalarn amak daha kktenci bir mdahale gerektirdi. retimin yapt byk

14 Dnya Tarihi Atlas-1. Cilt-Herman Kinder Werner Hilgemann-1964 ODT Yaynclk, 2007-Shf.157
15
Anthony Giddens Kapitalizm ve Modern Sosyal Teoris.69

16
K.Marx,F.Engels Kapitalizm ncesi Ekonomi Biimleris.199
17
M.Dobb, P.Sweezy, C.Hill, K.H. Takahashi, R.Hilton Feodalizmden Kapitalizme Geis.27-28-29
 F.E

ve nemli atlm kapitalizmin, toplumun maddi ihtiyalarn karlamak iin uygulanan

geleneksel yntemlerin yerini almasna neden oldu. 18
Her ne kadar Kolombo ile birlikte 1492 yln kapitalizmin balangc olarak dnmek cazip
grnse de 1000 ylnda Leif Erikson tarafndan Gney Amerikann kefinin herhangi bir
sonucu olmamas hipotetik olarak 1100 ile 1492 yllar arasnda feodal toplumun kendi i
dinamiiyle kaydettii gelimelerin hazrlad zeminin yeni bir toplumsal yapnn,
kapitalizmin gelimesine zemin hazrlam olmas sonucunu dourmaktadr. 19.
16.yzyln balarndan itibaren Avrupa ticareti yeni bir byme izgisine ulat ve dngsel
kartlklar ve uzun sren klerle kesilmi olsa da bu ikinci soluk etkisi asndan baklrsa
gnmze kadar srd Bu yeni byme dalgasn balatan okyanusa, yenidnyaya ve douya
doru blgesel yaylma idi. Amerika ncelikle para arzn artrarak ve ticari kredinin daha
fazla yaylmasn mmkn klarak grlmedik bir nitelikte altn ve gm kleleriyle katkda
bulundu Dou, baharat, ipek, pamuk gibi eski hammaddeleriyle fakat daha byk niteliklerle
ve daha dorudan dolaysyla daha karl bir zeminde katkda bulundu 16. Yzyl uluslar aras
ticarete kar dnya ticaretinin balangc oldu bu genilemi arenada yeni ticari gler ortaya
kt ( baharat, altn) Denizcilie ait gelimelerin ilk meyveleri ber yarmadas lkelerine gitti
fakat bu lkeler yeni oluan refahlarn sre giden ekonomik bir gelimeye dntremediler
bu talep dalgasndan en ok yararlananlar kuzey Avrupa'nn reticileri ve alak lkelerin
kabzmallar oldu. 16. Yzylda Antwerp ve 17. YY da Amsterdam tahln, madenlerin,
baln, kerestenin deniz rnleri dkknlarnn, tekstil ve madeni eyann yenidnyann altn
kleleriyle karlat ticari kavaklar olarak ilev grd.20
Hollanda kylarnn tam karsndaki ngiltere de ayn dnemde kprdanmaya balam
Hollanda baarsndan yreklenerek ayn yoldan ve ayn aralarla stn baarlara ulamtr.
Amerika ve mit Burnunun kefiyle ortaya kan hzl sermaye ak ve Amerikada bulunan
altn ve gmn lke iine girmesi ngilterede bulunan mevcut toplumsal ve ekonomik
dzenlemelerle rtr. Yeni imalatlar liman kentlerine, lkenin eski ittifaka dhil
kasabalarna ve lonca rgtlerinin kontrol dnda kalan i merkezlere yerleir. Liman
kentleri ittifak iindeki kasabalarn bezdirici mcadelesine ramen hzl bir gelime gsterir
bylece modern kapitalizm byk lekli deniz ve karayolu ticareti temelinde eski
manufaktr merkezlerinden uzakta balar. Merkantilizmin 11.yy da balayan daha nceki
geliimi feodal yaplarn zlmesinde temel bir rol oynarken gelien kasabalar esasen eski
sisteme dayanmakta ve belli bir g dzeyine ulamadan nce znde muhafazakr bir rol
oynamaktadr. 21.
16. yzyl ortalarnda ngiliz tccarlar her biri yeni blgede ayrcalklara sahip 5-6 yeni genel
kumpanyay ie balatacak kadar uzakta kuzey denizi tesinde ve Akdeniz blgesinde-
maceraya girimilerdi(1553 ylnda Rusya 1557 de Persia, takip eden yllarda dou
kumpanyas 1580 de spanya kumpanyas 1581 de Trkiye kumpanyas ve Venedik
kumpanyasnn birlemesinden oluan Levant kumpanyas ve nihayet 1600 de Dou

18
Joyce Appleby Amansz Devrim Kapitalizm Tarihi s.1

19
Georg Flberth Kapitalizmin Ksa Tarihis.100

20
David S. Landes Kapitalizmin Douus.11

21
Anthony Giddens Kapitalizm ve Modern Sosyal Teoris.71-72
 F.E
Hindistan kumpanyas)22 Tekel ruhsatna sahip olan bu d ticaret kumpanyalar kazanl
ilikinin sekin kiiler elinde kalabilmesi ve fiyat rekabeti etkilerinden kurtulabilmek iin son
derece kapal rgtlerdir. Bu kumpanyalar iin mal reten zanaatkrlara parasal snrlamalar
getirildi. Parasal gce sahip olan zanaatkrlar belli kurallara bal olarak kumpanyalarla
alyorlard ve elde ettikleri avantajlar korumak iin artlarndan gelen zanaatkrlarn nne
lonca ynetimindeki avantajlarn koyarak eitli engeller karyorlard. rnein 1881 ylnda
Fransada karlan bir ferman yoksul zanaatkrlarn ustalk derecesine ulamak iin yapmas
gereken ar harcamalara kar kmay uygun bulmutu veya baz Alman kentlerinde
kalfalarn ustala ykselebilmeleri iin 5 yl seyahat etmeleri isteniyordu. Loncalardaki bu
sert mcadele tabii ki byk kumpanyalarn iine geliyor daha da indirilmi fiyatlarla mal
alma basks yapabiliyorlard. Bu gelimelerin sonucu sadece mevcut zanaatkrlarn karlarn
yeni gelenlerin rekabetinin drc etkisine kar korunmas ve bu yolla daha varlkl
zanaatkr loncalarnn kendi ilerinde mtevaz bir sermaye birikimi iin bir temel salamas
olmad ayn zamanda kent toplumunun tabannda ilerleme olanandan mahrum olan ve ou
kez szde lonca yeleri olmalarna ramen onun zerinde hibir denetimleri olmayan ve
ondan herhangi bir koruma grmeyen giderek byyen bir cretli hizmetliler ve kalfalar snf
yaratt. Bu bastrlm cretli hizmetliler snf mevcut olduu lde, dorudan cretli emek
istihdamna yatrm yaplarak kazan salanmas ve sonuta da sermaye birikmesi olana
belirmeye balad. Fakat 16. Yzyl sonlarna kadar bu nemsiz bir kapitalist kazan salama
olana olarak kald 16. Yzyln ikinci yars ve 17. YY'da durumun deitiine dair kantlar
var. Keynesin byk kazan enflasyonu olarak niteledii yzylda gerek cretler sadece
ngiltere'de deil Fransa Almanya ve Hollanda'da da korkun bir d gsterdiler bu olgu
baka geinme kaynaklar elinden alnm olan ve acnacak biimde i bulmak iin birbiriyle
yaayan bir proletaryann bymesinin sonucuydu.23 Buna, yani bir anlamda burjuva
zenginlemesine, bakalarnn mlkiyetine hem feodal hem kk retici mlkiyetine el
konmasnn ve msaderesinin sonularn da eklemek gerekir.
Tm bu ktlarn ve ticaretin bymesi iin para arz daha da byd ve cretler bir yzyl
iinde kat artt Bu dnemde kymetli vesaikin parlak a balamt Kymetli vesaikin ilk
ekli kumpanyalar ve kurumlar tarafndan karlm hisse senetleriydi. Hisse senetlerine
dayal anonim irketler gelime gsterdiler nk bunlar ticari giriimlere gemi donatmlar
iin konulmu sermayeyi maden, tekstil, cam, seramik, eker endstrisi alannda olduu gibi
ayn ekilde bankaclk ve sigortaclk alannda da kullanm olanaklarn vermekteydi.
18.yy ortalarnda tccar ulus dier btn uluslardan nde ve birbirleriyle rekabet
halindelerdi. Hollanda en zengin ngiltere en aktif ve Fransa en ok nfusa sahip olanyd24
Sanayi tarihi 18.yy son eyrei ve 19.yy balarnda kmr ve sermayeden yana zengin bir
lkede (Britanya) kimi byk kimi kk icatlarn nasl hemen deerlendirildiini ayrntsyla
anlatr. John Kayn dokuma meki,i James Wattn buharl tulumbas(1765) James
Hargreavesin mekanik dokuma tezgh, Arkwrightn rg makinesi, Trevithick ve
Stephensonun lokomotifleri ilk etapta saylabilecek olanlardr. Ayn dnemde odun kmr
yerini kok dvme demirin yerini dkme demir alyor elik yapm yaygnlayor demiryollar
ulam ve tamacl gelitiriyor soda sabun fabrikalarnda, kurun karbonat kap kacak
yapmnda, katran tersanelerde kullanlyordu.25 Gerekletirilen kkl teknolojik yenilikler

22
Maurice Dobb Kapitalizmin Geliimi zerine ncelemeler, Gei Tartmalars.103-104-105
23
Maurice Dobb Kapitalizmin Geliimi zerine ncelemeler, Gei Tartmalars.107-108-109
24
Rene Sedillot Dnya Ticaret Tarihi S. 310
25
Rene Sedillot Dnya Ticaret Tarihi S. 359
 F.E

yalnzca zamann hemen tm yapm alanlarna yaylmakla kalmad ayn zamanda daha nce
grlmemi trden birok yeni sanayi yaratt ve birok yeni maln yaplmasna yol at.
Sanayi Devriminin ilk ve en ak zellii retimin apnda grlen byk art idi. Daha fazla
mekanik g, daha fazla hammadde, daha fazla retilmi mal, daha fazla artk, daha fazla
ulatrma sanayi ve ticaret srelerini izleyecek daha ok insan kayna, mallar satn alacak
daha ok tketici, satacak daha ok satc, ve daha byk sermayesi olan daha ok insan
altran daha byk firmalar hzla ortaya kt. Eski ve basit yapm biimlerinin yerini daha
ucuz ve bazen ayn zamanda daha kaliteli mallaryla fabrika retimi ald. Ayn dnemde
zgrlk de kar konulmaz bir hzla g kazanyordu. Ticaretin serbest olmas gerekir tezi
herkesin benimsedii bir gr olmutu. Colbertin Braknz yapsnlar braknz gesinler
sz (laissez faire laissez passer) bu dnemi en iyi betimleyen slogandr. Liberal olarak
tanmlanan, piyasa ekonomisi iindeki mal miktarnn otomatik olarak gerek talebe uyum
gstereceini, serbest piyasay zedeleyen eylerin ise devlet veya birliklerden kaynaklanan
mdahaleler olduunu ve bu mdahaleler olmadnda zgrlkler sayesinde halklarn daha
zengin olacan savunan bu reti her bakmdan merkantilist diye tanmlanan grn
zttyd. zgrln son derece g kazand bu dnemde teknik ilerlemi ekonomik
kalknma ortaya kmt fakat cretlilere aldr eden yoktu. Maln olabildiince en dk
fiyata satabilmek iin tccar, reticiye ve iiye en dk creti vermeye zorluyordu.
Emekinin sefaleti kapitalizmde madalyonun ters yzyd ve ahlak ilkelerine pek az aldr
ediliyordu. Liberalizm kendinden emin ve ortaya sat ktlk tohumlarndan besbelli
habersiz halde yryn srdrd, zanaat alannda artk khnelemi zorlayc
dzenlemelerin kalntlarn sprd i ticaret alannda kstlamalara kar kt d ticaretin
snrlarn geniletmeye abalad.
19.yzyln nde gelen sanayi gleri byk Britanya ve iki rakibi Almanya ve Birleik
Devletler fiziki dnyay deitirdi binlerce kere binlerce kilometreye demiryollar dediler.
Kurduklar dev fabrikalara ou tarlalarndan yeni kopmu milyonlarca kadn ve erkei
ektiler. Sermayeyi bankalara topladlar, kmr tkettiler, elik ilediler ve yerin altndan
maden kardlar, tepeleri dzlediler, nehir sularn kanallara ynlendirdiler ve genel olarak
insann daha nce farkna varlmam gcn ve zeksn sergilediler.26 Bu yzylda
endstrinin ve toplumsal ilikilerin yaps, retimin hacmi ve ticari ilikilerin kapsam ve
eitlilii konusunda ekonomideki deimenin temposu dier yzyllarla kyaslandnda
tmden olaand idi; yle ki insanlarn toplum konusundaki dncelerini, kuaktan kuaa
insanlarn doutan kendilerine tahsis olunmu olan toplumsal konumda kalmaya mahkm
olduu ve geleneklerden sapmann doaya aykr olduu yolundaki bir anlaytan, ilerlemenin
bir yaam yasas haline geldii ve srekli gelimenin salkl bir toplum iin olaan durumu
olduu yolundaki bir anlaya radikal bir biimde deitirdi.27 Sanayi Devrimi ile birlikte
ekonomik adan burjuvazinin karsnda duran modern kent proletaryas da olumaya
balamt 19. YY ortalarnda Byk Britanya ve Belikada toplumun byk ounluunu
proletarya oluturuyordu. Dier sanayilemi lkelerde henz halkn byk bir ounluu
topraa bal olarak almaktayd. Sanayi alannda elde edilen kr alma saatlerinin
uzatlmas nedeniyle mutlak art deeri oluturuyordu ayn zamanda bu dnemde cretler de
geriye gitmiti. Dnemin sosyal yapsna baktmzda ise, Sanayi Devrimiyle birlikte ailenin
nemi tali bir konuma kaymt. Kabile toplumundan bu yana aile, retimin siyasetin ve soyun
devam ettirilmesinin ocayd bu durum feodalizm dneminde ve hatta ticari kapitalizmin
belli bir aamasna kadar da yani feodalizm kalntlarnn halen hkm srd alanlarda

26
Joyce Appleby Amansz Devrim Kapitalizm Tarihi s.213
27
Maurice Dobb Kapitalizmin Geliimi zerine ncelemeler, Gei Tartmalars.232
 F.E

deimediini grrz. Sanayi devrimi dneminde ncelikle kadnlar ve ocuklar ucuz zel
ve yetenek isteyen ilerde deerlendirilmilerdi aile artk retimin birimini de oluturmuyordu
nk retim fabrikalarda yaplr hale gelmiti devletin yrtme yasama ve yarg organlarnn
toplumdan bamsz olarak kurumlamasyla birlikte, ynetici aileler de itibarlarn ve
ynetici grevlerini bu grevlere talip olma soyaekimle deil, seimle veya atamayla
yaplmaya balanmasndan sonra kaybetmilerdi. 28
Kapitalizm ekonomide o gne kadar benzerine rastlanmam bir hareket zgrl yaratt
iin tarihi kiisel aba hikyeleriyle ssldr. Bilim ve mhendislikte gerekletirilen balca
baarlar bu gelimelerden kendi ticari imknlar iin yararlanan 19.yy giriimcilerine yn
vermiti. Giriimin kapsam durmadan genilerken birka kii kendilerine zel geni
ekonomik alanlar edinmiti.29 Vanderbilt demiryolu kral, Armour konserve kral, Carnegie
elik kral, Rockefeller petrol kral ou dev servetlerinin temelini ticaret yaparak
arttrmlard. Savalar sayesinde zengin olanlar da az deildi; Morgan kuzey devletlerine
silah sevk etmi Wanamaker orduya fanila satm, Vanderbilt gney devletlerine cephane ve
erzak salamt rakiplerini devre d brakmak ya da kendi karlarn gzetmek amacyla bu
nitelikteki ekonomi devleri kendi aralarnda birleip bir trst kurdular. Trst kkeninde
hissedarlarn ynetim kuruluna gvenlerini gstermesine dayanan bir rgtlenmeydi fakat
genellikle bir irketler birliini ifade eden bir terim oldu. Bylece Guggenheim bakr trstn,
Mellon alminyum trstn, Rockefeller Standard Oil ile petrol trstn yarattlar.30 Ayn
yllarda Almanyada da lkelerini stn konuma tayan Carl Zeiss, Thyssen, Krupp ve
Siemens gibi dev irketler denetledikleri piyasa pay sayesinde rekabeti ezebilmekteydiler. Bir
kii hatta tek bir aile tarafndan bile ynetilemeyecek kadar byk olan bu irketler 20. YY'da
kapitalizmle zdeleecek dev kurulular yaratmlard31
20.yy otomobil yzyl olarak anlmakla birlikte rgtlenmi kapitalizmin de balangc oldu.
Bu yzyln banda kapitalizmin altyapsnn gelimesi konusunda ABD artk nc bir
konuma ykselmiti. Avrupada henz ilk rnek aamasnda olan teknolojiler Amerikada
ounlukla endstriyel kullanma gemiti. Motorlu tatn ortaya kmas uluslar aras
ilikilere yeni bir anlam kazandrd. Petroln egemenlik ann baladn ve kmrn
egemenliinin artk sona erdiini ilan etti. Ayn zamanda bu ngilterenin dnya nderliinin
bittiini de gstermekteydi.(Bkz. Tablo 1.) Her ne kadar 1873-1896 yllar arasnda
ngilterede yaanan, dnemin yazarlar tarafndan Byk Depresyon diye adlandrlan
kapitalizmin ilk krizi krll azaltm, olumsuz yatrm artlarna neden olmu olsa da dnem
boyunca, retim ve d ticaret giderek azalan bir hzla da olsa artmaya devam etti. Krizin
ortaya koyduu krllk sorununu amak iin balca kapitalist lkelerde, korumac gmrk
tarifeleri, tekelci birlikler oluturmak, bilimsel ynetim gibi uygulamalarla emek
verimliliini artrmak, bu dnemde gelien tekelci irketlerin hammadde kaynaklarn ve
pazarlar kontrol amacna hizmet eden sermaye ihracna ynelmek ve azgelimi dnyann
corafi paylam gibi mekanizmalar gndeme gelmitir.32 Tm bu olumsuzluklarn tesinde
1896 ylndan itibaren yeni emperyalizmin salad olanaklar ile (Gney Amerika, Kanada,
Hindistan) ngiltere de tekrar refah evresine kavutu.

28
Georg Flberth Kapitalizmin Ksa Tarihis.154-155-156-157
29
Joyce Appleby Amansz Devrim Kapitalizm Tarihi s.206
30
Rene Sedillot Dnya Ticaret Tarihi S. 425
31
Joyce Appleby Amansz Devrim Kapitalizm Tarihi s.206
32 Dr. Muammer Kaynak 1873-1896 Krizi :Mit mi gereklik mi Hacettepe niv.BF zet
 F.E

1880 1890 1900

Amerika %28 %31 %31
ngiltere %28 %22 %18
Almanya %14 %15 %16
Tablo 1.20.YY banda dnya ekonomisindeki paylar33
Dnemin durumunu zetleyecek olursak 1880 ile 1914 yllar arasnda bat lkelerinin ou
en hzl ekonomik bymelerini yaadlar. Tarmclk anlay deiti kent ve deniz ar
lkelere yaplan gler en st seviyeye ulat. ikinci sanayi devrimi byk sermaye yksek
bilim ve karmak teknolojiyi zellikle sanayi alannda demir-elik, metal imalat, kimya
beraberinde getirdi, tarm ve sanayi rnleri yurt iine demiryolu yurt dna ise buharl
gemilerle datlyordu. Banka ve menkul kymetler borsalar tasarruflarn kresel yatrm
aralarna aktardlar ve elde ettikleri kazanlar yine tketimi arttrmak iin kullandlar. Bu
nedenledir ki bu devrim ekonomilerin halen hem ulusal hem uluslar aras olmalar nedeniyle
belirsizlikleri devam ettirse de ekonomik entegrasyonu gelitirmiti. Bu ikinci devrim
toplumlarda da deiime yol amt kolektif iktidarlar nitelik deitirmi; tm batda toplu
yaam standartlar ykselmeye ve asgari geim dzeyinin olduka stnde yer almaya
balamtr.34 Artk tm ekonomiler sanayi ekonomisi ve tarm ekonomisi olarak ikiye
blnm durumdayd. Sistemler aras kapitalist snf ve iiler- snf mcadelesi daha
yaylmac ve siyasal bir yn izlemiti gelien devletin altyapsndaki gler yurttalk
kavramnn ortaya k ve sermayenin ulusal devlet blgesi iine ksmi olarak kafeslenmesi
ulusal rgtlenmeye atma katmt.35
Eric Hobsbawm tarafndan felaket a olarak adlandrlan kapitalizmin 1914-1945 dnemi,
u zellikleriyle ne kmt

1. Dnya Savandan sonra bara uyum salamada ortaya kan ve Almanyada hiper
enflasyona yol aarak tm mevcut parasal mlkiyeti buharlatran kriz
Ksa sreli orta ve Bat Avrupada istikrar (1924-1928)
ABDde uzun sreli ekonomik patlama (1914-1929)
Dnya ekonomik krizi (1929-1933)
kinci Dnya Sava ncesi askeri atmalar
talya, Almanya faist diktatrlkler
spanya, Portekiz ve Bulgaristanda askeri ve sivil diktatrlkler
Nkleer teknolojide gelimeler
Elektrik ve telekomnikasyon gibi teknolojilerde sermaye ve devlet ilikilerinin i ie
gemesi
Sosyalist devletlerin ortaya k36
ki sava arasndaki dnemin genel hatlar tekelci yaps ile olduka karakteristiktir.

Fiyatlarn kmesi yerine nde gelen endstrilerin ounda kat fiyatlar ve kar
marjlarnn korunmas,
Maliyet drmeden ziyade retim kstlamasnn sanayici ve devlet adamlarnn en
ok bavurduu are olmas

33
Georg Flberth Kapitalizmin Ksa Tarihis.192
34
Michael Mann ktidarn Tarihi Snflarn ve Ulus Devletlerin Ykselii S. 619
35
Michael Mann ktidarn Tarihi Snflarn ve Ulus Devletlerin Ykselii S. 620
36
Georg Flberth Kapitalizmin Ksa Tarihis.203
 F.E
Srekli artan ve yaygnlam bir ar kapasitenin ve ei grlmedik llerde ve
kalclkta isizliin mevcudiyeti.
retim kapasitesinin doldurulamamasndan kaynaklanan korku nedeniyle gmrklerin
arttrlmas ve kartellerin uygulad kota sisteminin geni lde yaygnlamas
Hem byk lekli reklam kampanyalarna, tasarlanm ticari propogandaya ve
tercihli piyasaya giderek daha da artan bir biimde ynlenmesinde hem de ihracat
fazlasna hemen evrensel bir dzeyde taplmas 37
1944 ylnda Bretton Woodsta John M. Keynesin de bulunduu bir uluslar aras hkmetler
konferansnda dnya apnda para akn salayan ve yneten iki rgt ina edildi:
Uluslararas Para Fonu (IMF) ve Dnya Bankas. Altnla gvence altna alnm olan
Amerikan Dolar bundan byle sabit dviz olarak kabul edilmi bylece para ak
uluslararas bir ayar manivelasna dnmt. 1947 ylna ABD biimsel adan savatan
zarar grm btn lkelerin yararlanabilecei ancak SSCB ve onun ittifak glerinin
yararlanmad bir Marshall Plan ortaya att. Buna gre Avrupa lkeleri kredi alacak ve
bunlarla da Amerikan mallarn satn alacaklard. Kredi alan lkeler OEEC (Avrupa
Ekonomik birlii rgt) ad altnda birlemilerdi (1960 ylnda OECDye
dnmtr.)Yine 1947 ylnda 23 lke ekonomi ve ticareti dzenleyecek GATT (General
Agreement on Tariffs and Trade) antlamasn imzaladlar. Dier yandan Avrupann
kapitalist kesimde para akn gvenceye alacak Avrupa deme Birlii kuruldu. zleyen
yllarda Avrupa Ekonomik Topluluu, Avrupa Atom Topluluu, Avrupa Serbest Ticaret
Blgesi ve bunun gibi uluslar aras birlikler kapitalizmin gelimesi iin rgtlenen uluslar
aras yaplar olarak grlmektedir.
1945-1973 yllar aras srekli ykselen ekonomik byme, bununla birlikte artan refah
toplumu belirtileri ve uzun sreli bar ortam bu dnemi kapitalizmin altn a olarak
nitelendirilmesine yol amtr. Btn kar yntemleri ticaret kar artk deer teknolojik atlm
kar ve tekelleme kar tamamen gelimitir sava dnemindeki zorla altrma ve ekonomik
smr gibi yntemler nemini kaybetmitir. Kapitalist merkezlerdeki sermaye
younlamas, bte a politikasna uygun para ve mali politikalarla desteklendi bu
dnemde devlet ve irketler kredi alyor bunlarla yatrm yapyor ve sonra da talep yaratarak
bunu retimleriyle karlyorlard. Tam istihdam ve yksek kar oranyla faizler ve anapara
denecektir ve hatta devletin harcamalar yeniden bytlecektir. nce kredilerle ve sonra
yksek cretle kkrtlan talep sermaye younlamasnn esas nedenini oluturmaktadr. 38
kinci Dnya Sava sonras durumda iki dier unsur daha kukusuz nemli, en azndan
tamamlayc bir rol oynad lki yksek istihdam dzeyinin sonucu olarak ii snfnn toplam
gelir dzeyinin ykselmesi ikincisi ise gayri safi yatrmn yksek bir dzeyde kalmasna
yardmc olan teknolojik yenilikler demetidir. Bat Avrupada yedek endstri ordusunun
hacminin iki sava aras dnemde olduundan daha kk olmas bizzat ii sendikalarnn
pazarlk gcn artrd ve hkim olan toplumsal ilikiler sistemi iinde iilerin konumunu
iyiletirdi. Bylece yksek istihdam dzeyi vastasyla toplam gelirler muhafaza edildii gibi
cret oranlar da muhafaza edildi. Fakat bu noktada ngiltere ve ABDde hkm sren bu
gelimelerin abartlmamas gerekir. Hem parasal hem gerek cretlerde art meydana
gelirken krlar da artt ve ulusal gelirin cretlere giden greli paynda kayda deer bir
deiiklik olmad. st gelir dzeylerinde daha dik derecelendirilmi vergi oranlarnn sonucu
olarak bunlarn vergiden sonra kalan gelir paylarndaki deimelere sermaye gelirlerinden ve

37
Maurice Dobb Kapitalizmin Geliimi zerine ncelemeler, Gei Tartmalars.290-291
38
Georg Flberth Kapitalizmin Ksa Tarihis.232-233
 F.E
gider hesaplarndan karlamalarla ksmen dengelenen deimelerdi bunlar- karn bireysel
gelir dalm tarznda da kkl bir deiiklik olmad. ABDde gelir sahiplerinin en az onda
nn toplam gelirdeki pay sava ncesiyle karlatrldnda fiilen dmtr.39

1945-1973 aras dnemi kapitalizmini genel olarak zetleyecek olursak:

Giriimci kapitalizmin yerini (bunun prototipi Henry Ford idi) Manager Kapitalizmi
alyor, irketleri artk giriimcinin kendisi deil anonim irketlerin ynetim kurulu
ynetiyordu
Ulusal irketlerin yerini retimin farkl farkl lkelerde yapld( General Motors,
Shell, DuPont) uluslar tesi irketler alyordu. imdiye kadar ulusal snrlar iinde
rgtlenmi kapitalizm uluslar aras hale geliyordu.
Bu dnem sendikalama orannn en yksek olduu dnem olmutur.
Bu dnemin sonuna doru kurumlarda ve hizmet sektrnde alanlarn saysnda
hzl bir art sz konusu olmutur(salk, eitim, elence)
Kadn iilerin saysnda art olmasna karn erkek ile kadn arasndaki cret fark
nemli lde var olmaya devam etmitir.
1973 yl sosyal devletten neoliberal kapitalizme geite nemli bir anahtar tarihtir. 11 Mart
1973de Bretton Woods Sistemi sona ermi, Amerikan Dolarnn altn karlna
balanmasna son verilmi bu admla birlikte hem parann o gne kadarki uluslar aras
dzenleyici ilevi hem de ABDnin Avrupa zerindeki hegemonya aralarndan biri de
ortadan kalkmtr.
1974 sonras kapitalizmi bazlarnn bugn kresellemenin zn oluturduu birtakm
deimeleri barndrr. retimde ve iletiimde bilgi teknolojisinin kullanlmas, 1989 ylnda
Sovyetler Birliinin dalmasyla dnyada herhangi bir kapitalizme kapal corafyann
kalmamas, kamusal yatrm ve ynlendirme ilevinin azaltlmas, uluslar aras finans
piyasasnn neminin artmas, retimin uluslararaslamas, uluslar tesi yatrmlarn artmas
ve uluslar aras mal dalmnn genilemesi ve hzlanmas.
1973 ylndaki petrol krizinden sonra Bretton Woods para anlamasnn bozulmas yatrm
zerindeki ulusal snrlamalarn zayflad, irketlerin de yeni bir uluslar aras yatrmc
mteri grubunu kr paynn uzun dnemdeki getirisinden ok hisse senetlerinin ksa
dnemdeki getirilerine gz dikmi yatrmclar karlamak zere kendini yeniden
ekillendirdii anlamna geliyordu. ler de lke snrlarn benzer ekilde hzla amaya
balad. 1990'lara gelindiinde elektronik alannda mikroilemciler konusunda yaanan
ilerlemeler sayesinde eskilerin otomasyon d/ kbusu hem kol emeinde hem de brokratik
iilikte bir gereklik haline gelmeye balad. Nihayet makinelere yatrm yapmak alsn
diye insanlara para demekten daha ucuza gelecekti. 40 ABDde 90'l yllarn banda
gzlemlenen bymenin erisi hem dik bir ekilde yukarya doruydu hem de olduka
uzundu. Sadece 1995 ten 2000 e kadar elde edilen byme neredeyse 1960-1969 aras
bymeyi yakalamt. ABDde 90'l yllarda grlen ekonomik byme esas olarak yeni
piyasalarla yeni mallarn elektronik datm sistemiyle pazarlanmas sayesinde elde edilmiti.
Bu gelimeye kolay kredi almann yan sra Federal Reserve Systemin dk faizlerle tevik
ettii bir speklatif borsa sistemi de elik etmiti. 21. YY da bu ykseli birden kesildi buna
borsadaki ani dler ve sonra da bunu yeniden normal seviyesine gelene kadarki yeni
piyasann dndaki sektrlerden ii karmalar takip etmiti 1994 Meksika 1997 Gneydou

39
Maurice Dobb Kapitalizmin Geliimi zerine ncelemeler, Gei Tartmalars.352-353
40
Richard Sennett Yeni Kapitalizmin Kltr S. 12
 F.E
Asya 1998 Rusya 1999 Brezilya 2000-2001 Trkiye 2000-2002 Arjantin41 ve nihayet tm
dnyay etkileyen 2008 ABD Finans krizleri yaand.
21.yzylda kreselleme, dnya apnda yaanan ilk ekonomik durgunlukla birlikte gerek
yzn gsterdi gemiin paniklerini tetikleyen kr beklentileri ve kt seimden oluan
zehirli karm yeniden ortaya karan dnya finanslar serbest yatrm fonlar ve trev
tahvillerinden Amerikan gayrimenkul ipoteklerine dayal kolayca yklabilecek bir yap
kurdular. Konut fiyatlar 2007 de ba aa derken bu gz alc yeni hisse senetlerini de
beraberinde srkledi byk irketler iflas etti, para ktlat ve milyonlarca ipotek alacakls
kendilerini evlerinin deerinden de yksek borlarla kar karya buldu. Sorun ksa srede
kapitalist sistemin yreine finans merkezine yaylrken likidite sorunu birden deyebilirlik
problemine dnt. 42 Elinde ok miktarda yksek riskli konut kredisi tutan yatrm
bankalarndan Bear Stearns Mart aynda iflas ederek ABD hkmeti tarafndan dier bir
yatrm bankas olan JPMorgan Chase'e satld. Bu iflas dier bir yatrm bankas olan
Lehman Brothers ve Merrill Lynch ve sigorta firmas American International Group izledi.
Washington Mutual ve Wachovia gibi bankalar iflas ederek dier bankalara satldlar. Bu krizi
durdurmak iin Eyll ay sonlarnda ABD Kongresi 700 milyar dolarlk bir kurtarma paketini
onaylad. ABD'deki kriz ksa zamanda Avrupa'ya da srad. zlanda'nn 3 byk bankas iflas
etti. 2008 ylnda zlanda Kronas Avroya kar % 40 deer kaybetti ve zlanda'daki enflasyon
oran % 15'e ulat. Birleik Krallk'taki tanmaz mal piyasas da aynen ABD gibi byk bir
de geti.43 2009 a gelindiinde tm ipotekli evlerin drtte biri su altnda kald haciz
says gnde 5 bine ulat. Yatrmclar 400 milyar yitirdi Otomotiv sektrnde uzun sre
yaanan gerileme vergi mkelleflerinden gelen parann bu endstriye aktlmas arlarn
dourdu. Tm abalara karlk General Motors, Chrysler gibi firmalar iflasa srklendi. Yeni
Obama ynetimi toparlanma srecine el att. Byk buhrandan bu yana grlm en yaygn
kamu harcama programn yrrle soktu. Btn bu abalarn amac ortalama piyasa
katlmcsn en ktsnn atlatldna ya da mutlu gnlerin geri geldiine inandrmakt
ancak krizin etkileri gnmzde halen devam etmektedir. Kapitalizm tarihi boyunca pek ok
krizle kar karya gelmi ancak her kriz sonrasnda yeni dinamiklerle tekrar yoluna devam
etmitir. Gnmzde ilerlemenin ne ynde olaca tartlan nemli konular arasnda yer
almaktadr.
Kapitalizmin perspektifini gz nnde bulunduranlar dikkatlerini onun ileyi tarzndan ok
toplum zerine yneltmelidirler. nk toplum insanlar aras ilikiyi, insan ve doa ilikisini,
cinsiyetler ve kuaklararas ilikileri, blgenin siyasi rgtlerini ve toplumsal-kltrel yaam
tarzn da iermektedir. Bunlar kapitalist toplumda hem kendi aralarnda hem sz konusu
ileyi tarzyla karlkl bir iliki iindedirler.
Kapitalist sisteme dayanan toplumlarda, retimin devam etmesi tketimin artmasna baldr.
amzda reklam ve moda sanayileri, bireylerin tketim alkanlklarn deitirmektedir.
Bireyin stats ve imaj, tketimiyle llmektedir. Bireyler, kimliklerini ve kiiliklerini
yaptklar alverile tanmlamaktadrlar. Kapitalist tketim kltrnde birey, tketimin temel
unsuru olarak ele alnp, ahsi zellikleri bakmndan tketim eilimli zellikleri ile kullanlr.
Oluturulan kapitalist tketim kltrne gre hareket edebilecek yeni insan tipi, tkettike
doymayan, kendine sunulan her eyi elde etmeye alan, bu nedenle toplum kaynaklarn
israf etmekten kanmayan, toplumsal ve dini deerlerini bile tketim amacyla gzden

41
Georg Flberth Kapitalizmin Ksa Tarihis.269-270
42
Joyce Appleby Amansz Devrim Kapitalizm Tarihi s.420
43
Structural Cracks: Trouble ahead for global house prices". The Economist (The Economist Newspaper Limited). 2008-05-22. Eriim tarihi:
2008-10-21.
 F.E
karan, etrafna duyarszlaan ve kendisinden bakasn dnmeyen bencil bir insandr. Yeni
tketim alkanlklar kiilerin toplumdaki yerleri iin sahte bir belirleyicilik oluturmaktadr.
17 yandaki bir rencinin yeni kan Ipadi alabilmesi iin organ mafyasna bbreini
satmaya teebbs etmesi bunun en u rneklerinden biridir. 44 Bu balamda Lascha gre,
metalarn propagandas iki ileve hizmet etmektedir. Birincisi, tketimi protestoya ya da
ayaklanmaya bir alternatif olarak sunar. Bu erevede, yorgun ii, alma koullarn
deitirmeye uramak yerine, yaad ortam yeni mal ve hizmetlerle canlandrarak
yenilenme arayndadr (Lasch, 2006: 125). iler, gnlk ortalama saat (toplam bo
zamanlarnn yars boyunca) televizyon izleyip, aralksz bir reklam bombardmanna maruz
kalarak, daha ok eye ihtiya duymaya ikna olurlar. Artk ihtiya duyduklar eyi satn
almak iin paraya ihtiyalar vardr. Para kazanmak iin daha uzun sre alrlar. Bu kadar
uzun sre evden uzak kalnca da, evde olmaylarn, masrafl hediyelerle telafi ederler.
Sevgiyi maddiletirirler. Ve bu ekilde de dng srer gider (Bauman, 2010: 54).45
Baz evreler kapitalizmin ulat hacim asndan, Kore, Tayvan, in ve Hindistandaki
gelimelerin 300 milyon kiiyi yoksulluktan kurtard, gmenlerin Avrupa lkelerinde
igc olarak alarak ekonomik deer elde ettii, Dubai gibi lkelerde alan Hintli
Filipinli iilerin lkelerine para ak salayarak yoksullamann nne gemekte olduu gibi
olumlu grlere sahip. Buna karn dnya ticaretinin yars ve kresel yatrmn yarsndan
fazlas dnya nfusunun yalnzca %14 ne ev sahiplii yapan 22 tanecik lkeye yaryor.
Dnya nfusunun %11 inin yaad en fakir 49 lke ise kendi ilerinde dnya retiminin
sadece %0,5 ini alyorlar. Bu retim deeri yaklak dnyann en zengin adamnn
gelirlerinin toplam kadar. Gezegenin zenginliklerinin % 90 gezegende yaayanlarn sadece
%1 inin elinde. Tanzanya senede 2,2 milyar dolar kazanyor ve bunu 25 milyon kiiye
datyor Amerikal Goldman Sachs Bankas ise 2,6 milyar kazanyor ve bunu 161 hissedar
arasnda paylatryor. Avrupa ve Birleik Devletlerin ikisi de her sene hayvan besinleri iin
17 milyar dolar harcyorlar dnya nfusunu alktan kurtarmak iin sadece 19 milyar dolar
yeterli. 46
Kayda deer ekonomik bymeye ramen gezegendeki eitsizlik son on ylda artt ve
ekonomik gelimeden en ok zengin lkeler faydaland. Sermayenin kresel lekte serbeste
hareket edebilir hale gelmesi sz konusu olduunda ekonomik gelime eitliin gelimesine
dnmyor aksine zenginleri daha zenginletirmek ve fakirleri daha da yoksullatrmakta
byk bir etken oluyor. Sermaye, dnya zerinde dk yaam standartlarna sahip bakir
lke muamelesi grmeye uygun yerler arar; dk maal, kendilerini koruyacak kurumlara
ve devlet korumasn alma imknna sahip olmayan lkeler ile uzun sredir smrlen
lkelerde kar getiren deer farkndan faydalanr. Siyasi denetimden kurtulmu serbeste akan
sermayenin ilk neticesi byk ihtimalle bu deer farknn klmesine yol amak olacaktr.
Bu deiimin, sermayenin farkl yerlere dalmas esnasnda geride kalan kentli emekileri
etkilememesi beklenemez. Artk bu emekiler patronlarn muazzam miktarda genileyen
seenek yelpazesinin yaratt ilave belirsizliin yan sra zgrce hareket eden sermayenin
geici olarak yerlemeyi setii lkelerde emein dudak uuklatacak kadar ucuz olmas
yznden de zorlanmaktadr. Bunun sonucunda gelimi ve yoksul lkeler arasndaki
mesafe gittike daralyor. Fakat pek de uzak olmayan bir zamanda sinir bozucu toplumsal
eitsizliklerden kalc olarak kurtulmu gibi grnen Avrupa lkelerinde 19.yy balarnda
yaanan, sahip olanlar ile olmayanlar arasndaki mesafenin snrsz ekilde ald bu durum
almak zere geri dnyor. 47.
44
http://www.dailymail.co.uk/news/article-2126172/Chinese-boy-sells-kidney-buy-iPad-iPhone.html
45
Yrd. Do. Dr. Vehbi BAYHAN TKETM TOPLUMUNDA BREYN ONTOLOJK MOTTOSU : TKETYORUM YLEYSE VARIM
46
Zygmunt Baumann Modernite Kapitalizm Sosyalizm Kresel ada Sosyal Eitsizlik S.34
47
Zygmunt Baumann Modernite Kapitalizm Sosyalizm Kresel ada Sosyal Eitsizlik S.68-69
KAYNAKA

Wallerstein Immanuel, Tarihsel Kapitalizm ve Kapitalist UygarlkMetis stanbul 2012

Appleby Joyce, Amansz Devrim Kapitalizm TarihiAlfa, stanbul 2012

Febvre Lucien, Uygarlk, Kapitalizm, Kapitalistler mge, Ankara,1995

Marx K., Engels F.,Kapitalizm ncesi Ekonomi Biimleri Sol, Ankara, 2009

Dobb M, Sweezy P., Hill C., Takahashi K. , Hilton R. Feodalizmden Kapitalizme Gei Kaynak,

stanbul,2000

Landes David S., Kapitalizmin Douunsan Yay.stanbul 1998

Giddens Anthony, Kapitalizm ve Modern Sosyal Teoriletiim yay. stanbul 2009

Georg Flberth Kapitalizmin Ksa TarihiYordam, stanbul, 2008

Dobb Maurice, Kapitalizmin Geliimi zerine ncelemeler, Gei TartmalarBelge,stanbul ,2007

Mann Michael, ktidarn TarihiPhoenix Ankara 2012

Kinder Hermann, Werner Hilgemann Dnya Tarihi Atlas ODT Yay. Ankara 2007

Baumann Zygmunt, Modernite Kapitalizm SosyalizmSay Yay. stanbul 2013

Sennett Richard, Yeni Kapitalizmin Kltr Ayrnt, stanbul, 2011

McNeill William H.Dnya Tarihi mge, stanbul 1994

Sedillot Rene, Dnya Ticaret Tarihi, Cep Kitaplar stanbul, 1983