Turk Soylence Sozlugu

+ e-KTAP
TRK
SYLENCE
SZL
Deniz Karakurt
2011
Aklamal
Ansiklopedik Mitoloji Szl
Sayfa |2
Aklamalar
TRK
Dijital Srm iin: SYLENCE
SZL
1. Bu kitap kesinlikle cretsizdir. Herhangi bir bedel talep edilemez.
2. Kaynak belirtmeden alnt yaplamaz, kullanlamaz.
3. Yazarn izni olmadan baslamaz. Deniz Karakurt

4. Yazarn izni olmadan ksmen de olsa deitirilemez.
5. Serbeste datlabilir ve paylalabilir.

Szlk
6. nternet ansiklopedilerine yklenebilir. AIKLAMALI, ANSKLOPEDK
nceleme, Derleme,
Halkbilim, Etimoloji
Trke
Eskiden k gnlerinde ky topluluunun ortak mal olan ky Trk Lehe ve veleri,
odalarnda ocan etrafnda gnlerce, hatt haftalarca sren Moolca Lehe ve veleri.
masals ykler anlatlrd. Bunlar teknolojinin henz gelimemi
olduu dnemlerde dizi filmlerin, arkas yarnlarn yerini tutard.
Ben ocukluk yllarmda bu szl anlatm geleneinin son 382 Sayfa
rneklerine tank olma frsatn yakaladm.
Deniz Karakurt / Pusula Gazetesi, Rportaj Alnts BRNC BASKI
Austos, 2011 / TRKYE
ISBN
978-605-5618-03-2
12+
DENZ KARAKURT, 2011
ONK YA VE ZER OKUYUCULAR NDR.
Tm Haklar Sakldr.
Kaynak gstermek kaydyla her tr alnt yaplabilir.

(lgili alntlar iin yasal gerekedir.)
F-KLAVYE
Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

Sayfa |3
NDEKLER:
1. GR 4
2. YNTEM 7
3. SYLENCE NEDR? 10
4. HARFLER VE SES DEERLER 12
5. SZLK (Harfler Sayfa ):
A 15, B 64, C 92, 96,
D 104, E 113, F 128, G 129,
H 140, I 149, 153, J 160,
K 161, L 208, M 210, N 219,
O 224, 235, P 241, R 244,
S 245, 262, T 266, U 288,
299, V 303, Y 304, Z 332.
6. EKLER 334:
a) Dier Trk Tanrlar 335
b) Dier Mool Tanrlar 337
c) Gezegenler 339
d) Burlar 340
e) Takmyldzlar 341
f) Takvim (Aylar, Hafta, Mevsimler, Gn) 343
g) Rzgarlar ve Ynler 346
h) Renkler 346
i) Akrabalk Balar 347
j) Rtbeler 348
k) Trk Devletleri 349
l) Boy Adlar 350
m) Yer Adlar 351
n) Masal ve Sylence Kiileri 351
7. DZN / Sayfa (Trke-Azerice-Tatarca) 353

8. KAYNAKA 375

Sayfa |4
GR
Dny bir deniz idi; ne gk vard, ne bir yer,

Usuz bucaksz sonsuz sular iindeydi heryer.
(Altay Yaradl Destan Giri Cmlesi.)
Trk efsnelerinde, masallarnda, halk yklerinde ve sylencelerinde yer alan temel unsurlarn ve
bileenlerin tespit edilip bir szlk hlinde sistemli bir biimde ortaya konulmas amalanan bu
alma, belki de Trk Mitolojisi alannda bir ilk olacak kadar geni kapsamldr. Bu amala var olan ve
ulalabilen tm almalar tek tek taranm ve gzden geirilmitir. Buna ramen gzden kam ve
ayrca derlemelere girmeyen balklarn olmas da kanlmazdr. Belirtilmesi gereken dier bir husus
da bu szlk oluturulurken yalnzca derlemelerden vey bakalarna it yaptlardan
yararlanlmaddr. Bunlara ek olarak yazarn Anadolunun deiik yerlerinde krsal hayatn iinde
bulunarak pek ok motifi, figr bizzat iitmi ve szln ieriine eklemi olmas bu yaptn
belirleyici zelliklerinden birisidir. rnein Radloffun Asyada neredeyse yzyl nce derleyerek kayt
altna ald bir cmle, gnmzde Anadolunun kk bir kynde benzer bir slupla hatt birebir
ayn olarak iitilebilmektedir. Bu duruma deflarca, saysz kereler tank olunmutur. nk halk
kltrnde, ky odalarnda anlatlanlar, ister Asyada ister Anadoluda olsun, ayn kkenden
kaynaklanmaktadr.
Yaplan almada Trk ve Mool ayrmna ok fazla gidilmemi, iki kltrn de ortak ve i ie gemi
unsurlara ship olduu gereiyle hareket edilmitir. Hatt ortak gemie ship olduumuz Macar
sylenceleri de mmkn mertebe ele alnmtr. Tam olarak ifde etmek gerekirse, izlenen yntem
u ekilde zetlenebilir. Trk kltrne dardan giren etkiler elden geldiince darda braklmaya
allarak, binlerce yllk ze inilmeye allm, dardan gelen unsurlara snrl olarak ve gerek
grld iin yer verilmitir. ster dil, isterse kltrel olarak tamamen Mool kltrnn bir esi
niteliindeki, Trklere btnyle yabanc olup, anlalmas bile mmkn olmayan etkenler de darda
braklmtr. Ancak bu iki kltrn kesiim blgesi ve tamamen ortak paydas olan kavramlar ise hi
tereddt etmeden ele alnmtr. Hatt biraz zorlama yaplarak, ama ok da arya kamadan
Moolca tbirler de szle alnmtr. Bunun dnda Macar, Nart, een, Ugor mitolojilerine ise Trk
halk kltrnn katk yapt unsurlar orannda deinilmitir.
Smerlere henz ispatlanmam olmakla birlikte n-Trk bir kavim olduklar erevesinde yaklalm
ve gerekli balantlar kurulmaya allmtr. Ancak bu hususta ok da fazla abartl bir yaklam
sergilenmemesine dikkat edilmitir. Yni Smer kltrne it ne kadar mitolojik figr varsa hepsi
alnarak buraya aktarlmamtr. ok kstl llerde ve baz kriterler gz nne alnarak bu yola
bavurulmutur. Hereyden nce Smerlere it motiflerin Trk anlatlar ierisine girip girmediine
baklm, onlarla btnlemesi esas lt olarak ele alnmtr. Daha sonra da etimolojik benzerlikler
gz nnde bulundurulmutur. Smerlerin Trklerle akrabal bir sredir ciddi olarak ele alnan bir
konudur. Her ne kadar bu durum ispatlanmam olsa da, tersine bir iddiann geersizlii
kesinlemitir. Yni Smerlere kesin olarak Trk kkenli bir kavim olarak bakamasak da, en azndan
dilleri asndan Hint-Ari (ayrca ran-Avrupa) ve Hmi-Smi (ayrca Arap-brni) kkenli olmadklar
yzde yz kantlanmtr.

Sayfa |5
Benzer bir sorun da skitlerin Trk bir kavim olup olmadklar tartmalarnda karmza kar. Kesin
olan ey skitlerin (yada kurduklar devletin) tek bir kavimden olumad, farkl kablelerin bir araya
gelerek bir millet meydana getirdikleri ve Trklerin de bu kavimlerin arasnda ciddi bir ounlua ve
hatt ynetici kadrolara ship olduudur. skit mitolojisi ile ilgili kriterler de yine yukarda bahsedilen
yaklamla deerlendirilmitir.
Gnmzde kltrel etkileim kaplar sonuna kadar aktr ve Dny toplumlarnn dnsel ve
toplumsal birikimlerine dir bilgi edinmek ve bunlardan yararlanmak son derece kolaydr. Fakat
buradaki en sakncal husus, egemen kltrlerin kkleri yok etmesi, tekdzeliin belirmesidir. Ayn
durum sylenceler iin de dorudan geerlidir. Yunan-Roma eksenli sylence anlay baskn ve baat
olarak filmlerden, dizilerden, kitaplardan ve en tehlikelisi bilimsel terminoloji zerinden tm
Dnyya empoze edilmektedir. Astronomi, kimya, psikoloji vs. hep bu kltrlerden alntlanan
terimlerle geniletilmektedir. Etkileim kanlmazdr ancak dengeli ve karlkl olduu mddete
olumlu sonular dourabilir.
Trk kltr trih boyunca etkileime ak olmu ve pek ok ey ald kadar, bir o kadar kltrel
katky da komu uygarlklara aktararak bu etkileimi gerekletirmitir. Trk dili ve kltr ska
Macar, Fin, Kafkas (een, Adge, Kabartay) halklaryla ve onlarn anlaylaryla i ie gemi, Fars ve
Arap kltrlerinden youn biimde etkilenmitir. Asyada ise in ve Hint medeniyetlerinin yapt
etkinin kanlmaz sonular olmutur.
Dinler asndan bakldnda ise Budizm, Maniheizm, Hristiyanlk ve zellikle slmiyet, geen
yzyllar ierisinde Trk halk inancnn ekillenmesinde belirli dzeylerde rol oynamtr. slmiyete
girile birlikte tek-tanrl bir anlay yava yava yerlemi ve nihyetinde mutlak geerlik kazanmtr.
Bunun sonucunda da doal olarak yine yava yava eski tanrlar (ruhlar) geni corafyalarda etkilerini
yitirerek unutulmaya balanmlardr. Fakat bu inanlarn kimi zaman biim deitirerek ve
uyarlanarak varln srdrd de bir gerektir. Yeri gelmiken belirtmek gerekir ki, slam ncesi
dneme it ok-tanrl sistemi inceleyip snflandrmak hereyden nce bilimsel bir almadr ve bu
durumun dinsel olarak ekinilecek bir yn yoktur. rnein Kuran- Kerim kimi yetlerinde trihten
sildii baz putlarn (ve onlarn simgeledikleri) tanrlarn adlarn saymaktadr (Necm Sresi 19, 20. ve
Nuh Sresi 23. yetler). Kuran- Kerimin Dny durduka yok olmayaca anlay da gz nne
alndnda; slam Dininin yasaklad, kesin olarak menettii hususlarda bile insan ve toplum
hfzasn yok etmeye deil, korumaya ak bir yaklama ship olduu anlalmaktadr.
Eski alardaki deiik toplumlarn inanlar ierisinde ortaya kan sylenceler, masallar, olaanst
anlatlar, hayali ykler ayn zamanda insan akl doa olaylarna gerekeler ararken bunlar
aklamaya almaktayd. Mesel Ay ve Gnei yiyen canavarlarn, devlerin ykleri pek ok
kltrde Ayn evrelerini vey tutulmalar aklamann balca yant olarak grlmtr. slmiyet
ncesi Trk halk inancnda da durum bundan farkl deildir. Elbetteki gnmzde artk bilimin gelmi
olduu seviyede doa olaylarn aklamak iin insan zihni bu trden yklere ihtiya duymamaktadr.
Fakat bu anlatlara artk gerek yoktur diyerek bunlar unutulmaya terketmek insanln ortak
hfzasn silmeye almak mnsna gelir ki, bu durum bir insann ocukluunda dinledii masallar
unutabilmek iin, tm izlerini ortadan kaldrmak istemesi kadar anlalmaz bir durum olur. nk o
masallar kendi geliiminin bir parasdr, hayatnn bir dneminde Dnyy onlarla alglamtr. Onlar
unutmu olsa bile bilincinin derinlerde bir yerlerde sakl durmaktadr.

Sayfa |6
Orta-Asyada amanist gelenein baz ynlerini slam ve Hristiyanlkla bir biimde badatrarak
srdren toplumlar olduu gibi, bir inan sistemi olarak Kamlk (Trk-Mool amanizmi) dnda
baka bir din kabul etmeyen topluluklar da -saylar ok az da olsa- gnmzde dhi mevcuttur. Bu
toplumlarn bugnk uygulamalar bile gemi alardaki inanlar hakknda pek ok kymetli bilgiler
ierir. Bunun dnda gemi dnem inanlarna it pek ok uygulama ve anlayn rtl bir biimde
gnmzde varln srdrd de grlmektedir. Ancak istisnlar (mesel Gagavuzlarda
Hristiyanlk, Karaylarda Msevilik, Moollarda Budizm, kimi Sibirya ve Altay boylarnda Kamlk)
dnda slam Dini tm Trk dnysnn en nemli ortak paydalarndan ve ortak deerlerinden
birisidir. Trklerin devlet kurarak yaylm olduklar alanlarn tamamnda nfusun en az yzde 90
slmiyeti benimsemi durumdadr. Dolaysyla slmiyet artk Trk dnys iin halk kltrnn asl
unsurlarn da ieren ve etkileyen bir neme shiptir.
Halk edebiyatnda slam ncesi pek ok motif, slmiyetteki kssalar ile kaynatrlarak yeniden
ilenmitir. Tasavvuf edebiyatnda bu durum daha belirgin olarak grlr. Bu nedenle slam Dinini
gz nne almadan Trk halk kltrn inceleyebilmek ve analiz edebilmek mmkn deildir. stelik
Hristiyan (ve Msevi) Trk topluluklar da srekli Mslman komularla etkileim iinde olduklar,
bzen birlikte yaadklar iin, hatt sonradan Hristiyanlam (vey Hristiyanlatrlm) olmalar
nedeniyle slmiyetin etkiledii halk inanlarnn bu topluluklar iin de geerli olduunu rahatlkla
syleyebiliriz. (Mool kltrnde ise ayn durum Budizm iin geerlidir. Budizm Moollar iin artk
mill bir din konumundadr. Tibet vey Hint Budizminden ok farkl anlaylar bnyesinde
barndrarak, kendine zg ynleri belirginleerek ve Mool halk inanndan beslenerek
ekillenmitir.)
Bu eserin konusu slmiyet ncesi halk inanlarn byk oranda iermekle birlikte, gnmzde
slmiyete uyarlanarak sregelen pek ok inan ve anlay nedeniyle slam dininin esaslarn ve
anlatlarn gz nne almak ayrca gerekmektedir. Bu nedenle mitolojik yn olan kavramlarla
birlikte, aslnda dinsel kkenli olduu halde halk kltr ierisinde mitolojik unsurlarla donatlan ve
efsnev nitelik kazandrlan konu balklarna da yer verilmitir.
slmiyet daha nceki alarda yer alan ok-tanrl inanlarn yerine, mutlak anlamda tek-tanrc bir
inan sistemi getirmitir. Bu konuda hibir bulanklk vey mecaz dahi kabul edilmemitir. rnein
Hristiyanlk da tek-tanrc bir inan ngrmekle birlikte, ou mezheplerinde Hz. sann Tanrnn olu
olduu inanc yaylmtr. Ancak slmiyet bu anlamda hibir biimde -meczen bile olsa- Allaha
ortaklk vey akrabalk ba isnat edilemeyeceini, hatt Allaha erimede araclk bile
yaplamayacan ak olarak ortaya koymutur. slmiyet ierisinde akla ve akln kullanlmasna
srekli vurgu yaplmtr. Kuran- Kerimde akln iletilmesi ile ilgili pek ok yet bulunur. Hz.
Muhammed akla ve bilime byk nem vermitir. rnein o dnemdeki pek ok toplumda grld
zere Ay ve Gnee farkl anlamlar yklenmesine kar karak yle demitir:
phesiz Ay ve Gne asla kimsenin lm vey doumu iin tutulmazlar. Ancak bunlar
Allah'n iki yetidir. (Hz. Muhammed, Hadis-i erif)
Hz. Peygambere it bu cmle, doa olaylarna kar bilimsel yaklamn esas alnmasn
vurgulamaktadr.

Sayfa |7
KTAPTA ZLENEN YNTEM
Bu kitap hereyden nce, kaynak taramas yntemi ile ortaya kmtr. Maddeler hlinde yer alan
bilgiler Trk halk kltrn anlatan eserlerden derlenmitir. zellikle eski metinler olabildiince
incelenmi ve terimler bulunup karlmtr. Trk mitolojisinde terimler dizgesi (terminoloji) henz
doru drst olumad, farkl kaynaklarda deiik telaffuzlarla yazldklar iin bu aratrmada eitli
zorluklarla karlalmtr. Hele de bu terimlerin ou hem Trkenin farkl akraba dillerinde, hem de
Rusa, Almanca gibi Trkoloji alannda balca yaptlarn kaleme alnm olduu dier dillerde farkl
yazllarla, farkl harflerin kullanlmasyla kayt altna alndklar iin, bu tarama ilemi olduka
zahmetli olmutur. Madde balklarnn tespiti esnasnda derlenen ve ayn kavram karlayan
kelimelerin farkl yazllarna her balk ierisinde yer verilerek, bylece toplanm olan veriler
korunmutur. zel adlar geldikleri ve vey lehedeki biimleri ile olduu gibi korunmu fakat
Trkiye Trkesine uygun telaffuzlarla yazlmlardr. rnein: Pura eitli kaynaklarda Puura
olarak (ift u ile) yer almaktadr. Oysaki szcn tam karl Trkede Buradr. Burada ne
Puura ne de Bura tercih edilmemitir. nk ilki telaffuza dayal ikincisi ise anlama dayal bir
yazmdr. zel ad olarak Pura vey Pura biimi tercih edilmitir.
Farkl syleyiler Trk alfabesinde yer alan harflerle en yakn biimiyle yazlmaya allmtr.
Dolaysyla szcklerin ve harflerin tam olarak doru seslendiriliine yer vermek, ancak iinde yer
aldklar asl dillerini ve alfabelerini esas almakla mmkn olabilir ki, bu durum daha teknik, daha
kstl bir evreye hitap eden daha bilimsel bir eserde faydal olabilirdi. Fakat bu szln amac, Trk
kltrne ilgi duyan herkesin temel bilgileri edinebilmesidir. Bu nedenle dilbilimsel ve ses bilgisine
dayal olarak farkl dilleri ve farkl veleri ok ynl bir biimde ele alan aklamalar belirli bir
dzeyden ileriye gtrlmemitir. En azndan bu ynde bir aba sarf edilmitir. Ancak yine de yer yer
-gerektii lde- dilbilimsel zmlemelere girmekten de kanlmamtr. Etimolojik analizler ise
okuyucular iin ksmen skc olabilmektedir, stelik bunu deneyen aratrmaclar iin ok zahmetli ve
yorucudur. Buna karn yine de son derece gereklidir ve mmkn mertebe (zellikle Trke kkenli
szcklerde) bu uraa yer verilmitir.
Bunun dnda yazar bizzat Anadoluda kendi yapt derlemeleri ve gzlemleri de eserin her yanna
yaymtr. Fakat bu yaplrken, yaptn doas gerei herhangi bir biimde derleme kriteleri deil de
szlk hazrlama prensipleri dikkate alnd iin bu kitaba yalnzca derlemelerden olutuu gzyle
baklmas da mmkn deildir. nk yukarda da belirtildii zere yalnz bireysel gzlemler deil,
ulalabilen eski kaynaklar ve var olan ok snrl saydaki ada eserler de incelenmeye, dikkate
alnmaya allmtr.
Halk kltrnde ve eski kaytlarda var olan szckler titizlikle bulunarak karlmtr. Yni szlkteki
maddelerin tamam btnyle halk kltrnden alnmadr. Elbette ki bunlarn bir blm Trk dilleri
ierisinde bzen ayn anlam koruyarak, bzen de anlam deiimine urayarak gnmzde varln
srdrse de, bir ksm bugn kullanmda olmayp, Trkenin farkl dillerinin, farkl ve ve lehelerinin
gemiteki halk dilinde vey edebi eserlerinde mevcuttur. Ne eserin ne de yazarn bu kelimeleri
yeniden diriltmeye, kullanma zorla sokmaya alma gibi bir amac kesinlikle yoktur. Fakat kimi
szcklerin ilerleyen zaman ierisinde sanat eserlerinde ve bilimsel kaynaklarda ilenerek yeniden
kullanma girebilmesi de mmkndr. Bylesine kendiliinden kullanma yeniden giren szckler
Trkeyi zenginletirecektir ve bunun hibir olumsuz yan da yoktur. Fakat bu kesinlikle zorlama ile
olmayaca gibi, bu yaptn da asl amacnn da dndadr.

Sayfa |8
BLGLERN SINIFLANDIRILMASI
TrkMool kltrndeki sylencesel unsurlar genel olarak drt snfta toplanabilir. Mmkn
olabilecek temel farkllklar gz nne alarak yaplabilecek bir snflandrma u ekildedir:
A. TNSEL (RUHN) VARLIKLAR:

Trk kltrnde bu unsurlarn arasnda kesin izgilerle belirlenmi net farklar ve ayrmlar yoktur.
Aslnda bahsi geen varlklarn hemen hepsi de birer koruyucu ruh niteliindedir. Burada ruh
kavramndan anlalmas gereken ey de yine soyut bir varlktr. Bilinen anlamda insan ruhunu
dnmek bu kavramlar ok fazla daraltmaya ve yanl alglamaya sebebiyet verecektir. Trk halk
inancnda bitkilerin, hayvanlarn hatt cansz varlklarn da ruhlar vardr, en azndan gemite bu
inan kesin olarak byleydi. Fakat bu ruhlar insandaki gibi onunla kaynam olmayp, ona bal olan
ve onu koruyan ama yine de ondan ayr bir olgu olarak ele alnmaldr.
1. TANRILAR: Yaratc ve ynetici glerdir. Kiilie brndrlmlerdir. Eril tanrlar Han, diil
tanrlar/tanralar Hanm (Moollarda Hatan) szcnn isimlerinin sonuna getirilmesiyle
tanmlanrlar. Vey erkeklere Toyun, diilere Hatun sfat eklenerek kullanlrlar. Kimi zamanda Ata
vey Ana olarak anlrlar. rnein: Alaz Han (Alaz Toyun, Alaz Ata), Kbey Hanm (Kbey Hatun,
Kbey Ana) Burada deinilmesi gereken en nemli husus, benzer isimlerdeki e szcklerin
kullanmnda, aralarndaki ayrma dikkat edilmediinde ou zaman eitli karklklar ortaya
kabileceidir. rnek verilecek olursa Ay Ata bir tanrdr. Ay Han ise Ouz Hann olu olan bir
kiidir. Tanrlar insan biimine brnm olsalar bile, bu biimsel (d grn algs ile ilgili) olarak
yalnzca betimlemelerde var olan bir durumdur ve asl tanr vasflar yni insanst ynleri hep n
plandadr. Tanr adlar ierisinde nemli olanlar ayrntl bir biimde, hatt ikinci derecedekiler de bir
szln elverdii lde incelenmi fakat nc derecedeki tanrlara dir ayrnt zaten halk
kltrnde yeterince mevcut olmad iin sdece ksa tanmlamalarla yetinilmek zorunda kalnmtr.
Listenin daha titiz derleme almalaryla ok daha fazla genileyebilecei kesindir.
Trk inan sistemindeki tanr anlay Bat ok-tanrclndan olduka farkldr. Bu nedenle farkl
kaynaklarda eitli hatlara dlmtr. Trk amanizminde tanr olarak vasflandrlan tm
varlklar aslnda koruyucu ruhlardr ve bunlarn dierlerine gre daha st seviyelere km olmalar
temel belirleyici zelliktir. Bu ruhlara insni vasflar verilmesi, insan biimli olarak anlatlmalar onlarn
ruhsal varlk olma zniteliklerini deitirmez. En yukarda yer alan Kayra Han soyut ve mutlak bir
yaratc olarak dnlr. Tanrlar arasnda madd yn en az vurgulanan odur. Fakat yine de zaman
zaman insan biimli olarak tasvir edildiine rastlanr. Ancak Tengri (Gk-Tanr) vey baz Trk
kavimlerindeki Tura anlay soyut (insni olmayan) tanr inancn ok byk oranda ve belirgin bir
biimde kavramsallatrmtr. Eski amanist Trk kltrnde melek kavram yoktur ancak bu kavram
yer alm olsayd, Kayra Han hricindeki tm tanrlar/ruhlar melek olarak adlandrmak hi de yanl
olmazd. nk Trk sylencelerindeki tanr kavramn Yunan vey Roma mitolojilerindeki gibi
anlamak ok yanl sonular douracaktr. Daha tede ise Kayra Han bile aslnda Tengri (Kuday, Oan)
olarak adlandrlan kapsayc ve yaratc gcn yansmasdr. Bu balamda slam ncesi Trk inan
sisteminde en yukardaki tek Yaratcya doru ilerleyen bir dzen vardr. Fakat bu dzenin tanrlam
koruyucu ruhlar da kapsayan karmak bir yapda olduunu sylemek daha doru olacaktr. zetle
slam ncesi eski Trk inancnda Tengri tektir ama tanrsal nitelik tayan baka varlklar da vardr.
Budizm (ve Lamaizm mezhebi) ile Maniheizmin etkileri, yresel alg farkllklar ve hatt Batl bilim
adamlarnn bzen doru bzen de yanl yaklamlar sonucu bu konu iinden klmaz bir hal almtr.

Sayfa |9
Kimi grler, eski Trk inancnn tek-tanrclktan ok-tanrcla doru deitiini ne srmtr.
Ksmen tutarl bir yn olan bu iddiann yzde yz doru olduunu ne srmek u an iin mmkn
deildir. Ancak bu gr desteklemek iin kimi kaynaklarda slmiyetin bir ngrs dayanak
noktas olarak kullanlmtr ve buna gre tm dinlerin kkeninde, aslnda en bata tek yaratc (yani
Allah) inancnn var olduu ancak insanlarn yoldan karak bu inanc tahrif ettii kabul edilir. Kesin
olan ey Tengricilik inancnn gerekten de tek-tanrc bir dinsel anlaya olabildiince yaklam
olduudur. Bu nedenle Trkler slmiyetin tek Tanr (Allah) inancn benimsemekte ok fazla
zorlanmamlardr.
2. ATA-ANALAR: Genellikle soyundan gelindiine inanlan bir varl vey yine soya dayal olarak
kendisine zel bir nem verilen yaratc doa unsurlarn niteler. rnein: Br Ana (Kurt Ana), Zlant
Ata (Ylan Ata), Barak Ata, Yel Ata, Su Ana Bunlar da belirli bir kiilie shiptirler vey simgesel
zellii bulunan bir canlnn biimindedirler. Tanrsal zelliklere ship olduklar iin tanr
snflandrlmas ierisinde de deerlendirilebilirler. Dier nemli bir husus da tanr olarak anlan
isimlerin sonunda Han vey Hanm unvan yer almakla birlikte Ana vey Ata tanmlamasnn aslnda
onlar iinde geerli olduudur. Mesel Umay Hanm iin Umay Ana ifdesi ounlukla kullanlr.
3. YELER: Koruyucu ruhlardr. Bir varln yannda vey onun iindedir. Fakat koruduu ve temsil
ettii bu varlktan ayrlabilir, yine de ondan ok da fazla uzaklamaz. ou zaman kiilik zellikleri net
olarak ortaya koyulmaz, nk saylar ok fazladr. Pek ok doa unsurunun koruyucu ruhu vardr.
4. DER SOYUT VARLIKLAR: Bunlarn pek ou da aslnda ye vey Ruh olarak deerlendirilebilir.
Fakat ok daha fazla zellemi anlamlar ve nitelikleri olan varlklardr. rnein; or (Cin), Abas
(eytan), Krms (Haylet) gibi.
B. CANLI VARLIKLAR:
1. KLER: Sylencesel olmakla birlikte soyut nitelikte olmayp, insan olarak tanmlanan bireylerdir.
ou zaman bir topluluun nderi vey kahramanlk yapm kiiler olarak grlrler. Srad gleri
ve insanst zellikleri olsa da, insni niteliklerini yitirmemilerdir.
2. HAYVANLAR / BTKLER: Kutlu hayvanlar vey kutsal saylan bitkilerdir. zel bir neme shiptirler.
Soyundan gelinen bir hayvan olabilir. nsans zellikler atfedilmitir. Bozkurt, Alageyik, Brkt gibi
hayvanlar vey Ulukayn, Bayterek gibi aalar
C. DSEL VARLIKLAR:
ou zaman masal yaratklarn ve hayli zellikleri olan canllar ierir. Albs (Cad), Yelbeen (Dev),
Tepegz gibi
D. CANSIZ / NESNE VARLIKLAR:

zel bir neme ship olan vey kutsallk ierdii dnlen somut nesnelerdir. Kopuz, Ok, Ota, Ak
Da, Kan Irma gibi.
E. KAVRAMLAR:
Soyut kavramlardr. rnein Kut, Yom, Arpa gibi

S a y f a | 10
SYLENCE NEDR?
Sylence vey Sylen szc efsne, rivyet, anlat, masal, halk yks gibi kavramlarn tamamn
ifde eden bir terimdir. Nesilden nesile aktarlan ve insanst varlklarn yklerinin doayla
btnleik ve gereki bir yap ierisinde anlatlmasyla oluan anlatlar toplamdr. Eski alardan bu
yana anlatlagelen olaanst olay ve varlklar konu edinen imgesel yklerdir. Sylen kelimesi
konumak, anlatmak, sz vermek anlamlar ieren Soy/Sy/Sz kknden tremitir. Kkteki Soy
anlam, nesilden nesile aktarlmay da ierir. Dede Korkut yklerinde yer alan Soy Soylamak (bzen
Boy Boylamak) tbiri destan okumak mns tar.
Bat dillerinden tm Dnyya yaylm olan karl ile Mit (Myth, Mythos) anlamnda kullanlr.
Mitoloji (Mythology, Mythologia) ise mitleri inceleyen bilim dal vey sosyal bilimlerin bir kolu olup
Trkeye Sylen-Bilim olarak evirmek mmkndr. Fakat Mitoloji szc ou zaman bilim dal
mnsnn tesinde dorudan Mit (Myth, Mythos) ile eanlaml olarak kullanlr hle gelmitir. Mitler
efsnelerin, halk inanlarnn, masallarn, kayp gemi aara dir anlatlarn toplamdr.
1. Mitoloji ok uzak, gemi alarn ve gerek olmayan hayli dnemlerin birbiriyle i ie getii
zamanlar anlatan dsel ykleridir.
2. Mitoloji, baz konularn trihten alsa bile ierisine olaanst motifler katlmtr. Trihsel
gereklik bunlarn ierisinde erir, dalr ve hatt tamamen kaybolur.
3. Mitoloji kesinlikle bir din deildir. Dinsel bir gr savunmaz. Ancak, gemi dinlerden ve hatt
var olan mevcut dinlerden motifler, unsurlar edinmi olan halk inanlarn da dikkate alr. Mitoloji
ierisinde gnmz dinlerine it anlatlar (kssalar) da bulunabilir.
4. Mitoloji gemi alardaki inanlarn doruluunu savunmaz. Bunlarn devam ettirilmesini vey
yeniden canlandrlmas gerektiini asla ne srmez. Eer yle olsayd bugn Dnynn en ok
tannan mitolojileri olan Yunan ve Roma mitolojilerinin dorudan ve birincil muhatab olan Avrupa
halklar ve milletleri topyekn panteist (ok-tanrl) inanlara ship olurlard. Ancak tam aksine
mitolojik konular filmlerinde bile srekli tekrar tekrar yeniden ileyen Avrupa, ok byk oranda
Hristiyanla inanmaktadr. Avrupada amanizme vey ok-tanrcla inanan herhangi bir
topluluk -istisni bireysel tercihler dnda- kitlesel anlamda neredeyse hi yoktur. ok-tanrl
inanlar, gnmzde Dny nfusunun kk bir ksm hri, byk oranda geerliliini yitirmi
durumdadr. Bu nedenle mitolojik anlatlara genellikle dsel vey masals ykler olarak baklr.
5. Mitoloji gemiten szlp gelen, ister dinsel, ister geleneksel olsun tm uygulamalar, halk
inanlarn dikkate almaya alr. nanlar nesnel ve tarafsz olarak deerlendirir. Hibir inanca
nyarg ile bakmaz.
Dolaysyla mitolojinin amac eski ok-tanrl inanlara bir vg, onlara zenme, onlar yceltme ve
hatt kimilerinin zannettii (vey kastl olarak ne srd) gibi bunlar yeniden yayma vey
diriltmeye alma deildir. Mitoloji pek ok ilgi ekici ksm olan, birbiriyle balantl anlatlar
btndr. Filmlerde izledii fantastik yklere kimse inanmaz. yleyse neden izlenir? Ama
elenmektir. Mitoloji de tpk kurmaca filmler gibi gnmzde bir elence aracdr. Hatt Avrupa bilim
terminolojisinde olduu gibi bir terim retme kaynadr. rnein bir ay ad olan Mart szc,
Osmanldan bu yana kullanlr ve sava tanrs Marsn adndan gelir. Dny bilim literatrnde ortak
olarak kabul gren gezegen adlarnn tamam Roma tanrlarnn adndan gelir. Tp, kimya, biyoloji
kaynaklar mitolojik kkenli szcklerle doludur. Ama mlesef bunlarn hepsi Bat mitolojilerine ittir.

S a y f a | 11
Mitolojik yklerin derin dersler ve ibretler ierdii de baka bir gerektir. Bunlar binlerce yldr
insann ilkel doasndan kaynaklanarak ortaya kt iin insana kendisini ve kendi gemiini anlatr.
nsann alar ierisinde kat ettii mesfeyi ortaya koyar ve zihninin ulat yeri gstererek
insanolunun kendisini tanmasna yardmc olur. Mitoloji yeri geldiinde din ile hurfenin birbirinden
ayrt edilebilmesini bile salar. rnein slam Dininin (Kuran- Kerimde) anlatt cin kavram ile
masallarda anlatlan vey halk kltrnde bahsedilen cinler aslnda birbirlerinden ok farkl olmakla
birlikte, masals zelliklerin bir ksm cinlerin gerek nitelikleri zannedilir olmutur. Hatt Trk halk
kltrndeki cin anlay ile mesel Endonezyadaki vey bir Afrika kablesindeki cin algs birbirinden
aslnda ok farkldr. Fakat herbiri kendi kltrndeki zellikleri slamn ngrs olarak kabul eder,
yle sanar. Oysaki aslnda durum ok farkldr. Bunu anlayabilmenin tek yolu Mitoloji (Sylen-Bilim)
syesinde halk kltrnn ekillendirdii ksm belirlemekten geer. Bu ksm ise ou zaman slam
ncesi dnemlere kadar uzanan etkilerle biimlenmitir.
Gnmzde mitolojik konular daha ok sanat dallarnda yararlanlan konular hline gelmitir. nk
ok zengin armlar ierirler ve dorudan insan doasnn kendisinden kaynaklanm olduklar iin
bu konularn ilenmesi ve anlalmas sanat iin de, sanatn muhatab olanlar iin de ilgi ekicidir.
Mitolojik karakter ve figrlerin heykel, resim, edebiyat ve hatt sinema / televizyon eserleri olarak
yeniden ilenmesi bir lkenin zgn sanat anlaynn olumas iin ilk arttr. Yeri gelmiken belirtmek
gerekir ki, mlesef Trk dnys bu konuda kendi mitolojisini ilemekte olduka yetersiz bir
durumdadr ve mitolojiye dayal sanat rnleri sfr dzeyindedir. Dnyda Yunan ve Roma
mitolojileri bu konuda yine baskn ve ezici bir biimde en nde yer alr. Onlarn ardndan Hint
mitolojisi yine sanat eserlerinde youn olarak kullanlr. Daha sonra ise Germen / skandinav Mitolojisi
sralamaya eklenebilir.
Sylentiler
Sylenti (rivyet), herhangi bir olayn olduuna dir, toplumda anlatlagelen ama kesin olarak
dorulanmam haberdir. Yazl olmayan alara it anlatlarn korunma ve aktarlma biimidir.
Toplumun ortak hfzasnda kulaktan kulaa, azdan aza anlatlan hikye, destan ve efsneler
yeterli sayda insann belleinde korunur. Ebetteki bu arada ekleme ve karmalar ile farkllamalar
meydana gelir. ykde eksilmeler ortaya kabilir nk anlatc unutabilir vey fazlalklar oluabilir
nk anlatcnn hayal gc devreye girebilir vey baka hikyelerle birletirilebilir. Sylentilerin
aktarl biimleri ise farkl farkldr. Ertei (Masal), Olongo (Destan), Anz (Efsne), Nal (Halk
Hikyesi) gibi Trk kltrnde bu anlatlar daha ok ky odalarnda vey otalarda insanlarn
topland zellikle k gnlerinde anlatlr. Gl bellee ship kimselerin gnlerce, haftalarca hatt
aylarca sren anlatt bu hikyeler topluma ve kuaktan kuaa aktarlr. Gnmzde dahi devam
eden bu gelenek mlesef yok olmaya yz tutmaktadr. Sylentiler ikiye ayrlabilir.
1. Ortak Sylentiler: Bunlar bir ulusun vey ok daha geni bir corafyann, rnein tm Trk
dnysnn ortak hfzasnda yer alr. Sylencelere dnerek nesilden nesile aktarlr. rnein Ouz
Kaan, Beyrek Han, Deli Dumrul gibi
2. Yresel Sylentiler: Daha ok belirli bir yreye, kye vey ehre it rivyetlerdir. Gemiteki gerek
olaylarla balantl olabilirler. rnein; Sivasn arkla lesine bal Akakla (Acakla) Bucann
kurulu sylentisinde Aca Bey adl bir kiinin A Kayalar (Aca Dalar) evresinde nasl yerletii,
daha sonra kznn ana kavumak iin abalarken bu kayalardan aaya nasl dt anlatlr. Bu
olayn gerek bir olayla balants olma ihtimali olduu kadar genel motiflerden kurulmu olmas da
muhtemeldir. Fakat arka fonda dima geleneksel unsurlar sylentinin iine ilemitir.

S a y f a | 12
HARFLER, SES DEERLER VE SZCKLERN YAZIMI
Szln ieriini oluturan balklarn ve terimlerin azmsanamayacak bir ksm, geleneksel szl
iletiimle Trk dnysnn ok deiik blgelerine yaylm olduu iin bunlarn farkl biimlerde
telaffuzu da kanlmaz olmaktadr. Bu nedenle Trk alfabesinin olanaklarna ve dier Trk dillerinin
farkl harflerine ve ses deerlerine ksaca deinmekte yarar olacaktr. Gnmzde alfabe almalar
dikkate alndnda Trk cumhriyetlerde bu ynde son derece olumlu gelimeler yaanmaktadr.
rnein Azerbaycan, lkemizdeki Trk alfabesini temel alan bir sistemi kabul etmitir. Trkiye
Cumhriyeti alfabesinin zerine tane harf (yeni ses deerleri) ekleyerek kendi alfabelerini
oluturmulardr. Tatarlardaki harf says daha fazladr. Aada baz harflerin incelenmesi bunlarn
Trkeye eklenmesini istemek amac gtmez ve byle bir neri de bu eserin amac dndadr. Fakat
klavyelerde zaten bulunan ve Trk dillerde de resmi olarak kullanlan zellikle Q, W, X harflerinin ses
deerlerini anlamak faydal olacaktr. Bylece en azndan Trk dillere uygun olarak
alglanabileceklerdir. Bu harflerden balcalar u ekildedir:
:_[Azericede, Tatarcada, Gagavuzcada ve Trkmencede.] Ksa, kapal, boazdan gelen bir E

sesidir. Normal E harfine gre daha ksa ve serttir. Ayrca A/E aras bir ses olarak ngrlr. ddia
edildiinin aksine Anadolu Trkesinde ok sk rastlanmaz ve normal E sesinden tam olarak ayrt
edilebilmesi gnmzde ok zordur. Ancak yine de btnyle ortadan kalm olduu sylenemez.
rnein: nc (nce), Ann (Anne), lma (Elma), Ak (Ake) szcklerindeki E sesleri boaza yakn
olarak karlr. Azericede (/) biimiyle youn olarak kullanlr.
Q:_[Tatarcada ve Azericede.] Grtlaktan vey grtlaa yakn karlan kaln bir K sesidir. Arapadaki
Kaf harfini karlar. rnein: Qaln (Kaln), Qadn (Kadn), Qayn (Kayn), Qurt (Kurt), Qoyun (Koyun)
szcklerinin okunuunda bataki K sesi grtlaktan ve kaln bir tonla sylenir. Olaan K sesi ile
arasndaki fark ok bilinen bir rnekle Kr ve Qar szcklerinin okunuunda rahatlkla anlalabilir.
Trkede olduka sk kullanlan bir sestir. Kimi lehelerde ise bu sese olduka yakn ve boazda daha
aadan karlan grtlaks bir G sesi olarak okunur ve sylenir. rnein Azericede resmi harflerden
biri olan bu ses kaln bir G gibi kar. Anadolu ve Dou Anadolu azlarnda bu biimiyle yaygn
olarak kullanlr. rnein: Qadn (Kadn) kelimesindeki Q grtlaks bir G gibi sylenebilir.
X:_[Tatarcada ve Azericede.] Boazdan gelen grtlaks bir H sesidir. Normal H sesi hibir engele
taklmadan karken, bu ses boazn st ksmnda titreir ve biraz daha serttir. Osmanlcadaki
geleneksel adlandrmayla kaln Ha harfini karlar (ince He deil). rnein: Xal (Hal), Xoroz
(Horoz), Xoca (Hoca), Xamur (Hamur) szcklerinin okunuunda bataki H sesleri boazdan
kartlr. Trkede olduka sk kullanlan bir sestir. Kimi lehelerde ise daha aadan karlan
grtlaks ve hrltl bir H sesi olarak okunur ve sylenir. rnein Azericede resmi harflerden biri olan
bu ses kaln, hrltl olarak kar. Bu durumda Arapadaki H harfine denk gelir. ve Dou Anadolu
azlarnda bu biimiyle yaygn olarak kullanlr. rnein: Azerice Baxmax (Bakmak) fiili.
W:_[Tatarcada ve Trkmencede.] Tpk U sesine benzeyen ak bir V harfidir. Dudaklarn dilere

dedii Klasik V sesinden kesinlikle farkldr nk W harfinde dudaklarn kapanmas sz konusu
deildir. Arapadaki Vav ve Bat dillerindeki W sesi balca rneklerdir. rnein: Dawul (Davul),
Hawlu (Havlu), Kawun (Kavun) szcklerinin okunuunda V sesleri dudaklar ve diler birbirine
demeden karlr. ok fazla olmasa da Trkede kullanlan bir sestir.

S a y f a | 13
:_[Tatarcada, Trkmencede.] Damaktan karlan N/G karm bir sestir. Bzen de N/ olarak
ngrlr. Pek ok azda N sesine dnmtr. Osmanlcadaki noktal Kaf- Nni harfinin
karldr. rnein: Yagn (Yangn), Beg (Beng), Sg (Sng) szcklerinin okunuundaki gibi.
Pek ok kaynakta Tengri olarak yazlan szck aslnda Teri eklinde okunur. ddia edildii gibi
Trkede ok sk kullanlan bir ses deildir. Genellikle ard arda gelen N ve G seslerinde ortaya kar.
Azericede bu durumda yumuatma ireti G harfi zerinde () yer alr. rnein: Yann. Tatarcada
() biimiyle kullanlr. Kimi lehelerde ise boazdan karlan grtlaks ve boumlu bir sestir.
: [Trkede, Azericede, Tatarcada.] Trkede balayc bir harftir. ounlukla nne geldii sesli
harfin yinelenerek veya uzatlarak okunmasn salar. rnein: Da (Daa gibi okunur). Ancak baz ve
ve lehelerde ve Anadoludaki pek ok yrede boazdan gelen Hrltl G sesi olarak da sylenir. Bu
durumda Arapadaki Gayn harfini karlar. Almanlarn Grtlaks R harfine benzer. rnein:
Marur szcndeki sesi hrltl olarak kar.
Not: Baz dillerde rnein Gagavuzca ve Krgzcada harfi sesli harflerin ard arda iki kere yazlmasyla
elde edilir. rnein: Uur (Uur).
Dzeltme/apka mi (^): Bu irete daha ok yabanc kkenli szcklerin yazmnda ihtiya duyulur.
Trk Alfabesinde resmi olarak ngrlen , , harfleri aslnda yaln biimlerinden farkl birer ses
deeridir. Dolaysyla apkal harflerin kaldrlmalarna ynelik tartmalar uygun olmayp tam aksine
kullanmlarnn tevik edilmesi gerekir. Ancak bu iretin kullanlmasnda baz karklklar
bulunmaktadr ve bunlarn giderilmesi gerekir. Hereyden nce inceltme amal m yoksa uzatma
amal m kullanlaca kesinletirilmi deildir. Genelleyici bir yaklamla (Dzeltme mi mantyla)
her ikisini de ierdiinin ne srldne sklkla rastlanr. Fakat bu yaklamn karkl daha da
artrd grlmektedir. nceltme mi adyla zellikle K, G ve L harflerinin inceltilmesi iin
kullanlmasn neren bir gr bulunur. Burada kesinlikle doru alglanmas gereken bir husus udur;
byle bir kullanmda bu iret zerine geldii nl harfleri deil, iinde bulunduu hecedeki nsz
harfleri inceltir. Dolaysyla nszleri inceltmek iin nlleri kullanmann ne derece uygun olduu
zaten ok eskiden beri var olan bir tartmann konusudur. Pek ok Trk alfabede Kaln/nce K
karkl Q/K ayrm ile giderilmitir. Benzer biimde Kaln/nce H karklna engel olmak iin
X/H ayrm yaplmtr. Dolaysyla inceltme ihtiyac duyulmaz. nce L harfine ise pek ok lehede
zaten rastlanmaz ve Trkede ise ok snrl olarak kullanlan bir sestir. Bu iretin uzatma amacyla
kullanlmasnn daha doru olaca ynndeki grler ise uygulamada daha fazla rabet grr.
zellikle Arapa ve Farsa evirilerde vey okunua dayal metinlerde uzatma amal kullanmn tercih
edildii grlmektedir. stelik Dzeltme mi ile ok benzeyen ve el yazlarnda sklkla birbirlerinin
yerine kullanlan Uzatma mi () baz alfabelerde, (rnein Letoncada) kullanlmaktadr.
:_[Trkede.] Uzun bir A sesidir. rnein: Lle, Hl, Nne, Trih, lem.
:_[Trkede.] Uzun bir U sesidir. rnein: Sknet, Mris, Mzip, Sni.
: [Trkede.] Uzun bir sesidir. harfi zerine iret koyulmas ift noktalama olacandan yalnzca
apka kullanlr, nokta der. rnein: Mill, Dn, dem, Ddem, Mde.
: [Gagavuzcada.] Uzatlarak okunan bir E sesidir. Trkede sdece birka kelimede mevcut olduu
iin kullanm ngrlmemitir. rnein: Mmur, Tlif, Mzun, Tsir, Tmin, Joloji, Toloji.
: Uzatlarak okunan bir o sesidir. Trkede sdece birka kelimede mevcut olduu iin kullanm
ngrlmemitir. rnein: Al, Ab, Y, Kperatif, Krdinasyon, Petika.

S a y f a | 14
Vurgu mi (): Trkede sessiz harflerde kullanlabilir. zellikle yabanc kkenli kelimelerde sert ve
vurgulu bir syleyi kazandrr. rnein: Ha (Hacc), Ha (Hakk). Ayrca szck iinde sessiz harfte
duraksanp sesli harfle heceye balanmasn salar. rnein: Kta (Kta), Meun (Melun).
Aksan mi (`): Trkede fonetik gsterge olarak sessiz harflerde kullanlabilir. K, G, L gibi harflerin
inceltilmesini salar. rnein: Rzgar, Dergah, Tezgah, Ydigar, Gah, Mek an, Kar, Dkk an, Lal ,
Ll e, Hal , Rol , Gol . Aksan minin, sessiz harfler zerinde deil de bulunduu hecedeki sesli harfe
kaydrlarak kullanlmas tartmal bir husustur. ( rnein: Kr, Gh, Ll, Hl, Rl, Gl )
Trkede Kullanlmayan Baz Harfler

: [Bakurtada.] Peltek S sesidir. Arapada e olarak bilinen harfi karlar. Bu harf gerekte
Arapadaki iki noktal Te harfinin peltek biimi olan noktal bir harftir. Dolaysyla Peltek S
bzen () olarak da gsterilir. nk dilin dilerin arasna dedirilmesiyle karlan bu ses kimi zaman
T harfinin bzen de S harfinin bir trevi olarak grlr. Yni = olarak ifde edilebilir. rnein: Eer.
: [Bakurtada.] Peltek Z sesidir. Arapada el olarak bilinen harfi karlar. Bu harf gerekte
Arapadaki noktasz Dal harfinin peltek biimi olan tek noktal bir harftir. Dolaysyla Peltek Z
bzen () olarak da gsterilir. nk dilin dilerin arasna dedirilmesiyle karlan bu ses kimi zaman
D harfinin bzen de Z harfinin bir trevi olarak grlr. Yni = olarak ifde edilebilir. rnein: eka.
:_[Gagavuzcada ve Moolcada.] Sert bir TS gibi iitilir. Fakat kesinlikle bitiik iki ses olmayp
kendine zg bir ses deeri vardr. Moolcada sesinin trevi olan bir harftir. rnein:
Moolcadaki ag (a, Tsag okunur), eeg (iek, Tsetseg okunur) szcklerinde olduu gibi.
Rusada, Slav dillerinde ayrca Kiril alfabesini kullanan pek ok dildeki Kiril Tse harfinin Latin
karldr. Gagavuzcada ise Slav kkenli kelimeleri yazmakta kullanlr.
: Sert bir DZ gibi iitilir. Fakat kesinlikle bitiik iki ses olmayp kendine zg bir ses deeri vardr.
Gagavuzlarn da kulland Moldova alfabesinde (ve birebir ayn olan Rumen alfabesinde) resmi
olmayan harfler arasndadr. Bu dillerdeki eski metinlerde sklkla rastlanr. Slav dillerinde, ayrca Kiril
alfabesini kullanan baz dillerde J sesinin trevi olan bir harftir. Ses olarak Macarcada, Bulgarcada,
Bonaka'da yer alr ve DZ olarak yazlr. rnein; Macarcadaki Bodza (Boa: Mrver Meyvesi).
Kiril alfabesini kullanan baz dillerdeki (rnein Abhazcadaki) Kiril Dze harfinin Latin karldr.
: nce L harfidir. Dilin ucunun daman biraz gerisine ekilerek dedirilmesiyle karlan bir sestir.
nceltme mi ile yazlan baz kelimelerde aslnda sesli harf deil L harfi incelmitir. Her ne kadar
Trkede yazarken kullanlmasa da bu szckler ince L ile okunur. rnein: H, La, Go, Ro.
: Kiril alfabelerinin latinizasyonunda Trkedeki J sesini gstermek iin de kullanlr. rnein: ilet,
andarma, Eder.
Aklamalar
1. Madde balklarnn altnda yer alan Edeer szckler kavramn dier Trk dillerindeki
karlklarn ifade eder. Bu karlklar Trk Alfabesi ile yazm esas alnarak verilmitir.
2. Maddelerin sonunda yer alan Anlam blmleri etimolojik zmlemeler iermektedir. Bu
zmlemelerde Trk dillerinin yan sra Moolca, Tunguzca, Altayca dilbirlii de dikkate alnmtr.
3. Anlam blmlerinde ayra ierisinde kelimelerin etimolojik kkleri verilmitir. Kklerin tespitinde
ses deiimleri de belirtilmitir.

S a y f a | 15
-A-
AAL: Sayg Szc. [ TKA: al ]

Edeer: AL, AAL
Kutsal saylan isimlerin banda kullanlr (Hz. gibi). Yakut mitolojisinde yaygn olarak kullanlan bir
kavramdr. rnein; Aal Luk Mas (Kutsal Ulu Mee).
Anlam: (A/Ag/Ak vey Al). Kutsal ruh demektir. Yakutada ruhlar armak anlamn da, kendi
ieriinde tayan bu szck, kutsal ruh tanmlamasn bnyesinde barndrr.
AAN: Sayg Szc. [ TKA: an ]

Edeer: AN, AAN
Kutsal saylan isimlerin banda kullanlr (Hz. gibi). Yakut mitolojisinde yaygn olarak kullanlr.
rnein; Aan Kbey Hotun (Saygdeer Kbey Hatun).
Anlam: (A/Ag/Ak) vey (An). Yce varlk demektir. Du etmek ierii szcn kknde mevcuttur.
Dolaysyla tanrsal vey ruhsal bir gce ynelii ifde ettii grlr. Anmak fiili ile de alkaldr.
ABAKAN: Ay Kral. [ TKA: Abaqan ]

Edeer: ABAHAN, APAHAN, ABAAN, ABIAN, ABAGAN
Abakan Irmanda boulduuna inanlan ve Hakaslarn atas olarak kabul edilen efsnev kiidir.
zelde Abakan boyunun atas olarak anlr. Yamur yadrd ve Altaylar koruduu inan Hakaslar
arasnda olduka yaygndr. Bir sylentiye gre Abakan Irmann ad, kysnda yaayan Aba Han (Ay
Han) adl bir savann atyla birlikte bu nehrin sularnda boulmas nedeniyle verilmitir. Ayrca
Hakasyann bakenti Abakan (Hakasa: Aban) adn yine bu kahramandan alr. Ay, Hakaslarda kutsal
ve soyundan gelinen bir hayvan olarak grlr. Hakaslar, Abakan Hann bu rman kaynanda
yaadn ve koruyuculuunu yaptn dnrler. Abakan Hann atyla rman bir kysndan dier
kysna atlad anlatlr. Kk Abakan ve Byk Abakan rmaklarnn kavutuu yerde ayya benzer
biimli kayalar bulunmaktadr. Bir efsneye gre Abakan adl bir gen, kylleri karan bir ay ile
savaarak onu yener ve ldrr. Bunun zerine aynn gvdesinden bir rmak doar. Bir baka
rivyette ise, Abakan Irmann etrafnda gemite ok fazla ay yaad iin rmaa bu adn verildii
ne srlr. Abakanlarn aydan trediklerine dir inanlar, aynn bir ongun (totem) hayvan olarak
kabul grmesine neden olmutur. Baz Trk boylarnda Aba Ts (Ay Ruhu) adl bir ongunun
bulunduu da bilinmektedir.
Anlam: (Ab/Ap/Ay/Av/Az). Ay Han vey Ay Kan demektir. Anadolu Trkesinde Abakan
szc cmert, erefli, onurlu anlamlarna gelir. Abartmak ve Azmak fiillerinde olduu gibi bu
kkten gelen szcklerde byklk ve iddet ierii bulunur. Abi (byk erkek karde) ve Aba/Apa
(baba, dede) mnlar da yine bu isimle alkaldr. Eski Moolca ile Manucada Aba ve eski Trkede
Ab szckleri av, avlanmak mnlarn da barndrr. Moolcadaki Abgalday (Avgalday) szc ise
aman maskesi anlamna gelir ve ounlukla ay biimli olarak simgelenir.

S a y f a | 16
ABASI: Kt Ruh. [ TKA: Abas ]

Edeer: ABAHI, ABAZI, ABAKI
Yeraltnda yaayan, insanlar karabilen tek kollu, tek bacakl, tek gzl varlklardr. Ateten
yaratlmlardr. Yeraltnda (bir anlamda Cehennemde) yaadklarna inanlr. nsanlara zarar verirler.
Tek ayakl (vey ayaksz), tek gzl ve kel olarak betimlenirler. Le yiyerek beslenirler. Zararl ve
iren grnml hangi canl varsa, onlarn bu durumda olmasna Abaslar sebebiyet vermitir.
nsanlar yoldan kartrlar, kt iler yaptrrlar ve baz kimseleri de delirtirler. nsan ruhunu
karabilirler. Grnmezdirler, ancak onlar yalnzca amanlar grebilirler. Yeryznden yeraltna
gelenleri de kendileri gremezler (mesel amanlar). Arka arkaya sra hlinde yrrler ve yeryzne
ktklarnda grnmez olurlar. nsanolunu genelde yalnzken vey korumasz, aresiz, sayr (hasta)
olduklar ve skntl zamanlarda yakalarlar. Abaslara dhil olan daha baka pek ok eit kt ruhun
insanoluna zarar verdiine inanlr. Bunlarn verebilecei zararlar da deiik seviyelerdedir. Trk halk
kltrnde bostanlara dikilen korkuluklara da Abak ad verilir ve korkutucu olmas tibariyle bu
szckle dorudan balantldr. Abak (bahe korkuluu) aslnda daha nceki dnemlerde kt
ruhlardan korunmak iin evlere ve bahelere dikilen heykellerin, ongunlarn (totemlerin) vey
simgesel direklerin dnmesiyle ortaya kmlardr. Tatarlar bostan korkuluklarnn gece canlanp
gezdiini sylerler. Abasarn ki trleri vardr: 1. ak: eytan ve 2. or: Cin.
Anlam: (Ab/Ap/Av/Az). Karan vey doyumsuz demektir. Aparmak (karmak, alp gtrmek)
anlamn ierir. Trkede Apazlamak szc avulamak anlamna geldii gibi rzgarla gitmek de
demektir. Ab szc de can, ruh gibi anlamlara gelir. Kken olarak Av kelimesi ile de balantldr.
Anadoluda Abaza kelimesi argoda cinsel doyumsuzluu vey cinsel al olan kiiyi ifde eder.
ABAY: Yeryz Tanras. [ TKA: by ]

Edeer: APAY, APAY, EBEY
Yeryznn koruyuculuunu yapar. Bzen bir doum tanras olarak anlr. skit (Saka) mitolojisinde
Ana Tanra konumunda bulunan ayn ad tayan Tanra ile de balantldr. Kocasnn ad Papay
(bkz.) olarak anlr. Abay/Aba/Ava szcnn Havva adyla ilgili olduunu ne sren grler de
vardr, fakat bu etimolojik olarak kesinletirilebilecek bir ngr deildir.
Anlam: (Eb/Ev/Ab/Ap/Av). Yal kadn anlamndadr. Trke Aba/Ebe, Moolca Ebe/Ebi/Eve, Tunguzca
Eve/Evke/Ebke szckleri ana-yanl akrabalklarn bazlarn karlamakta kullanlr. Eb/b/v kk
Moolcada emmek anlamna gelen ieriklere shiptir. Trklerde Ebe szc nine (bykanne)
demek olduu kadar, bir insan dourtan kii (doum hemiresi) anlamna da gelir ki, bu szcn
treyile (doumla, yaratlla) ilgili olan ilk anlamn bir biimde ierisinde barndrmaktadr. Aba
szc ay anlam da tar ki, bu hayvann toprakla olan balantsn da ierir.
ABRA ve YUTPA: Yeralt Ylanlar. [ TKA: Abra v Yutpa ]

Edeer: 1. APRA ve YUTMA 2. ABURA ve UTMA
Yeraltndaki Byk Denizde (Tengiz/Tingizde) yaayan ve ejdere benzeyen devasa iki ylandr.
Timsaha benzer bir grnmleri vardr. atal kuyruklu ve drt ayakldrlar. Yaplan betimlemelere
gre yeil baldrl, ak gsl, kayk gibi yass enelidirler. Erlikin sarayn korurlar. Bir Yanay (fili)
tek lokmada yutabilirler. Gzleri parlak bakr renklidir. Ayaklar ise kzldr. nanlmaz byklktedirler,
onlar grenlerin yreine korku basar. ok gl eneleri vardr. Abra ve Yutpa, Erlik Hann saraynn
bekileri olarak da sylencelerde yer alrlar. aman elbisesinde ve davulunda onlar simgeleyen
resimler vey bez paralarndan yaplm temsili figrler bulunur. Bu iki yeralt yarat baz
kaynaklarda Ker Abra ve Ker Yutpa olarak da anlrlar.

S a y f a | 17
Anlam Abra: (Ab/Ap/Av/Az). Suda yzen vey sular yneten demektir. Abramak fiili, deniz
tatlarn ynetmek mns tar. Aparmak kelimesi kapmak, alp gtrmek anlamlarn ierir. Ayrca
arlk ierii kelime kknde ve szck anlamnda mevcuttur. Anadolu Trkesinde Abra szc,
tartya koyulan arlk demektir. Ebren/Evren ise ejderha anlam tar.
Anlam Yutpa: (Yut/Yud/Ut/Ud). Yutan vey kazanan demektir. Utmak kelimesi kazanmak, yarmay
yenmek mns tar.
ABZAR: Ahr. [ TKA: Abzar ]

Edeer: ABAZAR, ABSAR
Eanlam: 1. DAMIZ 2. KTRE
Bykba hayvan barna. Trk halk kltrnde hayvanlar nemli bir yer tuttuu iin bu mekann
korunmas byk nem tar. Ayrca hayvanlarn ekonomik deerleri kadar onlarla yan yana geen bir
yaam tarz anlatlara ve hikyelere de konu olmalarn salamtr. Ahrlarn yar karanlk ortamlar ve
barnan hayvanlarn davranlarnda zaman zaman yaanan deiiklikler (rnein hibir sebep yokken
huysuzlanmas, fkelenmesi) ahrlar dikkatli davranlmas gereken mekanlar hline getirmitir.
Anlam: (Ab/Ap). Baz lehelerde ahr anlamna gelirken kimilerinde ise avlu mns tar. Tatarcada
her iki manay birden karlar.
ABZAR YES: Ahrn Koruyucu Ruhu. [ TKA: Abzar ysi ]

Eanlam: 1. DAMIZ YES 2. KTRE YES
Evin ahrnda vey bzen de avlusunda yaar. Evcil hayvan klna girer. nsanlara ancak uzaktan
uzaa ve farkl hayvanlarn klklarna brnerek grnr. Genelde ahrda vey bzen darya karak
avluda yaar ve orada yaayan canllara ship karak onlar korur. Bzen bir hayvan klnda,
gzkr. Ahr yesi ahrda yaayan hayvanlarn bazlarn daha ok sever, bazlarndan ise
holanmayabilir. Sevdii hayvann (genelde atn) yelesini taramaktan, kuyruunu rmekten ok
holanr. nsanlar grmedii srada onun nne ot vey saman atarak besler, sevmedii at ise a
brakr, gece boyu koturur, ter iinde brakr, ar derecede yorar.
Balantl Varlklar
1. ABZAR ANA: Avlunun Koruyucu Ruhu (Dii).
Aksal bir ninedir. Yal bir kadn olduu sylenir. Abzar yesine it tm nitelikleri tar. Bzen avluya
kurumas iin aslm olan amarlar alarak gtrr. Bazen geceleri baheyi sprr.
2. ABZAR ATA: Avlunun Koruyucu Ruhu (Erkek).
Aksakall bir dede grnmndedir. Abzar yesine benzer bir varlktr. Akam sr srleri dalrken
eve gelen hayvanlarn doru yolu bulmasn salar. Bazen eve gelen misafirlere selam verir.
AD: sim. [ TKA: Ad ]

Edeer: AT
Moolca: NER
Bir varl tantan, sembolize eden szck. Herhangi bir eyi tanmaya, tantmaya vey tanmlamaya
yarayan, ona zglenmi bir kelimedir. Bir kimseyi, nesneyi, varl yada olguyu anlatmaya, akla
getirmeye yarayan kavramdr. Ad insanolunun var olduu her yerde nesneleri ve olgular nitelemek
iin kullanlan soyut bir aratr. n, hret mnlar da tar. Baz felsef yaklamlarda, varlklardan
nce onlarn adlarnn var olduuna inanlmtr. Elbette ki bu felsef bir tartma konusudur. Ancak ad
kavram Trk kltrnde nemli bir yere shiptir. Etimolojik olarak da ayn kkten gelen At ve Ad
kavramlar birbirleri ile balantldr. Yni bir anlamda ad bir varln soyut olarak at, yni bineidir.

S a y f a | 18
Ad olmayan varlklarn teki lemlere, farkl dnylara it olduu dnlr. Bu nedenle de adsz
olmak bir eksiklik saylr. Trklerde Yaygu a (Yaratl Zaman) inan, tm varln birbirinden
ayrmad, henz hereyin btn olarak var olduu bir dnemi ifde eder. Baka hibir eyin mevcut
olmad, hereyin sonsuz bir su hlinde olduu bu ada, gk bile yaratlmamken varlklarn anlam
ve ad yoktur. Bu nedenle Trk efsnelerinde hereyin bu dnemde sar ve dilsiz olduu sylenir. Bu
sonsuzlukta nce varla ad verilerek yaratl balamtr. Benzer biimde Smer inanna gre su
tanrs Enki, hereye bir ad vermi ve bylece yaratl balamtr. Yni ad bu balamda anlam ve
balang demektir. Ayrca Felsefede nemli bir akm olan dealist Yaklam da benzer bir ngrye
shiptir. Buna gre nce dea (Dnce) vardr ve onun temsil ettii nesneler sonradan varlk bulur.
Trklerin slmiyeti kabul ettikleri ilk dnemlerde, halk kltr kendi anlayna ve alglayna uygun
olarak slam terminolojisindeki pek ok kavram Trke szcklerle ifde etmitir. (rnein Abdest
Almak iin Yunup Klmak tbiri kullanlmtr.) Besmele kavram da bu dnemlerde belirli bir sre
Adlama szc ile karlanmtr. Arapa kkenli Besmele szc Allahn (c.c.) adn anma
demektir. Trke Adlama kelimesi ad anma, ad syleme anlamna gelir ve erken dnem Trk-slam
inancnda ve daha sonraki alarda kimi krsal blgelerde bu tbir ile Allahn (c.c) adnn anlmas yni
Besmele (Arapa sim kknden gelir) kastedilmitir. Gnmzde ise, slam terminolojisindeki asl
biimi olan Besmele ifdesi tercih edilir ve kullanlr. slam ile birlikte Besmele (Adlama) kavram ok
yaygn bir hle gelmitir. slami anlaya gre her ie Allahn (c.c) adyla balamak gerekir. zerine
Allahn (c.c) adnn anlmadan kesilen vey kendiliinden len hayvanlarn yenilmesi yasaktr.
Besmele cmlesinin ierii Trkeye anlam olarak; Acyc ve Acyan Allahn adyla yada
ksaltlm biimiyle Bismillah (Allahn adyla) olarak evrilebilir. Besmele, doal srelere
Yaratcy dhil etmeyi ngrr. Yni aslnda, (Trk halk inanna da uyumlu olarak) nce maddenin
deil dncenin var olduu gr uyarnca dnceyi temsil eden szn sylenmesi gerekir.
badete, duaya ve kurban etmeye balamadan nce zihin temizlenmelidir ki yaplan i de temiz
olabilsin. Bunun iin de Yaradann ad anlr. Bylece, hibir ey yokken yalnz Allahn (c.c.) var
olduu anmsanr.
Anlam: (Ad/At/Ay). Trkede bu kk tanmlama, niteleme, ynelme, baka bir yere atlama, binek
hayvan anlam ierir. Trkede ad ayn zamanda at demektir ve pek ok lehede d/t fark ortadan
kalkar. At kutlu bir hayvan olarak o kiinin kimliidir ayn zamanda. Kiinin adnn aslnda onun soyut
bir at olduu ve kendisini tad dnlebilir. Bu nedenle eskiden Trkler ldklerinde atlaryla
(yani adlaryla) birlikte gmlmlerdir. nk at te lemdeki yolculuunda kiiye yardmc olacaktr.
Trkenin tm ve ve lehelerinde Ad/At biimiyle binlerce yldr yer alan ortak bir kelimedir. Ayn
zamanda bir kk olarak yzlerce kelimenin tremesine olanak vermitir. Ad ve Adda kelimeleri
Smercede baba demektir. Dolaysyla kken olarak Ata kelimesi ile de balantldr ve bu szck
aslnda ad alnan kii demektir yni Ata kavram kendisinden ad alnmay ifde eder. Bu durumu
destekler bir baka rnek ise Atamak kelimesinin baz velerde Ad Koymak mns tamasdr.
Adamak, Adak szckleri yine bu kkten tremitir.
Aklama: Adapa Smerlerin atasdr. Smer krallar listesinde Smer ulusunun ilk hkmdardr ve
baz sylencelere gre yaratlm ilk insandr. Smerlerde evrenin tm bilgisinin te birine ship
olduu ve bunun Tanr tarafndan kendisine retildiine inanlr. Bu inana benzer bir biimde
slmiyette de Hz. deme eynn bilgisinin retildii Kuran- Kerimde de belirtilir. nsanla dili
retenin Adapa olduuna inanlr. Trkedeki Ad (isim) szc ve Ata kavram ile balantldr.
brnice Adamah eklinde ifde edilen biiminde amur, balk, kil gibi anlamlar vardr.
Adapa/Adama dnmne uram ve Adam/dem eklinde sylenir hle gelmitir.

S a y f a | 19
ADAGAN: Da Tanrs. [ TKA: Adaan ]

Edeer: ADAAN, ATAGAN, ADAHAN, ATAHAN
Dalar ve zerinde yaayan varlklar korur. zellikle dalardaki at ve sr srlerinin
koruyuculuunu yapar. Buralardaki canllara zarar verenlere ok kzar. Koruduu varlklar kskand
sylenir. Elinde geni azl bir klc (Yataan) vardr.
Anlam: (Ad/At). Adak sunulan vey kendisine adak adanan demektir. Ad ve Ata kelimeleri ve Adamak
fiili ile balantldr. Ataghan szc Moolca da kskanlk anlam ierir. Yataan adl kl trnn
baka bir syleyi biimi de Atagandr.
ADAK: Nezir. [ TKA: Adaq ]

Edeer: 1. ADAH, AZAH, ADIK, ADUK 2. IDUK, ITUK
Kiinin Tanrya vey tanrsal bir gce kar bir ey yapmay stlenmesi demektir. Herhangi bir dilek
yerine geldiinde, karlnda yaplaca vey verilecei sylenen bir edimdir. Bunun sonucunda
insann kendisini Tanrya kar ykml kld durumdur. Burada arta balanm, amac bulunan bir
eylem vardr. Bir dilein gereklemesi iin kutsal varlklardan yardm dilemek amacyla kurban
kesme, sa verme, mum yakma, para balama gibi eylemlerde bulunma taahhd de bu kapsamda
deerlendirilebilir. Bu yklenim yerine getirilmedii takdirde kiinin bana olumsuzluklar, hatt
felketler geleceine inanlr. nk bu sz Tanrya kar verilmitir. Adak kavramna hemen her
dinde rastlanmaktadr. Adamak/Adanmak fiili ise kendisini bir ie btnyle vermek vey o uurda
fed etmek anlamnda da kullanlr. Trk kltrnde en yaygn olan uygulama adak kurban ve adak
sadakasdr. Bir dilek yerine geldiinde, nceden adand biime uygun olarak ya kurban kesilir yada
yoksullara para verilir.
Anlam: (Ad/At) ve (Id/It). stlenmek vey yklenmek demektir. Ad (isim) szcnden treyen
Adamak fiilinin ekimli hlidir. Adn ortaya koymak, adyla sorumluluk alma demektir. nk adn
vermek, kendini vermek anlamna gelir. Idmak/Itmak (azat etmek) fiili ile de alkaldr. Idk/Iduk ise
Tanr iin azat edilerek doaya salnan hayvan demektir. Trkede Id/di/zi szckleri de Tanr
anlam ierir ve kutluluk, tanrsallk anlamlarna da gelir.
AD KOYMA: sim Verme. [ TKA: Ad Qoyma ]

Trenle ocua ad verilmesidir. Aile ierisinde yaplan bir toplantyla vey zellikle gemi
dnemlerde boy (kable) ierisinde yaplan bir trenle genellikle boyun aman, hocas gibi kutlu
saylan bir kii tarafndan gerekletirilirdi. Eski Trklerde ocuun ad ile aln yazs arasnda bir ba
olduuna inanld iin ad koyma nemli bir olay saylrd. slmiyet sonrasnda ocuun kulana
ezan okunarak, ardndan adnn sylenmesi bir gelenek hline dnmtr. Yakutlarn ocua ilk
(geici) adn doumdan ay sonra, gerek adn da ok atmaya balaynca vermeleri ynndeki
gelenek deiikliine urayarak da olsa gnmzde bile baz yrelerinde srdrlmektedir.
ADSIZ: simsiz ocuk. [ TKA: Adsz ]

Edeer: ATSIZ
Moolca: NERGY
Henz kahramanlk yapmad iin ad koyulmam, bir ad kazanmam ocuk. Trk geleneinde ocuk
byyp de bir kahramanlk vey nemli bir i yapana kadar kendisine isim verilmez, yada o zamana
kadar geici bir ad verilir. Dikkate deer bir olay gerekletirdiinde ise o blgenin ulu kiisi (ozan,
aman, hoca vs.) gelir bu yapt kahramanl artran bir ad koyar. rnein; boay
boynuzlarndan tutup yere vurarak yenen ocua Korkut Atann gelerek Boa adn vermesi gibi.

S a y f a | 20
Genelde kk bir len yaplr vey yemek verilir. Adsz olmak bir eksiklik saylr ve bu nedenle
olumsuz anlamlar ierir. rnein Sibirlerde Adsz Hanm adl kt bir ruh bulunmaktadr. Ad
nesnenin bir anlamda ruhudur, onun bir parasdr ve aralarnda bir ba vardr. Soyad ise insann
atalar ile olan ban ortaya koyar ve pek ok insan iin bir gurur kayna olarak alglanr. Kendi
soyadn tayan insanlarn meziyetleri vlr.
Anlam: (Ad/At). Ad olmayan vey at olmayan demektir. At szcyle balants dikkate alndnda
atsz olmak adsz olmakla edeer tutulur.
ADSIZ HANIM: Ktlk Tanras. [ TKA: Adsz Xanm ]

Edeer: ATSIZ HANIM
Ktlkler yapan dii bir varlktr. Ad olmad iin bu ktlkleri kimin yapt bilinmez. Ad olmayan
yani tanmlanamayan, nitelii anlalamayan ktlk, bu leme deil farkl bir evrene, baka bir
boyuta ittir. Adsz Hatunun, Adszlara (henz kahramanlk gsteremedii iin ad alamayan
ocuklara) ilieceinden ve onlara zarar vereceinden korkulur. Ad olmayan ruhsal varlklarn
dierlerinden daha tehlikeli olduu dnlr. Sibirlerin halk inanlarnda yer alan bir kiiliktir.
AFRASYAB: Efsnev Hkan. [ TKA: Afrasyab ]

Edeer: 1. AFRASYAP, AFRASIYAB, EFRASYAB 2. FRASYAN, FIRASIYAV, FRANSRASYAN
Pers/ran efsnelerinde Trklerin kaan olarak anlr. Yetenekli bir sava ve komutandr. Turan
(Trk) lkesinin hkan ve Farslarn ba dman olarak tantlr. Efsnev kral Turun soyundan gelir ve
torunlarndan biridir. Hanakana adyla bilinen demirden yaplm 100 stunlu bir yeralt kalesinde
oturur. ran (Fars) mitolojisinde Turan hkmdarlarnn en nde gelen arasnda saylmaktadr.
Oullarnn ad ise Barsgan ve Barmandr. Trk kavimleri ran efsneleri ile tantklarnda kendilerini
gururla Turann kral Afrasyabn uyruu saymlardr. rnein Seluklularn 33 atasndan biri olarak
kabul edilmitir. nl Fars destan ehnamedeki verilere gre ok uzun bir sre yaamtr. Gemite
ran ve Ortadou halklarnn pek ou tarafndan tannd eski metinlerde yazldr. Bayranda altnla
ilenmi yarm bir ay parldad sylenir. Szck eski Perse kkenlidir ve Trke ile olan balants
tam olarak kurulamamtr. Afrasyabn Trk efsnelerindeki Alper Tunga ile ayn kii olduu Divn-
Lgat-it Trkte Kagarl Mahmud tarafndan ne srlse de etimolojik verilerle bu iddiann
kantlanmas mmkn deildir.
AA: Kutlu Bitki. [ TKA: Aa ]

Edeer: 1. AAC, AA, AAS 2. YAA, YIA, CIA 3. EVES
Eanlam: MAS, MA
Moolca: MOD, MODUN, MODON
Trk kltrnde zel bir nemi bulunan, bazen kutlu saylan, uzun yllar yaayabilen odunsu bitki.
zellikle srad grnm olan aalara, efsnev Ulu Kayn artrd iin sayg gsterilir. Trk
kltrnde byk ve kovuu olan aalara sayg duyulur, hatt bu tr aalardan korkulur. nk
ilerinde Aa Anann (vey bzen Al Anasnn) yaadna inanlr. Aa, soyluluun da bir simgesi
olarak grlr. Trklerde aacn trnden ziyde bykl ve grkemi n plana kar. Korkut Ata
yklerinde Uruzun aaca seslenii ilgi ekicidir:
Ban ala bakar olsam, basz aa,
Dibin ala bakar olsam dipsiz aa.
Beni sana asarlar, gtrmegil aa,
Gtrrsen, yiitliim seni tutsun aa.

S a y f a | 21
Trklerdeki aa algs dima Ulu Kayn (Ulukayn) kavram ile birlikte deerlendirilmelidir. Altay
efsnelerine gre yeryzndeki ilk insan, dokuz budakl (dokuz dall) bir aacn altnda yaratlmtr.
Sayan-Altay halk kltrnde anlatldna gre bu aacn altnda Ulu Ana yaar ve kahramanlara
memesinden st verir. Dnynn tam ortasndaki Ulukayn adl sylencesel aacn kkleri yeraltna
kadar iner, dallar ise gn zirvesine kadar ykselir. Yerle g birbirine balayan bu aacn en st
dallarnda, iki bal bir kartal (ksk) yuva yapmtr. Bu kartaln grevi, gkleri korumaktr. Hakaslar,
Imay Toy (Umay enlii) adn verdikleri trenlerde bir aac ormana gtrp dikerler. Altay
amanlarnn inanlarna gre, kiiolu ilk yaratldnda ilk aa da onunla birlikte Umay Ana
tarafndan yeryzne indirilmitir. Altaylarda anlatlan baz yklerde yiitler kayn aacnn altnda
bir gece uykusuz durduktan sonra sabah gndoumunda ad alrlar. Eski Krgz ve Kazak inancna gre
ksr kadnlar, ssz bir yerdeki yalnz bir aacn yannda gece sabaha kadar kalp sonra kurban
keserlerdi. Yakutlarda, ocuu olmayan kadnlar, kutsal saylan bir aacn dibinde ak (vey boz) at
derisinin zerinde otururlard. Trk kltrnde baz yrelerde aalarn eren (evliy) adlaryla
anlmasna da ok yaygn olarak rastlanr. Trk halk kltrnde Elma Aac byk bir neme shipken,
ncir ve Zeytin aalar ise slmiyetin etkisiyle kutsallk kazanmtr. nk Kuran- Kerimde bu
aalar (ve/vey meyveleri) zerine yemin edilmektedir: ncire ve Zeytine and olsun ki (Tin Suresi,
1. yet). Trklerin gemite belirli bir dnem, Moollarn ise gnmzde de tabi olduklar Budizm
dininin kurucusu olan Buda (Budha) bir incir aacnn altnda dnerek geree erimitir. Zeytin,
Akdeniz ve Ege kltrnde ok nemli bir yere ship olup, Bat mitolojilerinde vurgulanr. Ayrca
Zeytin aacndan ncilde kutsal bir bitki olarak bahsedilir. Hz. sa gkyzne ykselirken Zeytin
Dann eteklerindeki sekiz byk zeytin aacnn bu duruma tank olduu, ncilde anlatlmaktadr.
Anlam: (A/Ag/Ak). Yukarya uzayan demektir. Amak (yukar kmak) fiiliyle balantldr. Bu
balamda ge doru olmay belirtir. Aacn kutluluu ge doru ykseliyor olmasndan kaynaklanr.
Ama szc de kayan yldz (meteor) anlamna gelir ve (dala benzer) kuyruu bulunur.
nemli Aa Trleri
Trklerde dikkat eken, nem verilen ve masallarda, klerde ad geen baz aalar unlardr:
Yangak/Cangak: Ceviz Aac. Kos/Goz/Hoz: Ceviz Aac. Palt/Pelit: Mee Aac.
Kamala/Kamalag: Sedir Aac. Siye/iye/iye: Vine Aac. Ala/Ele: Vine Aac.
Kavlaan/Kavlagan: nar Aac. Tal/Tel: St Aac. Ara/Arca: am Aac.
ke/Cke/Yke: Ihlamur Aac. Terek/Tirek: Kavak Aac. Buk/Bk: Kayn Aac.
Karagay/Karakay: am Aac. rk/rik: Kays Aac. Koa/Koa: Armut Aac.
rdk/rtk: Armut Aac. Nide/Niyde: de Aac. Emen/men: Mee Aac.
AA ANA: Aa Tanra. [ TKA: Aa Ana ]

Moolca: MODUN EH
Baz kavimler aatan kan bir kadnn soyundan geldiklerine inanrlar. Yerle g birbirine balayan
yaam aac Ulukayn (Beytereki) korur. Kimi Trk boylar aatan trediklerine inanna sahiptirler.
rnein bir boy ad olan Kpak kelimesi, aa kovuu demektir. Annesi, Kpak bir adann
ortasndaki aacn kovuunda dourmutur. Kpaklar da onun soyundan tremilerdir. Aslnda aa
kovuunun ierisindeki kadn motifinin daha gereki bir anlatm iin oluturulduu sonraki alarda
anlalmaktadr. Daha eski dnemlerde ise dorudan aatan doma anlaynn var olduu
sylenebilir. Bu da aslnda sradan bir aa olmayp, Ulukayndr. nk o, tm yaam ve
dourganl simgelemektedir. Ouz Hann bularak evlendii ilk ei olan kz da efsneye gre bir
aacn ortasnda oturmaktadr.

S a y f a | 22
AA ATA: Aa Tanr. [ TKA: Aa Ata ]

Moolca: MODUN ETSEG
Baz kavimler aatan kan bir erkein soyundan geldiklerine inanrlar. Kimi Trk boylar rnein
Uygurlar aatan trediklerini dnrlerdi. ki nehrin kavanda bulunan bir adacn tam ortasnda,
yan yana duran iki aacn arasna den yldrmlar sonrasnda be tane adr belirir. adrlarn
herbirisinin ierisinde birer ocuk oturmaktadr. Bu ocuklar o blgedeki insanlarca bulunarak
bytlrler. Bydklerinde ise o iki aaca sayg gsterirler ve bunun zerine aalar konuup
alkmada (hayrdu) bulunurlar. Daha sonradan Uygurlarn atas olan bu be ocuun adlar yledir:
1. Sonkur Tekin, 2. Kotur Tekin, 3. Our (Or) Tekin, 4. Tkel Tekin, 5. Bg Tekin.
Bu isimlerden birisi olan Tkel szc Trk kltrndeki anlatlarda zaten aatan doan kiiler iin
kullanlmaktadr. Bg Tekin ise Mani dinini Trkler arasnda yayan kiidir ve aslnda trihte yaam
gerek bir kii olmasna ramen aatan doma efsnesine dhil edilmitir. Belki de trihte gerekten
yaam olan Bg Tekinin ad daha nceden farkl biimleriyle bilinen bu efsneye istinaden
verilmitir. Bu ise baka bir olaslktr. Be ocuk motifinin Krgzyann bakenti Bikekin eski ad olan
Pibeg (Be Bey) ile balantl olma ihtimali de vardr. Korkut Ata yklerindeki Basat adl kahraman
(vey onun atalar) ulu ve byk bir aatan tremitir. Dolganlarn kendilerine verdikleri dier isim
olan Ta Kihi (Orman Kii) ise Aa Adam anlamna gelmektedir. Mitolojik olarak ele alndnda
aatan doma motifini bnyesinde barndrr. Terekeme adl Trk boyunun adnn kkeni olan
Terek (Kavak Aac vey -genel anlamda- Aa) szc yine bu anlayla yakndan alkaldr.
AA YES: Aacn Koruyucu Ruhu. [ TKA: Aa ysi ]

Moolca: MODUN EZEN
Aacn iinde yaadna inanlr. Ancak darya da kabilir. Her aa iin farkl bir ye vardr. zellikle
byk, yal ve kutlu saylan aalarn mutlaka bir yesi bulunur. Aa yesinin tm bedeni aa
kabuklaryla ve kllarla, sk tylerle kapldr. Tm gvdesine yapraklar yapm, sa sakal birbirine
karmtr. rm yaprak ve aa kabuu gibi kokar. Havada uabilir. Bzen de sihirli gleri olan
kanatl bir at olduu sylenir. Anadoluda baz aalarn (mesel Ceviz) altnda uyumak tehlikeli
saylr ve yz felci vey ksmi felce neden olacana inanlr.
Balantl Varlklar
1. AA ANA: Aacn Koruyucu Ruhu (Dii).
2. AA ATA: Aacn Koruyucu Ruhu (Erkek).
Ayrca aa trleriyle balantl olarak deiik iyeler olabilir. rnein;
* Mee/Ma yesi, * Kavak/Gavak yesi, * St/Svt yesi, * am/am yesi,
* Ceviz/Cevis yesi, * Kayn/Katn yesi, * nar/nar yesi, * Ard/Artu yesi,
* Erik/rig yesi, * Dut/Tut yesi, * Grgen/Krken yesi, * Armut/Almurt yesi,
* de/yde yesi, * Servi/Selvi yesi, * Vine/Fine yesi, * Ihlamur yesi.
AAL: Ruh arma. [ TKA: Aal ]

Atalarn ruhundan yardm isteme. Ruhlarla letiim kurulduuna inanlmasdr. zel bir trenle ve
bzen de eitli aralar kullanarak doast varlklar dvet etme. zellikle atalarn ruhlarnn yardm
etmesi iin baz ritellerle arlmasdr. Trih boyunca insanolu, savalar kazanmak, dmanlarn
cezlandrmak, gelecei hakknda bilgi edinmek, lm yaknlarn yeniden grmek gibi gerekelerle
doast varlklar armay denemitir. teki lemle balant kurma istei ve anlay, insanolunun
dima ilgisini ekmitir, nk bilinmezlik dima merak uyandrr ve lmden sonras da merak edilir.

S a y f a | 23
Gnmzde ada toplumlarda da Ruh arma trenleri yapldna sklkla rastlanr ve hatt
ruhlarla iletiime geebildiini iddia eden kiilerin bu ii meslek hline getirdiine tank olunur. Byk
ehirlerde kendilerini elit olarak gren snflarda dahi ruh arma uygulamalarnn zaman zaman
moda olmas dikkat ekicidir. Fakat ilkel topluluklarda dini bir yin olarak grlen Aal ile bu tip
modalarn birbirinden ok farkl ynleri olduu kesindir. Aal uygulamas hayatn glkleri karsnda
kutlu saylan ruhlarn insanlara yardmc olaca inanna dayanr. Yakut geleneinde yaygn bir
uygulama olarak grlr. Ata Ruhlarna sayg gsterme anlay ile balantl bir uygulamadr. Bu
inana gre lm aile yelerinin vey daha st kuaklarda soyundan gelinen kiilerin Dny ile
ilikilerini kesmedikleri ve yaayan insanlarn, zellikle de soyba bulunan kimselerin yaamlarn
etkileyebilecekleri dnlr. Bu nedenle onlar kzdrmamak ve sayg gstermek gerektiine inanlr.
slmiyet ile birlikte bu tr mistik trenler ho grlmemi hatt yasaklanm olmakla birlikte yine de
evliylarn darda kalanlara yardma geldii dncesi devam etmitir.
Anlam: (A/Ag/Ak). Beyazlamak, mak, ykselmek gibi anlamlar tar. Aalbay szc, saygdeer
demektir. Amak kelimesi yukar kmak (vey aa inmek) mnsn ierir. Anadoluda Aanlar
tbiri bir kiinin soyundan geldii dede ve ninelerinin ifde etmek iin kullanlr ve ok byk olaslkla
daha eski sylenii Aallar biimindedir. Al szc ise gkcisimlerinin zellikle de Ayn
etrafndaki k emberi anlamna gelir ve burada da ruhsal varlklar ile n ilikilendirilmesine
ynelik eski bir anlay grlmektedir. Aguy kelimesi ise Moolcada maara anlam tar ve bu
trenlerin Ata Maaralarnda yaplmas ile ilgilidir.
AAN: Du. [ TKA: Aan ]

Tanrya yakarma, yalvarma, yardm isteme. Baz kaynaklarda ise bu szcn Tvbe etmek ierii
n plana kar. Dolaysyla tanrsal bir gce ynelik olarak ortaya kan bir istekte bulunma asl manay
oluturur. Du, yeryzndeki neredeyse btn dinlerin znde yer alan temel unsurlardan birisidir ve
insan gnlnn, irdesinin yaratcya ynelmesi ve ondan yardm istemesidir. Yakutadaki ycelik
bildiren bir sayg szc olan Aan szcyle balantldr. Dede Korkut yklerinde ska
kullanlan Alamak fiili de kimi zaman du etmek anlamnda kullanlmaktadr ve Aan/Agan
kelimesi ile ayn kkten tremitir. Dede Korkut Kitabnda Kazan Hann oluna seslenii ve sorasnda
ibdet edii u cmlelerle anlatlr:
Oul oul, Ay oul! Sen gideli alamam gkteyken, yere indi. A alnn yere koydu.
Namaz kld. Alad, Kadir Tanr'dan hacet diledi.
Anlam: (A/Ag/Ak). Beyazlamak, mak, ykselmek gibi anlamlar tar. Amak kelimesi yukar kmak
(vey aa inmek) mnsn ierir. rnein, kz ocuklarna verilen bir ad olan Aanbke ge doru
ykselen hanm, ge doru ykselen gzel demektir (ve bu ad olaslkla eski bir tanra ad ile
balantldr). Akmak fiili ile de alkaldr. Aan szcnn kuyrukluyldz vey kayanyldz (gkta)
anlam da bulunur. Ama kelimesi de yine kuyrukluyldz, anlam tar. Aduk ise kutsal mnsna
gelir. Bir lnn ardndan duyulan acy anlatmak iin ezgi ile okunan iiri ifde eder At kavram ile
de hem anlam hem de etimolojik kken olarak dorudan balantldr. Alamak (yakarmak, istemek
anlamnda) fiili de szcn balantl bulunduu baka bir kavramdr.
AAR: Canllar Tanrs. [ TKA: Aar ]

Edeer: AR
Yeryznn ileyi srecini dzenler. nsanlardan ve dier canllardan sorumludur. Bazen de
yeryznn koruyucusu olarak grlr.

S a y f a | 24
ACA HAN: Sylencesel Bey. [ TKA: Aca Xan ]

Edeer: AKCA HAN, AKA HAN, AA HAN, AHA HAN
Baz halk anlatlarnda ad geen efsnev kii. Erkek ocuu olmayan Aca Han (Anadoludaki
sylencelerde Aca Bey) ok gzel olan tek kzyla evlenmek isteyenleri ona layk grmez. Eski Trk
gelenei uyarnca deflarca karmaya altklarnda ise zaten kklnden beri iyi bir sava
eitimi alm olan kzn erkek klna sokar. Bir ka yl sonra baharda srlerini Akdaa karan bir
oban dolunayl bir gecede kavaln yle bir alar ki, kz bylenmi gibi uyanr ve sese doru gider.
Grr grmez de obana k olur. Ama babas aklna gelince korkarak atna atlayp gider. Diyar diyar
gezen oban kz bulamaynca obasna geri dner. Ancak ertesi yl yine Akda'a gelir. Kz, obann
kavaln duyar duymaz atna atlayp bir kez daha sese doru gider ve onun yanna varr. Ertesi yllarda
yine byle buluurlar. Bir yl frtnal bir gnde kz yine yola kar ama esinti kavaln ezgilerini alp farkl
ynlere gtrd iin sesin ne yandan geldiini anlayamaz. Rzgarn oyunuyla ararak farkna
varmadan yolunu yitirir. (Burada rzgar aldatc bir motif olarak grnr.) Uzaklaan kaval sesiyle
yanllkla Akdan (A Kayalarn) tepesine ynelir. Bir uuruma vardnn farkna bile varmadan
aaya Ak Irmaa (vey Ak Gle) derek boulur. oban da yiter gider, kimse ondan haber alamaz.
Farkl adlarda yinelenen bir biimde Ak/A szcnn kullanlmas ve suyun asl belirleyici olarak en
sonda ortaya k arasndaki balant asl belirleyicidir ve Ak rengin su ile zdeletirilmesinin en
gzel rneklerinden birisini ortaya koymaktadr. Van Glndeki Aktamar (Akdamar/Ahtamar)
Adasnda bir kilisede babas tarafndan korunan kzn yks de benzerdir ancak orada boulan kii
suya den/braklan feneri tkip eden delikanldr. Not: Ak Ata ile kartrlmamaldr.
Aklama: Van Glne ait Akdamar Efsanesi kzn ad olan Tamara ile de boulan delikanlnn o anda
Ah Tamara diye sesleniyle de ilikilendirilir.
AIL YES: Aln Koruyucu Ruhu. [ TKA: Al ysi ]

Edeer: AGIL YES, AHIL YS
Kkba hayvanlarn barnd aln koruyucu ruhudur. Koyunlarn ve keilerin arasnda uyuduuna
inanlr. Allar, ou zaman dalarda kerpiten yaplm tek gzl yaplardr. Al yesi bir tehlike
annda oban ses kararak vey hayvanlarn ses karmalarn salayarak yabni hayvanlara ve
kurtlara kar uyarr.
ALIS: Demirci Kahraman. [ TKA: Als ]

Dnynn ilk demircisi olduuna inanlr. At naln ilk kez o kefetmitir. Baz rivyetlere gre krk,
eki ve rs gibi demircilik aralarn bulan kii de odur. Yakutlarn demirci atas olarak kabul edilir.
AHAGA: Hayvan Tanrs. [ TKA: Axaga ]

Edeer: 1. AHAA 2. AA, AGA, AHA
Hayvanlarn koruyucu tanrsdr. Hayvanlarn aas, onlarn efendisi olarak grlr. lgen tarafndan
yabni hayvanlarn ve onlarn yavrularnn sorumluluu kendisine verilmitir. Trk kltrnde
insanlarn dier canllarla, hayvanlarla, bitkilerle ve hatt cansz varlklarla karde olarak grlmesinin
en gzel davurumlarndan birisidir.
Anlam: (A/Ah/Ak/Ag). Eski Trkede Aa/Aha kelimeleri abi demektir. Byk erkek karde anlam
vey shiplik ifde eder. Beyazlk ieriini de barndrr. Moolca ve Tunguz dillerinde gemite ve
gnmzde erkek yanl akrabalklar tanmlamakta kullanlr. Moolca Ah, Manuca Ahon szckleri
erkek karde demektir.

S a y f a | 25
AK: Kutlu Renk. [ TKA: Aq ]

Edeer: 1. A 2. OK
Eanlam: 1. RNG, RN 2. SOR, SUR, SURA, URA
Moolca: 1. SAJ 2. SAGAN, SAGAAN
Ak renk suyu ve temizlii simgeler. Suyun ekilsiz ve yapsz oluu onu bir madde olarak alglamaktan
ziyde kimi zaman ruhsal varlklarla ilikilendirilmesine neden olmutur. Ruh da su gibi akkan ve
biimsizdir. Sulardaki varlklar yalanmazlar, hastalanmaz ve irkinlemezler.
Anlam: (A/Ag/Ak). Beyazlamak, mak, ykselmek, yukar kmak vey aa inmek, kutsallk,
yaratmak gibi anlamlar tar. Amak fiili yukarya kmak mns tar. Akmak fiili su ile alkasn
ierir. Kirlenmemilik, el dememilik ve gnahszlk meczen anlamn ieriinde yer alr. Asyada
yaplan Akrar adl bir tren ile de balantldr. Akn szc ozan mns tar.
AKA: Irmak Tanras. [ TKA: Aqa ]

Edeer: AHA, EHE, EKE, EKHE
Irmaklarn ve iindeki varlklarn koruyuculuunu yapar. Yakut mitolojisindeki kiiliklerden birisi
olmasna karn Anadoludaki Aka adl rmak tanras ile ilgin bir biimde ad ve zellik benzerlii
tar. Mool halk kltrnde Ehe reng (Beyaz Ana) olarak bilinir ve sonsuz sularn derinliklerinden
kard amuru bir kaplumbaann srtna koyarak yeryzn yaratt sylenir. Bir baka rivyette
ise amuru karmasn kaplumbaadan istemitir. Burada Eke Hatun (Aka Hatun) bir rmak tanras
olarak eski Trk kltrndeki sulardan kan Ak Anann zelliklerini tar.
Anlam: (A/Ah/Ak). Trkede Aa/Aha szc abi demektir. Ayrca byk kz karde (abla) anlam
vey shiplik ifde eder. Beyazlk ieriini de barndrr.
AK ANA: Deniz Tanras. [ TKA: Aq Ana ]

Henz hibir ey yaratlmamken sonsuz sularn iinden karak Tanr Kayraya yaratma ilhamn
vermitir. Baka bir efsnede Tanr lgene yaratma emrini vererek sulara tekrar dald anlatlr.
Iktan (cisimsel olmayan) bir bedeni vardr. Banda gc simgeleyen ve taca benzeyen zarif
boynuzlar bulunur. Denizkz gibi ok uzun, hafif mviye alan bir balk kuyruu vardr. Evrenin
balangcnda ortaya kan hangi varlk varsa hepsine ruh/can vererek yaam dngsn balatmtr.
Bir efsne okyanusu olan Akdenizde yaar. Baz sylencelerde, geyik ekline giren Su Ana ile
Gktrklerin Atas evlenmitir. eitli sylencelerde de denizden kan bir geyik olarak betimlenir.
Asyada kadn ozanlara ise Aknay denmesinin Ak Ana ile balantl olmas muhtemeldir.
AK ATA: Deniz Tanrs. [ TKA: Aq Ata ]

nsanl korumakla grevlidir. yilii temsil eder. Dnynn dier ucunda yer alan Akdenizde
(sonsuzluk okyanusunda) vey onun kysndaki Ak Dada yaar. Ak bir at vardr. Dokuz memleketi
(ktay) idre eder. Soylu insanlar ve hkanlar simgeler. Aksoylu tbiri bu anlamda kullanlan bir
szcktr. Demir Yayl olarak betimlenir ve bu onun gcn gsterir. Balk klna girebilir. Denizler
meczen sonsuzluu, yaamn balangcn ve tanrsal kapsaycl ifde eder. Bu balamda Ak Ata
sularn koruyucusu olarak aslnda yaam da korumaktadr. Not: Aca Han ile kartrlmamaldr.
AKAR YES: Akarsu Ruhu. [ TKA: Aqar ysi ]

Edeer: 1. AHAR YES 2. AHIN YES 2. AKARSU YES
Akarsuyun koruyucu ruhudur. plak bir kadn grnmndedir. Su kysnda salarn tararken vey
gnelenirken rastlanr. Genelde zararsz bir varlktr, ancak kzdnda insanlar suya ekebilir.

S a y f a | 26
AKATUY: Gndenklii enlii. [ TKA: Aqatuy ]

Gndenkliinde (gndzle gecenin eitlendii zamanda) dzenlenen bir enliktir. Bu bayramn
uvayada lke genelinde kutlanmas zorunludur. Kutlamaya katlmayan kiilerle iletiim kesilir.
AKBOZ-AT ve GKBOZ-AT: kiz Atlar. [ TKA: Aqboz-At v Gkboz-At ]

Edeer: AKBUT-AT ve KKBUT-AT, ABUZ-AT ve GBUZ-AT
Demirkazk (Kutup Yldz)nn etrafnda dnerler. Masal kahramanlarnn at olarak grnrler. Akbut-
At en ok Ural Batur destan ile zdelemi durumdadr. Krolunun Krat da yine Akboz At
motifinin bir trevidir. Bams Beyrekin atnn ad da Bengi-Boz vey Dengi-Boz olarak anlr. Burada
yine atn renginin Boz olmas ne kar. Gkboz At ise masallarda ve nallarda (halk yklerinde)
kanatl bir at olarak grnr. Srad yetenekleri ve olaanst gleri bulunur.
AKBUGA: Tp Tanrs. [ TKA: Aqbuga ]

Edeer: AKBUA, AKBE, AKBKE, ABUGA, ABUA, AKBKE, ABE, ABKE, ABUKA
Hekimlerin koruyucusudur. Kolunda tad byk beyaz bir ylan ile simgelenir. Hekimler kendisine
du ederler ve yardm dilerler. Elinde bilgiyi ve bilgelii temsil eden bir asas vardr. Bu asa ile kime
dokunursa hemen iyileir. Ak Ylan ise yeryzndeki ylanlardan farkl olarak aulu (zehirli) deildir.
Onun ausu (zehiri) ilatr, her tr hastal saaltr. Ylann deri deitirmesi onun lmsz olduu,
toprak altnda gezmesi ise ller dnysna inebildii eklinde bir inancn domasna neden olmutur.
Bu nedenlerle onun gizemli bir canl olduu dnlm ve tp simgesi hline gelmitir. Ylan ayrca
gc ve koruyuculuu simgeler. Zehiri ldrc olabildii iin de ona kar korku ile kark bir sayg
duyulur. Ayaklarnn olmamas ve srnerek ilerlemesi dikkat ekici balca zellikleridir.
Anlam: Beyaz Ejder vey Beyaz Ylan demektir. Ak (Beyaz) ve Bke (Ejder, Ylan) szcklerinin bileik
hlidir. Bg/Bge/Bge szckleri ayn zamanda sihirbaz ve/vey aman anlamlarn da ierir ve
gemite amanlar kablenin hekimi olarak da grev yapmlardr.
AKOR: yi Cin. [ TKA: Aqor ]

Edeer: AOR, AKURA, AOR
nsanlara zarar dokunmayan hatt bzen yardm eden bir varlktr. slam inanc ile birlikte kabul
gren, iyi cinlerin, hatt Mslman cinlerin var olduu anlay ile de benzerlikler gsterir.
Anlam: Beyaz Cin demektir. Ak (Beyaz) ve or (Cin) szcklerinin bileimidir.
AKDENZ ve GKDENZ: Sonsuz Okyanuslar. [ TKA: Aqdeniz v Gkdeniz ]

Edeer: ADENZ ve GYDENZ, AKTENGZ ve KKTENGZ, ATNES ve GVTNES, ATENGS ve GTENGS
Dnynn sonunda yer alan ve yeryznn etrafn evreleyen denizlerdir. Bu denizlerde vey
kylarnda yaayan hkanlara ulalamaz. nsan gcn aan sonsuz bir suyun varln anlatr. Ak
kelimesini pekitirmek iin bzen Sur/Sura (beyaz) szckleri kullanlr. Akdenizin ve Gkdenizin de
tesinde Od-Deniz (Ate Denizi) vardr. Not: Akgl ile kartrlmamaldr.
Aklama: Trk kltrnde Ak ve Gk kavramlar asimetrik kartlk oluturur. Yni her ikisine de
olumlu anlamlar yklenirken biri (Ak) dierine daha baskndr. Renk olarak ele alndklarnda Ak renk
suyu, G renk ise Gkyzn simgeler. Bu anlayn bir sonucu olarak masallarda Demirkazkn
(Kutup Yldznn) etrafnda dnen Akboz At ve Gkboz At bulunur. Yine bu manta uygun olarak
Trk-Mool devletleri Ak-Orda ve Gk-Orda olarak iki blgeye ayrlr. Ancak ynetici konumdaki
baskn taraf Ak-Orda olarak kabul grr.

S a y f a | 27
AKGL: Yaam Havuzu. [ TKA: Aqgl ]

Edeer: AKKL, AKL, AGL, AKL
Eanlam: 1. STGL, STKL, STKL, SETKLE 2. TKL 3.St-Ak Gl
Moolca: 1. HNNR, HNNEVR 2. SNNEVR
Gkyznde (gn nc katnda) iinde doacak ocuklarn ruhlarnn bulunduu bir gldr.
Yaam Aacnn zerinde yer alan stten bir gldr. Yaamsal unsurlar tar ve hayatn kayna
olarak kabul edilir. Yeryzne gelecek ruhlar bu gln iindedir. Kbey Ana mein krbalarla (deri
tulumlarla) buradan alarak getirdii st doacak ocuklarn azna damlatr. Bu damla ocuun
ruhunu simgeler. Pek ok Trk boyunda ise bebeklere annesinin ilk stnn bu glden alnan damla
ile Umay Ana tarafndan verildiine inanlr. Yakutlarda ise Ayzt adl tanrann gebe kadnn yanna
gittii anlatlr. St glnden ald damlay ocuun azna damlatr ve daha fazla st isteyen ocuk
ana karnndan kmak ister. Bu st aslnda ocua verilen ruhtur. St beyazl, safl, temizlii ve
ruhu sembolize eder. Altay halk inanna gre iyi insanlar yaknlaryla birlikte St Gl'nde altn
sandallarla gezerler. Bu gln kysndaki usuz bucaksz sedef kumsallarda elenirler. Altay
efsnelerinde Pura adl boynuzlu atlar St glnden karlar. Bu inan soylu hayvanlarn (vey
atalarnn) sudan karak geldikleri anlaynn en eski kkenini oluturur. Ayrca St Gol motifi
Nasreddin Hocann gl st olarak dnp maya almas toplumsal bilinalt dzeyinde de olsa
alkaldr. Not: Akdeniz ile kartrlmamaldr.
AKKIZLAR: yilik Tanralar. [ TKA: Aqqzlar ]

Edeer: AGIZLAR, AKGIZLAR, AKIZLAR
Eanlam: Kyanlar ad da verilir.
lgen Hann kzlardrlar. Sanat, estetik ve zevk iin insanlara ilham verirler. Hibirisinin ismi bilinmez.
simsiz olmalar onlar bu dnydan tamamen uzak klar ve baka bir leme it varlklar olduklarnn
en nemli gstergesidir. Hatt bu durum onlarn arlamayacaklar ve ancak kendi istekleriyle
gelebilecekleri eklinde de yorumlanabilir. Erkek kardeleri ise Akolanlar olarak bilinirler. Kutlu
saylan kuu kuuna kimi lehelerde Akku ad verilir.
AKKULA: Sylencesel At. [ TKA: Aqqula ]

Edeer: AKULA, AKKOLA, AKGULA, AKKULYA
Manas Hann atdr. Srad zellikleri vardr. Sahibine sadktr ve zekidir. Savalarda durumu
anlayarak onunla birlikte dmana ve isteyerek saldrr. Manas ile Akkulann ayn gn doduklar
sylenir. lde doup talar arasnda bym, tay iken yedi ksran stn emmitir. ok
grkemlidir. Bacaklar o kadar yksektir ki altndan bir devenin bile geebilecei sylenir. Boannki
gibi baldrlar vardr, hz da yeli vey kasrga gibidir. Bzen ona dier atlarn yetimesi bile mmkn
olmaz. Sivri kulaklar vardr ve ok uzaklardaki sesleri bile iitir. Katld tm yarlar kazanr ve
Manas Han da atna verilen dlleri drt boyun halk arasnda paylatrr.
Anlam: Ak (beyaz) ve Kula (kahverengi) szcklerinin bileik biimidir. Kula kelimesi ayrca kark
renk mns da tar. Gvdesi koyu sar vey kahverengi olan; kuyruu, bacaklar ve yelesi ise kara
renkli at demektir. Sahibine sadakati asndan bakldnda Kul kk ile de balantldr ve eski Trke
Kla/Gl/Gul szckleri farkl lehelerde hayvan anlamna gelir. Klmak (yerine getirmek) mns ile de
alkaldr ve emirleri yerine getirmeyi artrr. Kulan/Kolan szc ise yaban at mns tar. Atn
eyerini balamaya yarayan deri kaya da Kolan ad verilir. Gol kelimesi ise Moolcada rmak
anlamna gelir. Bu szck ile olan balants ise kutlu saylan hayvanlarn vey atalarnn sudan karak
geldii anlayn akla getirmektedir.

S a y f a | 28
AKOLANLAR: yilik Tanrlar. [ TKA: Aqolanlar ]

Edeer: 1. AOLANLAR, AKOGLANLAR 2. AKULLAR, AKUULLAR
Eanlam: 1. AKERLER, AERLER 2. Kyatlar ad da verilir.
lgen Hann oullar olan bu tanrlar yedi kardetirler. Yedi Altay boyunun koruyucusudurlar ve yedi
kat Gkyzn sembolize ederler. Her birinin sorumlu olduu bir olgu vardr. Kzkardeleri ise
Akkzlar olarak bilinirler. Akolanlarn adlar yledir:
1. Karaus Han: Kular Tanrs. 2. Bakt Han: Ltuf Tanrs. 3. Pura Han : At Tanrs.
4. Bura Han: Zenginlik Tanrs. 5. Yal Han: Doa Tanrs. 6. Kanm Han: Gven Tanrs.
7. Kart Han: Temizlik Tanrs.
Aklama: Trk-Mool trihinde Kyat ve Kyan adl iki akraba boy vardr. Akkzlara unvan olarak Kyan
denirken, Akolanlara da Kyat ad verilmesi bu boylar artrmaktadr.
AK-ORDA ve GK-ORDA: Devlet Blmleri. [ TKA: Aq-Orda v Gk-Orda ]

Edeer: AK-URDA ve KK-URDA, A-ORDA ve G-ORDA
Eski Trk geleneinde ikiye blnen lke blmlerine verilen addr. Topraklarn (hatt ndiren de olsa
lkenin) kardeler arasnda bllmesi hlinde egemen ve asl ynetici konumda olan byk kardee
braklan blgeye Ak-Orda denir ve genellikle douda yer alrd. Baml (kk kardein idresindeki)
blgeye ise Gk-Orda denilirdi ve batda bulunurdu. rnein, Ak ve Gk anlayna uygun olarak
Cengiz Han lmeden nce lkeyi oullar arasnda Ak Orda ve Gk Orda olarak ikiye paylatrmtr.
Daha sonraki dnemlerde balantl olarak Altn-Orda, Kzl-Orda, Sar-Orda gibi kavramlar da ortaya
kmtr. Ak ve Gk Trk kltrnde asimetrik kartlk oluturur, yni her ikisine de olumlu
anlamlar yklenir ancak Ak dierine gre daha baskndr.
Anlam: Moolca Ord, Trke Ordu (askeriye) ve Ordo (halk), Orda/Urda (karargah, kamp) szckleri
tamlamann ortak unsuruyla alkaldr ve dier Dny dillerine Horda/Horde olarak gemitir.
Aklama: Gnmzde Krgzyada Tengir Ordo (Tanrnn Halk) ad verilen bir kurulu bulunmaktadr
ve Trk kltr zerine aratrmalar yapmaktadr.
AKRAR: Kabul Treni. [ TKA: Aqrar ]

Edeer: AHRAR
Eski Trk halk inanlarnda bir bereket treni olarak yer alr. Alev inanlarnda daha sonradan kelime
benzeimi ile krar eklinde anlmaya balamtr. Ancak kklerinin slmiyet ncesi dnemlere
kadar uzand anlalmaktadr. Arapa krar szc karar verme, kabul etme mns tar. krar
Cemi ad verilen bu trende kii kendi rzas ile nefsni tutkulardan, ar isteklerden, geici
arzulardan vazgemeyi ve zn geree adayp doru yola girmeyi onaylar. Kii bylece bir anlamda
ruhsal olarak arnmaktadr. Hatt Alev inanlarna gre meczen yeniden dou olarak alglanr. Ayn
zamanda toplulua giri iin bir kabul trenidir.
Anlam: (A/Ak/Ah). Beyazlk ve saflk bildirir. Dolaysyla eski Trk halk inanlarndaki Ak anlaynn
bir sonucu olarak arnma ve temizlenme ile ilikili olduu grlr. Eski Trke Aktar/Aklar szc
Ak kavramnn oulu olup topluluk bildirir ve Temiz Kiiler mns tar. Ayn kkten treyen
Akra kelimesi ise su kab anlam tar, Aktarmak ise suyu baka bir kaba boaltmak mnsna gelir ve
kiinin yeni bir hle gemesi ile alkaldr. Amak fiili ise yukarya kmak, ldamak anlamlar tar.
Aan szc ise Anadolu Trkesinde ced, ata mns ierir. Aklanmak (temizlenmek) fiili ile ayn
kkten tremitir.

S a y f a | 29
AKSALI: htiyar Kadn. [ TKA: Aqsal ]

Edeer: AKSALI, AALI, AKATI, ASALI
Eanlam: GKSALI, GSALI
Bir blgenin tannm en yal kadn. Nine. yi niteliklere shiptir. ounlukla bu dnyda kimsesiz ve
yalnzdr. Yolda kalm, evinden uzak, yabanc kahramanlar dima, tesdfen byle bir ninenin evine
snr ve orada konaklarlar, dinlenirler. Bzen de Aksal, otalar (ilalar) hazrlayarak yiidin yaralarn
iyiletirir. Ettii dualar hep kabul olur. Tasvir edilirken gm sal mecaz da tercih edilir.
Dnydaki hemen her medeniyette yallk ve onun simgesi olan ak salar deneyimi ve bilgelii
simgeler. Trk kltrnde sa baz mitolojik armlar ierir. Kara sa gizemi temsil ederken ak sa
srra erimenin, hakikati bulmann (deneyimin) simgesidir. Bu balamda Kut ile alkal grlr.
rnein baz masallarda ak ve kara iki sa telini birbirine srtnce kvlcmlar akt ve dilekleri yerine
getiren bir cin kt sylenir.
AKSAKALLI: htiyar Adam. [ TKA: Aqsaqall ]

Edeer: AKHAGALLI, ASAGALLI, ASAKALLI, AKSAHALTI, AKSAHALLI, ASAKKALLI, ASAGGALLI
Eanlam: GKSAKALLI, GSAKALLI, GSAGALLI, GSAHALLI
Bir yrenin tannm en yal erkei. Dede. yi niteliklere shiptir. Ayrca anlatlarda iyicil zellikler
tayan yallar ve dedeler iin kullanlr. nsanlarn zor anlarnda yardmlarna koar. Bu nedenle
slmiyet sonras baz sylencelerde Hzr Peygamber ile zdelemitir. Ulu Kayn aacndan inip
ocuklara yardm eder ve ad verir. Ak vey gke giysilidir. Ak-boz atldr. evgen denilen hayvan bal
bir asa tar. (evgen ayn zamanda kutlu oyun olan Ciritin dier addr.) Yandan beklenmeyecek
kadar gldr. Tasvir edilirken altn sakall mecaz kullanlr. Verdii elmay yiyen ksr kar kocann
ocuklar, elmann kabuunu yedirdikleri atlarnn da yavrular olur. Sogotoh Destannda Sabya Bay
Toyun ve Sabya Bay Hotun adl bir ihtiyar kar-kocann ad geer. Bunlarn mrlerinin sonunda
dualar kabul edilerek bir erkek ocuklar olur. Bzen Aksakall tbiri Eren ile e anlaml kullanlr.
AKTU: yilik Tanrs. [ TKA: Aqtu ]

Edeer: AKTO, AHTU
yilik esinleyen bir tanr olarak grlr. Ktle dir iinde hibir duygu yoktur. Kendisine bal olan
dier iyilik ilahlar Aktular olarak oul biimde kullanlr. Fin (Suomi) mitolojisindeki su tanrs Aht
(Ahto)yu akla getirmektedir.
Anlam: (A/Ag/Ak). Ak olan demektir. Ak renk yaratcln, tanrsalln ve soyutluun simgesidir.
AKYAN: Ak Din. [ TKA: Aqya ]

Edeer: AKJAN, AKJANG, AKYANG, AYAN, AYANG
Altay amanizmi. Kamcl (amanizmi) ilk kez sistematik bir din hline getirmitir. Altaylarda
1900l yllarn banda ortaya km olan dinsel bir direni nitelii tar. Akyan, evre kltrlerdeki
slmiyet, Hristiyanlk, Budizm gibi dinlerdeki disiplinli yntemlerden etkilenerek, amanizm gibi
btnyle dank ve farkl uygulamalara dayal halk inanlarn bir din hline getirmeye almtr.
Deiik ruhsal kavramlar ve soyut varlklar nemli fonksiyonlara shiptir. amanizmdeki asl kavram
olan aman her zaman belirleyici olmasna karn Akyanda ortak kavramlar oluturulup bunlar n
plana karlmaya allmtr. Baz aratrmaclara gre, aslnda Tengricilii esas almakla birlikte,
amanlkla ilgili baz unsurlar karlmtr. Ayrca Akyanda amanlar gkyznn temsilcisi olarak
deil de, yeraltna it olarak alglanrlar. Eski Trk dini olan Tengricilik (Tengriizim) temelleri zerine
kurulmu olan Akyana szl mitolojiden baz kahramanlar da tanrsal varlklar olarak eklenmitir.

S a y f a | 30
Ak-Yang (Ak-Jang) ksa bir srede Altay halknn Rus egemenliine kar balattklar ulusal bir direnie
dnmtr. Eldeki tarihsel verilere gre bu direniin kltrel yn ar bast iin silahl bir
ayaklanma nitelii tamad fikrine varlmaktadr. Ruslarn iddet kullanarak kanl bir biimde
bastrdklar bu direni yine de gnmze kadar Altay kltrnde derin izler brakmtr. Bu dinsel
hareketin balangcnda Ak Din'in ilk nderi et elpen (ot olpanov) ile onun 14 yandaki vey kz
ugul, beyaz at ile koan ak giysili ruhsal bir varl (Ak Burhan) grdklerini anlatmlardr. Bu
grm, efsnev kurtarc Oyrat Han'n geri dneceine bir iret olarak yorumlamlardr. Daha
sonra et ve ugul, Ak Din'in ilkelerini retip tler vermeye balamlardr. et elpen vaazlarn
ou zaman hitabet yetenei yksek olan evlatlk kz vastasyla vermitir. Bu gen kz dinlemek iin
binlerce kii toplanyor hatt bzen on binlerce kii bir araya geliyordu. 1904 Temmuzunda binlerce
Altayl onlarn adr etrafnda toplanm, gen kzn vaazlarn dinlerken, Rus askerleri bir baskn
gerekletirdiler. et elpenle birlikte kars, kz ve yirmi arkada tutuklanarak ar cez
mahkemesinde yarglandlar. ki yl sonra 1906 da et elpen hapishanede ld ve kz ugul tekrar
serbest brakld. Ancak bu dinsel hareket hibir zaman eski gcne takrar ulaamad.
Anlam: Beyaz din demektir. Ak (Beyaz) ve Yan/Jan (Taraf) szcklerinden olumutur. Yan/Jan
Trkede taraf, yn anlamna geldii gibi can ve din mnlarn da ierir. Farsa Can kelimesiyle de
alkal grnen Yan/Yen szcklerinin Yan/Yn mns ile uyuumu da dikkat ekicidir.
AL: er. [ TKA: Al ]

Edeer: 1. HAL, GAL 2. ALA
nsanst, doast, metafizik, soyut bir ktl ifde eder. Ayn zamanda kzl renk mnsn
bnyesinde barndrr. Hle anlam da bulunur. Ktlkle ilgili pek ok kavram bu kkten tremitir.
Aldatma, insanlarn hastalanmas, ruhsal olarak knt yaamas, aresiz kalmas hep bu kavram ile
balantlandrlr. Her tr aldatc nitelie shiptir. Trklerde ktl, yakcl, kan, ehveti,
aldatmay ifde eden bir anlaytr. Kkenleri trih ncesi alara, hatt Trkenin ilk oluum
dnemlerine ve Smerlere kadar uzanan bir kavramdr. Sibirya inanlarnda Alartpa (Alartpah) adl
varlk lmcl glere shiptirler ve insan alp gtrebileceklerine inanlr. Al anlay Bulgar,
Makedon, Srp kltrlerine de gemitir. Bu toplumlarda Ala (Hala) adyla tannr. Tarm arzilerini,
buday tarlalarn, balar, tarlalar mahveden yldrmlar ve bulutlar gnderen dii bir eytan olarak
ortaya kar. Al ayrca Kafkas, Fars, Krt ve Rus halk kltrlerinde bile tannan soyut bir varlktr.
Ermeni halk inannda Alk (Alh) adyla anlr ve kadnlara doum yaparken ve sonrasndaki lohusalk
dneminde eitli sorunlar karan kt, acmasz bir varlk olarak grnr. Tatarlarda Alap adnda,
byk azl ve dili ana smayan bir varlk bulunur. Smerlerdeki Al Tanrs da insanlarn gsne
oturarak soluunu kesmektedir ve bela getirip, hastalk yaymaktadr. Anadoluda baz byk ve yrtc
kulara Alc Ku denir ve kk ocuklar karacandan korkulur.
Anlam: (Al/Hal/Gal/Kal). Bu kavram Aldatmak (kandrmak) ve Al (kzl) renk anlamlarn ierir.
Moolca kknde ise Al/Hal benzemesine ilve olarak Gal (ate) anlam da vardr. Yine Moolcada
Halah fiili yakmak demektir. Almak (alp gtrmek) mnsn da bnyesinde barndrr.
AL ANA: Ktlk Tanras. [ TKA: Al Ana ]

Edeer: 1. GAL ANA, HAL ANA 2. Hal Nene
Kzl giysileri olan, kzl sal bir kadndr. Kt ruhlar olan Albslarn banda bulunur. irkin, dank
sal, gzleri kanl, uzun trnakl olarak tanmlanr. Deveyle greebilecek kadar uzun ve gl olduu
sylenir. Bzen Albs ile zde olarak dnlr.
Anlam: Moolcada Halah fiili yakmak demektir. Almak (gtrmek mnsnda) ile de alkaldr.

S a y f a | 31
AL ATA: Ate Tanrs / Ktlk Tanrs. [ TKA: Al Ata ]

Edeer: 1. GAL ATA, HAL ATA 2. Hal Dede
Kzl renkli giysileri olan, kzl gzl, yal bir adamdr. Kzl renkli ve ate yalmna benzer sakallar
vardr. nsanlar kandran bir varlk olarak grnr. Ala Anann yansmas olarak dnlebilir. Ancak
onun aksine ktlk yapan yn ok fazla n plana kmaz. Hatt bzen atein, bzen de yurdun
(adrn) koruyucusu olarak da anlr. Mool kltrndeki Gal Han (vey Gal Etseg yni Ate Ata)
ile de kkensel benzerlik tibariyle zde grlr. Al inancndan kaynaklanan kt bir ruhtur.
Anlam: (Al/Hal/Gal). Aldatmak, kandrmak ve kzl renk anlamlarn ierir.
ALABOLAN: Kutsal Geyik. [ TKA: Alabola ]

Edeer: ALABULAN
Eanlam: 1. ALATABA, ALADABA 2. ALAGEYK, ALAKEYK, ALAKYK, ALAGYK 3. GKGEYK, KKGEYK
Moolca: KUBAMARAL, GUBAMARAL, GOBAMARAL, GOVAMARAL, GUVAMARAL, GVEMEREL
Baz Trk, Mool ve Macar boylar, soylarnn bu kutlu varlktan trediine inanrlar. Dokuz boynuzlu,
boynuzlar dokuz budakl olarak betimlenir. ou zaman soyun bir kolu Gkkurttan, dier kolu ise
Gkgeyikden gelir. Bzen erenler alageyie dnr.
Anlam Alabolan: Alaca (kark) renkli vey ak kahverengi geyik mns tar. Al yni krmz
arm da bulunur. Moolca Eli szc de geyik demektir.
Anlam Kubamaral: Trke ve Moolcada Kuba/Kuva/Guva/Huba/Huva kelimeleri ala vey boz ve
daha genel olarak ise soluk rengi anlatmak iin kullanlr. Maral ise geyik demektir.
ALAHIN: Yaam Tanras. [ TKA: Alaxn ]

Edeer: ALAHCIN, ALAHIN
Yeryzn korur. Doaya can verir. Yeillik alanlarda rzgar olup gezer. Bataklk blgelerde dolar.
Doada ne varsa hepsinin iyilik ierisinde olmasn ister. nsanlar baka canllara zarar verdiklerinde
mesel bir hayvan zevk iin ldrdklerinde derin znt duyar ve hatt alar. Ikl bir yze ve ak
salara shiptir. Bir olu ve bir kz (vey iki olu iki kz) vardr. Onlar da bitki tanrs ve tanras olarak
yeryzn korur, soluklaryla bitkilere, otlara, aalara can verirler. Aalar onlarn nefesleriyle iek
aarlar. ocuklarnn adlar yledir: 1. Ereke ve 2. Cereke.
Anlam: (Al). amur oluturan vey amurda yaayan demektir. Almak fiiliyle balantldr. Alak
szc batak, balk demektir. Toprak yaam simgeler. Moolcada Alah ldrmek demektir ve
aslnda lm yeni bir balang olduundan yaam da demektir ayn zamanda.
ALANKOVA: Sylencesel Hanm. [ TKA: Alanqowa ]

Edeer: ALANGUVA, ALANGUA, ALANGOVA, ALANKOA, ALANGOA, ALUNGOA, ALUNGOVA
Moollarn soyundan geldiine inanlan kutsal ana. Buyan Hann 41. kzdr. Gece adrnn
penceresinden ieriye giren parlak ayndan hmile kalmtr. Kimi efsnelerde adrna, gkten
yeil gzl bir tanr iner. Babas annesini, eer kz dourursa ldrmekle tehdit ettii iin kkken
erkek klna sokulmu ve yle yetitirilmitir. ok gldr. Byynce de babasndan korktuu iin
hmile kz, annesi bir sala koyup rmaa brakr. ocuu rmaa brakma motifi, Smer ve Ortadou
efsnelerinde de mevcuttur. Ancak burada rmaa braklan ocuk deil, hmile kadnn kendisidir.
Tek gz olan Duva adl biri tarafndan bulunan kz bu adamla evlenir. Duvadan da oniki olu olur.
Ayndan olan ilk olunun ad Buzancardr. Kardelerinin ilk olunu ldrmesinden korkan annesi
Buzancar rman kenarna gtrp suyu izlemesini ve dedesinin yurduna dnmesini tler. O da
bunun zerine yurduna geri dner ve ilerleyen yllarda Kaan olur, boylar birletirir bir araya getirir.

S a y f a | 32
Anlam: (Al). Moolca Guva/Goa geyik demektir. Kuba/Kuva/Guva/Huba/Huva kelimeleri boz ve

soluk rengi ifde eder. Alan szc k, nur mnlarna geldii gibi ormanlk arziyi belirtir. In
Geyii gibi bir karlk yaklak olarak anlamn ifde edebilir.
ALAA HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Alaa Xan ]

Edeer: ALA HAN
Ala boyunun kurucusu ve Kazaklarn atas olarak anlr. Arstan Hann oludur. Dier Trk boylarnca
da byk sayg gsterilir. slmiyet ncesi Trklerin savarken Ala! Ala! diye bardklar
bilinmektedir. Kazaklarda onun trbesi (Alaa Han Kmbeti) kutlu bir yer olarak kabul edilir. Babas
olan Arstan Han savata esir dnce gzel bir kza k olur ve evlenir, fakat bedeni alaca renkli bir
ocuu olduu iin bunu kt bir durum olarak kabul eder. Olunu rmaa brakr. Fakat onu ocuu
olmayan bir balk bulur. Bedeninin alaca olmasndan dolay ona Ala (yada Alaa) adn verirler. Bu
ocuk ok cesur olur ve kahramanlklar yapar, n ok ksa bir zamanda her tarafa yaylr. Bunu
renen Arstan Han, olu Ala'a yz adam gnderir ve emrine verir. Bu yz kiiyle dolamaya
balayan Ala Han, evresindeki halklara boyun edirerek glenir ve Kazaklar onun soyundan trer.
Ala Hann olunun ad Kazak Handr.
Anlam: (Al). Alan (lkeler ele geiren) demektir. Ala kelimesi Kazakada ulus (millet, kavim) demektir
ve Kazaklarda Alt Ala bulunur. Alaa szcnde leheye dayal okunularda Alaca (kark)
renkli mns da vardr. Alak/Alak/Alask szckleri ise adr mns tar ve bu anlam balants
yurt kurucu olmay simgeler.
ALAZ: Ocak Tanrs. [ TKA: Alaz ]

Edeer: ALAS, YALAZ
Evlerdeki atei korur. Evcil hayvanlarn da koruyuculuunu yapar. Ocak ve iindeki atee saygl
davranlmaldr, aksi takdirde Alas Han kzarak yangn kartr. Trklerde gkyz byk bir adr
olarak algland iin, yeryznn scakln da o salar. lker burcunun alt yldz gn alt delii
olarak kabul edilir ve Alas Han oradan scak hava fleyince yaz gelir.
Anlam: (Al/Hal/Gal/Yal). Ate, alev demektir. Yalaz, Yalazlanmak szckleriyle balantldr.
ALAZLAMA: Ate Tedvisi. [ TKA: Alazlama ]

Edeer: ALASLAMA, YALAZLAMA, YALASLAMA
Hastalklar atele tedvi etmek demektir. Bir eyin zerinden alev geirmeyi anlatr. Al anlay
(Hal/Gal Ate anlam da dikkate alnarak) ve Alaz Han ile balantl olduu aktr. Belki de Alaz
Hann yardm istenmektedir. Tren balarken Alaz! diye barlmas bunun ak bir gstergesidir.
Alaz kelimesinin eski Trklerde, slmiyet ncesinde Amin! mnsnda kullanld da ne srlen
baka bir grtr. Atein temizleyici ve saaltc bir unsur olduu inanc gerei krmz bir bez paras
yaklp hastann etrafnda dolatrlr. Tren akam karanlnda yanan ilk kla birlikte balatlr.
Cansz nesneler aleve tutulur. Canl varlklarn ise simgesel olarak, demeyecek bir mesfeden
zerinden geirilerek dolatrlr. Ate, kt ruhlar korkutur ve onlar karr. aman, ard vey baka
trden kutsal bir aacn parasn dumanl atein ierisine atarak yakar. Evin ttslenerek kt
ruhlarn kovulmasna Ar ad verilir.
Anlam: (Al/Hal/Gal/Yal). Ateten geirme demektir. Alaz szc ate, alev mns tar. Krmzlk ve
kandrma anlamlar vardr, bylece belki de kt ruhlarn kandrlmasn ifde eder meczen.
Azericede hastalanmak anlamnda kullanlan Alzdamak sz de bu anlayla balantldr. Anadolu
Trkesinde Alazlama szc kzgn demirle dalamak/yakmak anlamna gelir.

S a y f a | 33
ALBAN: ntihar Ruhu. [ TKA: Alban ]

ntihar eden kiilerin ruhlardr. Bu kt varlklar insanlar intihar etmeye telkin eder ve hatt
zorlarlar. Genellikle yalnz kalm, bunalm iindeki, ruhsal hastalklar olan kiilere musallat olurlar.
ok kt isimleri ve ok kt yzleri vardr. Ters dnm gzleri, yukarya kalkk olarak uzayan salar
vardr. Trk kltrnde intiharn tasvip edilmediinin en ak rneklerinden birisi bu motifidir.
ALBASMAK: Ruh arpmak. [ TKA: Albasmak ]

Edeer: ALPASMAK, ALVASMAK
Albsn (Alkarsnn) neden olduu ruh hastalna yakalanmak. Albast olmak. Bzen de lousa
kadnn yaad skntlar ifde etmek iin kullanlan bir tbirdir.
ALBASTI: Ruh arpmas. [ TKA: Albast ]

Edeer: 1. ALVASTI, ALPASTI, ALBASDI 2. ALBASMA
Albsn neden olduu ruh hastal, boucu sknt. Halk anlayna gre Lousa hummas denilen ve
yksek ate ile ortaya kan bir hastalk. Bunlara bal baygnlk, sara nbeti. Bir eit korku hlidir.
Ayn zamanda ruhsal varlklarn baz durumlarda verdiine inanlan zararlar ifade eder. Gebe kadn
hastalanp kan kaybettiinde gzne deiik varlklar grnmeye balar, nefesi daralr, yemeden
imeden kesilir. En ok korktuu eyler zihninde ortaya kar ve bzen baylr. Albsn o esnada
gsne dizleriyle kerek soluunu kestiine inanlr. Albastya tutulan kiiye Albstar denir ve
kurtulmas iin Al Ocana gtrlr. Bu yer genelde kutlu bir mekandr vey bir evliy mezardr.
Ayrca Udmurt ve Mari dillerinde de Alvasta ve Alvast olarak yer almaktadr. Aleyban (Alyabni) adl
varl da akla getirir.
ALBIS: Cad. [ TKA: Albs ]

Edeer: ALBIZ, ALBAS, ALPAS, ALMAZ
Moolca: ALMAS
Albastya neden olan kzl renkli kt varlk. irkin, salar darmadank, gzleri kanl, uzun trnakl,
uzun boylu, ok kuvvetli olarak betimlenir. Develerle greebilecek kadar uzun ve gl olduu
anlatlr. Kzl elbiseler giyer. Kimi anlatlarda bir kpn iine girerek orada yaar. Bzen de rmak
kenarlarndaki ssz blgelerde vey ii bo aa kovuklarnda yaad sylenir. ri gzldr. ok fazla
sayda ar, demirden yaplm taklar vardr. En sevdii ey atlarn yelesini rmektir. Albs
yakalamak iin elbisesine vey kendisine iri bir ine saplamak gerekir. Demirden ve demircilerden
korkar. Lohusalara musallat olur ve lmlerine sebebiyet verir. Korunmak iin lohusalarn odalarnda
demir ey bulundurulur. Ktlk yapmaktan zevk alr. Ayaklar ters olarak betimlenir. Kendisiyle
konuan kam (aman) ne derse, sylenenin tersini yapar. Ba sknca bir kuyuya girerek kaybolur.
Bzen de ine batrlnca su olup bir kuyuya doru akar. Ayrca genel zellikleri tibariyle Kzl Albs
olarak da bilinen bu varln iki tr daha vardr; Sar Albs ve Kara Albs.
1. Kzl Albs: Kzlsa olarak da bilinir. Al renkli giysiler giyer. Kzlhummaya neden olur. Yapt
ktlkler Albasmak fiili ile anlatlr. Kzl sal bir kadn olarak betimlenir. Uzun boylu, uzun
parmakl ve sivri trnakl, dank sal, yal vcutlu, dilek, plak gezen, gslerinden birini geriye
atm, tepesinde gz olan ok irkin bir yaratktr. Irmaktan vey denizden kan ve yalnz oynayan
ocuklar alarak suyun dibindeki evine gtren bir kadn olarak da anlatlr. Gke Munuk (Mvi
Boncuk)tan ok korkar, ki Nazar Boncuu kavramnn kkeninde bu anlay yatar. Kplerin iinde
sakland da dnlr. Aznda sihirli bir ta olan bir ku klna girebilir. leceini anladnda
kendini yaralar ve akan kanndan bir sre sonra yeni bir Albs doar. Alkars olarak da bilinir.

S a y f a | 34
2. Sar Albs: Sarsa olarak da bilinir. Sar giysiler giyer. Sarhummaya neden olur. Oluturduu
hastalk Sar Basmak tbiriyle ifde edilir. Sarn bir kadn grnmndedir. Ktlkte Kzl Albsa
gre biraz daha dk seviyededir. lmcl deildir. Kei vey tilki donuna (klna) brnebilir.
mark yn ar basar, hoppa ve oynaktr. Kandraca kiiyi cilvelerle kendisine eker. Dnydaki
en gzel kadndan daha gzel bir grne ship olabilir. ehvetli ve agzldr.
3. Kara Albs: Karasa olarak da bilinir. Kara giysiler giyer. Karahummaya neden olur. Kara
Basmak tbiri yapt ktlkler iin kullanlr ve kbuslarla da ilgilidir. Esmer, koyu tenli bir kadndr.
Dier Albslara gre daha arbal ve ciddi grnmldr. Ancak daha aldatc ve batan karcdr.
Albslar iinde ndiren rastlanr ve en lmcl olandr. akal vey srtlan klna girebilir.
Anlam: (Al/Hal/Gal). Alp gtren demektir. Almak (karmak) mnsn bnyesinde barndrr.
Aldatmak (kandrmak) ve Al (kzl) renk anlamlarn ierir. Moolcada Halah fiili yakmak demektir.
Moolca anlam kp iine girmeyi de ierir. een diline Almaz olarak gemitir.
ALCI: eytan Kovucu. [ TKA: Alc ]

Edeer: ALCU, ALU
Albs kovma yetenei olan, Albasty tedvi edebilen kii. Cin karan. Al Oca ad verilen ve bu tr
rahatszlklarn saaltm (tedvisi) iin gidilen mekanlarn piri vey koruyucusudur. Eski Trk
inancnda, yeni doum yapm lohusa kadnlara musallat olan Albs denilen kt ruhlar kovabilen ve
Albasmasna kar koruyabilme gcne ship olduuna inanlan kiilere Alc/Al/Alu denirdi.
Trkler Anadolu'ya g edince Alclar da Anadolu'nun eitli yrelerine yerleerek ok sayda Al Oca
kurmulardr. Bunlar daha sonralar evliy mezarlar ile zdelemitir.
[ TKA: Alda ]
ALDAI: lm Tanrs.
Edeer: ALDACI, ALDAI
nsanlarn canlarn alr. Uzun kara giysileri ve kara bir at vardr. Grnm heybetli ve korku
vericidir. Getii yerlere korku salar. Erlikin elisidir ve onun tarafndan gnderilir. Bir evden l
ktktan sonra Aldann emrindeki lmcl ruhlar o evde yedi gn kalrlar. Ynettii lm ruhlarna
da Aldalar ad verilir. Bu nedenle o evden yedi gn boyunca bir ey kmaz ve girmez. slam sonras
Azril ile zdelemitir ve halk inancndaki tm zellikleri ona aktarlmtr.
Anlam (Al). Can alan demektir. Almak vey Aldamak (kandrmak) kknden gelir. Altau kandran,
hle yapan demektir. Aldah fiili Moolcada kaybetmeyi belirtir. Alda szc eski Altay ve Mool
dillerinde anlamak, kavramak (Tunguz dillerinde ise Aldan biimiyle derinlik) anlamlar ierir. Tatarca
Aldav fiili kandrmak, Aldak kelimesi hle, Aldar szc ise hlebaz anlamna gelir.
ALIGAN: Gney Tanrs. [ TKA: Algan ]

Moollarda 99 gney tanrsnn badr. Mool halk kltrnde Budizmin etkisiyle birincil yn dou
olarak deil gney olarak kabul grmtr. Trklerdeki Al Han ile de alkal grnmektedir.
ALI HAN: Krler Tanrs. [ TKA: Al Xan ]

Edeer: ALU HAN, ALI HAN, ALI HAN
Kr bir ihtiyar klndaki da ruhudur. Dalardaki at srlerini korur ve bir rivyette kanatl atlar
yznden kr olmutur. Krolu destanndaki Kr Ata motifinin arkaik varyasyonudur. Krolunun
babas da hediye ettii bir kt grnml at nedeniyle yrenin beyi tarafndan kr edilmektedir.
Fakat daha sonra bu at bir ahrda gne grmeden krk gn bekleyince, srad zellikleri belirir.

S a y f a | 35
Babas rysnda olunun kordan (ateten) doacan grr ve bu kor bir snav simgelemektedir.
Kroluna ozanlk yeteneini, savaln ve atn veren de babasdr. Bylece daha eski alarda bir
tanr konumunda olan bu kiilik Krolu destannda baba kimliine brnr. Al Han, sular genlik
(vey lmszlk) veren Koabulak (kiz Pnar) korur. Bu lmszlk en azndan meczen geerli
olmu ve onu ien Krolunun ad hep yaamtr. slam ncesi Trklerde zaten yaygn olarak
kullanlan Al/Alu eklindeki bir isim mevcuttur. rnein; Alu Bee (Ali Paa) adl gerekte yaam
bir ozan her iki isimle de tannmaktadr. Bir gre gre, slam sonras Trk toplumunda Hz. Alinin
nemli bir yer edinmesi bu ad benzerliinin bir sonucudur. Hz. Alinin yiitlii, saval, Zlfikar (iki
dilli klc) Trk kltrnde byk ilgi ekmitir. Azerbaycan halk yklerinde kahramanlara Buta
(Bde) veren, onlara yetenek baheden ou zaman Hz. Alidir. Gerekten de Krolunun ad da
Alidir. (Azeri versiyonunda babasnn ad Al Kiidir.) Yaar Kemalin nce Memed adl yaptn
oluturan drt kitabn sonunda da benzer cmlelerle yamacndaki akr dikenliin gn gece
yand sylenen, yanan dikenlerden la benzer seslerin gelii anlatlan dan ad Ali Dadr. Bu
olay u cmleyle ifde edilmektedir kitapta: Bu atele birlikte de Alidan doruunda bir top k
patlar. Dan ba gece aarr, gndz gibi olur. Kafkas Nart Destanlarnda ise Alavgan/Alvgan
adl bir kahramandan bahsedilir ve szck ay mns ile de alkal grlr.
Anlam: (Al). Kr demektir. Alev ve alnm (gzleri alnm) anlamlar ierir. nk eskiden gzler
atele dalanarak kr edilirdi. Gzn alazlanmas da ayn anlama gelir. Gerekten de Krolunun
babasnn gzleri byle kr edilmitir. Moolcada Al/Ali szc Kim? demektir ve bilinmeyen
tehlikeli varlklar artrr. Al/Ala kk Eski Mool ve Altay dilleriyle Tunguz dillerinde bilmek, bilgili
olmak anlam tar. Moolcada Alh ve Aluka szckleri eki anlam tar ve bu kelimelerle balantl
olmas muhtemeldir. Yine Moolcada Al fiili bilmeyi anlatr. Smerlerde ise Alu adl lmcl bir
varlk bulunur. Moollardaki Algan adl tanr ile de alkal grnmektedir.
ALINCA: Trklerin Atas. [ TKA: Alnca ]

Edeer: 1. ELNCE 2. ALINAK, ALUNCAK
Trklerin atas olan kaan. Bulca Hann soyundan gelir. Trk boylar onun ocuklarnn soyundan
tremitir. Buka Hann oludur.
Anlam: (Al). Alnan (kendisinden soy alnan) ve ayrca nyz, bir eyin n taraf demektir. Moolcada
Elnce szc Ced (Atalar) demektir.
ALKARISI: Cad. [ TKA: Alqars ]

Edeer: 1. ALGARISI 2. ALKADIN, ALGADIN
zellikle hmile veya lousa kadnlara musallat olur. Issz yerlerde daha ok rastlanr. zellikle su
kylarnda, iinde kovuk bulunan aalarn iine insanlar ekerek boduuna inanlr. Lohusalarn ve
yeni domu ocuklarn cierleriyle beslendii inan halk kltrnde bugn bile yaygndr.
Alkarsndan korunmak iin eitli yollar olduu dnlr. Lohusa kadn odada asla, ksa bir sre bile
olsa yalnz brakmamak, klar srekli yakl tutmak, yzn krmz rtyle (al yazmayla, al yamakla)
rtmek bunlardan bazlardr. Trklerdeki Hal Ana ve Moolca Gal Ana (Ate Ana) inanyla da
balantldr. Azeri kltrnde Al Arvad (Al Avrad) olarak bilinir. Azerbaycanda ve Anadolunun
kimi yrelerinde aramba gecesi i yaplrsa fkelenen ve o eve ktlk getiren irkin, kt giysili,
rktc bir kadn olduu sylenen aramba Kars da benzer bir varlktr. Azerilerde erenbe
Arvad (aramba Avrad) olarak anlr. aramba gnleri bitirilmemi iler bulunan evlere girerek
ortal kartrd anlatlr. Kimseden korkmaz ve ocuklar gizlice deil, herkesin gz nnde alp
karr. Trkede meczen sa ba karmakark, paspal, zensiz kadn anlamna da gelir.

S a y f a | 36
ALKIM: Gkkua. [ TKA: Alqm ]

Edeer: ALGIM, ALHIM
Eanlam: 1. SLEYKE, SLEYHE, SLEYKE
Moolca: 1. SOLONGO, SOLONHO 2. HOLONGO, HOLONHO
Bilimsel olarak dmekte olan yamur damlalarnda n krlmasyla oluan yansmadr. Renkler
birbirinden ayrarak srayla dizilirler. Tm Dny mitolojilerinde ilgi ekici bir unsur olan gkkuana
sylencesel anlamlar yklenir ve ou zaman da bunu artran isimler verilir. Gkkua grsel
olarak tm insanln dima ilgisini ekmitir, nk fizik kurallar gerei ona hibir zaman ulamak
mmkn deildir, bu nedenle geriye tek bir ey kalr, hayal gcn zorlamak. Trk halk inannda
Umay Ana yeryzne inmek iin gkkuan kullanr. Bzen ge aslm bir yay olarak, bzen de
gizemli bir yol olarak dnlr. Al inancyla balantl olarak ele alndnda yerle g birbirine
balayan byl bir kpr olduu anlalr. Pura adl ruhlar (kolar vey atlar) bu efsnev kprnn
zerinde yrrken, yeryzne inerken vey gkyzne karken grnrler. amann ge kt bir
kpr olarak da alglanr. Moollara gre Holongoto adl kii amanlarn atas saylr ve Mool
lehelerinde Gkkua anlamna gelen Holongo szc ile bu balamda alkal grnr. Gkkua
pek ok d tesirle karlamtr ve bunlar ilgi ekerek yaygnlamtr, mesel Avrupa kltrlerine
gre toprakla birletii yerde bir sandk dolusu hazne olduu inanc yaygndr (ama optik kurallarna
gre oraya kimse ulaamayacandan bulmak asla mmkn olamayacaktr). Trk kltrnde
kullanlan adlarda dima Kuak tbirinin tercih edildii grlr:
1. Gkkua/Gykura: Gkyzn sard, evreledii dnlr.
2. Kempirkoak/Kempirkorak: Kazakada yer alr ve Kempir adl mitolojik bir varlkla ilgilidir.
3. Enekemkoak/Enekemkorak: Teletede ise Eneke szc koruyucu ruh demektir.
4. Cenekemkoak/Cenekemkorak: Ndiren rastlanan bir kullanmdr.
5. Ebekua/Ebemkua: Anadoluda kullanlan bir tbirdir. Ebe szc nine mns tar.
6. Alakuak/Alakorak: Kark renkli kuak demektir.
Anlam: (Al). Szcn kknde beenilme, hoa gitme anlam bulunur. rnein ayn kkten treyen
Alml szc. Alkmak (vmek, beenmek, hayrdu etmek) fiiliyle balantldr. Ilgm ise serap
mns tar ve lde grlen hayalleri ifde eder.
ALKIMAK: Hayrdu Etmek. [ TKA: Alqmak ]

Edeer: ALKAMAK, ALGAMAK, ALGIMAK, ALKUMAK, ALHIMAK
1. Bir insan iin iyi temennlerde bulunmak ve bu amala Tanrya yakarmak. Tm Dny kltrlerinde
bakalar iin iyi dileklerde bulunma olgusuna rastlanr. Yrei temiz olan insanlarn temennlerinin
tutacana inanlr. O nedenle hayrdu, genellikle yal ve ermi kiilerden istenir. nemli bir ie
balamadan nce Ana-Atann vey kutlu kiilerin hayrdularn istemek bir gelenektir. Beddunn
tam kart olan bir kavramdr.
2. Bir eyin beenildiini ve onaylandn, hoa gittiini gstermek. Bunun iin el rpmak, alklamak.
Bu durum gnmzdeki kresel kltr anlaynn bir sonucu olarak tm Dnynn ortak bir beeni
gsterme arac hline dnmtr.
Anlam: (Al). vmek, vc szler sylemek, iyilik temenn etmek demektir. Ayrca Al kk dikkat
ekmeyi de ifde eder; Alm, Alml szcklerinde olduu gibi. yi ruhlarn dikkatinin ekilmesini de
uzak bir anlam olarak ierir. YakutadaAlk kelimesi efsun ve yemin anlamlar tar. Kargmak fiili
ile aralarnda bir kartlk olutururlar. Alkmak/Alkamak fiilinin Macarcadaki Alka adl bir ku
trnn adyla balantl olmas muhtemeldir.

S a y f a | 37
ALKI: Hayrdu. [ TKA: Alq ]

Edeer: 1. ALGI, ALGU, ALHI 2. ALKIMA, ALKAMA
1. Bir insan iin iyi temennlerde bulunma ve bu amala Tanrya yakarma. yi dilekte bulunma. Eski
Trk anlayna gre sz pek ok eyi deitirmeye yetebilecek etkileyici bir gce shiptir.
2. Beendiini gstermek iin el rpmak. Bu davrann iyi ruhlar armak anlamnda unutulmu ve
yitmi bir ierii vardr. Ruhlarn elden kan sese geldikleri dnlrd.
Anlam: (Al). Yakarmak, vmek anlamlar vardr. Alkmak (vmek, hayrdu etmek) fiilinden tremitir.
Ayrca Alg (idrak) szc ile ayn kkten gelir ve bu balamda sezgi anlam ile de balantldr.
Alkam ad kutsanm mns tamaktadr.
Aklama: Alg ve Karg szckleri (ayrca tremi olduklar Alkmak ve Kargmak fiilleri) kendi
aralarnda bir kartlk olutururlar. Alkmak/Alkamak fiilinin Macarcadaki Alka adl bir ku tryle
olan balants dikkat ekicidir. Benzer bir iliki kart kavram olan Kargmak/Kargamak fiili ile ondan
treyen Karga szc arasnda bulunur. Bahaeddin gel Alka szcnn krmz mnsnda bir
renk ad olabileceini ifde eder. Ayrca buradan yola karak Alka-Evli ve Kara-Evli tbirlerinin bir
kartlk oluturduunu belirtir.
ALLAY HAN: Vatan Tanrs. [ TKA: Allay Xan ]

Edeer: ALIY HAN, ALAY HAN
Vatan korur. Yurduna ihanet edenlere hastalk ve bel getirir. lk ata (ilk insan) olan Elleyin adyla
da ilgilidir. Atei simgeleyen Al renk ile ve bu balamda Albayrak kavramyla da balantldr,
nk bayrak da zerinde dalgaland vatann koruyucusu olarak alglanr ve ate onun koruyucu
gcn oluturur. Not: Kars Allay Hanm ile ayn ismi tar.
Anlam: (Al/Hal/El). Topluluk shibi demektir. Ayn kkten gelen Halay kelimesi de toplumsal
dayanmann ve birlikteliin simgesel bir davurumudur. Alay szc ise askeri birlik mns tar.
ALLAY HANIM: Vatan Tanras. [ TKA: Allay Xanm ]

Edeer: ALIY HANIM, ALAY HANIM
Vatann koruyucu ruhudur. Ikl bir grnts vardr. Baz kaynaklarda toprak tanras olarak da
grlr. Not: Kocas Allay Han ile ayn ismi tar.
Anlam: (Al/Hal/El). Dayanma anlam ierir. Hala (babann kzkardei) szcyle de ilgilidir.
ALMA: Kutlu Meyve. [ TKA: lma ]

Edeer: ELMA, OLMA, ULMA, ULMO
Moolca: ALIM, ALIMAN
Meyvelerin anas ve atas olarak kabul edilir. Trn tamam, yeryzne Orta-Asya'dan yaylm olup
Altay ve Kafkas kkenlidir. Kazakyann bakenti Almatnn esi ad Alma Atadr ve elmann Dnyya
buradan yayldna inanlr. Dnyda en ok tr olan aa elmadr. En ok yetitirilen ve en ok
yenen meyve de odur. Kadnla erkein birbirine duyduu tensel sevginin simgesidir. Aksakall kocann
(belki de aslnda Alma Atann) elinden ald elmann kabuunu yiyen ksr kadn ikiz dourur.
Kzlelma iin ordular ktalar amtr. Masallarda hep byl elmalar vardr. Gizemli bahelerden hep
o alnm, zerine trkler yaklm, yavuklunun yana ona benzetilmitir. Yunan mitolojisinde Altn
Elma iin kadnlar birbirlerine dman olmulardr. Olgunlamay temsil eder. dem ile Havvann
cennette yedikleri yasak meyvenin elma olduu, yasan ise aslnda cinsellii ierdii, bu nedenle de
elmann cinsellii sembolize ettii iddia edilir. lk elma aacn Alma Atann diktiine inanlr.

S a y f a | 38
Anlam: (Al/El). Orta-Asya Trkesinden hemen hemen tm lehe ve velere ayn kkten geerek
kullanlan bu ad Trkiye Trkesinde, Alma -> Elma dnmne uramtr. Kelimenin kkeninde;
Almak fiilinin ve meyvenin rengini simgesel olarak ifde eden Al (krmz) sfatnn olduu
bilinmektedir.
ALMA ANA: Sava Tanras. [ TKA: Alma Ana ]

Mool kaynaklarnda Alma Hatan adyla bir sava tanra olarak yer alr. Trk kltrnde kadnlarn
saval yaygn olup, bu realite masallarda ve mitolojide de yansmaktadr. Trk-Mool alglaynda
kadn hibir zaman eve kapatlp, saklanan biri deildir ve sosyal hayatta aktif rol alr.
Anlam: (Al). sim Almak fiiliyle balantldr. Kzl Elma/Alma tbirinin Trk fetih anlayn simgeledii
dikkate alnrsa Alma szcnn ierii daha doru anlalabilir. Alagan, Algan, Alu, Alkan, Alm,
Alaman szckleri Trkede Ftih (lkeleri alan) anlamna gelir ve insanlara da isim olarak verilir.
Hatt bu isimleri tayan yer adlar vardr.
ALMA ATA: Sava Tanrs / Sava Evliy. [ TKA: Alma Ata ]

Sava evliy. Fetih kltrn simgeler. Bir rivyete gre yeryznde ilk elma aacn yeryznde o
dikmitir. Kazakyann bakenti Almatnn ad buradan gelir ve Elmal vey Elmann yayld yer
demektir. Yakn bir zamana kadar da bu ehrin ad resmi olarak da Alma Ata idi. Elmann varl ilk
insana kadar uzand iin Alma Atann nerdeyse ilk insan ile ortak bir gemiin rn olduu ne
srlebilir. Alma szc emir kipinde olumsuz yapda Alma! eklinde de ele alnrsa, Elmann
yasak bir meyve olduu bir kez daha anlalacaktr. Fakat bu yasak teki dnyya it olduu, bu
dnyda ise te lemin tam tersi bir mantk geerli bulunduu iin en kutsal ve en yaygn aa ile en
ok tannp bilinen meyve elmadr. Not: Ayn ismi tayan Alma Ata adl bir tanr vardr.
Anlam: (Al). Elma Atas vey Fetihi Ata demektir. Kelimenin kkeninde Almak fiili vardr. Bu fiil
ayn zamanda fethetmek demektir.
Aklama: Anadoluda Sivas ilinin arkla ilesine bal Alaman adl bir ky vardr ve burada bir
evliya trbesi yer alr. erisinde orada yatan kiiye ait bir kl vardr. Alaman kelimesi fatih, fetihi
yani bir yeri alan kii demektir. Ayrca ok yaknda bir ermik (Kaplca) bulunur.
ALP: Cengver. [ TKA: Alp ]

Edeer: 1. ALIP 2. LP, LB
Eanlam: ALPAGUT, ALPAVUT, ALPAUT, ALPAGOT, ALPAGO
Sava, yiit kii. Orduya gerektiinde katlan yar milis. Cesur, cesretli, gzpek demektir. Alplar,
Hkann yannda bulunduklar yere gre farkl adlarla anlrlar: 1. oro (Sa yan) ve 2. Yoro (Sol yan).
Ayrca alplar deiik trlere vey snflara da ayrlabilirler:
*_Alperen: Sava Dervi demektir. Tanrnn buyruuna uyarak onun urunda savar. Savalarda
titizlikle uyduklar insani kurallar vardr.
*_Alpkz: Sava kadn anlamna gelir. Dede Korkut yklerinde adlar geer. Anadoluda yaam
olan Amazon adl kadn savalar olduunu iddia eden grler vardr.
Anlam: (Al). Szck Almak fiilinden gelir. Alpmak fiili sayg gstermek, hrmet etmek demektir. Alba
szc Moolcada grev anlamna gelir. Eski Trke Alp kk sava, glk, zorluk gibi anlamlar
bnyesinde barndrr. Dalarn ok yksek yamalarnda yetien bir bitkiye Alpyldz ad verilmesi
bu ismin ycelik ieren saygnl ile alkaldr. Tatarca Alpar szc kahraman manas tar.

S a y f a | 39
ALPAMI: Sylencesel Kahraman. [ TKA: Alpam ]

Edeer: ALPAMSI, ALPOMI, ALPAMIS, ALPAMIA, ALPAMA
Bilinmeyen diyarlara yolculuklar yapmtr. Masal yaratklaryla savamtr. Anasnn karnnda 12 ay
kalmtr. Yedi gnde yedi yana gelmitir. Atnn ad ubar (Bayubar)dr. Ulu bir aacn tepesindeki
dev kuun yavrularn ejderhadan (vey ylandan) kurtarr. Aya gidip gelir. Ate kendisini yakmaz.
Demir Evde hapis kalr. Kendisini hapseden hkann kz tarafndan kurtarlr. Dndnde
nianlsnn evlendirildiini grp oban klna girer ve yanna yaklaarak gerei renir. Sonunda
nianlsna kavuur. Trk masal motiflerinin pek ounu bnyesinde barndran bir yknn
kahramandr. Alpam kuyuda (hapishnede) yedi yl (baz efsnelerde dokuz yl) kalr. Kuyuya yaral
bir ku (kaz vey gvercin) der. Kuu tedvi ederek kanadna, yazd mektubu balar ve gnderir.
Anlam: (Al). Yiitlik gsteren demektir. Alp szcnden gelir. Yiitlik, kahramanlk anlamlarn tar.
Alba szc Moolcada grev anlamna gelir ve kendisine ilhi bir grev verilmi kii mns ierir.
Aklama: ok ilgin bir benzerlikle nl Trk-slam limi Serahs (Muhammed ibn Ahmed) de ok
uzun yllar Karahanllar dneminde zkent hapishanesinin iindeki bir kuyuda tutulur ve el-Mebsut
adl nl eserini bu kuyuda etrafna toplad rencilerine gizlice (yada ald izinle) yazdrd
sylenir. Gvercinle gnderilen mektup motifi de yazdrlan kitapla rtr. Ancak Es-Serahs trihsel
verilere gre gerekten bir kuyuda hapsedilmitir ve uzun yllar burada eziyet grmtr. Ancak
buradan anlalmaktadr ki, kuyu hapsi gemite gerekten uygulanan acmasz bir cezdr.
ALPKIZ: Sava Kadn. [ TKA: Alpqz ]

Edeer: ALPGIZ, ALIPGIZ
Dede Korkut yklerindeki ve anlatlardaki Alpkzlarn, daha eski alarda Anadoluda yaam olan
Amazon adl kadn savalar olduu sylenir. Trk sylencelerindeki Alpkzlar motifi incelendiinde
Amazonlar ile birebir ayn zellikleri tamasalar bile, kesin olan, Trk kltrnde Sava Kadn
unsurunun sklkla rastlanan bir durum olduudur. rnein Ouz Hann annesinin vey Dede Korkut
yklerinde Burla Hatunun Alpkzlar vardr. Onlar da tpk erkekler gibi savadrlar. Ayrca trih
skit blgesinde yaplan kazlarda mezarlarda ve hyklerde ok balar, demir hanerler ve kllar ile
birlikte gmlm 40 tane kadn cesedi ortaya karlmtr. Amazonlarn da skit/Saka kkenli bir
topluluk olduklar kesinlemitir. Amazonlar, erkeksiz bir toplumdur. Senede bir kez ocuk dourmak
iin erkeklerle birlikte olurlard ve doan ocuk erkekse babalarna gnderirlerdi. Yaygn inana gre
Amazonlarn daha rahat ok atabilmek ve mzrak kullanabilmek iin sa tek gslerini atele
daladklar sylenir (Eski Yunanca Amazon szc gs olmayan demektir). Trihsel verilere gre
gnmzdeki Trkiye snrlar iinde Karadeniz kylarnda yaam olmalar kuvvetle muhtemeldir.
ALTAN: Altn Tanrs. [ TKA: Altan ]

Edeer: 1. ALTIN, ALTUN 2. ALTAY 3. LTEN, LTEY 4. OLTIN, OLTN
Moolca: 1. ALT 2. ALTAN
Macarca: ARAN
Altn Dan shibi ve koruyucusudur. Altndan bir giysi giyer. Altn, Trk kltrnde hkanlk
(imparatorluk) simgesidir. Altn ukal (zrh) ve tolgas (miferi) vardr. Kargs ve yay altndandr.
Altn Da eriilmez bir uzaklktadr ve zirvesi grnemeyecek kadar yksektir. Altan Han yerle g
birbirine balayan bu dadan sorumludur ve zirvesinde oturur. Zenginlii, ihtiam, ynetim erkini ve
deerli madenleri temsil eder. nk altn btn insanlk trihinde zenginliin en bilinen simgesidir ve
pek ok byk uygarlk altn para uygulamasn trih iinde zenginlii biriktirmek kullanmtr.

S a y f a | 40
Kazakyada Isk Kurgannda bulunan altn zrhl, altn giysili tekin (prens) bu anlayn somut bir
davurumudur. At iin altndan koum takm bulunan 18 yanda olduu tahmin edilen gen bir
prense (tekin/tigin) it cesedin zerindeki altn zrh bile bir sanat eseridir. Kurganda bulunan Han
uya otuz yok bolt, Utugsi tozlt eklindeki bir yazy baz aratrmaclar Han olu 23nde ld,
Halk saolsun eklinde evirdiler. Bu mthi giysiden ve altn eylardan da anlalmaktadr ki, altn
nesneler yalnzca gsteri amal deil Altan Hana duyulan bir saygnn sonucu olarak bu kurgana
koyulmutur. Belki de bylece Altay Hann gnl alnarak gen prensin cennete gitmesi salanaca
dnlmtr. Macarlarda ise Arany Atyacska (Altn Ata) adl bir karakter vardr. Ural-Altay
kltrlerinin ortak bir motifidir.
Anlam: (Al/Hal/Yal). Ilt, parlt anlamlarna gelir. Altn szc ile ayn kkene shiptir. Alm, Alml
gibi gz alclk ve Alav (Alev), Alaz gibi yakclk bildiren kelimelerle ayn kkten gelmektedir.
Mogurcada Haltan olarak geer.
ALTANHADAS: Kutup Yldz. [ TKA: Altanxadas ]

Moolca: ALTANKADAS, ALTANHADAK, ALTANHADAH, ALTANHUDAV
Gn bu yldzn etrafnda dndne inanlr. Tanrlar atlarn bu kaza balarlar. Yeraltn,
yeryzn ve gkyzn birbirine balayan bir eksendir.
Anlam: Moolca kkenli bir tamlamadr. Altn ivi vey Altn Kazk demektir.
ALTINA: Asr Saadet. [ TKA: Altna ]

Edeer: ALTINAK, ALTANAK, ALTUNA
Moolca: ALTANGALAV, ALTANGALAB, ALTANKALAB
nsanlarn mutluluk, zenginlik, refah ve huzur iinde zgr ve kavgasz yaad gemi bir dnemi
anlatr. Kimileri ise bunu gelecee ynelik bir topya (D-lke) hline getirerek, insanlarn st dzey
bir bilince ulat, toplumsal bir yapy anlatmak iin kullanmtr. nsan psikolojisinin doal bir
sonucu olarak gemie zlem vey gelecekte daha gzel bir dny umudu hemen her toplumda bir
biimde kendisini davurmutur. D-lkeler aslnda olmayan, bugn gereklemesi imkansz
toplum tasarmlardr. Bu lkeler gelecein mkemmeliyeti bir hayali olabilecei gibi gemite var
olduu dnlen kusursuz bir dnemin zlemi eklinde de ortaya kabilir. rnein slmiyetle
birlikte Drt Hlife dnemi Altna (Asr- Sadet) olarak adlandrlmaya balanmtr. Gelecee
ynelik d-lkeler kadar gemi alarn anlatlar da hayal gcnden yeterince yararlanr. ou
zaman gemie ynelik bu tr tasvirler gerei doru yanstmaktan uzak olup, abartlarla donatlr.
Bzen de ulalmak istenen kayp bir lkenin varl ile birleir ve hatt bu dsel tanmlamalara
gerekten inanldna bile rastlanr. rnein her taraf altndan vey zmrtten yaplm kentlerin
gerekte var olduundan bahsedilir.
ALTINDA: Kutsal Da. [ TKA: Altnda ]

Edeer: 1. ALTUNDA, ALTANTAV, ALTANTA, ALTANDAG, ALTANTAK, ALTUNTAH 2. OLTINTOG
Eanlam: 1. BOZDA, PUSTAK, PUSTAG 2. DAZDA, TASTAV, TAZTA, TASTAK, TASKILTAV 3. KIZILDA
Moolca: ALTANAVLA, ALTANULA
Altay Dalarnn simgesellemi biimidir. Gkyznde bulunur. Bzen 33 katl olarak anlr. Trk
yurdunun ve devletinin enginliini gz alcln temsil eder. Burada dokuz tanr yaar. Zirvesinde ise
Altan Han vardr. Tanr lgenin taht burada yer alr. Altn Trk kltrnde hkanlk (imparatorluk)
simgesidir. Altn pdiah, gm veziri, tun ise halk simgeler. Altay dalar Trkler iin o kadar
byk bir neme shiptir ki, Asyadaki akraba kavimlerden ayrmak iin ikili bir snflandrma yaplr:

S a y f a | 41
1. Ural kkenli soylar ve dilleri ile 2. Altay kkenli soylar ve dilleri eklinde ayrlrlar. Ural dalar da
Ugor kkenli kavimler iin ayn nemi tar. Tas Tav (Kel Da) ad verilen bir yerin Tanrlar Yurdu
olarak algland dikkate alnrsa bu sfatn Altanda nitelemekte kullanld sylenebilir. Bu dalar
mitolojideki Altnda motifinin oluumuna kaynak tekil etmi olabilecei gibi ayn zamanda bu
motiften etkilenerek gerek Altay dalarna bu adn verilmi olmas da muhtemeldir.
Anlam: (Al). Ildama, parldama, deerlilik anlamlarna gelir. Al, Trk lehelerinde krmz renk
olduu kadar Altn anlamna da gelir. Altay dann ad Al (altn) ve Tay (Ta/Da) szcklerinin
bileimi olup Altay kelimesi bu balamda zaten Altnda demektir.
ALTINKAZIK: Kutup Yldz. [ TKA: Altnqazq ]

Edeer: ALTINGAZIH, ALTINKAZGIK, ALTUNKAZUK, ALTUNGAZIK, ALTUNKAZIH, ALTANKAZGUK
Eanlam: ALTANKALA, ALTANHALA
Moolca: ALTANHADAS, ALTANKADAS, ALTANHUDAV, ALTANHADAK, ALTANHADAH
Gkyznn tam tepesinde bulunan yldz. Gn bu yldzn etrafnda dndne inanlr. Gkyz
tanrlar atlarn bu kaza balarlar. Yeraltnn da bylesi kutsal bir kutup merkezi ve kaz vardr.
Yeralt tanrlar da atlarn bu kaza balarlar. Yeralt ve gkyz kutuplarn birletiren ise Demir
Direk vey Ulukayndr. Bzen de Tanrya gidilen bir kap vey delik olarak ifde bulur. Akboz At ve
Gkboz At adl iki at Demirkazn etrafnda dner. Moolcadaki Altanhadas kelimesinin anlam
Altn ivi demektir. Kazk, direk, ivi gibi nesneler hep bir yere aklm olmay ifde eder ki, gn
sbitlendii bir ekseni vurgulamaktadr. Bu yaklam bilimsel olarak da zaten geerli grnmektedir.
ALTINTEREK: Gk Direi. [ TKA: Altntrk ]

Edeer: ALTUNDREK
Yeralt ve gkyz kutuplarn birletiren direktir. Bu direin gkyznde kalan ksmdr. Bzen
Altndirek (Altanterek, Altuntirek, Altaytereg) olarak da sylenir. Gn en st katlarna kadar
ykselir. Alt ksm (Dnyda kalan blm) Demirdirek olarak da bilinir. Terek szc Trk
dillerinde aa anlam da tar. Altndirek adrn orta direine (Bagan/Baana) benzetilir ve ayn
zamanda Altnkazk (yni Kutup Yldz) ile de balantldr.
ALYABAN: Cad. [ TKA: Alyaban ]

Eanlam: ALYABAN
Yabni kadn varlk olarak tanmlanr. Salar danktr. Gzleri kzldr. Yakalad insanlar karr.
Genellikle ssz yerlerde ortaya kar. Ortadou kltrlerinde Aleyban (Alyabni) ve Kuleyban
(Gulyabni) adl varlklar bzen birlikte anlrlar. Bu isimler Albast ve Gulbast eklindeki ikili bir
anlayn da izlerini tar.
AMA HANIM: Yaratc Tanra. [ TKA: m Xanm ]

Edeer: AMMA HANIM, EME HANIM
Yaratc gleri olan bir tanra olarak anlatlr. skitlerdeki Apa (Abay) adl tanra ile arasnda bir ba
olmas da muhtemeldir. Bzen evi koruyan bir tanra olarak ad geer. Ana tanra Umay ile de
ilikilendirilmektedir. Smerlerde de Ama adl bir tanra mevcuttur.
Anlam: (Am/Em). Hastalklar iyiletiren, tedvi eden, ila yapan demektir. Bu kk Trke ve
Moolcada kadnlk, ila, ak gibi kavramlarla balantldr. Moolcada Am/Ami (Amn/Amin)
szckleri ruh vey yaam mns tar. Trkedeki Eme (Hala, Teyze) ile balantldr. Anadoluda
Ama, Eme, Apa, Ebe gibi szckler hep kadn akrabalar anlatr. Em kelimesi Eski Trke ila demektir.

S a y f a | 42
AMBAR ANA: Diilik Tanras. [ TKA: Ambar Ana ]

Edeer: ANBAR ANA
Kadnlar ve kadnlarn yapt ileri gzetir, almalarna bolluk verir. Kendisi iin yaplan trenler
vardr. Kadn amanlar ondan yardm dilerler. zbek kltrndeki nemli mitolojik kiiliklerden
birisidir. Her ne kadar kiler, depo mns tayan Arapa Ambar szc ile balants olmasa da
kelime benzerlii nedeniyle Kilerin Koruyucu Ruhu mnsn da ierir hle gelmitir. nk kilerler
ile en ok muhatap olan kiiler evdeki kadnlardr. Benzeim yoluyla zdelemi olan Ambar yesi
evin kilerinde vey deposunda yaadna inanlan bir varlktr. Kilerdeki budaylar yer. Kedi klna
girebilir ve buraya dadanan kseleri (freleri) kovalar. Ambardaki kedileri besledii de olur. Fareleri
kovalad iin genellikle kedilerden holanan ve onlarla aras iyi olan bir varlktr. Eylarn yerini
deitirir hatt kzarsa krabilir. Baz geceler kilerden gelen sesleri, tkrtlar o karr. Gze neredeyse
hi grnmez. Saklanmay sever.
Anlam: (Am/Em). Bu kk Trkede diilik bildirir ve ayn zamanda iyiletiricilik ve ila anlamlaryla da
balantldr. rnein Emmek ve Emzirmek diil ierie shiptir. Depo, kiler anlamndaki Arapa
Ambar szcyle (baz lehelerde Anbar olarak sylenir) ilgisi yoktur. Fin-Ugor kkenli klk
deitirebilen Amba adl ruhla da ilikili olduu ne srlr. Tatar halk inancndaki Amba adl
varlk ise bo evlerde yaar.
AMRA: k. [ TKA: mr ]
Edeer: AMRAK, AMRA, EMRE, MRE
Anadoluda farkl halk ozanlarnn, klarn ve dervilerin isminde yer alan Emre szcnn ilk
biimidir (rnein; Yunus Emre, Taptuk Emre). Bu kavramn Trkede k (birisini ok seven,
tutkuyla balanan ve mecazen Tanr sevgisiyle dolu olan) anlamna geldii dilbilim asndan
kesinlemi durumdadr. Ayrca baharda buzlarn erimesi ile ilikili grlen mre kavram ile
balantl olduu kabul edilmektedir.
Anlam: (Am/Em/m). Trk-Mool dil btnnde ila, az, diilik ve iret bildiren bu kkten treyen
Amramak/Emremek/mremek fiili k olmak demektir ve Emre kelimesi de k mns tar.
Amra/Amra/Emre dnmne uramtr. Anadoluda mremek ve mrenmek fiilleri bir eyi
ok sevmek, gpta etmek, ar istek duymak mnlar tar.
AMULCA: Trklerin Soy Atas. [ TKA: Amulca ]

Edeer: 1. ABULCA, EBLCE 2. ABULAD, AMULAD
Trklerin ve Moollarn ilk atas. Nuh Peygamberin olu olarak soyktklerinde kayt altna alnmtr.
Kurt st imitir. Eski kaynaklarda daha az rastlanmakla birlikte Amulad/Abulad sylenii ise
sondaki ad eki dikkate alndnda (Trkedeki Kurad ismi ve Natulad adl efsanevi hakann
adnda olduu gibi) eski Trkenin ender rastlanan isimlerinden biridir.
AMURGA: Canavar. [ TKA: Amurga ]

Edeer: AMIRGA
Moolca: 1. ABURGA, ABURYA, ABARGA 2. AVRAGA, AVRAYA
Vah, korkun ve devsa yaratk. Korkun bir dev olarak grlr. Mool kltrnde de farkl
syleyilerle yer alan bir kavramdr. Ayrca Tuvalarda greilerin ykseldii en son seviye nvan da
bu adla anlr.
Anlam: (Ab/Av). Aparmak kelimesi kapmak, alp gtrmek anlamlarn ierir. Ayrca Avlamak fiili ile
de balantl grnmektedir.

S a y f a | 43
ANA: Valide. [ TKA: Ana ]

Edeer: ANAY, ENE, EN, NE, YE, ONA
Eanlam: G, K
Moolca: EC, ECE, EE, EJE, EZ, ESE, EZ, EH, EHE
Macarca: ANYA
Soyundan gelinen diil kii. Bir insan douran kimse. Mitolojide soyundan gelindii kabul edilen
varlklara vey yaamn zn oluturduu dnlen diil unsurlara da Ana denilir. rnein Kurt
Ana, Geyik Ana Soyundan gelindiine inanlan belli bal hayvanlar unlardr: Kurt, Geyik, Boa,
Kartal, Kpek, Deve, Kuu, Ay Ayrca hayvanlardan baka Od (Ate), Kuya (Ik), Su, Toprak gibi
temel yaratc unsurlara da bu ekilde hitap edilir. Bu varlklar ayn zamanda tanrsal nitelikler tarlar.
slam diniyle birlikte keramet shibi kadn evliylara da Ana denilmeye balanmtr. Anayurt
(Anavatan) szc topran diil olmasyla da ilgilidir. nsann lnce gmlmesi onun tekrar ana
rahmine dnn sembolize eder. Uyku ve gece insanoluna ana rahmindeki sakin ve sessiz dnemi
anmsatr bilinaltnda. Ana kavram tm toplumlarda dourganln simgesi olmutur.
Anlam: (An). Anlan kii demektir. Anmak fiiliyle balantldr. An kk zihinsel faaliyetleri temsil eder.
Moolcada Anh, nde gelen, birinci sradaki demektir. Ana kimi etimoloji aratrmaclarna gre
Hitit/Hatti kkenli bir kelimedir. Hatti (Eti)ler, Hititler Anadoluya gelmeden nce de var olan sonra
Hititler ile kaynaan bir toplumdur. Anlay gc ve zihinsel yeteneklerle de ilgili bir kkten gelir. Baz
lehelerde Anne ve Atte biimine de dnen Ana ve Ata kelimeleri ayn zamanda n ek olarak da
kullanlrlar. zellikle ana ile ilgili olarak u rnekler verilebilir: Anayurt, Anadil, Anayasa, Anayol,
Anakent, Anayap, Anakap, Anasoy, Anakara, Anapara gibi Moolcada Anah fiili, iyiletirmek,
tedvi etmek demektir. Tunguz Manu dillerinde Enin olarak geer ve yine anne demektir. Anya
biimiyle Macarcada yer alr.
ANAK YES: Caminin Koruyucu Ruhu / Melei. [ TKA: Anaq ysi ]

Edeer: ANAH YES
Eanlam: TOPLA YES, TOPLAK YES, TOPLAH YES
badethanelerin ve Camilerin koruyucu ruhu vey melei olarak kabul edilmitir. slam inancnn Trk
topluluklarnda ilk kabul edildii dnemlerde halk inancnda yerlemitir. Daha sonralar ye (Sahip,
Koruyucu) anlaynn slama aykr olduu dncesiyle her caminin bir melei olduu sylenerek ye
kavram yerine Melek tercih edilmitir. Daha sonralar da btnyle terkedilmitir bu inan. Ancak
snrl da olsa baz yrelerde geerliliini bugn de srdrmektedir. rnein Tatar halk kltrnde ok
az da olsa baz yrelerde Mescid yesi anlay srdrlmektedir. Bu varlk daha ok akac olarak
anlr; cami kaplarn aar kapatr, ayakkablkta duran papular gizler, namaz klan kimsenin
seccadesinin ucundan eker fakat insanlara zarar vermez. Tam tersine camiyi kt ruhlardan korur.
Onun yaknlarda olduunun farkna varnca, sdece insann bildii dualar okumas gerekir. Baz
insanlar onu elinde asas, banda sar olan beyaz giysili bir yal olarak grdklerini sylerler.
Anlam: (An). Anma yeri (Allahn adnn anld yer) demektir. Anmak fiilinden tremitir. Ananklar
adl kutsal ruhlar ile de balantl grnmektedir. An kk zihin gcn ifde etmektedir.
Teletede Eneke szc koruyucu ruh demektir. Tatarca An szc akl anlamna gelir.
Aklama: Trk kltrnde slmiyeti kabulun ilk yllarnda slami terminolojiyi halk anlay
Trkeletirmitir ve Arapa toplanmak kknden gelen Cami kelimesi karlnda Trke
Toplak/Topla szc kullanlmtr. rnein aadaki tbirler tamamen halk kltr ierisinde
kendiliinden tremitir:

S a y f a | 44
Toplak: Cami (Toplanlan yer anlamnda).

Anak: Mescid (Allahn adnn anld yer anlamnda).
Komaltmak: Namaz Klmak (Koymak, ba yere koymak anlamnda).
Yknmek: Secde Etmek (Yklenmek, ykmllk, stlenmek anlamnda).
Baa: Oru (Moolca Maa kelimesinden gelir).
Yunup: Abdest (Yunmak; ykanmak kknden gelir).
nlen: Mezzin (nlemek; seslenmek kknden gelir).
Kmbet: Trbe (Km/Km kknden, gmlen ve yuvarlak yer anlamnda).
AND: Yemin. [ TKA: And ]

Edeer: ANT
Moolca: 1. ANDA 2. ANDGAY, ANDKAY, ANDAGAY, ANDAKAY, ANDAHAY
Kiinin bir davran gerekletireceine vey yapmayacana dir kendi kendisine (vicdanna) vey
ilhi bir varla kar verdii sz. Genellikle Tanr'y vey kutsal saylan baka bir varl tank
gstererek, onun adn kullanarak bir olay dorulama (doruluuna dir beyanda bulunma) yada
kendi kendine sz verme amac ile kullanlr. Szn kutsal gcne olan inantan kaynaklanan bir
kavramdr. Ant szcnden tremi olan Antlama kavram da karlkl olarak ant imeyi ifde
eder ki, zamanla anlam genileyerek szleme (mukavele, muahede) vey uluslararas anlama
mnlarn da ierir hle gelmitir. Ayrca bu szck hukuk literatr ierisinde bir terim olarak
yerlemi durumdadr. Yeminden dnmek byk bir gnah ve su olarak kabul edilir. Trk-Mool
kltrnde nemli bir yer tutan kan kardelii de yine ant iilerek gerekletirilir ve bu kan kardei
olmu bu kiilere Antl denir. slmiyet ierisinde yemin daha ok Allah'n isimleri anlarak yaplr. Eski
Ortadou kltrnde yemin edenler sa ellerini birbirine vururlar. Mahkemelerde vey Millet
Meclislerinde ant iilerek ie balanr.
Anlam: (An). Yemin demektir. Sz verme, anlama anlamlarn ierir. An kk Moolca ve Trkede
tutmak, hatrlamak, hafza anlamlarn barndrr. rnein; Anmak, Anmsamak, Anlamak fiilleri ile
Ant, Anda szcklerinde olduu gibi. Anz kelimesi Karakalpakada efsne anlamna gelir ve
insanln en eski htralarnn aklda tutulup anlmas mns tar. And kavram da dolaysyla aklda
tutulup korunmas gereken bir olgudur.
ANDAGAY: Kutsal Szleme. [ TKA: Andagay ]

Edeer: ANDAHAY, ANDAKAY
Ahit, sz verme demektir. Bu szv verme kan zerine yaplr. Antlamadan dnmek byk bir su
olarak kabul edilir. Sz ile bildirdii davran, sonu vey nesne arasnda bir farkllk olmad, szn
(ve adlarn) bir anlamda bunlarn ruhu olduu, aralarnda bir ba olduu dncesinin bir sonucudur.
Byk vey nemli bir Ant iilirken bir kaba kan aktlmasnn nedeni de budur. Bakurtlarda yeri
kazarak ant ime uygulamas ise mezar dolaysyla lm artrmas ile balantldr. Trklerde
demir kutsal olduu iin pek ok Trk topluluunda bu nedenle klla vey bakla ant iilir. Bu ayn
zamanda sznde durmayann bu letlerle kan dklsn anlamna da gelir. And yerine
getirilmediinde insann en azndan onurunda bir eksilme meydana geleceine, bzen de felketlerle
karlalacana ister ada, ister ilkel hemen her toplumda inanlr. Bu nedenle de Anadoluda Sz
namustur, eklinde bir deyim vardr.
Anlam: (An). And (yemin) szc ile dorudan alakaldr. Anmak fiili ile de ilgili grnmektedir.
Verilen szn aklda tutulmas onu kiiye ait klacaktr.

S a y f a | 45
ANDAKAR: Kan Kardei. [ TKA: Andaqar ]

Moolca: ANDA, ANDAHAR
Eanlam: ANTLI, ANDLI
Eski Trk-Mool geleneinde bir tasn ierisine koyulan ste kiilerin bileklerinde atklar kesikten
kendi kanlarn aktp imeleriyle kan kardei olunur ve gerek karde gibi hkm grr. Ant ierek
kan kardei olmay ifde eder. Trklerde ve Moollarda ortak ve eski bir gelenektir. Bugn dahi Trk
dillerinin pek ounda Ant mek tbiri kullanlr ve bu deyim yemin edilirken iilen St ile
balantldr. Sz Vermek deyimi de szn bir nesne gibi bakalarna devredildii dncesinin bir
kalntsdr. Mool mitolojisinde Anda Bars denen ve insanlarla kan-karde olmu bir Pars ongunu
(totemi) vardr. Eski Trk-Mool kltrnde Andalar birbirlerini kardelerinden daha ileride korur,
sayar ve kayrmaya alrlar.
Anlam: (An). Yemin etmi olan demektir. Dolaysyla And szcyle balantldr. Moolca kkenlidir.
Eski Altaycada Anta, Tunguzca ve Manucada Anda biimiyle yer alr. Anmak fiili ile de alkaldr.
Dolaysyla eski Trkedeki zihin, hafza bildiren (damaksl N ile sylenen) Ang kk ile balantldr.
ANDAR: Ate Tanrs. [ TKA: Andar ]

Edeer: ANDIR
Atei korur. Bzen kzarak yeryznde yangnlara neden olur. Elinde bir yola (meale) ile betimlenir.
Salar atetendir. Gzleri alev saar. Heybetli ve kasl bir grnm vardr. Mealesi kendiliinden hi
snmeden srekli yanar. Bitkilerin koruyucu tanrs olarak da grlr. Yeraltnn vey Cehennemin
koruyucusu olarak da sylenir. Azerbaycan Trkesindeki Andra Kalmak ve Anadolu Trkesindeki
Ender Kalmak deyimleri beddu ierikli filer olarak kullanlr. Ayrca Andra Kalasn vey Ender
Kalasn ifdeleri Kahrolsun vey Lnet olsun mnsnda halk aznda kullanlrlar. Ayrca
Andarhan Hatun adnda bir tanradan da bahsedilir, fakat o yeryznn koruyucusu olarak anlatlr.
Anlam: (An/En/Yan). Yandran (yakan) demektir. Anmak ve Ant kelimelerinden ve eski Trkede
avlanmak anlam da ieren An kknden gelmektedir. Bu balamda ok anlan, adna yemin edilen
mnsna geliyor olmas uzak da olsa ihtimal dhilindedir. Azericede, kara ve irkin anlamnda
kullanlan, Enter kelimesinin kkeni de yine bu isimle ilgili grnmektedir. Szcn Arapa Ender
(nadir bulunan) kelimesi ile etimolojik alkas yoktur.
ARAGN: aramba Gn. [ TKA: Aragn ]

Trklerde haftann tam ortasdr (bzen de alma gnlerinin sonuncusudur) ve bu nedenle bu gne
deiik anlamlar yklenmektedir. Dier gnlerden farkl olarak grlmektedir. Fars kkenli
takvimlerde aramba Gnne karlk gelmektedir. Navruzdan nceki son drt arambaya
zellikle Azeri kltrnde ayr bir nem verilir. Navruz yaratln aamalarn simgeleyen drt eyle
(su, ate, rzgr ve toprak) ilgili kutlamalar ierir. Genel olarak aramba gnlerinde ve zellikle bu
son drt arambada gece vakti dikkatli olunmas ve doaya (doa ruhlarna) saygszlk yaplmamas
gerektiine inanlr. Navruzdan nceki drt aramba u isimlerle anlr:
1. Su arambas: (Sular Navruzu). Ezel aramba da denilmektedir. Bugnde su kanallarnda

dzenleme almalar yaplr, su kaynaklar ve kuyular temizlenir. Henz gn domadan tm insanlar
su kylarna vey kuyulara, emelere gider. nce ellerini yzlerini ykarlar ve sonra su stnden
atlarlar. Yarallar yaralarna su srer. nsanlar birbirlerinin zerine su serperler. O gn sudan
geenlerin yl boyunca hastala yakalanmayacana inanlr. Eski Trklerde su tanrlar Aban ve
Yadann onuruna trkler ve dular okunduu bilinmektedir.

S a y f a | 46
2. Od arambas: (Ota Navruzu). sk aramba olarak da bilinen gndr. Bu gelenek eski

Trklerin Gne'e ve Oda (atee) olan kutsal inancndan vey saygsndan kaynaklanmaktadr.
Geleneklere gre, bu gn ate yaklarak atein zerinden atland takdirde insann iinde bulunan
tm ktlk ve irkinliklerin yaklm (ortadan kaldrlm) olacana inanlr.
3. Yel arambas: (Salhn Navruzu). Esen aramba olarak da bilinir. Bu gnde esen scak vey
lk rzgrlar yazn geliini insanlara haber verirler. Uyanan yel, daha nceden uyanm olan suyu ve
atei harekete geirir. Navruz enliklerindeki Yel Baba treni gemi alardaki yel tanrs inanc ile
ilgilidir. O gece st aacnn vey kutlu saylan baka bir aacn altna gidilerek Yel Baba arlr.
Eer Yel Baba (Yel Ata) insanlarn sesini duyup eserse ve sdn dallarn topraa dokundurursa,
tutulan dilekler yerine gelecek demektir.
4. Yer arambas: (Toprak Navruzu). Ylahr arambas da denir. Navruz ncesindeki son
aramba gnnde nihyet yer uyanr, nefes almaya balar. Toprak artk ekilmeye hazr olduu iin
ona tohum serpilebilir. Sylencelere gre gemi alarda gda ktlndan dolay eziyet ve sknt
ekilen bu gnde su, ate ve yel bir araya gelerek, Toprak Hatunun yeralt tapnana konuk olarak
giderler, ondan yiyecek isterler ve bylece uyumakta olan topra uyandrrlar.
ARAH HAN: Ruh Tanrs. [ TKA: Arax Xan ]

Edeer: ARAK HAN
nsan ruhlar hakknda karar verir. nsann geleceini belirler. Yeralt leminde yaar. Tatar
inanlarndaki ruhlar te leme gtren Erek adl lm Melei ile de balantldr.
Anlam: (Ar/Er). Arayan demektir. Aramak szcnden tremi grnmektedir Fakat bu konuda
kesin bir kanya varmak zordur. Trkede Araklamak (gizlice alp karmak) eklinde bir fiil vardr.
Moolcada Arlah fiili grnmezlii, Ereh ise aramay belirtir. Arapa Ruh szcnn oulu olan
Arvah (Ervah) ile alkal olduu iddias pek mantkl deildir. nk Arah/Arvah kelimesi aslnda
Tunguz-Manu, Mool-Buryat ve Trk-Altay dillerinde yer alan ve kt ruhlarla ve teki lemle
iletiime gemeyi ifde eden Ar kknden tremitir ve Arbamak/Arvamak fiilinin ekimli hlidir.
ARAN: Avlu. [ TKA: Aran ]

Eanlam: 1. EN, VEN, GEN, EN, VEN, VENK 2. ULAN, OLAN
Evin n bahesidir. Bir evin nndeki evrilmi yer, eitli ilerin grld alan, bahe demektir.
Fakat bu alanda ekim yaplmaz, baz gnlk ilerin grlebilmesi iin, dz ve bo bir alan olarak
braklmtr. Evin d dnydan ayrlan ilk blm olduu iin burann korunmas ve shiplenilmesi
gerekir. Bu nedenle Trk halk inanlarnda avlunun ve hatt avlu duvarnn bile ayr bir yesi (sahibi,
koruyucu ruhu) vardr. Bu alann d, ieriye gre tehlikelere biraz daha fazla aktr. Dolaysyla avlu
nemli bir snr tekil eder. Ayrca iktisadi ve hukuki adan buras kiinin ve ailesinin mlkiyetindedir.
zinsiz girilmesi ho karlanmaz.
Anlam: (Ar). Anadoluda st kapal yer ifde eder. Kimi lehelerde bu szck ahr mns tar.
Arada olan (evin aras, ara alan) ierii de bulunur.
ARAN ANA: Altn Tanras. [ TKA: Ara Ana ]

Macarca: ARANY ANYA
Macar kltrnde gzellii simgeler. Kelime anlam Altn Anne demektir. Trk halk inanndaki
Aran yesinin (avlunun koruyucu ruhunun) dii biimi olan Aran Ana ile kelime benzerlii tar.

S a y f a | 47
ARAN ATA: Altn Tanrs. [ TKA: Ara Ata ]

Macarca: ARANY ATYA
Aran Ata gemi alarda tm Dnyy sular kapladnda bir sal yaparak insanlar ve hayvanlar
kurtarmtr. Bu adan bakldnda Hz. Nuh ile benzer zellikler tad grlr. Kendi lkesini
kurmak iin Buvar adl rdekten yardm istemitir. Buvar suya dalarak amur karm ancak bu
amurun bir ksmn kendisi iin aznda saklamtr. Aran Ata bu durumu farkettiinde kzarak rdei
cezlandrm ve bacaklarn ayrmtr, inana gre bu nedenle rdekler o gnden bu yana paytak
yrmektedirler. Daha sonra amuru rdekten alan Aran Atya bununla suyun zerinde kendi lkesini
oluturmutur. Yeryzn tpk Nuh Tfannda olduu gibi sular kaplaynca yksek bir dan
tepesinde insanlara yol gsterir ve bir sal yapmalarna yardmc olur. Macarcadaki anlam Altn
Baba demektir. Trk halk inanndaki avlunun koruyucu ruhunun eril biimi olan Aran Ata adl
varlk ile isim benzerlii tar.
ARAN YES: Avlu Ruhu. [ TKA: Aran ysi ]

Avlunun koruyucu ruhudur. Evin avlusunda vey n bahesinde yaar. nsanlara ancak uzaktan ve
deiik hayvan klklarna girerek grnr. Evcil hayvanlar sever. rnein atlarn kuyruunu rmekten
ok holanr. Trk halk inanlarna gre her nesnenin bir koruyucu ruhu olduu iin, aslnda avlu
duvarnn bile ayr bir yesi vardr.
Anlam: Avlunun Sahibi vey Avlunun Koruyucusu demektir.
Balantl Varlklar
1. ARAN ANA: Avlunun Koruyucu Ruhu (Dii).
2. ARAN ATA: Avlunun Koruyucu Ruhu (Erkek).
ARAN SYLENCES: Yaratl Efsnesi. [ TKA: Aran Sylencesi ]

Macar kkenli destana gre, her yerin ormanlarla kapl olduu bir ada periler, devler ve insanlar
yeryznde birlikte yaard. Arany Atya (Aran Ata) kendi lkesini yaratmak istediinde (tpk Altay
Yaratl Efsnesindeki gibi) bir yaban rdeinden yardm ister ve suya dalarak toprak getirmesini
syler. Ama rdek dilinin altnda kendisi iin biraz amur saklar. Kendi lkesini kurmak isteyen Aran
Ata topran yalnzca denizin kar kysnda bulunabileceini bir tanradan renir. Btn bunlar
olup biterken eytn varlklar (Liderc) ile olan mcdelesine yer verilir destann baz ksmlarnda.
Uurumlar, dalar ve denizler anlatnn nemli figrleridir. st Dnynn tanr ve tanralar zaman
zaman olaylara mdhil olurlar. Destana damgasn vuran 77 saysdr. rnein 77 uurum vey 77
gn gibi kavramlar srekli vurgulanr. Yeryzn sular kapladnda insanlarn bir sal yapmalarna
yardmc olur. Aran Atann sal yapmasna engel olabilecek pek ok durum kar ama o hepsinin
stesinden gelir. Son gnde sal yapar ve bitirir. Sular ykselirken insanlar ve hayvanlar iftler hlinde
sala binerek kurtulurlar. Destanda renkli doa betimlemelerine sklkla rastlanr. Saraylardan ve
iindeki elencelerden ska bahsedilir. Tanrsal yarmalar yine rastlanan bir motiftir. Tpk Trk
destanlarndaki gibi yeryznn merkezi olarak alglanan ulu bir da Aran Atyann bzen ulamaya
alt bzen de ikamet ettii yerdir. Altay sylencelerinde burann adnn Altn Da olmas da Aran
Atyann isminin anlam ile balantsn net olarak ortaya koyar. Destanda Sarkan/Sarhan (Macarca:
Sarkany) adl ejderhalara da rastlanr.
Anlam: Aran ad etimolojik olarak Trklerdeki Yaran/Arang adl su ruhlar ile de ilikili grlr.
Ayrca Trke Ar/Yar kk zerinden Yaratmak szc ile de balantldr. Macarcadaki karl
Altn Sylencesidir.

S a y f a | 48
ARAT: lm Bal. [ TKA: Arat ]

Edeer: 1. ARAIT, ARAUT, ARAVUT, ARAAT
Moolca: ARAATAN
Dev Balk. Baykal glnde vey yeraltndaki byk denizde yaadna inanlan efsnev devasa balk.
Zaman zaman yeryznde yaayan insanlardan kurban ister. Az grtlann altnda, gz ise
ensesindedir. Belkemii ters evrilmitir. Zincirlerle bal tutulur. Ban ve vcdunu oynatnca
depremler olur, tfanlar kopar. imdiye kadar yuttuu tm canllar orada yaarlar. Oras baka bir
lem gibidir. Pustag (Bozda) adl Dny Dann hemen altndaki sularda yaar. O her kprdadnda
yer titrer. Alt enesi yere, st enesi ge deer. enelerinden biri yaz ve sca, dier enesi ise k
ve souu getirir. Ters grnml olmas onun teki leme it olduunun en nemli gstergesidir.
Yeryznn tanmasnn bir balkla ilikilendirilmesine pek ok toplumun sylencelerinde rastlanr.
evre kltrlerin etkisiyle Dny Bal (yeryzn srtnda tayan balk) anlay da yava yava
yerlemitir. Fakat bu durumda bile Trk halk kltrnde Dny Bal anlaynn ok fazla ilgi
ekmedii ifde edilebilir. Ker Balk olarak da adlandrlr. Ker szcnn anlamn kr olarak
aklayan baz grlere gre, bu onun te leme it olduunu gsterir.
Anlam: (Ar/Er). Arayan vey aranan demektir. Aramak fiilinden tremi bir kelimedir. Tunguzca Ar
sz yapmak, almak anlamlarna geldii gibi, korku, kt ruh grmek gibi anlamlar da tar.
Moolca Ar kk yol, yntem ierii barndrr. Tunguz-Manu, Mool-Buryat ve Trk-Altay dillerinde
yer alan ve kt ruhlarla ve teki alamla iletiime gemeyi ifde eden Ar/Arg kkyle de dorudan
balantl grnmektedir. Trklerde byk rmak balklarna Irgay ad verilir ve kkensel olarak
balantl olmas muhtemeldir.
ARBAMAK: Efsun Yapmak. [ TKA: Arbamak ]

Edeer: ARPAMAK, ARVAMAK
Gz boyamak, gzba yapmak. Sihir yapmak. Bir takm sihirli szler ve dualarla; nesnelerin ve insan
yaantsnn doal akn etkilemeyi amalar.
Anlam: (Ar/Er). Kkte araya girmek ierii bulunur. By yapan kii, ruhlarla vey doast glerle
insanlarn ve doal srelerin arasna girmektedir. Kelimede artmak anlam da vardr. Er kk ise
ulamak (ermek) mnsn barndrr ki, gizli bilgilere ve varlklara erimek demektir. Tunguzca Ar
szc yapmak, almak anlamlarna geldii gibi, korku, kt ruh grmek gibi anlamlarda tar.
Moolca Ar kk yol, yntem ierii barndrr.
ARI: Tts Uygulamas. [ TKA: Ar ]

Tts yaplp, ate yaklarak kt ruhlarn kovulmasdr. Genellikle kokulu vey yldrm arpm
aalarn paralar kullanlr. Bu kokunun aacn iindeki iyi ruhun bir sonucu olduu dnlr.
Tatarca Arv fiili temizlemek, arndrmak mns tar,
ARURA: Orman Cini. [ TKA: Arura ]

Edeer: ARURI, ARSURI, ARSURA, ARSUR
Ormanlarda yaayan eytn, ktcl varlk. Uzun sal, kara grnml, tm vcdu kllarla kapldr.
kisi nde ikisi arkada drt gz bulunur. kolu ve baca vardr. Bzen eli, aya ve gz
olduu sylenir. Kzl gzldr. Bu organlarn hepsinin biri nde, ikisi arkasndadr. Salar yere
deecek kadar uzundur. ldrmez ama insana bedenen zarar verir. Erkek vey kadn trleri vardr. Bu
varln rahatn bozmak tehlikelidir. Kurban ister. nsanlar gdklayarak ldrd iddialar da vardr.
Gece at srtnda dolamay sever. Geceleri su kysnda sa tarayan kzlar tarafndan sklkla grlr.

S a y f a | 49
Kahkahalar atarak ve tokat aklamas gibi seslerle konuarak insanlar arr. Eer bu sese dnp
bakan olursa o kiiye zarar verir. Ormann iinde kahkaha atar ve yakalad insanlarn dilerini
ekerek sker. stedii ekle kabulgar (biim deitirir). Gz ap kapayana kadar bir anda aksakall bir
adam, balk (zellikle yayn bal), ku, kei vs. ekline girebilir. Onun kr sakall bir yal vey yakkl
bir gen klnda dolatna inanlr. Biura ile de akraba olarak grlr.
Anlam: (Ar/Er). Yarm Cin demektir. Ar kknde; geride olan, grnmeyen anlam vardr. ur ksm
ise eksiklik, yarmlk anlamlar ierir. or kavramyla da ilgilidir.
ARDOV: Su Cini. [ TKA: Ardow ]

Edeer: 1. ERDOV, ARDO, 2. ERDOY, ARDOY
Su kaynaklarnda yaadna inanlr. nsana zarar yoktur. Uzaklamas iin, l gmldnde
mezarn banda gn k yaklr. Geceleri atlar karr ve sabaha kadar koturup kan ter iinde
brakr. Uzun boylu, sarn ve ok gzel bir kadndr. Bir kuyuya vey dereye girip kaybolur. Tatar halk
inanlarnda Artavaz adl bir varlk bulunur ve onun hatr iin demircilerin rse fazladan bir kez
vurduu sylenir. Ancak bu varlkla balants netlemi deildir.
Anlam: (Ar/Er). Tunguz-Manu, Mool-Buryat ve Trk-Altay dillerinde Ar kk kt ruhlarla ve teki
lemle iletiimi ifde eder. Art/Ard szcyle ayn kkten gelir. Artmak fiili ile de balantl olabilir.
ARGALIK: Yeralt Geidi. [ TKA: Argalx ]

Edeer: ARGALIH, ARKALIH
Yeralt Dnysna giden geidin kapsdr. Uzak diyarlardaki bir maarann iinde bulunur. Bzen de
farkl diyarlara giden uzunca bir tnel eklindeki geittir. Gemek gnler, haftalar bzen de aylar alr.
Bzen destanlarda yeraltnda yaayan Arhanal Toyun adl bir karaktere rastlanr.
ARI: Temizlik Tanras. [ TKA: Ar ]

Edeer: ARIL
Temizlii, nmusu ve iffeti simgeler. Beyaz giysileri vardr. Pek ok ar kovanna shiptir ve ar ayn
zamanda temizlii simgeler. Ar kovanlarna koruyucu ruhlar (yeler) gnderir.
Anlam: (Ar/Er). Ar, saf, temiz demektir. Moolcada da Arhun/Arun szc saflk anlam tar.
ARPA: Efsun. [ TKA: Arpa ]

Edeer: ARBA, ARBA, ARVA, ARVA, ARVA, ARBI, ARBUZ
Byl sz, mistik du. Sihir. Arba denilen efsuncular tarafndan okunur. Hastalar iyiletirmek,
ktlkleri ve kt ruhlar savuturmak iin yaplan duadr. rnein ylann zehrinin etkisini yok
etmek vey ylan, akrep gibi hayvanlarn sokmasn engellemek iin yaplan ve okunan arpalar vardr.
Bu arpalar sonucu ylann vey akrebin sokmad inanc Anadoluda bugn bile yaygndr. Sibirya
inanlarnda Arbat adl varlklar insanlar dermanszlatrr, gcn tketir ve bedenini yok ederler.
Dolaysyla szcn glerin alnmas manas ile balants bulunur.
Anlam: (Ar). Sihir, efsun demektir. Arbamak fiilinden tretilmitir. Szcn eski kullanmnda
artmak anlam da vardr. Tunguzca Ar szc yapmak, almak anlamlarna geldii gibi, korku,
kt ruh grmek gibi anlamlarda tar.
ARSI: Ksrlk Cini. [ TKA: Ars ]

nsanlarn iine girdiine ve zellikle kadnlar ksrlatrdna inanlr. Kadnlarn bu varlklar yznden
ocuklar olmaz.

S a y f a | 50
ASAR: Tanrlar Yurdu. [ TKA: Asar ]

Edeer: AZAR, ASARI
Tanrlarn yaad Gkyz demektir. Tartmal olmakla birlikte Azeri ulus adnn buradan
trediini ileri sren baz grlerde mevcuttur. Moolcada Asar adr demektir. Trklerde gn
byk bir adr olarak alglanmas fikrinin bir baka rneidir. ok-tanrl dinlerin neredeyse
tamamnda tanrlar topluluunun insanlardan uzak bir yerde (genelde gklerdeki bir dada) yaad
inanc yaygndr. Tibet ve Mool metinlerinde de yer alan, hatt skandinav mitolojilerinde dahi
benzer bir szckle Aesir eklinde tanrlar topluluunu ifde eden ortak bir unsurdur. Asar szc
de Tibetede gksel tanrlar tanmlamakta kullanlr. Dolaysyla bu szck ilah anlamna da gelir.
Fars kltrndeki Asman adl gk tanras ile de alkal grnmektedir. Asman (Asuman) Farsada
gkyz mns tar. Dolaysyla pek ok kltrn kesiim alannda duran ortak ama her birinde
kendine zg farkllklar olan bir kavramdr. Azerbaycan szcnn kkeni konusunda deiik
grler bulunmaktadr. Bunlarn arasnda dikkate deer iki tanesi yledir:
1. Asarlarn adndan kaynaklanr ve Asar Yurdu demektir. Asarlar aslnda gk halkdr ve tanrsal
varlklardr fakat kavga ettikleri iin yeryzne srlrler. Yeryz meyvelerini yiyince de tanrsal
vasflarn yitirir, insana dnrler.
2. Dier bir gre gre ise o blgede byk bir devlet kurmu olan ve Hazar Gl'ne de adn veren
Hazar'larn adndan kaynaklanmaktadr. Buna gre doru biim Hazarbay (Hezerbey) ulus ad
Hazarbaycan (Xazarbaycan) ise lke addr.
Anlam: (As/Az). Asl yer demektir. Ayrca Asarmak fiili, korumak, saklamak anlam ierir. Manuca ve
Moolcada Asar/Asar szc adr mns tar. Ayn kkten gelen Astana kelimesi hem eik
anlam tar hem de bakent demektir ve ayn zamanda Kazakyann da bakentinin addr.
A: Yemek. [ TKA: A ]
Edeer: 1. AS, HA 2. O
Trklerde yemek Tanrnn bir nmeti olarak kabul edilir. Ekmee kutlu bir yiyecek olarak deer verilir
ve zerine baslmamasna zen gsterilir. Atein Tanr tarafndan gnderilmi temizleyici bir unsur
olarak grlmesi nedeniyle gemi alarda zellikle piirilmi olan yiyeceklerin sofrada bulunmas
ilhi bir ltuf olarak grlrd. Ayn durum gnete kurutulmu yiyecekler iin de geerlidir ve n
gcnn bu yiyeceklere getiine inanlr. Bu anlay gnmzde bilimsel olarak da yadsnmaz.
Tahldan yaplan yiyecekler de sofralarda nemli bir yer tutar. rnein; Uut adl iecek budaydan
retilir. Kavrulmu budayn dvlmesi ile elde edilen yiyecee de Kavut denir. Bunun dnda st ve
st rnleri de nemli saylan yiyecekler arasndadr. Ya alnm yourdun kurutulmasyla yaplan
peynire Kurut, ekimi stten yaplan peynire ise Sogut ad verilir. Bir uva duas yle sona erer:
Senin yceliin nnde secde ederek, du ederiz. Gk Tanrs ve Yerin hkmdar.
Fakir halkmza huzur, bar ve bolluk ver. ecek ve yiyecekle dolmu kaplarmz eksilmesin.
Anlam: (As/A/Ha). Pehlevice ve Partadaki A ve Eski Farsadaki Asa (sulu yemek) ve ayn
anlamdaki Ermenice Ha szckleri ile ilikilendirilse de Trke Halamak fiili ile olan alkas gz ard
edilmektedir. Bu balamda halanm yiyecek demektir. Eski Trkede Aamak fiili yemek mns
tar. Tatarcada benzer mnlar tayan Aav szc bulunur. Trke A (tok olmayan) szc ile
de alkas muhtemeldir.
Aklama-1: Farsa eklerle tretilen Apaz/Aspaz kelimesi kimi Trk dillerinde A mns tar.

S a y f a | 51
Aklama-2: Yemei, Tanrnn bahettii insan rzkn temsil eden ve alktan kurtuluu simgeleyen
Aura/Are Trk kltrnde ve Ortadouda hatta tm slam corafyasnda nemli bir gelenektir.
Skntlardan ve felketten kurtuluu, huzura kavumay yni karmaadan dzene geii sembolize
eder. Aura Gn, Hicri takvimin ilk ay olan Muharrem Aynn onuncu gndr. i inancnda Aura
Gn'ne ok daha fazla ve ayr bir nem verilir. Fakat kesinlikle hibir mezhep ayrm olmakszn tm
Anadoluda hatt Trk-slam corafyasnda yaygn bir gelenek olarak eitli tahllardan (on veya oniki
eit) Aura piirilir ve mmknse datlr. slmiyette vey slam inancna dayal olarak gelien halk
inanlarnda bu gnde birok nemli olaylarn gerekletiine inanlr. En yaygn inana gre Hz.
Nuh'un gemisi Tfandan bu gnde kurtulmutur. Alev kltrnde ise Hz. Hseyin ehit edildii gn
olduuna da inanlr. Bunun dnda Aura Gn'nde gerekletii sylenen dier baz olaylar daha
bulunmaktadr. Hz. dem'in tvbesinin kabul edilmesi, Hz. dris'in canl olarak ge ykseltilmesi, Hz.
brahim'in atete yanmadan kmas, Hz. Yakup'un olu Yusuf'a kavumas, Hz. Eybn hastalklarnn
iyilemesi, Hz. Msann Kzldeniz'den gemesi, Hz. Yunusun baln karnndan kmas, Hz. sa'nn
doumu hep bu gnde gereklemi olaylardr. Anlatlanlara gre Nuh Tfannda gemidekilerin
yiyecekleri artk bitmi, uvallarn dibinde kalan yiyecekler tek bir kazan ierisinde toplanarak yemek
yaplp taknn son gnlerinde yolcular tarafndan yenmitir. Alev inannda, Hz. Hseyin'in
Kerbela'daki aclarn anmak iin Muharrem Yas tutulur. Oniki gnlk orucun ardndan oniki deiik
malzemeden oluan Aure piirilerek komulara, fakirlere ve hatt yoldan geenlere datlr.
Arapada On mnsna gelen Aara kelimesinden tremitir. Onuncu Gn (Muharrem Aynn
onuncu gn) mns tar. Ayrca on (vey oniki) eit tahldan yemek yaplmas ile alkal grnr.
AAPATMAN: Tp Tanras. [ TKA: Aapatman ]

Yal ve bilge grnml bir kadndr. Ship olduu sihirli gler yardmyla, insanlarn zerinden
sayrlklar (hastal) kovar. Gelecekten haberler verebilen, insanlar beladan koruyan bir varlktr.
Gm renkli salar olan, tek gzl, tek bir altn (vey inci) dii bulunan bir kadn olarak da
betimlenir. ok uzak bir diyarda dalar arasnda evresi sk ormanlarla kapl bir gln iinde yaar. Su
ve ate ona yardm eder. Yeryznde denge, huzur ve dzeni salayan bir varlktr. Belalardan
korunmak iin okunan Arpa (efsun) dualarnda Aapatman'n da ad geer. amanlar ve bakslar onu
yardma arrlar. zellikle kadn falclarn, kamlarn, basklarn, amanlarn koruyucusudur.
Anlam: (A/E). Trkenin kimi lehelerinde Aa/Aa szc kzkarde, abla anlamlarna gelir.
Amak (ykselmek) anlam ierir. Arapa kkenli Aye-Fatma isimlerinin kaynam biimi olduu
gr pek mkul deildir. Hint tanra isimlerine benzedii bile sylenmitir.
AINA: Kutsal Kurt. [ TKA: Ana ]

Edeer: AINA, ASANA, ASENA, ASINA, AANA, AONA
Dii kurt. Baz Trk kavimleri onun soyundan geldiklerine inanrlar. Ayn ad tayan baz Trk boylar
da mevcuttur. Farkl efsnelerde bu dii kurdun dourduu ocuun ad da Asana olarak anlr. Eski
in kaynaklarnda tm kablesi ve ailesi dmanlar tarafndan yok edilen, kolu baca kesilip bir
batakla atlan Hung-nu soyundan bir ocuun yks anlatlr. Bu ocuu dii bir kurt bulur ve
besler. Dmanlarn hkan, ocuun henz yaadn renince onu ldrtmek iin yeniden
adamlarn gnderir. Dii Kurt bir dan st ksmndaki bir maaraya kaar. Maarann iinde ok geni
bir alana yaylan ve uzun otlarla kapl bir ova vardr. ocuk byynce bu dan / maarann iine
snan dii kurtla evlenir ve soyu tekrar oalr. Kurt bu yerde on olan ocuk dourur. ocuklar
byynce dar karak komu kavimlerden kzlar alarak evlenirler. ocuklarn hepsi ayr bir boy
olutururlar. Bu boylardan birisinin ad da Asanadr. A/E szc Moolca diilik bildirir.

S a y f a | 52
AIK: Halk Oyunu. [ TKA: Aq ]

Edeer: 1. AIH, AIG, ASIK 2. OUK, OUG
Eanlam: 1. AKAY, AGAY 2. K 3. KAJIK
Moolca: AGAY
Ak Oyunu (szck ksa A harfi ile okunur ve yazlnda dzeltme / apka imi yoktur) kesilen
koyunlarn ve keilerin arka bacaklarndan elde edilen drt yzl kemikle oynanr. ok eski alardan
gnmze kadar gelmitir. Asya ve Trkiye bata olmak zere Trklerin yayld tm blgelerde bu
oyuna rastlamak mmkndr. Kimi zaman bir halk anlats motifi olarak da yer alr, yklerde ad
geer. Ak kemiinin drt yznden ikisinin ad ik ve Tok olarak bilinir. Kemikler yerde Zda ad
verilen bir dairenin ortasna dizilir. Oyuncular ellerinde bulunan ve genellikle daha iri ve/vey ii
kurunla doldurulmu Enek (Eneke) ad verilen aklarn daire iinde bulunan dier aklara vurarak
daire dna karmaya alrlar. Dar kan ak, at yapan oyuncunun olur. Atlar daire dndan
oyuncularn belirledii bir mesfeden yaplr. Bunun hricinde, tpk zar oyunu gibi ayn yzlerin bir
birine denk getirilmeye alld daha basit trleri de vardr. Kkte acele etmek mns vardr.
Tatarcada Au szc acele etmek ve ciliyet anlamlar tar.
AKINLIK: Kendini Ama. [ TKA: Aqnlk ]

Grlen, bilinen, yaanlan dnynn tesine geerek, yada Dnynn vey insan alglarnn stne
karak yaanan deneyimi ifde eder. Sanatnn kendini ama durumudur. amanist inanca gre
amann te lemle irtibata geme hlidir. Tatarca Au fiili ykselmek anlam ierir.
ALIK YES: Mutfan Koruyucu Ruhu. [ TKA: Alk yesi ]

Yal bir kadn klna girebilir. Mutfakta eylarn yerini deitirir, bzen geceleri bulaklar ykar.
Ara sra kendiliinden dp krlan tabak anan gerekte onun tarafndan krldna inanlr.
Mutfak yesi olarak da bilinir.
AT: Kutlu Hayvan. [ TKA: At ]

Edeer: OT
Eanlam: 1. YUNT, YUND, YOND 2. YABU, YABI, CABI, CABAK, JABAK, YABAK, YAFAK 3. YILKI, CILKI
Moolca: 1. ADU, ADU, ADAGU 2. MOR, MORIN
Biyolojik olarak toynakl, drt ayakl bir yk ve binek hayvandr. Argan, Kulan, Tarpan gibi yabni
trleri bulunur. Pek ok Trk topluluunda ekonomik ve sosyal deeri asndan ok byk nemi
vardr. At eski Trk anlaynda bir insann kimlii gibidir. rnein Altaylarda 1900l yllarn banda
dahi ller atlaryla birlikte gmlmekteydi. At, Trkler ve Moollarla zdelemi bir canldr.
Moollarda insann dnce gc bir taya benzetilir ve adna Rzgar Tay denilir. Atn rzgardan
yaratldna inanlr, onun gc ve hz ata gemitir. Trk dillerinde at ile ilgili yzlerce kelime vardr.
Ayrca efsne ve yklerde en sk bahsedilen hayvandr. Trk sylencelerinde shipleriyle birlikte
silkinip daz (kel) bir hayvana dnen atlar vardr ve bylece bir anda gleri artar. Konuabilen,
uabilen atlar bulunur masallarda. yi at, uan kua yetiir, hi yorulmaz, dman hisseder, shibini
nceden uyarr, kahramann durumunu anlar ve ona gre davranr, rengini deitirir, len kahraman
brakmaz vatanna geri gtrr, yaral shibini iyi birisinin yanna yetitirerek kurtulmasn salar.
Sylencelerde ad geen olaanst at trleri unlardr:
1. Tulpar: Uan At. 3. Ciren: Konuan Atlar (Kay Ceren ve Kam Ceren).
2. Ylmaya: Kanatl At. 4. Burun: kiz Atlar (Ak Burun ve Kk Burun).

S a y f a | 53
zellikle kutlu atlar Gneten yeryzne inmilerdir. Soylu hayvanlarn atalarnn sudan ktna
inanlr. Dadan kma ise sudan kma kadar yaygn olmasa da farkl bir zelliktir. Bu dnyya it
atlarla te dnyya it atlarn birlemesinden doan taylar irkin olur ama sonradan deiirler. Atla
ilgili pek ok halk inanc gemi alarda ortaya km ve ilgili uygulamalar ekillenmitir. rnein; Ev
yaplrken en byk diree vey adrn orta direine at kan vey at st srlr. amanlar da,
orman ve ate ruhlarna yakarrken, doaya kmz (at stnden yaplan iki) vey at st saarak,
krmz at yelesi sallar; atein nnde yin yaparken ak at derisi zerinde du ederler. At olan eve
eytan girmeyeceine, onun soluunun cinleri kovduuna inanlr. Atn kuyruunun, kadnn sann,
erkein bynn kesilmesi yas iretidir. Ve bunlara izinsiz dokunulmas yada kesilmesi de hakarettir.
Baz yrelerde masalarn ayaklar at toyna eklinde yontulur. Ryda kuyruu kesik at grmek lm
haberidir, gren kii lecek demektir. Atlar, ruhlar br dnyya tar. Kara Atn yeraltna giderken,
Ak Atn ise gkyzne giderken kullanlacana inanlr ve bu nedenle yeralt tanrs iin Kara At,
gkyz tanrsna ise Ak At kurban edilir. eytanlarn atlar ise ayakldr. Karakalpak Trkleri tabuta
Aa-At derler. Demirkaza (Kutup Yldzna) bal olan Akboz At ve Gkboz At bu kazn etrafnda
dner dururlar. Bu atlar Bakurt destanlarnda Buzat (Boz-At) ve Sarat (Sar-At) olarak yer alrlar.
(Balkarlara gre ise Doru Aygr ve Saru Aygr eklindedir.) Benzer biimde masallarda da atlara
renklerine gre isimler verirler: Akat, Bozat, Krat, Alat, Sarat, Karat, Dorat Krolunun Krat Deniz
Aygr ve l Ksrann birlemesinden tremitir ve sudan kp gelmitir. Arap kltrnden
alntlanan Battal Gzinin atnn ad Akardr. Tpk Krolunun at gibi o da krk gn gne grmeyen
bir ahrda slah edilmi, glenmitir. Yalnzca Manas destannda bile 200 kadar at ad yer alr. Ayrca
slam inancna gre Hz. Muhammed Mraca karken Burak ad verilen bir binek hayvan kullanmtr
ve bu binek Trklerce dima at olarak tasavvur edilmitir. Trk destanlar iinde en ok tannan,
bilinen, dikkat ekici baz atlar unlardr:
1. ubar: Alpam Hann atdr. 2. Akkula: Manas Hann atdr. 3. Burul: Kobland Hann atdr.
4. Bengiboz: Beyrek Hann atdr. 5. Kaska: Targn Hann atdr. 6. Akbut: Ural Hann atdr
Anlam: (At/Ad). Hareket, hz, atlama gibi anlamlar ierir. Ad (isim) szcyle de balantldr. Ad
ayn zamanda bir insann atdr. At szc Manucada Adun, Evenkde Avdu olarak yer alr.
ATA: Baba. [ TKA: Ata ]

Edeer: ATAY, EDE, ETE, ET, TE, DE, OTA
Eanlam: O, OG
Moolca: ETSEG, ESEGE, EEGE, ECGE
Macarca: ATYA
Soyundan gelinen eril kii. Mitolojide soyundan gelindii kabul edilen varlklara vey yaamn zn
oluturduu dnlen eril unsurlara da Ata denilir. rnein; Kurt Ata, Geyik Ata... Soyundan
gelindiine inanlan belli bal hayvanlar unlardr: Kurt, Geyik, Boa, Kartal, Kpek, Deve, Kuu, Ay
Ayrca hayvanlardan baka Od (Ate), Kuya (Ik), Su, Toprak gibi temel yaratc unsurlara da bu
ekilde hitap edilir. Bu varlklar ayn zamanda tanrsal nitelikler tarlar. slam diniyle birlikte keramet
shibi erkek evliylara da Ata denilmeye balanmtr. Karalt Ata, Sar Ata, Krklar Ata, Ak Ata,
Karakurt Ata, Atl Ata gibi isimler bunlar iin rnek olarak gsterilebilir. Ayrca herhangi bir toplumsal
staty efsnev olarak ilk oluturan kiilere de Ata denir.
Baz Efsnev Atalar
Atasagun: lk hekim. Hekimba (Ata+Sagun) * Atahan: lk han. Ba Kaan (Ata+Han)
Atabah: lk aman. Ba aman (Ata+Bah) * Atakam: lk aman. Ba aman (Ata+Kam)

S a y f a | 54
Ata kelimesi zaman zaman ced yni soyundan gelinen kiiler anlamnda da kullanlr ve onlara sayg
gsterilmesi gerektiine inanlr. Bu sayg gemi alarda Ata Ruhlar ile iletiim kurma ve onlardan
yardm isteme biiminde tezahr etmitir. Hunlarda ylda bir kere tm toplum tarafndan genel bir
tren dzenlenerek atalarn ruhlarna kurban kesildii bilinmektedir. Bu anlayn kkeninde yaarken
toplum iinde saygnl bulunan kiilerin ldkten sonra da ailelerini ve hatt toplumlarn korumaya
devam ettikleri inanc bulunur. Atalara it eylara hatt onlarn mnev htralarna deer verilmesi
anlay gnmzde bile srmektedir. Ata mezarlarna yaplan saldrlarn ar ekilde cezlandrlmas
da bu anlayn bir sonucudur. rnein Attilann balatt Balkan Savann bir gerekesi olarak Hun
hkmdar ailesine it mezarlarn baz Bizans Piskoposlar tarafndan alarak ilerindeki eylarn
alnmas ne srlmtr. Atalarn her yaptnn doru kabul edilerek eletiri d tutulmasna da
yaygn olarak rastlanr. Fakat bu anlay Kuran- Kerimde ak olarak engellenmitir ve atalarn
yanllarnn srdrlmesinin sakncal olduu aklanmtr. i Trklerin son imamlar iin yaptklar
tapnak Kayp Ata adn tamaktadr. Baz Asya Trk lkelerinde vatan tanmlarken Atayurt
kavram kullanlr. Baba, insann ocukluunda ilk korktuu kii olarak, bilinaltnda nemli bir etkiye
shiptir ve bunun toplumsal yansmalar vardr. Tatarlarda ocuklar korkutmakta kullanlan Ataman
adl bir varlk bulunur.
Anlam: (Ad/At). Ad alnan kii demektir. Ad (isim) szcyle balantldr, kendisinden ad alnmay
ifde eder. Adda kelimesi Smercede soyundan gelinen kii, yni baba demektir. Kimi etimoloji
uzmanlarna gre Hitit / Hatti kkenli kelimelerdir. Hatti (Eti)ler, Hititler Anadoluya gelmeden nce
de var olan ve sonra Hititler ile kaynaan bir toplumdur. Atya biimiyle Macarcada yer alr.
ATAY: Cez Tanrs. [ TKA: Atay ]

Sulular cezlandrr. Hibir suu cezsz brakmaz. Ordusunda 6666 tane yenilmez askeri vardr.
Galta Ulan (Kzl Ate) olarak da bilinir. Karsnn ad Mayasdr. olu vardr. araday Hanlar
olarak da bilinen oullarnn adlar yledir: 1. Sagan Hasar, 2. ara Hasar, 3. Hara Hasar.
Anlam: (Ad/At). Bu isim Ata ve Ad szckleri ile balantldr. Ata (ced, soy) anlamn ierir.
ATLAMA: Olaanst Yolculuk. [ TKA: Atlama ]

Edeer: ETLEME, HETLEME, HATLAMA
Srayarak bir engeli ama. Ayaklarn yerden kesilmesiyle birlikte baka bir yere konmak.
Sylencelerde baka lemlere gemek, boyut deitirmek anlamnda kullanlr. Yeraltna atlama
yoluyla gidilir. Atlamada bu dny ile dier dny arasndaki snrlar ortadan kalkar. Gnmz
bilimkurgu eserlerinde ve filmlerinde de uzayda baka bir yere ok ksa bir srede (bir an ierisinde)
ulamay ifde etmek iin de bu kavram kullanlr. Atlama sylencelerde genellikle yolla yaplr.
1. Ku vey baka bir hayvan klna girerek. Bu ekilde pek ok olumsuz dsal etkenin zarar
vermesinin nne geilmi olur. nsanlarn vey ktcl varlklarn dikkatini ekmeden ok
hzl bir biimde teki leme gidilir.
2. Srad bir hayvana binip yolculuk yaparak. Bylece sylencesel bir gl, deniz, ate okyanusu
geilir. Bu hayvan genellikle bir at olup, uabilme yeteneine shiptir. At zaten z tibari ile
kutlu bir varlk ve Tanrnn bir armaan olarak grlr.
3. Bir geit vey kap kullanlarak. Bu geitler ou zaman kuyular, maaralar, yeralt tnelleri
eklinde grlr. Bu tr yerler Trk kltrnn dima odak noktalarndan olmu ve her yerde
o yredeki maaralarn ok derinlere indii, dibinin bulunamad, ok uzak yerlerdeki baka
maaralara bal olduu sylentileri gelimitir.

S a y f a | 55
Anlam: (At/Hat). Gemek, amak anlamlar vardr. Atn baka lemlere gidebilen bir hayvan olduu
inanc ve etimolojik olarak atlamann, atn yapt hareket olmasyla da ilgisi bulunmaktadr. Anadolu
da Atlak szc rmak zerine koyulmu talardan oluan geit demek olduu kadar kpr anlamn
da ihtiv eder. Atmak, Atamak gibi szcklerle ayn kkten gelir. Ayrca Atak (gzpek) kelimesi ile de
balantldr. Yakutlarda Attuk, geitleri ve aaklar (da bellerini) koruyan ruhlar ifde eder.
AVUL: Ky. [ TKA: Awul ]

Edeer: 1. AVIL, AIL, AUL 2. AVLUKA
Moolca: AYIL
Ky kavram yerleik kltr ile ortaya km fakat bu yerleiklik yine de Yrk yaam biimine bal
olarak kn bir yerde yazn farkl bir yerde konaklama biiminde yar gebe bir uygulamaya
dnmtr. Yazn yksek ve serin, hayvanlarn daha iyi yaylabilecei yerlere (Yazla/Yayla), kn ise
kuytu ve korunakl blgelere (Kla) dnml olarak glmtr. Hatt az kullanlmakla beraber
Gzlek (Sonbaharda kalnan yer) ve Kklek (lkbaharda kalnan yer) szckleri de mevcuttur. Krgzlar
hem klk ve hem de yazlk daimi mesken iin Catak (Yatak) szn kullanrlar. Cataka Kalmak deyimi
ise yaylaya gmeksizin klakta oturmak vay bir yerde srekli kalmak mnsna gelir.
Bucak (Buak): (Buc/Bu). Nahiye demektir. Kyden biraz daha byktr.
Catak (atak): (Cat/Yat). Yaz-k srekli kalnan ky. Yatlan yer demektir.
Ktak (Klak): (K/Ks). Klamak kknden gelir. Kn kalnan Ky demektir.
Yazdak (Yaylak): (Yaz/Yay). Yaylamak kknden gelir. Yazn kalnan Ky demektir.
Anlam: (A/Av). Ky demektir. Al szcyle de balantldr. Civar, evre gibi anlamlar ierir.
AVUL YES: Ky Ruhu. [ TKA: Awul ysi ]

Kyn koruyucu ruhudur. Her kyn kendi yesi vardr (Ky yesi de denir). Bzen civardaki bir
evliy mezar ile de alkal grlrler. Anadoluda Bucak szc ileden kk, kyden byk birim
(Nahiye) iin kullanlr. Bucak yesi de yaklak bir anlamla kyn koruyucu ruhu demektir.
AY: Gkcismi. [ TKA: Ay ]

Edeer: OY
Eanlam: UYAH, UCAH, CEH
Moolca: SAR, SARA, SARAN
Ay szcnn Trkede pek ok ve ve lehede iki anlam vardr:
1._Gkcismi Ayn dnyle balantl olarak, yln belirli zaman dilimlerine ayrlm olan
blmlerinden herbiri. Eski alardaki Gne takvimi yerine Ay dikkate alan bir lme sisteminin
gstergesidir. Ay ayn zamanda Trklerde zaman l birimidir.
2._Gkbilim asndan yaplan bir tanmla Dnynn uydusu olan ve etrafnda dnen gk nesnesidir.
Trk kltrnde mutluluun ve bahtn semboldr. Bu durum daha ok dolunay biimi iin geerlidir.
Ayn hilal ekli ise sembolize edilmi iki boa boynuzunu andrr ki, Ay ve Boa birbirleriyle
ilikilendirilir. Trklerde Ay ve zellikle ayn ekilleri ile balantl pek ok kavram vardr:
- Aya: Hilal, - Aypara: Hilal, - Ayla: Hle, - Ayas: Mehtap,
- Aybar: Dolunay, - Aytolu: Dolunay, - Aydan: Yarmay, - Ayl: Yakamoz.
Anlam: (Ay). Parlaklk, k, temizlik, ykselmek gibi anlamlar vardr. Aymak fiili ise kendinde olmay,
bilinci, kendine gelmeyi ifde eder.

S a y f a | 56
AY ATA: Ay Tanr. [ TKA: Ay Ata ]

Gn altnc katnda oturur. Anlatlan bir efsaneye gre bir maarada domutur. Bu maara bir
eit ana rahmi olarak simgesellemitir. Baz Trk boylar aydan trediklerine inanrlar. Moollarn
efsnev soyanas Alankova ise gece adrna giren Ay Indan hmile kalmtr. Yine Moollarn
Sagaansar (Sagansar) vey Sagaalgan (Sagalgan) yni Ak Ay dedikleri trenin bu tanr ile
balants olmas muhtemeledir. Masallarda anlatlan Ay Dede motifi de yine bu anlayn bir
uzantsdr. Yakutlarda Aybt adl bir yaratc tanr bulunur. Ouz Hann soyunun Ay Ataya kadar
gittii anlatlr. Not: Ay Han ile kartrlmamaldr.
Aklama: Trklerde Ay eril olarak alglanr. Bu nedenle Ay Ana tbiri pek yaygn deildir. Fakat Yer
ve Gk birbirinden ayrmadan nce herey zddn da ihtiv ettii iin onun da var olduu sylenir.
Aya adl Smer tanras ise Gnein kars olarak anlr.
AY HAN: Ay Kaan. [ TKA: Ay Xan ]

Moolca: SARA HAN, HARA HAN
Ouz Hann ikinci einden olan oludur. Ongunu kartaldr. Kartal hkmranl simgeler. Ay pek ok
kltrde diil bir varlktr, ancak Trklerde deiik topluluklarda hem dii hem de erkek ay tanrs
mevcuttur. Ancak genel olarak Ay Trklerde eril olarak alglanr. Fakat zellikle vurgulanmas gereken
husus, Ay Hann bir tanr deil, kutsal bir kii olarak kabul edildiidir. Ay szc burada nitelik vey
zellik deil bir sfattr. Not: Ay Ata ile kartrlmamaldr.
Aklama: Buryatada Hara (Moolca Sara) Ay demektir. Baz kaytlarda Ouz Hann babasnn
ad Kara Han, iken baz kaynaklarda Ay olarak gsterilmesi bu kelime benzeimi nedeniyledir. Yni
Ouz Destan nce Buryatlara oradan da Moollara geerken Trke Kara kelimesi Buryata
Hara (grtlaks H ile Xara, Khara) olarak alglanarak bu dildeki Ay mnsnda dnlmtr byk
olaslkla. Bylece Ouzun babasnn ad zellikle Buryatlara yakn Trk topluluklarnda Ay olarak
kabul grmtr. Halbuki destana gre Ay Han, Ouz Hann babasnn deil olunun addr.
AYA: yi Ruh. [ TKA: Aya ]

Ayalar biiminde oul olarak kullanlr genellikle. Hayrsever ruhlarn ve meleklerin genel addr.
ounlukla gkyznde yaarlar. 17 farkl iyicil ruh kategorisinin tamamn anlatr. Kavramn kart
Azadr. Bu ruhlar yeryzndeki tm yaratcln, bereketin, sevginin ve sevincin kaynadrlar. Eski
Trkede, slmiyetteki Melek szcn karlad da ne srlr. Smerlerde Aya adl bir
tanra bulunur.
Anlam: (Ay). yilik yapan, acyan demektir. Yaratmak ve k anlamn ierir. Avu ii anlam da
bulunur. Ayamak (kayrmak, korumak) fiili ile ayn kkten gelir. Aya kelimesi Moolcada iyilik, mzik,
ezgi anlamn da ierir. Evenk dilinde Aya, Eski Moolcada Ay szckleri iyilik mnsna gelir.
Aklama: Ayazma ienlere if verdiine ve ou zaman bir kutsal kii tarafndan korunduuna
inanlan imece pnar veya emedir. Ortodoks Hristiyanlarda zellikle de Hristiyan Trklerde kutsal
saylan kaynak vey pnarlara verilen isimdir. Anadolu'nun ve zellikle stanbul'un birok yerinde bu
su kaynaklarndan bulunur. O kadar ki bunlarn bir ksm, onlarla birlikte yaayan Mslman Trk
topluluklar tarafndan da kutsal kabul edilir hle gelmitir. Yunanca Agia/Hagia (Trke okunuu ile
Aya, yni kutsal) kelimesinden geldii dnlmektedir. Trk kltrnde Aya ad verilen iyi
ruhlar da artrr. Trklerce benimsenmi olmasnn en nemli nedenlerinden birisi de olaslkla bu
szck benzerliidir.

S a y f a | 57
AYAI: Yaratc Ruh. [ TKA: Aya ]

Edeer: AYATI
Yeryzndeki tm yaratcln, bereketin, sevginin kaynadrlar. Kutsal saylan Ayalar adl varlklarla
da ilgili grlr.
AYANGA YES: Gkgrlts Ruhu. [ TKA: Ayanga ysi ]

Gkgrltsnn sesini o karr. Kzdnda bu ses daha fazla kar.
AYAS: Souk Tanrs. [ TKA: Ayas ]

Edeer: AYAZ, AYOZ
Ay Indan yaratlmtr. Souk havaya neden olur. lker burcunun alt yldz gn alt deliidir ve
oradan souk hava fler. Bylece k gelir. Ayaz tm Trk corafyasnda yakc souk anlamna gelir ki,
Ayn gkte rahatlkla grld ak ve bulutsuz havalarda ay tanrsnn (vey ona bal Ayas Hann)
gnderdii dnlmtr. Souk ve k tanrs Ayas zaman ierisinde Trk kltrnn baz
blgelerinde Ayaz Ata (bkz.) ad ile bir tr Noel Baba kiiliine dnmtr. Baz eski kaynaklarda
Ak Ayas olarak da ad geer.
Anlam: (Ay). Ar souk, zemheri demektir. Ayn zamanda mehtap (ay) demektir. Eski Altaycada
Ayas/Hacas kelimesi ak gkyz mns tar. Gkyznn ak olduu k gecelerinde hava
bulutsuz olduundan souk etkisini artrmakta ve ertesi gn daha iddetli hissedilmektedir.
AYAZ ATA: Noel Baba. [ TKA: Ayaz Ata ]

Bir tr Noel Baba olarak dnlebilir. Hatt Kazaklarda birebir Noel Baba ile zdelemitir. Kn
soukta ortaya kan ve kimsesizlere, alara yardm eden bir evliydr. Hristiyan azizi olduu ynnde
grler de vardr. Fakat dilbilim ve halk enlikleri balamnda ele alndnda Trk kltrnde zaten
var olan bir kiilik olduu kesindir. Kimi grlere gre Ayas Han (bkz.) ile ayn kiidir. Kazaklarda ilk
karn yamas ve souun vurmas ile birlikte kn karlanmas amacyla Soumbas isimli bir elence
dzenlenir. Bu bayramda Ayaz Ata ve torunu Karana (Kar-Kz) birlikte hediyeler datrlar. Her ikisi
de mvi elbiseler giyerler. Krmz giysili Noel Baba figrnden en nemli farklar belki de budur. Bu
adan bakldnda daha ok Ruslardaki mvi giysili Ded Moroz (Souk Baba) ile benzeir. Kardan
adamlarn Ayaz Atay sembolize ettii de dnlebilir.
AYDIN ATA: Sylencesel Ozan. [ TKA: Aydn Ata ]

Mzisyenlerin, irlerin, klarn, ozanlarn atasdr. nsanlarn rylarna girip irlik ve ozanlk
yetenei verir. Rysna girdii kiiler onu aydnlk bir k huzmesi iinde grrler. Kutsal k (nur)
eklindeki bu aydnlk kimi grlere gre suyu ve safl simgeler. Aydn Atann srad gleri vardr.
Trkmen ve zbeklerin inanlarnda k Aydn'n mezar, gnmzde bile ziyret yeridir ve sayg
grr. (Aydn Ata halk edebiyatnda k Aydn olarak da bilinir.) Elbetteki bu mezarn gerekte ona
it olup olmamas tartmas ayr bir husustur. Bu mezardan farkl yerlerde birka tane bulunmas
dier kutlu kiilerin mezarlarnda da sk rastlanan bir durumdur. nana gre Aydn Ata, mezarnn
stnde yatanlarn rylarna girip klk baheder. Krolu Destan'nn Trkmen versiyonunda da
grnen bir kiidir. Ayrca Neceb Olan adl halk yksnde k Aydn rana hayrdu edip, ona
sihirli gler verir.
Anlam: (Ay). Ikl, nurlu demektir. Ayrca bilgelii, bilinci ve isel anlamda aydnlanml ifde eder.
Moolca Aya szc mzik ve ezgi anlamlarna gelir. Aytmak szc ise hitap etmek, konumak
demektir. Kkteki bu mnlar ozanlk ve irlik ynyle de alkaldr.

S a y f a | 58
AYI: Ongun Hayvan. [ TKA: Ay ]

Edeer: 1. AZI, ADI, ACU, AYU, AZI, ADI, AYIG, AYUV, AYIK, AYK 2. ABA, ABAY
Moolca: BAVGAY, BAAVGAY
Peneleri olan iri ve yrtc bir hayvandr. Baz Trk boylarnca gemite kutsal saylan bir ongun
(totem) olarak grlrd. Ay trnann ve penelerinin koruyuculuuna inanlr. Ay yeryzndeki
pek ok kltrde korkulan bir hayvan olarak yer almtr. llerde, bozkrda, ormanda, kutuplarda bile
yaayan trleri onu gcn, savaln, vah yaamn ve topran simgelerinden birisi hline
getirmitir. Bu adan bakldnda Aynn pek ok kltrde bir totem hayvan olmas artc deildir.
Gleri ile k uykusuna yatmalar arasnda bilimsel yn tartmal, hatt belki de geerlilii hi
bulunmayan bir balant kurulur. nk k uykusuna yatan hayvanlara ynelik olarak genelde
lmszlk vey genlik algs ortaya kmtr. Aynn isminin aka sylenmemesi gerektii inanc
zellikle Altaylarda, Yakutlarda ve Dolganlarda da vardr. nk ongun hayvanlarnn ad pek ok
kltrde tabu (yasak) olarak grlr. Ay toprakta vey yeraltnda yaar ve inanca gre isminin
sylendiini topraktan iitir, nk er Kulakt (Yer Kula) onu duyar. Anadoluda Yerin kula
vardr deyimi de bunu ifde eder. Bu nedenle adn duymamas iin aydan bahsederken baz Trk
boylarnda Day denir. Bu anlay tutulmas Kpry geene kadar ayya day demek snakas
(atasz) ile de balantldr. Aba Ts adl ongun (totem) ise ayy betimler. Gemi dnemlerde
avlanan aylarn postlarnn giyinilmesi hem souk blgelerde snmaya yardmc olduu kadar aynn
gcyle zdelemeyi de psikolojik olarak salamaktayd. zellikle postun kafa ksmnn dileriyle
birlikte sava giysisi olarak kullanld bilinmektedir. skandinavyaya gmeden nce Trklere komu
bir kavim olan Ural kkenli Fin (Suomi) halknda kahverengi ay en kutsal hayvan olarak kabul edilir.
Ayn ekilde Trklerle komu olarak hatta zaman zaman i ie yaayan Rus toplumu iin de ay nemli
bir kltrel edir.
Anlam: (Ay/Az/Ad). Szck olarak g anlamn barndrr. Az kk zerinden Azman (vah hayvan)
szyle de yakndan alkaldr. Moolca Ayh szc korku demektir ve balantl olmas
muhtemeldir. Aba (Ebe) baz boylarda ay anlamna gelmektedir.
Aklama: Modern ekonomi/borsa teorilerinde Ay Eilimi yukardan aaya doru vurulan

peneyi, yni deeri den kymetlerden kar elde etmeyi anlatr (Kart: Boa Eilimi). Bu
benzetmenin yaplm olmas insann ne kadar ada olursa olsun dima iinde ilkel bir yn
bulunduunu ortaya koymas bakmndan nemlidir. Geri bu durumun dorudan Trk
sylenceleriyle balantl olduunu sylemek mmkn deildir fakat pek ok kltrn de ortak
alglaylarnn olduu muhakkaktr. Yni sylencelerin de kendine zg ynleri olduu kadar dier
toplumlarla benzer ve kimi zaman da ayn zihinsel srelerle ortaya km olan taraflarn da gz ard
etmemek gerekir.
AYI ANA: Ay Tanra. [ TKA: Ay Ana ]

Baz Trk boylar aydan trediklerine inanrlar. Ay Ana yeraltndaki bir maarada yaar. Kimi zaman
da ay boynuzlar takan bir kadn olarak grnr.
AYI ATA: Ay Tanr. [ TKA: Ay Ata ]

Baz Trk boylar soylarnn bir ayya dayandna inanrlar. G boynuzlar takar. nsanolunun
korktuu eye sayg duymasnn ve onu yok etmeye almak yerine onunla zdeleerek onun gibi
olmay amalamasnn en gzel rnei Ay Ata kavramdr. Moollarda amann giydii ay biimli
bakr bir maske ile simgelenir.

S a y f a | 59
AYI: Gkyz Tanrs. [ TKA: Ay ]

lk insan o yaratmtr. Dnyy idre eder. Gn 13. katnda oturur. Yaratc ruhlarn en
byklerindendir. Yakut inancnda olduka sayg gren kutlu, nur yzl, yal ve ulu bir varlktr.
nsanlarn snmas iin Gnei yaratmtr. ki beyaz Gne onun yannda durur. nsanlara
yeteneklerini ve becerilerini o verir, ilham kaynadr. Topran verimli, rnlerin bereketli olmasn
salar. Ksaca yaratclkla ilgili tm unsurlarn kaynadr. Hayvanlarn oalmas onun isteiyle olur.
Yiitleri lmden kurtarr, len kahramanlara yeniden can verir. Ay (Ay) ad verilen ruhlar onun
emrindedir. Ei Kbey Hatundur. Ongunu Kartaldr. Kendisine beyaz bir at Idk olarak sunulur,
yni canl olarak doaya salnarak n doduu yne (douya) doru srlr ve bir daha kimse o
hayvana el sremez.
Anlam: (Ay). Yaratan demektir. Ay anlamn da ierir. Aymak (kendinde olmak) fiili ile ayn kkten
gelir. Aymaz ise kart anlaml olarak gafil, kendini bilmez demektir. Moolca Ayh szc korku
demektir ve balantl olmas muhtemeldir. Trklerde baz boylarde kutlu saylan bir hayvan ifde
eden Ay szc ile benzerlii dikkat ekicidir. Ayh ad verilen iyi ruhlar ile dorudan balantldr.
Ayrca genel olarak iyi ruhlar ifde eden Aya anlay ile de alkaladr. Tatarca Ayav szc acma
ve koruma anlamlar ierir.
AYII: yi Ruh. [ TKA: Ayx ]

Edeer: AYIHI
yilik yapan ruhlardr. Melek anlamnda da kullanlmtr. Yeryznde iyilik yapan insanlar korurlar.
Yoldan kanlar ise yalnz brakrlar.
Anlam: (Ay). Szck Aymak (kendinde olmak) fiili ile ayn kkten gelir. Yaratmak mns kkte
mevcuttur. Erenlere/ermilere verilen bir dier isim ise Aykadr.
AYKUN: G Tanrs. [ TKA: Ayqun ]

Edeer: 1. AYHUN 2. AYKOYUN
Gc ve kuvveti sembolize eder. ktidar, otorite kavramlarn ierir. Koyun Trk kltrnde gcn
sembollerinden birisidir. Aslnda sakin ve uysal bir hayvan olan koyunun bu ekilde alglanmas birka
sebebe dayal olabilir. ncelikle erkeinin (koun) boynuzlar olmas. nk boynuz g semboldr.
ift boynuz evrensel dzeni (kartlarn birliini) simgeler. kinci olarak ne kadar ok koyuna ship
olunursa o kadar zengin olunduunun, dolaysyla o kadar ok nfuzlu olunduunun anlalmas. Bir
baka gre gre de koyunun renginin ounlukla beyaz olup (ndiren de siyah), bu nedenle bu
renklerin iktidar ve otoriteyi vurgulamas ve bu yndeki bir algsal armn olumas.
Anlam: Ay ve Kun (Koyun) szcklerinin bileik hlidir. Trk tarihinde yer alan Akkoyunlu (Ak-Hun),
Karakoyunlu (Kara-Hun) gibi devlet adlar Kun (Koyun) ekiyle balantldr. Eski Trkede Kun/Hun,
ayrca insan demektir.
AYLANU: Can Deitirme. [ TKA: Aylanu ]

Bir kiinin bakasnn yerine lmeyi kabul etmesidir ve en gzel ve en yetkin rnei Deli Dumrul
yksnde yer alr. z Yerine z anlaydr. Azraile Deli Dumrulun yerine cann vermeyi kars
kabul eder. Anlatlan insann ne kadar zveri ve erdem shibi olduunun ilhi g tarafndan
llmesidir. nsann gerektiinde ailesi uruna canndan vazgeip geemeyecei snanr.
Anlam: (Ay/A). Gmek, deimek anlamlarn ierir. Aylanmak sz gezmek, dolamak, srmek gibi
ieriklere shiptir. Tatarca Eylen kelimesi dndrmek, dntrmek mns tar. Moolcada Ayl
szc akrabalk ban ifde eder.

S a y f a | 60
AYSAR: Deiken Karakter. [ TKA: Aysar ]

Aya (ayn hareketleri ile evrelerine ve belki de Dnyya olan mesfesine) bal olarak karakteri ve
huyu deien kii ve onun yaad psikolojik durum. Aysamak fiili de ayn ekilde bu deiken ruh
hlini ve sonularn anlatmakta kullanlr. Bat mitoloji ve masallarnda yer alan ve dolunayda kurda
dnen Erbr (Kurtadam) motifi bu anlayn bir davurumudur. Kurtadamlar (Werewolf) zellikle
Avrupa toplumlarnda en ok ilgi duyulan mitolojik figrlerden birisidir. Bu konu pek ok sinema
filminde srekli olarak ilenmitir. Dileri ile peneleri sklkla abartl olarak vurgulanr. zellikle
dolunayn etkisiyle bu durumun ortaya kt kans yaygndr. Ayn hareketleri ve evreleri
insanolunun dima ilgisini ekmi ve bunlara mitolojik vey masals deiik anlamlar yklenmitir.
Eski alardaki uygarlklarda ve halk inanlarnda insanlarn uykularnda gezinmeleri dolunay
tarafndan ekilmelerine balanmtr. Dolunayn nn pencereden vey adrdan ieri girmesinin
rylar bile etkiledii, dolunayda cinsel igdlerin, tarlalarn bereketlerinin artt inan ortaya
kmtr. Bunlar bzen ay ndan gebe kalma gibi daha somut motiflere dnmtr. rnein
Mool efsanelerinde Alankovann adrna giren ayndan hamile kalmas gibi. Gnmzde ise
Ayn evrelerine ve Dnyya olan uzaklna bal olarak depremlerin, kasrgalarn artt, hatt
cinyetlerin, intiharlarn, kazalarn oald iddia edilmektedir. Gereki bir olaslk ise gemi
alardan beri gece dolunay altnda sularn daha kolay ilenmesi nedeniyle bu dnemlerde su
oranlarnn artmas ve toplumsal alg tarafndan bu durumun anlalm olmasdr. Bzen kadnlarn
aybalar ve hastalarn sara nbetleri ile ayn ekim gc arasnda iliki bulunduu ne srlmektedir.
Btn bunlarn bilimsel bir dayana yoktur fakat Ayn ekim gcnn Dnydaki denizlerde ve
okyanuslarda gel-gitlere, (sularn alalmas ve ykselmesi) neden olduu bilimsel bir gerektir.
Anlam: (Ay). Aydan etkilenen demektir. Aysamak fiilinden tremitir. Aylamak (gezmek, dolamak)
ile de kkensel ba vardr, bu anlamda karakterin deikenliini ifde eder.
AY-YILDIZ: Kutlu Simge. [ TKA: Ay-Yldz ]

Edeer: AY-ULDUZ, AY-CILDIZ, AY-YULDUZ, AY-YOLDIZ
Ay (yaygn olarak hilal biimi) ile Yldz (vey Gne) ekillerinden oluan Trklerin ortak simgesidir.
Birok Trk devletinin ve Mslman lkenin bayranda yer alr. Semboln kkeni slam ncesi
alara uzanr (nk slmiyetin sembol aslnda yalnzca hilaldir, yni yldz ou zaman yer almaz)
ancak gnmzde bu biimi ile de slmiyet ile zdelemitir. Gktrklerin paralarnda da ay-yldza
rastlanr. Hatt bu simgenin slam kltrne Trklerden gemi olma ihtimli olduka yksektir.
nk Trklerin slam dinine olan hizmet ve katklar gz ard edilemeyecek kadar oktur ve bu arada
gerekleen kltrel alveri esnasnda bu simgenin de dier slam topluluklarna yaylm olmas
kuvvetle muhtemeldir. Bugn Trk devletlerinin bayraklarnda kullanlan ay-yldza benzeyen ve
gkyznde Gne ile Ayn kavuumunu (bir araya geliini) temsil eden bir motif mlattan yaklak
bin yl nce, n-Trk bir kavim olan ularn bayranda grnr. Yldzn, Gne eklinde
simgeselletirilmesine sklkla rastlanr. rnein, gnmzde Azerbaycan bayranda bu simgeler Ay
ve Gne olarak kullanlr. (Zten bilimsel olarak Gne de aslnda bir yldzdr.) Ay Trk kltrnde
gzellii ve estetii, daha zel olarak hill biimi ise boa boynuzu artrmasyla gc, dourganl
ve bereketi simgeler. Ay szcnn Ay ile etimolojik balants da yine g unsuru ile ilikilidir.
slam kltrnde Ay ayn zamanda Nur (kutsal k) semboldr. Gne ise yeryzndeki yaamn
kayna olarak canll, verimlilii, hayat sembolize eder. slam kltrne ve edebiyatna gre Gne
ise Nar yni ate olarak izah edilir. Yldzlar ise baht, okluu, eriilmezlii ve ycelii ifde ederler.
Ay-Yldz simgesi bu mnlarn tamamn ihtiv eder. Trkede ayn bir kavram olarak mecazen
parlakl, temizlii, gzellii de ifade etmekte kullanlmas ok yaygndr.

S a y f a | 61
AYZIT: Gzellik Tanras. [ TKA: Ayzt ]

Edeer: AYISIT, AYIHIT, AYISIT, AYISAT
Akn ve gzelliin simgesidir. Ongunu kuudur. Kuular bu nedenle kutsal saylr ve dokunulmaz.
Beyaz Turna kuu da dier simgelerinden biridir. Ayst gm tyl bir ksrak biimine brnebilir ve
gkten yeryzne bu ekilde iner. Ksrak klndayken kuyruk ve yelelerini kanat gibi kullanr.
Ormanlarda dolamay sever. Ak bir kalpa (bal), plak omuzlarnda ak bir atks vardr. ocuklar
ve hayvan yavrularn korur. nsanlara sevgiyi ve ak ilham eder. Saraynn kapsnda ellerinde gm
bakralar ve gm kamlar bulunan yasaklar (bekileri) vardr. Bu yasaklar kt insanlar ieriye
almazlar. Ayztn kzlar vardr. Onlar da kuu klna brnebilirler. Kuular pek ok sylencede
biim deitirmi kutsal kzlar olarak kabul edilir. Ayztn kzlar byl beyaz bir tl giyindiklerinde
kuuya dnrler. Smerlerde ay tanras olan Ayada k samaktadr ve ad da bu anlamla
balantldr. Ak her zaman kla ve parlaklkla simgelenmektedir. Ak Atei gzlerimi kr etti,
ifdesi bunun en belirgin anlatmdr.
Anlam: (Ay). Ay gibi parlak demektir. Ay gzellii ve , nuru simgeler. Ayrca genel olarak iyi ruhlar
tanmlamak iin kullanlan Aya kavram ile de anlam asndan alkaladr.
AZA: Kt Ruh. [ TKA: Aza ]

Edeer: ASA
Moolca: ADA
Azalar biiminde oul olarak kullanlr. Yeraltndaki karanlk yurtlarnda yaarlar. Genel olarak
ktcl ruhlarn ve kt varlklarn tamamna verilen bir addr. Oyratlarda 13 farkl ktcl ruh
kategorisinin tamamn anlatr. Kart Ayadr. Baz kaynaklarda tr saylr.
1. Azabuk: Ktcl ruhlar. (Bkz. BUK)
2. Azaulbus: Ktcl cadlar. (Bkz. ULBUS)
3. Azahortan: Ktcl hortlaklar. (Bkz. HORTLAK)
Bu szcklerin hepsi de farkl niteliklerde olmak zere hep kt ruh demektir. Azar szc yine kt
ruhlara dayal hastalklar ifde eder. Azar szc de yine bu manta baldr ve Azarlamak fiili de
buradan tremitir. Bir insan Azarlamak (kzgn bir biimde kt vey sert szler sylemek) aslnda
onun zerine kt ruhlar armak mns kt ruhlar gndermek demektir. Halk dilinde ruhsal ve
fiziksel hastalklar tanmlamakta kullanlan Azar-Bazar-Kazar kavramlar yine Aza adl ruhlarla
balantldr. Asya amanizminde Azar ad verilen bir ruh setii kiiyi aman olmaya zorlar. Ona
eziyet eder ve peini brakmaz, srekli hastalandrr. Bu hastalk bzen yllarca srebilir. Bu duruma
Kam Azar ad verilir. Azarlanan aman aday yere ylarak saatlerce yle kalr ve bir sre sonra da
azndan kpk ve/vey kan gelir. Ayldktan sonra ise kopuz alma yetenei kazanmtr ve
doalama alp syleyebilir. Burada Azar her ne kadar amanlk yetenei vererek olumlu bir durum
sergilese de hastalk getiren bir varlk olarak grlr ve Aza anlay ile balantldr. nk aman
olma srecinin sonunda kii hastalanr. Kumand Trklerinin inanlarnda Azalar iki farkl snf olarak
yer alrlar: A) ertegri: eytan ve B) or: Cin.
Anlam: (Az/As). Ktlk yapan demektir. Azmak, Azarlamak fiilleri ile ayn kkene shiptir. Yas
tutmak anlamn da ierir. Arlk, sapknlk, su, armak, kaybetmek gibi anlamlar ieren ve Az ile
balayan szckler bu kkten tremitir. rnein Azgn szc dorudan bu kk ile alkaldr.
Moolcada Az/Azh szc varolu anlamna gelir. Eski Moolca Ad/Ada, eski Trke Ada/Aza
szckleri tehlike ifde eder. Azman kelimesi vah hayvanlar tanmlar. Smerlerde Asag adl
hastalk ve illet cini bulunur.

S a y f a | 62
Aklama: ran mitolojisindeki Azdaha/Azdaka/Azdahak/Ajdaka ise Zahhak (Az Dahhak) olarak

bilinen eytn varlk Ejderha (Ejder/Ajdar) ile yakndan alkaldr. Eski Farsada Az/Az/Azi/Aji ise
ylan demektir. Bu varlk Pers sylencelerinde Ylan-Kral olarak grnr. Fin mitolojisinde Ajatar
adnda ormanlarda yaayan ve ejderha klna brnebilen bir ruh vardr. Smer inanlarnda Azag
adl byk bir ylann ad geer. Fakat bu kavramlarn Trk-Mool kltrndeki Aza kavram ile
balants uzak bir olaslktr. Rastlantsal bir benzerlik olabilecei gibi birbirlerinden etkilenmi olma
dereceleri ise tamamen belirsizdir.
AZAR-BAZAR-KAZAR: z Kt Ruhlar. [ TKA: Azar-Bazar-Qazar ]

eytn ruhlarn, kt varlklarn adlardr. Hastalk, felket ve bela getirirler. Ruhsal (ve hatt bzen
fiziksel) hastalklar bu varlkla ilgili grlrler: 1. Azar (Ezer), 2. Kazar (Kezer), 3. Pazar (Bezer).
Azericede Azar-Bazar tamlamas her trl hastalk ve dert mnsn ierir. Azeri geleneinde yln
son aramba gnnde, lkenin krsal blgelerinde evlerin nnde yaklan atelerin zerinden
atlayanlar; Azarm-Bazarm dklsn, derler. Azart szc Tatarcada coku ve heyecan bildirir.
Kt ruhlarn tamamn ifde eden Aza anlay ile dorudan alkaldr. Bir Anadolu Trksnde
geen Pazar Pazarladm, Anam Azarladm eklindeki ifde bu kavramn olumsuz ieriklere ship
olduunu gstermektedir. Yeralt tanrs Erlikin iki kpeinin ad da Kazar ve Pazardr. Tatar halk
inanlarnda Bazar Anas anas adl bir varlk yer alr. Ruhsal ve zihinsel skntlar tanmlamakta
kullanlan Azar-Bazar (Asar-Masar, Eser-Meser, Azar-Pazar, Azr-Bezir, Ezar-Bezar) vey Azar-
Kazar (Ezer-Kezer) yada Kasar-Pasar (Kazar-Pazar) tamlamalar da yine bu varlklarla yakndan
alkaldr.
AZMAN: Canavar. [ TKA: Azman ]

Vah hayvan vey srad gleri ve bykl olan yaratk. Byk ve keskin dileri olan, iri gvdeli,
byk ayakl, keskin peneli, derisi sert canllar bu snflama ierisine daha ok girerler. Ouz Kaan
destanndaki Kyant adl tek boynuzlu yaratk, Glgam Destanndaki Humbaba adl dev kz bu
konudaki baz rneklerdir. Ayrca Korkut Ata yklerinde bahsi geen dv iin yetitirilmi
Beserekler (erkek develer) de bu anlaya dhil edilebilirler. Anadoluda halk kltr ierisinde de
kpek ve zellikle kedi hayvanlarn yabni vey evcil olduu halde insana uzak duran saldrgan
olanlarna da yie Azman denilir. Canavarlar srad byklkte ve grntdedir. nsanlar kararak
yiyebilir. Ormanlarda, dalarda vey llerde daha sk ortaya ktklarna inanlr. Canavarlar insanlara
ve medeniyete dman varlklar temsil ederler, ayrca ykcl temsil ederler. Yresel ve yerel
canavar motiflerine rastlanr. rnein Trkiyede Van Gl Canavar ve Moolyadaki dikenli,
korkun, devasa bir trtl veya solucan andran Gobi l Canavar gibi. stelik gnmzde
bilimkurgu filmlerinde yer alan hayali uzayl yaratklar bile canavar kategorisi ierisinde
deerlendirilebilmektedir. Modern kltrdeki Yaratk (Dny-d yabni uzayl anlamnda, ngilizce
Alien; doru karl Yabanc demektir) motifi de aslnda bu anlayn gnmzdeki bir trevidir.
Anlam: (Az/A). Yrtc, paralayan vey ar gl olan demektir. Azgnlk anlam vardr. Azmak
fiilinden gelir. Ayrca Az kknde cinsellik arm da bulunur. Azgnlk dnemi hayvanlarn iftleme
mevsimini ifde eder. Amak fiili ile de balantldr ve snrlar gemek, yaplmamas gerekeni yapmak
ve cinsel birleme anlamlar tar. Eski Moolca Ad/Ada, eski Trke Ada/Aza szckleri tehlike ifde
eder. Kelimenin sonundaki man/men eki, Trkede glendirici etki de yapar. Mesel;
Kocaman, Toraman gibi Asya sylencelerinde yeraltnda yaayan Azna adl bir ktlk tanrs
bulunur. Az Di kavram da bu dilerin yrtc hayvanlarda bulunduu inanc ile alkaldr. Aztmak
szc de yoldan kmak, kt davranlar sergilemek gibi anlamlar ierir.

S a y f a | 63
Aklama: Farsa kkenli Canavar szcnn farkllam anlamlar bulunur. rnein; Azericede
Canavar szcnn mnas daralarak, dorudan kurt anlamn tar hle gelmitir. Ayrca
acmadan cinyet ileyen seri katillere de meczen bu ad kullanlr. rnein 1976 ylnda stanbulda
ortaya kan ve hakknda pek ok iddia ne srlen ancak gerekten var olup olmad bile bilinmeyen
Kasmpaa Canavar adl kii hibir zaman yakalanamam ve kt nn 1980'li yllarda da
korumutur. Daha sonra Trkiyede baz filmlerde ve kitaplarda da ilenmi olan bu karakter Tenten
Marmara Canavar adl izgi romann da konusunu oluturmutur.
AZMI: Yol Cini. [ TKA: Azm ]

Edeer: AZNI
Eanlam: 1. AZITKI, AZATKI 2. AZIKTI
Trk ve Altay halk inancnda bir yol cinidir. Aldatc bir yaratktr (Aldatc Cin). Tek bana yola kan
insanlar kandrp gtren ve kaybeden kt ruhtur. nsanlar kandrmak iin her trl kla girer. Bir
insana en sevdii kii vey yaknlar (akrabalar, dostlar, arkadalar) gibi gzkebilir. Tand birisinin
sesiyle yolcuya seslenir. Eer bu sesi duyan kii geriye dnp bakarsa onu alr gtrr ve kaybeder.
Bylece insanlar peine takp aztarak (yolunu artarak), daa, uuruma, rmaa gtrp, buralara
drerek lmesine neden olur. Asyadaki slmiyet ncesi inanlarda eytn bir varlk olarak
grlr. Mekir olarak adlandrlan aldatc varlk da benzer zelliklere sahiptir. (Arapa Mekr: hle,
aldatma demektir.) nsanlar kandrp, hle yaparak tand bir kiinin klna brnr vey tandk
birisinin sesiyle kiiyi arp gtrerek kaybeder.
Anlam: (Az/A). Yol artan vey brakp kaan demektir. Azdran yni yoldan karan anlamna gelir.
Anadoluda Aztmak fiili, ssz bir yerde brakp kamak demektir. rnein; Kpei aztmak gibi. Eski
Moolca Ad/Ada, eski Trke Ada/Aza szckleri tehlike ifde eder. Azman szc ise vah hayvan
mns tar. Kk de oluturan Az kelimesi ise Trkede eksiklik ve yoksunluk bildirir. Azak szc
Tatarcada sonu, biti mnlarna gelir.
AZNA: Fesat Tanrs. [ TKA: Azna ]

Edeer: ADNA, AYNA, AYINA
Yeryznde kargaa karr. Ktle dir tm nitelikleri bnyesinde barndrr. Frsat bulduunda
insanlara ve yeryzne zarar verir. Yeraltnda yaar. Azna Hana bal kt ruhlar vardr ve onlar da
Aynalar (Aznalar) adyla anlr. Yeryznde ktlk karmak istedii zaman bu ruhlar gnderir.
Aynalar bu anlamda eytan kavram ile zdelemilerdir. nsanlarn ruhlarn alp gtrerek hastalk
verirler. Bzen Ayna Han, ocuklar da alar. Baz Trk boylarnda ise Cuma vey Perembe gnne
Ayna Gn ad verilmitir. Bu isimlerde bu gnlere yklenen olumsuz bir anlamdan daha ok,
yeraltndaki ruhlara yalnzca o gn izin verilerek Dnyya kp zararszca gezmelerine izin verildii
iin bu adlarn koyulduu dnlmektedir. Bzen destanlarda Ayna Hotun (Ayna Hanm) adl bir
karaktere rastlanr. Sibiryada Hara Ayna ve abal Ayna gibi ruh trlerinin bulunduuna inanlr.
Anlam: (Ay/Az/A). Kkte karmak, armak, ayrmak gibi anlamlar mevcuttur. Farsa Ayna
(yanstc nesne, Trke Gzg) ile etimolojik bir ba yoktur. Fakat ilgin bir tesdf olarak, Ayna
da Trk halk inancnda te lemi simgeleyen bir nesnedir. Ayanga kelimesi Moolcada gkgrlts
demektir. Azmak, Azdrmak fiilleri ise Anadolu halk aznda yolunu artmak mnlarn ierir.

S a y f a | 64
-B-
BADI: Felket Tanrs. [ TKA: Bad ]

Yeryznde felketlere neden olur. Kranlar ve afetler, salgnlar onun elinden gelir. nsanlarn bana
zorluklar getirir. Erlik Hann oludur. Bastnda toprak yerinden oynar. Deirmen talarn yutar.
Demir kaal olarak betimlenir. olok (Anadolu Trkesinde olak; yni tek kollu) olarak anlr. Ancak
bu tek kolunda dokuz insann kollarnn gc vardr.
Anlam: (Bat/Bad). Batran (yerin altna gtren, ehirleri helak eden) demek olabilir. Batmak fiili ile
ayn kkten tremitir. Bad szc kabuk anlamna gelir. Badrdamak ise homurdanmak, grltl
ve anlalmaz konumak demektir.
BADRA: Yedibal Ejderha. [ TKA: Badra ]

Edeer: BADRA, BATRA, PADRA, PADRA
Yedi tane ba vardr. lmesi iin yedisinin de kesilmesi gerekir. Aksi takdirde kesilen ba tekrar
yeniden kar. Baz sylencelerde tek tek kesilen ba geri yerine gelir bu durumda yedi ban da ayn
anda kesilmesiyle ancak ldrlr. Azndan ateler saar. Kuyruu bir kam gibi aklar. Derisi zrh
gibi pullarla kapldr. okbal ejderha kavramna pek ok toplumda rastlanmas son derece ilgi
ekicidir. okballn bir canavar iin simgesel olarak ne anlama geldii hakknda kesin bir aklama
getirilebilmi deildir. Balarn ruh vey can ilikilendirilmesine sklkla rastlanr ve birden fazla ruha
(cana) sahip olma ilk olarak dikkat eken husustur. Gcn ls olmas vey insan karakterinin bir
yansmas olarak zmlenen ejderhalardaki bu balarn aslnda insan karakterinin farkl ynlerini
vey zaaflarn simgeledii ne srlebilecek dier grlerdir.
Anlam: (Bad/Bat). Yakan, alev saan demektir. Batrmak fiili ile ayn kke shiptir. Moolcada
Badrah yang (yanma hissi veren yara) anlamna gelir. Badrdamak fiili ise homurdanmak demektir.
BAI: Sihir. [ TKA: Ba ]

Edeer: BAGI, BAHI, BAYI
By, efsun demektir. Balamak szc ile ilgilidir. rnein; azn dilini balamak Eski Trkede
Ba, Ba kelimeleri sihirbaz anlamna gelir. Ba kelimesinin dm anlam da vardr ki, eskiden
byler dmler ile yaplmaktadr. rnein; Dmlere fleyenlerin ktlnden (Kuran-
Kerim, Felak Suresi 4. yet). Genel olarak by, daha zelde dmlerle by yapma ve dmlere
fleme Kuran-Kerim tarafndan yasaklanmtr.
Anlam: (Ba/Bag/Mag/Ma). By anlam ierir. Bakmak (fal bakmak) kelimesiyle de balantldr.
Banaz szc de bir eye balanm anlamna gelir ve balanm ve balanm (bylenmi)
gibi demektir. Bak/Bah ise fal mns tar. Bah/Baks (aman) szc ile de balantldr. Bag
kk Tunguzcada beyazlk ifde eder. Ba/Ma kk pek ok dilde sihirle balantl anlamlar olan
kelimeleri tretir. rnegin: Avrupa dillerindeki Mag/Magi/Magia/Magic szckleri Azerice
Va/Vag (eski Trke Ba/Bag) szc ise efsnelerde bahsi geen balkl kuu anlamna gelir.

S a y f a | 65
Aklama: Eski Fars kltrnde ve inan sisteminde Mau (Magu / Magus / Macus / Majus / Mou
/ Muuz / Mus) ad verilen khinlerin by yapabilme, rylar yorumlayabilme, ge bakarak
ngrlerde bulunabilme ve ileri seviyede kehnet yetenekleri vardr. Magularn bu gleri
nedeniyle Mazdek Dini zerinde etkili olduklar, sonradan da Zerdtl kabul ettikleri ve Zurvan
mezhebini oluturduklar sylenir. Pers kltr ierisinde din ve zellikle de cenze ilerine baktklar
kaydedilmitir. Onuncu yzyldan sonra trih ierisinde yitip gitmilerdir. Szck Zerdtln
ateperestlik olarak alglanmasyla birlikte Ateperest Rahip anlamnda da kullanlmtr. Magular,
Efendi Tepesi ad verilen bir dan zerinde srekli (aralksz olarak) nbetlee saati tkip ederlerdi
ve Byk Yldz grnene kadar bu saatin izlenmesi gerektii dnrlerdi. Yldz grndnde ise
Byk Kurtarcnn geleceine inanrlard. Bu saat tutma gelenei babadan oula geerdi. Atein
ssnn (belki de Gnele balantl olarak) yaam zerindeki etkisi nedeniyle onu tanrsal bir g
olarak kabul etmilerdir. Magularn, zamanla atee saygy ileri gtrerek atei dorudan tanr kabul
ettikleri ne srlr. Ate yinlerini ilk kez Mecus adnda bir kimsenin oluturduu da rivyetler
arasndadr. Mecuslarn tbi olduklar dine el-Mecusiyya denilirdi. Atei iyilik tanrs Hrmzn
simgesi olarak kabul ettiklerinden dolay iinde hi snmemek zere srekli ate yaklan pek ok
Ategede (Ate Tapna) yaptklar trihsel verilerle kesin olarak bilinen bir gerektir. Hatt
gnmze kadar ulaan Ategedeler vardr. Mecsilik aslnda hem tek-tanrc hem de dalist bir inan
sistemidir ancak ate klt o kadar ne kmtr ki bir sre sonra atee tapma ekline dnmtr.
Zerdtlk ile Mecsilik aslnda farkl dnemlerde ortaya km olmalarna ramen atee verdikleri
nem nedeniyle her ikisi de birbirinden etkilenmi ve birbirleriyle zde olarak grlmtr.
Mecsiliin Trkler arasnda ok fazla rabet grmese de dar bir alanda ve snrl olarak, ksa sreli
yayld tahmin edilmektedir. Bu durumun da Zerdtlkten sonra ortaya kt ve atee tapmann
fazla kabul grmedii anlalmaktadr. slam ncesinde Buhara ve Semerkantda Mecusi mabetleri
olduu bilinmektedir. Mecslerin yllk olarak kutlanan yedi byk bayramlar vardr. Bunlar arasnda
en nemlisi Nevruz (No Ruz) ad verilen yeni yl bayramdr. Doann dirilii ansna kutlanan Nevruz
ayn zamanda dnyann ve insann yaratld gn olarak kabul edilir. Ayrca sonbaharda hasat zaman
kutlanan Mihrican da nemli bir bayramdr. Farsa'dan Yunanca'ya ve Latince'ye de gemi olan
Magu szcnn anlam mneccim, khin vey yada yldz falcs olarak aklanr. Magu/Magus
kelimesi Batl dillerde by anlamna gelen Magic, Magia, Magie gibi szcklerin asl kkenidir.
Mecsi szc de sklkl Zerdt anlamna (genellikle bu inancn din adamlar kastedilerek)
gelen bir terimdir. Pek ok kaynakta atee tapan vey ateperest olarak aklanan bu kelime de yine
Magu szcnden tremitir. (Mag/Ma/Ba/Bag/Bak) kknden gelen Trkedeki Ba (by)
ve Baks (aman) kelimeleri ile ayn kkten tremi olduu da farkl kaynaklarda ne srlen bir
iddiadr. Bak szc) kehanet, gelecei grmek anlamlar ierir. Bakmak fiilinden tremitir.
BALAMAK: Sihir Yapmak. [ TKA: Balamak ]

Edeer: BAILAMAK
Doast glerden yararlanarak veya gizemli bilgileri kullanarak by yapmak demektir. Balamak
ve edilgin biimiyle Balanmak fiilleri Trkede iki nesneyi bir biri ile birletirmek, dmlemek gibi
anlamlar iermesinin yan sra bylenmek, ilzyon grmek, yetilerini yitirmek, kstlanmak gibi
anlamlara da sahiptir. rnein: Basireti (Saduyusu) balanmak, Ksmeti balanmak, Gz
balanmak, Dili balanmak, Eli kolu balanmak. Bunlarn tamamnn kiinin elinde olmayan
nedenlerle hatta metafizik gerekelerle ortaya ktna inanlr.
Anlam: (Ba/Bag/Mag/Ma). Kk by ile balantl anlamlar olan kelimeleri tretir. rnein: Bak
(fal), Baks (aman), Ba (sihir)

S a y f a | 66
BAHA YES: Bahenin Koruyucu Ruhu. [ TKA: Baxa ysi ]

Edeer: BAA YES, BAKA YES
Evin bahesinde yaar. Bzen iekleri ve ekili sebzeleri sular. Ayrca zm bann koruyucu ruhu
olan Ba yesi ile de benzer zellikler tayan bir varlktr. Kimi zaman uzaktan yal bir adam olarak
grnr. Geceleri bahede kirpi klna girerek dolanr.
[ TKA: Baq ]
BAKI: Fal.
Edeer: BAHI
Gelecekten haber verme. Baz iretlere bakarak gelecei tahmin etme demektir. ada toplumlarda
bile yz fal, kat (iskambil vey tarot) fal, el fal, kum fal kahve fal gibi birok fal tr bulunur. Trk
halk kltrnde gnmzde en yaygn fal tr kahve faldr. Ancak gemite suya, kemiklere,
yldzlara bakarak gelecekten haber verme uygulamalar olduka yaygn olarak yer almtr. Sezgilerle
vey baz aralarla bilinmeyen durumlara dir ve gelecekle ilgili yorumlar yapma ve tahminde,
varsaymlarda bulunma faln asl amacdr. Falc, bu tahmin ve/vey varsaymlar kesin gerekmi vey
mutlaka gerekleecekmi gibi bir tutum ierisindedir. Sezgiye, hissiyata dayal (vey yle olduu
iddia edilen) bir tahmin uygulamasdr ve doruluu byk bir tartma konusudur. iddetle kar
kanlar, faln bir safsata, uydurma ve aldatmaca olduunu, falclarn amacnn yalnzca insanlarn
paralarn almak olduunu ne srenler olduu gibi fal savunanlar ve hi tereddt etmeden kesin
olarak inananlar da vardr. Pek ok kimse ise falclarn derin gzlem ve psikolojik zmleme
yeteneine ship olduklarna ve bunu zamanla iyice gelitirdiklerine, aslnda fal adna yaptklar eyin
de bu gzlem ve zmlemelere dayandna inanr. En yaygn fal uygulamalarndan biri olan el fal
eldeki izgilere bakarak bir kimsenin karakterini, kiilik zelliklerini ve geleceini okumak vey
okuduunu iddia etmek demektir. El falnn kkeni kesin olarak bilinmemektedir, ancak anavatannn
Hindiyye (Hindistan) olduu dnlmektedir. Buradan ingeneler vastasyla Dnyya yayldna
dir baz veriler mevcuttur. Yeryznde hemen her kltrde mevcut bir uygulamadr. Ancak buna
ramen eldeki izgilerin anlamlar olduu konusunda hibir bilimsel bulgu yoktur. slmiyet,
Hristiyanlk ve Yahudilikte fal bakmak gnah saylmaktadr. slam dini falcl kesin olarak
yasaklamtr. Gaybn (kayp leminin, insann eriemeyecei bilgilerin) yalnzca Allah tarafndan
bilinebilecei mutlak olarak vurgulanmtr. O kadar ki, slam inancna gre kesin bilginin shibi
Allahtr ve o izin vermedike bunlarn byk bir ksmn peygamberler bile haber veremez. rnein
kymetin ne zaman kopacann bilgisi yalnzca Allaha (c.c) ittir.
Anlam: (Bak/Ba/Bag/Mag/Ma). Kehanet, gelecei grmek anlamlar ierir. Bakmak fiilinden
tremitir. Falc veya khinin gelecekte veya gemite olanlar gzyle grm gibi bildirmesi
inancna dayaldr. Bah/Baks (aman) kavram ile de balantldr. Ba/Ma kk by ile balantl
anlamlar olan kelimeleri tretir.
BAKICI: Khin. [ TKA: Baqc ]

Gelecekten haber veren kii. Gelecei tahmin edebildiine inanlan insan. Falclar genellikle nlerinde
kristal bir kre ile tasvir edilirler. Kimi zaman kemiklere, bzen de kartlara bakarak gelecekten haber
verdiklerini ileri srerler. Mneccim ise yldz falcs anlamna gelir ve Arapa Necm (Yldz)
kelimesi ile ayn kkten tremitir. Anadoluda bugn dahi Yldznme ad verilen gizli bilgilere
bakarak kiilerin geleceinden haber veren hocalar bulunur. Bir tr astrolog olarak da dnlebilir.
Ancak yaad yrede son derece sayg duyulur hatt kendisinden korkulur.
Anlam: (Bak/Ba/Bag). Kkte kehanet, gelecei grme anlamlar bulunur. Bakmak fiilinden
tremitir. Gelecei grmek anlamn ierir.

S a y f a | 67
BAKIRDA: Yeralt Da. [ TKA: Baqrda ]

Edeer: BAKIRTAV, BAKIRTAG, BAKIRTA, BAHIRDA, PAKIRTA, PEHERTAV
Eanlam: MADA, MASTAK, MITA, MISTAV, MSDA
Yeraltnda bulunan efsne dadr. Yeraltnda dokuz deniz vardr, bunlarn hepsinin birlemesiyle
Byk Deniz (Taluy) meydana gelir. Burada dokuz tanr yaar. Bu dokuz denizin birletii yer olan tam
orta noktada Bakr Da yer alr. Bakr ncl olmay ifde eder. (Birinci srada altn, ikinci srada
demir vardr.) Gnmzde yartaylarda (olimpiyatlarda) srasyla altn, gm ve bronz madalyalar
verilir. Avrupa kltrlerinde gm metali demirin yerine geerek ikinci sray alm (ikisi de beyazdr),
Bronz madeni ise bakrn yerine gemitir (ikisi de kzla alar). Fakat mantk ve sralama benzer bir
ekilde ilemektedir.
Anlam: (Bak/Bah). Dikkat ekmek ve kzl renk anlam vardr. Bakmak fiili ile ayn kkten gelir.
BAKIRTEREK: Yeralt Direi. [ TKA: Baqrtrk ]

Edeer: BAKIRDREK
Yeralt ve yeryz kutuplarn birletiren direktir. Gerekte bu direin yeraltnda kalan ksmdr.
Dnydaki blm Demirdirek, gkyzne uzanan ksm ise Altndirektir.
BAKSI: aman. [ TKA: Baqs, Bax ]

Edeer: 1. BAHI, BAHI, BAI, BAHSI, BAH, BAG 2. BAHICI
Moolca: BE, BGE
Destan anlatcs, kam (aman), byc ve duc mnlarnda kullanlan bir szcktr. Aslnda Kam
(aman) kavramndan bile daha geni kapsamldr. Bilge, retmen, saz iri, aman, ozan, ermi,
hekim, efsuncu, falc, khin mnlarnn tamamn tek bana bnyesinde barndrr. Bunlar ilerleyen
alar ierisinde ayrmtr. Halk ozan, k, mzisyen yn de kimi zaman n plana kabilir.
Geleneksel yntemlere dayal halk hekimlii yapabilir. Kouklar okuyan bir halk iridir. Byl
szlerle kt ruhlar kovar. Trk sylencelerinde Irkl Ata ilk bakdr. Budizm ve Lamaizm ile birlikte
Budist Rahip ve Lamaist Rahip anlamlarna da genilemitir. Ruh kovarken kzl elbise giyerler.
Altnordu ve daha sonra Trkistan saraylarnda destan anlatan bakslar her zaman bulunmulardr.
Her boyun bahlar, halk destanlarn kuaktan kuaa aktarmlardr. Bah, dombrasn (sazn) alr
ve btn gece sabaha kadar kay (destan) okuyabilir. inceye Boki/Boi olarak gemitir.
Anlam: (Ba/Bag/Bak/Bah). By yapan kii demektir. Ba (by) kelimesiyle ilikilidir. Barmak,
Balamak filleri bu kkten tremitir. Moolca Bag retmen, Bah/Baka ise mutluluk demektir. Eski
Moolca Baga/Bagal szckleri grtlak ve grtlaktan ses karmak anlamlar ierir (Moolca grtlak
mnsndaki Bagalzur/Bagalahur szc Trkede Boaz ile akrabadr). Tunguzcann Evenke
lehesinde Buga szc yaratc demektir. Eski Trke Bahmak/Bakmak fiilinden gelen Bah kelimesi
fal, Bah/Bau ise falc anlamna gelir. Moolca Bge ile de kken olarak baldr ve bu szcn
Trkedeki Bke (Ejderha) szc ile de ilgili olduu kesindir. Asyadaki komu kavimlerin pek
ounda Bg/Bk/Bug/Buk kkenli szckler doast glerle ilgilidir.
BAKTI: Ltuf Tanrs. [ TKA: Baqt ]

Edeer: PAKTI, BAHTI
Yeryzndeki iyiliklere vesle olur. nsanlara ltufta bulunur. Tanr lgenin oludur. or Trklerinde
gz mevsiminde kendisine Paktgan ad verilen bir tren yaplr.
Anlam: (Bak/Bah/Bag/Ba). Gzeten, kollayan demektir. Bakmak fiili ile ayn kkene shiptir. Baks
(aman) szc ile de balantl grnmektedir.

S a y f a | 68
BALAAN: Ev Tanrs. [ TKA: Balaan ]

Evin ve ailenin koruyuculuunu yapar. yi iler yapan ailelerin evini bereketli klar. Eski kaynaklarda
hakknda ok fazla bilgi yoktur.
Anlam: Szck Tatarcada baraka vey kulbe anlam tar.
BALBAL: Mezar Totemi. [ TKA: Balbal ]

Eski Trk kltrnde mezarlarn bana dikilen kk heykelcik. Yaygn bir kanya gre savalarn
mezarlarnn etrafna dikilen bu talar onlarn ldrd dmanlar simgelerdi. Genellikle tatan
yaplm, bir elinde kl ile betimlenen heykellerdir. Bu talarn saysnn fazlal orada yatan kiinin
sa iken ldrd gl dmanlar simgeledii iin gcnn ve kahramanlnn da lsdr. Dier
bir olaslk ise kiinin kendisini ve ailesini veya yanndaki savalar temsil ediyor olmasdr. slmiyet
ncesinde yaygn olarak dikilen balballar, slam Dininin kabulnden sonra terkedilerek yerini mezar
talarna brakmtr.
BALTAY: Bal enlii [ TKA: Baltay ]

Edeer: BALTUY, BALTOY
Tatarlarda ve komu kavimlerden Mordvinlerde kutlanan bir enliktir. Ay klna brnen insanlar
topluluu elendirir. Halaya benzeyen oyunlar oynanr ve aylarn hareketlerini artran figrlerle
eitli danslar yaplr.
Anlam: Szck Bal ve Toy (enlik) szcklerinin bileimden oluur.
BAR: Rab. [ TKA: Bar ]

Yaratc, Hlik. Mutlak varlk demektir. Arapa Rab szcn artrmas tesdftr.
Anlam: (Bar/Var). Var olan demektir. Farsaya Trkeden gemitir. Trke ve Moolcada, ayrca
Tunguzcada bu kelimede genilik anlam vardr.
BARAK: Kutsal Kpek. [ TKA: Baraq ]

Efsnev bir kpek trdr. Barak sradan bir kpek olmayp kutlu saylr. Tyl ve kll, ok hzl koan
av kpeklerine de bu ad verilir. Baz efsanelerde Kerkes adl ku yalannca iki yumurta brakr.
Bunlardan birinden Barak, dier yumurtadan ise bir ku yavrusu kar. amanlarn Baraka binerek
ge ktklarna inanlr ve boyunlarna onun simgelerini taktklar sylenir. Ouz Kaan Destannda
t-Barak adl kpek bal kavimlerin karanlk bir diyarda bulunan lkelerine yaplan aknlardan
bahsedilir ve u ifde yer alr:
Trkler Barak derlerdi, kara tyl kpee,
Byle ad verirlerdi, byk soylu kpee.
Anlam: (Bar/Var). Eski Trke ve eski Altaycada Bar kk sevin ve gurur gibi ieriklere shiptir.
Barmak (Varmak) fiilini artrmaktadr. Moolcada Barah szc atekes, bar gibi anlamlar
tar. Bar ise kaplan demektir. Tatarca Baru fiili yrmek ve ulamak anlamlar ierir.
Aklama: Bahaeddin gele gre Trk-Mool kltrnde yar insan yar hayvan olan varlklar iin
genel bir anlay olarak st taraf insan alt taraf hayvan eklindedir. Ouz Kaan Destannda bahsi
geen t-Barak adl varlklar ise bu adan Trk mitolojisindeki genel anlaya ters bir biimde
grnrler. Tpk Msr sylencelerinde olduu gibi bunlarn st taraf (balar) kpek biimlidir.
Dolaysyla burada dsal bir etkenin varl dikkate alnmaldr.

S a y f a | 69
BARAK ANA: Kpek Tanra. [ TKA: Baraq Ana ]

Moolca: NOKAY EH
Baz Mool boylar kpekten trediklerine inanrlar. Barak sradan bir kpek olmayp kutlu saylr.
Ouz destannda Barak Boyunun erkeklerinin yzlerinin kpek yz (vey o kadar irkin) olduu fakat
kadnlarnn ise aksine inanlmaz derecede gzel ve ekici olduklar anlatlr.
BARAK ATA: Kpek Tanr. [ TKA: Baraq Ata ]

Moolca: NOKAY ETSEG
Baz Mool boylar kpekten trediklerine inanrlar. Bir prenses ile evlenen Kpek Atadan
trediklerine inanan eski Mool kableleri vardr. Efsnev kpek bal insanlara da Barak ad verilir.
Avrupa kkenli Hun/Macar efsnelerine gre de Avrupa Hunlar (Macarlar) bir Taz Atadan
tremilerdir. Trihte Anadoluda yaam olan Barak Baba adl nl bir dervi vardr ve isim durum
tesdf olarak alnm deildir. Adnn kkeni Trk halk inanlarndaki Barak anlayndan
kaynaklanr. Mool amanizminin Sfi dnce zerinde oluturduu etkinin en gzel rneklerinden
birisidir. Ba dazlak, sakalsz, uzun bykl, belden yukars plak, el ve ayak bileklerinde demirden
halka takl, banda bzen boynuzlu bir maske bulunan bir kiidir. alg alarak dolat sylenir.
Buna karn, ilk balarda sarayda olduka saygn bir kiidir ve baz kurullarda grevlendirilir hatt
zaman zaman eli olarak baka lkelere gnderilmektedir. Barak Babann yaad dnemde geni bir
mritler topluluu olumu ve Barakllar (Baraiyn/Barakyyn) adyla anlmlardr. Bu adn
verilii onun Barak Aretinden olmasyla da ilgilidir. Trihsel bilgilere gre Barak Baba idam edilerek
ldrlmtr. Afyonun Sandkl ilesinde trbesi bulunur ve bir evliy mezar olarak kabul grr.
Aklama: Macarlar kpee Kutya derler ve bu ismin Trke/Moolca (Ural-Altay dil birliinden
kaynaklanan) Kut szcyle benzerlii dikkat ekicidir. nk kpek eski Macar kltrnde kutlu
bir hayvan kabul edilir, ruhlar yeraltna gtrdne inanlr.
BARAN: Ev Tanrs. [ TKA: Baran ]

Edeer: BARUN
Evleri koruyan gl bir tanrdr. Trklerde adr ve otalarla birlikte ierisinde barnlan her mekan ev
olarak alglanabilir. Bu balamda Barnak Tanrs demek daha doru olacaktr.
Anlam: (Bar/Var). Barndran demektir (Barnmak fiilinden). Barmak; glenmek ve Barn; gs
anlamna gelir. Ayrca bahe ve ekilen yer anlam da vardr. Barun Moolca sa el anlam tar.
BASAMAN: Deniz Tanrs. [ TKA: Basaman ]

Edeer: BASAN
Denizlerden sorumludur. Korkusuz bir alp (yiit) olarak nitelenir. Elinde -atall kargs vardr. Fakat
bu -atall karg (-dili yaba) motifinin Hint kkenli olma ihtimali yksektir. nk Bat (zelikle
Yunan ve Roma) mitolojilerindeki okyanus ve deniz tanrlarnn tad di (Yunanca; Trident)
ad verilen bu sava ve avlanma arac eski alarda Hint-Ari kltrnn ayrma dneminde Avrupa
ktasna kadar ulaarak bu kltrlere gemitir. Daha zgn olarak Basaman Hann yannda tad
dokuz kollu tuu ise, yrtc hayvan kuyruklarndan oluturulmutur. yilik yapan bir tanr olarak
grnr ve su ruhlar ile de yakndan balantldr. Moollarda Basalgan adl bir nehir tanrs vardr.
Anlam: (Bas). Baskn yapan, ezen, kazanan demektir. okluk ve fazlalk bildiren Basa kelimesi ile ayn
kkten tremitir. Yaymak anlam da vardr. Basa/Masa/Paza/Pasa szc Trkede, Mas/Mas
szc ise Moolca ve Tunguzcada fazlalk, okluk, enginlik, yaygnlk ifde eder.

S a y f a | 70
BASAT: Efsnev Kahraman. [ TKA: Basat ]

Dede Korkut yklerinde ad geer. Tepegz ldrmtr. ocukken ormanda yaplan bir av
srasnda yitirilmi ve bulunamamtr. Onu aslanlar yetitirmitir. Bu yzden dier Ouz beylerinin
aksine toplumdan olabildiince uzakta yaar, hatt insanlara kar nyargl durur. Dier savalar
arasndaki dayanma ruhu Basat'ta yoktur. O hep tek bana savar, tek bana Tepegz'n peine
der. Onu bulduunda ise savaarak kr eder, sonra da ban keser.
Anlam: (Bas/Ba). nde olan demektir. Eski Trkede stn mnsna gelir. Moolca, Trke ve
Tunguzcada at srmek anlamn ieren Basa kkyle balantl grnmektedir. Anadoludaki bugn
de kullanlan Baat (bata giden) szc ile benzer anlamlar ierir. Busat/Pusat ise silah anlam tar,
fakat bu szck ile balants net deildir.
BASIRGA: Kbus. [ TKA: Basrga ]

Geceleyin grlen kt ry. Kt ruhlarn neden olduuna inanlr. Kbus ruhu ile balantldr.
Ayrca Karabasan kavramn da akla getirir. Kbuslar tm Dnyda halk inanlarnn nemli bir
esidirler. Trk kltrnde de sk deinilen bir kavram olarak, deiik halk inanlar gelitirilmitir ve
bunlar ounlukla kt varlklar ile ilikilendirilir.
Anlam: (Bas/Pas). Sknt basmak demektir. Basmak (Bask, Baskn, Basn) anlamn ierir.
Huzursuzluk ve kapal mekan anlam bulunur. Basrga kelimesi kbus demektir.
BASIRGAMAK: Kbus Grmek. [ TKA: Basrgamak ]

Edeer: BASIRGANMAK, PASARGANMAK, PASARGAMAK, BASARGAMAK
Geceleyin kt ry grmek. Byk sknt ve korku duymak. Pasar (Pazar) adl kt ruhla ilgilidir.
BASTI: Kbus Cini. [ TKA: Bast ]

Edeer: BASDI
Kbuslara neden olan bir ruhtur. Deiik ekillere girebilir. Kedi klna brnmeyi ok sever.
nsanlara kt dler grdrr. Drt tr vardr: 1. Albast, 2. Karabast, 3. Sarbast, 4. Gulbast.
Albast: (Aleyban, Alyabni.) Uzun boylu, beyaz tenli ve plak olarak tasvir edilen eytn
dii varlk. Albs ile zdetir.
Kulbast: (Kuleyban, Gulyabni.) Gndzleri mezarda uyuyup geceleri kalktna inanlr.
Tyl, ok byk ve pis kokulu olarak betimlenir.
Karabast: Kbus mns tar. Kbus cini olarak da bilinir. Geceleri insanlarn gslerine
kerek soluklarn keser.
Sarbast: Sara hastal. Sara cini olarak da bilinir. Sar giysili bir kadn eklindedir.
BASTIRIK: Kbus Cini. [ TKA: Bastrk ]

Edeer: BASTIRI, BASTIRI
nsanlarn kbus grmesi, halsizlemesi, korkuyla uyanmas, sonrasnda nefesinin kesilmesi bu ktcl
ruh ile balantl grlr. Deiik ekillere girebilir. Kedi klna brnmeyi ok sever.
Anlam: (Bas/Bat). Sknt veren demektir. Anadoluda kbus demektir. Hapishne anlamn da tar.
Basmak fiili arlk mns da ierir. Kazakada kbus Bastrlu szc ile karlanr.
BASU YES: Tarlann Koruyucu Ruhu. [ TKA: Basu ysi ]

Tarlalar korur. Yatm olan ekinlerin onun ayak izi olduu sylenir. Basu szc tarla anlamna gelir.

S a y f a | 71
BA-ELK: Efsnev Mahkum. [ TKA: Ba-elik]

Bonak (ayrca Srp) halk masallarnda ad geen ve bir kale hapishanesinde tutsak bulunan bir
mahkumun addr. Bir masal kahramanna cam ie ierisinde can verir. len kahraman bununla
kez yeniden dirilerek hayata geri dner. Szck Bonakaya dorudan Trkeden gemitir. yk,
Grimm Kardelerin The Crystal Orb (Almanca: Die Kristallkugel) adl masalna ok benzer. Fakat
ierisinde Trk halk kltrnden pek ok figr ve motif vardr. Bir kraln olu ve kz vardr. lm
deinde son istei olarak, kzkardelerini isteyen ilk kii ile evlendireceklerine dir oullarna yemin
ettirir. Fakat bu istek yerine getirilmediinde kzkardeleri kaybolur. Onlar da kzkardelerini aramaya
koyulurlar. Seyahatlerinde ok bal ylan ile mcdele ederler. En kk karde ise gittikleri bir
blgenin kralnn kzn dokuz devlerden kurtarr. Fakat eini ilerleyen mceralarda kaybeder ve onu
aramaya koyulur. Esir olduu bir sarayda Ba elik adl bir tutsak ile karlar ve ona yardm eder.
Ba elik ona cam iede tane byl iksir verir. Tekrar yola koyulur. Yolda, kzkardelerinin
ejderhalarn efendisi ile evli olduunu kefeder. Kendisine verilen cam bardaktaki iksir syesinde
kez lmden geri dner. En sonunda eini ve kzkardeini kurtarmay baarr.
BATUR: Kahraman. [ TKA: Batur ]

Edeer: 1. BATIR, BATAR, PATIR 2. BOGATUR, BOGATIR, BAGATUR, BAGATIR, BAATAR 3. BAHADIR, BAHADUR
Moolca: BATOR
Vuruu, yiit kii. Trk ve Mool dillerinde onursal bir unvandr. Cengverler, komutanlar ve destan
kahramanlar iin kullanlr. Kahramanlk kavram insanln ve insan olmann ortak algsal
sonularndan biridir. stn olma, dima anlma arzusu bu kavramn her toplumda rastlanan bir olgu
olmasnn temel nedenlerinden biridir. nsanlar kahramanlarla zdelemek, onlar rnek almak, onlar
gibi olmaya almak isterler. Her ulusun, her kavmin mutlaka kahramanlar vardr. rnein
Moolyann Bakenti Ulanbatur (Ulaan Baatur)un adnn anlam Kzl Kahraman demektir. Bu
isim her ne kadar sosyalist rejim tarafndan koyulmu olsa da, Mool trihiyle de balantldr.
Anlam: (Bat/Bad) ve (Ba/Bag/Bah). Ykmak anlam vardr. Bog/Bo kkyle ilgili grnen Bogatur
biimi Boa ve Buga (ejder) szckleriyle ve Bomak fiili ile balantldr. Bke szc kahraman
demektir. Moolca kkenli olup Farsada Bahadr biimine dnerek Trkeye tekrar gemitir.
Batrmak fiili ile de ilikilidir. Tunguzlarda ejderhaya Mudur ad verilir ve bu szckle de
balantldr. Slav kkenli dillere de deiik syleyilerle gemitir.
Aklalama: Kafkasyadaki Nart destanlarnn nemli kiiliklerinden birisi olan efsanevi kahraman
Batraz (Batraz/Peterez)in ad da szckle ilgili grnmektedir. Batraza hibir silah ilemez.
Bebekliinde bir sepet iinde batakla braklr ve bulunarak bytlr.
BAYANAY: Geim Tanrs. [ TKA: Bayanay ]

Edeer: BAYANA, PAYANA, PAYNA
Avclar, balklar ve orman korur. Avclar ate yakp du ederek avlarnn bereketli ve kazasz
gemesini dilerler. Kimi kltrlerde ocuklar korur. Soyun koruyucusu olduu dnlr. May Ana
(Pay Ana)nn farkl bir syleyii ve aslnda onunla ayn tanr (vey tanra) olduunu ileri sren
grler de mevcuttur. Fakat Bayanay ounlukla eril olarak tanmlanr. Bir gre gre Bayanay
aslnda vey yedi kiidir. En bilinenleri unlardr:
1. Bay Bayanay: Avc Tanrs.
2. Ta Bayanay: Ormanc Tanrs
3. Uu Bayanay: Balk Tanrs.

S a y f a | 72
Anlam: (Bay/Pay/May). Kelime kknde geim, zenginlik, rzk ve kutsallk anlamlar vardr. Ayrca
bilgelik, ynetmek, egemenlik bildirir. Trkede Bay szc erkek demektir. Bayan szcnn
Moolcada zenglik anlam bulunur. Bayar kelimesi baz eski lehelerde Bayram anlamna gelir.
BAYAR: Tanr. [ TKA: Bayar ]

Tanrnn zenginliini, rzk datcln ifde eder. Ululuk anlam szckte mevcuttur.
BAYA: Gece Cini. [ TKA: Baya ]

Geceleri ortaya kar. Bzen ruhsal bir yaratk eklinde vey haylet gibi uarak insanlara grnen bir
varlk olarak tasavvur edilir.
Anlam: (Bay/Pay/May). Bilgelik, ynetmek, egemenlik bildirir. Bayku ile ayn kkten gelir. Baykuun
da geceleri grnmesi ve uursuzluu temsil etmesi ile balantldr. Ayrca kimi kltrlerde Bayku
bilge bir hayvan olarak da tannr.
BAYAR: Kurban. [ TKA: Bayar ]

lhi bir amala kesilen vey doaya salnan hayvan yada doaya salan yiyecek, iecekler ile
tahllardr. Kurban yeryzndeki btn inan sistemlerinde rastlanan bir olgudur. lahi gler ile
iletiim kurmann bir yolu olarak alglanr. lkel topluluklarda gkten gelen bir yldrmn kurban
yakmas, Tanr tarafndan kabul edildii anlamna gelir. Asyann kuzeyindeki baz Trk kavimlerinde,
atee verilen kurbana Vot ke (Vut ke) denilir. Eski Trklerde drt tr kurban uygulamas vardr:
1. Taylga (Tay): Boarak kurban. At vey srn kan dkmeden boularak ldrlmesi.
2. Bouzlaga (Bogzl): Kanl kurban. Hayvanlarn boazlanarak (kesilerek) kurban edilmesi.
3. Itga (Iy/Idk): Azat kurban. Hayvanlarn zgr braklarak doaya salnmas.
4. Salga (Sa/Sa): Cansz kurban. Doaya vey suya salarak sunulan nesneler.
Salga ise doaya salan nesnelerin eidine vey yaplan uygulamaya gre bzen deiik trlere
ayrlabilir. rnein Moollar Tahl Sasn Tahlga/Taklga olarak ifde ederler. Ayrca yiyeceklerin,
tahllarn vey kimi zaman kurban etinin yaklmasna Yak/Yak/Yag/Yaga ad verilir.
Anlam: (Bay/Pay/May). Rzk oaltan demektir. Kkte zenginlik, rzk ve kutsallk anlamlar vardr.
Bayarmak szc kurban kesmek anlamna gelir. Moolca ve Trkede Bay, Manu ve Evenk
dillerinde Bayan kelimeleri zengin, soylu mns tar. Tatarca Bayu fiili zenginlemek mns tar,
BAYARMAK: Kurban Kesmek. [ TKA: Bayarmak ]

lahi bir amala hayvan kesmek vey doaya salmak yada doaya yiyecek, iecekler ile tahllar
samak. Yeryzndeki btn inan sistemlerinde rastlanan bir olgudur.
Anlam: (Bay/Pay/May). Geim, zenginlik, rzk ve kutsallk anlamlar vardr. Baytal szc ksrak
anlam tar ve gemiteki at kurban ile alkal grnmektedir.
BAYOMARD: Av Tanrs. [ TKA: Bayomard ]

Edeer: BAYOMART
Avclar korur. Avn bereketli olmasn salar. Bedeni beyaz tylerle kapl bir yal adam
grnmndedir. Avclara yabni hayvan klnda grnr. Btn hayvanlarn dilini bilir. Hibir
hayvan ondan korkmaz ve kamaz. Hayvanlar zevk iin canl olarak yakalar ve tekrar brakr, Asla
ldrmez. Yaral olanlarn tedvi eder. Dalarn stndeki bir kayann iinde yer alan maarasnda
yaar. Bu kayalarn dibinden, ifl bir su kaynar.

S a y f a | 73
Anlam: (Bay/Pay/May). ok paylaan demektir. Moolcada bu kk hedef ve ama da belirtir.

omart/Comard ise kimilerince Farsa Cmert ile ilgili grlr. Ancak av kpei demek olan
omar ile ayn kkten gelmesi pek tesdf deil gibidir. om kelimesi nazarlk demek olduu gibi,
aa ve al beklerini de ifde eder. Avlarda bu allarn arkasnda gizlenilir. Yine de cmert
kelimesi ile sonradan bir benzeime urad ne srlebilir.
BAYINDIR HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Bayndr Xan ]

Edeer: BAYUNDUR HAN, BAYANDUR HAN
Korkut Ata yklerinde Hanlar Han olarak tanmlanr. Bayndr Han hkmettii halka her sene
byk len dzenler, yiyecek ve iecek yama ettirir. Adnn anlamna bakldnda lkeyi dirlik ve
dzen iinde tutan, gelitiren, uygarl yayan, mar ve in ettiren (bayndr hle getiren) bir kii
olduu ve bu ismin belki de bir unvan olarak verildii akla gelmektedir.
Anlam: (Bay/Pay/May). Memleketler in eden demektir. mar etmek anlam tar. Moolca
Bay/Bayh fiili olmak ve bir yerde bulunmak ve Manuca Ba szc mekan mnsna gelir.
BAYRAM: Kutlu Gn. [ TKA: Bayram ]

Edeer: 1. BEYREM, MAYRAM, MEYREM 2. BADRAM
Ulusal, geleneksel ve dinsel bakmdan nemi olan ve kutlanan gn. Dnydaki hemen her kltrde
zel gn, len, bayram, enlik gibi uygulamalara mutlaka rastlanr. Bu durum tekdzelikten kurtulma
isteinin bir sonucudur. Trklerde slam ncesi genel kabul grm drt bayram vardr:
1. Koaan (Ylgayah): 21 Mart - Bahar Gndenkliinde Koa adna dzenlenir. (Kosa enlii)
2. Sayaan (Isyah): 21 Haziran - Yaz Gndnmnde Zaya adna dzenlenir. (Saya enlii)
3. Paktaan (Akatuy): 23 Eyll - Gz Gndenkliinde Pakta adna dzenlenir.
4. Paynaan (Kartuy): 21 Aralk - K Gndnmnde Payna adna dzenlenir.
Bu drt bayram drt ayr yaratc gc simgelemektedir: Koa Han, Zaya Han, Pakta Han, Payna Han.
Nardoan ise Smer geleneinin devam olarak K Gndnmnde kutlanan bir bayramdr.
slmiyetle birlikte iki nemli bayram kutlanmaya balamtr: Kurban Bayram ve Ramazan Bayram.
Anlam: (Bay/Bay/Bey). Bereketli gn demektir. Zenginlik ve ycelik ve kutluluk bildirir. Farsa
Padram ve Eski Sodcada Patram ise nee, huzur, mutluluk, sessizlik demektir. Tatarca Baya
szc geenlerde, geen gn gibi anlamlar tar. Tatarca Bayu fiili zenginlemek anlamna gelir.
BAYRIM ANA: Meryem Ana. [ TKA: Bayrm Ana]

Eanlam: BAYRIM BYE
lk nceleri kadn evliy anlamna gelirken, sonralar Karaay-Balkar blgesinde Meryem Anay
nitelemekte kullanlmtr. Bzen kadn ve ocuk tanras olarak da grnr. Nartlarda Umay Biye ve
Bayrm Biye zerine kurulu ikili tanra inanc oluturulmutur (Biye, Kafkas dillerinde Prenses
demektir). Bayrm Ana (Meryem Ana) anlay Hristiyanlktan kaynaklanm olmakla birlikte eski
inanlarn da etkisiyle yar tanra konumundadr. Erkek eli demeden, Ba-Melein (Cebrilin)
Tanrdan ald emirle rahmine koyduu ruh sonucu gebe kalmtr ve babasz olarak ocuk
dourmutur. (Moollarn soy anas Alankova da benzer bir biimde ayndan gebe kalmtr.)
Bayrm y kavram Bayrm Anadan dilek dilenen yerleri anlatmak iin kullanlr. Bayrm Gn ise
kendisinden dilek dilenen gnleri ifde eder ve bzen Cuma gnne bu ad verilir. Bayrm Ay ise
Navruz (yani Mart) aydr.
Anlam: (Bay/May). Kutluluk anlam vardr. Bayram kelimesiyle kktetir.

S a y f a | 74
Aklama: Meryem ismi brnice Miriam, Arapa Meryem szcklerinden dilimize gemitir.
Trkede bzen halk aznda bu isim yanl bir telaffuzla R ve Y harfleri yer deitirerek Meyrem
olarak da sylenir.
BEDK: Elence Cini. [ TKA: Bedik ]

lk balarda kt bir ruh olduu iin, insanlara ve hayvanlara zarar verdii iin evlerden kovulmak
istenmi, bunun iin de kendisi adna trenler dzenlenmi ve trenler elenceli bir hal alnca Bedik
de elenmeye balamtr. Trenlerde kendisinden gitmesi rica edilir, bunun iin uyakl iirler dualar
okunur. Hatt laf anlamazsa tehdit ve hakarete bavurulur. Srtkan, sinir bozucu bir varlktr.
Anlam: (Bed/Bet). Yz ve grnt anlamlarn ierir. Eski Trke Bedk szc byk anlamna gelir.
BEKENBEY: Adlet Tanrs. [ TKA: Bekenbey ]

Yeryznde adleti salar. Doru syleyen insanlar korur. Yargular (hkimler) doru kararlar
verebilmek iin kendisinden yardm isterler. Elinde sulular cezlandrd sivri dileri olan byk bir
topuzu vardr ve adleti tesis etmek iin gerektiinde zor kullanlacan vurgular. Trk trihinde
hkmdarlar hi korkmadan yarglayan, hatt cezlar veren yarglarn bulunduu anlatlr. Osmanl
trihiyle ilgili bir kssada padiah Ftih Sultan Mehmedi yarglayan kadnn; Hukuku inemeye
yeltenseydin ben de senin kafan bu grz ile datrdm, diyerek arkasnda saklad topuzunu
gsterdii anlatlr.
Anlam: (Beg/Bek/Pek). Salamlk, doruluk, beklemek, korumak, g anlamlarn ierir. Bekinmek
szc, inat etmek, direnmek demektir. Eski Trke Beken/Biken/Begen/Pigen/Beyen ve Moolca
Bah/Baha/Baka kelimeleri istek, yarg, umut gibi mnlar ierir. Tatarca Bek sc Bey demektir.
Kelime sonundaki Bey ise efendi, sahip, ulu kii manalar ierir.
BEK: Hastalk Cini. [ TKA: Bki ]

nsanlarn kemiklerini eerler. Kamburluk, kemik erilii, bel bklmesi gibi rahatszlklar ortaya
kardklarna inanlr.
BELEN: Yolculuk Tanras. [ TKA: Belen ]

Edeer: PELEN
Yolcular korur, yollarn gvenliini salar. Yolculuk yapanlar kendisine yakarrlar. Yolculara zarar
veren haydutlar cezlandrr. Yolda belde kalmak deyimi, szcn konuyla olan balantsn aka
ifde etmektedir. Kendisini memnun etmek iin alama yaplr, yni kutsal aalara salar verilir,
bez balanr. Uzun yola kacak olan obalar onun ismini anarak atelere sa yapar, adakta bulunurlar.
Anlam: (Bel). Yol yapan demektir. Bel szc patika, yol, geit mns tar. Kkte iret ve nian ve
Belirmek anlamlar da bulunur. Belermek ise ortaya kmak demektir. Moolca ve Krgzcada hazr
olma anlam bulunur. Tunguz ve Manu dillerinde ise yardm etmek ieriine shiptir. Belemen
Tatarcada grnmeyen bir varln addr.
BENGBOZ: Efsnev At. [ TKA: Begiboz ]

Edeer: BENGBOZ
Eanlam: DENGBOZ
Soylu ve sdktr, shibi tutsakken yllarca kendisini bekler. Trk masallarnda yer alan atlarn btn
ortak zelliklerini tar. Bams Beyrek masalnn deiik versiyonlarnda gl bir hissetme yetenei,
shibini tekrar gelip bulmas vurgulanr. Tatarca Menge szc binek mns tar.

S a y f a | 75
BENG: Ebed. [ TKA: Beg ]

Edeer: BENG, MENG, MENG, MENGE
Moolca: MNGE, MNHE
Sonu olmayan. Sonsuza dek var olacak olan. Ebedlik slmiyette yalnzca Yaradan iin ngrlr.
Ancak onun ltfu ve isteiyle insanlarn da Cennette sonsuza dek yaayaca sylenir. lm
nedeniyle yaanan korkunun karsnda insan zihninin alglad ilk soyut kavramlardan birisi de
sonsuzluktur. lmden sonra dirili ve sonsuz yaamn aranmas bu nedenle pek ok sylence ve
anlatda nemli bir konu olarak ilenir. Beyr ve Beng (Ezel ve Ebed) tbirleri birlikte ska kullanlr.
Anlam: (Ben/Men). Dizi, dzen, zlk, sonsuzluk bildirir. Altay Trkesinde Mnk kelimesi ceset
demektir ve anlam tekrar dirilii artrr.
BENGSU: lmszlk ksiri [ TKA: Begsu ]

Edeer: MENGSUV, MENGSU, BENGSUB, BENGSU
Eanlam: DRLK SUYU, DRLK SUYU
enlere lmszlk ve genlik salayan mitolojik iecek. Osmanlca tabirle b- Hayat. Yaam
aacnn (Ulu Kayn) kklerinden kar. Bir rmak vey dere eklinde akar. Bzen kpk eklindedir.
rnein, Krolu destannda bir rmaktan kpk eklinde gelir. Meczen bilgelii, kalc eserler
brakmay, iyilii simgeler. lleri bile diriltebilir. Ulukaynn dibindeki bir ukurdan kaynaklanr.
Banda bir beki ruh bulunur. enlere g ve kuvvet verir. Hastalar iyiletirir. n, Buta (Bde)
almas esnasnda itii n da aslnda bu su olduu ne srlr. nk ozann syledii trkler
kendisinin lmnden sonra da yaamaya devam edecektir. Yni o da bir semboldr. Pek ok
uygarlkta byle bir yaam suyuna dir, ou zaman birbirinden bamsz olarak ortaya kp gelien
ortak bir inancn bulunmas ise ilgi ekicidir. Bengisu karanlk ve bilinmeyen bir diyarda gizlidir. Suyun
yaamsal bir unsur olmas ve denizlerin enginlii, eitli inanlarda, sonsuzlua kavuturan ve
lmszle ulatran bir g olduuna dir grlerin ortaya kmasna neden olmutur. Yaly
genletiren, hastay iyiletiren vey sonsuz yaam veren bir ot, su vey bir karm oluturulabilecei
inanc olduka yaygndr. Fars mitolojisinde drt kutsal canlnn bir araya getirilerek kanlarnn aklp
kartrlmasyla karanlk gler ieren bir iksir elde edildiine inanlmaktadr. Ancak bu iksir sudan
daha farkl bir ierii ifde eder. len kahramann stne gizemli bir su serpilmesiyle dirilmesi,
masallarda ve efsnelerde sklkla karlalan bir durumdur. Sylencelerde, baz kahramanlarn
Bengisu ierek lmszlk kazanmalarna da rastlanr. Hz. Hzrn bu suyu itiine inanlr. slam
Edebiyatnn farkl yklerine gre bu suyu ilk ienler Hzr ve lyas peygamberler olmutur. Kevser,
slam Dinine gre, Cennette bulunduuna inanlan kutsal bir rmak vey havuzdur. Meczen bolluk
ve bereket, iyilik anlamlarna geldiini syleyenler de vardr. Hz. Muhammedin (s.a.v) Kevserin iki
yannda inciden kaplar bulunan bir rmak olduunu syledii belirtilir. Trklerin halk inancndaki
slmiyet ncesi Bengi-Su anlayn artrd iin tasavvuf ve tekke edebiyatnda Kevser ok
nemli bir yer tutar ve sk sk ilenen bir konudur. Ayrca Bengi adl bir halk oyunu da mevcuttur.
Szck Maniheizm dininin kurucusu olan Mani ad da Meng ile balantlandrlmtr. Arap
kltrnden Bat anlatlarna da geen ksir ise byl bir svdr. Mitolojide ve masallarda bazen
ienlere olaanst yetenekler veren gizemli su, bazen de bycler yada doast varlklar
tarafndan elde edilen bir karm olarak bahsedilir. Grnmezlik, ekil deitirme, uabilme,
silahlardan korunma, mekanda atlama yapabilme bu zelliklerden bazlardr. Bzen sonsuz yaam
veren b- Hayat (Yaam Suyu) ile edeer grlr ve bu balamda saaltc (ifa verici) iecekler
olarak da bilinir. Amansz hastalklar tedvi eder, yaralar iyiletirir, yaam uzatr.
Anlam: Bengi/Beng (sonsuz) ve Su kelimelerinin bileik biimidir.

S a y f a | 76
BENGTA: lmszlk Ta. [ TKA: Begta ]

Edeer: MENGTA, MENGDA, BENGDA, BENGTA
Bilinmeyen bir yerdeki gizemli bir dikilita eklindedir. Dnm ve dngy vurgular. Sonsuz
yaamn semboldr. Ayrca ant anlamna da gelir. Bengi (Beng/Meng/Mengi) kavram sonu
olmayan, hep var olacak olan bir varlk anlayn ifde eder. Bu ta ise sonsuz bir dng ierisinde
ruhlarn ge ykseliini simgeler. Kafkasya halklarnn Nart destanlarnda bir tan iinden inanlmaz
bir biimde doan Sosurka (Sosuruk) adn tayan kahramann yks anlatlr. Kaya stnde
yatmakla ksr kadnlarn gebe kalacana dir inan da bu konuyla balantldr. Ta gc ve
dayankll (lmszl) temsil eder. Bu nedenle tm kalc antlar ve yaztlar salam talardan
yaplr. rnein; Orhon ve Yenisey Antlar Trk trihinin en nemli yazl antlardr. Mezarlarn bana
dikilen ve Balbal ad verilen talar da Bengtan farkl bir tr olarak dnlebilir. Antlar dikerek
dima anmsanma ve yd edilme arzusu hemen her ulusun trihinde ta antlarn varln da
beraberinde getirmitir. Trk kltrnde talarla ilgili pek ok sylenti vardr. Gkten den talar
srad zelliklere shiptir. Yabanclara aldanp lkesindeki kutsal ta onlara hediye eden bir hkann
yznden yurdun bereketi kaar. Baz kahramanlar ellerinde dokuz keli tala doarlar. Masallarda
cezlarn en ktlerinden biri taa dnmektir, bylece insanlar o ta grp ibret alrlar.
Anlam: Bengi (sonsuzluk) ve Ta kelimelerinin bileik biimidir.
BERG: lham. [ TKA: Berg ]

Edeer: BERG, BRG
Esin almak. Srad yetenekler edinme. Tanr vergisi zellikler kazanma. Bzen kutsal ry grme. Bir
ozann, bde itii ryy grmesi. Bu ryda ozann azndan ve burnundan kpk gelir, kan
boalr. Kendisine bde (kadeh) verilir. lk badeyi bir yudumda ier ve Yaradan akna! der.
kinciyi iki yudumda ierken Yalva akna! diye seslenir. ncy Yar akna! diyerek
yudumda ier. Kendisine bulaca sevgilisinin ad sylenir. Uyandnda azndan ve burnundan
gerekten kan gelmektedir. Balamasn vey kopuzunu eline alr ve doalama alp syler. Bu
yetenei o ryyla birlikte kazanmtr. Yollara der ve sevgilisini aramaya balar. ou zaman da hi
bulamaz. Ryda iilen aslnda bir k arabdr. Bzen bu arap Hzr tarafndan verilir. Yeniden
oluumu ve erimeyi simgeler. Bylece kii yeni bir ad alr. Bu ad ozanlarda mahlastr. Berg ile ruhlar
lemiyle balant kurulabilir. Mekan ve zamann snrlarna ulalabilir hatt dna klabilir. Eski
Trklerde ruhun hareketli ksmnn bedenden ayrlarak soyut diyarlara yolculuk yapmas olarak
anlalr. Bzen grlen bu rynn ardndan odada misk kokusu duyulur. Bzen aman olacak kii, o
an gelene kadar hastalanr. Hzr ryda grmek de bu kavram ile balantldr. Kutsal ry
anlamnda Buta tbiri de kullanlr fakat bu szcn Sanskrite (Eski Hinte) olma ihtimali
yksektir. Buta daha sonralar Bde ile karlanmtr. Berg szc eski Trkede Vahiy vey
lham kavramn da ierir. Vahiy kavram slam Dininde Allah kelamnn peygamberlere
bildirilmesine denir ve ou zaman Cebril araclyla iner. Genellikle yalvalara (peygamberlere)
zg bir durum olarak alglansa da, slam terminolojisinde bzen tanrsal bir haber olarak da grlr.
rnein Kuran- Kerimdeki Balars (Nahl) Sresinde, Allahn balarsna vahyettii sylenir. Vahiy ile
gelen her trl bilgi Tanrnn sz kabul edilir. lham (esin) ise dorudan Tanrdan kaynaklanmad
gibi melekler aracl ile gelmez ve baz niteliklere ship olan pek ok kimsenin yaayabilecei bir ie
domadr. Dorudan ilhi bir ierii bulunmaz. Vahiy ile ilhamn aralarndaki en nemli fark budur.
Anlam: (Ber/Ver). Verilen ey demektir. Bermek/Vermek fiilinden tremitir. Yetenek ve zel
nitelikler iin kullanlan Allah Vergisi kavramyla ilgilidir. Ayn kkten gelen Moolcada Berh zorluk,
Trkede Berk salamlk anlamna gelir ki, vahyin vey ilhamn zorluunu ve disiplinini anlatr.

S a y f a | 77
BEYREK: Sylencesel Kahraman. [ TKA: Beyrek ]

Edeer: 1. (BEY) BEREK, BEGREK, (BEY) BEYREG, PEYREK 2. (BAY) BREK, BYREK
Asyadan Anadoluya kadar Trk corafyasnn tamamnda sklkla olaanst motiflerle sslenen
masallarda ad geen bir kahramandr. Dede Korkut yklerinde; Bams Beyrek ile Ban iek beik
kertmesidir, ancak birbirlerini tanmadan byrler. Bir gn avlanrlarken karlarlar, aralarnda
anlamazlk knca gree tutuurlar. Ancak ikisi de gte denk olduu iin birbirlerini yenemezler.
(Burada Trk kltrnde kadnlarn da erkeklerle eit olduu grlmektedir.) Beyrek'in esir dmesi
nedeniyle yllarca ayr kalrlar. Soylu ve sadk at Dengiboz (vey Bengiboz) yllarca kendisini bekler.
Ban iek zorla bakasyla evlendirilmek istenir. Beyrek tutsak kald sarayn beyinin kendisine k
olan kz tarafndan kurtarlr. Geri dnerek sevgilisine kavuur. ykde "Banu iek (Ban eek)
erkeklerin yapt pek ok eyi yapabilecek yetenekte grlr.
Anlam: (Be/Beg/Bey/Bay) ve (B/Bg). Bey ocuu demek olduu sylenir. Aslet ve ululuk
anlam ierir. Kelime kknde ynetmek, bilmek, ululuk, ycelik mnlar bulunur. Bayrak szc ile
ayn kkten tremitir. Ayrca gllk ve yenilmezlik anlamlarn da bnyesinde barndrr. Bu
balamda Bke (kahraman, ampiyon) kavramyla da ilgisi vardr.
BEYR: Ezel. [ TKA: Beyr ]

Edeer: MEYR, MAYRU, BAYRU, BAYRI
ncesi olmayan. Balangc olmayan. slam dininde ncesizlik yalnzca Yaradana mahsus bir zellik
olarak grlmektedir. lk bata var olan tek odur. Ancak onun yaratmasyla herey vcut bulmutur.
Beyr ve Beng (Ezel ve Ebed) tbirleri birlikte ska kullanlr.
Anlam: (Bey/Bay.) Ululuk, sonsuzluk, snrszlk, zenginlik, bereket, okluk bildiren bir kktr. Bayram,
Bayrak, Bayar gibi szcklerle ayn kkten gelir.
BEYTEREK: Yaam Aac. [ TKA: Beytrk ]

Edeer: BAYTEREK, BETEREK, BEGTEREK, BEGTEREG
Yerle g bir birine balayan efsnev kutlu direk vey aa. Tanralar onun zerinden aaya iner.
Yeryzndeki ksmna kahramanlar, yeraltndaki blmne Erlik, gkyzndeki parasna ise lgen
atn balar. Yni bu aa aslnda paradan oluur:
1. Altanterek (Altndirek): Gkyzndeki ksmdr.
2. Temrterek (Demirdirek): Yeryzndeki ksmdr.
3. Pakrterek (Bakrdirek): Yeraltndaki ksmdr.
Trk halk kltr ierisinde evlerin avlularnda yer alan direkler efsne aac Beyterek ile
ilikilendirilerek zel bir nem verilir. Bunlarn banda ounlukla tahtadan bir atba simgesi yer alr.
Aa dallaryla ve at yelesinden yaplan sslerle donatlr. Bu direin Serge yesi ad verilen kendi
koruyucu ruhunun bulunduuna inanlr. Dokuz kollu bir denek eklinde zel olarak tasarlanm ve
ularna dokuz kutlu hayvann kuyruu aslm olan Tular da yine dokuz dall kutlu yaam aacnn
simgeselletirilmesiyle ortaya kmlardr. Gnmzde Kazakyann bakenti Astanada kentin
simgesi hline gelmi olan Bayterek adl bir kule bulunur ve tepesinde Samruk/Semrk kuunun
yumurtasn simgeleyen olduka byk bir blm bulunur.
Anlam: Bay/Bey (varsl, ulu, kutlu, efendi) ve Terek (aa, am) szcklerinin bileik hlidir. Terek baz
lehelerde kavak aac demektir. Direk szc ile yakndan balantldr. Dir/Tir kk canllk,
yaam, dayankllk bildirir. Derinlik balants ise kklerinin yeraltna uzanmas ile ilikilendirilebilir.
Beye szc ise deer, kymet anlamlar ierir.

S a y f a | 78
BIURA: Kiler Cini. [ TKA: Bura ]

Edeer: 1. BAYORA, BAYURA 2. BIORA, BURA, BSURA
Evlerde ve bodrumlarda yaar. Kadn klna girer. Krmz giysili olarak betimlenirler. Genelde evde,
ocan arkasnda vey kilerde yada at altnda yaar. Hi ekinmeden grlt patrt yapar. Kves
denen ikiyi ok sever. Tatarlarn bilmeceleri arasnda Ocak banda Bura belini bomu oturur
eklindeki bir cmle bulunur ve yant Kves Fsdr. Yemee ok dkndr. nsanlarn yiyip de
bitiremedii btn a (yemei) o yer. Kzd zaman taba ana krar ve yemei de dkp evi uzun
bir sreliine terkeder. ok pis bir yaratk olarak da bilinir, temiz yerlerden nefret ettii sylenir. Pis
evleri tercih ettii iin ondan kurtulmann ilk art evi temiz tutmaktr. niden grlt karmaya
balar; barr, gler, oynar, akalar yapar, uyuyan insanlar yatandan alarak baka yerlere tar.
Bzen evdeki eylarn yerini de deitirir vey bazlarn gizler. En sevdii eylar ise demirden
yaplm olan nesnelerdir ve bunlarn banda da anahtar, ine, bak, makas gelir. Geceleyin
kilitlenen kaplar aar vey tam tersine ak kapy ise kilitler. Ndiren de tehlikeli durumlara neden
olur, mesel yangn karr. Uzun sre ocak yaplmayan evleri sevmez ve snmak iin ate yakmak
ister ve yangna neden olur. Bu yzden Tatarlar, yeni bir ev kurar kurmaz hereyden nce ocan
yaparlar. Bylece evi gvene alm olurlar. Arura ile de akraba olarak grlr.
Anlam: Yarm Cin demektir. Bay ve or szcklerinin bileik biimidir. Trkede Bklamak fiili, korku
yada yksek ate nedeniyle dudan uuklamasn anlatmakta kullanlr. Farsa kkenli B-/Bi- n eki
eksiklik yarmlk bildirir. Fakat buradaki ekin Farsadan kaynaklanyor olmas dk bir olaslktr,
nk adn ikinci ksmn oluturan or anlay bu eksiklik algsn zaten bnyesinde
barndrmaktadr. Bu nedenle Bay/Bey kavram ile oluan bileik bir kelime olma ihtimali gz nnde
bulundurulmaldr. or/ur szc Anadoluda bzen ruhsal hastalklar da ifde etmekte
kullanlmaktadr. Bu balamda yalnzca bedenen deil zihnen bir eksiklii de ierir. rnein Yarm
Akll deyiminde olduu gibi
BKEK: man yesi. [ TKA: Bikek]

nanl insanlar korur ve imanlarn salam tutmalarn salar. Sava bir kahramandr. Bir ehir ad
olan Bikekin nceki ismi Pipektir ve sonradan deiiklie uramtr ve kimi grlere gre ise
anlam Be Bey demektir. Bikek ise bunlarn en bydr. Krgzyann bakentinin adnn bu kutlu
varlktan vey bu ruhun adn tayan gerek bir kiiden kaynakland sylenebilir.
Anlam: (Be/Bi/Pi). Kkte olgunlamak, yanmak gibi anlamlar vardr. Bee (sonradan Paa
biimine dnerek) ise abi, erkek karde, komutan gibi anlamlar vardr.
BODUN HAN: lke Tanrs. [ TKA: Bodun Xan ]

Vatan koruyan bir ruh olarak grlr. Eski Trklerde bu adn verildii bir da vardr ve onun da
vatann koruyucusu olduu dnlr.
Anlam: (Boy/Bod/Bud). Bir arada tutan demektir. Bodun/Budun szc kavim anlamna gelir. Kable,
klan mnsndaki Boy szcnden tremitir. Boylarn birlemesiyle oluan toplumsal rgtlenmeyi
ifde eder. Eski Trkede Bodu, Tunguzcada Boda szckleri balamak, birletirmek, bir arada
tutmak anlamlarn ierir. Uzak bir anlam ilikisi ile Btn szc ile ortak mnlar ierdii grlr.
BOGUZLAGA: Kurban. [ TKA: Boguzlaga ]

Edeer: 1. BOGAZLAGA, BOGUZLAA, BOGUZLAGU, BOUZLAA, BUGAZLAGA 2. BOGIZLI
Hayvann boazlanarak (boazndan kesilerek) kurban edilmesidir. Boazlamak fiili ile de ifde edilir.
Anlam: (Bo/Bog/Bug). Boazn kesilmesi demektir. Bozlamak fiili hayvann brmesi anlam tar.

S a y f a | 79
BOA: Ongun Hayvan. [ TKA: Boa ]

Edeer: BUGA, BUA, BUKA
Moolca: BUH, BUK, BUKH
Boynuzlar olan bir hayvandr, erkek sr mns tar. Kahramanlarda bulunan boynuz kavram
boadan esinlenmitir. Bu boynuzlar gc simgeler ve Ay artrrlar. Bu nedenle mitolojik olarak
Kutsal Ay Boas olarak tanmlanr. Gerekten de boynuz unsuru pek ok dier tanr ve tanraya da
gemitir. Mesel Umay Ana boynuzlu olarak betimlenir. Baz Trk boylar, soylarnn boadan
trediine inanr. Ouz Kaana adn veren de Boa Atadr. Boa Ata baz sylencelerde boz bir boa
klna brnerek Tay Hann boalaryla greir ve daha sonra da Hann kzyla seviir ve ondan bir
olu olur. Bu ocuk Buryat kavminin atasdr. O yzden kendisine boz boa kurban edilir. Tunguzlarda
Buga adnda hereye gc yeten, tm yaam kontrol eden, bilge bir tanr vardr. Tunguzlarn alt
soylarndan birini oluturan akraba Evenklerde ise Buga bir Cennet Tanrs olarak grnr. Trk
kltrnde ksr kadnlar kutsal maaralardaki boynuzlara ip balayarak ocuk dilerler. Halk
yklerinde ve sylencelerde yamurlar sonucu dalardan inen seller bren boalara benzetilir.
Krgzlar ise Dnynn bir kzn boynuzlar zerinde durduuna inanrlard. Yerznn bir boann
(kzn) boynuzlarnda durmas anlay Trk ktrne dsal tesirlerle girmitir.
Anlam: (Buk/Bug/Bu/Bo/Bog/Bg/B/Bk). Boa szcnn Be/Bge (aman) kavramyla
olan kkensel balants dikkat ekicidir. Buka/Bke/Bke (ejderha) kelimeleriyle de balantldr.
Bke ise kahraman demektir. Buga kelimesi baz lehelerde ylan yahut ejderha mnlarna
gelirken Moolcada ise geyik demektir ve kutsal bir hayvandr. Manucada ise bu szck boa
mns tar. Moolcada Mohotor kelimesi de erkek geyik anlam tar.
Aklama: Modern ekonomi/borsa teorilerinde Boa Eilimi aadan yukarya doru vurulan
boynuzu, yni deeri ykselen kymetlerden kar elde etmeyi anlatr (Kart: Ay Eilimi). Bu
benzetmenin yaplm olmas insann ne kadar ada olursa olsun dima iinde ilkel bir yn
bulunduunu ortaya koymas bakmndan nemlidir. Geri bu durumun dorudan Trk
sylenceleriyle balantl olduunu sylemek mmkn deildir fakat pek ok kltrn de ortak
alglaylarnn olduu muhakkaktr.
BOHAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Boxan ]

Edeer: BOHAN
Uryankat boyunun atas olan kii. Byk bir savadr. Bir nur iinde kutsal bir dan tepesine inen ilk
ei ve topraktan kp gelen ikinci ei soylarnn ortaya kn salar. Bunlar Ouz Kaann iki eini
buluunu anmsatmaktadr. Moollarn sylencelerindeki baz motiflerin Trk destanlar ile benzetii
en nemli alanlardan birisinin odanda yer alr.
Anlam: (Bo/Bo/B). Bolmak (Olmak) ve Bomak anlamlarn ierir. Moolca ve Kalmukada B
(B) szc aman, Bogd/Bogda ise evliy anlamlarna gelir. Moolcada Bh grei demektir.
BOLLOH: Su Tanrs. [ TKA: Bollox ]

Suyun temizliini ve balklar korur. Balklar oaltr. Balk tutmadan nce kendisinden izin istenir ve
balk avnn uurlu gemesi dilenir. Suyu kirletenleri ve glleri kurutanlar cezlandrr. Kn rman
buz tutmu ksm zerinde ate yaklmasn ho karlamaz ve byle yapanlara kin besler. Kh
Bolloh (Gk Boloh) olarak da anlr.
Anlam: (Bol/Bul). Bu kk olmak, bulmak gibi anlamlar tar. Bolluk anlam da ierir. Bulak (pnar)
szc ile de ilikilidir.

S a y f a | 80
BORAN: Yamur Tanrs. [ TKA: Boran ]

Edeer: 1. BORON 2. BORAAN, BURAAN, BORAGAN, BURAGAN, BORUAN
Yamurlar yadrr. Gl ve saanak yamurlara neden olur. Yamur getiren rzgarlar estirir. Soluu
yamur rzgarlarna dnr. Bulutlar koyun srlerini gder gibi ynlendirir. Giysilerinin rengi
kapkaradr. Boran/Bora denen kasrgay o estirir. Moollara gre aslnda bu isme ship tanr vardr.
Anlam: (Bor/Bur). Yamur rzgar, frtna demektir. Gkgrltl saanak yamuru da ifde eder.
Boro (Boroo) kelimesi Moolcada yamur mns tar. Koreceye ise Pora olarak gemitir.
BOZKURT: Kutsal Kurt. [ TKA: Bozqurt ]

Edeer: BOZGURT, BOSKORD, BOZKURD, BOZGURD, PUSGURT, POSGURT
Eanlam: 1. BOZKASKIR, BOZGASGIR, POSKASGIR 2. GKKURT, KKKURT 3. ALKURT, ALKURD
Moolca: BRTENE, BRTESONO, BRTINA, BRTENA, BRTONO, BRTONO
Yol gsterici kurt, kutsal hayvan. Tm Trk ve Mool boylar, soylarnn bu kutlu varlktan trediine
inanrlar ve gemite Ongun sayarlard. Bozkurt gkyzn temsil eder. (ou zaman soyun bir kolu
Gkkurttan, dier kolu ise yeryzn simgeleyen Alageyikden gelmektedir.) Anadoluda ve Asyada
kurt srlerinin banda bulunan ve onlar yneten kurtlara da Gkkurt denilir. Bozkurt saval ve
sava ruhunu, zgrl, hz, doay temsil eder. Trk ulusunun bana bir i geldiinde, bir tehdit
belirdiinde ortaya kar ve yol gsterir. Sava Ruhu kurt grnmne brnerek insanlarn arasna
gelir. Bakurt (Bakrd/Bakort) rivyetlerine gre kurt onlarn atalarnn nne derek yol
gstermitir ve ulus isimleri de buradan tremitir (Ba ve Kurt szcklerinin bileimi). Erenler,
evliylar zaman zaman kurt klna girerler. Bozkurda Gk Olu da denir. Yakut metinlerinde
Bosko olarak bahsedilir. Treyi Destanna gre Hung-nu hkmdarnn ok gzel iki kz vardr ve
onlar Tanr'ya sunmaya karar verir. ok yksek bir kule in ettirir ve kzlarn oraya brakarak
Tanrya e olarak almas iin yalvarr. Bir sre sonra bir kurt kulenin dibindeki maaraya yerleir.
Kzlardan kk olan ablasnn tm tirazlarna ramen kuleden iner ve kurdun kars olup ondan gebe
kalr. Bozkurt Destannda ise bir Trk kavmi komu lkenin askerleri tarafndan yaplan bir basknda
yok edilir. Geride yaayan sdece bir ocuk kalr. Onun da ayaklarn (baz rivyetlerde kollarn da)
keserek bataklk bir blgeye brakarak lme terkederler. O blgede yaayan bir dii kurt ocuu
bulur ve maarasna gtrr, etle besler. ocuk bydnde kurtla evlenir ve dii kurt ondan hmile
kalr. Komu lkenin kral dmannn soyunun srdn, bir ocuun yaadn renince yeniden
asker gnderir ve bu kez kurdu da ldrtmek ister. Kurt bir dadaki inanlmaz genilikte bir
maarann iine snr. Burada usuz bucaksz ayrlarla kapl bir ova bulur. Maarann iine saklanr
ve bir sre sonra da on tane erkek ocuk dourur. Bu ocuklar byynce darya karlar. evrede
yaayan boylardan kz alp evlenirler. Herbirinin soyu yeniden oalr. Birka nesil getikten sonra
maaradan karlar. Bu efsne dalarn arasndaki yurda snma anlay ile Ergenekon Destann
artrmaktadr. Vusun kavmi ile ilgili bir efsnede ise bir karga ile dii kurdun kimsesiz kalan bir
ocuu besledii rivyet edilir. Ergenekon Destannda, dalarn arasndan kan kableye Brte-ine
adnda bir kurt klavuzluk eder. Kurtarclarn ve nderlerin Trk geleneinde dima Bozkurt ile
ilikilendirilmesi en ada ve zgr yorumlarda bile kendisini belli eder. rnein Nazm Hikmetin u
dizelerinde Atatrk anlatlmaktadr:
O, saati sordu.
Paalar dediler.
Sarn bir kurda benziyordu.
Ve mvi gzleri akmak akmakt.
Yrd uurumun kenarna kadar

S a y f a | 81
Anlam: Boz (gri) ve Kurt szcklerinin bileik hlidir. Bos/Boz kelimesi eski Trk kltrnde gkyz
ile ilikilendirilir. Kurt kelimesi (Kor/Kur/Kr) kk zeriden g, bamszlk ate anlamlar ierir.
Aklama-1: ngiliz asker ve yazar H. C. Armstrong'un 1932 ylnda yazd Bozkurt (ngilizce: Grey
Wolf) adl kitab Mustafa Kemal Atatrk'n salnda yaymlanan ilk hayat yksdr. Bu kitap
Trkiyede kimi dnemlerde yasaklanmtr.
Aklama-2: Cumhriyetin ilk yllarnda Trk paras zerine Bozkurt resimleri baslmtr.
BOZOKLAR: Gksel Kavimler. [ TKA: Bozoqlar ]

Edeer: BOZOHLAR, BUZUKLAR
Ouz Hann ikinci (gksel) einden olan olu ve onlardan treyen boylardr. Bu kableler Ay-Han,
Gn-Han ve Yldz-Han adl kardein soyundan gelirler. Altn Yayn shibidirler. Bozoklara D
Ouz da denir. Onlar hkmdarn sa tarafnda yer alrlar. Dier Ouz boylaryla birlikte Anadolu'ya
geldiklerinde bugnk Yozgat yresini yurt edinmelerinden dolay, bu blge Bozok adyla anlmtr.
Gnmzde Yozgatta bu ad tayan Bozok niversitesi bulunur. (Bkz. OKLAR.)
Anlam: Boz (gri renk) ve Ok szcklerinin bileik hlidir. Moolcada Bosoh fiili ykselmek,
Gnein domas anlamlarn tar. Bozlamak fiili ise yksek sesle barmak vey devenin brmesi
anlam tar ve ayn kkten gelen Bozlak kavram da zel bir ezgi ile okunan halk iiri trn ifde
eder. Ayrca ses dnmleri dikkate alndnda Boy kavram ile de balantl olduu
grlmektedir. Ok kelimesi birok kaynakta boy anlamnda kullanlmtr. Ouz szc ile ayn
kkten gelmektedir. Og ise eski Trkede baba anlam tar. Btn bu balamlarda ele alndnda
Bozoklar tbirinin Gn Boylar mnsna geldii sylenebilir.
BKEY: c. [ TKA: Bky ]

Korkutucu varlk. Tatarcada yer alan bu szck Avrupa dilerine Bogey olarak gemitir.
BRTENE: Efsnev Kurt. [ TKA: Brtin ]

Trihi kaytlara gre Trkleri Ergenekon'dan karan kurdun addr. Kelime anlamna bakldnda yol
gsterici, klavuz kurda verilen baka bir isim olduu vey en azndan meczen onu artrd
anlalmaktadr. Baz trihilerin grlerine gre bu destanda dalar eriten demircinin, kimilerine
gre ise Ergenekon'dan karken iin yol gsteren dii kurdu tkip eden babuun (nderin) addr.
Anlam: Moolcada Brte ve Bre/Br kelimeleri boz (gri) rengi ifde eder. Br Trkede deiik
lehe ve velerde yine birebir Kurt mns tar. ine/ene/na/na/ona ise kurt demektir.
BR: Kurt Tanra. [ TKA: Br ]

Gkbr/Kkbr tbiri de kullanlr. Hemen hemen tm Trk boylar ortak bir inan olarak dii
kurttan trediklerine inanrlar. Eski Trkede Bri szc ok ba demektir ve kurdun diine benzer.
Anlam: Br, pek ok Trk dilinde Kurt demektir. Bu kelime Uygurcada Peri eklinde sylenir.
BUGA: Cennet Tanrs. [ TKA: Buga ]

Edeer: BOGA
Evreni, Cenneti ve tanrsal nitelikleri kapsar. Hereye gc yeter ve tm yaam kontrol eder. Tunguz
kkenlidir ancak Mool ve Trk kavimlerinde de sayg duyulur. Not: Buka Han ile kartrlmamaldr.
Anlam: Bke kahraman demektir. Buga kelimesi baz Trk lehelerinde boa, bzen ylan yahut
ejderha, Moolcada ise geyik anlamna gelir. Manucada boa mns tar.

S a y f a | 82
BUDAYIK ve KUMAYIK: Ku Reisleri. [ TKA: Budayq v Qumayq ]

Edeer: 1. BUDAYIK ve HUMAYIK, 2. PUDAYIK ve HOMAYIK, 3. BUDAYIH ve HOMAYIH
Kularn nderi olan efsnev ikiz hayvanlar. Bzen kpekbal olarak betimlenirler. Kumayk kimi
zaman kpeklerin atas olarak da anlmaktadr. rnein; Ku trs (reisi) Budayk, it trs (reisi)
Kumayk (Krgz Atasz). Bzen Torul ve Konrul adl efsne kular ile edeer grlrler.
Anlam Budayk: (Bu/Bug). Buday toplayan demektir. Buga/Bua (ejder vey geyik) szc ile
de alkal grnmektedir. nk bunlar da zaman zaman uabilen varlklar olarak dnlmtr.
Anlam Kumayk: (Kum/Hum). Kumlar ayklayan demektir. Fars mitolojisindeki Huma/Hm Kuu ile
alkal olarak deerlendiren grler de vardr.
Baz Ku Adlar
Masallarda ve efsnelerde bahsi geen baz ku adlar u ekildedir:
- Uu/: Bayku, - Tomurtka/Tourtak: Aakakan, - Laklaan/Laklagu: Leylek,
- Toygar/Turgay: Tarlakuu, - Sanduga/Sandua: Blbl, - Galu/Galagun: Kaz.
BUK: Kt Ruh. [ TKA: Buq ]

Moolca: BUG, BUKH, BUH, PUH
Kt bir insann kt ruhu kastedildii gibi doadaki ktcl varlklar iin de kullanlr. Bu varlklar
insanlarn soluunun kesilmesine neden olabilirler.
Anlam: (Bog/Bug/Bu/Buk/Buh). Afet, felket, hastalk demektir. nsanlarn ayana taklan prangaya
(cez zinciri) Trkede Buka (Bukak) denir. Olaslkla insanlarn ayann zincirlenmesi, ona kt bir
ruh balanmas vey musallat olmasyla edeer grlmtr. Eski Moolca ve Tunguzca Buk, endie,
kayg gibi anlamlar tar. Moolcada Buknd/Buhnda kelimeleri zlmek, korkmak gibi mnlar
belirtir. Puhu (bayku) szc ile de alkal olma ihtimali vardr. nk bayku, olumsuz anlamlar
yklenen ve gece grnen bir hayvandr. Bomak fiili ile de alkal grnmektedir. Bgge/Bggel
biimiyle Almanca zerinden Avrupa dillerine geen Bogey szc de c, korkun varlk demektir.
BUKA HAN: Trklerin Atas. [ TKA: Buqa Xan ]

Edeer: BUHA HAN
Trklerin Atas olan Tatar Hann oludur. Moollarn Bo Han adl atalar ile de balantl
grnmektedir. Not: Buga ile kartrlmamaldr.
Anlam: (Buk/Bug/Bog/Bo). Yenilmez yiit, kahraman demektir. Bke/Bke isimleriyle balantldr.
Moolca ve Kalmukada B (B) szc aman, Bogd/Bogda kelimesi ise evliy mns tar.
Moolcada Bh szc pehlivan anlam tar. Tunguzcada Buguca kelimesi mnsna gelir.
Aklama: Volga Bulgarlarnn efsnelerinde Ala-Bua (Ala-Ylan) adl ehirdeki bir kulede yaayan
Ylan vey ejdere benzer bir yaratn yks anlatlr. ehrin ad da buradan gelir. Bu kule bugn
aytan Kalas (eytan Kalesi) olarak anlr. Arap gezgin bni Fadlan ise Bulgar lkesinde 100 Arn
uzunluunda ylanlar grdn sylemitir. Byk olaslkla seyahat ettii bu lkenin her yerde
anlatlan sylencelerinin etkisi altnda kalarak, belki de gerekten grd ok byk ylanlara dir bu
bilgiyi abartarak kaytlara geirmitir. Tunguz tanrs Buga, Trklerin soy atalarndan birisi olan Buka
ve Bulgar efsnelerindeki ylan Bua arasndaki iliki trihin derinlikleri ierisinde ortak bir alanda
birleir vey en azndan pek ok bakmdan birbirleriyle kesiirler. rnein bu kavimlerin komuluk
ilikileri gz nne alnarak yalnzca etimolojik bir inceleme yapldnda bile bunlarn tamamnda
ylan, boa, geyik gibi hayvanlarn kutsall, bu varlklardan soy alnd dncesi ve tanrsal gleri
iermeleri hepsinin ayn odak noktasndan kaynaklandn gstermeye yeter.

S a y f a | 83
BULAK: Pnar. [ TKA: Bulaq ]

Edeer: BOLAK, BULAH
Moolca: BULAG, BULA
Su kayna, su alnan eme. Kylerde eskiden, tm kyn ortak mal olan bir vey iki eme
bulunurdu. in youn olduu zamanlarda (le vakti, akam vakti gibi) vey harman yada hasat
dnemlerinde i bitiminde suya youn olarak ihtiya duyulduu iin buralarda sralar oluurdu ve
konumak, muhabbet etmek iin bo zamanlar ortaya kard. Hatt bu pnar balar erkekler ile
kzlarn birbirlerine grp beenmelerine olanak salard. Yni pnarlar (bulaklar) toplumsal bir ileve
shiptirler. Bu toplumsal ilev eitli biimlerde inanlarla da pekitirilerek nem kazanr. rnein;
Erenler emesi ad ile bilinen kutsal yerlere gemite Trk halk kltr ierisinde olduka sk
rastlanrd. Gnmzde azalarak da olsa pnarlara yklenen mnev deer ve anlamlar pek ok yerde
varln devam ettirmektedir. Buralar genelde evliylara it mezarn yaknnda bulunurlar. Eskiden bu
emelerin yannda kurban kesilmesi olduka yaygn bir gelenek olarak srdrlmtr. Pek ok
yrede ssz emelerden sabaha kar akan suya Tan Suyu derler ve tm sayrlklara (hastalklara),
bin-bir derde umar (are) olduuna inanrlar. Gebe kalmak isteyenlerin de bu su ile ykandklarna
sklkla rastlanr. Doum yapm kadnlar kimi yrelerde bebeklerini ilk kez bulak suyu ile ykarlar.
Anadolunun deiik blgelerinde Ekiz Oluk (kiz Oluk) adnda vey benzer bir biimde emenin ift
olduunu belirten pnarlar vardr; rnein Koa-Bulak gibi... Ve bu ikiz pnarlarn o yrede daha farkl
bir nemi bulunur. rnein kimi rivyetlerde bu ikiz pnarlarn, birbirine sarlarak donup len iki
kardein (vey anne ile ocuun) gzyalarndan meydana geldiine dir ykler anlatlr. Ayrca kimi
yerlerde Oluk adna da rastlanmaktadr. Herbir bulan kendi ismi vardr ve bu ayn zamanda
onun yesinin (koruyucu ruhunun) ismidir: Akpnar, Krkpnar, Karapnar, plakpnar, Yelpnar,
Kzpnar, Karpnar, Gkpnar, Kazpnar, Karpnar, Bozpnar, Bapnar, Gzpnar, Glpnar Yerden
kan kk su kaynaklarna ise aygara (aykara) vey anak (aanak) denilir ve bunlar henz
eme nitelii kazanmamtr.
Anlam: (Bul/Bol). Pnar, eme, kaynak demektir. Suyun bol olduu vey olutuu yer mns tar.
Szck kk Bolluk anlam ierir. Bolmak (gnmzdeki karl Olmak) fiili ile alkal
grnmektedir. Bulmak fiili ile de alkaldr.
BULAK YES: Pnarn Koruyucu Ruhu. [ TKA: Bulaq ysi ]

Kylerde insanlarn su ald emelerin koruyucu ruhudur. Her pnarn kendi yesi vardr. Hasta
insanlar, if bulmak iin tan yeri aarmadan emeye giderek buradan aldklar su ile ykanrlar. Gebe
kalmak isteyen kadnlar bu pnardan alnan su ile ykanrlar. Baz su kaynaklarnn bedensel vey
ruhsal hastalklara iyi geldiine inanlr ki, aslnda bunu salayan eski gelenekteki inana gre Bulak
yesidir. zellikle krsal kesimde her bir pnarn kendi ismi vardr ve bu ayn zamanda onun yesinin de
adyla da alkaldr. Bulak yesine meczen Ak yesi de derler. nk pnarbana su almaya
gelerek bekleyen gen kzlar ile onlar izleyen, bakan hatt arasra laf atp, goa (mni) okuyan
delikanllar arasnda gnl ilikileri ortaya kar. Bulak yesi de bu alann shibi ve koruyucusudur.
Baka kye gelin giden kzlar da ondan dilek dileyerek suya gm para atarlar. Pnarlara peri
kzlarnn geldii de kimi halk yklerinde anlatlr. eme yesi veya Pnar yesi olarak da anlr.
BULAN: Geyik Tanra. [ TKA: Bula ]

Edeer: BOLAN
Trk ve Mool boylar geyik klndaki bir tanradan trediklerine inanrlar. Bolan kelimesi Asya
Trkesinde geyik mns tar.

S a y f a | 84
BULCA: Trklerin Atas. [ TKA: Bulca ]

Eanlam: 1. OLCA 2. EBLCE, ABULCA
Trklerin ve Moollarn ilk atas olan kaan. Tm Trk boylar onun ocuklarnn soyundan
gelmektedir. Nuh Peygamberin olu olarak kabul edilir. Hastalandnda kurt st ierek iyilemitir.
ki olu vardr; Mugal Han ve Tatar Han. Mugal Han Moollarn, Tatar Han ise Trklerin atasdr. Daha
sonra Moollar sekiz soydan, Trkler ise dokuz soydan oalrlar. Moolun soyunu Ouz Hanla
srdrenler varsa da pek mantkl grnmemektedir. Tatar Han zerinden Trk soyu u ekilde srer:
1. Bulca Han, 2. Tatar Han, 3. Buka Han, 4. Alnca Han, 5. Atl Han, 6. Atsz Han, 7. Ordu Han,
8. Baydu Han, 9. Sevin Han.
Anlam Bulca: (Bul/Bol). Kelime kkyle balantl olarak Bulan vey Bulunan demektir. Bir eyin
asln ifde eder. Ganmet anlamna da gelir. Bulmak ve Bolmak (Olmak) fiilleri ile alkadr.
Anlam Olca: (Ol). Var olan demektir. Savata ele geirilen eyler (ganmet) anlam tar.
BULUN: Vicdan. [ TKA: Bulun ]

Eanlam: DUYUN
Kiiyi davranlarn incelemeye zorlayan, kendi ahlak anlayn sorgulamasn ve kendini yarglamasn
salayan isel g. nsann doruyu ve yanl kendi doutan var olan, daha sonra da eitim ile
biimlendirilen sezgileriyle bulabilecei anlayn ifde eder ve buna gre doru olan bulmak iin
aslnda baka bir eye ihtiya yoktur. Tm kltrlerde vicdana insann Yaratcya alan ruhsal kaps
olarak baklr. nsan tek banayken bile vicdan syesinde ktlkten kanabilir. Yeterki onun sesini
dinlesin. Bulun bir ses gibi insana eyitir (konuur). yicil ruhlarla iletiimin bir sonucu olduunun
dnlmesi sonucu da karlabilir. Bu anlamda Duyun (vicdan) ve t (du) aslnda iki ynl bir
ileyie shiptir. Duyun iten gelen sesi dinlemek, t ise Tanrya yakarmaktr. Pek ok din ve inan
sisteminde tanrsal iletiime vey kinata, varlk lemine alan bir unsur olarak alglanr. Meczen
Tanrnn Fslts olarak tanmlanr. Bzen de isel bir mahkeme olarak dnlr.
Anlam: (Bul/Bol). Bulma kayna, gc, yetenei demektir. Bulmak ve Bolmak (olmak) fiilinden
tremitir. Eski Altayca ve Moolcada kazmak anlam kkn iinde mevcuttur.
BULUT YES: Bulut Ruhu. [ TKA: Bulut ysi ]

Edeer: BOLIT YES, BULUD YES
Bulut bilimsel olarak gkyznde su, buz vey toz zerreciklerinin younlamasyla oluan yndr.
Bulut yesi ise bulutun koruyucu ruhudur. Yamur yesi yni yamurun koruyucu ruhu da bulutlara
baldr. Bunun dnda dikkat ekici ve bulutlarla ilgili olan yeler unlardr:
- Ayanga/Ayunga yesi: Gkgrlts Ruhu. - Etin/Eten yesi: Gkgrlts Ruhu.
- Yldrm/Yldrak/Ylaan yesi: Yldrm Ruhu - aklgan/algan/akn yesi: Yldrm Ruhu
- imek/emek/ek yesi: imek Ruhu. - Yan/Yn/Yein yesi: imek Ruhu.
Bulut Kzlar ad verilen ruhlarn yedi kardetirler ve ok eski zamanlarda yaayp lmlerdir. Salar
dank, gzleri adr. Uzun trnaklarla ve paralanm elbiselerle gkyznde dolarlar. uvalarn
halk inanlarna gre bulutlar topraktan temiz suyu emip, ilerine dolduran byk kaplardr. Altaylar
ise bulutlar erkek ve di olarak ikiye ayrrlar (yamur getirenler diidir). Bulut yesiyle balantl olan
Etin (gkgrlts) szc Sibiryadaki Etin adl stn Varl/Ruhu da akla getirmektedir.
Anlam: (Bul/Bol). Kelime kkeni olarak retme, yapma, oluturma kavramlaryla balantldr.
Etimolojik olarak incelendiinde bu kk bolluk kavramn ihtiv eder. Bu balamda bulut aslnda
bolluk getiren demektir. Tunguz ve Manu dillerinde Bolo kk gkyzn ve havay ifde eder.

S a y f a | 85
BUNCAK: Beki Tanrs. [ TKA: Bucaq ]

Edeer: 1. BUNAK, MUNCAK, MUNAK, PONAH 2. POONCAH
Kayra Hann saray yolunu koruyan iki bekiden biridir. Busul Han (bkz.) ile birlikte anlr.
Anlam: (Bun/Mun). Bunaltan, sknt veren demektir. Ayrca Monuk (Nazar Boncuu) ile de balantl
olma ihtimli mevcuttur.
BUR: yi Ruh. [ TKA: Bur ]

Moolca: BUR, BURH, PUR
yi bir insann ruhu kastedildii gibi doadaki iyicil varlklar iin de kullanlr. amann ge ykselen,
bedenden kp trans hlinde baka lemlere gidip geri gelebilen ruhuna da Bur vey Bura ad
verilir. Burhan (Burkan) szc Mool Budizminde hem Buday hem de iyi ruhlar ifde eder.
Burhanlar (iyi ruhlar) ok gldrler ve bir aman bile onlar etkilemeyi baaramaz. Eer insan hasta
ederlerse, aman yalnzca hastay rahat brakmalarn ondan rica edebilir. Sdece ok gl bir
Keltegeyi (yardmc ruhu) olan bir aman, Burhan ruhunu kontrol altnda tutabilir.
Anlam: (Bur/Bor). Kutsal ruh demektir. Bura/Burn (geyik) ve Burcu (parfm) szleriyle kktetir.
Aklama: nana gre Burak, Hz. Muhammedin (s.a.v) ge karken bindii kutsal attr. imekten
hzldr. Burak szc Arapa yldrm, imek, parldamak, ldamak anlamlarna gelen Berk
kelimesinden tremitir. Ayrca halk inancnda, Hz. brahimin eini ve olunu ziyret etmek iin
Mekke'ye giderken Burak' kulland ve ayn gn iinde akam vakti yine Burak ile kendi lkesine
(Smer yurduna) geri dnd rivyet edilir. Burak, slam inancnda bir binek vey binek arac olarak
ifde bulmasna karn, Trk kltrnde ou zaman bir at olarak alglanm ve bu nedenle halk
edebiyat ierisinde byk bir nem kazanmtr. Arapa Berk (imek) kelimesinden tremitir ve
hzll, ifde eder. Trk kltrndeki Bura/Pura adl ge kan atlar ve Bur ruhlar ile kelime
benzerlii gsterir. Bu nedenle daha Trklerin slmiyete girilerinin ilk dnemlerinden tibaren halk
edebiyatnda youn ilgi grmtr.
BURA: Gnen Tanrs. [ TKA: Bura ]

Yeryzndeki huzur ve refah meydana getirir. Tanr lgenin oludur.
Anlam: (Bur). Huzur, refah anlamlar vardr. Burukmak, izzet ikramda bulunmak demektir.
BURHAN: Budha, Sidharta Gautama. [ TKA: Burxan ]

Edeer: BURKAN, PORHAN, PORKAN
Budizmin kurucusu olan Buda (Budha)nn Trklerdeki ismi Burhan olarak geer. Aslnda varlkl bir
prens olduu halde, hayatnda ilk kez sarayn bahesinden darya knca gerei aramaya balam
ve kutlu bir aacn altnda dnceye dalarak, orada erimitir. Daha sonra 1920lerde Altaylarda
ortaya kan Akyang (Ak Din) ad verilen bir dini hareketin ad da Burhanclk olarak ifde edilmitir.
Fakat Akyangn temeli Budaclktan daha ok, eski amanist gelenee dayanr. Burada Burhan, ak at
ile koan bir kii grnmndedir. Tuvalarda bu szck dorudan Tanr anlamnda yer alrken,
Moollarda ise yi Ruhlar tanmlamakta kullanlr. Akyang ierisinde Ak Burhan, yal, beyaz sal,
aksakall, beyaz giysili ve beyaz atl bir adam olarak trif edilir.
Bu Dnyy yaratan, zihninizdir. (Sidharta Gautama Budha)

Anlam: (Bur/Burh). Bura (geyik) ve Bur (iyi ruh) szckleriyle kkten gelir. Geyik Moollarda ve
Trklerde kutlu saylan bir hayvandr. Moolcada aydnlanmlk anlamn da ierir.

S a y f a | 86
BURHANCILIK: Altay amanizmi. [ TKA: Burxanclk ]

Edeer: 1. BURKANCILIK, BURHANILIK 2. BURHANZM
Kamcl (amanizmi) ilk kez sistematik bir din hline getirmitir. Budizmden ksmen etkilenmi
olmakla birlikte asl kkeni Altay aman inanlarndan kaynaklanr. Ak-Yan (bkz.) olarak da bilinir.
BURLA: Sylencesel Hanm. [ TKA: Burla ]

Sava kadn motifini simgeler. Yannda korkusuz Krk-Kz savas bulunur. Boyu Uzun Burla Hatun
ve Sa Uzun Srma Hatun eklindeki bir ifde ierisinde baka bir karakterle birlikte sylencelerde
ad geer. Korkut Ata yklerinde Burla Hatun saval, Srma Hatun ise gzellii simgeler.
Anlam: (Bur). zm salkm anlam tad sylenir. Burlanmak szc gezinmek, dolanmak
demektir. Tatarca Burlat szc kzl renk mns tar.
BURUN: kiz Atlar. [ TKA: Burun ]

Ak Burun ve Kk Burun adl uabilen iki at. Tpk bu atlarn isimlerinde olduu gibi Cengiz Hann
devleti oullar arasnda ikiye blerek Ak Orda ve Gk Orda adn vermesi, renklerin arm
bakmndan nemlidir. Bu tbirler asimetrik kartlk olutururlar. Yni her ikisi de olumlu fakat biri
dierine gre biraz daha baskndr.
Anlam: (Bur). Kelime Burn (geyik) ile alkaldr. nk Bur kk ge ykselen ruhlar tanmlamakta
kullanlr ve bunlar geyik vey at biiminde tasavvur edilir. Ayrca geyik kutlu saylan bir canl
olduundan ata onun adn vermek onu daha gl klacaktr. Huzur, refah anlamlar vardr.
BUSUL: Beki Tanrs. [ TKA: Busul ]

Edeer: BUZUL
Kayra Hann sarayna giden yolu koruyan dier bekidir. Buncak Han (bkz.) ile birlikte anlr.
Anlam: (Bus/Pus). Bulandran, puslandran anlamna gelir. Bir yere sinmeyi, pusuya yatmay da ifde
eder. Bus/Pus szc eski Altaycada buhar anlamna gelir ve yar saydam bir grnty belirtir.
Tunguzcada Mus kknden treyen Musun/Musan kelimesi haylet, ruh demektir.
BUTA: lham. [ TKA: Buta ]

Gece ryda pir vey eren tarafndan bde ile verilir. effaf bir svdr, ama aslnda I simgelerler.
Ik kadehi olarak grnrler. Uyannca kiinin azndan ve burnundan kpk ve kan gelir ve ozan
olur. amanlara Buta ile Tanr Vergisi yetenekler verilir. Destanlarda bu durum, Buta vermek
tbiri ile ifde olunur. Butay aa veren kimi zaman Hzrdr. Bylece Butay (Bdeyi) ien kimse
Hak A olur. Uyandnda doalama kopuz vey balama alma, (yr) trk syleme gibi
yetenekleri kendiliinden edinmi olur. Buta ayn zamanda Azeri kltrnde zel bir tr nak vey
ilemeyi ifde eder ve bunlarda da aslnda ruhsal esin sembolize edilir.
Anlam: Kutsal ry anlamnda Buta tbirinin Sanskrite (Eski Hinte) olma ihtimali yksektir. Buta
daha sonralar farsa Bde (kadeh) ile karlanmtr.
BUYAN HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Buyan Xan ]

Edeer: BOYAN HAN
Moollarn atasdr. Ad Boylar (Kabileler) Sahibi demektir. Krk tane kz vardr ve bu Krk-Kzdan
Krgz boyunun trer. Ama hi olu olmamtr. (Anlatlan yk Sagan Han efsnesine benzer.)
Sonuncu (41. Kz) ise Alankovadr. Alankova ise adrna giren bir ktan gebe kalarak Moollarn soy
anas olmutur. Alankovann ilk olunun ad Buzancardr ve ad boylar birletiren mns tar.

S a y f a | 87
Anlam: (Buy/Boy). oka datan demektir. Kut, mutluluk, dayankllk gibi anlamlar da vardr. Buyan
Moolcada hayr, sadaka, ihsan, iyilik, ltuf, nmet, ans, baht, cmertlik, erdem, sevap gibi birbiriyle
balantl ok geni anlamlar olan bir szcktr. Bu ynyle ltfeden, hayrsever, erdemli demektir.
Buymak fiili Anadoluda mek/tmek, souk hava esintisi oluturmak, dondurmak, buz tutmak
gibi anlamlar ierir. Boy (kable) kelimesi ile de alkaldr.
Aklama-1: Mool kltrnde Buyan-Hg (Buyan-Hisig, Buyan-Hiig) Dnce Birikimi manasna

gelir. Ksaca Buyan olarak da sylenir. Mool halk inancnda, insanlarn kiisel dnce gc,
dnce temizlii Rzgr Tay / Esin Tay (Hiy-Mori) olarak tanmlanr. Bu kavram insann i
dnysn ve yaamn dengede tutmas ile balantldr. Rzgar Tay terimi daha felsefi bir anlamla
Dnce Tay demektir. Dnce Tay gl olan insanlar bylece Buyan-Hga ship olurlar. Buyan
Hg, birebir eviri ile Hayr Birikimi / yilik Birikimi demektir. (Buyan szcnn sevap, hayr, iyilik,
ltuf ve erdem gibi mnlar bulunur. Hg/Hiig kelimesi ise birikim, servet, cret, haz, zevk gibi
mnlar tar). Yine felsef bir bakla Dnce Gc Birikimi mns tar. Ancak Esin Tay ile
arasndaki dorudan balant ikisini zde duruma getirmitir. Gl bir Buyan-Hg, insann salam
bir mantkla dima doru kararlar vermesini salar. Buyan bir insann davranlar ile glenir yada
zayflar. Mesel misfirperverlik, ihtiyac olanlar doyurmak Buyan' artrr. nsann zihinsel gcn
ifde eden Buyann yanl kullanlrsa insana zarar vereceine inanlr. Eer bir insan zihnini ve
yeteneini kt amalarla kullanrsa, dengeyi bozar, bu da onun dnce gcn yni Rzgr Tayn
zayflatr. Bylece ktlk yapan insanlar aslnda kendilerine de zarar verirler. Yasaklara
uyulmadnda, atalara saygszlk yapldnda ve gereksiz yere doaya zarar verildiinde, zevk iin
hayvanlar ldrldnde, doadaki ruhlar fkelenir ve Buyan zayflar. Bir kiinin yapt hat ile tm
kablenin Buyan-Hg zayflayabilir. Bu yzden insanlar birbirlerine kar da hat yapmamaldrlar.
Maddeden nce dncenin var olduu fikri ile de balantl grlmektedir. Yni nce doru
dnmek gerekir ki, ardndan doru davranlar ortaya ksn. Dnce Tay ayn zamanda amann
ge yapt ruhsal yolculukla da alkaldr. amann bu yolculukta bindii hayvan ounlukla bir at
vey geyiktir. Trenden nce davul atete stlmasna davulu canlandrmak denir.
Aklama-2: Trklerle komu baz Slav mitolojilerinde gizemli bir adann ad da Buyan olarak yer alr.
BUZANCAR: Sylencesel Hkan. [ TKA: Buzancar ]

Edeer: BODONAR, BUDUNCAR, BOYUNAR, BUYUNCAR, BOZONAR, BOZONCAR
Moollarn Atas. Alankovann oludur. Annesi ayndan hmile kalp kendisini dourmutur.
Korkudan sal ile bir rmaktan aa inerek kaan annesi Duva adl biriyle evlenir. Annesinin bu
adamdan da Buzancarn vey kardeleri olan 12 olu doar. Moollarn Gizli Gemii adl eserde
Duva anlatlrken Sokor/Sohor (Kr) olarak betimlenir. Bu da Trk sylenceleriyle balantl bir
kavramdr. Kardelerinin vey olduu gerekesiyle ilk olunu ldrmesinden korkan annesi Buzancar
rman kenarna gtrp suyu yukarya doru izlemesini ve dedesinin yurduna dnmesini tembihler.
O da byle yaparak yurduna geri dner ve daha sonra ilerleyen yllarda Kaan olur. Gerekten
yaam trihsel bir ahsiyet olan Uygur devletinin ikinci kaan Moyunur Han ile ismi dnda bir ilgisi
yoktur. Byk olaslkla ad bir efsne kiisi olan Buzancara istinaden verilmitir.
Anlam: (Boy/Bod/Bud). Millet oluturan demektir. Budun (kavim) szc eski Trke'de (rnein
Orhun Yaztlarnda ska) boylardan olumu btn bir kavim, halk anlamnda kullanlr. Boy/Bod
(kable) szcnden tremitir. Bu balamda ulusun banda olan demektir. Eski Trkede Bodu,
Tunguzcada Boda szckleri balamak, birletirmek, bir arada tutmak mnlarn ierir.

S a y f a | 88
BKE: Ejderha. [ TKA: Bk ]

Edeer: 1. BUKA, BUGA 2. BK
Ylana benzer dev bir srngen biimindeki efsnev yaratk. ou zaman kanatl olarak tasvir edilir.
Uabilir. Azndan ate saar, dilerinden asit aktr. Derisi zrh gibi pullarla kapldr. Yumurta ile
yavrular. Moollarn sylencelerinde Buka Noyon adl varlk devlerin babasdr ve dokuz olu vardr.
Bunlarn hepsi de Yelbkedir (ejder grnml bir tr dev). Masallarda Bkeler suyun nn keser
ve brakmak iin karlnda kurban ister. Suyu kendi egemenlii altna alarak yaama ship olacaktr.
Bzen ejderhalarn ruhlar baka bir yerde ve genellikle bir baln, aynn, kuun vey geyiin
karnnda sakldr yada altn vey gm bir sandn iinde bulunur. Onlar ldrebilmek iin engelleri
nce ruhlarn bulmak gerekir. rnein, Demirbke adl ejderhann yedi canndan biri; yedi rman
tesinde yer alan yedi ovann ilerisindeki yedi dan ardnda bulunan yedi boynuzlu bir geyiktedir.
Subuka/Suvbuga ise denizlerde veya gllerde yaayan bir canavardr.
Anlam: (Bug/Buk/Bk/B/B/Bg/Bk). Bklen, kvranan demektir. Gllk ve yenilmezlik
anlamlarn da barndrr. Bu balamda Bke (kahraman, ampiyon) kavramyla da ilgilidir. Be/Bge
szc aman demektir. Tatarca Bkey kelimesi c, korkutucu yaratk anlamna gelir. Moolca
Mog/Mogu/Mogay/Mogoy/Moyay ve Tunguzcada Mk/Mcke/Meyhe szckleri ylan demektir.
Moolcada Mk/Mh/Mhe/Muku, Tunguzca Moho/Moko kelimeleri grnmezlik ve yok olma
mnlar da tarlar. Buga/Bua/Buka kelimesi de ylan yahut ejderha anlamna gelir.
BKREK ve SANGAL: yi ve Kt Ejderhalar. [ TKA: Bkrk v Sangal ]

Edeer: BUKRAK ve SANKAL
Trk ve Altay mitolojisinde birbirleriyle ok vah ve acmaszca savaan iki ejderha. Savarlarken,
grnmleri Yin-Yang semboln anmsatr. Devasa iki kertenkeleye benzerler. Kanatlar yoktur, bu
nedenle uamazlar, uzun boyunlar ve ok gl peneleri vardr. Bkrek, Dnynn sonundaki tm
denizlerin birbirine baland byk okyanusta yaar. Sesinin ok gzel olduu ve Dnynn br
ucundan bile duyulduu sylenir. Onun sesini duyan kt ejderhalar kaacak yer ararlar. Sangal adl
kt ejderha ile yapt dokuz yl sren sava kazanmtr. Her bin ylda yeryzne iner. Sangal ise
kt gleri temsil eder. Dnynn sonundaki Oddenizde (ate denizi) yaad rivyet edilir.
BRKT: Kartal Tanr. [ TKA: Brkt ]

Edeer: 1. BURKUT, BRKT, BRKT, BRGD 2. MERKT, MARKUT, MRKT
Moolca: BRGD, BRGED
Merkt kablesi kara bir kartaldan trediklerine inanr. Gnein ve douunun semboldr. Bolluu
ve bereketi temsil eder. Yeniden douu, ebed yaam, lmszl simgeler. Atei, scakl ve hasat
mevsimini artrr. O kadar byktr ki, ay onun sol kanadn, Gne de sol kanadn ancak kapatr.
amann kendinden geerek yapt yolculukta elik eder. Yamurlar yadrabilme gcne shiptir. Bu
ku tr ayn zamanda grnmez lemle olan balanty temsil eden bir ruh olarak da grlr.
amanlar onun yardmna bavururlar. lk amanlar yeryzne Merkt getirmitir. aman olacak bir
ocuun ruhu bir kartal tarafndan yutulur. Bu kartal ayrlarn ortasnda bulunan krmz am ile kara
kayn aalarndan birinin tepesine yumurtasn brakr. Bir sre sonra yumurta atlar ve iinden bir
ocuk kar, aacn hemen altnda bulunan bir beie der. yi amanlar kzl amdaki kzl
yumurtadan, kt olanlar ise kara kayndaki kara yumurtadan karlar. Bu kartal tm mr boyunca o
aman korur ve yardmc olur. Sibirya inanlarna gre Tanr insanlara yardm etmesi iin kartal
yeryzne gndermitir. nsanlar onun dilini anlamaynca da kartal bir aacn altnda uyuyan kadn
gebe brakr ve doan ocuk aman olur. Efsaneye gre Buryatlarn ilk aman da Brked adn tar.

S a y f a | 89
Bu aman istedii zaman rahatlkla br dnyya atlayabilir. Buryat kaannn karsnn bir kartalla
girdii iliki sonucu aman olduu anlatlr. Anadoluda ozanlar kendilerine bir ku klndaki Cebril
vey Mikilin rylarnda grnmesiyle birlikte klk vasfn kazanrlar. Kazak bayranda srtnda
Gne tayan bir kartal vardr. Masallarda kartallar bzen yiitleri btn olarak yutar ve onlar da
onun karnndan tekrar sa olarak kmann bir yolunu bulurlar.
Anlam: (Br). rtmek anlamlarn ieren Brmek ve Brg kelimeleri ile ayn kkten tremitir. yi-
Ruh mnsndaki Bur (Burh) szcye olan balants da nemlidir. Breg szc Moolcada
karanlk demektir ve Brktler (kartallar) ou zaman siyah renkli olarak betimlenir.
BY: Sihir. [ TKA: By ]

Edeer: B, BG, BUU
Moolca: B
Macarca: BVS
nsanst gler kullanlarak doal srece mdhale edilmesidir. Doa yasalarna aykr sonular elde
etmek iin birtakm gizli ve gizemli ilemler yaplmas anlamna da gelir. Gizemli szler, bitkiler veya
grnmeyen varlklarla by yaplabilir. By amacna gre ikiye ayrlr:
1. Aka By: Zararsz, lmcl sonular olmayan bydr.
2. Kara By: Zararl, lmcl sonular olan bydr.
By kavram yeryznde hemen her din ve inanta mevcuttur. Modern toplumlarda doutan gelen
nderlik yeteneine Bat dillerinde Karizma (Bylen) denmesi, insanlarn bu kavrama st kapal
bile olsa dima duyduu ilgiyi gsterir. By insanolunun kendi snrlarn ve gcn aan durumlara
mdhale etme arzusunun bir sonucudur. slam dini byy net bir biimde yasaklam ve
zararlarndan Allaha (c.c) snlmas gerektii vurgulanmtr.
Anlam: (By/B/B/Bg). Kkte etkileme, yaylma, rtme, kapatma anlamlar bulunur. Byk
kelimesiyle ayn kkten gelir. B eklindeki syleniinin Moolca Bge (aman) szc ile
balants vardr. Macarca Bvesz/Bvs, byc, sihirbaz demektir. Anadoluda Buu-Cz Yapmak
tbiri ile gizemli ekillerle, izgilerle by yapmak kastedilir. Tatarcada Bti muska demektir ve her
ne kadar Beti (yaz) szcnn farkl bir sylenii olsa da ses dnmleri dikkate alndnda
By/Bt/Bt kk ile alkal olduu da grlr.
BYL NESNE: Tlsml Ey. [ TKA: Byl Nesne ]

Doast zellikleri olan nesne ve eylardr. By ve balantl olarak byl nesneler masallarn
ayrlmaz paralardr. Kimi zaman kiinin bu nesne ile srad iler baarabilmesine olanak tanr.
rnein; grnmez olmasn, yenilmez vey daha gl olabilmesini, silah ilememesini vey ekil
deitirebilmesini salar. Sylence ve masal kahramanlar bunlardan sk sk yararlanrlar. Tlsm
(Tilsim; Arapa kkenli bir kelimedir) baz srad yetenekler salayan, insanlara olaanst gler
veren nesne vey eydr. rnein; grnmezlik yz gibi. Ayn zamanda bu nesnelerin ierdii
gc de ifde eder. (Tlsm Gagavuzlar tarafndan ekil deitiren varlk mnsnda kullanlr.) Byl
nesneler eriilmez diyarlarda, tehlikeli yerlerde saklanm olabilir. rnein; bir dada, bir glde, bir
ejderhann yuvasnda, bir devin evinde Kahramann karlat bir sorunu zmesi iin bunu ele
geirmesi gerekebilir. Bazen de beklenmedik bir ekilde, hatta ne ie yaradn bile anlamad veya
bilmedii halde elde edebilir. Sylence ve masallarda yer alan balca byl nesneler u ekilde
sralanabilir (say ok daha fazla artrlp, daha ayrntl aklamalar yaplabilir fakat en nemli olanlar
ksaca belirtmek yeterli olacaktr):

S a y f a | 90
Byl Arca (Sihirli Sandk): erisinden kahramann ihtiya duyduu tm herey kar. Bzen
baka bir leme alan bir kapdr. ine giren kaybolur ve geri dnebilir.
Byl Beik: Kendiliinde sallanr. ocuu iine dt tehlikeli bir durumdan kurtarmak
iin kendiliinden hareket eder. Bzen bir at gibi alglanr. Bzen de uar.
Byl ukal (Sihirli Zrh): Dmanlarn silahlarndan etkilenmez, her tr darbeye dayanr.
zel madenlerden vey ierisine byl unsurlar katlarak yaplmtr.
Byl Denek (Sihirli ubuk): Nesneleri farkl biimlerde etkileme gcne shiptir.
Dokundurulduu nesneyi baka bir biime sokabilir vey grnmez yapabilir. D etkilerle
Trk kltrne girmitir.
Byl Dirgi (Sihirli Sofra): Sofra her kurulduunda kendiliinden yemek verir. zerinden
yenilen yemekler hi bitmez. Al Sofra vey Kurul Dirgi gibi szlerle harekete geer.
Byl Edik (Sihirli Papu): nsan ok hzl yrtebilir, hatt uurabilir. Gz ap kapayana
kadar, varlmak istenen yere ulatrr. Gitmek istenilen yeri dnmek yeterlidir. D tesirlerle
Trk masallarna girmitir.
Byl Eyer: zerine koyulduu at ok gl klar vey onu grnmez yapar yada
uabilmesini salar.
Byl Giysi (Sihirli Elbise): Giyen kiiyi grnmez yapar vey baka bir canlnn, hayvann
(vey baka bir insann) klna sokar. Bzen yalnzca bir gmlektir (Byl Gmlek). Trk
kltrne zg grnmektedir.
Byl Gzge (Sihirli Ayna): Konuabilir, uzak diyarlar gsterebilir. Sorulan sorular
cevaplayabilir. ine girilebilir. Baka alemlere veya ok uzak yerlere alan bir geit grevi
yapabilir. Gemiten ve gelecekten haber verebilir. Brakldnda bir denize dnr. Denize
dnme Trk kltrndeki zgn bir motiftir.
Byl Hal: Uabilir, zerinde insanlar tayabilir. Kendiliinden shibinin yardmna koar.
Yabanc kltrlerden gelmedir.
Byl Itn (Sihirli Lamba): inden cin kar, insan da iine hapsedebilir. kan cini tekrar
kandrp iine sokmak gerekir, aksi takdirde o insan kendine kle yapar. D tesirlerle
kltrmze girmitir.
Byl Kalpak (Sihirli apka): Giyen kiiyi grnmez vey ok gl yapar. Bu kalpak bulunup
karldnda o kii vey cin gcn yitirir. Bzen Kavuk, Sark, Papak, Brk gibi farkl balk
trleri masallarda yer alr.
Byl Kaval (Sihirli Flt): alndnda kular susar, gndr tuz yiyen koyunlar
rmaklardan su imeden geer. nsanlar byleyip peine takar.
Byl Kese: Srekli para verir, iindeki para hi tkenmez. Kt niyetli kiilerin eline
getiinde vey ihtiya d kullanldnda bu zelliini yitirir.
Byl Kl: Boyu kulalarca uzayarak dmanlar ldrr. Vey bir yere saplanm olup
yalnzca doru insan karabilir. D tesirlerden etkilenmi olma ihtimali vardr.
Byl Sopa: Sahibinin emriyle bakalarn aralksz dver. Kt insanla iyi insan ayrt eder ve
bir toplulukta yalnzca zalimleri tespit ederek dver.
Byl Urgan (Sihirli Halat): stenildii kadar uzar, bu uzunluu kendisi ayarlar. Ge doru
uzanabilir. Hint kltrnde mzikle uzar.

S a y f a | 91
Byl lek (Sihirli Testi): Hi durmadan su aktr. llerde susuz kalan ordular bu testi ile
susuzluktan kurtulur. Trk ve slam kltrne zgdr.
Byl Tarak: Brakldnda bir ormana dnerek shibini korur. Tamamen Trk kltrne
zg bir motiftir.
Byl Yay: Her attn vurur. Atc gzn kapatsa bile sihirli ok hedefini armadan gider
kendisi bulur. Yerli bir motiftir.
Byl Yuvar (Sihirli Kre): Gemiten ve gelecekten haber verebilir. Falclar tarafndan
kullanlr. Daha ok ingene Falc motifiyle zdelemitir. Yabanc bir motiftir.
Byl Yzk: Parmaa takldnda grnmezlik, hzllk, yenilmezlik gibi zellikler kazandrr.
ou zaman zerinde tlsml bir ta bulunur.

S a y f a | 92
-C-
CA YES: Banyonun Koruyucu Ruhu. [ TKA: Ca ysi ]

Edeer: CALIK YES
Banyo yapan insanlara zararsz akalar yapar. Bzen kendisi ykanr ve sesi duyulur. Calk genellikle
oturma odalarndaki tahta sedirlerin vey divanlarn bir kesinde bulunur. zerindeki rt alarak
sedirin bir kesindeki sbit olmayan tahtalar kaldrldnda altndan, iinde ykanlabilecek bir boluk
ortaya kar. Eskiden tatan, daha sonralar ksmen betondan yaplan bu basit banyo alannn darya
suyun akmasn salayan bir gideri bulunur. Calk yesinin bu mekanda yaadna, bzen darya
ktna, kimi zamanda tahtalar kaldrarak cal ap kendisinin ykandna inanlr.
Anlam: (Ca/a). Suyun akn ifde eden Caldamak/aldamak/Jaguldamak fiili ile alkaldr.
Ayn kkten gelen alayan, alayk, avlan, avlak, alar gibi kelimeler elale demektir.
CAHIN: Ate Tanrs. [ TKA: Caxn ]

Edeer: AHIN, AKIN, JAHIN
Gn altnc katnda oturur. Tanr lgeni ikna ederek insanlara atein verilmesini o salamtr.
Anlam: (Cah/ah/ak/Yak). Ate yakan demektir. akmak ve Yakmak kkleriyle balantldr.
CALIN: Kutsal Merasim. [ TKA: Caln ]

Edeer: YALIN, ALIN, JALIN
zellikle Yer Ana ve Yer yesi iin yaplan tren. Caln ayn zamanda bir eit enerji olarak varsaylr.
Topraktan alnan atein gcn ierir. Bu tren Ulukayn temsil eden byke bir aacn altnda
gerekletirilir. Yere direk dikilip, bunlarn tepeleri oyularak vey zerlerine birer bardak koyularak
ilerine kmz doldurulur. aman alana gelerek ellerinde aa dallar tutan 39 kz ve 39 erkekle birlikte
krnr (dans eder). Burada krknc kii kendisidir ve bu rakamn kutsall ile ilgili de bir yaklama
ierir. Yer anay temsil eden direin yanna varr ve bu esnada gerekleen kutsal irtibata Caln
Almak denir. Sonra at gibi kineyerek sramaya balar. Trendeki kadnlar kahkaha atarak amann
zerine atlarlar. Erkekler ise kadnlar zorla ekerek geri getirirler. aman ald Caln orada
bulunanlarn zerlerine atar ve bylece topraktan ald kutsal bereket enerjisini insanlara aktarr.
Ayrca Caln tren alanna getirilmi olan 39 hayvana da frlatr. Nfusun artmas ve bereketin
srmesi amacyla yaplan bu tren cinsel ihtiraslar ve armlar da ierir. Kahkahalar bunun
simgesel anlatm olarak yorumlanabilir. nsanlarn zellikle kadnlarn terlemesi ve yanaklarnn
kpkrmz olmas Caln uygulamasnn cinsel ynnn davurumudur. Yaln/Yalun (alev) szcnn
cinsellikle balants da dikkate deerdir. rnein Yalunlu Hatun (Ateli Kadn) tbiri bunun en
anlalr gstergesidir.
Anlam: (Cal/al/Yal). Ate, alev demektir. plaklk ve basitlik ierii de bulunur. Yall denilen halay
benzeri bir oyunla da balantldr. Yaln/Yaln szc ise basit, kolay anlam tar.

S a y f a | 93
CARGIL: Haberci Tanras. [ TKA: Cargl ]

Edeer: JARGIL
nsanlara tanrlarn haberlerini getirir. ou zaman kendisinden Cargl Udaan olarak bahsedilir.
Tatar halk inanlarnda Car Cayan adl yaratc bir ruh bulunur.
Anlam: (Car/ar/er). Haberci demektir. Car szc Moolcada nara, avaz, barma anlamlarna
gelir. Car/eri szc ky ky dolaan seyyar satclar ifde eder nk her girdii kyde barr.
eri (Moolca ereg yni asker) szc ile de alkal grnmektedir.
Aklama: Eskiden eek vey katrlarla gezen erilere (gezici tccarlara) 1900l yllarn sonrasnda
dahi rastlamak mmknd, bir ksm ise kk kamyonetlerle bu ii yapmaktaydlar. Kylere giden bu
satclar zellikle ev ve tarm eyalarnn ticaretini yaparlard.
CAY: Kt Ruh. [ TKA: Cay ]

nsan ruhunun sbit ksm olan Sr almaya alr. Bunu baardklarnda kendi ruhlarn beslemi
olurlar. nsann iine beddularla girebilirler.
CAYIK: Irmak Tanrs. [ TKA: Cayq ]

Edeer: YAYIK, JAYIK, TAYIK, DAYIK
Irmaklara, gllere ve sulara ve bzen de rzgarlara hkmeder. 17 rman kavutuu yerde yaar.
Ayrca ruhsal Gk yolculuklarnda amanlara yardm ettii sylenir ve yinlerde onun temsili
grnts beyaz kumatan yaplr. Bir efsneye gre Byk Tfandan sonra gkyzne kmtr ve
Gn nc katnda oturur. Dizgini Gkkua, kams boz alevli imektir. Su Ylan vey Su Ejderi
klna brnebilir. Yerlerden sular fkrtabilir. Kendisi iin Yayk Kaldrma ad verilen Sa (kansz
sunu) trenleri yaplr. zellikle ilkbaharda davarlarn ve atlarn Avuz/Auz ad verilen ilk stleri ile
bulgur kartrlarak yaplan lapalar rmaklara salr. Tlsler Tayk dedikleri bu ruha yalnzca ar
belalar geldiinde yakarrlar. Altaylar ise rmaklar tat zaman Yayk sudan kt, derler ve onlara
gre Ak Yayk Gk tanrlarnn habercisi, Sar Yayk ise yeryz tanrlarnn habercisidir. Kazak ve Krgz
sylencelerinde Tepegz kr eden kahramann ad da Yayk (Jayk) olarak geer. Caykn insanlar
ktlklerden koruduuna da inanld iin Koru/Koruu (Koruyucu) olarak nitelenir. Kimi
rmaklara bu ismin verildii de bilinmektedir.
Anlam: (Yay/Yaz). Her taraf kaplayan demektir. Enginlik ve kurban etmek anlamlar kelime kknde
yer alr. Ayrca bu kkn yaratmak anlam da bulunur. Ad sava silah olan Yay kelimesi ile dorudan
balantldr. Yaymak, Yaygn szckleri ile ayn kkten gelir. Eski Trkede Yayk szc takn,
sularn etraf kaplamas, selin her yere dalmas demektir ve Trk kltrnde Nuh Tfann vey
benzer bir olay tanmlar.
CEDEY: Korucu Tanrs. [ TKA: Cdy ]

Edeer: EDEY, JEDEY, ADAY, ATAY, ADAY, CADAY
Altn Dan koruyucusudur. Yedi kpei vardr. Kpekleriyle birlikte Altn Daa giden yolu korur.
Banda takl tolgas (miferi) ile betimlenir. Kaya Kaps adl yeralt geidinin banda durmaktadr.
Bu kap byk bir denizin (Ak-Deniz) tesindedir. Zincirlerle balanm yedi azgn kpei ile bu Ak-
Denizin tesinde kymet gnn beklemektedir. Bzen yeryznde ktlklere neden olduu
sylenir. amanla Erlik Han (yeralt tanrs) arasnda arabuluculuk yapt da anlatlr.
Anlam: (ed/ad/ad/Ced/Yed). Yetmek, yeterli olmak, gl olmak anlamlarn barndrr. ad/ay
kk ayan/adan akrep ile balantldr.

S a y f a | 94
CEMBL: Da Tanras. [ TKA: Cembil ]

Edeer: 1. EMBL, JAMBUL, JAMBIL 2. ENBL, CENBL, CANBIL, JANBIL
Dalar koruyan bir tanradr. Krolu destanndaki enlibel/Canlbel/amlbel yer adyla yakndan
ilgilidir. Krolunu koruyan bu da tanras zaman ierisinde bir yer adna dnerek daha gereki
bir motife brnmtr. Azerilerin Krolu Destannda enlibel olarak geen dan ad, sylencenin
Anadoludaki versiyonunda amlbel olarak yer alr. Cembil bzen de Krolunun annesinin ad
olarak ifde edilir dorudan. Baka bir bak asyla geen zaman ierisinde onu var eden yerlere
kiilik verilip anlatlarda annesi hline getirilmi olmas da mmkndr. Krolunun ba sktnda
bu dalara snmtr. Da, su ve aa gibi tm kutlu unsurlar burada toplanmtr. Ayrca Trk
lkelerinde Cambl/Canbl/Jambl/Janbl gibi yer adlarna gnmzde de rastlanmaktadr.
Anlam: (in/im/em/Cem/en). Dumanla kapl yer, Gnein doduu yer gibi anlamlar vardr.
n/in szc hakkat ve ruh mnlarna gelir. Trke me/imeli/meli, ayrca Eski Tunguzcada
ime szc karnca demektir ve toprak altnda yaamak mnsyla balantldr.
CIDA: Kutlu Oyun. [ TKA: Cda ]

Edeer: CDA
Cirit Oyunu. At zerinde koturularak, ucu sivri deneklerin frlatlmasyla oynanan bir oyun. Atsz
olarak oynanan ve mzraa benzeyen bir ubuu en uzak mesfeye ulatrmak iin atlan biimi ise
daha ok ada sporlar arasnda yer alr. Cirit Oyunu'nda beer, altar vey yedier kiiden oluan iki
takm bulunur. Bu takmlar geni bir alann iki ucunda karlkl olarak dizilirler. Sa ellerinde atacaklar
ilk cirit bulunur. Dier ellerine ise yedek cirit ve bir de kam alrlar. nce bir atl kp, kar takmn
nne atn srerek yaklar ve onlarn oyuncularndan birine doru elindeki ciridi frlatr, sonra geri
dner. Kar taraftaki bu oyuncu kaan atly tkip eder ve o da kendi elindeki ciridi kamakta olan
atlya savurur. Bu kez dier takmdan dier bir ciriti onu karlar. Oyun bylece karlkl olarak srer.
Anlam: (it/t/Cd/Cid). Moolca kkenlidir. it ve ta kelimeleri ile ayn kkten gelir.
Aklama: Cirit szcnn Arapa olduu sylense de, at zerinde oynanan bu oyunun adnn da
Trke kkenli olma olasl dikkate alnmaldr. nk Trklere it bir oyunun adnn baka bir
kltrden alnmas mantkl grnmemektedir. Fakat bu imdilik kantlanabilir bir sav deildir.
CILHA: ocuk Tanrs. [ TKA: Clxa ]

Edeer: CILGA, JILGA, CILKA, JILHA
ocuk doduunda kaderini belirler. Doum yapan kadn da korur. ocuu olamayan kadnlar
tarafndan ondan ocuk dilenir. Ad Tanha Han (bkz.) ile birlikte anlr.
Anlam: (Cl/Yl). Dostluk ve sevgi anlam ieren bir kktr. Clga yol demektir ve kader ierii ile
balantldr. Eski Trke Cl/Cil szc kabarmak anlam tar ve uzak da olsa hmilelik ile alkaldr.
CIRTDAN: Parmak ocuk. [ TKA: Crtdan ]

Parmak kadar bir ocuktur. Bzen de bir cce olarak grnr. Kurnazl ve tlihiyle devleri, haydutlar
yener. Avrupa kltrndeki Parmak ocuk motifine ok benzer. Crtdann ykleri zellikle Azeri halk
edebiyat ierisinde ok yaygndr. Ancak onun arkadalar ile birlikte devin evinde geirdii bir
gecenin yks bunlarn ierisinde en ok bilinendir. Masala gre Dev, kararak hapsettii ocuklarn
yatt odaya gece yars girip; Kim yatm, kim uyank? diye sorar. Bunun zerine gelien olaylar
sonucu Crtdan devi yenerek kendisini ve arkadalarn kurtarr. Azeri ebeveynler ou zaman
bebekleri Crtdan diye adlandrrlar. Anneler ocuklarna ninni sylediinde yine onun ad geer:

S a y f a | 95
Alama, crtdan bala, (Alama, crtdan yavru,)

Az yourtdan bala; (Az yourtlu yavru;)
Gedim, unu eleyim, (Gideyim, unu eleyim,)
Gelim, seni beleyim. (Geleyim, seni beleyim.)
CREN: Konuan At. [ TKA: Ciren ]

Edeer: CEREN
Konuabilen, sra d bir hayvandr. Kay Ceren ve Kam Ceren en iyi bilinen iki tanesidir. Ayrca baz
masallarda O Ceren, Kl Ceren gibi adlara da rastlanr.
Anlam: (Cir/Cr/Yir/Yr). Konumak, akmak anlamlarn ierir. Cirit (Arapa kkenli olma ihtimaline
ramen) ve Ciren gibi szckler atla ilgili kavramlar olarak anlalmaldr. Moolca Ceyren/Ceren
(Cegeren/Ceeren) szc ceylan demektir ve Trk lehelerine ile Farsaya da gemitir.
CONGOLOS: Kayp Cini. [ TKA: Cogolos ]

Edeer: JONGOLOS
Kn en souk zamannda ortaya kar. Evin kapsna gelerek, ieride bulunanlardan birisinin adn
seslenir ve dar karp peine takarak gtrd o kiiyi kaybeder. Bir daha o kiiden haber
alnamaz. Kap ve pencere nne pancar yemei koyulursa musallat olmaktan vazgeeceine inanlr.
Karakoncolos adl varlk ile alkaldr. Yn szc ile uzak bir ba bulunabilir.
COA: Trans. [ TKA: Coa ]

Kendinden geme, bilincini farkl bir boyuta ynlendirme. Trans hli, vecd. amanlarn, evliylarn
yaayabilecei bir deneyimdir. Madd dny ile olan balar kopar. Deliliin (akldan kopu mnsnda)
geici bir tr olarak dahi grlebilir. Mzik ve ritim ile salanr. Bzen de tefekkr ve odaklanma
sonucu bu kendinden geme meydana gelir. Tanrsal ve metafizik bir sarholuk olarak da dnlr.
Bu nedenle tasavvufta Esri/Esrime (sarholuk) kavram meczi bir anlama shiptir. Coku hlinde
olanlarn anlattklar vey anlatmak istedikleri eyler mecazlarla ve simgelerle doludur. Derin
anlamlar vardr. Cokuya gelme olgusu amanist inanlarda olduu kadar Tasavvufla balantl pek
ok anlayta da mevcuttur. rnein, Yunus Emreye it; Cotun yine deli gnl / Sular gibi alar
msn? dizeleri doa ile de balant kurularak bu kavram en yaln biimi ile zetler niteliktedir.
Anlam: (Co/Cu). Kendinden geme, ar ruhsal faaliyet demektir. Comak fiilinin ekimli hlidir.
Coku szc ile ayn kkten gelir. Comak fiilinin Farsa kkenli olduu da ne srlr.
CURUNTAY: Yasa Tanrs. [ TKA: Curuntay ]

Edeer: CURANTAY
lahi yasalar yazar. Yasalarn yazya dklmesi anlay derin bir ierie shiptir. Szn yazl hle
getirilmesi onun somutlatrlmas demektir. Bir anlamda vcut bulmas, canl bir varla
dnmesidir. Gerekten de ada hukuk anlaynda pek ok lkede kanunlarn yazl olmas esastr.
Anlam: (Cur/Yur). smin sonundaki Moolca kkenli ekten (-tay/-day) aslnda bir tanrlar topluluu
tarafndan belirlenen yasalar yazya geirdii (kayda ald) gr de ne srlebilir.

S a y f a | 96
--
ADIR: Gebe Konutu. [ TKA: adr ]

Edeer: ATIR, ATIR, EDR
Eanlam: 1. ERGE, CERGE 2. TRME, TERME
Moolca: 1. ATSAR, SATSAR, TSATSAR 2. GER, KER 3. MACAN, MAJKAN, MAYHAN, MAYIKAN
Macarca: SATOR
Gebe yaamda evin yerini tutan tanabilir bir barnaktr. Trk kltrnde nemli bir yere shiptir
ve zellikle gebelerde tam mns ile bir ev olarak alglanr. Bunun en gzel rnei Krgzlarda
adra Bozuy (Boz-Ev) denmesidir. Orta direi, efsnev aa Ulukayna benzetilir. adrn kendisi ise
evrenin kltlm bir modeli olarak alglanr. Tersine bir bakla gkyz byk bir adrdr.
Anlam adr: (ad/at). Szck atmak fiilinden gelir. atk, at szckleri ile ayn kkene shiptir.
ddia edildiinin aksine Farsaya Trkeden gemitir. Bonakada ador olarak yer alr.
Anlam erge: (Cer/er/Ser/Yer). Kurmak, birletirmek, takmak, monte etmek anlamlar tar.
Sermek ve Yerletirmek fiilleri ile ayn kkten gelir.
ADIR YES: adrn Koruyucu Ruhu. [ TKA: adr ysi ]

Her adr iin farkl bir koruyucu ruh (ye) vardr. adr yesi bzen geceleri adrn etrafnda gezerken
grlr. Kimi zaman da ieridekileri tehlikelere kar grlt kararak uyarr. rnein bir yabanc
geldiinde, adrn yaknndaki beki kpeini rkterek havlamasna neden olur. Zaman zaman
komu adrlarn yelerinin birbirleri ile kavga ettikleri bile dnlr, bu durumda ortaya kan
gerilim nedeniyle anlamazlk adrlarda yaayanlar arasna da yansr.
AHIK: Lnet Ruhu. [ TKA: axq ]

Edeer: CAHIK, AHIG
Lnetlenmi insanlarn ruhlardr. ekil deitirebilirler. Szleri bile lmcldr. Nefesleri lm saar.
Kanl elleri, kupkuru gzleri vardr. ok tehlikelidirler.
AK: eytan. [ TKA: aq, ax ]

Edeer: 1. EK, EK, AH, CAY 2. EKR, ZEKR
eytn zellikleri olan varlklardr. Balarnda nder olarak bir Ulu ak bulunur. Bu irkin
grnml, hrltl sesi olan 12 bal bir varlktr. Yeraltnda yaarlar, yaz gelince yzeye kp aa
kklerinde barnrlar. Ksa boyludurlar. slmiyeti kabulden sonra Arap kltrnde Deccaln soy atas
olarak anlan tek gzl ik adl varlkla zdeletirilmitir. ulm Trklerinde amanlarn ak ak
vey ek ek diyerek ruhlardan yardm istedii baz kaynaklarda sylenir. Tatarlarda akra adl
doal bir gcn varlna inanlr ve bunun dalarda bir ruh olarak belirebilecei dnlr. slam
inancnda eytan ateten yaratlm, ktl temsil eden soyut bir varlktr. Tanrya isyan etmi,
kovulmu ve insanlar yoldan karmaya alan bir melek olarak da anlr.

S a y f a | 97
Anlam: (ak/ek/ek). akan (bir anda beliren) demektir. Kt, pis, kirletici, ktlk getiren anlamlar
vardr. Vurmak, blmek, ayrmak gibi ierii de bulunur. Yakmak fiili ile de balantl olmas
muhtemeldir. akmak ve ekitirmek fiilleri ile ayn kkten gelir.
AKAY: Yldrm Tanrs. [ TKA: aqay ]

Edeer: AKKAY, AKKAY, AKAY, AGAY, AHAY
imekler ve yldrmlar aktrr. Att oklar yldrmlardr. Yldrm Tengricilik inancnda kutsal bir olgu
olarak kabul edilir. Eski Trkler gkten yere inen bu kl yakc unsurun Yldrm yesi vey Yldrm
Tanrs tarafndan gnderildiine inanrlard. Onlara gre yldrm ve imek Tanr'nn balca silah ve
gcn gsterme biimidir. Sylencelerde gkten gelen yldrmn paralarndan hazrlanm olan
kllardan bahsedilir. rnein yldrmdan yaplm olduklar iin Krolu ve Attilann kllar kutsal
kabul edilir. Trk ve Mool halk inana gre, yeryzn kt varlklardan arndrmak iin, yldrm
tanrs kendi oullarn yeryzne gnderir. akay Han, yerdeki kt ruhlar izler ve onlarn sakland
aalarn zerine yakc ateini gnderir. Bu nedenle yldrm den aatan bir para alnp saklanrsa,
o eve kt ruhlarn giremeyeceine inanlr. Ayrca yldrmn dt yere kimi zaman tapnak yaplr.
Baz Trk topluluklar yldrm tanrsna st yada ayran sa (cansz kurban) olarak verirler. St yldrm
ateini sndrebilen ve uzak tutabilen tek eydir. Yldrmn dt yer, artk akay Hana ittir ve
oray kimse mlk edinmez. Moollar imek ve Yldrmdan korkarlar. Mool trihinde yldrm ve
akan imekler nedeniyle yarm kalan vey kaybedilen savalar olduu sylenir. Trkler yldrm
dnce at srp ge ok atarlar. nk yldrm da Tanrnn okudur. Onun oklarnn grldnn
ayn biimde karlk verilerek bylece kendisine bildirilmesi gerekir. Baharda ilk den yldrm
Ylgayakn (Yeniyln) habercisi demektir. Yldrm ve Ylgayak szcklerinin kkensel ortakl (Yl/l/l
kk) bu bakmdan dikkat ekicidir.
Anlam: (ak/Yak). aktran (imek oluturan) demektir. akmak fiilinden tremitir. Yakmak mns
ile de alkaldr.
AKILGAN: imek Tanrs. [ TKA: aqlgan ]

Edeer: AKILGAAN, AHILGAN, SAHILGAAN, AHILGAN
Frlatt imekler onun mzraklardr. amanlarn davula vurarak ses karmalarndaki amacn aslnda
imek akmasna benzetmek olduu dncesi de ne srlr. Yeryzndeki topluluklarn ortak
belleklerinde yldrmlara ve imeklere dir anlar (sylenceler) bulunur.
Anlam: (Sah/ah/ah/ak/Yak). akan (yanp snen) k demektir. akmak fiili ile ayn kkten gelir.
Moolcada bu szck gnmzde elektrik anlam tar. Eski biimi Tyaklgan ise imek demektir.
ALAMA: aput Balama. [ TKA: alamak ]

Aalara bez ve aput balama uygulamasdr. Yaplan eyleme alamak/Calamak denir. Ulu Kayn
inancyla balantldr. slam dini bu tr bez balama uygulamalarn kesin olarak yasaklamtr.
Sylence kahraman Ttk Hann atnn ad alkuyruktur ve yine bu anlay ile alkal grnr.
Anlam: (al/Cal/Yal). Anadoluda almak szcnn bir anlam da kuma kesmektir. Mayalama
ilemi Trkede almak fiili ile ifde edilir, rnein: Yourt almak. Bu balamda alama; bir
dncenin, istein kutlu bir yere mayalanmas gibi alglanabilir. Azerice Calak szc a demektir.
ALAP: Rab. [ TKA: alap ]

Edeer: ALAB
Efendi, rab, ship gibi anlamlar vardr. Tanry ifde eder. Yunus Emrenin iirlerinde ska kullanlr.

S a y f a | 98
Anlam: Gl bir olaslkla Moolca bir szcktr, ok daha zayf bir ihtimalle Sryanice Ha
(Hristiyanlk Sembol) mnsna gelen elab, elib kelimesinden meczen tredii de iddia
edilmektedir. Trkedeki elebi (centilmen, beyefendi) szc alab kelimesi ile ayn kkten gelir.
ALIK: Ters Cin. [ TKA: alq ]

Edeer: CALIK, CALLIK
Bedenleri terstir (arpktr). Yeryzn ve yaamn dengesini bozup kartrrlar. Saylar olduka
fazladr. Kck l, Cark l, Tihik l gibi adlar vardr. alk szc Anadoluda bedensel olarak
yarmlk ifde eder.
AY YES: Derenin Koruyucu Ruhu. [ TKA: ay ysi ]

Edeer: 1. AY NES, SAY YES 2. AY NNES, AY NENES
Gzel bir kadn klndadr. Bzen insanlar suya ekerek boulmalarna neden olur. Azeri kltrnde
ay Nenesi olarak tannr. Etimolojik olarak ay yesi > ay nesi > ay Ninesi eklindeki bir
dnmle olumutur. Azerilerin geleneksel inanlarnda yal kadn klnda, ayda (rmakta)
yaadna inanlr. Kprden geerken suya uzun sre baklrsa kzar ve insann ban dndrr. Ba
dnen insann da kimi zaman gzleri kararr ve aya der. Azeriler, sabah erken saatlerde dereye
gidildiinde, suyun shibi olan varla selam verilmesi gerektiini dnrler. Aksi takdirde kzacana
inanrlar. Suya p ve pislik dkmek ay Ninesini sinirlendirir ve sonunda insanlara zarar verir.
EKEY: Krlk Ruhu. [ TKA: ekey ]

nsanlar kr ve sar ederler. Grme ve iitme duyularn yok ederler.
Anlam: (ak/ek/ek). ekip gtren (insanlarn duyularn alan) mns tar. Yakmak, akmak ve
ekmek fiilleri ile ayn kkten gelir.
ERGE YES: adrn Koruyucu Ruhu. [ TKA: erge ysi ]

Kzdrldnda adr ykt vey orta direi yerinden oynatarak yklmasna sebebiyet verdii sylenir.
Bazen uzaklaarak adr yalnz brakr ama geri dner.
ERMK: Kaplca. [ TKA: ermik ]

Scak su kayna. Termal su banyosu veya havuzu. Suyun ve/vey scan (atein) kutsalln bir araya
getiren yerlerdir. Hatt genelde aalk, dalk blgelerde bulunmas, olumlu ve ruhsal anlamda
saaltc etkiyi artrr. Yresel efsnelerde bir dan banda, amansz bir hastala yakaland iin
lme terkedilen bir gen, yaral kurtlarn yada yaban kpeklerinin kutlu bir suya vey bala girip
iyiletiini grerek kendisi de gn gece o suda vey balkta kaldktan sonra sapasalam olarak
kar. Bzen yakn yerlerde bir erenin trbesi bulunur. Suyun bu saaltc (ifa verici) zellii srad
bir olaya vey yaknlarda mezar bulunan kutlu bir kiiye balanr. Hastalkla snanan bu kutlu kiiye
iyilemesi iin Tanr tarafndan armaan edildii de dnlr. meceler Trk halk inancnda iilince
if bulunacana inanlan sulardr, ki bu durumun (her zaman olmasa bile) ou zaman ierdii
maddeler nedeniyle gerekten iyiletirici etkileri vardr. Bu inan vey gereklik bir efsne vey halk
hikyesi ile desteklenir. Bazen bu gibi yerlerde bir ermik yesi (koruyucu ruh) bulunduuna da
inanlr.
Anlam: (Cer/er/Yer). Suyun topland yer demektir. er kk Trkede ve Moolcada Yer ile ilgili
anlamlar tar. Ermenice erm (scaklk, s) szcnden geldii ne srlr ve bu mn ile de
uyumludur.

S a y f a | 99
ERTEGR: eytan. [ TKA: ertegri ]

Abaslarn en tehlikeli, gl, korkun ve en ktleridir. nsanlara geri dnlmez zararlar verebilirler.
Anlam: (er/or). Bu kk eytn ierik ile ilgilidir. Hastalk ve gzle grlmeme anlam tar. Ayrca
eksiklik, yarmlk bildiren or szc ile de dorudan balantldr. Arapa er ile bir balants
yoktur. er (Kt Ruh) ve Tegri (Tengri/Tanr) szcklerinin bileimi olduunu ne sren grler
vardr. Bu balamda eytanlarn tanrs (Ba-eytan) anlamna gelir. Moolca or szc i
anlamna gelir ve boynuzu artrr. ert biimiyle Rus kltrne de girmitir ve kavramn ilk ksmn
oluturan kelime buradan kaynaklanm grnmektedir. Certegri/Certengri (Yertengri) syleyii Yer
Tanrsn akla getirir ancak burada Yer ile kastedilen Yeralt olmaldr.
INKIS: ocuk Tanras. [ TKA: nqs ]

Clka Hann karsdr. Bebeklerin ve ocuklarn koruyuculuunu yapar.
Anlam: (Cn/n). Trkede nk/ng ate, kvlcm demektir. Bu durumda atein koruyucu
zelliiyle badatrlabilir. ocuklarn da oyunca olan ngrak ile ilgin bir kkensel ortaklk vardr
fakat ikisini birbiriyle ilintilendirmeye almak ok zorlama bir yorum olacaktr. Ayrca Cengiz ismi ile
de ilgili grnmektedir. Bu takdirde deniz ve okyanus anlamlar tar. Eski Trkede n/in szc
hakkat, gerek, doru anlamlarn ierir ve ayn zamanda ruh demektir.
IS HAN: K Tanrs. [ TKA: s Xan ]

Edeer: 1. KI HAN, HI HAN, GI HAN, 2. KIHIN HAN, KIHIL HAN
K mevsiminin tanrsdr. Bu mevsimi dzenler ve zamannda balayp zamannda sona ermesini
salar. Kn gerekleecek olaylar belirler. Kla kylerini (kn kalnan kyleri) korur. Tpk Ayaz Ata
gibi o da ocuklara armaan datmann bir simgesi hline gelmitir. s Han (K Han), mvi ve beyaz
renklerin arlkta olduu bir cbbe vey kaftan giyer. yi kalpli ve uzun sakall bir yal olduu anlatlr.
Elinde beyaz ve ok uzun bir asa tar. Banda ise ok uzun ve sivri iki boynuzu olan bir brk (balk)
bulunur. Bu boynuzlar boay (vey mamutu) anmsattndan onu tanmlamak iin K Buka (K
Boa) vey K Mamont (K Mamut) sfatlar lakap olarak taklr. K Baba vey G Babay da denir.
Anlam: s Han (K Han) deiik kaynaklara gre Yakut (Saha) inanlarndaki bir figr olmasna karn
bu dilde K kavramn karlayan szck gerekte Kihin eklindedir. Bu bakmdan kelimenin son
derece zgn bir etimolojik farkll vardr. Yaplabilecek aklama ise; Alman aratrmaclarca
kaydedilen bu adn banda yer alan Ch bitiik harfinin Almancada grtlaks/hrltl H sesi (Azerice
X gibi) olmasna karn ngilizcede olarak okunmasndan kaynaklanan bir yanl telaffuz
olabileceidir. Bu durumda doru syleyi aslnda Kh Khan (X Xan; Trke H Han) olacaktr.
IVI: Sava Cini. [ TKA: v ]

Edeer: II,
Geceleri birbirlerine ok attklar sylenir. Bu nedenle bulunduklar sylenen yerlerde darya kmaya
korkulur ve mecburen kldnda ise temkinli davranlr. Divn- Lgat-it Trkde u cmleler yer alr:
v cinlerden bir blktr. Trkler una inanrd ki, iki blk birbiriyle arpt zaman bu iki
bln vilyetlerinde oturan cinler dhi kendi vilyetlerinin halkn kollamak iin arprlar.
Cinlerden hangi taraf yenerse onlardan yana kt vilyet halk da yener. Geceleyin bu cinlerden
hangisi kaarsa onlarn bulunduu vilyetin hkan da kaar. Trk askerleri geceleyin cinlerin
attklar oktan korunmak iin adrlarnda saklanrlar. Bu, Trkler arasnda yaygndr, grenektir.
Bu szlerden de anlalaca zere eski Trk inancnda cinlerin vey ruhsal varlklarn da tabi olduklar
uluslarnn vey kavimlerinin olduu dnlmektedir.

S a y f a | 100
Anlam: (Civ/iv/v//k). lk atan demektir. ivi kelimesi ile ayn kkten gelir. vmak/avmak
szc atlamak, sramak, hzla gitmek, arpp yn deitirmek, sekmek, sapmak anlamlarna gelir.
KE: ark Cini. [ TKA: ik ]

Edeer: EKE, EKE
Dirsek boyunda cce bir cindir. Aalarn altnda yaar. Bzen istediini yaptrabilmek iin insanlar
korkutsa da aslnda zararsz bir varlktr. Yakalad kiiye saatlerce yr (ark) sylettii vey kay
(destan) okuttuu olur.
Anlam: (ik/i). Buryatada Sehe kelimesi de iitmek anlam tar. ih/ihe szc Moolcada
kulak anlamna da gelir. Moolcada iki/Ciki/Cike/Cehe/Sehe ve Tunguzcada Tiki/iki szckler iine
girmek ve bir eyin iini doldurmak mns tarlar. ik szc ise ak kemiinin ukur taraf
anlamna gelir.
OLBODAY: Ayartc Tanra. [ TKA: olboday ]

Abaslardan bir grubun banda yer alr. Sogotoh Han kandrarak onunla birlikte olduu ve ondan bir
ocuu doduu sylenir. Vot olboday (Atei olboday) olarak anlr.
Anlam: (ol). Yarmlk (dolaysyla yeraltna vey baka lemlere itlik) bildiren bir kktr. Moolcada
ula ayrmak, blmek ve ayrca ile sakatlk demektir. ulan (avlu) ise blnm yer mns tar.
OLPAN: Gezegenler Tanras. [ TKA: olpan ]

Edeer: 1. COLMAN, OLBUN, OLMUN, ULBAN, OLMAN, OLBAN 2. SULBUNDU, SOLBONDU
Moolca: SOLBON, SOLBUN, SULBAN, TSOLMAN, TSOLBUN, TSOLBON, SOLOBUN
Gezegenleri ynetir ve birbirleriyle arpmadan hareket etmelerini salar. Ad gkyzndeki en
parlak gezegenlerden biri olan Vense verilmitir. Trklerde diil olarak alglanmtr. (Moollar ise
eril olarak kabul ederler). Bir kelime benzerlii nedeniyle yanl olarak oban Yldz dendii de olur.
Bir baka gr ise de obanlarn bu yldz yn bulmakta kulland ve bu nedenle de olpann ayn
zamanda bir oban Tanras / Sr Tanras olduudur. oban klnda dalarda gezdii sylenir.
Anlam: (ol/ul/Sol/Sul). Gezegenlerin shibi demektir. Eski Moolca Solbun (gk cismi) szc ile
balantldr. Ayrca Yol/Col kkyle balants dikkate alnnca yolda gitmek mns belirir.
OR: Cin. [ TKA: or ]

Edeer: 1. ER, UR, OR, ORA, URA 2. AR
Moolca: OTGOR, UTGUR, UTKUR, ETGER, ETKER, DKR, SDKR, STKR
Gzle grlemeyen, ateten yaratlm varlk. yicil vey ktcl olanlar mevcuttur. or bzen de
ruhsal hastalk anlamna gelir. or Vurmas, or arpmas, or Demesi gibi deyimler cinlerle alkal
hastalklar ifde eder. En ok da az eilmesi, ksmi fel vey us kayb bu olayla balantlandrlr. Her
yerde bulunabilirler fakat gze grnmezler. Koruyucu ruh deildirler. orlar baboturlar fakat bir
yere bal olabilirler (yeler yni koruyucu ruhlar ise bir nesneye, canlya vey varla bamldrlar).
Aa alt, renler, ykk evler, su kylar, kpr altlar gibi doann snr olan yerlerde yaamalar
onlarn karanlk glerle olan ilgisini ortaya koyar. Demirden korkarlar. Besmele ekmek onlar
uzaklatrr. (Besmeleden ekinmeleri slamn etkisiyle gelmi bir unsurdur.) orlarn balarndaki
kalpak vey papak ele geirildiinde lr. lmeden nce de grnmezliini yitirir. nk grnmezlii
salayan bandaki kalpaktr. Yeri gelmiken belirtmek gerekir ki, masal ve destanlarda sihirli brkn
giyerek grnmez olan kahramanlar vardr. Anlatlarda bu balklarn cinlerden ele geirildiine de
rastlanmaktadr. orlarn ylan ve ku grnmnde olanlar vardr. Annda klktan kla girebilirler.

S a y f a | 101
Niteliklerine gre ikiye ayrlrlar: 1- Akora (Akor): yi ruh/cin. 2- Karaora (Karaor): Kt ruh/cin.
Ayrca orlarn daha zel niteliklere ship trleri de bulunur. Bunlar farkl zelliklere ship olsalar da
hepsinin ortak yn, soyut varlklar olmalardr. rnein, Tatar halk kltr ierisinde birbirinin
akrabas olduu sylenen iki varlktan ok sk olarak bahsedilir:
1. Bura (Kiler Cini): Evlerde ve bodrumlarda yaar. Krmz giysili kadn klna girebilen
varlklar olarak betimlenirler.
2. Arura (Orman Cini): Ormanlarda gezer. Oyun oynamay sever ve onun isteini kabul eden
olursa ldrene kadar gdklar.
slam inancna gre Cinler ateten yaratlmlardr. Kuran- Kerimde cinlerden bahsedilmektedir.
Cinlerin de Sven (Kfir) ve Esen (Mslman) olanlar hatt eitli dinlerden olanlar vardr. Kadn
erkei bulunur. Arap kkenli masallarda lambadan kan ve dilekleri yerine getiren Cin motifi olduka
yaygnlamtr. Bu masallarda biim deitirebildikleri, ok kuvvetli olduklar, zor ileri
baarabildikleri, dilekleri yerine getirdikleri, istediklerinde gze grnebildikleri, ok hzl hareket
edebildikleri gibi durumlara sklkla rastlanr. Halk inanna gre onlar daha ok geceleri harekete
geerler, sabah ezanyla birlikte vey ezandan nce de dalrlar. Toplandklar, bir araya geldikleri
yerler zellikle ssz ve terkedilmi alanlar ve ayrca han, hamam, deirmen, mezarlk, aalk alanlar
ve renler gibi yerlerdir. Bu nedenle buralar tekin olmayan mekanlar olarak alglanr. nsan, hava
kararmaya baladnda (akam vakti) vey sudan geerken yahut da aa altnda yalnz otururken
arparlar. arpt insann bedeni mosmor olur ve bir sre sonra da lr. nsanlara verdikleri zarara
Cin arpmas denir. Ecinni szc de Arapa Cin kelimesinin ouludur. Bunlar yine Mslman
Trk halklarnn inanlarnda sklkla bahsi geen kt ruhlardr. Ksa boyludurlar ve kocaman balar,
tyle kapl bedenleri, tersine duran ayaklar vardr. Biimsiz soyut bir varla dnebilen bu yaratklar
kn souk gnlerinde snmak iin evlere gelirler, gizlice yemek yerler. Ancak ne kadar yerlerse
yesinler o yemek asla azalmaz.
Anlam: (or/or). Hastalk ve gzle grlmeme, eksiklik, yarmlk anlam tar. Arapa er szc ile
bir balants yoktur. Moolcada trg, eytan demektir. Yine Moolca or szc i anlamna
gelir ve boynuzu artrr. Anadoluda cin arpm ve ruhsal hastalkl anlamnda orlu tbiri
kullanlr. ort, ert, Czart gibi syleyilerle Slav topluluklarnn halk inanlarna ve Rus/Ukrayna
kltrne de girmitir. uva kltrndeki Hert-Srt (Hartsurt) adl varlk bir ev cinidir ve kelimenin
ikinci ksm ert szc ile alkal grnr. uvaada beyazlk ve yarmlk anlamlar olan
re/re szc bulunur. Tatarcada ornav fiili brmek, sarmak, dolanmak mnlar tar.
Trklere komu kavimlerden olan Ermenicede or hastalk ve dert anlamna gelir. Farsaya ur
(uursuzluk) biiminde gemitir.
ORABA: Cin nderi. [ TKA: oraba ]

Doksan koyun derisinden krk ve seksen koyun derisinden brk (bal) vardr. Cinlerin (orlarn)
nderi olarak bahsedilir. slam kltrnde ve slam edebiyatndaki anlatlarda bahsi geen frit ile
byk benzerlik gsterir.
Aklama: fritler cinlerin en gllerinden olan soyut varlklardr. slam inancna dayal halk
kltrlerinde sklkla rastlanr. rnein Binbir Gece Masallarndaki baz yklerde yer alrlar. Srad
gleri vardr ve son derece kurnazdrlar. Byk kanatlar olduu sylenir. nsanlar gibi evlenir ve
yeraltnda kableler hlinde yaarlar. yi ve kt trleri vardr ama ounlukla acmaszdrlar.
Masallarda insanlar, zellikle gen kzlar karrlar.

S a y f a | 102
ORAMAN: Cinci. [ TKA: oraman ]

Edeer: ORAMUN, ORAMUN
Cinlerle uraan kii. Cin karc. Cinci hoca. Bu varlklarla uramak tehlikelidir. te dnyya it
varlklarn yarm, eksik, tek organl (tek elli, tek ayakl, tek gzl) olmalar nedeniyle onlarla uraan
bu kiilerin de, zihnen ve/vey bedenen yarm olduklar vey ileride olabilecekleri inanc yaygndr. Bu
anlay arplmak, arpk, arplm gibi szcklerle ifde olunur.
Anlam: (or). Cinlerle uraan demektir. Gzle grlmeme, yarm olma anlam tar. Tatarcada or
szc a, devir gibi mnlar tar ve bu balamda zaman kstndan kurtulmay ierir.
EN: Polo Oyunu. [ TKA: en ]

Edeer: GEN, VEN
1. At zerinde, tahta vey deriden bir top ile oynanan ve kkeni mlattan nceki alara dayanan, bir
oyundur. Orta-Asya Trkleri ve komu kavimler tarafndan bilinir. ou zaman Cirit ile kartrlr,
ancak kesinlikle farkldr. Geni bir alanda, iki takma ayrlm atllarn, ellerindeki aatan yaplm
sopalarla, kei derisinden bir topu kar tarafn korunan blgesine geirmeleri ve bylece say
kazanmalar esasna dayanr. Oyunun amac kiilerin at zerinde hareket yeteneklerini gelitirmek ve
savaa hazrlamaktr. Osmanl Devleti zamannda da en (Farsa; evgen) oynandna dir bilgiler
Evliy elebi'nin Seyahatnmesinde aktarlmaktadr.
2. evgen ayn zamanda Mehter mziinde kullanlan, epeevre ngraklar, ziller yada zincirler takl
bir ember ve onu yukarya kaldrmay salayan bir denein sap olarak takld algdr. Grnm
olarak Trk geleneindeki Tuu da artran evgen, yryen Mehter takmnn en nnde yer alr
ve sap yere vurularak alnr. Bu mzik letine verilen adn evgen olmas, ayn zamanda alt ksmnn
sopa nitelii de tamasyla alkaldr.
Anlam: mek/vmek fiilleri kabarmak, kprmek ve kmek fiili eilmek manas tar.
Aklama: Farsa evgen/evgan/avgan szcnn de Trke olma ihtimli yksektir. evgen vey
avgan szc evmek/avmak/apmak fiilleri ile balantldr. Szcn sonundaki -gen/-gan eki
de Trke ile uyumlu grnmektedir. apmak kelimesi at srmek mns tar. vmak/avmak
szc atlamak, sramak, zplamak, hzla gitmek, arpp yn deitirmek, sekmek, avmak, sapmak
demektir. nk bu oyun Trklerden komu kltrlere gemitir, dolaysyla isimlerin, hele de Trke
kklere uyumlu szcklerin baka bir dilden alnm olmas pek mantkl grnmemektedir. Ayrca
szcklerin Arap harfleri ile (Osmanlca, Farsa) yazmnda Vav harfi Latin alfabesindeki V harfini
karlad gibi O/, U/ seslerini gstermeye de yarar. Bu durumda bzen bu sesleri gstermek iin
kullanlan Vav sanki V gibi alglanarak okunabilmektedir. (Kimi zaman da tam tersi durumlarla
karlalmaktadr.) Dolaysyla en szcnn farkl bir okunuuna denk gelme olasl da vardr.
LDEN GELME: Srad Hayvan. [ TKA: lden Gelme ]

Kendisi vey atas lden kp gelen bir atn/hayvann olaandl. Meczen ateten doan hayvan.
Bylesi bir canl srad ve olaanst niteliklere shiptir. rnein Krolunun at byledir. Bzen
yansmas (soyun dier taraf) Sudan kma (bkz.) olarak ifde edilir. l; ssz, bitki yetimeyen vey
ok az yetien, kurak ve scak yer demektir ve halk kltrnde atei, yalnzl simgeler. Dayanklln
snand yerler olarak grlr. Evliylarn llerde gezdii de anlatlr.
Anlam: (l/l). Azericede dar mns vardr. Isszlk ifde eder. Kazaklar Temmuz ayna ilde
derler. Eski Trkedeki lde (Susama, lde Kalma) mns tar.

S a y f a | 103
TGR: eytan. [ TKA: otgor ]

Edeer: OTGOR, ETKER, TKR
tkr (itkr) adl eytn varln Byk Tfanda san klnda gemiye bindii ancak Tanr
Burhann kediyi yaratarak onun gemiyi yok etme plann engelledii Sibirya inanlarnda anlatlan bir
efsnedir. Moolcada trg/otrog, eytan demektir.
VEN: Helva. [ TKA: wen ]

Edeer: EN, GEN, UUN
Salamln ve diriliin kayna saylan ve undan yaplan bir tr yiyecek. ven helvay beyazlatmak
iin kullanlan bir bitkidir ve ven szc buradan tremitir. Smerlerdeki lmszlk otuyla
ilintilidir. Helva Trk kltrnde nemli bir yere shiptir. Karmaadan dzene, hilikten evrene geii
sembolize eder. lnn ardndan helva yaplmas, ate, su ve un (tarm ve topra simgeler) gibi
temel unsurlarn bir araya gelmesini, lmden sonra yeniden dirilii (yemek canllk demektir) ifde
eder. Kkeni ok eski alara kadar uzanan lnn ardndan helva yapma gelenei yzeysel gibi
grnse de ok derin anlamlar olan bir uygulamadr. Hereyden nce byle bir gelenein
srdrlmesi bile karmaa karsnda dzeni yeniden salamay ifde eder. Gelenek zaten (ierii
insani deerlere uygun olduunda ve doru uygulandnda) aslnda dzen demektir. Helva baka bir
adan ortak hareket etmeyi ifde eder, hep birlikte yenmesi ise ortak bilin anlamna gelir.
Anlam: (v//o). ven bitkisinden yaplan yiyecek demektir. ven/en/ven szc
Helvacotu kk demektir. mek, vmek fiilleri kabarmak, kprmek anlamlarna shiptir.
oalmak mns ile de balantldr.
U: Yamur Treni. [ TKA: u ]

Edeer: UK, , KE
Yamur yamasn dilemek iin yaplan tren. Yamur Duas mnsn da iermektedir. nsanlar bir
araya gelerek bir tren yaparlar ve katlan herkes biraz un getirerek bir yerde toplar biriktirirler.
Ardndan yamur yamas iin bir enlik yaplarak du edilir. uvalar Sumr ke (Yamur Duas)
tbirini kullanrlar ve dualarnda Turya (Tanrya) yakarrlar. zellikle Asyann Kuzeyinde yaayan
baz Trk kavimlerinde, atee verilen kurbana Vot ke (Vut ke) denilir.
Anlam: (ok/o/u). Bereket dileme mns tar. ok ve oalmak szckleri ile an kkten gelir.
ukal/okal szc zrh anlamna gelir. Yulamak (alamak) fiili ile de balantl grnmektedir.
uvaada ke szc du demektir. rnein Uy ke (Tarla Duas).
UVAK: Dedikodu Cini. [ TKA: uwaq ]

Edeer: IVAK
Tatar kltrnde yer alan bu varln insanlar kouculua (dedikoduya) tevik ettii sylenir.

S a y f a | 104
-D-
DA: Gizemli Yer. [ TKA: Da ]

Edeer: 1. TAV, TA, TAK, DAK, DAG, TAU 2. TOG
Moolca: UUL, ULA, UL
Byk bir ykselti oluturan toprak ve/vey kaya kitlesidir. Trklerde kutsal dalarn Dnynn
merkezinde olduu kabul edilir. Ortadou mitolojilerinin etkisiyle yerleen Kaf Dalar da yine
Dnynn merkezi olarak ele alnr. Mitolojik Kaf Dalar byk olaslkla geek Dnyda var olan
Kafkas Dalaryla balantldr. Ancak baz dalar Trklerce kutsal kabul edilir ve zellikle en kutsal
grlen da Altaydr. Komu kavimlerin dier bir kutsal da da Uraldr. zellikle Macar ve Ugor
kkenli kavimler iin Ural Dalar ne kar. Ayrca mitolojik baka da motifleri mevcuttur: Demir
Da, Bakr Da, Buz Da, Kil Da, Or Da, Kuz Da, Kur Da, Ak Da gibi Mitolojik dalarn en
nemli tanesi u ekildedir:
1. Altnda: Gkyzndedir. Dokuz rzgarn kesitii yerde balar.
2. Demirda: Yeryzndedir. Dokuz rman kavutuu yerdedir.
3. Bakrda: Yeraltndadr. Dokuz yeralt denizinin birletii yerdedir.
Dalar Trk halk kltrndeki bir anlaya gre insan gibi yldan yla byrler ve yalanrlar. Yer
deitirebilirler, bzen bu durumu insanlar fark edebilirler bile. Dalar da fkelenebilir, hatt kendi
aralarnda vuruabilirler ve bunun sonunda bir memleketin da dierini yenebilir. Bir gre gre
dalar canldrlar. Nart Destanlarnda Tavas adl kahramann da kadar iri olduu sylenir. Dalarn
insan biimli vey insans vasflarla dnlmesi Trklerde her zaman bir biimde kendisini gsterir.
rnein modern mzik yaklamlar ierisinde tartlmaz bir yere ship olan Bar Manonun Dalar
Dalar adl yaptnda Dalar Dalar! Kurban olam yol ver geem, / Sevdiimi son bir olsun yakndan
grem, diye seslenilmektedir. Krolu da dalara yle hitap eder:
Yce yce tepesinden yol aan
Gitmez oldu gnlmzden endien
Mrrvetsiz beyden yedir drt ken
Arkam sensin, kalam sensin dalar hey
Anlam: (Da/Dag/Tag/Tav/Ta/Tak). Kelime kknde ykseklik anlam bulunur. Moolcada
Dah/Daah szc dayankllk demektir. Eski Trke Daga, Moolca ve Tunguzca Daa szckleri
yaknlamak anlam tar. (Da/Ya/Za) kknde byklk, irilik manas vardr. rnein; Trke
Yaan/Yana, Moolca Zaan, Tuvaca aan szcklerinin tamam Fil demektir.
DA HAN: Da Kaan. [ TKA: Da Xan ]

Ouz Kaann ilk einden olan oullarndan biridir. Trk Devletinin ululuunu ve bykln
simgeler. Ongunu Ukutur.

S a y f a | 105
DA YES: Da Ruhu. [ TKA: Da ysi ]

Dan koruyucu ruhudur. Her da iin farkl bir ye vardr. Trklerdeki en kutsal da Altaydr. Altay
yesi (Altay Ezi/Eyezi/Eesi) de en nemli da ruhlarndan birisidir. Dalarn daha kk olanlarnn
koruyucu ruhu ise Tepe yesi olarak anlr. Benzer zelliklere ship farkl yelerden de bahsedilir:
1. Kaya (Kayah, Hayah, Heyeh, Heye) yesi: Kayalk blgelerin koruyucu ruhu.
2. Cara (Carah, Yar, Yarah, Yere) yesi: Uurumlarn koruyucu ruhu.
Da yesi birinin adn sylediinde dnp bakmamak gerekir. Aksi takdirde o insan alr gtrr vey
cann alr. Da yeleri bzen rdek bzen kaz eklinde uar ve gllerde yzerler, onlar ldrlrse
dalar shipsiz kalrlar. nsan klna girdiklerinde genellikle eril olarak alglanmakla birlikte baz
masallarda ve halk yklerinde sar sal bir kz grnmne brnebilir. Da yesi mzii ok sever.
Bu nedenle ku cvltlarndan ok holand sylenir.
Baz Da yeleri:
Aada ad verilen da iyeleri kendi adlar ile anlan efsnev dalarda yaarlar.
1. Kil-Han (Kildada yaar) 2. Kur-Han (Kurdada yaar) 3. Kuz-Han (Kuzdada yaar)
4. Buz-Han (Buzdada yaar) 5. Or-Han (Ordada yaar) 6. Ta-Han (Tadada yaar)
DAMGA: Boy Sembol. [ TKA: Damga ]

Edeer: 1. TAMGA, DAMA 2. TAMA
Bir nesnenin zerine bir im (iret, iz) basmaya yarayan ara, mhr demektir. Ayrca herhangi bir
eyin zerine bu letle kaznm yada boyanm olan iz, iretin kendisi demektir. Gemite bunlar
farkl Trk boylarnn deiik amalarla kullandklar simgelerdir. Hayvan, ey, silah ve tahl
uvallarnn damgaland bilinmektedir. Harzemahlar dnemine it bir eserde Mhr bast,
bugdayga (Mhr bast budaya) eklinde bir cmleye rastlanmaktadr. Ancak zellikle mevsimsel
gler esnasnda srlerin birbirlerine karmamas amacyla her boy, kendi damgasn vururdu.
Trkmenler Tama olarak sylemektedirler. Rusa'ya da birebir Tamga biimiyle gemitir.
DAMIZ YES: Ahrn Koruyucu Ruhu. [ TKA: Damz ysi ]

Ahr hayvanlarnn koruyuculuunu yapar. Smer tanrs Tammuz (Tams, Dumuz) bir bereket ruhu
olarak grlr ve Damz yesi onunla zdelemitir. Damzlk hayvan, tanr Tammuz iin ayrlan, ona
layk grlecek kadar deerli olan ve bu nedenle ahrda zel olarak beslenen hayvan mns tar.
Anlam: (Dam/Tam). Trke Dam szc at demek olduu kadar kapal bir mekan da ifde eder.
Damyan kelimesi ise mandra mns tar. Bu kkn hayvanclk ile olan balants aktr. Damz
(Tamz) szc sr ahr anlamnda kullanlan bir szcktr ve Dam/Tam kknden gelir.
DARGAN HAN: Metal Tanrs. [ TKA: Darxan Xan ]

Edeer: DARHAN HAN
Metal ocaklarn, metal iliklerini, metal ustalarn korur. Elinde bir eki ve nnde bir rs ile
betimlenir. Sylendiine gre Darhan ksa boyludur. Kendisine saygszlk yapldnda ok kzar ve her
taraf yakar. Ayn zamanda ate tanrs olarak da grlr. nk metal ve demir iilii ateten
ayrlamaz ve ate bu zanaatn bir parasdr. Metallerin dayankll ve atete dvlerek
ekillendirilmeleri bu durumun en nemli nedenidir. Demir (geni anlamda metal) yeryzndeki
hemen her toplumda gcn ve kahramanln simgesi olarak grlmtr ve askeri madalyalar ile
spor madalyalar bunun en gzel rneidir. Not: Kars Darhan Hanm ile ayn ismi tar.
Anlam: (Tar/Dar). Balantl bir kavram olan Tarhan/Tarkan szc demirci ustas demektir.

S a y f a | 106
DARGAN HANIM: Ate Tanras. [ TKA: Darxan Xanm ]

Edeer: DARHAN HANIM
Demircilie it bir tanrann bulunmas, bu meslein sdece erkeklerin tekelinde olmadn,
kadnlarn da yapabileceini gsterir. Not: Kocas Darhan Han ile ayn ismi tar.
DAYIN: Sava Tanrs. [ TKA: Dayn ]

Edeer: ZAYIN
Savalarn koruyucusudur. Askerler savalardan nce kendisinden yardm dilerler.
Anlam: (Day/Tay/Yay/Ya). Sava demektir. Dayn/Dayn szc Moolcada sava anlamna gelir.
Tuvaca ve Manucada yine Dayn kelimesi sava mns tar. Trke Yavu/Ya (dman), Yama
(saldr, hcum) szckleriyle de balantldr.
DAYIKIN: Bebek Tanras. [ TKA: Dayqn ]

Edeer: TAYIKIN, DAYIHIN
ocuun uykusunda glmesi, Dayknn onunla oynadn gsterir. ocuklar korur. Yeni yrmeye
hazrlanan ocuklarn Day Durmas da bu tanra ile ilgilidir.
Anlam: (Day/Yay/Zay). Yaratmak anlam ierir. Yavru, ocuk gibi mnlar da bnyesinde barndrr.
Atlarn yavrularna Tay denmesi ile de balantldr.
DERMEN: Gizemli Mekan. [ TKA: Deirmen ]

Edeer: 1. TEGERMEN, DEYRMEN, TYRMEN, TGRMEN, DEYRMAN 2. TGMEN
Deirmenler Trk halk kltrnde ortaklaa almay, insanlarn bir araya geliini salayan somut
birer unsur olduu gibi, ayn zamanda iinde gerekleen tekdze dn ve deirmen tann kard
dzenli sesler nedeniyle mistik bir ortam oluturmaktadr. Buralar ounlukla yerleim yerlerinden
nispeten uzak alanlarda kurulduklar iin, uygarln ve gerekliin snrndaki mekanlar olarak kabul
edilirler (tpk harbeler, mezarlklar vs. gibi). Deirmen ayn zamanda meczi anlamlara da shiptir.
En nemli unsuru olan tc ta, Dnynn dnn artrr ve tpk tt tahllar gibi
zamann yok oluunu simgeler. Gn Altn Kazk yldznn etrafnda dnd gibi bir eksen etrafnda
tezginir (dner). Bu dn zamann geiini artrmaktadr. amanlar, urasa (nefes fleme) vey
arpa (efsun, by) yaparken, yedi pnardan vey yedi deirmen oluundan aldklar yedi kap suya
demir kzdrarak atarlar. Halk kltr ierisinde zayf kalan, gelimeyen ocuklarn Avak denilen bir
hastala yakalandna inanlr. Bu hastal baks (vey hoca) Tozlandrma yntemi ile saaltr
(tedvi eder). Bu uygulamada hastann bir yakn yedi deirmene gidip yedier avu un alr. Sonra bu
deirmenlerden topladklar unlar bir araya getirilip kartrlr. Bu undan hasta olduuna inanlan
ocuun bedenine yedi hafta boyunca aramba gnleri yedier kez srlr ve Baks (yada Hoca) her
seferinde ocua okuyup fler. Bu gerekte orlar (cinleri) kovmak iin yaplr. Unun deirmenden
alnmasnn nedeni, ruhsal varlklarn yaad mekanlar olarak alglanmasyla ilikilidir.
Anlam: (De/Te/Teg/Tey). Deirmi (yuvarlak) sznden gelir (Teker/Tekerlek kelimesi ile akrabadr).
Dmek szc ile de uzaktan alkaldr (tahln dvlmesi anlamnda). Tiyer kelimesi halka
anlamna gelir, Tiyergen ise avlu (evin n bahesi) mns tar.
DERMEN YES: Deirmenin Koruyucu Ruhu. [ TKA: Deirmen ysi ]

Genelde salarna kadar apak una bulanm, ksa boylu ihtiyar bir erkek (ndiren bir kocakar) olarak
betimlenir. nana gre kt ruhlar ve kt insanlar deirmene yaklatrmaz, onlar uzak tutarak
una ve ekmee dokundurmaz. Deirmende tahl konulan kabn bo kalmamas gerektiine inanlr.

S a y f a | 107
nk teknesi bo kalan deirmeni ye terkeder. Ayn zamanda deirmene un tmeye gelenleri de

korur. Bu yzden eskiden, deirmene gelen mteriler tlen undan ona da pay brakrlarm. yi
insanlarn ununu temiz ve bembeyaz tr, kt niyetli insanlarn ununu ise kara ve kirli tr.
Deirmen kendi kendine alrsa onun geldiine inanld iin dikkatli olunur. Baz yrelerde
Deirmenta yesi (Suoruna i / Suvoruna yesi) adnda baka bir ruhun varlna daha inanlr.
Balantl Varlklar
1. DERMEN ANASI: Deirmenin Koruyucu Ruhu (Dii).
2. DERMEN ATASI: Deirmenin Koruyucu Ruhu (Erkek).
DEMRDA: Dny Da. [ TKA: Demirda ]

Edeer: TEMRTA, TEMRTAV, TMRTAV, TMRDAK
Yerle g birbirine balayan efsne da. Bzen Demir-Direk eklinde grlr. Eski bir inana gre
de aslnda yeralt, yeryz ve g kaplayan bir dan aada kalan ksm bakr, ortas demir, st
ksm altndr. Yni Demirda aslnda, Altndan orta kat olarak da dnlebilir.
DEMRKAZIK: Kutup Yldz. [ TKA: Demirqazq ]

Yerle g birbirine balayan bir eksen olarak dnlr. Baz yrelerde bu ad tayan dalar vardr.
DEMRKIYNAK: Trnakl Canavar. [ TKA: Demirqynaq ]

Edeer: DEMRGIYNAH, TEMRKIYNAH
Eanlam: DEMRTIRNAK, DEMRTIRNAH, DEMRDIRNAH, TEMRTIRNAH, TEMRTIRNAG
Dalarda veya ormanlarda yaayan, her kla giren, korkun sesler karan bir canavardr. Demirden
trnaklar vardr. ok pis koktuu, nk sudan ok korktuu iin ykanmad sylenir. Bu yzden onu
grnce akarsulara giren insanlarn kurtulabilecei dnlr. Asya varyantlarnda Tepegzn bzen
kz vey kzkardei olarak anlr. Yni dii bir varlk olarak alglanr. nsanlar etkileyerek delirmelerine
sebep olur. Baz yklerde bir avc vey bir yiit nce Demirkynak, sonra da Tepegz ldrr.
DEMRTEREK: Dny Direi. [ TKA: Demirtrk ]

Edeer: 1. TEMRTEREK, TEMRTREK, TMERTEREG, TEMRTVRK 2. DEMRDREK
Ulukayn ile ilikilendirilebilir. nk farkl ve ve lehelerde kullanlan Terek (Direk) szc aa
anlam da tar. Tanmlanrken adrn orta direine (Bagan/Baana) benzetilir. Yni bu direk
yeryzn ayakta tutmaktadr. Aslnda bzen Demir-Da eklinde grlr.
Aklama: Gcn, dayanklln ve kahramanln simgesi olan demir eski alardan beri kullanlan ve
insanlar iin gkten indiine inanlan bir metaldir. Ayrca trih ncesi alardaki ilk kesici aralar ta
vey demir kullanlarak retilmitir ve bu durumun insanln en eski htralarnda yer alr.
DENZ: Yeryz Unsuru. [ TKA: Deiz ]

Edeer: 1. TENGZ, TENGS, DENGZ 2. DNGEZ, TNES
Moolca: NGS, NGZ, INGIZ
Jeolojik olarak ktalarn i kesimlerinde bulunan ve okyanuslarn uzants olan su kitleleridir.
Yerkabuunun ukur ksmlarn doldurur. Halk inancna gre ezelde hibir ey yokken usuz bucaksz
bir deniz vardr. Sonsuzluu, yurdun geniliini ve hkann egemenliini, devletin gcn simgeler.
Akdeniz, Gkdeniz, Oddeniz gibi mitolojik denizlerden Trk sylencelerinde bahsedilir. Akdenizin ve
Gkdenizin de tesinde Oddeniz (ate denizi) vardr.

S a y f a | 108
Anlam: (Den/Ten/Teng). Deniz szcnn eski biimi olan Tengiz ve Moolcadaki Cengiz birbiriyle
balantl iki kavramdr. Cengiz kelimesi ise okyanus demektir. Meczen enginlik ve bilgelii de
simgeler. Eski Trke n/in hakkat, gereklik mns ierir. Tin ise ruh demektir ve ruhlar da tpk su
gibi ekilsiz ve saydam olarak dnlr.
Aklama: Mitolojiden ve halk kltrnden beslenen ada Trk edebiyatn tartmasz en byk
isimlerinden biri olan ve Dny apnda tannan Krgz yazar Cengiz Aytmatov da ilgin bir tesdf
eseri olarak bu ada (Mool kkenli Cengiz szcnn Krgzcadaki biimi olan ingiz adna)
shiptir. Edebi yetenei, n ve yaptlar sanki adna uygun olarak snrlar am ve yazd rnler
engin bir birikimin ve anlayn sonucu olarak ortaya kmtr.
DENZ HAN: Deniz Kaan. [ TKA: Deiz Xan ]

Ouz Kaann ilk einden olan oullarndan biri. Trk Devletinin sonsuzluu, yurdun geniliini ve
hkann egemenliini, devletin gcn, daha zel bir armla devletin denizlerdeki egemenliini ve
enginliini simgeler. Ongunu akr kuudur. Bu ku mviye alan rengi nedeniyle denizi artrr.
Aklama: Trk destanlarnda gkten inen kurt mvi (gke) bir n iindedir nk bu renk suyu
olduu kadar g de simgeler. Cengiz Hann adn bu anlaytan esinlenerek ald sylenir. Gerek
ad Temuindir ve Cengiz ismi aslnda bir unvan olarak verilmitir. Cengiz (Trkede Tengiz) ismi
okyanus mns tar ve sonsuzluu, kurduu devletin geniliini ve kendisinin ann simgeler.
DENZKIZI: Yar Kadn Yar Balk. [ TKA: Deizqz ]

Daha ok Avrupa kltrnden alntlanm varlklardr. Denizcileri arklarla bylerler. Seslerini
duymamak iin usta denizciler onlarn blgelerine girdiklerinde kulaklarn tkarlar. Ayn zamanda bu
erkekleri su altndaki lkelerinde yaamaya dvet ederler vey kandrarak alp gtrrler. Denizin
derinliklerine doru ekerken insanlarn su altnda nefes alamadklarn unuttuklar (yada bilmedikleri)
bu yzden de lmelerine sebebiyet verdikleri sylenir. Baka baz yklerde ise boulma tehlikesi
geiren erkekleri kurtaran iyi kalpli varlklar olarak betimlenmilerdir. Denizkzlar karaya knca ya
lrler yada kuyruklar bacaa dnr. Yar kadn yar balk olan bu varlklar pek ok toplumda
inanlan vey anlatlan bir kavram olmakla birlikte daha ok Bat uygarlnn ykleri dorultusunda
biimlenmi figrlerdir. Yunan mitolojisindeki Sirenler denizkzlarnn zgn bir tr olarak grlr.
DREN: eytan Piri. [ TKA: Diren ]

Edeer: 1. TREN, TYREN 2. SEREN, SEREEN
eytanlam insan. nsanlarn her tr isteklerini yerine getiren ktcl ruhlara da bu ad verilir. Fakat
bu ruhun karsndaki insan o kadar ktdr ki, onun tarafndan kandrlr. te bu kiilere Diren
denilir. Kuran- Kerimde bahsi geen eytan Evliys tbiri ile benzerlik gsterir.
Anlam: (Dir/Tir). Lnetli eytan demektir. Kk kartlk ierir. Ayrca Dirgen adl atall tarm
aracnn baz lehelerdeki farkl bir syleni biimidir. Eski Trke Tirge/Tire, Moolca Tarh, Tunguzca
Tre szckleri kfretmek, lnetlemek, hor grmek anlamlar tar. Eren kavramnn kart olarak
alglanr. Kavram olarak Evrim ve Devrim szcklerindeki kartla benzer bir durum mevcuttur.
DOA: Tabiat. [ TKA: Doa ]

nsann iinde yaad ve insan yaps olmayan evreyi tanmlar. Sylence unsurlarnn pek ou doa
ile i iedir ve doal kavramlarla ilgilidir. Dourganlkla ilgili bir szck kknden gelmesi Yer-Ana
kavram ile de balantldr. Bir eyin yaradla dir ve yapsal zelliklerinin tamamn da ifde eder.

S a y f a | 109
Doumu ve yaam anlatr. Tabiata kar yeryzndeki tm amanist geleneklerde zel bir nem
verilmi ve sayg duyulmutur. Doa amanizmde insann bir kardei olarak alglanr ve doadaki
herey insann korumas altndadr. Doa Ana anlay ise yaratc bir g olarak alglanmasyla
ilgilidir ve bu balamda bereketin, dourganln, yeryznn tanrasdr.
Anlam: (Do/Dog/To/Tog). Douran demektir. Domak fiilinden gelir. Dourganl ve diilii ierir.
DOA: rtical. [ TKA: Doa ]

Edeer: DOUN
Kendiliinden syleme ve yapma. Birdenbire iten geldii gibi syleme ve etme. Esin (ilham) ile
yakndan ilgilidir. Doatan vey Doalama (irticlen) tbirleri ile kullanlr. Allah (c.c) vergisi bir
yetenein en nemli zelliklerinden biridir. Edinime bal deil, iseldir. Tpk doada olduu gibi
dourgan ve iten gelen bir olguyu ifde eder. amanist inanlarn tamamnda doalama davran ve
dualar tanrsal iletiimin en nemli gstergelerinden kabul edilirler.
Anlam: (Do/To). ine doduu gibi demektir. Domak kknden tremitir. Dourganl ve diilii
ierir. Doa kelimesi ile ayn kkten gelir. Doru szc ile de alkaldr.
DOHSUN: kence Tanrs. [ TKA: Doxsun ]

Edeer: TOKSUN, TOHSUN
Yeraltnda yaar. Ateten yaratlmtr. Boynuzlu ve kuyrukludur ama elleri, ayaklar yoktur. Tek gz
olduu sylenir. Bir gre gre Duyar (Tuyar) Han ile ayn varlktr ve Dohsun Duyar olarak da
anlr. Fakat baz kaynaklarda Tuyarn yaln olarak kullanlmas ayr deerlendirilmelerini gerektirir.
Anlam: (Dok/Tok/Toh). Kelime kknde zarar vermek anlam yer alr. Tokmak, Tokat gibi szcklerle
ayn kkten tremitir. Szcn etimolojisi yine de tam olarak zmlenebilmi deildir. Tok
(Doymak fiili ile balantl olarak) alka kurmak mmkndr.
DOKUZ: Kutlu Rakam. [ TKA: Doquz ]

Edeer: 1. DOKKUZ, DOKIS, DOHUZ, TOKUS, TUIZ, TUGIS, TOUZ, TOKIZ 2. TOS 3. TEHER
Trklerde kutsal rakamdr. Dokuz Tu, Dokuz Ouz, Dokuz Boy, Dokuz Yer, Dokuz Gk gibi Tuva
Cumhriyetinin bakenti olan Kzl ehrinin yaknlarnda Dokuz Bulak ad verilen bir su kayna vardr.
Dokuzun as ve s katlar da yine nemli rakamlardandr. Trklerde 9, 19, 90, 99, 900 eklinde bir
sralama nem kazanr. Ayrca 19 dier kutsal ve nemli bir say olarak grlr. As katlarda ise
rakam nem arz eder. rnein masallarda kahramanlar l yol kavaklar arasnda kalrlar ve seim
yapmaya zorlanrlar. Slav kkenli olan ama kltrel anlamda Trklemi olan Bonaklarn inanna
gre Bosna Irmann 99 kaynaktan beslendii sylenir. Dokuz Arka kavram eski dnemlerde
soyluluk gsterme asndan, bir kiinin babasndan tibaren geriye doru dokuz atasnn saylmasdr.
Moollarda gneyde 99 tanr bulunur ve gn dokuz olu olduu kabul edilir. Yine Mool
mitolojisinde Arban Gurban ad verilen dokuz tp tanrs vardr. (Ancak Moollarn kutlu rakam
sekiz olarak belirginleir). Trk mitolojisinde Dnyy yaratan Kayra Han, merkezine dokuz dall bir
am aac dikmitir. Altay Trklerinin kymet inancnda denizin dibinde dokuz atall Karata vardr.
Bu ta dokuz yerinden ayrlacak, bylece kymet kopacak ve koyu sar renkli demirden atlara binmi
dokuz sava yeryzne saldracaktr. Altay ve Sibirya amanlnda kamlar ge karak dokuz katn
dolatktan sonra yere inerler. Ge kmasndan nce yaplan trende, kam dokuz kiinin tuttuu ak
bir kee zerine konarak dokuz def dndrlrd. Nart destanlarnda da zaman zaman bu rakama
rastlanr. rnein Demirci Debetin dokuz olu olduu sylenir. slam inancna gre Allahn (c.c) 99
isimi vardr ve Trklerin kutlu rakam olan 9 ile balantl olduu iin ok byk ilgi grmtr.

S a y f a | 110
Anlam: (Dok/Do/Dog/Tok). Bu kk Domak, Dourmak, Doa, Dokunmak, Doymak anlamlarn

ierir. Doksan says da bu rakamdan tremi bir szcktr. Kutlu almet kabul edilen Tu kelimesi ile
balants nemlidir. Uzak bir anlam balants ierse de Toy (enlik) szc dikkate alnmaldr.
DOLAY: Agzllk Tanrs. [ TKA: Dolay ]

Edeer: DULAY, DOULAY
Snrsz servete shiptir. Kt ruhlarn bir ksmnn nderi konumundadr. Boynuzlu ve sakalldr.
Kocaman (vey devsa) bir kpei vardr. Glgesi yoktur. Kars ve yedi olu vardr. Yakutlarn
inancndaki Tuyla adl tanr ile de byk benzerlikler gsterir. Kpei ban salladnda depremlere
neden olur. Arsan Dolay olarak anlr.
Anlam: (Dol/Tol). Musallat olan demektir. Tolga/Tulga szc ise mifer mns tar. Tolaysmak
fiili ruhsal varlklarn hasta etmesi mns tar. Dolanmak fiili ile ayn kkten gelir. Dolay szc
Anadoluda evre mns da tar. Bu balamda etrafnda dolamak anlam ierir.
DOLUN: Verimlilik Tanrs. [ TKA: Dolun ]

Edeer: TOLUN
Hayvanlarn ve ekinlerin verimli olmalarn, oalmalarn salar. Yeryzne bereket verir. Dolunay ile
balantl olma ihtimali yksektir. nk Dolunay bereketin, bolluun ve gzelliin semboldr.
Masallarda, trklerde gzel kzlar bu nedenle hep dolunaya benzetilir.
Anlam: (Dol/Tol). Bereket veren, oaltan demektir. Doluluk, bolluk anlamna gelir. Dolunay
(Tolunay/Tolgonay) da ayn en grkemli hlidir ve doluluk ve okluk, btnlk, olgunluk ifde eder.
DOYDU: lm Bal. [ TKA: Doydu ]

Edeer: TOYDU
Yeraltndaki byk denizde yaadna inanlan efsnev devasa balk. Az grtlann altnda, gz ise
ensesindedir. Belkemii ters evrilmitir. Zincirlerle bal tutulur. Ban ve vcdunu oynatnca
depremler olur, tfanlar kopar. Ad Abra ve Yutpa ile birlikte anlr. Dou ve Ortadou mitolojilerinde
Dnyy tayan balk anlay oyduka yaygndr. Fakat Trk halk kltrnde bu tama ilevi ok fazla
ilgi grmemitir. Baln yalnzca bykl ve yeraltnda yaamas daha fazla ilgin bulunmutur ve
bu yn vurgulanmtr. Ker Balkda denir. Ker szcnn anlamn kr olarak aklayan baz
grlere gre, bu onun te leme it olduunu gsterir.
Anlam: (Doy/Toy). Yeryzn yiyen demektir. Yemek, yutmak anlamlarn ierir. Doymak fiili bu
kktendir. Doydu szc Trkenin baz lehelerde Yeryz demektir. Bu balamda Yeryz Bal
vey yeryzn tayan balk olarak anlalabilir.
DNENCE: Bur. [ TKA: Dnence ]

Edeer: DNENGE
Gkyzn oniki blme ayran takmyldzlardan herbiri. Gkyz Trklerde byk bir ark vey
teker gibi alglanmtr. Burlar bu ayrlm olan blmlerden herbirinin simgesidir. Tm byk
uygarlklar gkyzne ilgi duymu ve burlar kendi sylenceleriyle bir biimde badatrmtr. Bu
burlarda grnen yldz topluluklarn deiik varlklara benzetmilerdir. Eski alardan beri,
insanlarn karakterlerinin ve yazglarnn bu simgelerle balantl olduuna inanlmtr. Eski
metinlerde Trklerin Yldzc (Uldz) dedikleri falclarn gizli Yldz bilgilerine bakarak kiilerin
gemiini ve geleceini grebildiklerine inanlr. Anadoluda bugn bile pek ok kimse Yldznme
ad verilen ok gizli bir fal trnn varlna inanr ve insanlar bunu baarabilen kiilere sayg duyarlar.

S a y f a | 111
Anlam: (Dn/Tn/Yn). Dnerek, arka arkaya, srayla gelen demektir. Dnmek fiilinden gelir. Zamann
geii ve gn dn (arkfelek) kavramyla alkaldr. Dng yani tekrar eski yerine ve konumuna
gelmek anlamn da szck kknde barndrr.
DRT E: Yaam Unsurlar. [ TKA: Drt e ]

Drt Unsur vey Drt Element olarak da bilinir. Maddenin drt hlini simgeleyen ve yaamn asal
(temel) unsurlar olarak kabul edilen toprak, su, hava ve atei ifde eder. Bu kavrama pek ok inanta
rastlanr. Madd evrenin farkl dzlemlerini sembolize eder. Soyutluk dikkate alndnda en stte ate
yer alr (Tanry simgeler), en aadaki ise topraktr (bedeni simgeler), nk en kat olan odur.
Od (Ate): Etkindir. Drt enin en soyut olandr. Tanry sembolize eder.
Kal (Hava): Etkindir. Drt enin en alglanamaz olandr. Ruhu sembolize eder.
Su (Mai): Edilgindir. Drt enin en biimsiz olandr. Yaam sembolize eder.
Yer (Arz): Edilgindir. Drt enin en somut olandr. Bedeni sembolize eder.
Ayrca bu drt elementi birbirine balayan beinci bir unsurun var olup olmad, varsa ne olaca
tartmalar da mevcuttur. Drt element gemi alarda bilimin ve felsefenin de ilgi alanna girmi ve
zerinde yzyllarca sren tartmalar ortaya kmtr.
DUMRUL: Sylencesel Kahraman. [ TKA: Dumrul ]

Edeer: 1. DOMRUL, DOMRIL 2. TUNGRUL, TUNRUL
En yetkin biimini Korkut Ata yklerinde bulmutur. Yol kesicilik yaptndan dolay Tanry kzdrr
ve cann almaya gelen Alda (slam sonras Azril) ile karlanca cann vermek istemez. Dier baka
halk anlatlarnda da farkl servenlerde grnr. Ancak hepsinde de, pervasz, kimseden
ekinmeyen, hoyrat, korkusuz bir kiilik olarak yer alr. Tanr'ya meydan okuyan Deli Dumrul, Azrilin
cann almaya gelmesi zerine Tanrnn gcn anlar. Deli Dumrul'a kendi can yerine can bulmasn
sylendiinde annesine ve babasna gider ama onlar kendi canlarn vermezler. Kars ise hi tereddt
etmeden ve kendi rzas ile cann vermeyi kabul eder. Bunun zerine Deli Dumrul Tanrya yalvarr,
Tanr da onlar balar ancak evlat sevgisinden yoksun olan annesinin ve babasnn cann almas iin
Azril'e emir verir. Deli Dumrul yks Trk halk inancnda Aylanu (can yerine can) motifinin en
gzel ve en yetkin olarak ilendii yerdir. Deli Dumrul'un suyu akmayan bir derenin zerine kpr
kurup geenden be ake, gemeyenden on ake almas Trk halk kltr ierisinde artk bir deyim
hline gelmi durumdadr. Bu ifdeye bzen u ekilde de rastlanr: Geenden iyilikle otuz ake,
gemeyenden dverek krk ake...
Anlam: (Dum/Tum) ve (Dun/Dung/Tun/Tung). Dumrul szc okun sivri ucu demektir. Ba
dumanl anlamna da gelir. Kelime kknde batmak, kaybolmak gibi anlamlar vardr. Anadoluda
Dummak, Tummak fiilleri suya tamamen batmay ifde eder.
DUYAR: Eziyet Tanrs. [ TKA: Duyar ]

Edeer: DOYAR, TUYAR, TOYAR
Ateten yaratlmtr. Boynuzlu ve kuyrukludur. Eli ve aya yoktur. lm tohumu eker. Mutsuzluk
getirir. nsanlara eziyet eder ve delilik verir. Alnnn ortasnda tek gz vardr. Bzen yar insan yar
eytan olarak tanmlanr. ayakl at vardr. Yeraltnda yaar. Bir gre gre Dohsun (Toksun) Han
ile ayn varlktr ve Dohsun Duyar olarak da anlr. Yine de baz kaynaklarda Tuyar/Toyar adnn yaln
olarak kullanlmas ayr ayr deerlendirilmelerini gerektirir. Bu husus netlemi deildir. Ulu Tuyar
(Ulu Duyar) olarak da anlr.

S a y f a | 112
Anlam: (Duy/Doy/Tuy/Toy). Szck olarak Doymak fiili ile ayn kkene shiptir. Duymak (iitmek)
szc ile olan balants da dikkate alnmaldr. Ayrca Toynak (at aya) szc ile ayn etimolojik
kkeni ierir. Toy (enlik) kelimesi ile de alkaldr.
D: Ry. [ TKA: D ]
Edeer: 1. T, T, TS, TS 2. THE 3. TL, TLE, TELE
Moolca: ZD
Uykudayken zihinde gerekleen zihinsel etkinlik(ler) ve bunlara it alglardr. Grsel armlar
eklinde oluur. Gerek olmayan ey, hayal, imge demektir. Rylar tm toplumlarda ilgi ekmi ve
teki lemden gnderilen bilgiler vey insanlarn te lemde yaptklar yolculuklar olarak
dnlmtr. Yar lm olarak alglanan uykuda grlen bu grsel imgeler teki lem ile irtibata
geiin gstergesi olarak kabul edilir. Bzen de aslnda bu dnynn bir yanlsama, gerek dnynn
te lem olduuna inanlr. Pek ok kimse tarafndan rylarn (gelecee vey olgulara dir) haber
deeri tadna inanlr. Bu nedenle dler yorumlanmaya ve bu haberlerin anlamlar karlmaya
allr. rnein ryda yumurta gren bir kadnn ocuunun olacana inanlr. slam inancnda Hz.
Yusuf en nde gelen ry yorumcusu olarak kabul edilir ve onun kssalar halk edebiyatnda da nemli
bir yer tutar. Trk halk inancnda uyku bir eit lmdr ve ruhun hareketli ksm bedeni terkeder. O
esnada gidilen yer bu lemin zdd olduu iin bzen rylar tersine yorumlanabilir. yi rylar
herkese anlatlr, kbuslar ise akarsulara anlatlr ki, alsn gtrsn diye. Azerice Yuhu szc hem
uyku hem de ry demektir. Bu balamda aslnda uyuma zaten d grme ile edeer grlr ve
uyuyan insann farkl bir leme getiine inanlr. ada bilimsel verilere gre dler insann
bilinaltnn birer yansmas olup, doru zmlendiklerinde eitli us-sal sorunlarnn
giderilmesine yardmc olabilmektedir.
Anlam: (D/T). Hayal, ry, zihinde canlanan grnt demektir. Dnmek, Dmek, Dlemek
fiilleri ile ayn kke shiptir. Ry bilinalt bir dnme eylemi olduu kadar, meczen te leme bir
dtr. Tz (ruh) szc ile uzak balants dikkate deerdir.

S a y f a | 113
-E-
EBEDE: Aa Cini. [ TKA: bd ]

Edeer: ABADA
Ormanlarda yaar. nsanlara zarar vermez. Yal bir kadn grmndedir. Ormanlarda yerlerdeki
kurumu aa yapraklarndan gelen trtlar onun ayak sesleridir.
Anlam: (Ebe/Aba/Apa). Ebe/Ebi szc pek ok lehede yal kadn anlamna gelir. Aba kelimesi
ise abla mns tar.
EBREN: Ejderha. [ TKA: Ebren ]

Edeer: EVREN
Sylencesel dev srngen. Kanatldr, korkun bir grnm vardr. Bzen devasa bir ylan olarak
betimlenir. Yeraltndaki maarada yaar ve orada bulunan hazneyi korur. Sularda vey gizemli bir
ormanda yaad da anlatlr. Bzen atein iinde barnr. Azndan ate saar. Kurakln ve lmn
simgesidir. Masallarda suyun nn keser ve brakmak iin karlnda kurban ister. Su yaam
demektir, dolaysyla onu kendi denetimine ve egemenlii altna alarak yaama ship olacaktr. Bir
baka adan bakldnda susuz brakt yeryzne lm ve karmaa getirir. teki taraftan bunlar
elinde bulundurduu iin ayn zamanda bereket ve g simgesidir. Ebren kelimesi Evren szcnn
farkl bir syleyi biimidir. Dolaysyla evren (kinat) aslnda sembolik olarak bir ejderhadr. Tpk
ejderha gibi evren de byk ve insanstdr. nsan aklyla kinatn btn niteliklerini anlamak
mmkn deildir. Trk mitolojisinde Dnynn vey Kinatn bir yada birka tane ejderha tarafndan
dndrld yni evrildii dnlrd. Bu ejderhalara ise Eviren (dndrp eviren) denilirdi.
Daha sonra szck Evren biimini almtr.
Anlam: (Ev/Eb). Kvrlan, bklen demektir. Evrilmek szcyle balantldr. Dndrmek, evirmek,
kvranmak gibi anlamlar ierir. Moolcada Ever (Eski Moolcada Ebher) boynuz demektir ve
ejderhalarn boynuzlarnn olduu yaygn bir inantr. Tunguzcada re szc ylan vey ejderha
anlam tar. Tunguzcann Ula lehesinde ise Vere szc ayn anlama gelir. Veri-elen (Vere-elen)
tamlamas Sibirya halkalarnda Ejder-Ylan demektir.
EBGE: Ced Tanrs. [ TKA: Ebge ]

Ata ruhlarnn banda yer alr. Yeraltndaki bir maarada yaar. G boynuzlar takar.
ECENE: Cce. [ TKA: Ecene ]

Edeer: EENE
Eanlam: BLZ
Trk masallarda ksa boylu insan (cce) kelimesi karlnda kullanlan bir kelimedir. zellikle Avrupa
kltrnn etkisiyle ormanda yaayan vey yeraltnda maden ocaklarnda alan Yedi Cce motifi
olduka ilgi grmtr.

S a y f a | 114
EEGZ: Tekgzl Dev. [ TKA: Eegz ]

Edeer: EGZ
Bann zerinde tek gz olan canavar. Tek gz eytanilii simgelemektedir. Tepegzn bir trdr.
Anlam: Ee ve Gz szcklerinin bileik hlidir. Ee szc gs kafesi demektir, belki de bu
varln gz gsnn zerindedir. kk ise hastalk, eytnlik gibi anlamlar barndrr. Yine
eiklik, erilik anlamlar ile de alakaldr.
EKN YES: Ekin Ruhu. [ TKA: Ekin ysi ]

Edeer: EGN YES, KN YES
Eanlam: ARI YES, ARU YES
Ekinin koruyucu ruhu. Ekinlerin iinde yuvarlanmay sever. Tarlada yangn ktnda ters tarafa
fleyerek sndrr. Bir demet ekin ona armaan olarak biilmeden braklr ve buna Kr Sakal denir.
Zayf kalm ekinlerin bulunduu yerlere Ekin yesinin ayak izleri denir. Kimi zamanda ekinin iinden
hafife esen rzgarn onun geiinden kaynaklandna inanlr. Anadoluda trpanla ekin biilirken
farkna varlmadan ylanlarn kafas vey vcdu da kesildiinde bu kesik gvdeye saygszlk yaplmaz,
sessizce gtrlp tarlann kenarna braklr. Bu anlayn kkeninde de yine Ekin yesi inanc bulunur.
Anlam: (E/Ek). Ekin szc ekilmi olan ey demektir ve Ekmek fiilinden tremitir. Tahl unundan
yaplan yiyecek olan ve Trklerde kutlu bir yiyecek saylan Ekmek ile ayn kkene shiptir. Ayrca
kltr anlamndaki Ekin/Ekin ile esesli ve benzer anlamldr, ayn kkten gelirler. Eski Moolcada
Ekin (gnmzde Eh) balang demektir.
Balantl Varlklar
1. EKN ANA: Ekinin Koruyucu Ruhu (Dii).
2. EKN ATA: Ekinin Koruyucu Ruhu (Erkek).
Ayrca farkl bitki trlerine bal olarak farkl ekin iyelerine rastlanabilir: avdar yesi, Arpa yesi,
Buday yesi, Yulaf yesi, Yonca yesi, Ot yesi, ayr yesi, imen yesi gibi Hatt hasat sonras
biilmi ot ve ekinler iin Kes yesi, Saman yesi gibi iyeler de mevcuttur.
ELBS: Kavga Tanrs. [ TKA: Elbis ]

Edeer: ELVS, LVS, LBS, YLBS
Sava tanrs olarak da alglanr. Acmaszdr ve insanlara acmaszl telkin eder. Sava bir karakteri
vardr. eytn zelliklere shiptir. slamn etkisiyle bu szck (l ve b harflerinin kolayca yer
deimesi nedeniyle) blis ile zdelemitir. Fakat aslnda Trkede pek ok olumsuz anlam
barndran Yel kknden tremitir. Savalardan nce bu tanr arlr ve adna trenler yaplr. Onun
syesinde dmann att oklar geri kendisine dner. Dmannn lmesini isteyen kim varsa ondan
yardm diler. Yakutlarn inanlarnda sava ruhu ve savalarn koruyucusu olan lbisden g ve
yiitlik vermesi iin yardm istenirdi. O dmann yreine girerse, yenilgi onlar iin kanlmazdr.
Savatan nce dmannn yenilgisi aman iin gn gece tren yapar. Bir amann
gerekletirdii trende; Ey insanlar deli eden, akllar balarndan alan lbis Kaan! eklinde
seslendii yazlmtr baz kaynaklarda. Elbis Kuha / lbis Kha olarak da anlr.
Anlam: (Yal/Yel/Hal/Al/El/l). eytn zellikleri anlatan Yelbi szc ile ayn kkten gelir. Yelvi ise
sihir mns tar. Al/Hal kk ktl ve uzak bir anlam olarak atei artrr. Yel ruhsall, hz ve
grnmezlii ifde eder. Arapa blis ile tesdf olarak biimsel hatt anlama dayal benzerlik
dnda etimolojik bir ortak yn yoktur. Albs adl varlk ile de alkal grnr. El kk zerinden ise
tutmak, yakalamak manalarn ierir.

S a y f a | 115
ELLEY ve ECEY: dem ve Havva. [ TKA: Elley v Ecey ]

Elli kapl, krk pencereli, otuz kirili bir evde yaarlar. Saban ve tarla srmeyi kefetmilerdir.
nsanolunun soy atas ve soy anas olarak anlrlar. lk insan (ilk erkek ve ilk kadn) kavramlarna tm
kltrlerde ilgi duyulmutur, nk insann yeryznde ne zaman ve nasl var olduu sorusu dima
merak edilmitir. Benzer biimde gnmzde de bilimsel olarak antropolojinin ilgi alanlarndan birisi
insanolunun yeryzne yayl srecidir. Eski Trk inanlarnda ilk insana dair anlatlarda farkl
isimler yer alsa da en sk rastlanan kii Elley ve kars Ecedir.
1. Elley: dem.
Edeer: ELEY, ELE
lk insan. Yaratlan ilk kii. nsanlarn atas. Gkte yaamaktadr, sonradan yeryzne gnderilmitir.
Ne bir ulusa ne de bir boya (kableye) ship deildir. lk nceleri ei de yoktur. Yeryzne
gnderilirken Ulukayn/Ulukaynn nnde kendisine su, ate ve demir verilmitir. Karsnn ad
Eceydir. kzleri tarla srmede kullanan ilk kiidir. Kten (saban) srmeyi bulan kii de odur. Trk
halk inancnda Kmz kefettiine de inanlr. Kmz ime treni de ona ittir. Bzen halk yklerinde
Gklerden mi indii yerden mi kt belli olmayan kii olarak betimlenir. Bzen de gkten dt
sylenir. Atei elde etmitir (bulmutur vey ona gnderilmitir). Yurdundan kovulduu sylenir ki, bu
anlay Cennetten kovulma motifiyle de rtr ve byk dinlerin etkisiyle amurdan yaratld
inanc Trk halk kltr ierisinde de yerlemitir. Kaynbabasnn ad ise Omogoy Handr. slam
inanc ile birlikte ilk insana Tanr tarafndan kendisine eyann (dnyevi varlklarn, nesnelerin)
bilgisinin retildii anlay da kabul grmtr.
Anlam Elley: (El/Al/Hal). Yurt shibi demektir. Alay (askeri birlik) ve Halay szckleri ile ayn kkten
gelir. El/l ise yurt demektir. Anadoludaki Ellez (lyas) ad ise slam ncesi alardan kken alr.
nsann yeteneinin kullanmn salayan organ ve emeinin en nemli simgesi olan El ile de
balants dikkate deerdir.
2. Ecey: Havva.
Edeer: ECE, EE, EJE
Yeryzndeki ilk kadn. Elleyin (vey baz topluluklardaki dier adyla Trngeyin) ei. Smerlerdeki
Ecem (Kralieler Tanras) ile de balantldr.
Anlam Ecey: (Ec/E/Ej/E). Kralie mns tar. Szcn Smer kkenli olduu sylenmektedir.
Trkede byk kzkarde, kralie anlamlar vardr. Trkede / dnmyle E kkn de iret
eder. E hem hayat arkada hem de diilik anlamlar ierir. Moolcada anne demektir. Trkede ise
abla, kralie gibi anlamlar vardr.
EMEGEL: ocuk Tanras. [ TKA: Emegel ]

Edeer: EMEGEL
ocuklar ve bebekleri korur. Kk ocuklarn balarna gelecek kazlar nceden grr ve engel olur.
ocuklar hastalandklarnda kadn amanlara onlar iin uygun ilalar hazrlama yollarn gsterir.
Sibirya Trklerinde Emehsit (Nine) ad verilen varlklarn kadn hastalklarna neden olduuna
inanlr. Emegel onlarn neden olduu hastalklar iyiletirir.
Anlam: (Em/Am). Eski Trkede Emege/Emeke bykanne ve yal kadn demektir. Moolca Emege
szc nine, Emgen ise yal kadn demektir. Ayrca Emmek fiilini artrr. Em kk ila ve diilik
anlamlarna shiptir. Mool ve Trk lehelerinin hemen tamamnda diil anlamlar ve emzirme
ieriini barndrr. Tunguzcada da yine diil akrabalklarn bazlarn tanmlamakta kullanlan bir
szcktr. Manuca Emhe szc kaynana mnsna gelir.

S a y f a | 116
EMEGEN: Dev. [ TKA: Emegen ]

Edeer: MEGEN, EMEEN
Kafkas efsnelerinde irkin, bazen ok bal devasa yaratklar olarak betimlenir. Nart efsnelerine
gre Dnydaki btn ktlklerin kayna bu devlerdir. Emegenlerin saylar olduka fazladr ve her
ayda bir doum yaparlar. Her doumda yzden fazla ocuk dnyya getirirler. Emegenlerin yer
almad hibir Nart destan yoktur. Nart kahramanlar srekli Emegenlere kar savarlar ve
gleriyle, zeklaryla onlar her zaman yenmeyi baarrlar. Fakat yine de onlardan ok korkar ve
ekinirler. nk Emegenler, yakaladklar zaman insanlar yerler. Tanrlar, yeryzn Emegenlerin
ktlnden korumak iin Nartlar yaratmtr ve srekli savap durmaktadrlar.
Anlam: (Em/m). Dii Dev demektir. Bu balamda gerekte diil varlklardr. Emen szc ruh, can
demektir. Bu kelimenin Kafkasyadaki dier halklarn dilleriyle ilgisi daha ar basar. Tunguzlarda
koruyucu ruhlara verilen Amaka adyla da balantldr. Sibirya Trklerinde Emehsit (Nine) ad
verilen varlklarn kadn hastalklarna neden olduuna inanlr.
EMEGEY: aman Ruhu. [ TKA: Emegey ]

Edeer: 1. AMAGAY 2. AMAGAT, EMEGET, EMEKET
amann varlnda kk salar. Kel ve parmak kadardr. Bu ruh olmadan aman olunamaz. amana yol
gsterir. aman ldnde ku grnmnde dar kar. amann mezarnn yannda vey stnde
byyen aata yaar ve mezarn saygnln, temizliini korur. Keltegey (bkz.) ile birlikte anlr.
Anlam: (Em/Am). Koruyucu ruh demektir. Emen szc ruh, can manas tar, ayrca aa dikmek
iin alan ukuru da ifde eder. Tunguzlarda koruycu ruhlara Amaka denir. Telet Trkleri ise bu
ruha Emegen ad verirler. Emegen, Kafkas dillerinde Dev mns tar. mek/Emek (biryerde olmak,
g tketmek, i yapmak) fiili ile balantldr.
EMLEK: ifal Blge. [ TKA: mlk ]

Bedenen vey ruhsal olarak if bulunan bir yerleim birimini vey yreyi ifde eder. ounlukla o
blgede bulunan evliy mezarlar ile ilikilendirilir. Anadoluda bu ad tayan kyler hatt pek ok
kyn toplamndan oluan yreler vardr. Mitolojik bir kiilik olan Ulu Trkn olu olan Amlak ad
ile de alkal grnmektedir. Bu isim de if vericilii temsil eder.
Anlam: (Am/Em/m). if veren, tedvi eden demektir. Emlemek fiili ila vermek, iyiletirmek,
saaltmak anlamlarna gelir. Kelime kk ila, az, diilik ve iret bildirir.
ENEGE: Koruyucu Ruh. [ TKA: Enege ]

Edeer: ENEKE
nsanlarn, amanlarn vey doal varlklarn koruyucusudurlar. Gkkuana baz topluluklarda
Enekemkuak / Enekemkorak ad verilir. Anadoluda ocuk oyunlarnda byk ve tpk gkkua
gibi renkli bilyelere Eneke denir.
ERBR: Kurtadam. [ TKA: rbr ]

Dolunayda kurda dnen kii. skitler, baz olaanst byclerin her yl birka gn iin kurda
dntklerine inanyorlard. Kurda dnen bu kiinin yalnzca insan sesi ve insan gzleri ayn kalrd.
nsan eti yiyen bir varlk olarak kabul edilir ve kurtadamlar zellikle Avrupa toplumlarnda en ok ilgi
duyulan mitolojik figrlerden birisidir. Dolaysyla anlatlanlar Bat kltrnn etkisi altnda kalmtr.
Dileri ile peneleri sklkla abartl olarak vurgulanr. Dolunayn etkisiyle bu durumun ortaya kt
kans yaygndr. Trk kltrnde diilerine Ebr/br denir.

S a y f a | 117
Anlam Erbr: Er (erkek) ve Br (kurt) szcklerinin bileik hlidir.

Anlam Ebr: E/ kavram eski Trkede ve Moolcada diilik bildirir. Kurtkadn demektir.
Aklama: Farkl corafyalarda Kurtadamlara benzer baka yaratklara da rastlanmaktadr. stanbul

efsnelerinde bahsi geen Kedi Kadnlar bunlara rnektir.
ERBKE: Yar nsan Yar Ylan. [ TKA: rbke ]

Edeer: ERBKE
Yar insan yar ylan olan varlk. Bu varlklarn banda Ylan Ana ve/vey Ylan Ata bulunur. Daha ok
masallarda bellerinden aas ylan, st ksm ise insan eklinde betimlenirler. Bu yaratklarn
insanlarn hastalklarna if olduuna inanlmas ise ylann tbbn simgesi olarak grlmesi anlay ile
de alkaldr. Dii olanlar iin Ebke/bke tbiri kullanlr.
Anlam Erbke: Er (erkek) ve Bke (ylan) szcklerinin bileimidir. Ylan-Adam demektir.
Anlam Ebke: E/ kavram eski Trkede ve Moolcada diilik bildirir.
ERDENEY: Haber Tanrs. [ TKA: Erdeney ]

Edeer: ERDENAY, ARDANAY
Tanrlarn haberlerini insanlara iletir. Uan beyaz bir at vardr. Habercileri ve ulaklar korur, elilerin
balarna zarar gelmesine engel olur. letilerin deitirilmeden, olduu gibi ulatrlmasn salar.
Anlam: (Er/Ar). Anadoluda Erden szc katksz, erdemli, sadk demektir.
EREK: Sylencesel aman. [ TKA: rk ]

lgenin kzlarndan biriyle evlenmitir. Son derece gldr ve sra d yetenekleri vardr. Tatar
inanlarnda bir lm Melei olarak bilinir. Moollara gre Ergil adl kii amanlarn atas saylr ve
bu isimle balantl grnmektedir. Arah adl ruh tanrs ile de balantldr.
Anlam: (Er/Ar). Kelime kk ama, hedef bildirir. Gllk anlam da bulunur. Moolcada Ereh
kelimesi aramak; Eregtey ise erkek anlamna gelir. Aramak fiili ile ayn kkten gelir.
EREKE ve CEREKE: Bitki Tanrs ve Tanras. [ TKA: Ereke v Cereke ]

Soluklaryla bitkilere, otlara, can verirler, aalara iek atrrlar. Alahn Hatunun ocuklardr.
EREN: Evliy. [ TKA: Eren ]

Edeer: 1. ARAN 2. REN, YREN
Eanlam: ERM
Kendini Tanrya ve onun yoluna adam, srad iler baaran ve Tanr tarafndan korunan, yardm
edilen kutlu kii. Olaanst sezgileri ve yetileri vardr. stedikleri zamanda istedikleri mekanda
bulunabilirler. Dularnn kabul olacana dir bir inan vardr. Allahn izni ile yamur
yadrabildiklerine dir genel bir kan bulunur. Du ederlerse bol yamur yaar ve bereket gelir. Da
eteklerinde dolar, dalarda ve maaralarda yaar. Dalarda geyikler vey elikler (da keileri) ile
gezer. Bu hayvanlarla konuabilir, hatt onlarn klna girebilirler. Halk kltr ierisinde, onlarn
istedikleri takdirde herhangi bir yere annda ulaabileceklerine inanlmaktadr, yni zaman ve
mekann snrlarn aabilme yeteneine ship kiiler olarak grlrler. ok uzak yerlerde gerekleen
olaylardan haberdar olur. Darda kalanlara yardm ederler ve bazen grnmeleri bile yeterlidir. Avclar
yredeki tannm Erenler adna vey onun hrmetine du ettiklerinde avlarnn uurlu geeceini
dnrler. Baz halk yklerinde ise Erenlerin, lm olan da keisini dirilttii bile anlatlmaktadr.

S a y f a | 118
Baz erenler savadr ki, Tanrnn dinini yaymak ve vatan korumak iin vuruurlar. Bunlara Alp Eren
denir. Bylesi erenlerin atlar da kendileri gibi kutludur ve bir dadan baka bir daa atlar,
uurumlardan aaya atlayarak iner. Atlad dalarda, bir tan vey kayann zerinde bu atlarn
ayak izleri kalr. Erenlerin kurganlarnda vey trbelerinde kllar saklanr ve bu kllarn zerine
yemin edilir. A Eren denilen ve daha nemli bir yere ship olan kiiler bzen olacak eyleri nceden
bilirler. Hastalklar iyiletirebilir, atete yanmazlar. Tm ilimlerin kaplar onlara aktr. lemin
srlarn Yaradann izin verdii lde anlarlar. Kssalarda bir pencerenin perdesini hafife aralayp bir
mride gizli lemlerden bir grnty gsterebilirler. Onlara kl, ok, zehir etki etmez. Auyu (zehiri)
itiinde bal olur. Yalnzca Allah'a gvenirler, ondan bakasn dost edinmezler. Bu nedenle yarnlar
iin endie tamazlar. Btn olaylarn yaratcs olarak Allah' bilirler ve Dnydaki hibir olay
karsnda endielenmezler. Krgzlarn halk inanlarna gre gzle grlemeyen, gzlerden rak
dalarda yaayan Yitik Eren (Yitkin Eren / tkin Eren) vey Kayp Eren (Kayberen, Kaybaran) ad
verilen ermiler hayvanlar korurlar. Onlar yaadklar yerin yesidirler (shibidirler). Dada bir tehlike
ile karlaanlar ondan yardm isterler. nsanlar onlara saygszlk etmekten ok korkarlar. Bir efsneye
gre hi ocuklar olmayan bir kar kocaya yalanp gten dtklerinde Tanr krk ocuk verir. Onlar
bu ocuklara bakamaz ve gtrp daa terkederler. Kayberenler gelip onlar himyelerine alrlar ve
bytrler. Bu krk ocuk daha sonra gze grnmeyen Da yelerine (koruyucu ruhlara) dnrler.
Abdal, Dnydan ve nmetlerinden vazgemi, kendisini Allah (c.c.) yoluna adam kutlu kiidir. Evliy
vey dervi demektir. Abdal, hakikatin (gerein) bilgisine ulamtr. nsanlardan uzakta, bzen
ksmen ileke bir yaam srerler. Baz istisni durumlar dnda, gerekmedike aslnda kimseye
grnmezler. Ndiren insanlara t verirler ve bunlara uyulmasn isterler. Yakutada (Sahacada),
amanlara Abdal eklinde sfat olarak verilen bir szck bulunur. Azerbaycanda ok sayda halk
ozan yetitirerek n sald iin, Abdal adn alm olan bir ehir bile vardr. Pir ise mutasavvf,
ermi, eyh, evliy gibi anlamlara gelir. Meczen herhangi bir konunun uzman demektir. Bir sanat
vey bilim dalnn mnevi kurucusu ve koruyucusudur. Ayrca bir meslek rgtlenmesi olan hilikte
pek ok peygamber bir meslein piri saylr. rnein:
- Hz. dem: iftilerin, - Hz. sa: Marangozlarn, - Hz. it: Pamukularn,
- Hz. dris: Terzilerin, - Hz. Salih: Devecilerin, - Hz. brahim: Stlerin,
- Hz. smail: Avclarn, - Hz. shak: obanlarn, - Hz. Zlkifl: Frnclarn,
- Hz. zeyr: Baclarn, - Hz. lyas: Dokumaclarn, - Hz. Davud: Demircilerin,
- Hz. Yunus: Balklarn, - Hz. Yusuf: Yorumcularn. - Hz. Nuh: Gemicilerin.
Anlam: (Er/Ar). stediine ulaan demektir. Ermek fiilinden gelir. Olgunluk, mkemmellik, ykselme
anlamlarna shiptir. Manu dilinde ren szcnn geyik anlamna gelmesi ise tesdften te bir
durumdur ve erenlerin geyik klna brnebilmeleri ile alkaldr. Moolca Aran/Haran ise insan
demektir. Yakutadaki Eren szcnn umut anlamna gelmesi de dikkat ekicidir. Gerekten de
Trk inannda erenler insanln umududur ve Dnynn onlarn hrmetine yok olmad dnlr.
ERGENE YES: Mden Ruhu. [ TKA: Ergene ysi ]

Her mden ocann kendi yesi (Koruyucu Ruhu) vardr. Bu iye, insan gzne gzkmez, fakat slk
alar, kedi miyavlamas ve bebek alamas, kpek ulumas gibi sesler karr. alan iilere yardm
eder, mesel mden oca kecei zaman iilere; Gidin, diye seslenerek onlar kazdan korur.
Trk kkenli iilerin Ukrayna, Rusya gibi lkelerde mden iiliine gittiklerinde dhi buralarda bu
yeye du ederek yardm diledikleri anlatlr. Mden ocaklar Trk kltrnde gizemli yerlerdendir.
Anlam: (Er/Erk/Erh). Mden oca demektir. Erge szc kap, eik vey basamak anlamna gelir.

S a y f a | 119
ERGENEKON: Kutsal Yurt. [ TKA: Ergeneqon ]

Edeer: ERGENEKN, ERGENEKEN
Destana gre Trkler (baz metinlerde ise Moollar) dmanlar tarafndan yok edilip kltan geirilir.
Burada yok edilen halk rivyete gre Ouz Han soyundan l-Han'n kavmidir. Yalnzca iki kadn ve iki
erkek kalr. Bu iki erkein ad Negz ve Kyandr (baz kaynaklarda Tuguz ve Kayan). Kyan adl gen,
l-Hann kk oludur ve Nekz de yeenidir. Yaban koyunlarnn yrd bir yolu izleyerek yksek
bir daa ularlar. Baka bir rivyette ise bir kurdun ayak izlerinin peinden ilerlerler. Sarp yollardan
aarak dalarn arasnda bir yere varrlar. Burada da dar bir geit bulurlar ve iinden geerler. Tanrya
krederek burada kalmaya karar verirler. Bu dalarn arasnda bulunan yeillikler iindeki alanda
yaar ve oalrlar. Atalarnn buraya geldii geit yllar iinde unutulur. Fakat daha sonra saylar
artnca bu yurda smaz olurlar ve kmak isterler. Ancak atalarnn geldii geidi bulamazlar, nk
byk ihtimalle o yol bir depremde kapanmtr. Bir demirci, dan belirli bir ksmnda topran altnn
tamamen demir olduunu ve burann eritilerek alabileceini syler. Bylece mden bulunan kesimi
eriterek kabileceklerini anlarlar. Demirin bulunduu yere tepe gibi odun ve kmr dizip ve inanlmaz
byklkte bir ate yakarlar. Yetmi tane devasa krk yaparlar ve atei harlayarak madeni eritmeye
balarlar. Demir eriyip alr, Trkler eski yurtlarna dnerler. Trk ve Mool boylar buradan
yeryzne yaylrlar. Bu yolculuklarnda kendilerine kutsal bir kurt yol gsterir. Onlarn ktn duyan
dman yine saldrr ama bu kez saylar oktur ve atalarnn cn alrlar. Ergenekon'dan ktklar
gn olan 21 Mart'ta her yl bayram yapmaya balarlar. Bu olayn ansna bir demir parasn kzdrrlar,
Hkan demiri rsn stne koyarak dver. Bu gelenek bugn bile Trk devletlerinde zaman zaman
Devlet Bakanlar ve Cumhurbakanlar tarafndan tekrarlanr. Ergenekondan kn yldnm
Navruz Gndr. Bu yzden Navruzda rslerde demirler dvlr, ateler yaklr ve zerinden atlanr.
Demircilik de kurtuluu salayan efsnev demir ustasnn ansna, bu nedenle kutlu bir meslek kabul
edilir. Trk Milli Marnda Yrtarm dalar, enginlere smam taarm, (stiklal Mar - M. Akif
ERSOY) szleriyle bu efsneye gnderme yaplr. Ergenekondan karken Konrat (Kongrat) boyu dier
boylardan nce davranp kmak istemi ve dzeni bozarak karklk karmtr. Bu nedenle Tanr
tarafndan cezlandrlarak ayaklarna bir ar verilmitir. Rivyete gre bu boydan gelen herkesin
aya arr. Ergenekon Destan olarak bilinen bu yk, iki ana ksmdan olumaktadr:
1. Dalarn arasna yerleilmesi ve daha sonra burada oalma.
2. Dan eritilmesi ve yol gsterici bir bozkurdun yardmyla dar kma.
Anlam: (Er/Erk/Erh). Ergene (mden oca) ve Ken/Kn/Kon (geit, at) szcklerinin bileik hlidir.
Ergitmek/Eritmek fiili ile olan balants da ilgi ekicidir. Ergene szcnn sarp yer mns da tar.
Glk, zorluk anlamlarn barndrr. Erk (g, kudret) szc zerinden ise glenilen yer mns
karlabilir. Gerekten de Trk-Mool soylar bu gizemli blgede glenerek trih sahnesine
kmlardr. Erke szc ise enerji, bir eyi baarabilme yetenei anlamlarna gelir. Korumak
anlamn da tar. Moolcann deiik lehelerindeki Ergenek/Erginek/Hergeneh/Ergeneg szckleri
de dolap vey sandk demektir. Ken/Gen kelimesi ise geni yer, kenar anlamlar tar.
Aklama: Ergenekon Destann ilk kez yazl olarak kayda geiren kii Moollarn resmi trihisi olan
Reidddindir. lhanl hnedan dneminde sarayda vezirlik grevi yrtt de bilinmektedir. Daha
sonra idam edilerek ldrlmtr. Reidddinin Ergenekon Destann btnyle Moollatrd
ne srlr. Benzer ama tersi bir iddia da Cumhriyet Dneminde Ykup Kadri Karaosmanolu iin
ortaya atlmtr ve bu destan Trkletirdii ynnde eletiriler bulunur. Oysaki trihsel kaynaklardaki
veriler bu tr tartmalara gerek olmadn ortaya koymaktadr. nk Ergenekon Destan hem
Trklerin hem de Moollarn ortak kltrel unsurlarndan birisidir.

S a y f a | 120
ERG: Nimet. [ TKA: Ergi ]

Edeer: ERG
Tanrnn insanlara yararlanmalar iin bahettii eyler, zellikle yiyecek, iecek ve giyecekler. Ltuf,
iyilik. Daha geni bir anlamla insann yaamn srdrebilmesine olanak salayan her trl doal unsur
ve imkanlardr. Kiinin ship olduu yetenekler ve bilgi birikimi de buna dhildir.
Anlam: (Er). yi bir eyi elde etmek vey iyi bir duruma ulamak demektir. Bolluk, refah gibi mnlar
da barndrr. Ermek (ulamak, kavumak, edinmek) fiilinden tremitir. Erimek fiili ile alkaldr.
Kelime kk olgunluk, mkemmellik, ykselme anlamlarn ierir. Vermek fiili ile uzak anlam balants
ise Tanr tarafndan verilmesini ierir. Erk (bir ii yapabilme gc, kudret) szc ile de alkaldr.
ERKE: Ayartclk Tanras. [ TKA: Erke ]

Edeer: RKE
Batan karc, ayartc tanra. Nazl ve cilveli olarak tanmlanr. Erke Sultan (Erke Solton) da denir.
Anlam: (Er/r) ve (Erg/Erk/Erh). Gl, kuvvetli, otorite shibi demektir ve egemenlik anlam vardr.
Baz lehelerde arzu, istek mnlarna gelir. ve, cilve, naz ieriine de shiptir. Ayrca ayartma
anlam da tar. Erk (otorite, g, iktidar) szc ile ayn kkten gelir. Ayrca rkilmek (korkmak,
sramak, titremek) fiili ile de balantl grnmektedir. Ergen (olgun) szcyle alkas da yetenek
ve elde etme gcn ifde eder. rke szc Tatarcada mark anlam tar.
Aklama: Teletlerde Erkey Han adl bir tanrnn varlndan bahsedilir. Fakat Han (Kaan) sfatnn
kullanlmas onun eril olduunu akla getirmektedir.
ERKENEK: Parmak ocuk. [ TKA: Erkenek ]

Edeer: 1. RKENEK 2. ERNEK, RNEK 3. ERKECEY, RKECEY 4. RKEYEL 5. ERKECEL
Parmak boyunda bir insandr. Eski Trk inancna gre ruh baparmakta bulunur. Erkenek o ruhu
simgeler. Trkler, insanlarn binlerce yldr, boylarnn ve mrlerinin ksaldna inanrlar. nana
gre, eskiden insanlar ok iri ve uzun, ayrca daha uzun mrlym, binlerce yl yaarlarm. Kuran-
Kerimde Hz. Nuhun 950 yl yaadn syleyen yet bu ngry destekleyen bir gr olarak ifde
edilir. Trk halk inanna gre insanolunun boyu ve mrleri ksalarak bugnk durumlarna
ulamtr. Buna bal olarak halk kltrnde insanlarn klerek bir cce hatt parmak kadar
kalacana inanlr. Eski Trk inancna gre ise br dnydaki insanlar da ok kk boyludur. Avrupa
masallarndaki Parmak ocuk motifini akla getirmektedir. Grimm masallarnda ve Avrupa halk
anlatlarnda yer bulur. Azeri masallarndaki Crtdana da ksmen benzer. Kurnaz, zeki, tlihli bir ocuk
olarak grnr. Fakat Erkenek tamamen zgn ve farkl bir varlktr. Kurnaz, okbilmi, hazrcevap bir
ocuk olarak tanmlanr. Deiik mceralarda zeks syesinde sorunlarn stesinden gelir. Bu
mceralarda farkl diyarlara yolculuklar yapar.
Anlam: (r/Er). Kk kii demektir. Moolcada Erhi/Erhiy/Herekey/Hereg (Eski Moolcada Erekey)
kelimeleri baparmak anlamna gelir. Eski Trkede Ernek/rnek/rgek/Ergek/Erbeh parmak vey
baparmak mns tar. Baparman insan ruhu ile de alkas olduu dnlr.
ERKL: Uzay Tanrs. [ TKA: Erkli ]

Yldzlardan, gktalarndan ve gk nesnelerinden sorumludur. Ad gezegenlerden birisine (Satrn)
verilmitir. Not: Erlik Han ile kartrlmamaldr.
Anlam: (Erk). Otorite shibi, gl, kuvvetli demektir. Szcn farkl bir syleyi biimi olan Erkli
kelimesi de benzer mnlar tar. Erk (otorite, g, iktidar) szc ile ayn kkten gelir.

S a y f a | 121
ERLK: Ktlk Tanrs. [ TKA: Erlik ]

Edeer: RLK, YERLG
Moolca: ERLEG, YERLEG
Macarca: RDG
Ktlklerin kayna olarak grlen tanrdr. Kara bir Gne ile aydnlatlan yeraltnda akan rman
kenarndaki, yksek bir dan eteinde krk keli ta vey demir saraynda yaar. Tlsml elik bir
mzra vardr. Salar, gzleri ve kalar ile at karadr. Kara renkle simgelenir. Kendisine kara at
kurban edilir. atal (iftli) sakal dizlerine kadar uzamtr. Boynuzlar aa kklerine, byklar yaban
domuzunun dilerine benzer ve kvrlarak kulana aslmtr. Yata kunduz derisindendir. Kadehi
insan kafatasndandr. Kams karaylandandr. Kr, ekici ve rs vardr. enesi tokmak gibidir.
Gzkapaklar bir kar, salar dimdik, yz kan renklidir. Vcdu ylanlarla kapldr. By kvrlarak
kulana aslmtr. Eyerlenmi domuz boynuzlu dokuz boasnn srtnda yolculuk yapar. Gm bir
taht bulunur. Yass demirden bir kalkan tar. Klc geni azl bir paladr. htiyar ve irkin bir
grntye shiptir. Erlik bilgisiz ve ykcdr. Dzen ve bar istemez. Huzura kardr, yeryzn
kartrmak ister. Sonsuz karanlklarn iinde yaar. radesi yoktur. Erlikin yeryzne kyla leme
niden karanlk ker, rzgar eser, frtna kopar, yer sarslr. ki kpeinin ad Kazar ve Pazardr. Kt
ruhlarn tamam onun egemenlii altndadr. Pora Ninci ve Kara Ninci adl iki yardmcs vardr (Pora
ismi Bura/Bura szc ile alakaldr). Kayra Han ilk nce onu yaratm ve onun aracl ile de
yeryzn, dalar, vadileri meydana getirmitir. Fakat kendisine ba kaldrmas zerine, ona Erlik
adn vererek gkyznden yeraltna atmtr. Baka bir efsnede evrenin balangcnda yalnzca iyilik
tanrs lgen ve ktlk tanrs Erlik vardr. Kaz (vey kuu) klna girerek sonsuz suyun zerinde
uarlar. Erlik, yapt kt iler nedeniyle tanr lgen tarafndan; Ktlk yaptn, senin halkn da hep
hileciler, ktler olsun, denilerek ilenlenir. Bir sylencede Kuday (Tanr) yerden dokuz dall bir am
aac byterek her dalnda deiik bir rktan insan tretmitir. Erlik gidip bu insanlar batan karr.
Elley ve Ecey adl ilk insanlar yasak aacn meyvelerini (vey yasak dallardaki meyveleri) yemeleri iin
kandrr. Bunun iin de ylan kullanr. Tanr durumu fark eder ve Erlik'i sonsuza dek yeraltna srgne
gnderir. Ayrca Kuday sinirlenerek Eceye; Sen szm dinlemedin bundan sonra doum sanclar
ekesin, der. Ylana da; Sen szm dinlemedin, bundan byle yerlerde srnesin, der. Elleye; Sen
szm tutmadn, ailenin sorumluluunu yklenesin, diye ilenir (lanetler). Bunun zerine hepsini
huzurundan kovar ve Dnyya gnderir. Bir baka rivyette yeryz yaratlrken sonsuz sularn
iinden toprak (balk) karma grevi ona verilmi fakat Erlik aznda kendisi iin bir para toprak
saklamtr ve anlalnca cezlandrlmtr. Baz yaratl efsnelerinde cezlandrlan bu varlk
rdektir ve o da topra aznda saklamtr. Macar efsnelerinde Aran Ata rdein bacaklarn krd
iin paytak kalmtr ve bu mitolojide Erlike edeer olan rdg adnn rdek (Altayca rtk,
Krgzca rdk) szcne benzemesi de bu bakmdan ilgi ekicidir. Evenk mitolojisinde ise
cezlandrlan hayvan olan kpek; kll ve kirli olarak kalacaktr. 1980 ylnda Moolyada bulunan bir
dinozora Erlikosaurus ad verilmitir. nk onun yeryzne ktklar zaman cezlandrd
mamutlarn anmsatmaktadr. Onun dokuz kznn hibirinin ad bulunmaz. Dokuz tane de olu vardr.
Not: Erkli ile kartrlmamaldr.
Erlikin Oullar:
1. Temir Han: Demir Tanrs. 2. Kara Han: Karanlk Tanrs. 3. Matr Han: Cesret Tanrs.
4. ngay Han: Kargaa Tanrs. 5. Kmr Han: Kmr Tanrs. 6. Bad Han: Felket Tanrs.
7. Kerey Han: Arabozuculuk Tanrs. 8. Yaba Han: Bozgun Tanrs. 9. Uar Han: Haber Tanrs.
Anlam: (r/Er/Yer). G ve yer (yeralt) mnlar ile alkaldr. Buryatada kan ien anlamnda
kullanlr. Erkek, Erk, Er, Eril gibi szcklerle ayn kkten gelir. Ayrca ri kelimesi ile balantldr.

S a y f a | 122
EREK: Sylencesel Yaratk. [ TKA: Erk ]

Pars ve Aynn iftlemesinden doan efsne yarat. Gvdesi ay, kafas pars eklindedir.
Moolcada Ers kelimesi keskinlik ifde eder ve penelerinin keskinlii ile ilgilidir.
ERTE: Masal. [ TKA: Ertei ]

Edeer: RTE, ERTEK, ERTEG, ERTEK
Gerekst unsurlar tayan ve olaanst motiflere, insanst zellikleri olan kahramanlara, srad
olaylara yer veren yaanmas ksmen vey tamamen imkansz szl halk yklerdir. Yer ve zamana
ballk bulunmaz ve olaan canllarn yan sra, peri, dev, ejderha gibi olaanst varlklara vey
konuan, uan, srad zellikleri olan hayvanlara da yer verilir. Kimi zaman bir t, bir ders
karlabilir vey ibret alnabilir. Genellikle kalplam bir tekerleme ile balayp bitebilir. erisinde
yer alan figrler ve karakterler de ayn ekilde ortak zellikler tarlar. Pek ok e pek ok masalda
benzer ifdelerle ve nitelemelerle geer. Mitolojinin en nemli elerinden ve aktarm aralarndan
olan masallar yeryzndeki tm toplumlarda bir biimde mevcuttur ve bilgi birikiminin kuaktan
kuaa aktarlmasnda byk ileve ve neme ship olmulardr. Masal kltr ierisinde pek ok
trev bulunur. rnein Trklerde Olonho (Olungu) vey Yomak (Comog) olarak adlandrlan ve iir
eklinde anlatlan destanlar masallarla geni lde kesiim alanlarna, ortak ynlere shiptir. Bunun
dnda Bilmeceler ve hatt Leyley (Laylay) da denilen Ninniler de masallarn btnleyicisi
konumundadrlar. Masallarda yer alan karakterler ve bunlarn isimleri Trk kltrnn ortak
gemiinden kaynakland iin Asyada, Anadoluda farkl masallarda ortaya kabilmektedir. rnein
son derece ciddi bir slubu ve anlatm teknii bulunan, sosyolojik altyaps olan Korkut Ata
yklerindeki baz kiilere daha basit ocuk masallarnda rastlanabilmektedir. Bzen de masal kiileri
mitoloji ile btnleip, deiik efsnelerde yer almaktadrlar. Masal kahramanlarnn isimlerinin
sonunda Han, Batr, Mergen gibi sfatlar eklendiine sklkla rastlanr. Ayn ekilde diil olanlarda ise
Hanm vey bu nvann yerine Hatun, Kz gibi sfatlarla oluturulmu versiyonlar mevcuttur.
Anlam: (Er/r). Arkas gelen demektir. Masallarn gnlerce anlatlmas ile alkaldr. Erte, Ertelemek
szckleriyle ayn kkten gelir. Erte/rte szc pek ok Trk dilinde sabah mns tarken baz
lehelerde te (ileri) bir zaman ifde eder. rdelemek szyle balants da dikkat ekicidir.
Aklama: Trk kavimlerine komu Ostyaklar'n mitolojisinde Es adl Yaratc Tanrnn insanlar
amurdan yaratt sylenir. Tm hereyin yaratcs olarak grlr. Erkekleri sa eliyle, kadnlar sol
eliyle yaratmtr. Hem bir rzgar sesi hem de koruyucu ruhtur. Trke Esmek ve Esin kelimeleriyle
olan balants dikkat ekicidir. Smerlere gre Es, rzgarn syledii sz demektir ve fsldanan sz
rzgarn iiterek alp gtrdne inanlr.
[ TKA: Ese ]
ESE: Hz. sa.
Hristiyanln kurucusu olan peygamber. sa (Bat dillerinde Jesus) adnn Trk kltr ierisindeki
syleniidir. Anadoluda ve Asyann pek ok yresinde bugn bile rastlanan su isim kkenini daha
eski Trk geleneklerinden almaktadr, ancak slmiyet ile birlikte Kuran- Kerimde bahsedilen
peygamberlerin adlarnn nem kazanmasyla Ese ismi de sa ile zdelemitir. Dinler trihinde
verilen bilgilere gre Hz. sa aslnda bir marangozdur. Cebril gelerek, annesi Hz. Meryeme ruh
flemitir ve o da babasz hmile kalmtr. zellikle armha gerildikten sonra ge ykselmesi de ilgi
ekmi ve sklkla ilenen bir konu olmutur. Krlerin gzlerini am, hasta insanlar iyiletirmitir.
Gerek insan zgr klar. (Hz. sa)

S a y f a | 123
ESEGE: Yaratc Tanr. [ TKA: Esege ]

Yeryzndeki insanlar yaratt sylenir. Kel baldr. Mool ve Buryat kkenlidir. Olu olpan
Handr. Eski Moolcada, Esege (segey) yni Ata olarak tanmlanr. Yakutlar baz tanrlar iin de
segey nvann kullanrlar. Malan ise kellik ifde eder. Kel olmak Trk Mool kltrnde g ifde
eder. Gilyaklardaki Yitsigey ile de benzerlikler tar. Esege Malan vey Esege Burhan olarak bilinir.
Anlam: (Es/Ez/Yes). Ata, baba anlamlar vardr. Trke Es/Ez/Is yni ship olmak kkyle de
balantldr. Yesge/Yesgey/Yasaga ise yasalara bal olan, yasa koyan demektir. Eski Moolca Etige
(ada Moolcada Eeg/Etseg) szc baba mnsna gelir.
Aklama: Tunguzlardaki Eskeri adl Yaratc Tanr sulardan amur kararak Dnyy yaratmtr.
ESN: lham. [ TKA: Esin ]

Metafizik, doast vey tanrsal yetenek vey buna bal sz, duyum ve alg. Etkilenme, arm, ie
doma ile gelen yaratc dnce. nsanlara estetik duygular getiren iyicil varlklarn bulunduuna
inanlan dnemlerin anlay biimi aslnda gnmzde de szcn ieriinde gizlidir. Gelen ilham
perisi vey ruhu bir tr esinti oluturur. Sanatsal yetenek ve onun sonucu olan rnler, insanlara
bahedilmitir. te bu yetenei ve o an oluacak olan rne dir fikri bir ruh getirir. Yeteneklerin ilhi
bir g tarafndan gnderildii inan vardr. Esin geldi tbir bu durumu anlatr. Ezgi (melodi) de
aslnda Esgi yani esinti, esin (ilham) ve zgi (koruyucu ruha ait olma) ile alakaldr.
Anlam: (Es/Ez/z). Eserek gelen demektir (Esmek fiilinden). Doast varlklarn bir esinti eklinde
hissedilebilecei inancn barndrr. Esrimek/sermek fiili sarho olmak manas tar ve akln baka bir
yere gidii mnsn ihtiv eder. Smerlere gre Es, rzgarn syledii sz demektir. Esme
Anadoluda kzlara verilen bir isim olup yine bu kavramla ilgilidir. (Arapa Esma farkl bir szcktr.)
EK: Ev Snr. [ TKA: Eik ]

Edeer: EGK, ESK
Eanlam: 1. BUSAA, BOSAA, BUSAVA, BOSAKA, BOSAHA 2. BASTAV
Moolca: 1. BOHOGO, BOSOGO 2. BOGOHO
Kap basama. Bir eyin balang yeri, snr. Trk kltrnde evin dardan ayrlan ilk ve en nemli
snrdr. Eiin baht ve tlihle de ilgisi vardr. nk eik ayn zamanda iki farkl lemi simgeleyen
esrarengiz bir snr gibidir. Gnmzde ada beeri bilimlerde kullanlan Bilin Eii, Duyum Eii
gibi kavramlar da bu snr anlayn farkl bir ynden ortaya koymaktadr.
Anlam: (E/Es). Tmsek demektir. Esmek fiili ile (esintili yer anlamnda) ve Esenlik szc ile ayn
kkten gelir. Balantl As kknden gelen Astana szc de hem eik hem de bakent mns tar.
ek szc Tatarcada kap demektir.
EK YES: Eiin Koruyucu Ruhu. [ TKA: Eik ysi ]

Her eiin koruyucu bir ruhu vardr. Bu ruh eikte yatar. Eikte oturmak ve eikte konumak iyi
saylmaz, bunun nedeni bu ruhun orada barnd inancdr. Onu rahatsz etmemek gerekir. Baz
yrelerde Astana Cini (Eik Cini) olarak tannr. Benzer bir varlk da Zengi (Sengi, Senge) Babadr.
Evin nndeki hayvanlar koruduuna inanlr. Tatarlar arasnda da Zengi Babay iin yaplan zel
trenlerde Avuz (hayvann ilk st) hazrlanr. Zengi Babann hrmetine du edilir.
ETN: Gkgrlts Tanrs. [ TKA: Etin ]

Gkgrlts onun sesidir. Bulutlarn arasnda yolculuk yapar. Etin szc gk grlts demektir.

S a y f a | 124
ETKLEM: Kltrel Alveri. [ TKA: Etkileim ]

Farkl kltrler arasnda gerekleen kavramsal alveritir. Etkileim grece daha eski dnemlerde,
birbirine yakn ve komu toplumlar arasnda daha youn, daha hzl ve daha fazla ortaya kmtr.
Gnmzde ise teknik olanaklar syesinde kltrel alveri herhangi bir snr tanmadan
gerekleebilmektedir. Bunun olumlu ynleri olduu kadar, pek ok olumsuzluk da ak bir biimde
kendisini gstermektedir. rnein ekonomik ve siyasi anlamda egemen ve baskn olan lkelerin
kltrleri her alanda dier kltrleri yok etmektedir. Trk kltrne it masal unsurlar hricinde
evre uygarlklardan gelen (kelime ve/vey anlam olarak) yabanc kkenli varlklar da mevcuttur.
eyh, Cce, Soytar, Fil, Cambaz, Hekim, Daraac, Hrka, sa, Zenci, Cbbe, Kaftan, oban, Kad,
ingene gibi Buna benzer pek ok yabanc kavram sylence ve masallarmzn vazgeilmez eleridir
ve daha az neme ship baz ikincil unsurlar da bulunmakla birlikte byk bir ksm iselletirilerek,
artk kltrmzn tamamlayc bir paras hline gelmilerdir.
Yabanc Kkenli nemli Masal ve Sylence Unsurlar:
Abrakadabra (Aramice, Avrakadabra): Byl sz. Byy gerekletirmek iin sylenir. Aramice
de Sylediim Gibi Yaratacam, demektir.
Amazon (Yunanca, Amazon ve Farsa, Hamazan): Sava kadn. yi ok atmak iin tek gsleri
yoktur. Dede Korkut yklerindeki Alpkzlar olduu iddia edilir. (Bkz. Trke: ALPKIZ)
Anka (Farsa, Anka): Kzl renkli devasa ku. Kaf danda yaar. Kpek bal, kaplan peneli olarak
tasvir edildii de olur. Kendi kllerinden yeniden doar. (Bkz. Trke: TORUL)
Buta (Sanskrite, Butha): Kutsal ry. Ryda kiiye amanlk vey ozanlk yeteneinin
bahedilmesi. Genelde bde iilerek gerekleir. (Bkz. Trke: BERG)
Cad (Farsa, Cadu): Doast gleri olduuna inanlan byc kadn. Geceleri dolaarak ve
uarak ktlk yapar. Trkede Caz olarak da sylenir. (Bkz. Trke: ALBIS)
Canavar (Farsa, Canuvar/Canubar): Masallarda sz geen yabni, yrtc hayvanlar. Srad
byklkte ve grntdedir. Korkun grnm ve sesi vardr. (Bkz. Trke: MANGUS)
Cemre: lkbaharda grnp, klar saarak ge ykselir. Sonra buzlarn zerine derek onlar
eritir. Oradan da yere girer. Trke Zemire ile de balantldr. (Bkz. Trke: MRE)
Cin (Arapa, Cin): Gze grnmeyen, trl biimlere girebilen, ateten yaratlm varlk. Sihirli
lambann iinden kma motifi Arap kltrne ittir. (Bkz. Trke: OR)
ilten (Farsa, ilte): Krklar (Krk Evliy). Krk Eren adyla da anlrlar. iltenler ylda bir kez
toplanp yeryznde olup bitenleri grrler, deerlendirirler. (Bkz. Trke: KIRKLAR)
Dervi (Farsa, Dervi): Tanr yoluna adanm ve bu yolda kendisini eiten kii. Diyar diyar gezen,
insanlara bilgelik alayan bir kiilik olarak yer alr. (Bkz. Trke: EREN)
Dev (Farsa, Div): ok byk masal yarat. ou zaman insan biimlidir. Masallarda genellikle
korkun grnml olarak betimlenirler. (Bkz. Trke: YALMAVUZ)
blis (Arapa, blis): eytan. Ateten yaratlm ve Tanrya isyan etmi olan, insanlar yoldan
karan varlk. Ktln simgesi hline gelmitir. (Bkz. Trke: TEYREN)
Kaftar (Farsa, Kaftar): Boynuzlu irkin bir caddr. Byclk yapar, lleri mezardan alar. Ku
olup uar. Keskin dilidir. Ormanda yaar. Kzlar geceleri ocuklar karr.
Kevser (Arapa, Kevser): lmszlk havuzu vey rma. Cennette olduu sylenir. Bolluk,
bereket anlam da tar. Farsada Ab- Hayat, Trkede Bengisu ile zdeletirilir.

S a y f a | 125
Korsan (talyanca, Kursar): Deniz tatlarna saldran, yamalayan haydut. Korsanlar bir orduya
mensup deildir ve ounlukla amalar ganmet ele geirmektir. (Bkz. Trke: KULDUR)
Kral (Macarca, Kraly): Bir lkenin banda bulunan ve mutlak hkimi olan erkek ynetici.
Masallarda Pdiah, ah, Emir, Sultan gibi isimlerle de anlr. (Trke: EGE vey EE)
Krala (Macarca, Kralyno): Kralie de denir. Kraln ei vey tek bana lkeyi yneten kadn
hkmdar. Masallarda Kral ile birlikte anlr. (Trke: ECE vey EE)
Mekir (Arapa, Mekr): Aldatc yaratk. nsanlara kandrp, hle yaparak tand bir kiinin klna
brnr vey tandk birisinin sesiyle kiiyi arp gtrerek kaybeder.
Melek (Arapa, Melek ve brnice, Malakh): Tanr tarafndan belirli bir grevi yerine getirmek
amacyla yaratlan, gnahsz yaratklardr. Cinsiyetleri yoktur. (Bkz. Trke: TNKR)
Nur (Arapa, Nur): Kutsal k. slami terminolojide atein ztt olarak k anlamna gelir. Ate ise
ayn kelime kknden gelen Nar szcdr. (Bkz. Trke: YARUK)
Peri (Farsa, Peri): Dii soyut varlk. Genelde gzel kzlar olarak dnlrler. Kanatlar vardr.
Byl glere shiptirler. Perihan adl nderleri vardr. (Bkz. Trke: R)
Pir (Farsa, Pir): Mnev nder. Kutlu varlklarn banda bulunduuna, yol gsterdiine inanlan
kii vey varlk. Bir meslein kurucusu olarak da kabul edilir. rnein; Demircilerin Piri gibi
Saray (Farsa, Seray): Hkmdar kona. Devlet bakanlarnn oturduu byk yap. Gebe
kltrden yerleik topluma gei sonras ortaya kmtr. (Bkz. Trke: ULUKONAK)
Tekke (Arapa, Tekye): Dergah. Dervilerin eitim grd, barndklar, ibdet ve tren
yaptklar yer. Daha sonralar Trbe anlamnda da kullanlmtr. (Bkz. Trke: OCAK)
Tlsm (Arapa, Tilsim): Byl nesne. O nesneyle btnleen by. Tlsml eylar grnmezlik
vey ekil deitirme gibi yetenekler salarlar.
Trbe (Arapa, Turba): Kutsal mezar. inde ulu ve kutlu kiilerin yatt dikkat ekici gmt.
Genellikle yma tepeler ve hykler eklindedir. (Bkz. Trke: KURGAN)
Vezir (Farsa, Vezir): Pdiah yardmcs. Masallarda ve sylencelerde bilge kiiler olarak yer
alrlar. Bavezir ise deneyimi simgeler. (Trke: KURMAY)
ETGEN: Yeryz Tanras. [ TKA: Etgen ]

Edeer: TGEN, TGN
Moolca: TGEN
Topra ve yeryzn, ayrca topraa dayal retimi, tarm ve hasad temsil eder. Devleti, egemenlii
ayrca meczen emei ve helal kazanc simgeler. Topra ve toprakla ilgili tm unsurlar, bitkileri ve
hayvanlar korur. Konur (kahverengiye alan kzl) salar vardr. nsanlarn bilmedii bir yerde
topraktan (kerpiten) yaplm evinde yaar. Son derece alakgnlldr. Onun yaad tgen
(tken) ehri Trklerin yeryznde ilk var olduu ve oradan Dnyya dald yerin ad olarak da
kabul edilmektedir. Orhun Irma kaynaklarn bu blgeden alr ve Gktrk Devletinin bakenti de
yine burada kurulmutur. nanca gre btn byk devletlerin bakenti burada kurulmaldr devletler
uzun mrl, bereketli olabilsin. Baz kaynaklarda olunun adnn Klan olduundan bahsedilir.
Anlam: (Et/Ed) ve (t/t). Eden, yapan, klan, eyleyen demektir. tmek (du etmek), Etmek ve
tmek (kazanmak) szckleri ile kktetir. Utaan (dl yata) Etene (plasenta) szckleri ile de
alkaldr. Moolca Udaga fiili zamann geiini ifde eder. Kadn amanlara Udagan denir. Yeraltnda
yaayan tker/tger/tker adl varlklarla da ilgili grnr. Etiz kelimesi ise tarla anlamna gelir.

S a y f a | 126
EV: Barnak. [ TKA: Ev]

Eanlam: Y, UY, OY, Y
inde oturulan yaanlan yer demektir. Ev insann gvende olduu ilk mekandr ve hibir yerde
kendisini evinde olduu kadar gvende hissedemez. Bu merkezden uzaklatka insann tehlike algs
artar. Bu nedenle buralarn tehlikelerden korunmas gerekir. Bu durum hukuken olduu kadar mnev
olarak da geerlidir ve insanlar zellikle eve girerken vey karken (yada kapy kilitleyip aarken) du
ederler, zellikle slam inancna uygun olarak Besmele ekerler. Eve ship olmak reitliin, olgunluun
ve sorumluun simgesidir. Bu nedenle kadn ve erkein nikah kyarak birlikte yaamas hlinde
kendilerine yeni bir ev almas bu durumun en nemli gstergesidir. Gerekten de eski Trk
kltrnde evlendikleri takdirde byk kardelere yeni bir ev (vey gebelerde adr) alarak evden
ayrlrlard. Yalnzca kk karde ocan shibi olarak grlr ve gelini eve getirirdi.
Anlam: (Ev/Eb). Barnmak, birlikte yaamak anlamlarn ierir. Trk kltrnde Evlenmek iki insann
yaamn birletirerek aile kurmas ve yeni bir eve kmas; Evermek ise ocuunu evlendirmek vey
nikah kymak mns tar. Evren szcyle ayn kkten gelir. Bu anlamda Evren de byk bir evdir.
Moolcada Ev szc uyum, anlama, bar gibi mnlar tar. Bu mn Trk dillerinde ev
mnsnda kullanlan Uy szc/kknde de mevcuttur. Trkede ev ile ilgili pek ok kelime
vardr: Orduevi, Dikimevi, Gzlemevi, Bakmevi, Yallarevi, Basmevi, Doumevi, Yazmevi, Yemekevi,
Aevi, Tecimevi, Kesimevi, Stevi, Buzevi, Salkevi, Konukevi, retmenevi, Yapmevi, Sayrlarevi,
Gkevi, plikevi, Daevi, Krevi, Dkmevi, Kuevi, Kaykevi, Konukevi, evi, Bkevi
EV YES: Evin Koruyucu Ruhu. [ TKA: Ev ysi ]

Eanlam: Y YES
nsanlarla birlikte ayn evde yaar ve kimi zaman aileyi de korur. Bu nedenle Ev Bekisi olarak da
bilinir. Her evin kendi yesi vardr. Hatta her yenin karakteri, huyu bile farkldr. Bzen gzleri kor
gibi yanan bir ylan olarak betimlenir. Bu nedenle evde grlen ylann bereket getireceine inanlr.
Onu ldrmeden dar karmak gerekir, aksi takdirde evin bereketi kaar. nsan biimine girebilir ve
ocak banda oturur. Bzen eylarn yerini deitirir. Ara sra bararak insanlar korkutur. Orta
boylu, dank sal, esmer vcutlu ihtiyar bir erkek eklinde betimlenir. Eve girildiinde ona selam
vermek gerekir. Yoksa ksp gider ve evin bereketini de gtrr, ev de bir sre sonra rene dner.
Evi kara ruhlardan ve hastalklardan koruduuna inanlr. Ona kaz, tavuk, horoz, rdek gibi evcil ku
kurban edilir. Bir evden baka bir eve tanlnca bir veda treni yaplr ve bu tren srasnda Ev yesini
yeni eve dvet ederler. Bzen de onun iin zel at koulur ve onu eski evden yeni eve gtrrler.
Bylece onun gnln ho ederek yeni mekanna almas salanm olur. uva kltrnde Ev
yesinin iki yardmcs vardr:
1) Kilti Tura: Dam/Tam (ev) bekisidir. Bu varlk genellikle karaylan olarak betimlenir.
2) Karta Tura: Damz/Tamz (ahr) bekisidir. Genelde beyaz tavan vey beyaz kpek klndadr.
Aklama-1: Evin temelini koruyan Nigez yesi adl bir varln evin bodrumunda yaadna inanlr.
Bu varlk yapnn salam durmasn salar ve depremlerde de evi koruduu sylenir. Yangn ktnda
vey eve hrsz girdiinde grlt kararak evde yaayanlar uyandrr.
Aklama-2: Gney-Dou Anadoluda baz yrelerde evin koruyucu ruhuna Sahab ad verilir (Arapa
Sahib szcnden tremitir, Trke ye kavramnn tam karldr). Onlar evin temiz
tutulmasn isterler. Aksi takdirde ev halkn cezlandrarak evin bereketini alrlar. Ev yesi
kavramyla yakndan alkaldr ve bu anlayla bir btn oluturur.

S a y f a | 127
EVLK YES: Kilerin Koruyucu Ruhu. [ TKA: Evlik ysi ]

Evin bodrumunda yaar. Oradaki yiyecekleri yer. Ara sra kendisine yemek braklr. Evlikler tahllarn
ve klk erzakn saland yerler olduu iin buralara dadanan kseleri (freleri) kovalar. Bzen
bunun iin kedi klna girer. Bzen de oraya gelen kedilere yiyecek verir. Benzer bir varlk da Dolap
yesidir (Dolabn Koruyucu Ruhu). Dolabn iinde yaar. Bzen insanlar tkrtlarla korkutur. Ama gze
grnmez. Genellikle zararsz bir varlk olarak anlatlr.
EVREN: Kinat. [ TKA: Evren ]

Dzenli ve uyumlu bir btn oluturan, uzay da kapsayan ve ieriinde yer alan hereyin btn.
Evren szcnn ayn zamanda ejderha anlamna gelmesi ise eitli anlamsal ierikleri doru
alglamay gerektirir. rnein srngenlerin yumurtadan karak, evrilerek gelimesi ile evrenin
modern yaklamlara gre Big Bang (Byk Patlama) ile doumu ortak armlara shiptir. Bu
nedenle ejderha aslnda kinatn bir semboldr demek yanl olmayacaktr. Trk kltrndeki Dny
ve Uzay anlaynda evren iki katldr: Yer ve Gk. Yer diilii, Gk erkeklii simgeler. Baka bir
snflandrmada ise katldr ve yeraltn da dhil eder. Ancak bu, aslnda ikili snflandrmann biraz
geniletilmi bir hlidir (nk Yeralt aslnda Yerin bir parasdr). Bu katl anlay dnyevi
olmaktan ziyde teki lemi ierir. Cehennem yeraltnda, Cennet gkyzndedir. Merkezinde insann
yaad Dny vardr. Buna merkeze, aaya ve yukarya doru birer katman eklenir (Yeralt ve
Yerst). Bu katmanlar da alt ve st katlara blnr kendi iinde. Yer ve Gk, Trk kltrnde
ayrlmaz bir btndr. Bir baka gre gre ise Trk kltrnde evren aslnda drt katldr ve ikili
anlayn farkl bir biimidir. Bu gre gre Gk-Kal ifdesindeki Gk uzay, Kal ise havay (atmosferi)
anlatr. Gerekten de Kal (Kal/Kal/Kalk) kelimesi hava demektir. (Havaya kalkmak deyimindeki
kalk fiili de bu kktendir.) Bylece yer aslnda yeryz ve yeralt olarak iki katldr. Gk de ayn
ekilde Kal ve Uzay olarak iki katldr. Macarlarda da katl evren anlay aynen korunmutur ve
kk ayrntlar dnda Trk kltrndeki ile benzer zelliklere shiptir. Macar sylencelerinde de,
tpk Trk-Mool halk inancnda olduu gibi tm bu katlar birbirine balayan efsnev bir aacn (vey
direin) bulunduundan bahsedilir. Geleneksel inana gre yaplan snflandrmayla l katmanlarn
zellikleri balca u ekilde zetlenebilir:
Evrenin Katlar
1. Yerst: Gkyzn, uzay ve algnn tesindeki st lemleri kapsar. Yukar Yertin olarak da
adlandrlr. Dokuz vey 19 katl olarak dnlr. Uma (Cennet) gktedir. yicil (aydnlk) tanrlar
gkte yaarlar. (slam ile birlikte yedi katl olarak anlalmaya balanmtr.) Gkyz yaratcl
simgeler. (st Tilekey vey aa iri / aa Yeri de denir.)
2. Yeryz: zerinde yaadmz kesimdir. Dnyya (bir gezegen olarak ele alndnda) Yertin
denilir. Tek katldr. Denizler bu katmana dhildir. (Orta Tilekey de denir.)
3. Yeralt: Dnynn alt katmanlarn, bilinmeyen soyut alt lemleri ierir. Aa Yertin de denir.
alar ncesinden kendiliinden oluan maaralar yeraltna alan gizemli yerlerdir. Ktcl
(karanlk) tanrlar yeraltndadrlar. Dokuz katl olarak anlalr. Tama (Cehennem) buradadr.
Yeralt lm ve yokluu temsil eder. (Alt Tilekey vey Ayna iri / Ayna Yeri de denir.)
Anlam: (Ev/Eb). Bklerek genileyen demektir. Ev, Evrilmek, Evrim gibi szlerle ilintilidir. Ebren ise
ejderha demektir ve meczen kinat simgeler. Ever kelimesi, Moolcada boynuz mns tar ve
ejderhalarn boynuzlarnn olduu yaygn bir inantr.

S a y f a | 128
-F-
FENE: Hastalk Cini. [ TKA: Fn ]
Hastalk getiren ve yayan bir ruhtur. Macar mitolojisinde yer alan varlklardr. eytn varlklarn
dolat bir yerin ad olarak da bahsedilir. Arapa Fen kelimesini artrsa da kkensel olarak bir
balant mevcut deildir.

S a y f a | 129
-G-
GAL HAN: Ate Tanrs. [ TKA: Gal Xan ]

Atein ve ocan devamlln salar. Mool kkenli bir kavramdr. Al/Hal inanc ile balantldr.
Trklerdeki Al (Hal) Anann eril karl olarak dnlebilir. Tehlikeli bir varlktr ve zaman zaman
kzp yangnlar karr. Bu kelimeden treyen ve ocak tanrs olan Golomto Han adl bir karaktere yine
Mool mitolojisinde rastlamak mmkndr. Sibirya inanlarnda lm ve hastalk getiren Kala adl
varlklardan bahsedilir. Kalalar yeraltnda yaarlar ve zellikle kalp hastalklarna neden olurlar.
Kaldaz denen ate cini ile de etimolojik balants bulunur.
Anlam: (Gal/Kal/Hal). Moolcada ate demektir. Trke Al/Hal ve kellik ifde eden Kal/Kel
kkleriyle balantldr. Eski Moolca Gal ve Evenkede Guluvun ate mnsna gelir.
GESER HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Geser Xan ]

Edeer: GEZER, KESER, GESAR
Trk, Mool, Tunguz ve Tibet efsne kahraman hkandr. Bke Beligte asl addr. Mool ve Tibet
yn ar basar. Avrupal aratrmaclar tarafndan Sezar, Kayzer isimleriyle benzerlii dikkat
ekmitir. Mool ve Tibet geleneinde, gerekletirdii aknlar ve yapt kahramanlklar uzun
destanlarda ilenmitir. Trihsel bir kiilik olduu iddia edilmi fakat ispatlanamamtr. Mcizevi bir
biimde babasz domutur. Tibet, Buryat, Bhutan, Mool versiyonlarnn hepsinde ortak motif olarak
Geser, olaanst bir doumla Dnyya gelir. Bu yn ile Moollarn Alankova adl soy anas ve Hz.
Meryemin babasz ocuk dourmalarn akla getirir. Hor grlen ocukluk yllarndan sonra
hkmdar olur. Gkyznden tanrlar tarafndan yeryzne gnderildiine inanlr. Bir olaanst
kahramanlk yaptktan sonra ilk eini elde eder. Sonraki blmlerde kavmini, insan kaynakl ve
insanst eitli tehlikelere kar savunur. Halkn kurtarmak iin gizli bir leme yolculuk yapar. Trk
destanlarndaki gibi yeraltna iner. Geri dnmeyi baarr. Bu durum destanda lp dirilme eklinde
grnr. Mool, Tibet ve Ladakh halklar arasnda bilinen bu kahramanlk destann Trk desenlere
pek ok adan uygun dt ve Trk kaylaryla (destanlaryla) benzer ynleri olduu aka grlr.
Bu benzerliklerin ortaya kt noktalar ayn zamanda hikyenin de ana hatlarn oluturur. rnein,
Krgz kahramanlar gibi ocukken yeraltna iner. Yeralt geidine, kayalk dalardaki bir delik vey
oyuktan girer. Tpk Trk aman Karaak (Karaah) gibi dii bir ruh araclyla ynlendirilir. Bu
koruyucu ruh, yeraltndaki korkun dmanlara kar ona yardmc olur. Krgz efsne kahraman Bolot
gibi, o da lmszlk yiyecei ve yaam suyu tayarak Dnyya geri dner ve kavmini iyiletirecei
otu elde etmek iin cennete giden bir kuun srtna biner. Abay Geser olarak da anlr.
Anlam: (Ges/Gez/Kes/Kez). ok gezen, ok yerlere giden demektir. Gezmek fiilinden tremitir.
Atclkta nian ireti Gez olarak anlr. Moolcada Gezeg, sa dm demektir. Fakat bu ismin
etimolojik zmlemesi Tibete, Moolca, Buryata, Tunguzca, Dzongkaca ve Ladakha dillerinin
tamam dikkate alnarak yaplmaldr.

S a y f a | 130
GEYK: Ongun Hayvan. [ TKA: Geyik ]

Edeer: KEYK, GYK, KYK
Eanlam: 1. BOLAN, BULAN 2. BUGU, BUU, BUI, BUA, PUU
Moolca: 1. BUGA 2. EL
Biyolojik olarak uzun ve atal boynuzlar olan memeli hayvan olarak tanmlanabilir. Trk ve Mool
kltrlerinin yayld tm corafyalarda kutlu bir hayvan olarak kabul edilir. Geyik srlerinin banda
bulunup idre eden geyie Gkgeyik ad verilir. Hac Bekta- Vel gibi erenlerin de geyik donuna
brnebildii anlatlr. Anadoluda alageyii kovalayan ve kaybolan avclar trklerde ve masallarda
sklkla grlr. rnein; Geyik de ekti beni kendi dana. (Anadolu Halk Trks).
Anlam: (Gey/Gez). Moolcada Giyih szc aydnlk demektir ve geyiin kutsall ile de alkaldr.
GEYK ANA: Geyik Tanra. [ TKA: Geyik Ana ]

Eanlam: 1. BOLAN ANA 2. BUU ANA
Moolca: 1. BUGA EH 2. EL EH
Bedenindeki lekeler yldzlarn iretleridir. Baz Trk boylarna yol gstericilik yapar. Akdenizden
karak Gktrklerin atasyla birlemi ve soylar tremitir. Efsneye gre her gn Gne batnca bir
Ak-Geyik (Ak-Buu) klnda sulardan kp gelen Su Ruhu, maarada yaamakta olan Trklerin
atasyla buluarak onu deniz altna gtrr ve sabah olunca da geri getirir. Grkemli atal boynuzlar
ve kanatlar vardr. nsan biimindeyken ok gzeldir. Masal vey sylence kahramanlar bir geyii
kovalarken peinden bir maaraya girer. Burada rastlad gzel kzn aslnda geyik klna girdiini
(vey biraz daha gereki versiyonlarda geyikler ile birlikte yaadn) anlar. Cengiz Aytmatov bir
kitabnda Yenisey kylarndaki kablelerin bir savata katledildiini ve sa kalan kk bir kz ile erkek
ocuun lmek zere iken bir Buu (geyik) tarafndan kurtarldn anlatr. Byynce evlenen bu
iki genten treyen kableye bu nedenle Buu ad verilir ve onlar iin Maral Ana kutsal bir varlktr.
GEYK ATA: Geyik Tanr. [ TKA: Geyik Ata ]

Eanlam: 1. BOLAN ATA 2. BUU ATA
Moolca: 1. BUGA ETSEG 2. EL ETSEG
Baz Trk ve Mool boylar geyikten trediklerine inanrlar. ou zaman soyun bir kolu Gkkurttan,
dier kolu ise Gkgeyikden gelmektedir. Kubamaral dokuz boynuzlu, boynuzlar dokuz budakl olarak
betimlenir. Geyikli Baba gibi erenler halk kltrnde sklkla yer alr ve bunlar daha eski alardaki
Geyik Ata anlaynn farkl bir yansmas olarak ortaya km inanlardr. Anlatlanlara gre bir Bey
avlanrken gzel bir maral (geyik) grerek peine der ve bir sre kovaladktan sonra geyii
bacandan okla vurarak yaralar. Fakat maral kaarak yaknlardaki Abdal Msann tekkesinden ieri
girip kaybolur. Bey geyiini geri istediinde potsunun zerinde oturan Abdal Msa cppesini yukar
kaldrr ve bedenine saplanm oku gsterir. Bzen kutlu bir hayvan olarak erenlerin vey ozanlarn
yannda yer alrlar: Yaram sarsnlar ehitler ile / Krk yl dada gezdim geyikler ile (Pir Sultan Abdal).
GEZEGEN: Gk Cismi. [ TKA: Gezegen ]

Tm uygarlklarda gzle grlebilen be gezegene farkl isimler verilmitir. Moollar gk cisimlerine
Budizmin etkisiyle Tibet kkenli isimler vermilerdir. Trklerde ise Arap ve Avrupa kkenli isimler
tercih edilmekle birlikte, yeterli aratrmalar yapldnda halk kltrnde kullanlan Trke adlar
bulunabilmektedir. Ulusal bir bilim dili iin gkcisimlerine mutlaka Trk halk kltrnden ve
sylencelerinden isimler verilmesi gerekmektedir. rnein gezegenlerin uydularna da Trk boylarnn
adlarnn verilmesi yoluna gidilebilir. Szck Gezmek fiilinden tremitir.

S a y f a | 131
GILGAMI: Sylencesel Hkan. [ TKA: Glgam ]

Eanlam: 1. BLGEM 2. ILGAMI
Efsnev Smer hkan. Tanrlara isyan ettii anlatlr. Glgamn vcdunun tyl olduu sylenir.
lmszl aramak ve sonsuz yaamn srrn bulmak iin gizemli diyarlara yolculuklar yapmtr.
Benzeri biimde lmszlk araynn bilgelikle balantlandrlmasna Lokman Hekim kssasnda da
rastlanr. Kan kardeinin lm Glgam zntye boar ve kendinin de bir gn leceini dnerek
lmszl aramaya koyulur. Denizin dibinde yaam otunu bulur, onu sker ama dikkatsizlii
nedeniyle bir deniz ylan onu alar. Glgam yar tanrdr ve insanst gleri bulunur. Tanrlar
tarafndan onun lmszlk istei reddedilir. ldnde ise hkmdr olduu Uruk ehrinin halk
tarafndan geici olarak Frat rmann yata deitirilerek, onu taban ierisine in edilen bir mezara
gmerler ve sonra tekrar rmak eski yatana evrilir. Irmak yatann deitirilmesine dir ayn
sylenti Atlay (Atilla/Attila) Han iinde anlatlr. Glgamn trihsel bir kii olup olmad tartmal
bir konudur.
Anlam Glgam: (Gl/Kl). Klmak (yapmak) anlamlarn ierir. Byk iler yapm kii mns tar.
Ayrca Kalgamak (sramak, kalkmak) kkyle de balantldr. Bu balamda isyan eden demektir.
Yaklak bebin yl nce var olan bu adn fonetik yaps bugnk Trke ile dahi uyum iindedir.
Smercede isminin anlam hereyi grm demektir.
Anlam Bilgemi: (Bil). Bilgelik anlam ierir. Hereyi bilen demektir.
Aklama: Smerler'in (kendi dillerindeki adlaryla Kengerlerin) n-Trk bir kavim olduu hem
dilbilimsel hem kltrel adan tartlmaktadr. Sdece dilbilim asndan baklacak olursa
Smercede kullanlan pek ok kelimenin Trke ile benzer, ayn kkten hatt birebir ayn olduu
ortaya koyulmutur. Hereyden nce topluluun ad olan (Smer vey Kenger) szckleri Trke ile
uyum gsterir. Tammuz, Itar, Anu, Enlil, Enki, Utu, Ecem, Marduk, Anan, Eme, Ikur, Mudamma,
Sumukan, Inanna, Aya, Anat, Ur, Utukku, Utu, Bogu, Damu, Sataran gibi tanr ve tanra adlar anlam
ve kken olarak Trke ile byk benzerlikler gstermektedir. Smerlerin devam niteliinde olan
Urartular da yine ayn ekilde (daha topluluun ad olan Urartu szcnden balayarak) dil ve kltr
asndan bu iddiay destekler niteliklere shiptir. Smercede pek ok Smi (Arap-brni) ve Farsa
kkenli szckle akrabalk bulunsa da dilin yaps kesinlikle bunlara uygun olmayp (iten ekimli
deildir), sondan eklemelidir. Bu durum basite u ekilde izah edilebilir. Gebe bir kavim olarak
doudan Mezopotamyaya gelen Smerler (Kengerler) yerleik kltre it pek ok kavram mecburen
orada bulunan yerli halklardan alm ve bu arada kltrel etkileim sonucu o blgede ileri bir uygarlk
dzeyine gemitir. Fars ve Arap kkenli szcklerin younluu, hatt kendi szcklerinden daha
fazla olmas yada baz yabanc dilbilgisi kurallarnn alnp uygulanmas bu dillerle akraba olunduunu
gstermez. Daha yakn zamanlarda Osmanlca bu durumun en gzel rneidir ve d etkenlerin iinde
boulmu olmasna karn bir Trk dilidir. Smerce de tpk Osmanlca gibi o dnemin ve corafyann
kozmopolit yaps ierisinde olumutur ve yazl kaynaklar zerinden gnmze ulamtr. Ve yine
Osmanl devletinde aslnda halkn ok daha anlalr bir Trke konutuu gibi, Smer halk da daha
ar bir dil kullanm olabilir. Yni Smer bilim ve edebiyat dili ile halk dili birbirinden ok farkldr.
GOLOMTA: Ocak Tanrs. [ TKA: Golomto ]

Edeer: GULAMTA, GOLOMTO, HOLUMTA, HOLOMTO
Oca ve ateini korur. Kzl sakalldr. Trk-Mool kltrnde Ocak evi ve aileyi temsil eder.
Anlam: (Gal/Gol). Moolcada ocak mns tar. Gal ise ate demektir. Gollu szc Navruz
Bayram demektir ve Dnynn snmas mns ile balantl grnr.

S a y f a | 132
G SYLENCES: Uygur Destan. [ TKA: G Sylencesi ]

Uygurlarn vatan topran nemsemedikleri iin balarna gelen felketi ve sonrasnda gmek
zorunda kallarn anlatan efsnedir. Uygur lkesinde Hulkun adnda kutlu bir da bulunur. Bu
dadan doan iki rman ortasndaki bir aacn zerine bir gece gkten kutlu bir k (nur) der.
Aacn gvdesinde ikinlik oluur ve bu tanrsal k dokuz ay orada parldar. Sonunda aacn gvdesi
yarlr ve iinden be ocuk kar. Halk bytt bu ocuklarn en kkleri olan Bg Tigin (Bugun
Han) byynce lkenin hkan olur. ok uzun yllar sonra onun soyundan gelen bir kii tahta kar ve
yaptklar savalara son vermek iin olu Kal Tigini bir in prensesi ile evlendirir. inliler, karlnda
Hulkun Dan isterler. Bunun zerine onlar da bu da nemsemeyip verdiklerinde inliler etrafnda
odun yar, ate yakarlar. Da kzgnlanca zerine asit dkerler ki parampara olsun diye. Kk
paralara ayrlan da arabalara koyarak kendi lkelerine tarlar. Bunun zerine btn hayvanlar
kendi dilleriyle bu dan gidiine, vatan toprann bakalarna veriliine alarlar ve sorumlulara
ilenirler (lanetlerler). Bu olaydan yedi gn sonra da Kal Tigin lr, lkede byk bir ktlk ve kuraklk
balar. Artk bu yurtta yaama haklarn kaybeden halk evlerini, adrlarn brakarak gmek zorunda
kalrlar. Kular bile uarken G - G diye tp dururlar.
GE IKMA: aman Yolculuu. [ TKA: Ge kma ]

amanist anlayn odak noktasnda yer alan bir kavramdr. amann ruhu gkteyken kt ruhlar onu
engellemeye alr. aman lgene kadar ulaamaz, en iyi ihtimalle yardmclarna kadar gidebilir.
GK: Sema. [ TKA: Gk ]

Edeer: 1. KK, KK 2. GY 3. KOVAK 4. Gkyz olarak da sylenir.
Moolca: TENGER, TENGR
Dnyy evreleyen, yeryzn rten hava kredir. Bzen uzay anlamnda da kullanlr. Trk
Mitolojisinde dokuz katldr. 19 kat olarak geniletildii de olur. slmiyetin etkisiyle ise yedi katl
olarak dnlmtr. Gn belli bal sembol Ay ve Yldz (bzen de dieri olan Gne) pek ok
Trk Devletinin bayranda yer alr. Ayrca gnmzdeki Trk Cumhurbakanl Sanca (Forsu)
zerinde Ay, Yldzlar ve Gne unsurlarnn tamam yer almaktadr. Trk inancnda Gk, mnev g
kaynadr. Gn katlarnda tanrlar oturur. Ayrca tm gkcisimlerinin bir yesi vardr. Moollar
lkelerine Mnhe Hhe Tengriin Oron vey Mnge Gge Tengriin Oron yni en yakn anlamyla
Sonsuz Mvi Gk lkesi derler. Gk ve Yer, (tpk Smerlerde olduu gibi) Trk inancnda da ilk
bata bir btndr, bitiiktir, sonradan ayrlmtr. Gk yaratc gce ship olmakla birlikte aslnda o
da yaratlmtr. Onu da yaratan daha byk, daha kapsayc bir g vardr. Ve o g tasavvuftaki
Vahdet-i Vcud (Tek Varlk) kavramna denk gelir. Orhun Yaztlarnda bu anlay u ifdelerle yer alr:
ze kk tenri asra yagz yer klntukda ekin ara kii ogl klnm (stte mvi gk altta yaz yer
yaratldnda, ikisinin arasnda kiioullar yaratlm). Eski Trklerde gk ve yere yemin edilir,
ikisinden birden yardm istenir. Hanlarn ve hkanlarn soyu ge balanr. Cengiz Hana adn veren
amann ad Gkedir. Herkesin gkte bir yldz vardr ve herkesin yazgs ge bir iple baldr. pin
kopsun, deyimi bu anlamda bir beddudr. Gk (Kk) szc hem gkyzn ve gke (mvi) rengi,
hem de bir eyin kkenini ve enginlii, sonsuzluu ifde eder. rnein Gktrk, en byk devlet olma
iddiasn ierir. Gkten gelen talar (gkta) ilgi ekmitir ve efsnelere konu olmutur. rnein
1908de Sibiryaya den Tunguska Gkta hl gizemini korumaktadr. Trk-Mool ve Smer
sylencelerinde Gk eril gc simgeler; baskn ve egemendir. Smi (gnmzde brni-Arap)
kltrnde ise tam tersine Gk diil olarak alglanr. Havva szc g ve havay artrr
(brnice Ava/Eva ismi hava demektir).

S a y f a | 133
Anlam: (Gy/G/Gk/Kk/Kk). Gkyz, mvi renk, ykseklik, sonsuzluk, gzellik, genilik, saflk
enginlik anlamlarn ierir. Tanrsallk ifde eder. Gklen kelimesi mbrek; Gkben ise ululuk
anlamna shiptir. Anadoluda G kelimesi olgunlamam, ham ve yeil/mvi renkli meyveler iin
kullanlr. Germek/Gvermek/Gyermek ise yeillenmek, filizlenmek anlamna gelir. Moolcada
Hh hem mvilik hem de Gs mns tar. Kalmukada Kk mvi demektir. Gk/Kk ayn
zamanda bir eyin Kkeni (k noktas) demektir. Tatarcada Kkey szc yumurta demektir.
uvaa da mvi renk Kovak (Kevek) kelimesiyle karlanr. Manucada ise Kuku eklinde yer alr.
Moolca Gk mnsna gelen Tenger szcnn Tanr kelimesiyle balants aktr. Gke/Ge,
Gev/Gvez, Gel/Gvel, Gem/Gvem, Gvez/Gvez, Gek/Gvek szckleri hep mvi renkle
alkal yan renkleri tanmlar. Tatar kltrnde Kkeri adl imek sesli bir ruh bulunur.
Aklama: Arapadan geen Felek (gkyz) szc meczi olarak insani zelliklerle betimlenen
g ifade eder. Dnnn kaderi etkiledii dnlr. Tlih, ans, baht gibi anlamlar vardr.
GK ATA: Gkyz Tanrs. [ TKA: Gk Ata ]

Moolca: TENGER EEGE, TENGER ETSEG, TENGR EEG
Daha sonra Gk Tanr anlayna ulaan bir yaratc anlaydr. Moollarda Tenger Etseg (Gk Baba)
olarak anlr. Gk Ata insanlar cezlandran ve dllendiren ulu bir varlktr, yaam verici ve bereket
datc olduu inanc yaygndr. Gn Olu kavram ise Trk-Asya halk inancnda k eklinde
yeryzne dtne inanlan kurtarc varl ifde eder. Not: Gk Han ile kartrlmamaldr.
Aklama: Trklerde gk eril olarak alglanr. Bu nedenle Gk Ana tbiri pek yaygn deildir. Fakat
Yer ve Gk ayrmadan nce herey zddn da ihtiv ettii iin onun da var olduu sylenir.
GK GBE YER GBE: Dnynn Merkezi. [ TKA: Gk Gbei Yer Gbei ]

Mitolojik olarak gkyznn ve yeryznn merkezi olarak tanmlanr. Dnynn ve tm kinatn bu
merkezin etrafnda dnd dnlr. Asya amanizmine gre yeryz, yeralt ve gkyz, tam
merkezlerinden geen bir eksenle birbirlerine balanrlar ki, bu eksenin bir ucu Yerin Gbei, dier
ucu ise Gn Gbei olarak adlandrlr. Bu eksenin bir tr geit olduu dnlr ve te leme
alan bir kap olarak alglanr. Asya aman davullarndaki resimlerde Gn Gbei saylan Demir-
Kazk (bazen Altn-Kazk / Altun-Kazuk) yldz bulunur (Kutup Yldz). Efsanelere gre bu yldza
tnemi bir kartal bulunur ve kimi zaman ift bal olarak tasvir edilir. (Buradaki ift ballk belki de
hereyi grmesi, her iki leme de geebilmesi olarak aklanr.) Ayrca bu anlay Ulukayn (Yaam
Aac) vey Beyterek (Ulu Direk) yada Altnda motifleri ile de dorudan alkaldr.
GK HAN: Gkyz Kaan. [ TKA: Gk Xan ]

Edeer: KK HAN
Ouz Hann ilk einden doan oludur. Trk yurdunun geniliini ve enginliini, devletin egemenliini
simgeler. Bu balamda gn snrszl ve sonsuzluu byk neme shiptir. rnein stikbal
Gklerdedir! (Mustafa Kemal ATATRK) sz bu yaklamn ada bir yansmas olarak alglanabilir.
Gk Hann ongunu Sungur kuudur ve mviye alan bir rengi vardr. Kaynaklarda Sungurun dier
kular avlamakta kullanld belirtilir. Not: Gk Ata ile kartrlmamaldr.
GK YES: Gn Koruyucu Ruhu. [ TKA: Gk ysi ]

ou zaman Gk-Ata ile edeer olarak grlen bir varlktr.

S a y f a | 134
GK-KAL: Doa Katman. [ TKA: Gk-Qal ]

Edeer: 1. KK-KAL, G-KALI 2. KOVAK-KALIK
Atmosferi ve uzay, ayrca buralarda bulunan koruyucu ruhlar ierir.
Anlam: Gkyz ve atmosfer demektir. Kal (Kal/Kal) szc hava/atmosfer anlamna gelir.
Kalkmak fiili ile balantldr. rnein kuun kalkmas, uan kalkmas (havalanmas, ykselmesi)
demektir ve bu szckle ilikilidir. Yakutada ve Dolgancada Kalan szc gk demektir.
GK KATLARI: Tanrsal Katmanlar. [ TKA: Gk Qatlar ]

Eski Trk halk inancnda gn yedi, dokuz vey 19 kat olduuna inanlrd ve bunlarn herbirinde
farkl tanrlarn oturduu dnlrd. Gn katlarnda yaayan balca tanrlar u ekilde sralanr:
1. KOA HAN, Ak Ana, Ak Ata 10. ERDENEY HAN
2. ZADA HAN, Yel Ana, Yel Ata 11. ALTAN HAN
3. YAYIK HAN, May Ana, May Ata 12. SUVOLTA HANIM
4. YAYUI HANIM, Cey Ana, Cey Ata 13. AAR HAN
5. KIZAGAN HAN, Od Ana, Od Ata 14. SUYLA HAN
6. AYZIT HANIM, Ay Ata 15. UTKAI HAN
7. MERGEN HAN, Gn Ana 16. LGEN HAN
8. KBEY HANIM 17. KAYRA HAN
9. UMAY HANIM 18. GKTENGR
Gn 19. katnda tm hereyin yaratcs olarak anlan Tura yer alr. Tura aslnda artk Gkten de
soyutlanm olan mutlak bir yaratc anlaydr. Dier herey onun varlnn bir sonucudur.
Yakutlarda Gn Katlar:
1. Alahn 2. yehsit 3. Chgy 4. Hotoy 5. Suorun 6. Cahn 7. Tanha 8. ns 9. Ay
GKTENGR: Semvi lah. [ TKA: Gkteri ]

Edeer: GKTENR, KKTENGR, KKTENGER, KKTENGR, KKTENR, GKTANRI
En yce yaratcdr. nsan biimli deildir, soyut bir kavram olarak yer alr. Ei ve benzeri olmayan,
insanlara yol gsteren, onlara hkmeden, cezlandran ve dllendiren ulu bir varlktr. nsanlarn
yaamna dorudan karr, buyruklar verir, irdesine boyun emeyenleri cezlandrr. nsanlara
iktidar ayrcal (kut) ve ksmet (l) balar ama hak etmeyenlerden de geri alr. afak sktren
(tan ntren) de odur. Yaam vericidir, bilinen ve bilinmeyen hereyi O yaratmtr. lm onun
irdesine baldr. Eski Trk inannda Gktanr tektir, ei ve benzeri yoktur. Meng-Hann, gezgin
Rubruk ile Fransz Kralna gnderdii mektupta Tanr anlay ak olarak grlmektedir: Beyr (ezel)
ve Beng (ebed) Tanrnn buyruu budur. Gkte bir Tanr vardr, yeryznde de bir Hkan olacaktr.
Mete Han, M.. 176 ylnda in imparatoruna gnderdii mektupta kendisini tahta karann Gk
Tanr'nn olduunu, utkularn (zaferlerini) onun yardm ve istei ile kazandn sylemektedir.
Mlattan nceki alarda Hun kaan Knin kendisine in imparatorunun hazrlatt tuzaktan
kurtulunca; Tanr yle buyurduu iin kurtulduunu, sylemitir. Avar kaan, Bizans ile yapt bir
antlamada Gk Tanr adna and imitir. Tardu Kaan M.S. 590 ylnda bir savatan nce atndan
inerek Tanr'ya yakarm ve zafer dilemitir. Orhun Antlar'nn belirttiine gre Tanr, evrenin ilk
nedenidir ve hereyin kaderini o izer ve Gktrklerin kaanlk kurmas O'nun istei ile olmutur.
skitlerde Goytosr olarak geen Tanrnn adnn mnsnn Gktanr demek olduu iddia
edilmektedir. Eski Trklerde Gk Tanr'ya kurban olarak ko ve aygr kesilirdi.

S a y f a | 135
GKYOLU: Samanyolu. [ TKA: Gkyolu ]

Edeer: KKZOL, GKCOL
Gkyznde bir yol gibi grnen galaksi. Gne sistemimiz bu gkada ierisindedir. Sylencesel
ordularn bu yolda ilerledii dnlr. Masal kahramanlarnn yine bu yoldan getikleri anlatlr.
GL YES: Gl Ruhu. [ TKA: Gl ysi ]

Edeer: KL YES
Her gln kendi yesi (koruyucu ruhu) vardr. ularn ilk atasnn mezar, bir gl iinde bulunuyordu
ve buradaki bir aacn dibindeydi. Ouz Han ilk eini bir gln ortasndaki adada yer alan bir aacn
kovuunda bulmutur. Gllerde peri kzlarnn oynat ve erkekleri kandrarak suyun derinliklerine
ekerek boduklar sylenir. Anadoluda kimi yrelerde da gllerinde yaadna inanlan varlklara
Gl Boas (Su Boas) denilmektedir. (Subuka/Subuga/Subua/Suvbuga su ejderi demektir;
tamlamadaki Buga/Bua ise ejderha manas tar). Bunlarn sabahn ilk klarnda grlebildiklerine
ve daha sonrasnda suya dalp kaybolduklarna inanlr. Bir ykde demirci ustas, Boa Gl kysnda
hayvanlarn otlatrken Gl Boas, kyya karak srnn bandaki boayla gremeye balam.
Kendi boasnn yenilmesi zerine demirci ok zlm. Gl boasndan cn almak iin are
dnm. Kendi boasna polat (elik) boynuzlar yapm. Bir sonraki sefer Gl Boas yine sudan
km ve gre balam, ama bu kez demir boynuzlardan ald yaralarla can ok yandndan
kamak zorunda kalm ve gl kana bulam. Bugn gl ierisinde yer alan yol eklindeki bir
krmzln bu kan lekelerinin izi olduuna inanlmaktadr. Bu olaydan sonra demirci ve ailesinin
perian olduu sylenir. Van Gl Canavar sylentilerinde de pek ok kimse grdn syledii
yaratn boynuzlu ve hatt mandaya benzediini ifde etmektedir. Bu anlayn kkeninde ruhsal
varlklarn bazlarnn boynuzlu olduu inanc yatar.
Anlam: (Gl/Kl). Gl kelimesinde serinlik, kuytuluk gibi anlamlar vardr. Glge szc ile ayn
kkten gelir. Moolca Gol rmak demektir. Tunguz ve Manu inanlarnda Kolga ad verilen nehir, gl
ve balklarn koruyucusu olan bir ruh ile de alkal grnr.
GZ: Nazar. [ TKA: Gz ]

Edeer: KZ, KZ, GZ
Grme organ. Meczen kt bak. Eski alarda byc ve amanlarn gzlerinde kt ruhlarn
yerletiine inanlrd. Bu baklarn tehlikeli bir g barndrd ve insanlar hastalandrabilecei
dnlrd. Kem Gz tamlamas bu anlay ifde eder. Bu inanca gre kt gz nesneleri bile
atlatabilir. rnein barda krabilir. nsanlar ve hatt hayvanlar olumsuz ynde etkileyen bu bakn
ortaya kard fiziksel vey ruhsal rahatszlklara Gz Demesi denir. Baz insanlarn gzlerinin
daha abuk ve daha etkili dediine inanlr. Mvi boncuun bu enerjiyi kendisine ekerek yok
edecei fikri yaygndr. Baka bir inana gre zerlik Otu yaklarak tts yaplmas, nazardan
korunmann en etkili yoludur. Grme eylemi ve grntlerin Trk kltrnde farkl bir nemi vardr.
Grnt gerein nemli bir paras olarak kabul edilir. Bu nedenle geriye dnp bakma yasa
(arkaya bakma yasa) vey kimseye bakmama yasa eklinde sylence motifleri vardr. Snanmakta
olan geen kahraman bu yasaa uymazsa taa dnr. Geriye dnldnde ruhlar lemine doru
olumsuz bir yneli gerekleir ve bakn gc kendisine dner vey kt ruhlar zerine eker. Eski
Trklerde Horah olarak bilinen ve canllarn gzlerinde lene kadar bulunan bir g vey enerjinin
varlna inanlrd. Horahn (Gz atei) aslnda Kutun (kutsal yaam enerjisinin) bir tr olduu
dnlrd. Gzdeki g bir tr ate olarak alglanrd. Anadoluda (Farsa kkenli) Fer szc
genel olarak g, zelde gzn grme gcn, hatta yaam enerjisini ifade etmekte kullanlr.

S a y f a | 136
Aklama: Ortadou kltrnde insanlarn grme gc kiz-yldzlara (ift-yldzlara) bakarak snanrd.

Gkbilimde yaplan tanma gre bu yldzlar birbirlerinin etrafnda dner ve bir tek yldz gibi grnr.
Bazlarnn ift olduunu plak gzle anlamak hibir biimde mmkn deildir. Ancak baz kiz-
yldzlar grme gc yksek olan insanlarca fark edilebilir. Bunlar ayrd edebilenlerin ok iyi
grdkleri sylenir. Uzaklar grme yetenei, masal kahramanlarnn da srad zelliklerindendir.
Anlam: (Gr/Gz/Kz). Bakmak ve ate anlamlarna shiptir. Bakn yakc gc olduu dnlr.
Gz kelimesinin Kz (ate paras) ile balants da dikkat ekicidir. Gzde var olduu dnlen yakc
enerjiyle meczen de olsa alkas aktr. Kgk tbiri de Nazar Boncuu anlamnda kullanlan bir
szcktr. Tatarca Kzsen fiili Gz Demesi anlamna gelir.
GZG: Ayna. [ TKA: Gzg ]

Edeer: 1. GZG, KZG, KZG, KZG, KOZGU, KZGE 2. GZGE, KZGE 3. KZN
Eanlam: TEVGER, TEVKER, TEKER, TEGER, TIGIR
Moolca: TOL, TOLI
Macarca: TKR
Baknca kendisini grebilmeyi salayan, yanstc nesne. Aynalar pek ok toplumda dikkat ekmi bir
nesnedir ve farkl anlamlar yklenmitir. Bu dny ile teki arasndaki snr simgeler. Ruhlar lemine
alan bir pencere gibi alglanr. aman aynaya bakarak gelecekten haber verir vey kendi ruhunu
grebilir. Baz amanlarn anormal gleri olan aynalar vardr. Gzle grnmeyen varlklar gsterir.
Gece aynaya bakmak uursuzluk getirecei dncesiyle ho karlanmaz. Gmlen cenzelerin
zerine ters bir ayna brakmak eski bir Trk geleneidir ve Anadoluda uygulamaya devam eden
yreler vardr. Masallarda ayna yere brakldnda bir denize, tarak da yere brakldnda bir ormana
dnr. Doruklar gkyzne deen iki dan arasnda bulunan bir sandkta duran ve tm Dnyy
gsteren bir ayna vardr. Erlik Han yannda bir ayna gezdirir ve buna baktnda insanlarn iledikleri
tm gnahlar grr. Masallarda sihirli aynalar gelecekten haber verir, uzak yerleri gsterir, insanlarla
konuur. Bat masallarnn etkisiyle; Ayna ayna, syle bana! eklindeki bir hitapla aynaya soru sorup
cevap almak olduka yaygn bir motif hline gelmitir. Modern bilimin hassas verilerine gre, ayna
insann herhangi bir kayt aygtna ihtiya duymadan kendi gemiine bakabilmesini salayan tek
aratr. In saniyeden daha ksa bir zaman iinde kat ettii mesfe nemsenirse, insann
grntsn aynaya tayarak dren ve daha sonra tekrar kiinin gzne yansyan k bu sre
ierisinde insann alglayamayaca kadar ok ksa da olsa aradan belirli bir zaman gemektedir.
Anlam: (Gr/Gz/Kz). Gz tekrar kendine gsteren demektir. Grmek ve yansmak anlamlarn
tar. Kz (ate paras) ile balants da dikkat ekicidir.
GULYABAN: Vah Yaratk. [ TKA: Gulyaban ]

Edeer: KULYABANI, GULYABAN
Gezginlere ve yolculara urayp onlar ldren canavardr. Kocaman, korkun grnml, insana
benzer, uzun sakall bir dev olarak dnlr. Karanlk knce vey Gne batarken llerde, da
yamalarnda ve mezarlklarda ortaya kar. Bedeni sar ve krmzms tylerle kapl ve ayaklar
tersinedir. Gndzleri mezara giren bu yaratk geceleri ise hortlayp kar. Yakalad atlara biner.
Yolcular yollarnda artp kandrarak ssz yerlere gtrp yer. Bzen avclara vey yolculara yaklap
onlardan bir eyler ister. Bzen de gre yapmay nerir. Karsndaki kii kazanrsa sessizce ekip
gider. Ama eer o kazanrsa yenilen kii uzun bir sre sayrlanacak (hasta yatacak) demektir.
Harbelerde yalnz bana yatan insanlarn ayann altndan lnceye kadar kann emdii de anlatlr.
Aleyban (Alyabni) ve Kuleyban (Gulyabni) adl varlklar bzen birlikte anlrlar.

S a y f a | 137
Aklama: Ortadou kltrlerinde Gul (Ghol, Ghul) kavram vah, acmasz ruhlar ve onlarn
ktlklerini anlatr. Ortadouda ortak bir motiftir. Gul aslnda bir varlktan te nedeni bilinemeyen
bir ktlk, nereden geldii anlalamayan veya teki dnyaya ait soyut, cisimsiz bir azaptr. lmsz
bir varlk vey mezarlar kazan yahut da mezardan kan bir canavar olarak da cisimleir. Hayvan
klna, zellikle de bir srtlann ekline brnebilir. Bu gibi durumlarda agzl ve lm getiren bir
yaratktr. ocuklar kard da sylenir. Yalnz insanlar tercih eder. Smercedeki Hul szc kt
vey ktlk mnsna gelir:
1. Ala Hul: eytn Tanr 2. Gigim Hul: eytn Ruh 3. Mulla Hul: eytn blis
4. Utuk Hul: eytn Ruh 5. Dingir Hul: eytn Tanr 6. Gidim Hul: eytn Haylet
7. Maskm Hul: eytn Cin
GUR YES: Mezarln Koruyucu Ruhu. [ TKA: Gur yesi ]

Edeer: GOR YES
Mezarlara saygszlk gsteren insanlara musallat olurlar. Bu ye kesinlikle mezarda yatan bir kiinin
ruhu olmayp oray koruyan baka soyut bir varlk olarak alglanr. Mezarlklar tm kltrlerde olduu
gibi Trklerde de rktc hatta korkulan yerler olarak grlmtr. Bu nedenle bu alanlara saygl
davranlmas gerektiine inanlr ve ou zaman duvar veya it ile etraf evrilir. Gur yesi de bu
anlayn halk inanlar ierisinde bir davurumudur. teki lemle ilgili grnen hatta anmsatan
yerlere girilirken dikkatli olunmaldr.
Anlam: (Gur/Gor/Kur/Kor). Bu kk Smerlerden bu yana yeralt ve mezarlk gibi anlamlar ierir.
zbekede Gor kelimesi mezar anlamna gelir. Trkedeki Kurgan (Trbe) szc ve Korumak fiili
ile de uzak da olsa bir anlam balants bulunma olasl dikkate alnmaldr. Korunan alan manas
kkten karlabilir.
GUTA: lmcl Cin. [ TKA: Guta ]

Tehlikeli bir ruhtur. Kalp krizlerine, fellere ve baka lmcl rahatszlklara neden olur. Macar
mitolojisinde yer alan bir varlktr. Szck sesbiim olarak Altay dilleri ile uyum gstermektedir ancak
etimolojik olarak yeterli balant yoktur.
GUYUK: Canavar. [ TKA: Guyuq ]

Edeer: GYK, KUYUK, GUYUH
Vah hayvan. Olaanst, bazen de ok byk yrtc canl. Deiik biimlerde tasvir edilir. En yaygn
betimlemeye gre karanlkta llerde ve mezarlklarda ortaya kar. ok iridir. Gndzleri yeraltna
inebilir vey mezara girebilir. Daha ok geceleri grnr. Fakat bunlarn dnda her tr srad,
korkun somut varl ieren bir anlam vardr. Yresel ve yerel canavar motiflerine rastlanr.
Canavarlar insanlara ve medeniyete dman varlklar temsil ederler, ayrca ykcl simgelerler.
Ruhsal olarak da insans vasflardan uzak olmay, acmaszl, igdlerle hareket etmeyi, ykcl
barndrrlar. Szcn alkal grnd bir yaratk olan Guc adl obur dev o kadar iridir ki, tuttuu
bal Gnee doru uzatp piirerek yer.
Anlam: (Guy/Kuy/Ky). Kymak (ldrmek, acmadan ldrmek) anlamn tar. Moolca Gy, komak
ve kamak mnsn ierir. Kuyu ve Kuytu szckleri ile de uzaktan etimolojik bir balants bulunur ve
karanlk yerlerde vey yeraltnda yaamalar ile alkaldr. Ouz Kaan destanndaki Kyant/Kyat adl
yaratkla da etimolojik olarak alkaldr. Yine de szcn etimolojisinin tam olarak netlememi
olduu sylenebilir.

S a y f a | 138
[ TKA: Gn Ana ]
GN ANA: Gne Tanras.
Edeer: KN ANA, KN ANA
Gn yedinci katnda oturur. Trklerle de balantl baz n Asya kltrlerinde diil olarak
alglanmtr. Gnmzde zellikle Anadoluda kzlara Gne adnn verilmesinin nedenlerinden birisi
de budur. Yeri gelmiken belirtmek gerekir ki, Trkede Ana kavramn akla getiren Anadolu
szc de ilgin bir tesdf eseri, eski Yunan dilinde Gnein doduu yer demektir. Ziy Gkalp
yle demektedir:
Eski Trk telakksine gre, Hkanla Hatun gk ile yerin evlatlaryd. Gne Ana ile Ay Ata onlarn
gkyzndeki temsilcileri idi. Hkann mmessili olan Ay Ata, gkyznn altnc katnda,
Hatunun mmessili olan Gn Ana ise daha stte, gkyznn yedinci katnda idi.
Anlam: (Gn/Kn/Kn). Gn Trkede 24 saatlik bir zaman dilimini ve Gndz vaktini ifde eder.
Ayrca Gne demektir (Gn dodu, rneinde olduu gibi). Moolcada Gn kelimesi derin/derinlik
demektir. Gn/Kn ise eski Trkede deri mns tar ve gerekte derinin gnete renginin
yazlam biimini ifde eder. Gney szc ise k alan taraf demektir. Szck kknde zamann
geii mns da vardr (Gngen kelimesi saat demektir).
Aklama: Trklerde Gn (Gne) diil olarak alglanr. Bu nedenle Trklerde Gn Ata tbiri pek
yaygn deildir. Fakat Yer ve Gk birbirinden ayrmadan nce birlikteyken herey zddn da ihtiv
ettii iin Gn Atann da orada var olduu sylenir.
GN HAN: Gne Kaan. [ TKA: Gn Xan ]

Edeer: KN HAN, KN HAN
Ouz Hann gksel olan ikinci einden doan oludur. Yeryznn yaam kayna olan klar
sebebiyle Gnee duyulan hayranln mitolojik davurumudur. Gn Hann ongunu Lan (ahin)
kuudur. Dier kular avlamakta kullanlr. Gn Han altn bir ota (adr) kurdurur. Sa tarafna krk
kula yksekliinden bir direk diktirir. zerine de altn bir tavuk koydurur. nk altn, Gnein
meczi bir semboldr. Not: Gn Ata ile kartrlmamaldr.
GNE: Ik Kayna. [ TKA: Gne ]

Edeer: 1. KNE 2. KUYA, KOYA
Moolca: NAR, NARA
Tm kltrlerde verdii s ve yayd k onun en nemli gc olarak grlmtr. Yeryzne
gnderdii klar yni yaam enerjisi nedeniyle Trk kltrnde Gnee sayg duyulur ve hayat verici
bir unsur olarak kabul edilir. Bu nedenle Trk halk inanna gre Gnein doduu yn saygy hak
eder. Avrupa ve Bat medeniyeti Eks Oriente Luks (Ik Doudan Ykselir yni uygarln kkeni
Doudadr) diyerek ayn anlay farkl bir biimde vurgulamlardr. Trkler doan Gnei vey
dokuz kez selamlarlar. Hkann adrn kaps douya bakar. Evlerin kaplar hep douya alr.
Trklerde Gne scan (Ay ise souun) semboldr. Gnein dou ve bat vakitleri Trk
kltrnde tehlikeli zamanlar olarak alglanr ve er Karan Vakit ad verilir ve gnbatmn izlemek
pek iyi karlanmaz. rnein Sibirya inanlarnda Sml (vey Iml ve Sml) ad verilen varlklar akam
ve sabahlar (gnbatm ve doumunda) ortaya kp, insanlara musallat olurlar eski Trkler sayg
duyduklar iin doan Gnei sabahlar vey dokuz kez selamlarlard. Hmile kadn rysnda
Gne grrse kz olur. Efsnelerde ktcl varlklar Gnei bomaya alr, batarken kzla
boyanmasnn nedeni budur. Gn grmeyesin gibi beddulara halk kltrnde sklkla rastlanr.

S a y f a | 139
Anlam: (Gn/Kn). Gn oluturan, gnn kayna demektir. Gndz ve Gn kelimeleri ile ayn
kkten gelir. Zaman lmeye yarayan aygt olan Gne saatine Gngen denilmitir.
GRE: Sylencesel Spor. [ TKA: Gre ]

Edeer: 1. KRE, KR, GRE, KRE, KURA 2. GLE
Belirli kurallar ierisinde iki kiinin birbirinin srtn yere getirmeye almasdr. Grei vey
Gremenler (Pehlivanlar) Trk kltrnde nemli bir yere shiptir. Anlatlarda kahraman, evlenecei
kzla greir ve yener. Yiitler alt yandayken gremeye ve byklerini yenmeye balarlar. Manas
destannda yer alan Koay Han gelmi gemi pehlivanlarn en iyisi olarak kabul edilir. Hannmede
ise Ulu Arslan Han pehlivanlarn atas olarak yad edilir. Bu pehlivan tam 1200 yandadr. Gre
kelimesinin kken olarak efsnev Trk hkan Gr Hann ismi ile benzemesi de dikkat ekicidir.
Anlam: (Gr/Kr). Gre szc glerin karlatrlmas demektir. G, bolluk, bereket, okluk,
fazlalk anlam tar. Bu balamda bereket treninde oynanan oyun demektir. Grke/Grke szc
gk grlemesi mnsna gelir.

S a y f a | 140
-H-
HA ANA: Vaftiz Annesi. [ TKA: Xa Ana ]

Hristiyan Trklerde vaftiz treni ile birlikte ortaya kan mnev annelik.
HA ATA: Vaftiz Babas. [ TKA: Xa Ata ]

Hristiyan Trklerde vaftiz treni ile birlikte ortaya kan mnev babalk.
HADUR: Sava Tanrs. [ TKA: Xadur ]

Edeer: HADOR, HODUR
Macar sava tanrs. Macarlarn eski inanlarnda bir sava tanrs olduu kadar, ate tanrs olarak da
bilinir. Macar mitolojisinde, Aran Ata (Arany Atya Altn Baba) ve Hajnal Ana (Hajnal Anya afak
Anne) adl tanr ve tanralarn nc oludur. Nap Kiraly (Gne Kral) ve Szel Kiraly (Yel Kral) adl
kardeleri vardr. Cennette, Yaam Aacnn stnde Arany Atyann bir kalesi vardr. Onun altnda
(gkyznde) Nap Kralnn Altn Orman ve daha aada da (yeryznde) Yel Kralnn Gm
Orman bulunurdu. Hadur ise en alttaki (yeraltnda) Bakr Ormann shibidir. O tanrlarn demircisi
olarak grlrd. Uzun salar ve zerine giydii bakrdan bir zrh bulunur. Eski Macarlarda
savalardan nce Hadur iin beyaz aygr kurban etme alkanl vard. Bakr Macar kltrnde kutlu
bir metal olduundan, saf bakrdan yaplm silahlar vardr. Onun kendi yapm olduu Tanrnn
Klc ad verilen efsnev silah Attila tarafndan bulundu ve onun iktidar, fetihlerdeki baarlar
bylece gvence altna alnm oldu. Sava tanrs Hadurun kendi yapt Tanrnn Klc ad verilen
efsnev silahn bir insann kullanamayaca kadar byk olduu sylenir. Hadurun Klc (bzen
Marsn Klc) Attila tarafndan bulunarak yannda tad efsnev silahtr. Onu ele geiren kiinin hi
yenilmeyeceine hatta Yeryznn egemenliini ele geireceine inanlr. Batl trihiler ve zellikle
Priscus ve Jordanes zerinden aktarlan hikyeye gre bir oban, srsnden bir inein aksadn fark
etmi ve hayvann ayan neyin kestiini anlamak istemitir. oban kan izlerini tkip ederek, topraa
gml klc bulur. Klcn ok eski olduu rahatlkla anlalabildii halde tek bir pas lekesi bile yoktur
ve oban durumu Attilaya bildirerek bulunduu yerden karmasna vesle olur. Baka bir rivyete
gre ise oban kendisi kararak Attilaya hediye etmitir. Romallar bu klcn kendi sava tanrlar
Marsa it olduunu dnmekteydiler. Ancak motif Trk (Ural-Altay) kkenlidir nk inein ayan
kesebilmesi iin klcn yere tersine saplanm olmas gerekir ki bu tamamen Asya kkenli bir
anlaytr. Dier kltrlerde kl yere normal olarak kabzas yukarda olacak biimde saplanm olarak
bulunur. Anlatlanlara gre, kl lnce Attila ile birlikte gmlmtr. Kimilerine gre ise; Katalanya
dzl savanda, Aetius ile arprken klcn krld rivyet edilir. Bu olaydan sonra Attila duygusal
bir knt yaar ve belki de, sonraki yl bu yzden Papa'nn ile anlaarak Macarya'ya geri dner.
Fakat Attila ile ilgili olarak bu anlatlanlar tarihsel olarak ispatlanabilmi deildir. Fakat romanlar hatta
filmler ierisinde ele alnmtr ve ilgi ekici bir konudur. Bu efsane zerinden treyen anlatlarda
klcn kaybolduu ve yeniden bulunabilecei de ne srlr.

S a y f a | 141
HAKAN: mparator. [ TKA: Xqan ]

Edeer: HAGAN, HOKON
Moolca: KAAN, KAGAN
Birlemi hanlklardan oluan lkeyi, birden ok topluluu yneten kii. Hkan szc Trk ve Mool
devlet geleneinde imparatorlara verilen nvandr. Krallarn kraldr. Hkan ve Kaan szckleri
ayn manay ihtiv etmekte olup ses deiimine dayal bir farkllk vardr. Osmanl pdiahlar da bu
unvan kullanmlardr. Trk trihinde yer alan Karahan Devletine dier uluslar Hkanya adn
vermilerdir. Hkan ve Hatan szckleri ise hkmdar ve karsn ifde eden bir ikilidir.
Anlam: (Han/Kan). Soy ve soyluluk anlamlar ierir. Han szc ile balantldr. Ayrca Kan kelimesi
ile de ayn kkten gelir.
HALAY: Tren Dans. [ TKA: Xalay ]

Edeer: ALAY
Eanlam: YALLI, ALLI
Kkleri mlattan nceki dnemlere ve hatt trih ncesi alara uzanan bir oyundur. Al inan ile
ilikilidir. Yaamn enerjisini, dngy, dayanmay, devinimi ve ritmi ierir. nk hareketsizlik
lm artrd iin genel olarak her tr dans insanolunun lme kar bakaldrsn simgeler. Al
(Hal) szc zerinden kzl renkle (bu balamda atele) yni yaam enerjisiyle bal olmas bu oyuna
verilen nemi gstermektedir. Ayrca Elley (Allay) adl ilk ata ile de balantl grnmektedir.
Azerbaycann Kobustan blgesindeki eski alara it kaya resimlerinde el ele tutumu dans eden
kalabalklarn figrleri izilmitir. Yall, Azeri halk kltrndeki nemli bir oyundur. Evrenin sonsuz
dngsn ve yaam simgeleyen bir daire boyunca dizilmi olan oyuncular, durup devam ederek
dnerler. lerleyen ksmlarda ise dalarak karlar ve beklenmedik bir anda yere uzanrlar.
Anlam: (Al/Hal/Yal). Birlik hlinde oynanan oyun demektir. Topluluk ve ate anlamlar ierir. Moolca
Halah fiili serbest brakmak, rahatlatmak mnlarna gelir. Manuca Hala fiili de ayn ierii ihtiv
eder. Halayn, Al/Hal ruhuyla olan alkas Yall adnda bile grlebilir. Yaln/Yalgn/Yalm Trkede
alev mns tar. Ayrca Alay (ordu birlii) szc ile dorudan balantldr. Halay kelimesinin ate
treniyle balantl olarak Ate Dans anlamn ierdiini ne sren grler vardr.
HAL DL: Ters Lisan. [ TKA: Xal Dili ]

Edeer: AL DL
Tersine bir dildir. Arapa ve Osmanlca Lisan- Hl (Hl dili) ile kartrlr hatt anlam kaymas ile
zde hle gelmitir. Dilsizler hatt snrl koullarda tm insanlar iret dili de kullanabilirler. Ancak
Lisan- Hl bir iret dili de deildir. Bu kavram bir eyin grn ile bir mn ifde etmesi
demektir. Varln kendi yapsndan alglanan karmlar da ierir. Bu balamda dncelerini
duruuyla, davranlaryla sessizce (sesli dil kullanmadan) anlatmaktr. Halk kltrndeki inana gre
te dny varlklarnn yaaylar, grnleri ve dilleri bu dnynn tam tersidir. te dny bu
dnynn ztt ve ekil olarak de ters biimlisidir. rnein, ruhsal varlklarn ayaklar ve/vey balar
tersinedir. Ayrca onlarla iletiim kurabilenlerin (mesel amanlarn vey masal kahramanlarnn)
dediklerini yaptrabilmeleri iin anlam ve/vey biim olarak tersen konumalar gerekir. Mesel
onlara Git demek iin Gel demek gerekir vey bzen de szcn yada cmlenin tersten
okunmas lazmdr. Amerikan kovboy filmlerinde bir dnem yerli dillerini filmlerde kullanmak yerine,
bu zahmete girmemek iin ngilizceyi tersten okutarak kotaran ynetmenlerin uygulamalarn da akla
getirmektedir. nk bu anlay kendinden olmayan kart olarak alglamann bir sonucudur.

S a y f a | 142
Anlam: (Al/Hal). Trke kkler aldatmak, kandrmak ve kzl renk anlamlarn ierir. uvaada Hallap
efsane, masal; Halaplah szc Mitoloji demektir. Arapa Hl (durum, vaziyet) kelimesiyle
benzemesi nedeniyle beden dili, ruh hli gibi kavramlar da iermeye balamtr.
HAN: Kral. [ TKA: Xan ]

Edeer: GAN, HON, KHAN
Moolca: KAN
Bir lkeyi, bir topluluu vey bir boyu yneten kii. Mitoloji de tanrlarn da sfat olarak kullanlr. lk
alarda Han ayn zamanda topluluun dini nderidir. Topluma ba-amanlk yapan kiidir. Ata
Ruhlar adna trenler dzenler. Tahta ktnda ise bir kee zerine oturtulup dokuz kez doudan
batya doru evrilir. Bu onun ge kmasn, gn dokuz katn ap Tanrya ulamasn ifde eder.
Doal olaylarn nderden kaynakland dnlr. O doaya etki edebilir. Daha sonralar bu durum
biraz daha soyutlatrlp, kt yneticinin bereketsizlie, iyi olann ise bollua sebep olaca inanc
hline dnmtr. Devletin gc hkann ne kadar kutlu olduuyla ilgilidir. Buyrultu/Buyruldu
(emirnme) vey Yarlg/Yarlk (ferman) ad verilen emirleri ile toplumu dzenler ve bu kavramlar
masallarda da sk sk yer alr. Trklerde Han ve Hanm, Moollarda ise Han ve Hatan hkmdar ile
karsn ifde eder. Bzen Beg/Be/Bey szc de Han anlamnda kullanlsa da aslnda bu unvan
daha dk bir hiyerarik dzeydedir ve kimi zaman il, ile yneticileri kastedilir:
* Be: Aa, vali, prens. (lbey: Vali) * Begm: Hanmaa, prenses. (lbegm: Vali Kars)
Anlam: (Han/Kan/Gan). Kral demektir. Soy ve soyluluk anlamlar ierir. Moolca, Tunguzca, Manuca
ve Trkede kk ses farklaryla hep ayn anlam tar. Moolcada Han kelimesi Gk mnsn da
ierir. Szck Kan kelimesi ile yakndan ilgilidir. Kan hayat verici bir g olarak ve nesilden nesile
aktarlan bir yaam ve kaltmsal zellik taycs eklinde dnlr. Bu balamda Han aslnda
kannda soyluluk tayan, otorite gcn soyundan alan kii demektir.
Han nvan Tayan nemli Trihsel Kiiler
Trk-Mool ve Macar trihinde gerekten yaam olan ancak ad sylencelere giren ve olaanst
zellikler yklenen belli bal Hanlar u ekilde sralanabilir:
Ablay Han, Almos Han, Alparslan Han, Arpad Han, Abara Han, Atla Han, Baygu Han, Bilge Han, Bg
Han, Bura Han, Bumn Han, Cengiz Han, aatay Han, ar Han, Edigey Han, Girey Han, stemi Han,
Karaman Han, Kublay Han, Mehmed Han, Mete Han, gedey Han, Saluk Han, Saltuk Han, u Han,
Temr Han, Toktam Han, Turul Han, Tuman Han, gyek Han.
HANIM: Kralie. [ TKA: Xanm ]

Edeer: KANIM, HONIM, HONM
Moolca: 1. HATAN, KATAN 2. HATUN, KATUN
Bir lkeyi, bir topluluu vey bir boyu yneten kadn. Mitolojide tanralarn da sfat olarak kullanlr.
Hanm (Kralie) szcnn treyii u ekilde anlatlr. Mete Han (Moollar ise bu olaydaki kiinin
Cengiz Han olduunu sylerler) gelip kendisine sayg sunan herkesin Hanm eklinde hitap ettii bir
ortamda, ieri giren eini grnce; te bu da benim Hanm, der. O gnden bu yana kadn
yneticilere Hanm denir. Etimolojik olarak doruluu tartlsa da, sosyal hayat algs olarak kadnn
eski Trklerdeki bu nemli konumu tartlmaz bir gerektir. Trklerde Han ve Hanm, Moollarda ise
Han ve Hatan hkmdar ve karsn ifde eder.
Anlam: (Han/Kan). Kralie demektir. Soy ve soyluluk anlamlar ierir. Han kelimesinden tremitir
ve diil biimidir. (Benzer bir tretili de Beg/Be/Beyden gelen Begm szcnde grlr.)

S a y f a | 143
Hanm nvan Tayan nemli Trihsel Kiiler

Synbike Hanm, Emese Hanm, Trkan Hanm, eek Hanm, Tomris Hanm, Ipar Hanm, Mama
Hanm, Brte Hanm, Ksem Hanm.
HARA: Ay Tanrs. [ TKA: Xara ]

Edeer: SARA
Ouz Hann soyunun Haraya kadar gittii anlatlr. Gn altnc katnda oturur. Gerekte Ouz
Hann babasnn ad Kara Han iken baz kaynaklarda Ay olarak gsterilmesi bu kelime benzeimi
nedeniyledir. Yni Ouz Destan Buryat-Mool kltrne geerken Trke Kara kelimesi Buryata
Hara (grtlaks H ile Xara, Khara) olarak alglanarak bu dildeki Ay mnsnda dnlmtr.
Urartu mitolojisinde zellikleri tam olarak tespit edilememi olan Hara adl bir tanr vardr.
Anlam: Buryatada Hara (Moolca Sara) Ay demektir. Kelime kknde aydnlk ve scaklk mns
vardr. Moolca Sara biimi Trke Sar kelimesi ile ayn kkten gelir.
HARSA: Kuduz Cini. [ TKA: Xarsa ]

Kuduz kpekleri ve saldrgan inekleri vardr. Kendisinin ve hayvanlarnn gzleri kurumutur.
Hayvanlarda kuduza neden olurlar. Yaadklar yerler ok souktur. Onu gren kiiler souk su
dkm gibi titretirler. Yeni domu bebekleri yerler ve beikleri bozarlar. ok irkindirler.
Aklama: Kuduz hastalna pek ok hayvan tr yakalanabilmesine karn yeryzndeki ou

toplumda bu hastalk ilk olarak kpek ile birlikte akla gelir. Ancak Trklerde kz ve inek gibi sr
trnden hayvanlar da bu hastaln znesi olarak ilk bata dnlr. Asya Trkesindeki yaban
kz mnsna gelen Kutuz/Kotuz szc ile Kuduz kelimesi arasndaki ba bu adan ilgi ekicidir.
HARKIT: Baca Cini. [ TKA: Xarqt ]

Edeer: KARKIT, KARIKIT
Bacadan torba sarktarak ocuklar kard sylenir. Genellikle ocuklarn baz tehlikeli
davranlardan kanmalarn salamak iin bavurulan ve hakkndaki anlatlardan bu ynde
yararlanlan bir varlktr. Halk aznda kullanlan bir tekerleme, Harkt! Bacadan torban sarkt.
ocuklar al da kart eklindedir. Bu torbann ierisinde bzen ocuklar kandrmak iin eker ve
hediyeler yer alr. Bu balamda Ayaz Ata (Noel Baba) kiiliinin olumsuz yansmas olarak grlebilir.
Bzen ocuklara hediyeler getiren iyi niyetli bir varlk olarak anlatlsa da, genellikle bu hediyeleri
bacadan aa sarktan ve iine giren ocuklar torbasna alp karan gizemli bir varlktr.
Anlam: (Kar/Har). Szck Karmak (yalanmak) ve Kar (ihtiyar) szcklerinden tremitir. Kart (yal)
kelimesi ile de balants vardr. Harkt szc Kbrs Trkesinde kap direi mns da tar.
HAYDUT: Harami. [ TKA: Xaydut ]

Edeer: 1. AYDUT 2. HAYDUK, HAJDUK, AYDUK, GAYDUK
Yol kesici, soyguncu, ekya. Ayn zamanda bir masal ve efsne motifi olarak edebiyatta yer alr.
Balkan halk anlatlarnda zenginden alarak yoksula veren ve adaletsiz ynetime kar bakaldry da
simgeleyen Hayduk/Hajduk bir kahraman olarak betimlenir. Macarlarda bu adla efsnelemi -
Trklerdeki Efe benzeri- kiiler vardr. Gerekte ise kanund iler yapan, soyguncular iin kullanlan
olumsuz ierie ship bir tbirdir. Macar paral askerlerini ifde etmek iin de kullanlan bu terim
Bonakada ve Hrvatada ekya mnsna gelir. zellikle Ortadou masallarnn da etkisiyle Krk
Krk Harami motifi, halk yklerinin ve masallarnn vazgeilmez unsurlarndan biri hline gelmitir.

S a y f a | 144
Anlam: (Hay). Kkeni kesin olarak tespit edilemese de Macarca Hajduk biiminin Ural-Altay kaynakl
olduu kesindir. Macarcada Hajdo (oban) kelimesiyle ilikilendirilir. Hayduk/Hajduk biimi
Macarcada, Bulgarcada, Arnavutada ve Slav dillerinin tamamnda ortak bir tbir olarak yer alr.
Trkenin deiik lehelerinde da mnsna gelen Kaya/Kayah/Hayah/Heyeh/Heye szckleri de
haydutlarn dalarda yaamasn artrr. Ukraynaca Haydamak kelimesi de ekya anlamna gelir.
HEVEL: Gne Tanrlar. [ TKA: Hevel ]

uvalarn inanlarna gre Gnei simgeleyen bu tanrlar eril ve diil olmak zere iki farkl varlktr:
1. Hevel Ee: Gn Ata (Gne Babas) ve 2. Hevel Emie: Gn Ana (Gne Annesi).
Anlam: uvaada Gne demektir. Bat dillerindeki Helios adl Gne tanrsnn adn akla getirir.
HIBILIK: Boucu Cin. [ TKA: Xblk ]

Edeer: 1. HIPILIK, HBLK, HIBILIH 2. GIBILIK, GIBILIH
Ktcl bir varlktr, genellikle yalnz bir kadn klna girer ama kadn erkek ayrmadan herkesi
rahatsz eder. nsanlarn gsne ker ve soluu kesilene kadar boazn skar. Uykudayken zerine
bast kii yerinden kprdayamaz, dili tutulur. Kedi eklinde grnr. Karanlkta sessizce kaybolup
gider. Bzen lmlere neden olur. Yakalanacak olursa kurtulmak iin yakalayan kiiye bolca altn
verir. Banda sihirli bir brk (apka) vardr. O apkay ele geiren kiinin zengin olacana inanlr.
HINKIR: Yamyam Canavar. [ TKA: Xnqr ]

nsana benzeyen bir yaratktr. Fakat gbeinde bulunan bir torbann iinde yavrusunu tad
sylenir. Yakalad insanlar nce boarak ldrr sonra da yer.
HIRTIK: Orman Cini. [ TKA: Xrtq ]

Edeer: KIRTIK, HIRTIH
Yakalad insanlar boarak ldren sonra da yiyen bir canavar olarak tanmlanr. st ksmnn insan
grnml, ayaklaryla bacaklarnn ise hayvan biimli olduuna inanlr. Bedeni tylerle kapl,
ayaklar terstir. nsan klna girer, tuzana drd kiilerle konuarak orman yada akarsu kysna
gtrp ldrr. Karanlkta ortaya kt iin ondan korunmann tek yolu ate yakmaktr. Onun
yaklatndan kukulanan kii kendi bedeninin evresinden ve ayaklarnn altndan ate geirmelidir.
yknmeci (takliti) bir varlk olan Hrtk bu davran yineleyince tyleri yanmaya balar ve kaarak
kendisini sularn iine atar. Hrtn koturduu atlarn sabahlar yorgun bir halde bulan kiiler
eyerlerine vey srtna yaptrc maddeler (zellikle reine vey bal) srerler. Bylece bu hayvana
binen Hrtn tyleri oraya yapr ve inerken bu tyler kopaca iin can yanar. Hrtk bundan sonra
o hayvan artk rahat brakr. Akarsularda yaadna inanlar bir trne ay Hrt da denilmektedir.
HIZIR: Hzr Peygamber. [ TKA: Xzr ]

Edeer: HIDIR, KIDIR, HZR, HZR
Zor anlarnda insanlarn yardmna koan, bakalarnn klna brnebilen, olaanst zellikleri olan
ulu ve kutlu bir kii vey kimi grlere gre bir peygamberdir. Kuran- Kerimde ad dorudan
gemez. Peygamber olduu da belirtilmez fakat bu ynde iretler olduu sylenir. Tm Ortadouda
tannan ve dinsel kkeni de bulunan bir kiidir. lmszl arad sylenir. lmszlk suyunu
itii iin lp yeniden dirilebilir. Du ettiinde vey verdii bir elma yenildiinde ksr kadnlarn
ocuu olur. Bilgelik ve hikmet shibidir. Elbiseleri yeildir. Bu anlamda doay simgeler. Havada
dolar, su stnde yrr. Klktan kla girebilir. Doadaki varlklara sz geirebildiine inanlr.

S a y f a | 145
nsanlara grndnde, kendini tantmad mddete kimse onun gerek kimliini bilemez.
nsanlar snavdan geirir, bzen bir dervi, bzen bir yoksul klna brnr. A olduunu syler, su
ister; bu isteklere iyilikle karlk verenleri dllendirir, tam tersine kendini kovup kt sz
syleyenleri cezlandrr. Trk inanna gre savalarda kurt klna komutana grnr. Yaralar
iyiletiren ilalar yapar vey ieriklerini tarif eder. Bzen kr olarak betimlenir ama gze ihtiyac
yoktur, nk o kalp gzyle hereyi grr. Anadoluda ad sklkla ktlk zamannda bolluk ve bereket
getirdii sylenen lyas Peygamber ile birlikte anlr. Hdr-Ellez (Hzr-lyas) kutlamalarnn kkeni bu
anlaya dayanr. Adnn anlam Arapadaki Hadra (Yeil) kelimesiyle balantldr. Smerlerdeki
Hassatra ile ayn kii olduunu iddia eden aratrmaclar vardr. Trklerde Hzr Ata da denir.
Aklama: Kakava, Anadoluda yaayan Roman / ingene vatandalarn inancna gre gemi alarda
Msrdan kurtulu gnlerini temsil eden bir kutlamadr. 6 Mays gn kutlanr ve Hdr-Ellez
kutlamalar ile ayn gne denk gelmesi ilgi ekicidir. zellikle Trakya kentlerinde bu kutlamann
yapld baz yreler hl mevcuttur. Bu inan kkenlerini byk oranda Msr ve Ortadoudan alr.
Eski Msr'da Koptlar (Kptiler) ile birlikte yaayan bir halkn varlndan bahsedilir ki, bunlar
ingenelerdir. Yapt zulmden kamaya alan bu halkn peine den Firavun ve askerleri sularda
boulup lrler. ingene halknn bir ksm denizin teki tarafna gemeyi baarp Dny'da
dolamaya balarken, dier kysnda kalanlar ise kutlu bir kiinin alar sonra tekrar gelip kendilerini
kurtaracana inanrlar. O gn simgeleyen 6 Mays sabah ingeneler akarsulara inerler, ate
stnden atlar, mzik alar, dans eder ve elenirler. Kzldenizi geii temsilen derelerden,
rmaklardan geerler. Bu efsnede dikkati eken husus tpk Hz. Msa'nn nderliinde brnilerin
Kzldenizi gemesine birebir benziyor olmasdr. Bu yndeki en mantkl aklama ingenlerin de
onlarla birlikte bu yolculuu yapm olmasdr. Trihsel veriler ingenelerin Dnyya Msrdan
yayldn iret etmektedir.
HORTDAN: Vampir-Zombi. [ TKA: Xortdan ]

Edeer: HORTAN, HIRTDAN
lp tekrar dirilen varlktr. Azericede vampir mns tar. Azeri halk inancnda kendine zg bir
vampir trdr. Baz ynleri btnyle Trk kltrne zg olsa da Bat toplumlarnn inanlarna
ok benzeyen baz zellikleri de mevcuttur. nsanlarn kann emer, ilerinde byr. lm vey
hastalk (zellikle veb) saan kambur bir yal kadn (vey bzen yal bir erkek) eklinde dnlr.
Hortdanlarn geceleri dolat sylenir. Trkedeki Hortlak szc ile etimolojik olarak yakndan
alakaldr ve kavram olarak da benzer ynleri bulunur.
HORTLAK: Zombi. [ TKA: Xortlak ]

Edeer: 1. HORTDAK 2. HORTAN, HORTDAN
Yaayan l vey mezardan kan l demektir. lp tekrar dirilen, cansz olduu halde hareket
edebilen varlktr. nanlara gre gece mezardan karak srtnda kefenle gezinen, yaayan bir ldr.
Pek ok toplumda yaayan l anlayna dayanan varlklar mevcuttur. Hatt bir dnem popler
kltrde korku filmlerine konu olmulardr. Bu varlklarn ruhlarnn olmad yalnzca birer ceset
olduklar ise yaygn bir kandr. Mezardan kma olgusunu, lmeden (ld sanlarak) gmlme ve
tekrar darya kma ile aklamaya almak yeterli deildir. Belki bu yndeki, lmeden gmlmeye
ynelik bir korku ile bilinalt balants kurulabilir. Yine de Hortlak/Hortdan motifi farkl kltrel
alglarla balantldr. Yaplacak bilimsel bir zmleme ile Hortlak inanndan lm olan kiinin artk
bu dnyya it olmad, bunun yaknlar tarafndan kabullenilmesi gerektii sonucu dahi karlabilir.

S a y f a | 146
Aklama-1: Dnyda, zellikle de Avrupada, yaadklar dnemde tannm kiilerin, ld

sanlarak gmlecei korkusunu tadklar iin buna engel olmak maksadyla aldklar nlemleri
ieren vasiyetler dhi vardr fakat bu korku mezardan kan llerle ilgili efsaneleri aklamak iin
yeterli bir izahat deildir.
Aklama-2: stanbul Rum halknn inanna gre mezarlkta geceleri beyaz bir gelinlik giyerek ortaya
kan gzel gen bir kadn kendisiyle gz gze gelen erkekleri czibesiyle mezarn ierisine ekerek
ldrmektedir. Bu varlk geceleri beyaz bir gelinlikle ortaya kan (vey beyaz bir ata binen)
olaanst gzellikte gen bir gelindir ve kendisine Nife ad verilir (Nife szc Rumca Gelin
anlamna gelir). nsanlar mezara eker. Bu kadn genellikle intikam iin yeryzne dnen bir varlktr.
Bu varlkla ilikilendirilen baz yklerde hmile iken terkedilen bir kadn vey evlenme vaadiyle
kandrlan bir kz hastalanp lr ve daha sonra ruhu huzura kavumad iin geri dner. Kimi
anlatlarda ise gelinliin vey duvan gece alndn gren acl aile amurlu ayak izlerini tkip
ederek kzn mezarna kadar ularlar.
HORTLAMAK: Mezardan kmak. [ TKA: Xortlamak ]

Edeer: HORTDAMAK, HIRTDAMAK, HIRTLAMAK
lnn mezardan kmas ve dolamasna denir. Anadoluda pek ok yrede mezarndan kp
evindeki odasna gelen gen kzlarn ykleri anlatlr. Geldiinde ya bir eysn (genellikle gelinliini)
alp gtrr vey birisinden intikam almak ister. Toprak dkntleri (ayak izleri) tkip edildiinde
onun mezarna kadar vard grlr. Yaarken ktlk edenlerin, arabozucu dedikoducu insanlarn
lnce hortlayacana inanlr. Bunlar hemen gmldkleri gece mezarndan kalkarak dolamaya
balar. nsanlara satarlar, dverler, bzen insanlar karrlar, ev basarlar, yol keserler. Baz
hortlaklar hayvan klnda gezerler, ssz kalm evlerde, mezarlklarda yaarlar. ok hzl koarlar, ata
binebilir, silah kullanabilirler. Hortlaktan korunmak iin mezarlk yaknlarndan geerken du okumak
gerektii yaygn bir inantr. Hortlayan kiilerin ahiretten, teki dnydan kovulduuna inanlr. Halk
inanna gre lm zor olan kiinin hortlamasnn daha yaygn olduu dnlr. nk gz
dnyda kalmtr.
Anlam: (Hort/Hrt). Hzla yerinden kalkmak demektir. Mezardan kmak anlam tar. Kelime kknde
bir yerden frlamak, dar kmak, yeniden domak gibi anlamlar vardr. Kymet Gnne baz
lehelerde Kirti Gn (Gerek Gn) ad verilir ve Hrt/Krt/Kirt dnm zerinden kken olarak
mezardan kmak mns ile de alkal grnmektedir.
HOTOY: Kartal Tanr. [ TKA: Xotoy ]

Baz Trk boylar kartaldan trediklerine inanrlar. Ayrca Kartal pek ok Trk kavminde kutlu bir
hayvan olarak grlr. Yakutada kartal anlamna gelen bu szcn Kuday (Tanr) ile benzerlii de
dikkate deerdir. Yakutlar Kutup Yldzna Hotugu Sulus (Kuzey Yldz) ad verirler. Ancak anlam bu
yldza tneyen kartal ile de alkal grnmektedir.
HOTUN: Hanmefendi. [ TKA: Xotun ]

Edeer: 1. HOTON, KOTUN 2. HATUN 3. HATAN, KATAN
Kadnlar ve kadn amanlar iin kullanlan sayg szdr. Eski metinlerde Tanralarn sfat olarak da
geer. Tarihi kaytlardan Hkanlarn karlarna da Hatun (Moollarda Hatan) dendii
bilinmektedir. Sogotoh Destannda Hotuna/Hotuuna adndaki kz Sogotohun kars olarak anlr.
Erkeklere ise Toyun (bkz.) denir.

S a y f a | 147
HYK: Tmls. [ TKA: Hyk ]

Edeer: HYK, YK, YK
Yma tepe eklindeki mezar. Farkl uygarlklarda kral mezarlarnn yma toprak ierisinde
oluturulmasna sklkla rastlanmaktadr. ok eski bir yerleme yerindeki bir odann vey kapal bir
blmenin zamanla toprakla rtlp tepe biimine gelmi hlidir. Hykler genelde st ste gelmi
ok evreli yerleim yeri birimleridir. erisinde genellikle Hkan (imparator), Tigin (prens) gibi kiilerin
mezarlar ve deerli eylar bulunur. Hykler tahtalarla, bzen de talarla evrili mezar odalarnn
stne toprak ylmasyla oluturulur. Bugn in snrlar ierisinde yer alan Uygur zerk Devleti
topraklarnda Trk yapm devasa gen yaplar (piramitler) kefedilmitir. Trk corafyasndaki en
byk hyk olduu dnlen bu yapnn iinde mumya, kurt balar ve Ay-yldz sembolleri
bulunduu iddia edilmektedir.
Anlam: (Hy/Hy/y/y). Tepe ve yn anlamlar ierir. Ayrca y kelimesi ev mns tar. Bu anlam
hyklerin bir odann zerine oluturulmas ile alkaldr.
HYK YES: Hyn Koruyucu Ruhu. [ TKA: Hyk ysi ]

Hykteki mezar rahatsz edenlerin, ap iine girenlerin vey mezar soyguncularnn balarna
felketler geldii anlatlr. Bu durum Ata ruhlarna ve onlara ait olduu dnlen maaralara sayg
anlayyla da balantldr.
Aklama: Benzer inanlara farkl kltrlerde de rastlanr. Msrda Firavun mezarlarn aanlarn,
Latin Amerikada nka Kral mezarlarn aan bilim adamlarnan balarna felaketler geldii anlatlr.
Hatta bu konu filmlerde, izgi romanlarda da ilenmitir.
HU HANIM: Gazap Tanras. [ TKA: Xu Xanm ]

Edeer: HU HANIM, KU HANIM
ok merhametsizdir, hi kimseye acmaz. ok ey bilir ama ktye kullanr, yeryznde fitne karr.
Kara tilki klna girebilir. Yeraltndaki kara sularn en dibinde yaar. Beii kara kayadr. Kayalardaki
gzle grnmez kaplar sdece onun sesiyle alr. Bilinmezler lemini bilir. Elinde demir bir asa ile
dolar. Ktlkler yapar, insanlar arasnda huzursuzluklar ve anlamazlklar karr. Cinsel ierikli
davranlar bulunur. Srekli olarak ktlk dnr ve kt insanlara musallat olarak olumsuz
davranlarda bulunmaya iter.
Anlam: Szcn etimolojisi net deildir. lk akla gelen Hu/Hu/Ku/Ku/Kuu yni Kuu Kuu
mnsdr. Fakat Trk mitolojisinin tm blgelerinde Kuu, net bir biimde olumlu bir varlk olarak
alglanr. stelik Kuu Ana adl varlk bu durumu dorular niteliktedir. Hu Hatunun kara bir tilki
klna brnmesi de szcn Kuu ile olabilecek balantsn olduka zayflatr. Arapa Hu (Hve,
yni O) kelimesi ile hibir alkas yoktur.
HUNOR ve MAGOR: Efsnev Hkanlar. [ TKA: Xunor v Magor ]

Hunlarn ve Macarlarn atas olarak kabul edilirler. Bu kardeler kutlu bir geyiin peinde denizi ve
bataklklar geerek Macarya topraklarna ularlar. Hunor soyaacnda Hun kolunu temsil eder.
Macarlara gnmzde verilen iki isimden birisi olan Hungar szc buradan gelir. Soyundan Atlay
Hann (Attila/Atilla) geldii sylenir. Magor ise Macar kolunu temsil eder. Soyundan Almos Hann
geldii sylenir. Macarlara gnmzde verilen iki isimden birisi olan Magyar ise buradan kaynaklanr.
Kimi grlere gre bu efsnenin kkeni aslnda ok daha eskilere kadar uzanmaktadr ve skit (Saka)
kkenli bir sylencenin gelimesiyle olumutur.

S a y f a | 148
Anlam Hunor: (Hun/Kun/Kung). Moolcada insan, kii anlamna gelen bir kktr. Eski Trkede ise
Kun szc Koyun mns tar ve Akkoyunlu, Karakoyunlu gibi devlet adlar ile de yakndan
alkaldr. Ayrca Avrupa dillerindeki Honour (Onur) szcn de artrmaktadr fakat bu
balanty kurmak iin elde yeterli veri yoktur.
Anlam Magor: (Mag/Ba). Balamak fiili ve by anlam ieren Mag kkyle balantldr. Bat
dillerindeki Magic (sihir) szc ile de alkal grnmektedir.
Aklama-1: Avrupa dillerinde Macarlar iin kullanlan Hungar, Hungarus, Hungarn (Ungar/Ungarn)
isimlerinin kkeni Onogur kavmine dayanr. Onogur kelimesi ise Onouz (10 Ouz kavmi)
kavramndan kken almaktadr. Bu kavram ayrca Uygur ad ile de alkal grnr. Bunlar gerekte,
Macarlarn, Bulgarlarn ve Uygurlarn bir ksmnn ta tabi olduu Hun Konfederasyonu ierisinde yer
alm Trke konuan bir kavimler birliidir. Ayrca Ogur kelimesi Anadoludan daha Batya doru
giden kavimleri ifde etmek iin kullanlan bir tbirdir ve Ouz szc ile ayn kkten gelir ve hatt
aslnda birebir ayn kelimelerdir. Trihteki birleik Bulgar kavimleri de Bat dillerinde Onogundur ve
yaadklar topraklar ise Onoguria olarak anlr.
Aklama-2: Hunor ve Magorun Gok ve Magok (Gog ve Magog) ile zde olduu kimi kaynaklarda
ne srlr. Gok ve Magok Bat dillerinde Yecc ve Mecc (Yagug ve Magug) karlnda kullanlan
szcklerdir. Fakat bunlarn Hunor ve Magor ile ayn kiiler olduu kesinletirilmesi mmkn olmayan
bir iddiadr. Etimolojik olarak da balantl grnmezler. Yecc ve Meccden ncil ve Kur'an'da
bahsedilir. Bu varlklar, eitli mitolojilerde ve kltrlerde cceler vey dev, eytan, kavimler vey
lkeler olarak anlr. Yine baz kaynaklara gre Gok bir skit (Saka) kaandr ve Trklerin babuu olan
kardei Magok ile birlikte soylar Hz. Nuhun torununa kadar uzanr. Gok'un soyundan Goarlar'n
geldii, Maok'un soyundan ise Moarlar'n da geldii eski kaynaklarda ne srlr. Her ikisi de Saka
boyudur. Efsnelerde Gok'un Parat ve Marat adnda iki olu olduu sylenir. (Marat/Marot ad ise
Macar sylencelerindeki Morot/Morut/Morout/Morout adl efsnev soy ile ilikilendirilir.) Bunlarn
hepsi atl kavimler olarak alglanr. Urfa Psikoposu Suriyeli Aziz fram mlattan sonra 300l yllarda
yle yazmaktadr: Onlar Gok ve Maok atllardr. Kheylanlarnn stnde frtna gibi uarlar.
Karlarnda durabilecek hi kimse yoktur.
HRMZ: Ruhlar Tanrs. [ TKA: Hrmz ]

Edeer: 1. HORMUZ, HORMUS, HURMUZ 2. ORMUZ, ORMIZ, ORMUS,
Moollara gre 55 bat tanrsnn banda bulunur. Derin bir bilgiye shiptir. Fars kkenli olmasna
ramen Trk kltrndeki Krmez (Krmz, Krms, Krms) ve Moollardaki Hormosta (Kormosta)
ile zdelemitir. Trk mitolojisinde bzen Kurbustan adyla da yer alr. Hrmz yalnzca Pers
mitolojisinin deil tm Ortadounun ve hatt Asyann mitolojik anlaylarnn ortak figrlerinden
birisi hline gelmitir. Zerdtlk ve Maniheizm inanlar ierisinde de Pers tanrs Ahura-Mazda ile
edeer olarak grlmtr. Fars mitolojisinde ktlk tanrs Ehrimen'le srekli bir sava hlindedir.
Anlam: Szck Farsa Ohrmazd/Hormazd adl tanr ile yakndan alkaldr. Bu szckler ve trev
okunular gemiteki Hormzd/Hormz (Ohrmzd/Ormuz) devletine adn veren mitolojik anlay ile
balantldr. Ahura-Mazda ise Eski Persede ve Pehlevicede Bilginin Efendisi demektir. Trke
Kr/Gr (ses deiimi ile Hr) kkyle dk de olsa -en azndan Krmez/Krmes zerinden- alkas
bulunabilir.

S a y f a | 149
-I-
IDIK: Azat Sunusu. [ TKA: Idq ]

Edeer: 1. IDUK, IDU, ITI, ITIK, IYIK, IZIH, IZIK 2. ITIGA, IDIGA 3. RH
Doaya salarak babo brakma eklinde gerekleen kurban. Bylesi hayvanlar ou zaman douya
doru srlr ve genellikle zerine bir iret koyulur. (Eski Araplarda bu iret koyma hayvann
kulan yarma eklinde gerekletirilirdi ou zaman.) Bu ekilde salnn hayvana bir daha kimse elini
sremez. Bzen de bu salverme arta balanr. Mesel, tpk Adak gibi herhangi bir dilek
gerekleirse salnmas ngrlrd. Kuran- Kerimde Maide Sresi 103. yette bu kavramn
Arapadaki (uygulama asndan) yaklak karl olan tbirlerden (Bahre, Sibe, Vesle)
bahsedilerek hayvanlarn bu ve benzeri biimlerde doaya salnmas anlay yasaklanmtr.
Tefsirlerde eski Arap geleneinde zellikle develerin; Srt korundu, denilerek azat edildii
sylenmektedir. Ayrca belirli sayda doum yapan veya yavru veren hayvanlarn salnd da verilen
bilgiler arasndadr.
Anlam: (Id/d/z) ve (Ad). Azat edilen vey kutlu klnan demektir. Idmak/Itmak (azat etmek) ve
Adamak fiilinden tremitir. Adak szc ile dorudan alkaldr. Kutluluk ve Tanrya itlik yada
Tanr tarafndan gnderilmilik anlamlarn da ierir. Trkede Id/di/zi szckleri de Tanr
mnsna da gelir. R-Z dnm ile Tatarca rek szc zgrlk mns tar.
INIH: lmcl Ruh. [ TKA: Inx ]

Edeer: INCIH
lmcl ktlkler yaparlar. Gleri ok tehlikeli dzeydedir. Musallat olduklar insann kurtulma
ans yok gibidir.
IRIK: Kehnet. [ TKA: Irq ]

Edeer: IRK, RIK
Kehnette bulunma, falclk. Gelecekten haber verme. Tm toplumlarda deiik nesnelerle
gerekletirilen bir uygulamadr. zellikle ingenlerle zdelemi bit kavramdr. Khinlerin ve
amanlarn atas olan Irkl Hann ad da bu isme dayanr. Falclara ve khinlere eski Trkede
Irk/Irk ad verilir.
Anlam: (Ir/Yr/Cr). Gizemli konuma demektir. Moolca re, Trke Irm szckleri kehnet demektir.
slmiyet ncesi Trk kltrne it Irk Bitig/Irk Bitik (Fal Betii) adl bir kitap bulunur.
IRIKLAMAK: Kehnette Bulunmak. [ TKA: Irqlamak ]

Edeer: IRKLAMAK, IRHLAMAK
Falclk yapmak. Gelecekten haber vermek.
Anlam: (Ir/Yr/Cr). Konumak, aldamak, ezgilemek, ark sylemek, akmak anlamlarn tar.
rnein Irmak szc bu kkten gelir. Ir/Yr/Cr szckleri ark anlamna gelir.

S a y f a | 150
IRKIL: Sylencesel aman. [ TKA: Irql ]

Edeer: 1. RKIL 2. ARKIL
amanlarn atas olarak kabul edilir. Yeryzndeki ilk amandr. Trk kam trenlerinin ilk oluturucusu
olarak da bilinir. Kam geleneinde onun, yl nce lenleri bile dirilttii, krlerin gzn at
sylenir. Gelecekten ve gemiten haber verir. Anlatldna gre o kadar gldr ki, hibir tanry
tanmaz. Tanr Ay Han onu yanna artarak bu gc nerden aldn sorar. O da, hibir yce g
tanmadn ve yaptklarnn kendi gcyle olduunu syleyerek Tanrya kar saygszlk yapar. Ay
Han bunun zerine, Irkl atee attrarak yaktrr. Onun yand bu ate gelecekte doacak olan dier
kamlarn ruhlarn oluturur. Ad Ouz ecerelerinde (soy ktklerinde) Irkl Hoca olarak yer alr.
Anlam: (Ar) ve (Ir/Yr/Cr). Ayn kkten treyen Arkn szc yava, sakin demektir. Ayrca arkada
olan, geride olan mnlar tar. Irlamak/Yrlamak filleriyle ilgilidir ve konumak, ark sylemek
ieriiyle balantldr. Kehnet, byl sz anlamlarn tar. Irk/Irk kelimesi fal demektir. Yine eski
Trke'de Irk Bakmak tbiri de fala bakmak anlamna gelir.
Aklama: Bat dillerinde Orakl/Orakul (ngilizce Oracl) szc eski alarda Anadoluda yaam olan
ve ok gl sezgileri olduuna inanlan byc khinlere verilen addr. Bu khinlerin sezgi yoluyla
bildirdikleri mesajlara da bu ad verilirdi. Genellikle, eitimlerinin yapld tapnaklar bulunurdu. Baz
sorulara yant bulmak, baz bilgileri renmek yada gelecekten haber almak zere pek ok kimsenin
bavurduu bu tapnaklarda aman nitelii tayan rahip vey rahibeler yaard. Bunlar zihin gevetici
zellii olan defne yapraklarn inedikten sonra transa geerlerdi. Abdlkadir nan'a gre bu kavram
Trk mitolojisindeki Irkl ile de yakndan ilgilidir ve szck Trke Irk/Ark kknden gelmektedir.
Ancak bu ilgi u an iin sdece bir varsaymdr.
IRMAK: Doal Unsur. [ TKA: Irmaq ]

Edeer: IRMAG, IRMAH, RMAK, YIRMAK
Moolca: MR, MREN, MREN, MRN
Trklerde baz rmaklara zel nem verilir ve sayg duyulur. zellikle tken blgesindeki rmaklar On
Irmak, Otuz Irmak gibi tbirlerle snflandrlr. Kutsal rmaklar kaynaklarn genellikle Umadan
(Cennetten) vey Yaam Aacnn kknden alrlar. Trklerde iki rman kesitii yerler zel neme
shiptir. Buralarda bulunan adalar ise kutlu saylr. Bu birleme soyun iki kolunu, yani Ana ve Atay
temsil eder. rnein Ktanlarn ak aygra binmi atalar ile boz inee binmi analar iki rma
izleyerek byle bir yerde rastlam ve evlenmilerdir. Onlardan da sekiz boy tremitir (Moollarda
sekiz rakam kutlu saylr). Bu nedenle Bahar ve Gz mevsimlerinde ak bir aygr ve boz bir inek kurban
ettikleri sylenir. Asya Trk halk inanna gre, teki dnyda Doymadm (Toybadm) Irma ad
verilen bir akarsu vardr. Bu rmak lm simgeler. Yenisey ve Angara rmaklar ile Baykal Gl
hakknda anlatlan bir Buryat efsnesi Moollarn ve Trklerin rmak anlay hakknda ok derin
bilgiler ierir. Baykal Glnden beslenen Angara Irma daha sonra Yeniseye kavuan bir akarsudur.
Eski alarda gren herkes Angarann gzelliine hayran olurdu. O blgeye geldiklerinde turnalar,
leylekler, kazlar gibi gmen kular srf onu grebilmek iin alaktan uarlard. Bir gn babas yal
Baykal uykuya daldktan sonra alml ve gzel Angara, sevgilisi Yeniseyin yanna kotu. Uyanarak
durumu anlayan Baykal frtnalar kopard, sularn ykseltti. Etrafndaki hayvanlar korku iinde
katlar, balklar suyun derinliklerine indiler, kular ge doru ykseldiler. Baykal yanndaki yce bir
dadan bir kaya koparp kzna doru frlatt. Kaya Angarann boaznn zerine dnce, su kesildi.
Bunun zerine Angara babasna yalvararak: Susuzluktan kavruluyorum, beni bala, hi olmazsa bir
damla su ver, der. Baykal ise fkeyle Ben sana yalnzca gzyalarm verebilirim! diye barr.

S a y f a | 151
Sonra da bir miktar su gnderir. Bu yzden Baykal Gl binlerce yllardr Angara ayna doru
gzyalarn aktr. Baykal'n kendi kzna att kayay ise insanlar bir tr aman Ta olarak dnrler.
Irmaklara insani nitelikler yklemek Trk kltrnn vazgeilmez zelliklerinden birisidir. rnein;
Necip Fazl Ksakrekin Sakarya Trks adl iirinde, siyasi ierik de dhil olmak zere pek ok anlam
bulunur ve Sakarya Irmana tpk bir insanm gibi yle seslenir:
Yol onun, varlk onun, gerisi hep angarya;
Yzst ok srndn, ayaa kalk, Sakarya!
Anlam: (Ir/Yr). rldamak, aldamak, ezgi, ark sylemek anlamlarn tar.
IRMAK YES: Irmak Ruhu. [ TKA: Irmaq ysi ]

Irman koruyucu ruhudur. Her rmak iin farkl bir ye vardr. Orta yal bir adam grnmndedir.
Balantl Varlklar
IRMAK ANA: Irmak Ruhu (Dii).
IRMAK ATA: Irmak Ruhu (Erkek).
ISIYAH: Bahar Bayram. [ TKA: Isyax ]

Edeer: 1. ISIYAK, IHIYAH, IKIYAH 2. ISIGA
Baharda doann yenilenmesini, gcn oalmasn gsteren ve bereketi simgeleyen bir bayramdr.
Daire eklinde toplanlp kmz iilir ve meydanda yaklan odunun zerinden atlanr. Yakutlar ok eski
zamanlardan beri, Ulu Gk Tanrs'nn onuruna bahar trenleri yaparlar. Yeryz yeile brnd
zaman o blgedeki kutlu saylan bir aacn altna toplanlp kurbanlar kesilir. Daire eklinde yaplan bu
enlikler hem halay hem de Kazaklardaki Kmz Murunduk denilen lenleri de artrmaktadr.
Isyahn deiik amalar bulunur: Yer-Su ruhlarn memnun etmek, Ulu Ana'dan merhamet ve
bereket istemek gibi... Yakutlara gre ilk ata olan Elley, balatcs olduu bu bayram kendi
yurdunda kutlamtr. Yakutlar gz bayramna Abas Isyah/Isga (Kt-ruh Serpmesi/Sas), bahar
bayramna ise Ayh Isyah/Isga (yi-ruh Serpmesi/Sas) derler.
Anlam: (Is) ve (Ih). Isnma/Istma vakti demektir. Mevsimsel dnglere bal scaklk deiikliklerini
akla getirecek biimde Is kknden tremitir ve Isnmak fiili ile balantldr. Is/Es/Ez (ship)
szcyle balants da dikkate deerdir.
IAN: Din. [ TKA: Ian ]

nanlar btn. Genellikle doast, kutsal ve ahlaki eler tayan, eitli yin, uygulama, deer ve
kurumlara ship inanlar ve ibdetler toplamna verilen addr. Trkler trih boyunca deiik dinlere
ve bunlarn farkl mezheplerine tabi olmulardr. Ancak balca en fazla rabet grm dinler u
ekilde saylabilir: Budizm (ve Lamaizm mezhebi), Maniheizm, Hristiyanlk, Msevilik ve en son olarak
slmiyet (Snn ve Alev mezhepleri dhil). Bunun sonucunda herbirinden deiik unsurlar alnarak
Trk kltrne girmitir. Elbette ki, halk inanlarnda daha nceden zaten var olan vey uyumlu olan,
benzeen kavramlar daha byk bir hzla yerlemi ve btnlemitir. rnein Maniheizmin kabul
edildii dnemlerde bu dindeki Aydnlk ve Karanln ezel ve ebed sava Trk halk inanlarnn dier
eleriyle hzla uyum salamtr. Trkler en son olarak slam Dinini kabul etmiler ve bu din tm Trk
dnysnn ortak deerlerinden birisi hline gelmitir. Elbette ki baka dinler de deiik younluklarda
ve farkl Trk topluluklar ierisinde varln srdrmektedir. Ancak u an iin ortak kltrel payda
olarak slam Dininin varl yadsnamaz bir gerektir.
Anlam: (I/). Szck Ik (aydnlk) ve szckleriyle balantldr.

S a y f a | 152
ITOGA: Tarla Tanras. [ TKA: Itoga ]

Edeer: TGE, TOGA
Tarlalar ve ekenekleri korur. Toprak tanras Etgen/tgen ile ayn varlk olduunu ileri sren
grler vardr. Fakat bu iddia kesinlik tamaz.
Anlam: (It/Id). Bu ad Idmak/Itmak yni azat etmek, zgr brakmak, zgr kalmak fiili ile ayn
kkten gelir ve doann zgrl ile alkaldr. Idk ve Id/di kelimeleriyle balantldr. Moolcada
tge/tege, Tuvacada deg szckleri umut anlamna gelir. tken adl kutsal kent ile de alkal
grnmektedir.
IZIH: Hayvan Tanrs. [ TKA: Izx ]

Edeer: ITIH, IZIK
Hayvanlar ve zellikle atlar yada Idk olarak doaya salnan azat kurbanlar koruyan tanrdr. Dalarn
zirvesinde yaar. slam'dan evvelki Trkler'in inanna gre doaya braklan ve bir daha el
srlmeyen hayvana Idk (Idhuk) ad verilir. Bu hayvana yk tattrlmaz, st salmaz, yn
krklmaz. Altaylardaki Yayk (Tfan) sylencesine gre Nama adl kutlu kiinin ii havanlarla dolu olan
gemisi sular ekilince Iykadl dada karaya oturur.
Anlam: (Iz/Id/It). zgr braklan hayvanlarn shibi demektir. Idk szcnden gelir. Salmak, serbest
brakmak anlamlar vardr. Kutsallk ve tanrsallk kavramlarn da bnyesinde barndrr. Adak szc
ile de alkaldr. Macarcada sten szc Tanr demektir. Trkede Id/di/zi szckleri de Tanr
anlam ierir. ye/e/se/si/i ve hatt ne/ni tbirleri de koruyucu ruh demektir.

S a y f a | 153
--
B: Soytar. [ TKA: bi ]
nsanlar gldren kii. Hokkabaz, aklaban. Ortaoyununda da yer alr. Geleneksel Trk kukla
tiyatrosunun da karakterleri arasnda da bulunur. nne gelen her kiinin karsnda eilir. Eildike
apkas der. Sakarlklar yapar.
Anlam: (v/b/p). Szckte gldrmek ve hzl konumak, hzl hareket etmek anlam vardr. Kimi
kaynaklarda Latince kkenli olduu belirtilir. Bir baka gre gre de brahim isminin ksaltlm
syleniidir. Ancak szcn bu biimiyle yalnzca Trk kltrne ait olduu kesindir.
Aklama: Soytarlarn sra d giysiler ile farkl grntler sergileyerek, ayrca olaan olmayan
davranlarda bulunarak aslnda halk anlatlarndaki soyut varlklara ykndkleri (taklit ettikleri)
dncesi dikkate deerdir.
: Koruyucu Ruh. [ TKA: i ]

Herhangi bir varln koruyucu ruhu. O varlkla zdelemitir. Eski inanlara gre, herbir dan,
akarsuyun, ormann ksaca tm doal unsurlarn kendi koruyucusu vardr. Bu ruhlar genellikle zararsz
ve hatt iyiliksever olup bzen de insanlara yardm ederler. Karlnda ise kendilerine kar saygl
davranlmasn beklerler. Saygszla uradklar vey koruduklar varla kar bir ktlk yapld
zaman insana zarar verebilirler. Bulunduklar yerin temizliine ok nem verirler, hatt bzen
kendileri temizlik yaparlar. Yakut inannda iler arasnda en ok sayg grenler, Yol Koruyucusu
(Suol ite), Da Koruyucusu (Haya ite) ve Gl Koruyucusu (Kel ite) gibi ruhlardr. Onlarn
fkesini zerine ekmek ve gnllerini ho tutmak iin eitli kurbanlar verilir. Bu kavram ayn
zamanda isel bir yaam enerjisini de ifde eder.
Anlam: (/z/y). eride bulunan ruh demektir. Yakut dilinde bu szcn ship, nesnelerin iindeki
gizli g, maya gibi birok anlam bulunur. kk balantsyla (varln iinde bulunma) mnsn da
ierir. ye anlay ile dorudan balantl bir kavramdr. ye/e yni koruyucu ruh ve ship
anlamlarn tar. Moolcada hi (eski Moolca Een) szc bir eyin kkenini belirtir. ite adl bir
tanra adnn bulunduu da bilinmektedir.
TE: Salk Tanras. [ TKA: ite ]

Hastalklar nler, insanlara salk verir. Hastalananlarn iyilemesi iin koruyucu ruhlar gnderir.
Saaltm yapan kamlara yardmc olur.
Anlam: (y/z/). Bu kelime ye/e yni koruyucu ruh ve ship anlamlaryla balantldr. Ayrca
Ece/Ee yni kralie ve abla szckleriyle de yakndan ilgilidir. Enjeksiyon yapmak (rnga etmek)
anlamna gelen itmek adl szckle benzerlii de ilgi ekicidir. Szcklerin ekimsiz hlleri Koruyucu
Ruh mnsndaki i kelimesinin Yakutadaki ekimli hli ite/ite ile birebir ayn syleni
biimine shiptir.

S a y f a | 154
D: lah. [ TKA: di ]
Edeer: Z
Macarca: STEN
Yaratc. Sahip, malik, efendi. Trk halk inanlarndaki en eski anlaylardan biridir. Gerekte doal
nesneleri koruyan ve onlar simgeleyen ruhsal varlklarn (ye ve i) addr ancak slmiyet sonras
szlklerde grld gibi bu kavram anlam genilemesine urayarak Tanr szc karlnda da
kullanlmaya balanmtr. rnein Karahanl Trkesinde birebir Tanr mnsna gelir. Divn-
Lgat-it Trkde ise zi biimiyle ship ve efendi mnsnda yer alr. Bu anlamlaryla Arapa Rab
szcn karlar. Kuran- Kerimin, Cumhriyet dneminde yaplan ilk Trke meallerinde
Rabbena! sz Ey zi'miz! (yani Ey Rabbimiz!) olarak evrilmitir. Uygur kaanlarnn kulland
Idukut/dikut unvan ise Kut shibi, Tanrdan gelen, Tanrnn grevlendirdii gibi anlamlar ierir. Bat
dillerindeki Tanr ve/veya Hz. sa iin kullanlan Lord szcne de denk dmektedir.
Anlam: (z/Iz/Id/d/y/). Kutsal Ruh demektir. Sahiplik ve kutluluk anlamlar ierir. Moolcada hi
(eski Moolca Een) szc bir eyin kkenini belirtir. Tunguzca Odu, Moolcada Udu, Trkede Id
kk doastlk ve mcizevilik bildirir. Macarcada sten szc Tanr demektir. Sahip anlamndaki
Trke ye ve Moolca Ezen ile de alkaldr. Ayrca Idk (azat edilmi) kelimesiyle de ilgilidir. Tanr iin
azat edilip doaya salnan hayvanlara da Idk denir.
LEMEN HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: lemen Xan ]

Edeer: ILAMAN HAN, LAMAN HAN
lemen boyunun atasdr. Kendi kavmine bir ehir kurmutur.
Anlam: (El/l). Kent shibi vey ehir kuran demektir. Uzak anlam balants bulunan Alaman szc
ise ftih (il alan) demektir.
LEN: Lnet. [ TKA: len ]

Kt kader, ac, elem, kt son, felket gibi insann bana gelen ve peini brakmayan olumsuz
durumlar ifde eder. Bir eit cez olarak alglanr. Ayrca bu gibi durumlara ynelik temennleri
tanmlar. Lnet, bir kavram olarak neredeyse yeryzndeki tm toplumlarda mevcuttur. Trk
inannda haksz yere yaplan lnetin kiinin kendisine dneceine inanlr.
Anlam: (l/Yil/Yel). Ktln ve kt ruhlarn arlmas demektir. Smerlerde ekil deitiren Vilin
adl dii ktcl ruhlar vardr.
LENMEK: Lnetlemek. [ TKA: lenmek ]

Bir kii iin kt temennlerde bulunmak, bana felket gelmesini istemek.
Anlam: (l/Yil/Yel). Lnet etmek demektir. Ktlk anlamn ierir. Yel kk ile balantldr.
L YES: Vilyet Ruhu. [ TKA: l ysi ]

Eanlam: HULA YES, KULA YES
Moolca: KOTA EZEN
ehrin vey bir yerleim biriminin koruyucu ruhu. Her ehir iin farkl bir ye vardr. rnein Almat
ehrinin ad Alma Ata adl koruyucu ruhun / evliynn adndan gelir.
Anlam: (El/l). Bu kk oluturan l szc ehir, Vilyet demektir.
Aklama: ller eskiden zerk lhan tarafndan ynetilirken, sonralar merkeze bal lbey (Vali)
tarafndan ynetilmeye balanmtr.

S a y f a | 155
MRE: Cemre Cini. [ TKA: mre ]

Edeer: MERE, EMRE, EMRE
Bahar Cinidir. lkbaharda grnp titreen klar saarak ge ykselir. Sonra buzlarn zerine
derek onlar eritir. Oradan da yere girer. Bundan sonra snm topraktan buhar ykselir.
mre/Emire baharn geliini temsil eder. Bulgarlarda Zemire olarak bilinir. lk cemre 20 ubatta
havaya ve yedier gn arayla da suya ve topraa der. nl tasavvuf ozan Yunus Emre ve eyhi
Taptuk Emrenin adlar da bu konuda ilgi ekici bir zellik tar. Tasavvuftaki kor ve ate kavramlarnn
meczi anlamlar vardr. Temizlenmeyi ve yeniden douu temsil eden ate, ayn zamanda ak
kavramnn yakclyla da yakndan ilgilidir. Kken olarak mir szc ile de alkaldr. Orta
Anadoluda mirin iti gibi titremek, deyimi souktan ar derecede meyi ifde ettii gibi
sefletten dolay akta kalmay da anlatr. Bu deyimde bzen mir yerine Emir ad da kullanlr.
Anadolu halk inannda Cemre doal unsurlara temas ederek onlarn snmasn salayar efsnev
atetir. Havaya, suya ve topraa den kor parasdr. Bylece bu unsurlar bahara hazr hle gelirler.
Bulgarlardaki Zemire adl cinin bu kavramn en eski biimi olduu anlalmaktadr. slmiyet sonras,
eytan talamada kullanlan Camra/Cemre adl talar ile biim benzerlii nedeniyle kelime dnm
geirmitir. (Szck Arapa kkenlidir ve Camra/Camrah kelimesi bu dilde kor vey kz mns tar.)
Azerilerin inanlarnda Navruz Bayramndan nce yln son aramba gnnde gerekletirilen
trenleri ifde eden Cemle szc de Cemre ile aslnda ayn kelimedir.
Anlam: (Am/Em/m). Ate ve Ak anlamlar tar. Ayrca damga, hfza gibi ieriklere de shiptir. m
szc Moolca ve Trkede iret, belirti demektir. Amramak/Emremek/mremek (k Olmak) ve
Amra/Emre/mre (k) szckleri de bu konuyla balantl olarak deerlendirilebilir. Anadolu
Trkesinde kullanlan Arapadan gelme Cemre szcnn aslnda bu adn benzetme yoluyla
zdeleerek deimi hli olduu sylenebilir. Arapada Cemre kelimesi ate paras, kor, kz
demektir. Eski Bulgarcadaki Zemire szcnn kkeni iin Altay (hatt Slav) dilleri de dikkate
alnmaldr. Zemre ise Kumuk Trkesinde nem, buhar gibi anlamlara gelir. Trkenin deiik ve ve
lehelerinde kullanlan Emir kelimesi de sis, duman, bulut anlamlarn tar.
N: Maara. [ TKA: n ]
Edeer: HN
Eanlam: NKR, NGR, NGR, NGR, HNGR
Moolca: HONGIL
Yeraltnda vey bir dan, kayann iinde bulunan, en azndan bir insann girebilecei kadar genilikte
doal boluklardr. Trklerde inler ve maaralar farkl lemleri ve gizli diyarlar birbirine balayan
geitler olarak alglanmtr. Buralar Yeralt Dnysn Yeryzne balayan kaplardr. amanlar
yeraltna yolculuk yaparlarken Dnynn Bacas denilen bir kapdan geerler. Daha sonra yeraltnda
bulunan usuz bucaksz maaralardan oluan karmak tnellerde yolculuk yaparlar.
Anlam: (n/Hin). ine inilen yer demektir. nmek fiili ile ayn kkten tremitir.
N YES: Maara Ruhu. [ TKA: n ysi ]

Maarann koruyucu ruhudur. Her maarann kendi koruyucu yesi vardr. Gemi alarda yaam
Trk boylarnda kurbanlar sunulan Ata Maaralarna sklkla rastlanr. Buralar yln belli gnlerinde
ziyret edilerek sayg gsterilen bir tr tapnaktr. Ata ruhlarnn buralarda gezdiklerine vey zaman
zaman uradklarna inanlr. n yesi de ou zaman bu ruhlar ile ilikilendirilir. Trklerde maaralar
gizemli hatt kutlu mekanlardr. rnein ksr kadnlar maaralarda duvarlardan damlayan sular
itiklerinde ocuk shibi olacaklarna inanrlard. Maara yesi olarak da bilinir.

S a y f a | 156
NAN: Kutsal Anlay. [ TKA: Inan ]

Edeer: INAN, NANC
Moolca: NEN
Anlay, bir olguya dir n kabul. Bir eyin varln vey doruluunu kabul etme. Bir kiiye, varla,
Tanrya, herhangi bir toplulua yada retiye, gre duyulan ballktr. Daha zel olarak dinsel
ballk, iman demektir. Bu balamda nan kanta dayal olarak ortaya kmayabilir. Toplumsal olarak
kendi iinde bir btn oluturan uygulama, tren, alg ve anlaylar toplamdr. Halk nanc ise
doadaki olgularn vey olaylarn toplumun en azndan bir kesimi tarafndan ortak bir grle
geleneksel baz yaklamlarla aklanmas ve bunu yaparken de sklkla olaanst yada
doast/doad ilikilendirmelerle balantlar kurulmasdr. Halk inanlarnn kapsam olduka
geni olup belirli davran biimlerini bile ierebilir. stelik yalnzca doast konular ele alndnda
bile yeterince geni bir alana yayldklar grlr. Dinsel vey bilimsel adan bakldnda bunlarn
nemli bir ksm gnmzde Batl nan olarak kabul edilmesine karn yine de pek ok insann
bunlara inanmaya ve baz uygulamalar srdrmeye devam ettii bilinmektedir. Eski Trk
kltrndeki balca inanlar u ekilde snflandrlarak zetlenebilir:
Aa nanc: Aalara kutsallk atfedilmesi,
Su nanc: Sulara ve su kaynaklarna sayg gsterilmesi,
Da nanc: Dalara mitolojik anlamlarla hayranlk duyulmas,
Maara nanc: Maaralara kutlu yerler gzyle baklmas,
Al (Hal) nanc: Al adl soyut varln korkutucu bir g olarak tezhr etmesi,
Ak (A) nanc: Ak rengin iyiliin temsilcisi olarak vurgulanmas,
Atalar nanc: Gemi byklere sayg duyulmas,
Gk nanc: Gn eriilmez ve yaratc g olarak grlmesi,
Od nanc: Atee temizleyici ve temiz bir g olarak sayg duyulmas.
NEHST: Doum Tanras. [ TKA: nehsit ]

Edeer: YEHST, YEHZT
Glerek (glmseyerek vey kahkahalarla) doum yapan kadna hatt douran ev ve ahr
hayvanlarna yardm eder. Glme eski Trk kltrnde gizemli hatt sihirli bir olgu olup; bolluk,
bereket getirdiine inanlr. Asya amanizminde Kam (aman) bzen doarken glerek hayata balar.
Trk Sinemasndaki Glen Adam filminde bu doum motifi sanki gemi alardan gelen ortak bir
bilinaltnn rn olarak ada dnemde yeniden ortaya kar. Bir kadnn yaplan bir trenle krizler
hlinde gldrlmesi onun ksrlktan kurtulaca eklinde alglanr. Ayrca kahkaha cinsellii
artrr. Gl bzen ly bile diriltir masallarda.
Anlam: (ye/ne/Ene). Gldren vey Glen demektir. Anne ve shiplik anlamlar ierir. Trklerde baz
boylarda kutsal olarak kabul edilen nek kelimesi ile ayn kkten tremitir. Moolcada neh szc
glmek demektir ve Tunguz dillerinin tamamnda da yine glme anlam ierir. ye szc ile de
alkaldr. yi ve yilik szckleriyle de ayn kkten gelmektedir.
RLE: ller Tanrs. [ TKA: rle ]

Yeraltndaki krk keli evinde yaar. Evinin nndeki dokuz am aacna dokuz olu atlarn balar.
Altaylara gre kt ruhlar yeraltnda yaarlar ve yeryzne ise ancak kara bir hayvan klna
brnerek kabilirler. rnein Kara Kedinin uursuz saylmas da yine bu anlayla alkaladr. Bu
kt ruhlarn arasnda ekil deitirme (kabulgama) yetenei olanlardan birisi de rle Han'n kzdr. Bu
kz zaman zaman kara bir tilki klna brnerek yeryzne kar; avclar veya yolcular peine takar.

S a y f a | 157
Akllarn balarndan alr ve onlar eitli belalara, felketlere srkler. Avclar saatlerce av hayvannn
peinde koarlar ama bir trl yakalayamazlar ve sonunda yorgunluktan bitkin derek kendileri
avlanrlar yada yollarn kaybedip hava kararnca bir uurumdan aaya yuvarlanrlar. Ava giden
avlanr, atasz bu anlayn bir davurumudur. Hatt bu avclar yanllkla arkadalarn bile
vururlar. Altay geleneinde rle Hana konur renkli bir at ve konur renkli bir inek kurban edilirdi. Bzen
Erlik Han ile ayn tanr olarak dnlr. Benzer ynleri fazla olmakla birlikte, farkl tanrlar olduklar
ihtimali de gz nnde bulundurulmaldr.
Anlam: (r/Er). Yeraltnda yaayan demektir. G, kuvvet ve otorite anlamlarn barndrr. Moolcada
r szc bak anlamna gelir ve balantl olabilir.
RS: Koruyucu Tanra. [ TKA: ris ]

Kt ruhlar kovan tanradr. Iklar saarak kt varlklar kovalar.
Anlam: (r/Er). Kurtulu veren, hrriyet shibi demektir. Iras/Uras (tlih, baht) ve Iraz (nmus)
szckleri ile de balantldr. Iraz szcnn nmus, eref gibi anlamlar hep korunmas gereken
kavramlar ifde eder. G, kuvvet anlamlarn barndrr. Eski Trkede peri kz mnsna gelen ri
szc ile de alkaldr. Bat dillerindeki Yunan kkenli ris adl tanra ile etimolojik bir balants
yoktur. Fakat zaman zaman yaygn bir yanl olarak onunla zde olarak grlr ve gkkua tanras
risin pekok zellii aktarlr.
Aklama: Avrupa medeniyetinde ris, antik Yunan tanrasdr ve sembol gkkuadr. Ia ve

renklere hkmeder. Gkkua biiminde gkle yeri birbirine baladndan yeryzne tanrlarn
haberlerini tama grevi verilmitir.
R: Peri. [ TKA: ri ]
Peri kz. Cisimsiz diil varlk. Tm Dny mitolojilerinde farkl isimlerle yer alr. ou zaman iyicil
ruhlardr. ok gzel bir kz klna brnr. Fakat aslnda ne gz ne kula be burnu ne de sa
olmayan bir varlktr. Bzen onlar grnmez yapan sihirli gmlekleri vardr. Hayvan klna
girebilirler. Su ile alkal varlklar olarak da alglanrlar. nk su, tpk ruhsal varlklar gibi ekilsiz ve
saydamdr. Kimi zaman riler, Trk halk kltrndeki Su yesi (su kaynaklarnn koruyucu ruhu) ile
byk oranda benzer zellikler tar hatt edeer olarak kullanlr. Masal kahraman yiitlerle
evlenirler. Gvercin klna girebilen rilerin gzel bir kza dnerek insanoluyla evlendii
masallarda anlatlr. Tepegzn annesi bir peridir. Kanat kanata balayp uan ve pnara konan, su
ruhlarnn soyundan Tepegzn tredii Dede Korkut yklerinde anlatlr. nsanlar, riyi kendileri
iin almaya zorlayabilirler. Halk inanna gre onlarla akamlar karlalabilecei dncesi
yaygndr ve kimi hallerde onlar yakalamann mmkn olabilecei dnlr. Ancak ounlukla
yakalanan taraf insanoludur ve zellikle erkekler ri tarafndan bylenmiesine kandrlarak suyun
altna ekilir. Periler bazen dii cinler olarak alglanr. Kanatl varlklar olarak dnlr. ounlukla
gen ve gzel kadnlar olarak tasvir edilirler. Umak, by yapmak, dilekleri yerine getirmek, gelecei
grmek gibi doast glere ship olduklarna inanlr. Peri Han ise Periler Sultan olarak anlr.
Perileri yneten hkmdardr. Kral olarak varsayld gibi bzen de bir kralie olarak dnlr.
Trkede bu nedenle kzlara Perihan ad sklkla verilir. Peri Han kavram (Porhan benzeimi ile)
perilerin nderlerini ifde ettii gibi perilerle iletiime geebilen amanlara da denir.
Anlam: (r/Er). rmek (bulunmak ve olgunlamak) fiili ile balantl olarak dnlebilir. Gl olmak
mnsn ierir. ri/Eri biiminde dnldnde erkek arayan varlk demektir. Ersemek fiili
erkek istemek, Ersek/rsek ise erkek isteyen kadn demektir.

S a y f a | 158
YE: Koruyucu Ruh. [ TKA: y ]

Edeer: 1. EYE, EE, EGE 2. YYE 3. , 4. IS, EZ
Moolca: 1. EZEN, EJEN, EEN 2. EDN
1. Sahip. Koruyucu. Bir eyin mliki.
2. Bir eyin koruyucu ruhu. Nesnelerin iinde olan, olaanst zelliklerini tayan gizli g. Koruyucu,
iyiliksever ruhlara verilen isim. rnein; Ba yesi zm ban korur. Bu nedenle yeler bzen Beki
olarak da adlandrlr. Bu ruhlar herbir doal unsurun her yesi (her ferdi) iin ayr ayr mevcuttur ve
onun ayrlmaz bir parasdr. Mesel Ocak yesi bir tek varlk olmayp her ocan kendi koruyucu ruhu
vardr. Trk mitolojisinde pek ok doa unsurunun (zellikle de belirli bir anlam ve deeri
bulunanlarn) mutlaka bir yesi vardr; Aa yesi, Da yesi gibi rnek vermek gerekirse uva halk
inannda Prt yesi (Yurt yesi), Muna yesi (Banyo yesi), Vrman yesi (Orman yesi), v yesi (Su
yesi) nemli bir yere shiptir. Bu varlklar insanlardan kendilerine yni dolaysyla koruduklar eye
kar saygl olmalarn beklerler. yle olmadnda kzarlar. yeler bulunduklar yerin temizliine ok
nem verirler, hatt bzen kendileri temizlik yaparlar. nsanlarn da ayn ekilde bu varlklar temiz
tutmalarn ve kirletmekten kanmalarn isterler. Aksi takdirde fkelenirler. Bunun dnda
zararszdrlar. Bu varlklar koruduklar nesnenin uzanda vey bal bulunduklar yerin dnda
gszdrler, o yzden oralar terketmezler. Trk halk inancna gre aslnda evrenin her yanndaki bu
ruhlar bir btndr ve birbirine baldr ve onlara verilen isimler bir simgeden ibarettir. Hemen
hereyin iyesi olabilir. rnein: Ta yesi, eki yesi, iek yesi Bu anlay slam dinindeki, her
nesnenin ve her varln banda en az bir melek bulunur anlay ile de paralellik gstermektedir.
Mesel slam inancna gre her insann sa ve sol omzunda gnah ve sevaplarn yazan melekler
(Kirmen Ktibin) bulunmaktadr. stelik bu inan yalnzca insanlar deil tm canllar hatt btn
varlklar kapsar. rnein gk cisimleri iin bile herbirinden sorumlu birer melein bulunduu farkl
dinsel metinlerde sylenir. Ancak Trk kltrndeki ye anlay baz noktalarda melek kavramndan
farkllk gsterir. Yine de slami terminoloji ierisindeki baz unsurlarn bu balamda halk inanc
tarafndan yeler ile ilikilendirildii farkl kaynaklarda rneklerle kaydedilmitir. Hatt slam sonras
Mescit yesi ad altnda cami ve mescidlerin bile koruyucu ruhlar olduuna ok uzun sre inanlmtr.
Tatarlar arasnda bugn bile krsal kesimde bu inan yer almaktadr. Bunlardan baka Altay Eezi
(Altay Dann koruyucusu / shibi) gibi zel adlarla oluturulmu iye adlar da vardr. Dolganlarda
Eski Mallar yesi eklinde ifde edilebilecek bir ye dahi vardr. Kimi zaman soyut olgularn vey
olaylarn da yesi bulunur; rnein ut Ezi (Ktlk yesi) ktlklara neden olan bir varlktr. uvalarda
Zenginlik yesi, Du yesi, Alama yesi, Kibir yesi, Gece yesi gibi varlklara dhi rastlanr. ye-Kul ise
hayvan ruhu olup, amann emrinde hareket eder. Bir baka ilgin rnek ise kazann iinde yaadna
inanlan Kazan yesi'dir. Kazan, uzun sre kullanlmadnda can skld iin kapan oynatarak ses
karr. Ayrca, Nasreddin Hoca'nn Kazan Dourdu fkrasn akla getirir. Hatt dirgen, trmk, yaba,
dven, kosa, orak, bel, krek, kazma gibi tarm aralarnn herbirinin dahi iyeleri olduu dnlr. Bu
nedenle, tm yeleri incelemek mmkn grnmediinden genel bir snflandrma yapmak ve en ok
tannanlar ele almak daha doru olacaktr. yeler balca iki ana snfa ayrlr:
1. Kk-Kal yeleri (Gk-Kal yni Gk-Hava): Gk cisimlerinin koruyucu ruhlardr. Herbir gk
cisminin kendi iyesi vardr. Bir gre gre saylar 19 tanedir.
2. Yar-Sub yeleri (Yir-Sub yni Yer-Su): Yerde bulunan ve sularla ilgili varlklarn iyeleridir.
Herbir varln kendi iyesi bulunur. Bir gre gre saylar 17 tanedir. Dalarn
eteklerinde, nehirlerde, pnarlarda, ormanlarda otururlar. Hakaslar bu yeleri sdece iki
tane dnrlerdi. Da Ezi ve Su Ezi.

S a y f a | 159
Bunlardan baka Teletlerde Dnynn bandan veri var olan yezi adl bir ruh bulunur ki belki de
Ba ye olarak tanmlamak uygun olacaktr. ye anlaynn farkl tezahrleri bulunur. rnein Sibirya
masallarnda ad geen ve bir devi yenen tje adl kahraman ile eylarn koruyucusu olan ti adl
tanr/ruh ile balantl grnmektedir. Ege denizinin ad Yunan mitolojisindeki Egeus (Aegeus)un bu
denizde boulmas nedeniyle orta km bir addr. Egeus boularak bu denizin yesi (Egesi) yni
koruyucu ruhu hline gelmitir. Her ne kadar Yunan kaynakl bir efsne ve Yunanca kkenli bir isim
olsa da ilgin bir kelime benzerlii vardr. Halk inancna gre ye Vurgunu (ye Vuruu / ye Vrn) ise
nemli bir hastalktr ve bir trenle saaltm yaplr. Bunun iin 41 tne kk rek (vey pide)
hazrlanr. zellikle de hastalanan kk ocuklarn if bulmas iin bu ekmekler onun doduu
yataa koyulur. Bu uygulama ekmein temiz ve kutlu saylmas ile ilgili bir anlayn sonucudur.
Balantl Varlklar
yiler (yi kavramnn oulu) Azerbaycan, Anadolu ve Ahska gibi yerlerde ermi/eren vey evliy
olarak bilinen kutlu varlklar tanmlamak iin kullanlan bir addr. Szck her ne kadar yi (hayrl)
szcnn oul hli gibi dursa da aslnda ye kavramyla balantldr. Kutsal saylan trbeler,
yatrlar, kmbetler, tekkeler bahsi geen yiler anlayyla ilikili olarak kullanlr. yiler'in uyuduu
yerler olarak dnlen baz mezarlar ziyret yeri saylm ve derman arayan hastalar buralara if
dilemeye gitmilerdir. Peygamberlerin ve hatt meleklerin de yiler arasnda olduu sylenir. nana
gre, elleri bereketli olduu iin dokunduklar ne varsa oaltan Al Kzlar denen varlklar da yine
yilerden saylr.
Anlam: (y/z/s/Is//Ez). Sahip, malik, koruyucu demektir. rnein dikut ismi di (ye) ve Kut
kelimelerinin birleik hlidir ve Kutun shibi demektir ki Tanry ifde eder. Mool ve Tabga
dillerinde Ezen/Een, Manuca Eden szckleri de ship ve/vey amca anlamlarna gelirler. Macarca
ge kavram sz vey byl sz, Tanr Sz demektir. gez kelimesi ise bu dilde byl szler
sylemek demektir. Trklerle komu bir kavim olan Yenisey Ostyaklarnda E (Es) adl bir Gk Tanrs
vardr ve gn yedinci katnda yaar. Etrsk yaztlarnda koruyucu ruh benzeri bir mn ieren e
szc yer alr. Trkedeki Issz (yani shibi olmayan) tbiri gemiti koruyucu ruhu bile olmayacak
kadar uzak ve tenha yerler iin kullanlrd.
Aklama: Bir Trk boyu olan Yakut adnn ye-Kut / ya-Kut (Kut Sahibi) szcnden tredii
bu szcn kkeni konusunda ne srlen aklamalar arasndadr. Dier bir gr ise yaadklar
lkede youn olarak karlan elmas tr ile ilikili olduudur.
ZGE ANA: Meryem Ana. [ TKA: zg Ana ]

Hristiyan Trklerde Hz. Meryem iin kullanlan bir tbirdir. Farkl lehelerde zge/zgi szc kutsal,
aziz mnlar tar.

S a y f a | 160
-J-
JALGIN: Ate Tanrs. [ TKA: Jalgn ]

Edeer: JALGUN, CALGIN, YALGUN, YALGIN, YALKIN
Ate tanrsdr. Gn dokuzuncu katnda oturur.
Anlam: (Jal/Cal/Yal/Al). Ate anlam ierir. Yalazlanmak, Yaldz szckleri ile ayn kkten tremitir.
Yalk kelimesi Anadolu Trkesinde k anlam tar.
JALMUS: Dev. [ TKA: Jalmus ]

Edeer: YALMUZ, YALMUS
Masallarda ad geen devsa bir yaratk. Genellikle insan biimli olarak betimlenir. Siyah yada sar
renklidir. Kimi zaman alt duda yerde, st duda gkte bir zenci olarak tanmlanrlar. Elinde ou
zaman hayvan bal bir sopas vey topuzu bulunur. Bu topuza okmar denir. nsan ve koyun yemeyi
sevdikleri sylenir.
Anlam: (Yal/Cal/Jal). Ate mns ieren bir kkten tremitir.
JASTIRNAK: Peneli Canavar. [ TKA: Jastrnaq ]

Edeer: CASTIRNAK, YASTIRNAK, YAZTIRNAK, CIZTIRNAK
Eanlam: 1. CASKIYNAK, JASKIYNAK, YASKIYNAK 2. CASKIRNAK, JASKIRNAK, YASKIRNAK
Dalk alanlarda vey ormanlarda yaar. Vcdu klldr. Derisi koyu konur (kahverengi) olarak
betimlenir. Bzen normal insan grnmne hatt gzel bir kz klna girer. Ancak gerekte kpek
ba gibi irkin bir kafas vardr. Trnaklar elik gibidir ve atnda kartaln penelerine benzer. Bzen
de bakrdan olduu sylenir. Ayaklar ise kei trnan andrr. Bu yaratklar aileleriyle birlikte yaarlar
ve onlara zarar veren olursa mrleri boyunca intikam almak iin peine derler. nsana suyun
iindeyken zarar verdiklerine inanlr. Bu nedenle suda oynarken boulmasndan korkulan ocuklar
onlarn adyla korkutulur. nsanlarn delirmelerine neden olduklar da sylenir. Kimi yrelerde
Castrnak, Caskynak ve Caskrnak birbirinin kardei olan farkl varlk olarak anlatlr. Karakrnak
adyla bilinen trleri de bulunur.
Anlam: (Yaz/Yas/Ya/Ca/as/Ces/Cez). Ayn zamanda birer kelime olan bu kkler farkl lehelerde
demir, tun, pirin gibi metallerin adlar olarak kullanlr. Anadoluda pene szc iin
Kynak/Kynah, Krnak/Krnah vey Cynak/ynah/aynak ve Crnak/rnah gibi tbirler kullanlr.
JASTUMUK: Demir Burunlu Canavar. [ TKA: Jastumuq ]

Edeer: CASTUMUK, JAZTUMUK, YAZTUMUK, YASTUMUK, CIZTUMUK
Demirden vey bakrdan bir burnu vardr. Kadn klnda olduunda ok gzeldir fakat burnunu
saklar. Baz yrelerde demir kollu, demir gvdeli olduu da sylenir. Tumuk szc kimi
lehelerde burun anlamna geir. Tatarcada Tomk kelimesi gaga mns tar.

S a y f a | 161
-K-
KABULGAN: ekil Deitirme. [ TKA: Qabulgan ]

Edeer: 1. KUBULGAN, KUBILGAN, GABULGAN 2. KABULGAK
Moolca: HUBILGAN, HUBLGAN
Klk vey ekil deitirme. Baka bir varla dnme, metamorfoz demektir. Genelde silkinilerek
gerekleir. rnein gsz grnml bir masal kahraman silkinerek daz bal (kel kafal) yenilmez
bir yiide dnr. Herhangi bir hayvann ekline girme yklerinin nemli bir ksm amanist
gelenekten, daha az bir ksm da Trklerin Asyada bir dnem tabi olduklar Budizmden
kaynaklanmaktadr. En ok gvercin, kuu, kaz, nugas (yaban rdei), brkt (kartal), lan (ahin) gibi
kularn ve boynuzlu yabni hayvanlarn (maral, elik, sn) donuna girme yaygndr. Biim
deitirmeye tasavvuf anlatlarnda da sklkla rastlanr. Anlatlan menkbelerde erenler gvercin ve
geyik tonuna brnrler. Ahmed Yesev zaman zaman turna kuu klna girer. Gvercin tonuna
brnen Hac Bektan peine den Torul Baba bir doan klna girerek onu tkip eder.
Anlatlanlara gre Gaybi Be bir gn adamlaryla birlikte avlanmaya kar. Gzel bir geyik grerek
peine der ve uzunca bir sre kovaladktan sonra geyii bacandan okla vurarak yaralar. Fakat
geyik kaarak yaknlarda bulunan Abdal Msann tekkesinden ieri girerek gzden yiter. Gaybi Be de
onun peinden tekkeye girer. zin isteyerek postunun zerinde oturmakta olan Abdal Msann
karsna kar. Durumu anlatr ve av esnasnda yaralad geyiini almak istediini syler. Abdal Msa
tekkeye giren bir canlnn verilmesinin uygun olmayacan belirterek vazgemesini tavsiye etse de, o
srarla geyii alma isteini yineler. Bunun zerine karsndaki beyin direnimini grerek caymayacan
anlayan Abdal Msa cppesini yukar kaldrr ve bedenine saplanm oku gsterir. Grd akl almaz
durum karsnda aran Gaybi Bey, ne diyeceini bilemez ve affn ister. Trk sylence ve
masallarnda don brnme (ekil deitirme) genelde srad bir kii (sihirbaz, cad, evliy vb.)
tarafndan dl vey cez olarak verilir yahut da yaplan bir iyilie karlk vey ilenen bir ktlk
nedeniyle Tanr tarafndan (kimi zaman melekler araclyla) gerekletirilir. ekil deitirme zellike
halk anlatlarnda veya yerel masallarda Don Brnme (Ton Brgnme) vey Donuna Girme (Tonuna
Girme) eklinde de ifde bulur.
Anlam: (Kap/Kab). Kabuk deimek, biim deitirmek anlamlarna gelir. Kabuk kelimesiyle ayn
kktendir. Kap szc ile de balantldr. inde bulunan suyun farkl bir kaba aktarlmas hlinde
eklinin snrszca deimesi nedeniyle, iinde insan ruhunun yer ald bedeni artrr. Moolca
Hublgan/Hubilgan yine baka bir ekle girme mns tar.
KABULMAK: ekil Deitirmek. [ TKA: Qabulmak ]

Edeer: KABULGAMAK, KUBULMAK
Baka bir varla dnmek. Klk vey biim deitirmek demektir. Genelde silkinilerek gerekleir.
rnein bir masalda, maarada yaayan 13 kz birdenbire silkinerek Kurt tonuna kabulgar (dnr).
Tatarca Kabat szc defa, kez, yineleme manalar tar.

S a y f a | 162
KAAL: Sasz Kahraman. [ TKA: Kaal ]

Edeer: KEEL
Kurnaz ve hazrcevaptr. Akl ve ans syesinde devlerden, haydutlardan kurtulur. Kelolann ilk
ortaya kt biimlerden (proto-motiflerden) birisidir.
KAF-DAI: Sylencesel Da. [ TKA: Qaf-Da ]

Edeer: 1. GAF-DAI 2. KAF-DALARI, GAF-DALARI
Almaz ykseklie ship efsanevi dalardr. Etrf sularla evrilidir. Dsel canllarn yaad yerdir.
Anka Kuu (eski Trk inancnda Torul ve Kongrul Kular) burada yaar ve yuvasn bu dan zirvesine
kurmutur. Bzen peri kzlarnn yaad yer olarak anlatlr. Eski Ortadou geleneklerine gre Dny;
kylar grlemeyen, gemilerin tesine geemedii karanlk bir deniz ile evrilidir. Onun ardnda ise
Kafdalar bulunur ve bir srada silsilesi hlinde bu denizi de evreler. Onun tesinde ise ne olduu
bilinmez ama bzen arkasnda cinlerin oturduu sylenir. Bolukta sallanan Dnynn destei olan
Kafdalarnn yeil zmrtten vey yakuttan olduu anlatlr. nana gre gkyznn mvi rengi de
onun yansmasdr. Kafda Dnydaki btn dalarnn anasdr ve teki dalar, buraya yeralt
maaralaryla ve doal tnellerle baldr. Kafda hakkndaki inanlar ounlukla Ortadou
kltrlerinin (zellikle Fars) etkisiyle Trk kltrne girmitir ancak hzla yerlemitir. nk Trklerin
sylenceleriyle byk bir uyuma shiptir. Farslarda Elbrz (Alburs), Trklerde ise Albuz (Alvuz /Yalbuz)
ad verilen efsnev dalar da Kaf Dalar ile zdelemitir. Fars anlayna gre Elbrz danda
tanrlarn saraylar bulunurdu. Arap ve slam edebiyat ierisinde youn olarak ele alnm olan Kaf
Da anlay Ortadou ve hatta Asya masal ve efsanelerinin ortak bir motifine dnmtr. Kafkas
Dalarnn masallar ve sylenceler iinde simgeselletirilmi biimi olduu ne srlr. Bu gre
gre Kaf Da aslnda Kafkas Da demektir. Fakat corafya ile ilikilendirme mitolojide ou zaman
doru aklamalara ulatrmayabilir. Arapa Kaf harfini de artrr.
KALAYKAN: Ocak Tanras. [ TKA: Qalayqan ]

Edeer: KALAYHAN, GALAYKAN, GALAYHAN
Oca ve ateini korur. Atein diil ynn ifde eder.
Anlam: (Gal/Kal). Etimolojik kken Kal (kellik) ve Moolca Gal (ate) ile ilgilidir. Kalay madeni ile de
balantl gibi grnmektedir. Moolca Kalaghun szc scaklk ve ate anlamlarn ierir.
KALABAY: At Tanrs. [ TKA: Qalabay ]

Atlar ve atl korur. Toprak yarlarak iine girip kaybolur. Ona Ylk/Ylkc (At srs shibi) denir.
Anlam: (Kel/Kal). Kel Efendi demektir. Kal kk Kellik ifde eder.
KALAN: Ate Tanrs. [ TKA: Qalan ]

Atein koruyucu ruhu olarak sayg gsterilir. Kendisine kei kurban edilir.
Anlam: (Kel/Kal/Gal). Atei (atein shibi) demektir. Kellik ifde eder. Kal (kellik) ve Moolca Gal
(ate) ile ilgilidir. Ayrca Moolcada Halzan szc kel demektir.
KALDAZ HANIM: Ate Tanras. [ TKA: Qaldaz ]

Atein koruyucusu olarak grlr. Baka bir gre gre mal (sr) ve bykba hayvanlarn
koruyucusudur. Emrindeki olan canllara Kaldazn ad verilir. Altay efsnelerinde anlatldna gre kel
kadn amanlar lleri bile diriltir. Gneli bir gnde kar yadrr, frtna karr.
Anlam: Kal (Kel vey Ate) ve Daz (Sasz) szcklerinin bileiminden oluur.

S a y f a | 163
KALDAZIN: Ate Cini. [ TKA: Qaldazn ]

Atein iinde oynar. Ksa boyludur. Kirpi oku gibi olan sakal yedi kartr. Sar bir samura dnebilir.
Anlam: Moolca Gal (Ate) kelimesi ve Hal kk ile balantldr. Ayrca kellik ifde eder.
KALGANI: Kymet. [ TKA: Qalgan ]

Edeer: GALGANI
Kymet gnn ifde eder. Kalganan (srayp kalklan) gn, Dnynn ve/vey evrenin yok olaca
daha sonra tm llerin tekrar diriltilecei gndr. Bu inanca gre, yeryznn varl srekli deildir.
Gnn birinde yaam sona erecek ve tm canllar yok olacaktr. Kymet belirtisi olarak sular
oalacak, gnahlar artacak, insanlarda Tanr korkusu kalmayacaktr. Nihyet iyilik tanrs lgenle,
ktlk tanrs Erlik arasnda kacak byk savan sonunda tm insanlk yok olacaktr. Denizin
dibindeki dokuz atall Karata dokuz yerinden ayrlacak ve demirden atlara binmi dokuz sava
yeryzne saldracaktr. Tanr Bay-lgen tm canllarn ldn, kendisinden baka kimse
kalmadn grnce; Kalkn ey ller! diye baracaktr. Onun bu ars zerine ller
mezarlarndan kalkacaklardr. Aslnda Trk kltrnde ok geni olarak zerinde durulmayan Kymet
inanc, byk oranda slmiyetle birlikte hatt baz Trk topluluklarnda Hristiyanlk, Maniheizm ve
Budizmin etkisiyle ekillenmitir. rnein o gn Gnein batdan doaca inanc slamn etkisiyle
ortaya kmtr. Bir inana gre de Ay ve Gne birleeceklerdir. Daha sonra sular kabarp ykselecek
ve her yeri sular kaplayacaktr. Arkasndan da yeryz dmdz olacaktr. Dede Korkut Kitabnda bu
gn iin, Ahr zaman olup, kymet kopunca... ifdesi kullanlr. Kalgan a da denir.
Anlam: (Kal/Gal/Hal). Ayaa kalk gn demektir. Kalgamak (sramak) fiilinden tremitir. Kalknu
fiili Tatarcada kalkma, ykselme anlamna gelir. Kalkmak kelimesi ile akrabadr. Moolcada Halgah
(Kalkah) fiili korkmak anlamna gelir ki, bu balamda Korku Gn demek de olabilir. Bir baka gr
ise kalclk mns tad ve Kalc a demek olduudur. Kalgan ise cenze yemei demektir.
KAM: aman. [ TKA: Qam ]

Edeer: GAM, HAM
amanlara Trk dillerinde verilen genel ad. lkel topluluklarda doast glerle iletiime
geebildiine inanlan din adam. Hekimlik, byclk, ozanlk gibi deiik zellikleri bnyesinde
barndran kiidir. Ata ruhlaryla vey cinlerle iletiim kurmak ve bilinmeyen baz durumlardan haber
vermek, zellikle ruhsal hastalklar iyiletirebilmek amann balca zellikleridir. Dularyla hastalar
saaltabilir ve trenlerle kt ruhlar kovabilir. Bunlar genellikle bir topluluk nnde dzenlenen bir
yinle ve kendinden geerek gerekletirir. Deiik ritelleri yerine getirir. Gktanr tarafndan
grevlendirildiine ve yine onun isteiyle stn glerle donatldna, baz gizli bilgilere vkf
olduuna inanlr. Her amann kendi zel yntemiyle ulat coa (vecd, trans) yni kendinden
geme hlinde; ruhuyla gklere ykselmek, yeraltna inmek ve oralarda dolamak, baz bilgilere
ulamak, tanrsal ilhama erimek gibi yetenekleri bulunur. Coku hlinde ruhlarla iletiim kurar. Bu
cokuya en azndan balang aamasnda ulaabilmek iin mzik ve ritim byk neme shiptir. Dans
ederek kendinden geer. Madd dny ile olan balarn zihnen koparr. Bu aslnda bir eit delilik
hlidir. Btn kamlarn ok derin sezgileri, geni d gleri vardr. Derin bir cokunlua kaplarak
kendinden geer. Kendine gelene kadar ruhlar grdne, gizli lemleri dolatna inanlr. aman
trans hlinde duruma ve amaca gre ge vey yeraltna gidebilir. rnein, bir hastay iyiletirmek
iin ge kmas gerekirken lnn ruhuna elik ederken yeraltna iner. Kamn ruhu gn deiik
katlarna kadar ulaabilir ve oradaki ruhsal varlklarla iletiime geebilir. amanlar, ruhlar egemenlii
altna alarak ller (zellikle ata ruhlar), doal gler (doa ruhlar) ve eytanlarla iletiime geerler.

S a y f a | 164
aman, gerektiinde kendisine yardmc olacak ruhlar Dnynn her yanna dalm olsalar bile
arabilir. Bu ary genellikle davul vey tefini alarak yapar. Ancak baka bir mzik leti de
kullanabilir, hatt bir algya hi gerek duymayabilir. amanizmde tanr-doa-insan arasnda srp
giden ve hi kopmayan bir balantnn bulunduu ngrlr ve amann bu dng ierisinde ruhlar
lemi ile insanlar arasnda arac olduuna inanlr. amanlk sonradan kazanlan bir grev deildir ve
ounlukla baka bir amann soyundan gelmesi gerekir. Ancak soydan edinilmese bile gerekli
belirtileri tayan ocuk, belirli bir yaa gelince eski bir amann eitimine verilerek gerekli n bilgileri
edinmesi salanr. Ancak nihi olarak ruhlar araclyla ve genelde bir ryda verilen bir yetenekle
edinilir. Tanr ilk aman yarattnda onun evinin nne dokuz dall (Moollara gre sekiz dall) bir
aa dikmitir. Bu nedenle her aman kendisini temsil eden bir aa diker. Bu aaca Turu ad
verilir. Rivyete gre tanr lgen bu ilk amana Senin adn bundan byle Kam olacak, diyerek adn
vermitir. Yakutlarn geleneksel halk dininde anlatldna gre; ilerleyen zamanlarda tanr Ay Han
yeryzne aman daha gndermi ve bunlarn adrlarnn nne de yine birer tane aa dikmitir.
Dolaysyla amanlarn aalarnn bulunmas, kutsal Yaam Aac Ulukaynn yeralt, yeryz ve
gkyz arasnda bir kpr grevi grd eklinde alglanmasyla ilgilidir. Moollara gre Holongoto
adl kutlu kii kamln dokuz derecesini dzenleyen gelenekleri oluturmu ve buyruuna 99 erkek ve
99 kadn aman alarak Sayan Dalarna ekilmitir. Trk-Mool kltrnde erkek amanlar iin sfat
olarak Toyun/Toyon (efendi, ship) tbiri, kadn amanlar iin ise Hotun/Hoton (hanmefendi,
kralie) tbiri kullanlr. Asya halk inannna gre iki tr kam bulunur:
1. Akkam (Aktoyun): yi Ruhlarla iletiime geen aman.
2. Karakam (Karatoyun): Kt Ruhlarla iletiime geen aman.
Anlam: (Kam/Gam). Tam olarak aman demektir. Kelime kknde gz alclk anlamn ierir.
Kamamak kelimesiyle kkensel ba vardr. Kamamak fiili, bir eyi kapatmak, kilitlemek demektir ki
ruhlarn ele geirilmesiyle alkal olabilir. Kamanmak ise bunalmak demektir. Moolca Hamah
szc toplanmak demektir ki, aman yini ou zaman insanlarn toplanmasn, bir araya gelmesini
salar. Yine Moolca, Trke ve Tunguzcada Kam kk topluluk, toplanmak, bir araya gelmek, bir
arada olma anlam tayan kelimeleri tretmitir. Eski Tunguzcada Kum kelimesi ruh mns tar.
Moolcada Keme/Heme kehnette bulunmay ifde eder. Eski Altaycada ise yrmek mnsn
ierir. Baz Macar kavimlerinde Gam szc falc, khin anlamnda kullanlr.
Aklama-1: amanizme yeryzndeki tm ktalardaki ilkel topluluklarda bir biimde rastlanr. Bir
kavram olarak aman szcnn Trklerle komu ve Ural kolundan akraba bir kavmin dili olan
Tunguzcadan tm Dny literatrne getii dnlmektedir. Bu dildeki anlam byc ve
dansdr. Yine Tunguzlarla akraba olan Manucada oynayan zplayan, hareket eden anlamna gelen
Saman szc ile de balantldr. Hintenin kkenini oluturan olan Sanskritedeki Samana ise
rahip anlamna gelir. Hindiyyedeki (Hindistan) yerel dillerden biri olan Palicede ise ruhlardan
esinlenen, ruhlardan haber alan demektir. Moolcada amlah fiili dndermek, evirmek, bkmek,
drmek demektir ve amann dnerek yapt treni akla getirir. Asya Trk kltrnde baz
blgelerde amanlar iin Camanbay (Yaman-Bay) denildii bilinir ve Caman/Yaman kelimesi de
komu kavimlerdeki aman/Saman szcnden etkilenmi olabilir. Bylece bu szck tm insanln
ortak bir unsuru hline gelmi ve neredeyse tm Dny dillerine, bilimsel bir terim olarak gemitir.
Trkede Kam kavramndan benzeim yoluyla Kaman eklinde bir tbir bile tre(til)mitir.
Aklama-2: Kimi Trk topluluklarnda din adamlar iki adla (iki snf hlinde) anlr: 1. Nom ve 2. Kam.
Baz kaynaklarda Nomlarn stn bilgileriyle Kamlar malup ettiklerinden bahsedilir.

S a y f a | 165
KAMBAR: At Tanrs. [ TKA: Qambar ]

Edeer: GAMBAR
Atlar korur. sminin banda bzen Ylkc (At Srs Sahibi) sfat kullanlr. skitlerden bu yana
Trklerle i ie vey komu olarak yaayan ve etkileim hlinde bulunan Tciklerde ise yldrm tanrs
olarak grnr. Trklerde atlarn yldrmdan yaratld inan kabul grmtr. slmiyeti kabul
sonrasnda ise Hz. Alinin atlarndan sorumlu klesinin (vey uann) adnn Kamber olduu ve
birlikte yolculuklar yaptklar anlatlr. Yunan kltrnn etkisiyle algclarn koruyucusu olarak
tanmland da grlr. Kambersiz dn olmaz, szc bu anlamda kullanlr. Bylece aslnda
ok eski alardan beri Trk halk inan ierisinde atlarn koruyucu ruhu olarak grlen bir tanrya
eitli szck benzerlikleri nedeniyle dsal ve yeni anlamlar yklenerek zelliklerinin geniletildii
anlalmaktadr. Gkkuana Asyada baz topluluklarda Kambarkuak ad verilir.
Anlam: (Kam). Bu isim Kam (aman) szc ile dorudan balantldr. Kam szc atlar hareket
ettirmek iin kullanlan krba demektir. Yunancada Kamber kelimesi ise damat demektir.
KAM HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Qam Xan ]

Edeer: KAM GAN
Bayndr Hann atasdr. Ayn zamanda gl bir kamdr. Trklerde eski dnemlerde Hanlar ayn
zamanda toplumun bandaki Kam olarak da yer alrlard.
KAMLAMAK: amanlk Yapmak. [ TKA: Qamlamak ]

Edeer: KAMMAK
aman yini yapmak. Yaplan eyleme Kamlama denir. amann davul ve tef alarak cokuya
kaplmas ve kendinden gemesi sonucu farkl lemlere yolculuklar yaptna inanlr. aman
yinlerinin hemen her toplumda hatt her kablede farkl kurallar vardr. Kamn olaand
davranlar sergileyerek ruhlar lemi ile iletiim kurmas, gelecekten haber vermesi, insan mrnn
yetmeyecei kadar gemi dnemleri anlatmas bu yinlerde tank olunabilecek baz durumlardr.
Anlam: (Kam.) amanlk iini icra etmek, aman treni yapmak demektir. Kamamak fiili, bir eyi
kapatmak, kilitlemek demektir ve ruhlarn ele geirilmesiyle ilgilidir. Kamanmak ise bunalmak mns
tar. Kamyak szc fal demektir. Kabanbay/Kamanbay adl bir destan kahraman bulunur ve
bu ad asnda onun sihir yapabilme gcn ifde eder.
KAMORTAN: aman Ruhu. [ TKA: Qamortan ]

amanlarn koruyucu ruhlarna verilen addr. Kam (aman) kavram ile alkaldr.
KAMOS: Kbus Cini. [ TKA: Qamos ]

Edeer: KAPOS
Kbuslara neden olan kt ruh. Geceleri gelip, rylarda insanlar korkutan ve ruhlarn alan biimsiz
yaratk. nsanlar uykuda yakalayarak gtrr. Kimi zaman iriyar, bzen de cce grnldr. Keiye
benzedii de sylenir. Kedi gibi sessizce gezer. Gn ndan korkar ve Gne dounca kmldayamaz.
Tek bana uyuyan insanlarn arplmalarna vey nefeslerini keserek boulup lmelerine sebep
olabilir. Kamosun zerine btn arlyla kt insan, kannn ekilip damarlarnn kuruduunu
sanr. Banda bulunan brk (balk) alnabilirse, bunu baaran insann elinde brk byklnde altn
kalaca sylenir. Baz grlere gre eski Ortadou (Moab, Asur) mitolojileriyle de balantldr.
Anlam: (Kam). Byleyici vey alp gtren varlk demektir. Arapa Kbus szcyle de balantl
gibi grnmektedir. Kamaz ise rzgar demektir. Kapmak fiili ile de balantldr.

S a y f a | 166
KANIKAY: Sylencesel Hanm. [ TKA: Qankay ]

Edeer: KANIKEY, KANKEY, KENKEY
Manas Hann karsdr. Sava Krk Kz yardmcs vardr. Oluna kz arayan Manasn babas ondan
daha iyi bir e bulamadn ifde eder. Kankay Hatun iyi bir binicidir, cesur bir savadr. Kocasna
yerinde tler verir. Sadktr, kocasnn ismine asla glge drmez. Manas ldnde ila yaparak
kocasn diriltir. yi bir ein ne kadar nemli olduu bu ekilde simgeselletirilmitir.
Anlam: (Kan). Soyluluk anlam ierir. Kank (kanatkar) szc ile de balantl grnmektedir.
Moolca Han/Kan szc e anlamna gelir.
KANIM HAN: Gven Tanrs. [ TKA: Qanm Xan ]

Yeryzndeki drst ve gvenilir insanlar korur. lgen Hann oludur. Gvenilirlik Trk inan
sistemindeki nemli kavramlardan birisidir. Eline, beline, diline ship ol! (Hac Bekta- Vel) sz bu
anlayn en zl ve en muhteem anlatmdr. Bu isim Kan kelimesi ile yakndan ilgilidir. Kan hayat
verici bir g ve nesilden nesile aktarlan bir yaam ve kaltmsal zellik taycs olarak dnlr.
Efsnelerde kahramanlar doarken avularnda sertlemi bir kan phts tutarlar. Yeminler kan
aktarak yaplr. Efsnelerde kanla slanm mendiller srldnde kr olan gz grmeye balar.
Kanlar birbirine karan ve ste damlatarak karlkl olarak ien insanlar Kankarda olurlar ve mr
boyu hatt lmden sonra bile soydan gelmi kadar geerli saylr. Er Kanm olarak da anlr.
Anlam: (Kan/Han). Soyluluk, inan, gven gibi anlamlar vardr. Kanmak fiili, ikna olmak anlamna
gelir. Kandrmak eyleminin kk de budur. Azericede Kanmaz diye ikna olmaz kiilere denilir.
KANIRMAI: Yeralt Nehri. [ TKA: Qanrma ]

Edeer: GANIRMAK, GANIRMAH
Yeraltnda bulunur. inde akan sv, su deil, kandr. Bir toplanma alanna yeni lenlerin ruhlarn
gtren bir rmaktr. Kan lm, atei, fkeyi simgeledii gibi aslnda yaamn da semboldr, bu
nedenle yaam ve lm arasndaki snr simgeler. Bu rmak masallarda bzen uan atlarla geilir.
KARA: Siyah Renk. [ TKA: Qara ]

Edeer: 1. GARA 2. KORA
Trk kltrnde olumsuzluklar, yeraltn ve topra simgeler.
KARABASAN: Kbus Cini. [ TKA: Qarabasan ]

Edeer: 1. GARABASAN 2. GARABASMA, KARABASMA
Geceleri insanlarn zerine ken ktcl varlk. Kbuslara neden olur. Genel anlamda ise insanlarn
kt eyler grmesi demektir. Korkulu rylardr. Baz yrelerde Karakura adl bir varln neden
olduu dnlr. Karabasanlarn gnmzde bilimsel olarak Uyku Felci diye tbir edilen durumla
rtt grlmektedir. Buna gre uykunun baz evrelerinde uyanlrsa, uyku dngs srmekte ve
bilin ak olsa bile beden kmldayamamaktadr. Bu durumda eitli sanrlarda grlebilmektedir.
Anlam: Kara (siyah) ve Basma (sknt) szcklerinin bileimidir. Moolca Harah/Karah szc
bakmak ve Haraah ise lnet anlamna gelir. Kara szc kimi yrelerde kbus anlamnda
kullanlr. Kara da n az olduu yerlerde grememe (ala krlk) hastaln ifde eder.
KARABASMAK: Kbus Grmek. [ TKA: Qarabasmak ]

Geceleri kt ry grmek. Kt ruhlarn vey cinlerin neden olduuna inanlr. Bu ruhlar bzen
lmcl olabilmektedir. Bzen insanlarn onlarn fkeleri dolaysyla uykuda ldkleri dnlr.

S a y f a | 167
KARABASTI: Kbus. [ TKA: Qarabast ]

Edeer: 1. GARABASTI, GARABASDI, KARABASDI 2. KARABASU, GARABASU
Gerekmi gibi alglanan kt rylar tanmlar. Haylet grmeyi tanmlamak iin de bu tbir
kullanlr. Kbuslara kt ruhlarn vey cinlerin neden olduu dnlr. Bu ruhlarn bzen lmcl
olabileceine inanlr. Genel olarak uyurken kiiye duygusal rahatszlk veren rylar vey uyanma
snrnda gereki sanrlar (halsinasyonlar) olarak ortaya karlar. Haylet, canavar, vah hayvan,
yalnzlk, hapis, kaybolma, yolunu bulamama gibi korku ve psikolojik bask unsurlar ierebilirler. Ac
ekme, dme, boulma, yaralanma, kan grme ve lme de sk grlen kbuslar arasndadr. Bzen
kbus o kadar etkili olur ki, kii uyandktan sonra bile uzun bir sre etkisinden kurtulamayabilir. Baz
yrelerde de doum yapan kadnn lmesi Karabastya balanr. Bzen de doum yapan kadnn
lmesi Karabastya balanr. Azericede Haylet szcnn karl Karabasmadr. Baz
grlere gre Akadlardaki Karbatu adl kt ruhla ilikili olduu ne srlr. Anadoluda kimi
blgelerde Karabasan yerine Arbasma ifdesi de kullanlr.
KARAOR: Kt Cin. [ TKA: Qaraor ]

Edeer: KARAURA, GARAOR
nsanlar korkutan hatt zarar veren ruhlardr. Kimi durumlarda ok tehlikeli olabilirler.
Anlam: Kara (siyah) ve or (cin) szcklerinin bileimidir. Kara szc bilinmezlik lemine it
olduunu gstermektedir ve karanlklarn iinden kp geldiine iret eder.
KARAUHA: Eiin Koruyucu Ruhu. [ TKA: Qarauxa ]

Edeer: GARAUHA
Evin eiinde durduu inanc yaygndr. Eve girerken ona selam vermek vey eie basmamak
gerektiine inanlan yreler vardr. Siyah giysileri olan bu varlk Azerilere gre aslnda bir evliydr.
KARAGU: Ku Tanrs. [ TKA: Qaraqu ]

Edeer: KARAKU, KARAU, KARAKO, KARAKUS, GARAU, GARAGU, HARAHUS
Kulara hkmeder. Tanr lgenin oludur. amanlarn ge yaptklar yolculuklarnda ondan yardm
ald sylenir. Ayrca, Kam'n tren srasndaki baz hareketler amanizm sonrasnda bile kimi
yrelerdeki kartal oyunu ile temsil edilmektedir. Harahusta vey Karakustana olarak bilinen bu
oyunun aslnda gemiteki kkenlerinde Karaku Hana bir sayg iermesi, bu nedenle oynanmaya
balanm olmas da muhtemeldir. Trklerde kartal ve ona benzeyen sungur, doan, atmaca, lan
gibi byk ve yrtc kular tanmlamak amacyla genel olarak onlara Karaku ad verilir. Gemite
bu yrtc ku trleri te lemlerle olan balanty temsil eden canllar olarak da grlrlerdi. Hatt
bunlarn baz ruhlar tadna inanlrd. Karakular amanlarn yardmc ruhlar olarak alglanr.
aman yrlarnda (arklarnda) Karakutan yardm istendiine zaman zaman rastlanr. Telet
kamlarnn davullarnda simgeselletirilmi Karaku figrleri izilirdi ve bunlarn trnaklar demirden
olduklarn vurgulayacak biimde son derece iri olarak resmedilirdi. Er Ttk' yutan Karakuun
yavrular annelerine kendi dilleri ile dev bir ylann azndan kendilerini onun kurtardn sylerler.
Bylece Karaku onu karnndan sa olarak kartr. Karaku masallarda yiitleri btn olarak yutar ve
ama onlar kuun karnndan tekrar sa olarak karlar. Anadoluda kimi yrelerde baz byk ve yrtc
kularn ocuklar karacandan korkularak gkyznde grndklerinde dikkatli olunur, elbetteki
bu anlayn mantksal ve gereki gerekeleri de vardr.
Anlam: Kara ve Gu/Ku szcklerinin bileimidir. Genelde yrtc ku, zelde ise kartal demektir.
Kus szc Yakutada rdek anlamna gelir.

S a y f a | 168
Trk Kltrndeki Baz Yrtc Kular:

Baz/Bas, Bazalak/Bozalak, Beyg/Baygu, Cnkay/nkay, akr/akr, alaan/alagan, telg/tle,
Karkay/Karcgay, Kken/Ken, Kykenek/Kykenek, Krgay/Krguy, Lan/Nan, Nogas/Nugas,
Sungur/Sonkur, unkar/umkar, Toanak/Tuanak, Toygun/Tuygun, Torumtay/Turumtay, Zaalma/Yaalbay.
KARA HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Qara Xan ]

Edeer: 1. GARA HAN 2. HARAH HAN 3. KORA HAN
Kara Ulusun yni sradan (soylu olmayan) insanlarn nderidir. On olu ve dokuz kz vardr. Soylu
olmayp, halktan sradan bir kii iken sonradan Hanlk elde edenleri vey devlet kuranlar temsil eder.
Karadenizde yaar (Akdenizin yannda ikincil neme shiptir). Bir efsneye gre Kara Han gerekte
Gktanrnn oludur ve babasyla anlaamaynca yeraltna inerek, orann hkan olmutur. Kara renk
Trklerde gc ve otoriteyi vurgular ve kuzey ynnn simgesidir. Bu adan bakldnda trihte yer
alan Karahan Devletinin ismi tesdf deildir. Not: Kayra Han ile kartrlmamaldr.
Anlam: Kara (siyah) ve Han szcklerinden oluur. Moolca Har, Manuca Kara szckleri siyah renk
belirtir. Kara ayn zamanda yeryz demektir ve Kara Han da yeryznn hkmdardr.
Aklama-1: Kayra Han ile Kara Han ayn kii olarak nitelense de bu durum sesbiimsel ama
yaygn bir yanllktr. nk Kara szc ierisinde duruma gre olumsuz anlamlar da barndrr.
Dolaysyla Kara Han farkl bir mitolojik kiiliktir (Ouz Hann babasdr). Kayra Han ise yaratc tanrdr
ve ismi oluturan Kayra kelimesi ltuf, iyilik, kayrclk gibi mnlar ierir.
Aklama-2: Buryatada Hara (Moolca Sara) szc Ay anlamna gelir, baz kaytlarda Ouz
Hann babasnn ad Kara Han iken, baka baz kaynaklarda Ay olarak anlmas bu kelime benzeimi
nedeniyledir. Yakuta Hara kelimesi ise Trkedeki Kara gibi siyah renk bildirir.
KARAKIRNAK: Trnakl Canavar. [ TKA: Qaraqrnak ]

Bedeni kllarla ve trnaklarla kapl bir varlktr. Suya girmi olan insanlara zarar verebileceine
inanld iin suyun iinde dikkatli olmak gerekir. ocuklarnn suda oynarken boulacaklarndan
endie eden anneler, onlar Karakrnak ile korkuturlar.
KARAKIZLAR: Ktlk Tanralar. [ TKA: Qaraqzlar ]

Edeer: KARAGIZLAR, KARAIZLAR, GARAGIZLAR, GARAIZLAR
Erlik Hann kzlardrlar. Adlar bilinmez. Dmdz, kuru, plak, kaygan bir yerde yaarlar. Vakitlerini
elenerek geirirler. Ge kan aman ayartp yolundan evirmeye alrlar. Bzen cinsellikle ilgili
vey cinsellik ieren davranlarda bulunduklar anlatlr. Salar karaylana benzer. Erkek kardeleri
ise Karaolanlar olarak bilinirler.
KARAKURA: Karabasan Cini. [ TKA: Qaraqura ]

nsanlarn kbuslar ve karabasanlar grmelerine neden olur. Bzen biimsiz (belirli bir ekli olmayan,
soyut) bir varlk olarak alglanr. nsanlar uykuda yakalayp korkutur, soluk almalarn engelleyerek
seslerini keser, ardndan da cierlerini sker. Anadolu halk inanlarnda keiye benzeyen, kedi
byklnde, insanlar bomaya alan bir yaratktr. Gn ndan ok korkar ve Gne doduu
zaman da yerinden kmldayamaz. Bu nedenle Karakura ancak Gnein douuyla birlikte
yakalanabilir. Bylece ona ant itirerek (yemin ettirerek) insann klesi yapmann mmkn olduu da
dnlr. Kimi yrelerde ise yeni doum yapm lohusa kadnlar korkutarak bayltan ve sonra da
cierlerini alp gtrdne inanlan kt bir ruh vey yaratktr.

S a y f a | 169
KARAMAT: Sanr Cini. [ TKA: Qaramat ]

Edeer: KREMET, KEREMET, KARIMIT
Kbuslara neden olan, hezeyanlar ve psikolojik bozukluklar ortaya karan ktcl varlk. Gnmzde
izofreni ad verilen ruhsal hastala benzer durumlarn gemite bu varlkla ilintili olduu
dnlmtr. Bu kavramn anlam baz kaynaklarda kinci ruh olarak da tarif edilir. Tatarcada ise
tam tersi bir mn ile hayrsever ruh vey koruyucu ruh demektir. Azericede kullanlan Karamat
Basmak (kbus grmek) deyiminde yine bu varlkla ilikili olarak olumsuzluk ieren bir kavram ile
karlalr. uvayada ok kyde bulunan Kiremet ad verilen tabu alan, len kiinin ruhunun
yerletii yer anlamna gelir. uvalarda hemen her kyn kendi Kiremeti bulunur. Akadlardaki
Karbatu adl kt ruhla da ilikilendirilebilse de birbirleri ile ne kadar benzetikleri net deildir.
Anlam: (Kar/Har). Karartan (gz karartan) demektir. uvaada bu kelime kt ruh, kutsal alan,
kutsal nesne; Udmurtada ise eytan, kt cin gibi anlamlar tar. Yakutada uursuz, lnetli
anlamnda kullanlan Karmt szc de yine bu kavramla yakndan alkaldr. Kelime kk, korku
ve ktlk anlamlar ierir. Karamak szc ktlemek, hor grmek anlamlarn barndrr. Kara
szc kimi yrelerde ise kbus anlamnda kullanlr. Kara da n az olduu yerlerde grememe
(ala krlk) hastaln ifde eder. Moolcada Kara (Hara) lnetlemek anlam ierir. Szcn
sdece biimsel benzerliine bakarak olaanst olay anlamndaki Arapa kkenli Kermet
kavram ile ilikilendirilmesi mkul deildir. uvayann corafi konumu, kavramn tarihsel balam ve
Arap-slam kltrnden etkilenme derecesi dikkate alndnda bu durumun neredeyse imkansz
olduu grlebilir. Kara renk ve Karanlk kavram ile olan balants aktr.
Aklama: slam terminolojisinde ermilerin gsterdii doast nitelikte, aknlk uyandran olaylara
Keramet denir. slam inancna gre peygamberler mucize, veliler ise keramet gsterebilirler. Baz
grlere gre, olaanstlk koulu gerekmez. Bir inan gre ise veliler aka keramet gstermez,
bunlar gizlidir. Kerametlerden bazlar yledir: Kiileri tehlikeli durumlardan kurtarma, hayvanlarla
konuma, cansz varlklar buyruuna alabilme, ksa zamanda uzak mesafeleri ama hatta geri dnme,
baka bir varla dnme, bir maddeyi baka bir maddeye dntrebilme, ayn anda birka yerde
birden bulunabilme, gelecekteki veya uzaktaki olaylar grebilme, llerle haberleme veya konuma,
lmden sonra vcudunu koruyabilme, kendi lm zamann bilebilme.
KARAOLANLAR: Ktlk Tanrlar. [ TKA: Qaraolanlar ]

Edeer: 1. GARAOLANLAR 2. KARAULLAR, KARAUULLAR
Eanlam: KARAERLER, GARAERLER
Erlik Hann oullardrlar. Erlikin sarayn vey yeraltnn kaplarn bekledikleri iin Kap Bekileri
diye de anlrlar. Dokuz kat yeraltn simgeleyen dokuz kardetirler ve bunlardan biri Sokor (Tek Gzl)
ve bir dieri de olok (Tek Elli)dir. Moollarn Dokuz Kana Susam Tanrlar ile benzerlik gsterirler.
nsanlara ktlkler getiren kara frtnalar estirir, kan yamurlar yadrrlar. Kzkardeleri ise
Karakzlar olarak bilinirler. Karaolan kelimesi Trk halk kltrnde gzpek korkusuz ve bzen de
acmasz kimseleri tanmlamak iin kullanlan bir tbirdir. Grn olarak karayaz (esmer tenli)
kimseler iin de tercihen kullanlr. Gzpeklii, cesreti meczen ifde eder. Dolaysyla kavram, bu
tanrlarn grnmleri ve korkusuz olmalar ile alkaldr. Yeraltnn dima karanlk bir diyar olarak
alglanmas da yine belirleyicidir. Karaolanlarn adlar yledir:
1. Temir Han: Demir Tanrs. 2. Kara Han: Karanlk Tanrs. 3. Matr Han: Cesret Tanrs.
4. ngay Han: Kargaa Tanrs. 5. Kmr Han: Kmr Tanrs. 6. Bad Han: Felket Tanrs.
7. Kerey Han: Arabozuculuk Tanrs. 8. Yaba Han: Bozgun Tanrs. 9. Uar Han: Haber Tanrs.

S a y f a | 170
Aklama: Suat Yalazn Karaolan adl izgi roman Trk mitolojisinden izler tayan bir eserdir. Daha
sonra seri olarak filmi de ekilen bu izgi roman ad konulamad iin kendisine Karaolan denilen bir
yiidin bandan geen mceralar anlatr. Adsz olma ise te dnynn kt varlklarna it bir
zelliktir. Karaolan daha birka aylkken annesi ldrlr, babas ise yaral bir halde olunu kurtarr
ve onu bir ormancya verir. Eski Trk geleneine gre henz ad konulmamtr. Ormanc ve kars da
ona bir ad vermezler. Ama kapkara salarndan ve esmer teninden dolay onu Karaolan diye
arrlar. Her ne kadar Karaolan olumlu ynleri ar basan bir kiilik olsa da bzen acmaszlar.
Belirgin bir biimde apkndr (hatt film ve izgi roman erotik armlar ierir), ok gzel kadnlar ve
kzlar ona k olurlar. Btn bu sebeplerle ksmen de olsa Karolanlar ile benzeen ynleri
bulunduu sylenebilir. Mitolojideki Karaolanlardan biri olan Matr Hann adn oluturan Matr
(Batr/Batur) kelimesi cesur, yiit, korkusuz demektir. Karaolan da korkusuz bir kahraman, gzpek,
pervasz ve mert bir delikanldr. Gebedir ve bir yerde uzun sre kalmaz. Atnn srtnda tm Asyay
dolar, ailesinin cn almak iin urar. Bu arada yolculuk yapt diyarlarda gszlere yardm
eder; mazlumlar ezen acmasz beylerle, yneticilerle mcdele eder. Maaralar, hapishneler,
kervan hanlar, adrlar hatt saraylar arka plandaki motifler olarak sk sk karmza kar.
KARA: Karanlk Tanrs. [ TKA: Qara ]

Edeer: KARI, GARA
Karanl oluturur. Geceleri hkm srer. Erlik Hann oludur. Sert yapl, iri vcutlu olarak
betimlenir. Karaylanlar vardr.
Anlam: (Kar). Karartan, karartc demektir. Tatarcada Karav (bakmak) fiilinden treyen Kara szc
bak anlam tar. Kar/Karg ise beddu, ah anlamna gelir. Kara ve Karanlk kelimeleriyle kktetir.
KARAV: Kbus Cini. [ TKA: Qaraw ]

Kbuslara neden olan ve bunun sonucunda hezeyan ve psikolojik bozukluklar ortaya karan ktcl
varlk. Geceleri insann gsne ktne inanlr.
Anlam: (Kar/Har). Karanlkta gelen vey karanlk getiren demektir. Karamak szc ktlemek, hor
grmek anlamlarn barndrr. Kara kelimesi kbus anlamnda kullanlr. Kara da n az olduu
yerlerde grememe hastaln tanmlar. Moolcada Kara (Hara) lnetlemek anlam ierir.
KARANA: Kar Gzeli. [ TKA: Qarana ]

Eanlam: KARKIZ, KARGIZ
Ayaz Atann (vey ahta Baba / Noel Babann) torunudur. ocuklara hediyeler datr. Genellikle
mvi elbiseler giyer. smin sonundaki ana szc, na (na, ono) yni kurt mnsn akla getirir.
Ayrca Kartoy (Kartuy/Kartay) denilen k enlikleri ile de alkal grnmektedir. Asyada bu ve
benzeri enliklerde gen kzlar mvi giysilerle Karana klna girip Ayaz Ata ile birlikte ocuklara
armaanlar verirler. Tatarcada Karana szc Kar-Kza mns tar. Baz yrelerde Rus
kltrndeki Snegurochka/Snegurka (Kar Kz) motifinin de etkisi altnda kalmtr.
KARGIMAK: Beddu Etmek. [ TKA: Qargmak ]

Edeer: KARGAMAK, GARIMAK
Bir insan iin kt temennlerde bulunmak ve bu amala Tanrya yakarmak. h Etmek ile benzer
anlamlara shiptir, tpk hm kt (beddum tuttu) deyiminde olduu gibi.
Anlam: Kara ruhlarn, karanlk glerin arlmas ve tpk bir karg (mzrak) gibi birinin zerine
ynlendirilmesi anlam bulunur.

S a y f a | 171
KARGI: Beddu. [ TKA: Qarg ]

Edeer: 1. KARI, GARI, GARI 2. KARGIMA, GARIMA
Moolca: HARAH
Bir varlk zellikle insan iin kt dilekte bulunma, olumsuzluk temenn etme ve bu amala Tanrya
vey doast glere yakarma. Ah etme, beddu etme. Karga kuu hem kara renkli olmas, hem
de Tfann bitip bitmediini kontrol etmesi grevi verilerek gemiden dar salnnca geri dnmedii
iin Hz. Nuh tarafndan kendisine kargnmas (beddu edilmesi) nedeniyle bu ad almtr.
Anlam: (Kar/Har). Birebir karl ile beddu demektir. Lnetleme, ah etme anlamlar vardr. Karg,
ksa mzrak demektir ve bu balamda kelime kkndeki delicilik mnsn akla gelir. Lnetin bir mzrak
gibi delici bir silah olarak alglanmasn artrr. Kara, Karanlk, Karga szckleriyle ayn kktendir.
Kargmak/Kargnmak fiileri lnet okuma mns tar. Anadoluda Kar Vermek tbiri lnet
okumak, beddu etmek anlamnda kullanlr. Gz kr olasca / Gzn kr olsun vey Gzn
ksn gibi beddular hep lnetin ve lnet okumann en azndan anlam dzeyinde karanlk ynyle
alkaldr. nk eski alarda lnet ve beddu hep karanlk glere balanmtr.
KARI: Bilge Kadn. [ TKA: Qar ]

Olumlu anlamlar yklendiinde ak sal yal bir kadndr. Kt olarak dnldnde genellikle kzl
sal olarak tarif edilir. ok eyi bilme ve gizli ilimlere ship olma zellii; ister iyicil, ister ktcl olsun
hep ortak bir yn olarak mevcuttur. Aksal karlar bah olacak kiilere grnp bir alg (davul,
balama) vererek kamlamaya (amanlk yapmaya) balamasn salar. Ayrca, doum yapan gebelere
de yardm eder. Tlsmlar ve byl ilalar hazrlar Ak sal bu kadn ayn zamanda k mevsiminin
simgesidir. Bzen de zamann akn sembolize eder. Yedi rman tesinde yer alan, yedi dan
gerisindeki yedi maarann iinde oturur ve burada t Kirmenini (Zaman Eirmenini) dndrr. O
kirmeni dndrdke zaman akp gider. Ge kabilir. Bzen de kocakar figr kt zellikler tar
ve insanlar tutsak edip yeraltnda zincirlerle balar. Bu nitelikleriyle dorulua hizmet eden ve eril
olarak grnen Koca/Hoca kavramnn tam tersi zelliklere shiptir. Kp Kars ad verilen bir
kadn kplerde yaar vey kpe girerek kaybolur. Azeri kltrnde bu kadn Kpegiren denir.
nsanlar kpn iine ekerek kaybettiine de inanlr. Burada kp ana rahmini ve topra sembolize
etmektedir ve Urartularn kp mezarlar akla gelmektedir.
Anlam: (Kar.) Yal ve/vey kadn demektir. Yalanmak, beyazlamak, salar aarmak anlam vardr.
Karmak ve Kocamak fiilleri ihtiyarlamak, yalanmak demektir.
KARLUK: Duman Tanrs. [ TKA: Qarluk ]

Edeer: KARLIK, KARLIH
Tanr lgene kurbanlarn ruhlarn iletir. nsanlarn yaamlarn denetler, bir deiiklik olursa lgene
bildirir. reti dumandr ve yaklan kurbanlardan kan duman onun geldiini gsterir. Karlukun
houna gitsin diye ocaa su serpilerek, duman karlr. Genelde Suyla Han ile birlikte grlr.
Anlam: (Kar). Kelime Eski Trke Karamak (grmek) kknden gelir. Kara szc Anadoluda is,
duman mns da tar.
KARITLIK: Ztlk. [ TKA: Qartlk ]

Nitelik ve durumlar tibariyle birbirine aykr ve birbirlerinin karsnda, ters kutuplarnda yer alan
kavram ve olgular. Kinat ve yaam dngs ztlarn birliktelii zerine kuruludur yni kart
bulunmadan anlamsz kalmay da ifde eder. Trk kltrnde en ok bilinen, en sk rastlanan vey en
ok kullanlan kartlklar unlardr:

S a y f a | 172
1. Ak ve Kara (Siyah ve Beyaz) 12. Erkek/rkek ve Ekek/kek (Adam ve Kadn)

2. Aydnlk ve Karanlk (Nur ve Zulmet) 13. Gii/Kii ve Tii/Dii (Adam ve Kadn)
3. Yalabuk ve Karanuk (Nur ve Zulmet) 14. Gndz/Kn ve Tndz/Tn (Gndz ve Gece)
4. Yaruk ve Karuk (Nur ve Zulmet) 15. Gemi ve Gelecek (Mzi ve ti)
5. Yau/Yauk ve Odu/Oduk (Nur ve Nar) 16. Yaam ve lm (Hayat ve Memat)
6. Yer ve Gk (Arz ve Sema) 17. Sa ve Sol (Eymen ve Eyser)
7. Su ve Od (Mi ve Ate) 18. Dou ve Bat (ark ve Garb)
8. Edglk ve Ktlk (Hayr ve er) 19. Teklik ve okluk (Yek ve Kesret)
9. Ona ve Yasa (Helal ve Haram) 20. Uma ve Tama (Cennet ve Cehennem)
10. Bay ve Yaz (Sevap ve Gnah) 21. Bur ve Buk (yi Ruh ve Kt Ruh)
11. Beyr ve Beng (Ezel ve Ebed) 22. Aya ve Aza (yicil Varlk ve Ktcl Varlk)
Kartlklar sylencelerde bzen Ak-Ko ve Kara-Ko olarak, bzen lgen ve Erlik olarak, bzen Od ve
Su olarak tezahr ederler. Eski Trklerin kartlk anlaynda iyilik/aydnlk her zaman ve her koulda
ktlk/karanla gre bir adm ndedir. rnein lgen kesinlikle Erlikten ok daha gldr. Bu
nedenle iyilik hep baskndr. Masallarda iyiler hep kazanrlar. Mool inan sisteminde Gk hep stn
ve baskn durumdadr. O nedenle Gktanr her zaman Yertanr karsnda daha belirgin bir yaratc g
olarak anlr. Su atei sndrr ve gkten yamur olarak iner. Toprak su olmadan yeermez. te bu
balamda deinilen ztln olumlu ynnn ar basmas olgusu Trklerde simetrik olmayan (yani
asimetrik) vey denk olmayan kartlk anlayn ortaya koyar. rnein ift rakamlar, tek olanlardan
dima fazla ve baskndr. Tam da bu noktada ok ilgin bir biimde kendisini gsteren bir unsur bu
algnn en gzel rneini oluturur: Trk kltrnn znde yer alan ilk ve temel kartlk sanldnn
aksine Ak ve Kara deildir. Temel kartlk halk inancnda Ak ve Al biiminde aka belirginleir.
Bunlara A nanc ve Al nanc da denilebilir. Dier kartlklar hep buradan tremitir.
1. Al (Hal): Atei, topra, ktl, yalnzl, tek rakamlar ortaya koyar. Kt ruhlar hep bu
klte baldr. Al, atein rengidir. Hal Dili (Al Dili) ad verilen bir dil ktcl ruhlara ittir ve
tersine konumay (hem ters okumay hem de tersini sylemeyi) ierir.
2. Ak (A): Suyu, gkyzn, iyilii, dayanmay, ift rakamlar ierir. yi ruhlar dima bu inan
ierisinde yer alrlar. Ak, suyun rengidir. Ruh da su gibi akkan ve biimsizdir. Sulardaki ruhsal
varlklar yalanmazlar, hastalanmaz ve irkinlemezler.
Trk kltrndeki asimetrik dier kartlk ise Ak ve Gk kartldr. Her ikisi de olumlu anlamlar
iermesine karn Ak renk dima hkmdarl temsil ettii iin n plandadr. Mesel trihte kurulan
iki devletin ad bize bu noktada nemli bir aklama olana salar. Cengiz Han lmeden nce lkeyi
oullar arasnda Ak Orda ve Gk Orda olarak ikiye blmtr. Yine burada da Ak Orda asl
hkmranlk gcn tayan taraf olarak grlr. Bunlarn dnda yine Yer ve Gk kartlnda Trk-
Ak ve Kara ayrmas ise daha sonra (Ak ve Al kartln da bir biimde ilerinde barndrmaya
devam ederek) ortaya kmtr. Kartlk kavram Trk Mitolojisinde ayrca Tersine Olma anlay ile
de ortaya kar. Buna gre baka bir leme it varlklar tpk bir ayna gibi solunu ve san yer
deitirmitir. nana gre orlarn (cinlerin) ayaklar terstir. Masallarda ters evrilmi kazanlarda
pien yemeklerden bahsedilir. Atlar tersine nallanr. Bu nedenle te lemin varlklar farkl grne
olduu kadar farkl davranlara ve tersine anlaya shiptirler. rnein bir Albsa gitmesini sylemek
iin Gel, demek lazmdr, nk ne denirse tersini yapacaktr. Ayrca baz varlklara da syleneni
yaptrabilmek iin kurulacak cmleyi tersten (sondan baa doru) okumak gerekir. Masallarda ise
Anka Kuu (Torul veya Kongrul) et istediinde su, tam tersine su istediinde de et verilmelidir.

S a y f a | 173
Benzer ekilde masallardaki (vey te dnydaki) hayvanlar tersine yemlenerek Ata et, ite ot
verilir. te lemlere it bilgileri ierdii iin baz rylar benzer nedenlerle tersine yorumlanr.
Anadolunun kimi yrelerinde en ok korkulan byler Kuran- Kerimin tersine okunmasyla
yaplandr ki, buna en acmasz ve gl bycler bile kolay kolay cesret edemezler, nk ok
tehlikelidir. Baz Trk boylarnda yas tutulurken elbiselerin ters giyilir, nk lm farkl bir leme, te
dnyya geii ifde eder. Ztlklar yalnzca Trk kltrne zg deildir. Yeryzndeki gelmi gemi
medeniyetlerin tamamnda bir biimde varlklarn hissettirirler. slam nanc ierisinde lemde
hereyin zddyla mevcut olduu aka ifde edilir: Hereyden iki ift yarattk ki dnp
anlayabilesiniz (Zariyat Suresi 49. yet). Ayrca farkl slam kaynaklarnda, ilim shiplerince ittifakla
kabul edildii ifde edilen Herey zddyla bilinir szne sklkla atf yaplr ve bu evrensel prensibin
ise yalnzca Allah (c.c.) iin balayc olmad ve olamayaca belirtilir. Allahn zdd yoktur. Mesel
slmiyet net bir biimde eytann kesinlikle Allahn zdd olmadn vurgulayarak tespit eder.
Ktln temsilcisi ve simgesi olan eytan da Allah yaratmtr ve diledii takdirde onu yok edecek
gce shiptir. stelik slmiyette kartln mutlak ve eit dengeler zerine kurulu olmadna
inanlr. Bzen biri dierinin nne geer. rnein yeryznde kimi zaman ktlk ne geer ve
kavimlerin helkna neden olur. Btn bunlara ramen Allahn (c.c) Cemal sfatlarnn Celal sfatlarna
gre daha fazla ne kt kabul edilir. Maniheizm dininde ise aydnlk ve karanln hi bitmeyen
ebed ve ezel sava anlatlr. Bu ayn zamanda yi ile Kt, hem de aslnda yilik ve Ktlk arasnda
sren bir savatr. Bunlar birbirlerini kesin olarak asla yenemezler. Manihezim zaten btnyle ikili bir
sistem ve kartlklar zerine kurulu bir anlay zerine in edilmitir. Trklerin komuluk ilikileri
iinde bulunduklar ve bir sre iin Budizm zerinden etkilendikleri in kltrnde ise Yin ve Yang
bu ztlklar simgeselletiren ve birletiklerinde tam bir daire oluturan iki balk motifidir. Bu balklarn
gzlerinin renkleri ise herbir baln rengine gre de zttr. Siyah balkta beyaz gz, beyaz balkta siyah
gz vardr. Buna gre aslnda hereyin z ve ekirdei de kendi zddndan olumaktadr. yiliin
znde ktlk vardr, nk iyilik ktl yok etmeyi planlar bu da bir eit ktlktr. Ktlk ise
iyilii ortadan kaldrdnda dmansz kalacak ve bylece de kendisiyle elierek bar ortaya
kacaktr. Bu simge gnmzde Mool bayra ierisinde de yer almaktadr. Ortadou kkenli
dinlerde hem dinsel anlay hem de etimoloji asndan bakldnda amurdan yaratlma balamnda
dem topra, Havva ise zellikle brni kkenli dillerdeki Hava szc ile balants bakmndan
g sembolize eder.
Anlam: (Kar). Karsnda bulunma demektir. Ztlk ifde eder. Ancak karlkl olma anlam da vardr.
Yni karsnda olan ey ile birlikte anlam ifde etmeyi kelime kk zaten barndrmaktadr.
Aklama: Yakn trih ierisinde felsef olarak Tez (Sav) + Antitez (Karsav) = Sentez (Bileim)
eklinde zetlenen gr de aslnda dinsel vey halk inanlarna dayal anlaylarn bilimselletirilmi
bir bantsndan baka bir ey deildir. Trk edebiyat ierisinde en zgn yklerden birisine sahip
olan Ahmed Hamdi Tanpnarn Saatleri Ayarlama Enstits adl eserinde Muvakkit Nuri Efendi;
Herey zddyla mmkn ve marftur, derken yine ayn diyalektik anlay kasteder.
KARTAL: Ongun Hayvan. [ TKA: Qartal ]

Edeer: GARTAL
Peneleri olan, sivri gagal yrtc bir kutur. Trk kltrnde yrtc kularn simgesi olarak grlr ve
bu anlayn baz nedenleri vardr. Hereyden nce genel olarak dier yrtc kulara nazaran daha iri
ve daha gldrler. Kafa yaplar da daha byktr ve kanatlar da akken olduka genitir.
Kendilerinden daha ar avlar bile uarak tayabilirler. Ayrca grme yetenekleri de ok gelimitir.

S a y f a | 174
En yksee kabilen kularn kartallar olduu sylenir. Acmaszlklar ise daha kuluka
dnemlerinden tibaren ortaya kar ve yavrulardan byk olann, genellikle dier yavrular ldrd
sylenir. Ana-Ata kartallar ise bu duruma engel olmak iin herhangi bir giriimde bulunmaz. Trk
kltrnde lmszl simgeler. Bolluu ve bereketi temsil eder. Genel yaam alanlar ise ormanlar
ve dalardr ve bu alanlar halk inanlarnda gizemli mekanlar olarak grlr. Kartala baz Trk
kavimlerinde Gne Kuu denir. Bu inann en somut rnei olarak Kazak bayranda srtnda
Gne tayan bir kartal vardr. Buryat kaannn karsnn bir kartalla girdii iliki sonucu aman
olduu anlatlr. amanlar ge karken kartaln yardmna bavurur. Anadoluda halk ozanlar
(klar) ku klna girerek rylarnda kendilerine grnen Cebril (vey Mikilin) yetenek
vermesiyle birlikte klk vasfn kazanrlar. Kartal ile ilgili halk oyunlarna bile rastlanmaktadr.
Harahusta vey Karakustana olarak bilinen halay tr bir oyunda Karakuun (Kartal)
hareketlerinin simgesel olarak taklit edildii sylenebilir.
Anlam: Kara (siyah) ve Tal (srt, gvde) szcklerinin birleerek kaynam biimidir. Eski Trkede
Kartamak fiili trmalamak ve saaltmak (tedvi etmek) gibi iki anlam tar. lk anlam kartallarn
peneleri ile ilgilidir. Saaltmak mns ise yine bu kularn kutlu varlklar olarak grlmesiyle
alkaladr ve grndkleri zaman bereket ve salk gelecei inancndan kaynaklanr.
KARTAL ANA: Kartal Tanra. [ TKA: Qartal Ana ]

amanlar yeryzne o getirir. Bir inana gre aman olacak bir ocuun ruhu bir kartal tarafndan
yutulur. Sonra bu kartal gneli, aydnlk bir blgeye g eder. Gne burada ruhu besleyen bir unsur
olarak grlr. Bu ayrlarn ortasnda bir Kzl am ile Kara Kayn vardr. Bu aalar doacak
amann gcn ve niteliklerini belirleyen birer semboldr. Kartal yumurtasn bu aalardan birinin
tepesine brakr. Bir sre sonra yumurta atlar ve iinden bir bebek kar. Dallara tutunmay
beceremeyen ocuk aacn hemen altnda bulunan bir beie der. Kara Kayndaki yumurtadan
kan ocuk yeraltna yolculuklar yapabilen Kara-Kam olarak yeteneklerini kazanr.
KARTAL ATA: Kartal Tanr. [ TKA: Qartal Ata ]

Bir sylenceye gre Kartal Ata yeryzne inerek bir kadnla birleir ve kadn ondan bir ocuk dourur.
Doan ocuk yeryznn ilk ve en byk aman olur. Kartaln byle yapmasnn nedeni kendi dilini
anlayacak bir insana ship olmak istemesidir. Bu ilk amann kartallarn dilini bildii sylenir. Macar
krallarnn soyu da bir Kartala (vey Doana) kadar uzanr. lk Macar kralnn annesi bir Doandan
hmile kalmtr. Bu kadnn rysnda grd Doan kuu etrafnda uarak dokuz def dolanm ve
ardndan rahmine girmi. Bir sre sonra da hmile kaldn anlam. ocuun doumunda ise sra d
olaylar yaanm. Bir Krgz boyunun soy anas da yine gece rysnda adrna gelerek karnna giren
bir Doandan hmile kalmtr. Yurtas kablesi beyaz bir kartaldan tremitir.
KARUK: Zulmet. [ TKA: Qaruk ]

Edeer: KARANUK
lmcl, yok edici karanlk. Hilii ifde eder. Tm kltrlerde karanlk; lm, yalnzl, ktl ve
korkuyu artran bir unsur olarak ele alnmtr.
Anlam: (Kar). Zifir koyu karanlk demektir. Kara ve Karanlk kelimeleri ile ayn kkten gelir. Moolca
Haranhuy/Karangku szc karanlk demektir. Moolcada Kara (Hara) lnetlemek anlam ierir.
Aklama: Karuk (karanlk) szcnn kart olan Yaruk ise Nur demektir. Yaruk ve Karanuk
tbirleri Aydnlk ve Karanlk eklinde alglansa da aslnda dinsel ve ilhi bir anlam ierirler.

S a y f a | 175
KARZIT: Temizlik Tanrs. [ TKA: Qarzt ]

Edeer: KARIT, KARSIT
nsanlara temizlii retmitir. lgen Hann oludur. lgenin oullar iinde en duygulu olandr.
Temizlik Trk kltrnde ok nemli bir yere shiptir. Su, ate, toprak temizleyici unsurlar olarak
grlmtr. Su zaten bilinen en nemli temizleyicidir. Atein de gzle grlmeyen mikroskobik
canllar ldrd gnmzde bilimsel bir gerektir. Toprak ise len canllarn gmlerek hastalklara
neden olmalarn engeller. Ayrca ok uzak olmayan bir gemite, kylerde kadnlar, kimyasal
temizleyicilerin bulunmad dnemlerde tabak, anak gibi mutfak gerelerini rmak ve dere
kylarnda Mil (balkl kum) ile vey klle ovalayarak temizlemekteydiler.
Anlam: (Kar). Kar gibi beyaz demektir. Beyazlk anlam vardr. Kar szc ile dorudan balantldr.
KATAY: Demirci Tanrs. [ TKA: Qatay ]

Edeer: 1. KADAY, KITAY, KIDAY 2. HOTOY
Demircilerin koruyucu tanrs olarak grlr. Dokuz davulludur. Dokuz Han onun buyruundadr.
Yeralt tanrlarnn soyundan gelir. Hibir stn gcn egemenlii altna girmeyi kabul etmez.
Yeraltndaki demir evinde yaar. Yeraltnda yaad iin kt bir varlk olarak algland halde aslnda
gerekte iyiliksever bir tanrdr. Ergenekondan kta demir kayay eriten demircilere o yardmc
olmutur. raklarn demircilik mesleine kabul treninde onlarn glerini snar ve bu esnada onlarn
canlarn yakar hatt geici zararlar verir. 40 boynuzlu boasyla deprem oluturur. Bu boa kzp
sinirlendiinde ayaklarn yere srtmeye balar bylece hafif sarsntlar olur. Burnundan solumas ise
hafif seslere dnr. Bira daha kzdnda ise ayaklarn yere vurur, bylece depremin iddeti artar.
Daha da ok kznca boynuzlarn topraa geirip yeryzn sallar ve her yer sarslr. Homurtular ise
depremin grltsn meydana getirir. Gemite Katay Hana krmz inek kurban edilirdi. Demirciler
kurban olarak kesilen bu inein kann eki, rs, krk gibi letlerine srerler ve hayvann yreini de
demirci ocana atarlard. Katay Hann koruyucusu olduu Demirciler ve biraz daha zellemi bir
meslein icracs olarak Takalar/Takavclar (nalbantlar) eskiden Trk halk kltr ierisinde nemli
bir yer tuttuklar gibi halk yklerinde, masallarda ve efsnelerde de sklkla rastlanan figrlerdir.
rnein Krolunun Demirciolu ile karlamas ve onun da atna nal hediye etmesi aslnda basit bir
durum gibi grnse de, gerekte iyi bir nalbantn elinde ve onun ocandaki atete retilen bu
nallarn atn gcn artraca ynndeki daha eski bir inanca dayanmaktadr.
Anlam: (Kat/Kt). Kuman dilinde Katay kelimesi arkada, yolda demektir. Meczen yeri g
birbirine katan anlam tar. Katlk ve sertlik ieriine de shiptir. Moolca Hatah, zorluk anlam ierir.
Eski Trke Kat/Kad/Kas kelimesi rzgar, frtna, tayfun demektir. Ktmak ise yenmek mns tar.
Yakutadaki Hotoy kelimesi Kartal anlamna gelir. Kuday (Tanr) szc ile de alkaldr.
KAY: Destan. [ TKA: Qay ]

Edeer: 1. HAY, GAY 2. KAYLAP
iir eklindeki sylence. Kay ad verilen destanclar tarafndan gsten ve/vey grtlaktan kan
seslerle ezbere okunur. Destan sylemek de bu terimle balantl olarak Kaylamak fiiliyle ifde edilir.
Kaylar iki bin ile sekiz bin dize arasnda deien iir biiminde (manzum) eserlerdir. Bzen onbin
msray getii de olur. Okunmalar ise uzunluuna gre bzen drt, be gn vey bir hafta srer
hatt bir iki aya kadar uzayabilmektedir. Kaylk gelenei ikiye ayrlr;
1. Gs Kayl: Altay, Tuba ve Telengit destanclar sesi gslerinden kararak okurlar.

2. Damak Kayl: Kumandu, alkand ve Bayat boylarnda ise ses damaktan karlr.

S a y f a | 176
Altaylar destann Kay Eyezi (Kay yesi) denen koruyucu ruhu olduuna inanrlar. Bu iye Kayy, ok
uzun sre kaylamadnda (destan okumadnda) rylarna girerek greve arr, hatt okumas iin
rahatsz eder. Kay ald algnn ve kendisinin sesini Kay yesinin dinlediine inanr, bu nedenle de
dzgn okumaya zen gsterir. Ayrca Altay Kudayn (Altay Tanrsnn) da zaman zaman dinleyici
olduu sylenir. Kay ounlukla destana balamadan Altay Kudaya (vey Altay yesine) kendisini bu
greve layk grd, bu yetenei verdii iin minnetlerini ve kranlarn sunar. Okuyaca Kay iin
ondan yardm ister. Kaylar genellikle bir mzik leti ile ezgi ve ritim eliinde okunur. Bu genellikle
Altaylarda yaygn olarak kullanlan Topurdur. Kay destan okumaya balamadan nce iinden
geldii kadar bir sre yalnzca Topur alar. Kaylar bnyelerinde iki unsur barndrr: Sarn (melodi) ve
Kojon (iir). Kaylar, Tuvalarn Kmey (Hmey) ad verilen grtlak arklarn anmsatr. Ancak
aralarndaki en nemli fark Kmeylerin ark nitelii tamalar nedeniyle ksa olmalardr. Ayrc ezgi
Kmeyde daha fazla ne kar. Grtlak ve boazdan gelen sesler arasnda Kmeyin szleri anlalmaz
hle gelebilir. Kayda ise manzum metin ve anlatlan konu asl belirleyicidir. Szlerinin en azndan
anlatld dili (mesel Altaycay) bilenler tarafndan rahatlkla anlalmas gerekir.
Anlam: (Kay/Gay). Destan demektir. Hzl gitmek, hzl konumak gibi anlamlar iinde barndrr.
Altaycada Kay/Hay szc insann gsnden kan ses anlamna gelir. Altaycada Kaylap/Haylap
szc yine birebir destan mns tar.
KAYI: Destan Okuyucu. [ TKA: Qay ]

Kaylar zellikle uzun k gecelerinde, bayramlarda, toylarda (dnlerde) ve elencelerde, av
enliklerinde kaylarlar (destan okurlar). Altay kaylar sklkla yz ifdelerinden yararlanr ve ayn
zamanda davranlarn da etkileyicilik iin kullanrlar. Yni bir anlamda bunlar yaparak destanda
anlattklar kahraman ile zdeleirler. Kaylar insanlarn yan sra at, geyik ve ku gibi eitli
hayvanlara yknebilirler (taklit ederler). Ayrca kimi zaman ara bile kullanarak sava vey dv
sahnelerini canlandrrlar. Destanlar doru vey gzel okumayan, nemli ksmlarn unutan vey
deitiren Kaylarn, destandaki kahramann ruhu (vey Kay yesi) tarafndan hastalandrlacana
hatt ldrlebileceine inanlr. Baz Kaylarn lm deinde iken hastalanma nedenlerinin bu
vey benzeri durumlar olduunu syledikleri kaydedilmitir. Kaylar (tpk Anadolu halk ozanlar gibi)
bu sanat genellikle bir ustann yannda renirler. Eitiminin sonuna gelen raa rysnda yetenek
bahedilir. Kimi zaman da hem eitim hem de bir ry ile birlikte gerekleir. Fakat daha nceden asla
saz almam kiilere de bu ayrcaln verilmesi rastlanan bir durumdur. Anadolu geleneinde Pir,
Hzr vey Yar elinden bde iilir. Altaylarda ise Arjan Eyezi (Su iyesi) vey Tayga Eyezi (Da yesi)
gibi varlklar ryda grerek Kay olanlara Eyel Kay (yeli Kay) ad verilir. Kay da, ounlukla
halk ozanlar gibi gezicidir. Gemite kyden kye gezerek ve yalnzca kaylayarak geimini temin eden
Kaylarn yaad da bilinmektedir. Kaylardan trihte ktlk ve sava dnemlerinde halkn ve
askerlerin morallerini ykseltmek iin yararlanld da kaytlarda yer alr.
KAYAKAPISI: Yeralt Geidi. [ TKA: Qayaqaps ]

Edeer: GAYAGAPISI, KIYAKAPISI
Eanlam: CALTASKALGA, YALTAKALA, JALTASKALGA
Yeralt Dnysna giden geidin kapsdr. Uzak diyarlardaki bir maarann iindedir. nemli kaplar in
iinde in, kuyu iinde kuyu olacak ekilde karmaktr. Demir Kaygan Geit ve Kara Kaygan Geit
olarak betimlenir. Bzen srekli alp kapand iin Aclar Cablar (Alr Kapanr) olarak tarif edilir.
Bazen adrn bacas ve gnelii olan Tnk/Tndk penceresi gibi dnlr. Halk kltrnde uzun
dehlizlerle birbirine bal olan yeralt maaralar her zaman ilgi grmtr.

S a y f a | 177
KAYI: arpk Cin. [ TKA: Qay ]

Kay Bacak vey Kay Baldr olarak da sylenir. Hava karardktan sonra genellikle akam
ezannn ardndan ortaya karak tan vaktine kadar dolar. Eri bacakl, korkun grnl bir
yaratktr. Kendi ayaklar zerinde durup yryemedii sylenir. nk elsiz ve ayaksz (sdece
bacaklar olan) bir ihtiyar grnmndedir. Bu nedenle de insanlar aldatp, boyunlarna biner. Sonra
kay gibi bacaklarn insann beline vey boynuna dolayp onu brakmaz. Lohusalara musallat olarak,
omuzlarna ayaklar nden sarkacak ekilde smsk oturur. Sonra da yakalad kadndan gezinmesini
ister. Kimi yrelerdeki inana gre akarsu kenarlarnda oturur, zavall bir grnle boynunu bkp
oradan geenlerden kendisini omuzlarna alarak suyun dier kysna geirmelerini ister; hatt bunun
iin yalvarr. Ancak insann srtna binince karnndan arn uzunluunda iki bacak vey ylana
benzer kollar kp kiinin bedenine dolanr. Elleriyle de sk skya kiinin boynuna sarlarak kendisine
kle yapar. Kay Baldrn tpk bacaklar gibi boyu (vey boynu) da uzayabilir.
Anlam: (Kay). Anadolu Trkesinde Kay szc kemer, deri demektir. Kkte Kayganlk, Kaytmak
(geriye dnmek), Kayklmak (geriye yaslanmak) anlamlar vardr.
KAYRA: Yaratc Tanr. [ TKA: Qayra ]

Edeer: 1. KAYIR, KAGIR 2. KUARA, KUARA
Ba Tanr. Eski Trk dininde ve amanist halk inancnda tanrlarn en by ve en nde gelenidir.
Hereyin yaratcsdr. Mutlak stnl vardr. Gn 17. katnda oturur. Bzen Gktanr ile edeer
tutulur. Dier tanrlar da o yaratmtr. Dnynn yaratcs olarak anlr. Hereyden ve evren
yaratlmadan nce o vardr. Erlik Han' cezlandrarak yeraltna gnder odur. Bu anlamda dier
tanrlarn kendisiyle kyaslandnda, emirlerini yerine getiren vey verdii grevleri yineleyen birer
melek konumunda olduu yaklam yanl olmayacaktr. Ancak slam ncesi Trk kltrnde melek
vey benzeri bir kavram yer almaz. Bu sonuca yalnzca kyaslama yaplarak ulalabilir. Evrenin
yazgsn belirler. yilik yn ar basar. Yeryzn yarattktan sonra dokuz dall bir aa (am vey
kayn) dikmitir. Bu aa yerle g birbirine balayan Yaam Aac Ulu Kayndr. nsanlarn atas
olan dokuz kii bu aacn dallarndan tremi ve Dokuz Boy (yani Dokuz Irk) bu kiilerin soyundan
ortaya kmtr. K mevsimini yeryznde yaz mevsimini ise gkyznde geirir. Deiik renklerde
yldrm aktrr. Onun yldrmna arplan kii aman olur. lgen, Mergen ve Kzagan adl olu
vardr. Eski kaynaklarda verilen bilgilere gre lgen, iyilik ve balaycln yni merhametini;
Kzagan, intikamn ve cezsn yni fkesini; Mergen ise bilgelik ve hikmetini yni akln temsil
ederler. Kayra Han grkemli bir varla shiptir. Somut nitelemeler pek fazla yaplmam ancak soyut
yn zerinde daha ok durulmutur. Ana ve Ata olarak (hem eril hem diil, yni ntr olarak)
tanmland kaynaklar mevcuttur. nsan biimli olarak pek fazla tasvir edilmez. Trklerin slam Dinini
kolaylkla kabul etmelerinin kkeninde Kayra Hana it bu zelliklerin tek Tanr inancna ynelik belirli
bir zihinsel altyapy hazrlam olmasnn yatt sylenebilir. Bylece slmiyeti kabulden sonra bu
inanca uygun olarak mutlak tek Tanr inanc yerlemitir. Baz batl kaynaklarda ad Kuara (Kuara)
olarak geer. Bu takdirde Urartulardaki Kuera ile balantl grnmektedir. Bulgarlarda da bu isme
rastlanr. Buna karn Kuara (Koara)nn ile Kayra Hann aslnda farkl tanrlar olduunu ne sren
grlerde vardr. Altaylarn yan sra Ostyaklar gibi Trk kkenli olmayan baz Sibiryal toplumlarn
mitolojilerinde de sayg duyulan bir tanrdr. Not: Kara Han ile kartrlmamaldr.
Anlam: (Kay/Hay). Ltufkar, ihsan eden, iyilik yapan demektir. Kayrmak fiili ile ayn kkten gelir ve
Kayran mns tar. Kayramak kelimesi ise korumak, kollamak, himye etmek, ltfetmek demektir.
Moolca Hayra szc ak anlamna gelir.

S a y f a | 178
Aklama: Kayra Han ile Kara Han ayn kii olarak nitelense de bu durum sesbilimsel ama yaygn
bir yanllktr. nk Kara szc olumsuz anlamlar da barndrr. Kara Han baz kaynaklara gre
Ouz Hann babasdr. Baka bir sylencede Kara Hann babas Gktanrya kzarak yeryzne (vey
yeraltna) indii sylenir. Yeryzne Kara" denilmesinin nedeni de budur. Oysa ki Kayra Han yaratc,
ltufkar bir tanrdr ve baka bir varlktr. Yine de pek ok kaynakta Kayra Hana it zelliklerin Kara
Hana aktarld ve birbirleri ile zdeletirildii dikkate alnmaldr.
KAZAK HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Qazaq Xan ]

Kazaklarn atasdr. Ala Hann oludur. Dedesi Arstan Handr. Rivyete gre Arstan Han olu Ala
Hana ilk yl ysn idresinde yz kii, ikinci yl Bolat idresinde yz kii ve nc yl da Aln
idresinde yz kii olmak zere toplam yz adam verir. Ala Han da evresindeki halklar buyruu
altna sokar. Bu nedenle Kazaklar Atamz Ala, admz Kazak, -Cz (-Yz) nesliyiz eklinde bir
ifde kullanrlar. Baka bir gre gre Kazak Hann olu vardr ve onlarn soyundan Kazak czleri
tremitir. Kazaklarn czlerini renme, ezberleme ve karsndaki kiiye sorma gelenekleri
gnmzde bile srdrlmektedir.
Kazak Boylar
1. Bakars: Soyundan gelenler Ulu Cz olutururlar. (Sol Kazaklar vey Byk Ota: 11 Boy)
2. Akars: Soyundan gelenler Orta Cz olutururlar. (Orta Kazaklar vey Orta Ota: 6 Boy)
3. Yanars: Soyundan gelenler Kk Cz olutururlar. (Sa Kazaklar vey Kk Ota: 3 Boy)
Anlam: (Kaz/Haz). Kahraman, babo, zgr, sert demektir. Kazak Erkek tbiri de buradan
kaynaklanr. Atl asker anlamnda da kullanlr. Kkte kazanmak ve konup gmek ierii bulunur.
Yaratl efsnesinde kutlu bir hayvan olan ve bir prensese dnen Kaz ile de ilikilendirilir. Ayrca
bu halkn giydii ynl bir giysi olan Kazak szc de Rusa zerinden dier dillere gemitir.
Kelime kk Hazar szc ile de balantldr.
KAZAN HAN: Efsnev Hkan. [ TKA: Qazan Xan ]

Edeer: 1. KAZGAN HAN, GAZAN HAN 2. KAAN HAN
Ouz boylarnn banda ikinci srada Kazan Han bulunur. Yiitlere komutanlk eder. Bayndr Han'dan
sonra en ileri gelen beydir. Kazan Han'n mertlii, cesreti, tedbirli oluu Ouz yurduna huzur getirir.
Annesine kar saygldr, eini gnlden sever, olunun vatann milletini seven bir yiit olarak
yetimesine alr. Dman karsnda eilmez, en zor anlarnda bile kendisini deil halknn onurunu
dnr. Dede Korkut yklerinde, yneticilere bir anlamda model olarak sunulur. Kazan kentinin
kuruluu ise bir hkann ehrin yaknlarnda deerli bir kazann rmaa drmesiyle aklanr. Her ne
kadar Kazan Han ile ilgili bir efsane deilse de kazann bir zenginlik ls saylmasna dayaldr.
KAZAN YES: Kazann Koruyucu Ruhu. [ TKA: Qazan ysi ]

Genellikle kazann iinde oturur, kazan uzun sre kullanlmazsa can skld iin bzen kapan
oynatarak ses karr. Kazan yesi, Nasreddin Hoca'nn Kazan Dourdu fkrasn akla getirir. Elbetteki
fkradaki mecazi bir benzetmedir, ancak yine de Kazan yesi anlaynn bir kalnts gibi durmaktadr.
KAZIRGAN: Cehennem ukuru. [ TKA: Qazrqan ]

Kt ruhlarn cezlandrlmas, slah edilmesi, dorulua gelmesi iin, geici bir sre kald ate
ukuru. Kimi zaman Cehennemin en derin yeri olarak da ifde edilir.
Anlam: (Kaz). ukur (kazlm yer) anlam tar. Kazmak ve Kazk szleri ile ayn kktendir.

S a y f a | 179
KELE: Kel Kahraman. [ TKA: Kele ]

Edeer: 1. KALA, KELCE, HELCE 2. KEEL
okbilmi, kurnaz ve tlihlidir. Ukal, hazrcevap ve alayc olarak da grnr. Aslnda salar uzundur
ancak kendisini kele dntrerek teki dnyya bile gidebilir, gn yedi katn ve yldzlar dolar.
Trklerde kellik bir g simgesi olarak alglanr. Adnn Kalapatr (Kelce Batur yani Sasz
Kahraman) olarak getii veler vardr.
Anlam: (Kel/Kal/Gal/Hal/Hel). Kel gibi olan demektir. Kelime kk saszlk ifde eder. Dayankl
olmak anlam da kkn ierisinde gizlidir. Moolca Heleh/Kele, Kalmuka Kelehe szckleri konumak,
gevezelik etmek demektir ve Kelenin lafazanl ile de balantldr. Kel/Kal kavramnn Moolca
Gal (ate) szc ile de balants vardr ve Moollarn Gal Han adl bir tanrlar bulunur. Ate ise
kutsallk ve g ieren bir enerjiye shiptir.
KELEMTER: Dev nsan. [ TKA: Kelemter ]

Edeer: KELENTER
Balar bulutlardan bile yksektir. Trk halk inanna gre eski alarda yaamlardr ve sonra
yeryznden silinip gitmilerdir.
Anlam: (Kel/Gel). Dayankllk, byme gibi anlamlar ieren bir kkten tremitir. Gelimek fiili ile ayn
kkten gelir. Kelem szc ise Mee Aac mns tar. Bir anlamda mee gibi uzun demektir.
KELEY: Yar Tanr. [ TKA: Kly ]

lgenin kzlarndan biriyle topraktan tremi bir amann evliliinden doan bir kiidir. Peltek dillidir.
Moollar ve Avarlar ilk atalarnn kel olduunu sylerler ve bu anlay ile balantl grnmektedir. Bir
gre gre Kelolan adl masal kiiliinin olumasnda rol oynayan arkaik tiplerdendir.
Anlam: (Kel/Kal/Gal). Saszlk ifde eder. Dayankl olmak anlam da kkn iinde gizlidir. Moolca
Helhe/Kelkiye szc iletiim kurmak demektir.
KELOLAN: Sasz Kahraman. [ TKA: Klolan ]

Edeer: KALOLAN
Eanlam: 1. KALCA, KELCE, KALA, HELCE 2. TAZA, TAA, TAZA
Trk masallarnda ve zellikle Trk ocuk edebiyat ierisinde ok sk rastlanan, tembel ama kurnaz,
kel kafal bir karakterdir. Yer ald ykler ou zaman gldr eleri tar. Kurnazl ve baht temsil
eder. Saflk derecesinde ok iyi niyetli ve sakar olmasna karn, zor durumlardan akl ve ans
syesinde kurtulur. Ara sra ban belaya sokan bir zellii olsa bile yeri geldiinde hazrcevap bir kii
olmas bzen onun takdir edilmesini ve dllendirilmesini salar. Devlerle savar, canavarlar yener,
tlihi hep rast gider. Anadolu masallarnda, babas lm, annesi ile birlikte yaayan, yoksul bir
delikanldr. Geinmek iin birok ie girip kar, hatt hi anlamad ileri bile yapmaya kalkr.
Aslnda almay hi sevmez. Karlat sorunlara aklc zmler bulabilmesiyle tm zorluklarn
stesinden gelir. Bzen Ali Cengiz (Alu ingis) adl masal kiisi Kelolana aslnda hi de istemedii
halde kurnazlklar, sava sanatlar ve baz byleri retmek zorunda kalan birisi olarak ortaya kar.
Keloan ile dorudan balantl grnen ve Asya halk yklerinde ad geen Taza adl kiilik de tpk
onun gibi keldir ve pek ok ortak ynleri vardr. Kelolan ile benzeri zellikler tayan, Kazak ve Krgz
corafyasnda ok tannan, ayrca zbek, Trkmen ve Karakalpak halk hikyelerinde de bahsi geen
masal kahramanlarndan birisi de Aldar Kse adyla tannr. Sakalsz bu gen kurnazl syesinde
trl sorunlarn stesinden gelir. Aldar szc Tatarcada yalanc manas tar. Ksaltlm olarak
Kalca/Kelce biiminde de sylenir.

S a y f a | 180
Aklama: Trkiyedeki sinema filmlerinde Kelolan karakteri Rt Asyalnn oyunculuu ile

belleklere kaznmtr. Bir dizi hlinde ekilen bu filmlerde Kelolan cce arkada Bicirik ile farkl
mceralara atlr. Hatt Kelolan Aramzda adl filmde gnmz dnysna (stanbula) gelir.
Filmdeki artk neredeyse bir halk trks hline dnm olan Kelolan arks szleri yledir:
Kelolan arks
Ben bir garip Kelolanm, / Eeimin yok palan.
Varm youm doruluktur, / Hi de sevmem ben yalan.
Bir kocakar anam var, / Birka tavuk bir de inek.
Her gn konar kel kafama, / Evsiz kalm birka sinek.
Olmam kimseye kul kle, / Halkn kula diliyim,
Nmertlere avu amam, / Sivri akll biriyim.
Kelolanm budur zm, / Haram malda yoktur gzm.
Garip hakkn yiyene, / Elbet vardr bir ift szm.
Bir eein var bir de sazm, / Hi kimseye gemez nazm.
Fukaralk aln yazm, / Bana sultan kz lazm.
KELTEGEY: aman Ruhu. [ TKA: Keltegey ]

Eanlam: KELEN
amann yannda bulunan yardmc hatt z ruhudur. Grnleri glntr. Peltek dillidirler, kekeme
konuular. ok kskantrlar. Her iki ayaklar da topaldr. aman, kaan ruhlar geri getirmesi iin
Keleniyi gnderir. Ama o her zaman bu emri dinlemez. Bir sylentiye gre bulutlar ile insanolunun
birlemesinden tremilerdir. Sembol hilaldir. Emegey (bkz.) ile birlikte anlr.
Anlam: (Kel/Gel). Kelime kk dayankllk, byme gibi anlamlar ifde eder. Moolca Helhe/Kelkiye
szc iletiim kurmak demektir. Kellik mns ile de alkaldr. Gelmek ve Gelimek szckleri ile
ayn kkten tremitir.
KEMPR: Dev. [ TKA: Kempir ]

ok byk yaratk. nanlmaz byklkte masal varl. Ba bzen bulutlara deecek kadar uzundur.
Kimi masallarda insan yeraltna gtrp tutsak eder sonra da acknca yer. Bzen de yakalad kiiyi
ters evririp azna yaklatrarak topuklarndan kann emer. Kazaklarn halk sylencelerinde devler
yal irkin bir kocakar eklindedir. Deiik trleri bulunur:
1. Mastan (Mstan, Bstan) Kempir: Azndan alevler saar.
2. Zulman (Zolman, Jolman) Kempir: Her ayda bir doum yapan dii bir devdir.
3. Yalmavuz (Yolmaus, Jalmauz) Kempir: , yedi vey oniki ba vardr.
4. Yalbaan (Yelbeen, Jelbegen) Kempir: Sar vey siyah renkli bir devdir.
Kempir anlaynn at tanrs (vey yldrm tanrs) konumunda bulunan Kambar Han ile de balantl
olma ihtimali vardr. Kazak kltrnde ve komu topluluklarda Gkkuana ise Kempirkoak vey
Kambarkuak ad verilmesi bu iki kavram arasndaki ilikiye bir kant olarak grlebilir.
Anlam: (Kam/Kem/Gem). Trkmencede yal kadn anlamna gelir. Szcn kkeni ve mns ok
net deildir. Kemirmek fiili ile ayn kkten tremitir. Ayrca eski Altaycada Keme kk atele
balantldr. rnein Kemeke/Kemege soba anlamna gelir.

S a y f a | 181
KEMPR-KUAK: Gkkua. [ TKA: Kempir-Quaq ]

Edeer: KEMPR-KORAK
Eanlam: KAMBAR-KOAK, KAMBAR-KORAK
Yaklak olarak Dev Kua mnsna gelir. Kempir adl dev yaratn onun zerinde gezindii vey
baka bir gre gre bu kua beline sardna inanld iin bu ad verilmitir.
Anlam: Bileik szcn ilk ksmn oluturan Kempir kelimesi dev vey kocakar mns tar.
Gkkuana Anadoluda Ebemkua denilmesi de yine yal kadn mns ile olan balantsn
ierir. Koak/Koak szc ise kuak mnsna gelir. Ayrca ko, kukla, ikiz gibi anlamlar da
bulunur. Dier bir syleyi biimi olan Korak/Korak/Korcak ise oyuncak bebek, kukla, heykel gibi
mnlara gelmektedir. Kor kknden tremi olmas ise ate ile olan alkasn ortaya koyar.
Gkkua da kla olan balants nedeniyle atele ilikilendirilmektedir.
KENLY: Yama Merasimi. [ TKA: Kenliy ]

Edeer: KENLY
Bir yredeki Beyin, Hann, Aann vey zengin bir kiinin mallarn kendi isteiyle talan ettirmesi
anlamna gelir. Pek ok ilkel kltrde benzer biimlerde Potla adyla bilinen ve var olan bir
uygulamadr. Bu uygulama o kiilerin ann ve erefini yceltir, onlar yoksul brakmaz, aksine daha
etkili bir konuma ykseltirdi. nceleri tm maln mlkn yama ettirme gelenei varken, sonralar
biraz daha hafifletilmitir. Sonraki devirlerde tm varln datmak yerine; da gibi et, tepe gibi
ekmek ydrrlar, gl gibi kmz dktrrlerdi. nsanlar da bu 90 atla 900 srn ve 9000 koyunun eti
ile birlikte 90 havuz kmz yama eder, elenir yer ierlerdi. Trklerde Toy/Tuy (enlik) ve len/len
(karnaval) gibi elenceler ierisinde yer alan yama ve talan kavramlar yoksullarla paylama
gidilmesinin ve toplumsal sorumluluun simgeselletirilmi uygulamalardr. Daha basit biimlerinde
ise dn, bayram gibi zamanlarda zenginler vey yneticiler byk ziyfetler verirlerdi ve sonunda
konuklar altn, gm yemek takmlarn ve deerli sofra yayglarn alr gtrrlerdi. Bylece bu
yemei veren, ziyfeti dzenleyen kiinin toplum iindeki saygnl artard. Hn- Yama olarak da
bilinir ve talan sofras demektir. Hn szc Farsada sofra mns tar. Trkedeki Han (kral)
kelimesi ile sesbiimsel benzerlii tesdf de olsa son derece uyumludur.
Anlam: (Gen/Ken). Birlikte yaplan len demektir. Gen/Ken ve Genilik kelimeleri ile ayn kkten
gelmektedir. Genlemek mnsn ierir. Kene ise konsey, kurul anlam tar. Kine szc
Tatarcada nasihat, t, kurul, toplanma, danma anlamlarn ierir.
KEPE: Bamelek. [ TKA: Kepe ]

uva halk inancnda Tanrnn en nemli yardmcs olan melektir. Yerin iinde ve yeraltnda olanlar
ynetmekle grevlendirilmitir. nsanlarn yapt her du nce Kepeye sonra Tanrya ular.
Kepenin ise Plehse (habercilik yapar) ve Phampar (gzclk yapar) adl iki yardmcs vardr.
KER: Kt Varlk. [ TKA: Ker ]

Edeer: GER, KR, GR
ou zaman bir sfat olarak kullanlr. O varln ktcl bir zellie ship olduunu gsterir. Hepsinde
bulunan ortak bir zellik olarak tek ayakl, tek gzl, tek kollu, kel varlklardr. teki leme it canllar
dima tek gzl olarak betimlenir. Bu nedenle Ker szcnn Kr anlamna geldiini ne sren
grler de mevcuttur. Smerlerde Kur adl bir yeralt canavar bulunur ki. Yeraltnda yaadna
inanlan ve insan sakalyla boup ldrd sylenen, dirsek boyundaki Kerle adl kt varlklar da
bunlarn bir trdr. Bu sfatla anlan alt nemli varlk bulunur:

S a y f a | 182
- Ker Yutpa: Yeralt Ejderi. - Ker Abra: Yeralt Ylan.

- Ker Arat: Yeralt Bal. - Ker Doydu: Yeralt Bal.
- Ker Kylek: Yeralt Cads. - Ker Ayna: Yeralt eytan.
Anlam: (Kir/Ker/Ger). Kirlilik ve ktlk bildirir. Moolca Hir/Kir szc kirlilik, ktlk anlamlar
tar. Altn er, incisi ker eklindeki halk deyiminde de bu kavram grlmektedir. Geri szc ile
ayn kkten tremitir. Bu kavram eski Trkede ve Moolcada ayn zamanda snr, kenar anlam
tar ve Kire/Ker/Her/Har olarak ifde edilir. Kr szcyle balantl olmas da muhtemeldir. Kr
kelimesinin kkeni pek ok kaynakta Farsa olarak gsterilir. Fakat Trkedeki Gr kkyle balants
gz nnde bulundurularak Farsaya Trkeden gemi olma olasl dikkate alnmaldr.
KEREH: Farz. [ TKA: Kereh ]

Edeer: KERGEK
Eanlam: HEREG, KEREG
Dinsel ierikli grev. Yerine getirilmesi gereken dini vecibe. Yaplmas art koulmu olan ibdet. Dinin
gerei saylan uygulama demektir. Ayrca anlam daralmas ile daha zelde Kurban kavramn karlar.
Bu balamda ilhi bir amala kesilen vey doaya salnan hayvan yada doaya salan yiyecek,
iecekler ile tahllar demektir. Mool inanlarna gre insann salam bir mantkla dima doru
kararlar vermesi ok nemlidir, tam tersine eer bir insan zihnini ve yeteneini kt amalarla
kullanrsa, dengeyi bozar, bu da onun dnce gcn zayflatr. Dolaysyla Kereh yalnzca belirli bir
ibdet trn deil ayn zamanda davran biimlerini ve hatt dnceyi de kapsar. Bu adan
bakldnda eski Trk-Mool inan sistemi ierisinde doru davranlarn da bir grev olarak alglanr.
Anlam: (Ker/Ger). Zorunluluk demektir. Ayrca gereklilik (ihtiya) bildirir. Moolca Hereg/Kereg
szc de gereklilik (farz) anlam tar. Tatarca Kirek kelimesi gerekli manas tar.
KEREY: Arabozuculuk Tanrs. [ TKA: Kry ]

Edeer: KREY
Yeryzndeki ktlkleri ynetir. nsanlar arasna nifak sokar. Erlik Hann oludur. Yas/Yes/as/Cas
(Demir) bilekli olarak betimlenir. Yedi ota bulunur.
Anlam: (Ker/Kir/Gir). Girmek (insanlarn arasna girmek) anlamn ierir. Moolca Hir/Kir szc
kirlilik, ktlk anlamlar tar.
KILA YES: Hayvan Ruhu. [ TKA: Qla ysi ]

Moolca: GLG EZEN
ye-Kul ad da verilir. Hayvanlarn koruyucu ruhudur. Her hayvan tr iin farkl bir ye vardr. Kimi
inanlarda bu ruh ayn zamanda bir amana ittir ve onun saln korur. nk onun bana ne
gelirse amann bana da ayns gelir. O yaralanrsa aman da yaralanr. Bu kavram, amanizmde
bulunan insan ve dier canllar arasndaki dorudan balantnn en ilgin rneklerinden birisini
oluturmaktadr. Bu ruhlar genelde vah bir hayvan grnmnde olmalarna karn gerek
biimlerini ise amanlarn kendileri bile gremezler. Dalarda gizlenirler ve yerlerini kimse bulamaz.
Kimi sylencelere gre aman douran bu hayvandr. Ulu bir am aacnn dallarnda, kulukaya
yatan ye-Kulun koruduu yumurtadan aman kar. Baz hayvanlarn ruhlar kimi boylar (kableler)
iin ok nemlidir, nk onun soyundan geldiklerine inanrlar. Bu boylarn amanlar kendilerini bu
hayvanlara benzetecek biimde giysiler giyinirler ve ona gre taklar takarlar. Her aman belirli bir
hayvann klna girebilir (kabulgar). rnein; at, karga, atmaca, kuu, kartal, turna, kakm, tavan,
deve, koyun, ay, kurt, tilki, boa gibi hayvanlar ongun (totem) olarak alglanan balca canl trleridir.

S a y f a | 183
Mesel Trk kavimlerinden biri olan Ku boyuna mensup kiiler kuu soyundan geldiklerine inanrlar
(Ku kelimesi de zaten kuu demektir). Smerlerde ise Gula adl bir salk tanras vardr. Yannda
bir taz kpei ile gezer ve if datr. Baz kaynaklarda bu toprak (yer) tanrasnn olunun adnn
Klan olduundan bahsedilir.
Anlam: (Gul/Kul). Kul/Kula szc hayvan demektir. Eski Trkede Klik, Moolcada
Glg/Glg/Glige hayvan anlamna gelen kelimelerdir. Kullanmak ve Kul szckleriyle balantldr.
Kla, Gl, Gul, Kl, Kiil, Kl, Klk, Klik szckleri yine farkl Trk dillerinde hep hayvan mns
tar. Klmak (yerine getirmek) mns ile de alkaldr.
KILI: Kutlu Silah. [ TKA: Ql ]

Edeer: 1. KILIS, KILI 2. KILIN, KILINC
Uzun, iki yan keskin, ucu sivri ve ounlukla bele taklarak tanan sava leti. nsanln en eski sava
aralarndan biridir. Sava Ruhunun simgesi saylr. Ata klc kuaktan kuaa emanet edilip evde
saklanr. Yemin edilirken eilip kl plr. skitlerde kl Tanrnn bir simgesidir. Gkten gelen
kllar en gl silahlar olarak kabul edilir. Yldrm tanrs tarafndan gnderilen kllarn znde
yldrm vardr. lmszlk suyunu arayan Ural Hana babas kvlcmlar saan elmas bir kl verir. Bu
klc yere vurunca su kar. Masallarda ve efsnelerde kahramanlar tan iinden doarken ellerinde
kllar vardr. Bzen de klc suya vurunca suda yol alr. Bu motif Hz. Msann Kzldenizi yarmasn
akla getirir. Kl kimi yklerde kahramann candr ve onu yere drnce lr. (Benzer bir mantkla,
Bayrak ordunun ruhudur ve yere drlmez.) Macar efsnelerinde Hadur adl sava tanrsnn kendi
dverek yapt klcn Atlay (Attila) Hann bulduu ve onu tad mddete hi yenilmedii
sylenmektedir. Bzen bu efsne bat anlayyla birleip Marsn Klc eklinde anlatlmaktadr.
Benzer ekilde Yldrm ile gkten gelen metallerin dvlmesiyle yaplan kllar halk anlatlarnda yer
bulur. Bunlarn asla krlmad sylenir.
Anlam: (Kl). Szck Klmak fiili ile ayn kkten gelir. Eski Trke Kmak fiili kesmek demektir.
KIMIZ: St Raks. [ TKA: Qmz ]

Edeer: KIMIS, KUMUS, KUMIS, HIMIS, GIMIZ
Moolca: 1. HIRAM, KIRAM 2. KIMUR
Ksrak stnn mayalanmasyla yaplr, alkoll ve ekidir. Trklerin gnlerce at stnden inmeden
kmz iip kavut yiyerek yolculuk yaptklar sylenir. yklerde Hn- Yama srasnda 90 havuza kmz
doldurulur ve halka sunulur. Etrsklerde Comus adl bir elence ve iki tanrs vardr.
Anlam: (Km). Eki ve mayholuk anlam da bulunur. Kmldamak fiiliyle ayn kkten gelir. erisindeki
karbondioksit gaz hafif bir ekilde kmldamasn salar.
KIPAK HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Qpaq Xan ]

Edeer: KIFAK HAN, KAPAK HAN, KIPAK HAN, KIPOK HAN, KPOK HAN
Kpak boyunun atasdr. Bir aacn kovuunda domutur. Ouz Han onu himyesine almtr.
Anlam: (Kp/Kf). Aa kovuu demektir. Yontmak, iini oymak anlam vardr.
KIRGIL: Merhamet Tanrs. [ TKA: Qrgl ]

Edeer: KIRGUL, GIRGIL
nsanlar korur ve onlara efkat gsterir.
Anlam: (Kr/Gr). Bu isim, kutsallk ve okluk bildiren Krk rakam ile ayn kkten tremitir. Korumak
fiili ile de alkal grnmektedir.

S a y f a | 184
KIRGIZ ATA: Sylencesel Hkan. [ TKA: Qrgz Ata ]

Edeer: KIRIZ ATA, KRGZ ATA
Krgz ulusunun kurucusu ve koruyucusu olarak kabul edilir. Yenisey Irmann kaynanda
oturduuna inanlr. Soyundan gelen Krk-Kzdan krk boyun tredii iin bu ad ald sylenir.
Anlam: (Kr). Krk boy mns tar (kiz, z szcklerindeki denklik ekinde olduu gibi). Kutsallk ve
okluk bildiren Krk rakam ile ayn kkten tremitir. Baka bir gre gre Krk ve Uz (boy)
szcklerinin bileik hlidir. Krk Ouz tbiri ile de alkaldr.
KIR YES: Kr Ruhu. [ TKA: Qr ysi]

Edeer: GIR YES
Uzun kollu, uzun parmakl, yar insan yar aa grnmldr. Tek aalarda vey allarda yaar.
Krlar korur, insanlara yardm eder. Ona ekmek krntlar ve bir demet ekin sa olarak verilir.
Anlam: (Kr/Gr). Arzi, imenlik demektir. Ayn zamanda boz, gri renk anlamna da gelir.
Balantl Varlklar
1. KIR ANA: Krn Koruyucu Ruhu (Dii).
2. KIR ATA: Krn Koruyucu Ruhu (Erkek).
KIRK: Kutsal Say. [ TKA: Qrq ]

Edeer: 1. GIRK, KIRH, KIRIK 2. KIRN 3. HEREH, KEREH
Trk-slam kltrnde kutlu say olarak grlr. slamiyetin etkisiyle nemi artmtr. Krk eren
tarafndan (vey slam ncesi krk kam tarafndan) korunan kutlu kiilere Krkl ad verilir. Krk
erenlerin sonsuza kadar yaayacana inanlr. Msa Peygamber, Tanrnn buyruklarn Tur Da'nda
krk gn krk gecede almtr. Bektilerde Drt Kap - Krk Makam anlay yer alr. Yeni doum
yapm bir kadnn yanna (birka kii hri) krk gn boyunca kimse girip kmaz. Bu durumun salk
gerekeleriyle bir balants olduu aktr. Ayrca bu sre ocuun Krknn kmas anlamna da gelir
ve bu anlaya bal gelenekler vardr; krk gn sonra du okunmas, yemek verilmesi vs. gibi. lnn
krknn kmas da yine benzer biimde dualarla ve helva yaplarak gerekletirilir. Bu anlayn
temelinde ruhun yaad evi krk gn sonra terkettii inanc vardr. slam geleneinde lnn
ardndan krk gn sonra Mevlit ve/vey Kuran okunur. Krgz bayrandaki Gnein etrafnda Krk
Krgz boyunu simgeleyen krk n vardr. Dede Korkut yklerinde Burla Hatunun sava Krk Kz
yardmcs vardr. Manas Destan ve Krgz Treyi Efsnesinde de yine Krk Kz motifi yer alr. Ouz
Hann verdii lenlerde diktirdii srklarn boyu krk kula uzunluundadr. Hikye ve masallarda
krk gn, krk gece dnler yaplr, cezlandrlanlar iin krk katr vey krk satr eklinde bir
uygulamadan bahsedilir. Masallarda ejderhalar krk gn vey krk yl uyurlar ve onlar ancak
derilerinden krk pul koparlp atete yaklarak ldrlebilir. Yine Arap kltrnn etkisiyle masallarda
Krk Harami motifi yaygn olarak kullanlr. Hristiyanlarda Paskalyadan nce krk gn oru/perhiz
tutulur. Dervilerin ektii sknt, disiplin sreci anlamndaki Farsa ile kavram da krk rakam ile
dorudan balantldr, nk insanlardan uzak ve yaltk olarak geirilen bu riyazet ve/vey perhiz
sresi yine krk gn olarak ngrlr. (Farsada ille/illa szc krk says anlamna gelir.)
Anlam: (Kr/Gr). okluk belirtir. Krkmak (yn kesmek) fiili ile kktetir. Krk saysnn uvaadaki
syleyii olan Hereh szc kimi lehelerdeki Kereh (kurban vey dini vecibe) ile de alkaldr.
KIRKAVLAN: Krk Evliy. [ TKA: Qrqawlan ]

Krk eren vey krk aman vey onlar tarafndan korunan kutlu kiilerdir. Onlar gze grnmezler,
Tanr tarafndan seilmilerdir.

S a y f a | 185
KIRKLAR: Krk Evliy. [ TKA: Qrqlar ]

Eanlam: GIRKLAR, GIRHLAR, KIRHLAR
Halk inanna gre her ada kimlii bilinmeyen (bzen bunu kendileri bile bilmeyen) krk kutlu kii
vardr. Ve ktlklerle dolu Dny onlarn yz hrmetine ayakta durur. Hristiyan Trklerde Krk Aziz
kavram bulunur. Onlar iin krk mum yaklr. Krklara karan erenler vey yiitler de bir daha
grnmezler. rnein Yaar Kemalin nce Memed adl romanndaki kahraman iin drt kitabn
sonunda da u cmle yer alr: nce Memed'den bir daha haber alnamad. mi timi bellisiz oldu.
Krklar ylda bir kez toplanp yeryznde olup bitenleri grrler, deerlendirirler. Dervi motifiyle
yakndan balantldr. Krk Erenler dalarda yaar ve canllar da korurlar. Ava kmadan kendilerine
du edilerek yardm istenir. Krkl szc, krk nl ata ruhunun koruyuculuu altnda olan kii
demektir. Benzer hatta ayn anlay karlayan ilten (Krk Evliy) tabiri ise Farsadan gemitir.
iltenler (iltenler) Dnyy idre eden kutlu kiiler olarak kabul edilir. Btn insanlara koruyuculuk
yaparak, yeryzn dertlerden ve musibetlerden korurlar, mutluluk datrlar. Onlar genel bir kanya
gre dalarda yaar ve hayvanlar korurlar. Bu nedenle ava kmadan kendilerine du edilerek yardm
(izin) istenir. Hastalarn if iin gittii ilten Oca anlay Orta-Asyada farkl yrelerde yer alr.
Gemite bu blgede bir ocuk vey gebe kadn hastalandnda yaknlar Ocaa (vey Tekkeye) gidip,
Krklardan (iltenlerden) dilek dilemek iin krk mum yakarlard. Trk halk kltrnde lde susuz
yolculuk yapan vey suya ihtiya duymadan lde yaayan evliy (ilten) kssalar anlatlr.
Anlam: (il/il). Farsada krk anlamna gelen ille/illa ile alkaldr. Kazak takviminde Temmuz ayna
ilde ad verilir. Eski Trkede lde kelimesi susama, lde kalma mnlar tar. Dervilerin
ektii eziyet, sknt ve disiplin sreci anlamndaki Farsa ile kavram ile de balantl grnmektedir.
KIRSUT YES: Koruyucu Ruh. [ TKA: Qrzut ysi ]

Edeer: KIRZIT YES
nsann kendi iyesidir, yannda bulunduu insan korur. Bu nedenle nsan yesi bile denebilir. Bir kyl
kadnn yle syledii kaydedilmitir:
Benim Krsutum ok aklldr. Misfirlie giderken derim ki; Krsutum, beni saat sonra
gelip al. Tam saat geince Krsutumun geldiini anlarm, artk misfirlikte kalamayacak
kadar eve gitmeyi isterim. Evde semver ile ay koyunca da Krsutu yanmda arlarm.
Krsutsuz olmaz, onsuz ev souk olur.
KISIL: fke Tanrs. [ TKA: Qsl ]

Edeer: KIZIL
nsanlara fke duygusu verir. Yeryzndeki kin ve nefret kendisinden kaynaklanr. Kzl bir klc ve kzl
bir topuzu vardr. Hiddetli bir grnm vardr. fkelendiinde gk grltsne benzer bir ses karr.
Anlam: (Kz/Ks/Ky). fkenin ve kann rengi olan Kzl kelimesinin benzer (hatt baz lehelerde ayn)
syleyiidir. Kelime kk Kskanmak fiilini de bnyesinde barndrr. Altn anlam da tar.
KIYAND: Tekboynuzlu Canavar. [ TKA: Qyand ]

Edeer: 1. KIYANT 2. KIYAT
Ouz Kaan destannda ad geen canavardr. Gergedan olup olmad tartlan bir varlktr. Fakat
mitolojik tek boynuzlu bir hayvandan bahsediliyor olmas akla daha yatkndr. Bann ortasndan kp
ileri doru uzanan tek boynuzu vardr. Burada boynuz gc simgelemektedir.
Anlam: Kyan, kyc (acmasz, ldrc) demektir. Kyat ve Kyan boylarnn adlar ile balants
bulunma ihtimali gz nne alnmaldr.

S a y f a | 186
Aklama: Kyankandan szc eski Trkede gergedan anlamna gelir. Szcn ikinci ksmn
oluturan Ganda/Kanda Sanskirtede (Eski Hinte) yine gergedan mnsna gelen bir szcktr.
KIZAGAN: Sava Tanrs. [ TKA: Qzagan ]

Edeer: KIZIAN, KIZAAN, KIZIGAN
Gn dokuzuncu katnda yaar. Kayra Hann oludur. ok kuvvetlidir. Ordular ynetmekte,
savalar kazanmakta, dman yenmekte komutanlara yardmc olur. Kzl yularl bir kzl bura (deve)
srtndadr. sas gkkuadr. Kzl renk ile simgelenir. Savalar korur. Kuvveti sembolize eder,
savalara ve askerlere kuvvet verir. Onlarn yenilmez olmalarn salar. Bzen ok az sayda askerin
kendisinden kat kat fazla byklkteki ordular yendiine tank olunur. Trihte bu gibi vaklara
rastlanmas hi de az deildir. te bu gibi olaylarda Kzaann yardmc olduuna inanlr. Trk-Mool
mparatorluklar birer fetih devleti olduu iin savalar ve savalar toplumsal hayatta nemli bir yer
tutar. Tm erkekler, hatt yeri gelince kadnlar da ayn zamanda askerdirler. Trklerin kadnlar ve
ocuklar da pusat (silah) kullanmay bilirler. Gllk ve savalk ayn zamanda masal ve sylence
kahramanlarnn da en nemli zelliklerindendir.
Anlam: (Kz/Ks/Ky). Gl, kuvvetli, fkeli demektir. Kzl szc ve Kzmak fiilinden treyen Kzgn
kelimesi ile kktetir. Tatarcada ise aksine Kzanu fiili acmak, affetmek, esirgemek anlamlar ierir.
KIZIL-ALMA: topya. [ TKA: Qzl-Alma ]

Edeer: GIZIL-ALMA, KIZIL-ELMA
Olgun, krmz elma bir simgedir. Bzen fethedilmesi gereken illeri, lkeleri tanmlar, ou kez ise
btn Trklerin, tek bayrak altnda toplanmas gerektii dnlen devleti sembolize eder. Bzen bir
lke, bzen bir taht, bzen de Dny egemenliini (cihan hkimiyetini) temsil eden som altndan kzl
renkli bir kre olarak dnlmtr. Kzlelma iin ordular ktalar amtr. Kzl kelimesi krmz renk
ve altn mns tar. rnein: Qzl (Kzl/Gzl) szc Azericede Altn demektir. Bu ynyle
Altn Elma mns tar. Hazar kaannn adrnn zerinde egemenliinin sembol olarak altn bir
top yer ald kaydedilir. Kelimenin tam olarak ne zaman, nerede ve nasl ortaya kt bilinmemekle
birlikte trihi sre ierisinde hep bir sembol olarak kullanlmtr. Bzen Kzl Elma'nn, Roma'daki
Saint-Peter/San-Pietro Kilisesinin (Aziz Petrus Bazilikasnn) atsndaki kubbenin zerinde yer alan
altn bir top olduu ileri srlmtr. Hatt Cem Sultann taht ele geirebilmek iin bu Altn Kreyi
arad ve Tapnak valyelerinin eline gemi olduunu dnerek onlarla irtibata getii trihi
efsneler ierisinde yer alr. Avrupa efsnelerinde benzer zellikler tayan ve Cennet Elmas ad
verilen bu kreyi Hal Seferleri esnasnda Tapnak valyelerinin Kudste arad yine nakledilen
rivyetler arasndadr. Ayrca bu gizemli nesnenin Kbrsta, Venedikte vey Romada sakl olduu da
sylenir. mer Seyfettinin Kzl Elma Neresi? adl yksnn konusu Osmanl Devleti dneminde
geer ve Pdiahn bu kavramn ieriini renmek istemesiyle birlikte gelien olaylar anlatr.
Nihyet yknn sonunda Pdiah; Hakkn beni gnderecei yer, diyerek kendi tanmna ular.
Kzl-Elma anlay ierisinde ana motif olarak kullanlan Elma/Alma aslnda Trk ve Altay halk
inancnda ve mitolojisinde kutlu bir meyve olarak kabul edilir. Baz grler Kzl Elma simgesinin
aslnda elmaya deil, Eski Trklerdeki Gnei (veya bazen Ay sembolize eden) kzl renkli bir kreye
dayand ynndedir. Ayrca Bizans dneminde stanbulda bulunan bir atl heykelinden ve elinde
bulunan altn bir kreden de baz kaynaklarda bahsedilir. Krenin daha sonra heykelin elinden
dt ve alnarak sakland da sylenir. Kre dtnde Hristiyan bilginlerinin bu durumu ehrin
yabanclar tarafndan ele geirilecei eklinde yorumladklar da yine rivayetler arasndadr.

S a y f a | 187
KL HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Kil Xan ]

Edeer: GL HAN
Kildada yaayan bir hkan. Kendisine dan etrafn eviren balktan dolay ulalamaz.
Anlam: (Kil). Su geirmez toprak tr demektir. Eski Trkede balk vey amur szc ile yaklak
ayn anlamlar tar.
KLN: Boynuzlu At. [ TKA: Kili ]

Genellikle ata benzeyen bir hayvandr ve bann ortasndan kp ileri doru uzanan dzgn biimli
(bzen kvrml yada spiral desenli) tek boynuzu vardr. Ejdere benzer renkli bir hayvan olarak
betimlendii in kltrnden getii de ne srlmektedir. Boynuz gc simgeler. Pek ok mitolojide
Tekboynuz (Unicorn) motifine rastlamak mmkndr. zellikle Yunan mitolojisinde ldrmenin
lnet getireceine inanlan efsnev bir hayvandr. Ayrca ncil'de de Tekboynuz'lara deinilmektedir.
Bu canlnn boynuzu gemite ila olarak kabul edilirdi ve bzen Tekboynuzdan elde edildii iddia
edilen tozlara arlnca altn karlnda deer biilirdi. Gnmzde gergedan boynuzundan retilen
tozun cinsel gc artrd inancnn kkenleri de yine burada yatmaktadr.
Anlam: (Kil/Kel/Gel). G ve toprak, amur anlamlarn tar. Moolca Hilen/Kiling, Kalmuka Kileng
szc korku anlamna gelir.
KMSENE: Ev Cini. [ TKA: Kimsen ]

Edeer: KMESNE
Trk ve Altay halk inancnda -evlerde yaayan anlamnda- Ev Cini demektir. Cinlerin adlarnn
telaffuz edilmesinin onlar armak anlamna gelecei gerekesiyle uygun bulunmamas ona Kimse,
Kimsene gibi rtl isimler verilmesine neden olmutur. zellikle evlerde yaad dnlenler iin
bu tbirler tercih edilir. Ev iinde kavgalar ve dargnlklar hi sevmez ve bylesi durumlarda evi
terkedebilir. Hasat zaman harman yerine vey saman tanan ala gidip alanlara yardmc olur.
Anlam: (Kim). Bilinmezlik, kimliksizlik ifde eder. Birisinin kim olduu sorulduunda cevap verilmek
istenmediinde sylenen; Kimse kim! Sana ne? vey bir nesneye dir aklama yaplmak
istenmediinde kullanlan; Neyse ne! ifdelerini anmsatr.
KREMET: Tabu Blgesi. [ TKA: Kiremet ]

Tabu alan, yasak alan, mistik blge, ruhlarn arzisi gibi mnlara gelir. uvalara gre len kiinin
ruhunun yerletii yerdir. Hemen her kyn kendi Kiremeti bulunur. uva kylerinin yaknndaki pek
ok yerde bunlara rastlanr. Genellikle kzdklarnda insanlara ktlk yaptklarna inanld iin bu
yerlere saygl davranlr. Bu yerlerin ruhlar dalarda, ormanlarda, uurum diplerinde yaarlar. Ayrca
Tatarlar arasnda da Kiremet inancna rastlanr ve eskiden ona kurban sunduklar bilinir. Kiremetlerin
gerekte topran zerinde deil altnda bulunduklarna inanlr, Bu blgelerin etraf itlerle, telle vey
alak duvarlarla evrilerek kapatlr. Buralarda saygszlk yapanlarn hastalandna inanlr. Bzen
halkn setii bir yal buraya gelerek du eder ve bakr bir paray gmerek oradan uzaklar.
Anlam: (Ker/Kir/Gir). Girilmeyen alan anlam tar. Girmek fiili ile ayn kkten gelir.
KTEY: Zna Tanras. [ TKA: Kitey ]

Batan karc, ayartc tanra. Sekiz gz vardr. Siyah bir tilkiye dnebilir. nsanlar zna yapmaya,
evlilik d ilikiler kurmaya iter. Trk inancnda zina byk gnahlardandr ve slam Dini de bu
yaklamla rtecek ekilde zna yapmay yasaklamtr.
Anlam: (Ki/Gi). Bu isim Kii ve Kinemek szckleriyle ayn kkten gelir.

S a y f a | 188
KTRE YES: Ahrn Koruyucu Ruhu. [ TKA: Kitre ysi ]

Genelde ahrda ve/vey avluda yaar ve oralarda yaayan canllara ship kar.
KOCA: Bilge Adam. [ TKA: Qoca ]

Edeer: 1.GOCA 2. HOCA, HOJA
nsanlara yol gsteren, bilgelik ve hikmet shibi kiilerdir. rnein Dede Korkut yklerinde sklkla
Kazlk Koca, Duha Koca, Uun Koca gibi isimlere rastlanr. Trk kltr ierisinde tecrbeyi ve bir iin
zn anlam olacak kadar bilgili, bilinli, ustalam, uzmanlam, teknik bilginin tesinde bir
anlaya ship kiiyi ifde etmekte kullanlan bir sfat vey doal bir unvandr. rnein; Her retmen
hoca deildir, ifdesi bunu anlatr.
Anlam: (Koc/Ko). Yal, grm geirmi, bilge, bilgili demektir. Gnmz Trkesinde retmen
vey imam anlamnda da kullanlan bir szcktr. Kocamak fiili yalanmak anlamna gelir. rnein;
Kar-Koca tbirindeki her iki kelime de yallk ve tecrbe ierir. Farsa efendi, aa, saygdeer, yal
kimse, evin by mnsndaki Hace/Hvace/Hoce kelimesi anlam benzeimi ve Trkenin
yapsna da uygun olan ses deiimi ile Hoca hline gelmitir. rnein; Nasreddin Hoca.
KO: Kutlu Hayvan. [ TKA: Qo ]

Edeer: 1. GO 2. KOKAR, KOKOR, KOSKAR, GOKOR 3. KOAK, KUCAK, KOSAK 4. KOUN
Moolca: HU, HUSA, HUA, GUCA, KUCA
Erkek koyun demektir. Trklerde gc temsil eden bir hayvandr, nk ship olduklar boynuzlar
genel mitolojik bir anlay olarak gc simgeler. Ko gibi, tbiri bu anlamda kullanlr. Krolu
kendisinden sk sk Ko Krolu olarak bahseder. Masallarda Ak Ko ve Kara Ko evrendeki ztl
temsil eder ve birbirleriyle vuruurlar. Yanllkla Kara Koun boynuzlarndan yakalayan masal
kahraman byk bir hzla Karanlk Diyara srklenir. slmiyet sonras kurbanlk hayvanlarn ve
hatt Kurban Bayramnn simgesi yine byk ve kvrml boynuzlar olan kolar hline gelmitir.
nsanlarn ldkten sonra Srat Kprsnden kestikleri bu kolarn srtnda geecekleri halk
inannda yaygn olarak bilinen bir anlaytr.
Anlam: (Koc/Ko). Erkek koyun demektir. Ayrca savalk ve g gibi anlamlar ierir. Kokar, dv
iin yetitirilmi ko mns tar.
KOA: Bereket Tanrs. [ TKA: Qoa ]

Edeer: KOSA, KSE
Kendisi adna ilkbaharn balangcnda (21 Martta) Koagan/Kogan adl bereket treni yaplr ve
kimi yerlerde bayram olarak kutlanr. Zaman zaman ad Bakt Han ile birlikte anlr.
Anlam: (Koc/Ko/Kos). Savalk ve g gibi anlamlar ierir. Ayn kkten tredii Ko bereketin ve
gcn simgesidir. Bilgelik ve tecrbe ifde eder Koca kelimesi ile de yakndan alkaldr.
KOAGAN: Bahar Bayram. [ TKA: Qoagan ]

Bahar gndnmnde 21-22-23 Mart trihlerinde dzenlenen bereket treni. Baz yrelerde yaklak
olarak kuzularn yz gnlk olduu dnemde, Navruza birka gn kala vey bir hafta nce
balayabilmektedir. Bahar Gndenkliindeki o gece tm canllarn hatt tm lemin bir an uyuyup
tekrar uyandna inanlr. nsanlar (zellikle ocuklar) bu trende ev ev dolap pay (buday, tahl, un,
yemi, meyve, ekmek vs.) toplarlar. Akamzeri topladklarn yarak bir enlik yaparlar. Bu trenleri
idre eden aman bir maske takarak dolar. slamiyet sonras hocalarn dua ettiine sklkla rastlanr.
Anadoludaki Kosa treniyle de yakndan ilgilidir.

S a y f a | 189
Aklama: Koa/Kosagan, Saya/Sayagan, Payna/Paynagan, Pakta/Paktgan drtl bir tren silsilesi

olutururlar.
KOKPAR: Kutlu Oyun. [ TKA: Kokpar ]

Edeer: KOKBOR, KKPAR, KKPER, KKBR
Eanlam: 1. OLAKTARTIS, ULAKTARTI 2. ULAKGAPTI, ULAKKAPTI 3. BUZKAI, BUZKA, BOZKAI
Geni bir dzlkte takmlar hlinde (vey altrma yapmak iin bireysel olarak) oynanr. Ama, kesik
bir ola vey kkba hayvanlarn derisinin iirilmesiyle oluturulmu bir tulumu, at stnde
tayarak belirli mesfeyi amaktr. Dzln ortasnda bulunan bayran etrafnda tur atlarak baar
elde edilir. Ola tayanla birlikte dier atllar da ola kapmak iin yarrlar. Atllarn birbirine
kamlaryla vurmalar serbesttir. Olak yere dtnde ise at stnden eilerek yerdeki ola
almaya alrlar. Kokpar oyununa her atla katlnamaz. Sert darbelere altrlm ve srekli komaya
hazrlanm, eitimli, gl ve kasl atlar olmalar gerekir. Oyunu ilgi ekici klan baka bir ey ise
srcnn at stnde yapt evik ve estetik hareketlerdir. Kokpar Serke olarak da bilinir (Serke
direk demektir ve ortadaki bayra ifde eder). Afganlar ise bu oyuna Vuzloba derler.
Anlam Kokpar: (Kk/Kok). Balang noktasna (kke) varmak (barmak), ulamak anlam ierir.
Kimi grlere gre bu terim Kk (gk) ve Br (kurt) szcklerinin bileimidir. Gkkurtun
(Bozkurtun) ola srden kapp karmas simgelendii iin oyuna bu ad verilmitir.
Anlam Ulaktart: (Ul/Ol). Olak Kapmaca demektir; zaten Ulak-Kapt biimi bu manay aka
gstermektedir. Ayrca bileik kelimeyi oluturan szckler Ulak (tayc) kelimesi ve Tartmak
(arl elde tamak mns) ile de alkaldr.
Anlam Buzka: (Boz/Buz/Vuz). Bu tbir Buz/Boz (buza) szc ile Karmak fiilinin ekimli
hlinin bileiminden treyerek Tcik diline gemitir. B-V ve Z-R ses dnmleri dikkate
alndnda Vur-Ka mnsn da artrr.
KONCOLOS: K Cini. [ TKA: Qocolos ]

Edeer: (KARA) KONCUL, (KARA) KONCOL, (KARA) KONJUL, (KARA) KONJOL, (KARA) KONCULOS
Kara renkte ve ok irkindir. Krkl olarak betimlenir. Aslnda pek zararl olmad halde grnts
insanlarda panie neden olur. Geceleri gezer. Bulgar kltrnn Trk trihiyle olan ortak kkeni
sonucu Bulgar halk edebiyatnda Karakondjul/Karakondjol adyla yer alr. Adnn bandaki Kara
kelimesi kimi aratrmaclar tarafndan geceyle ilikili olarak deerlendirilir. Zemheride (kn en souk
zaman) geceleyin ara sokaklarda dolar, rastlad kiilere; Nereden geliyorsun? Nereye
gidiyorsun? gibi sorular sorar. Ona verilecek yantlarn iinde mutlaka Kara kelimesi olmaldr.
(Mesel; Karasudan geliyorum, Karaklaya gidiyorum gibi.) Bylesi yantlar alamadnda
Karakoncolos elindeki kocaman bir tarakla karsndaki insana vurarak onu yaralar. Ayrca
kendisinden korunmak iin k gnleri evlerdeki taraklar ortada braklmaz, kapal ekmecelere,
dolaplara saklanr. Baz yrelerde enliklerde onun klna brnlr. Karadeniz Blgesindeki ve
Bulgaryadaki enliklerde giysileri postlardan oluan kara bacakl bir varlk olarak temsil edilir.
Anlam: Kara (siyah) ve Kon/Konc/Kon (pantolon) kelimelerinin bileimidir. Koncol/Konul szcn
etimolojik olarak zmlemek zor gibi grnmektedir. Yunanca kkenli olduunu iddia edenler dahi
vardr fakat bu pek mkul grnmemektedir. En doru olarak Kpakadaki Kon (pantolon)
szc dikkate alnmaldr. Kon szc Anadolu Trkesinde de yn rgs orap-pantolon vey
i-pantolon mnsnda kullanlr. Dolaysyla bu yaratn ad Siyah Pantolonlu olarak izah edilebilir.
Konmak fiili ile de balantl grnmektedir. Kon (da geidi) ile alkas muhtemeldir. Bu durumda
dalarda yaayan siyah bacakl bir varlk olmasyla ilgili grnr.

S a y f a | 190
KONRUL: Anka Kuu. [ TKA: Qorul ]

Edeer: KONGRUL
Doast nitelikleri olan kzl renkli devasa ku. Adn renginden alr. lmszl ve yeniden dirilii
simgeler. Her gn yeniden doar. Dier pek ok Dny uluslarnn mitolojilerinde de deiik adlarla
(Anka, Simurg, Phoenix vs.) mevcuttur. Kongrul Kuu dier uluslarn sylencelerindeki Anka Kuu ile
pek ok benzer zellikler tar, hatt zaman zaman geiim yoluyla o mitolojilerden alntlar yaplarak
iselletirilmitir. rnein Fars kltrndeki Anka Kuunun zellikleri btnyle bu kua aktarlmtr.
Gagas ok uzundur ve zerinde binlerce delik bulunan bir kaval gibi ses kararak terken dier kular
susup onu dinlerler. Sesinin yanks bin vey tmen (onbin) tane kuun sesi gibi kar. Gnlerce
aralksz akdktan sonra yanmaya balar ve sonra kllerinden yeniden doar. (Yeniden doma motifi
Fars, Hint-ran, Arap ve Avrupa kltrlerine ittir.) Ancak Trk mitolojisindeki bu varln dier
kltrlerdeki benzerlerinden en nemli fark tek bana olmayp bir benzerinin hatt ikizinin
bulunmasdr. Torul Kuu (bkz.) birlikte anlr. Kongrul ve Torul kularnn, iftbal kartal olan
ksknn henz btnlememi, ayrk biimi olarak da trihin derinliklerinde ortaya km
olmalar muhtemeldir. (Fakat ad ve nitelik olarak kskden farkl canllardr.) Bir efsneye gre
Konrul Kuu ulus olarak Moollar, Torul Kuu ise Trkleri simgeler. Bu kular iki lemi vey yeri ile
g birbirinden ayran snra kadar gidebilir ve hatt o snr geebildii de dnlr.
Anlam: (Kon). Koyu kzl rengi olan demektir. Marurluk bildiren Konur kavramyla ayn anlamlar
ierir ve bu szck ayn zamanda koyu kzl, kahverengi demektir. Trke, Moolca ve Tunguzcada
ortak bir kk olup hepsinde de bu kkten treyen renkler ufak farklarla koyu kahverengi, koyu kzl
gibi renkleri belirtmekte kullanlr. Kk Konmak mnsn da ihtiv eder.
KOPUZ: Kutsal alg. [ TKA: Qopuz ]

Edeer: 1. KOMUS, KOBIZ, KOBZ, KUBIZ 2. HOMUS
Balamann atas olan alg. Trklerde nemi byktr ve bu iki alg (Balama ve Kopuz) kutsal
saylr. Hatt hastalklarn tedvisinde bile kullanlr. Onun sesinde bir grkem vardr. Havada uan
vey len kopuzlar masallarda zaman zaman yer alr. Kopuzu Korkut Atann bulduu olduu sylenir.
Kopuzun shibi onu bir bakasna vermeyi tabu sayar ve birinin elinin demesinin gnah olduunu
kabul eder. amanlar ruhlar onunla arr. Alda (lm tanrs) bile Kopuzun sesinden Korkut
Atann cann vey yaknlarda bulunanlarn ruhunu almaya gelemez. Korkut Ata ldkten sonra
kopuzu yllarca ackl sesler karmtr. Kopuzdan tredii ne srlen dier nemli telli alglar
arasnda Ikl ve Gizek ad verilen yayl olanlar ile Yatuan denen ve yatk olarak alnan tr yer alr.
Anlam: (Kop/Kob/Kom). Hzl hareket etmek anlamn tar. Kopmak fiili Anadoluda ayn zamanda
komak demektir ve Kop Gel! tbiri bu anlamda kullanlr. Kobzamak, Kopzatmak gibi fiiller alg
almay ifde eder.
KOR: Cemre. [ TKA: Qor ]

Edeer: GOR
Eanlam: O, OK, O, OK
Havaya, suya ve topraa birer hafta dtne inanlan soyut ate paras. Bylece bu doa unsurlar
srasyla bahara hazr hle gelirler. Kor kavramnn atele olduu kadar yerle ve yer unsurlaryla da
balants vardr. Kor efsnelerde kahramann anas vey ona g veren koruyucu ruh olarak grnr.
Krolu adnn Korolu (vey Gorolu) olarak sylendii baz ivelerde, (zellikle Azerice) bu ismin
Kor kknden kaynaklanmas ve kahramann gkten k eklinde (vey gn nda) yeryzne
dmesi nemlidir. Bir baka rivyette Korolunun annesi gkten den bir ktan hmile kalr.

S a y f a | 191
Smer mitolojisinde Yeralt Dnysnn ad Kur olarak geer. Bu balamda destann kimi trevlerinde
Krolunun, diri diri gmld mezarda doum yapan bir kadnn olu olmas dikkate deerdir. Yine
bu kavramla balantl mitolojik bir motif olarak Horosan ehrinin ad Kor ve Asan szcklerinin
bileiminden oluur. Dolaysyla Ykselen Kor vey Asl Kor demektir. Eski Trk halk inancnda
Horah canllarn gzlerinde bulunan bir g vey enerjidir. Gzdeki g bir tr ate olarak alglanr.
Anlam: (Kor/Gor). Ate paras demektir. Korumak, Korkutmak, Koramak (yanmak) gibi anlamlar
vardr. Koru (Koru) kelimesi Orman demektir. Eski Trkede yourt mayasna da Kor denir.
KORBOLKO: Ate Kuu. [ TKA: Qorbolko ]

Atei insanlara getiren sylencesel ku. Tanr lgen tarafndan gnderilerek baz sylencelerde atei,
bzen de yakmaya yarayacak olan akmaktalarn getirdii sylenir. Bu talarn biri ak, dieri karadr.
Birbirine srtnce kvlcm akar. Kimi sylencelerde ise Tanr lgen bu kuun klna girerek kendisi
getirmitir bu talar.
Anlam: Atei bulan demektir. Kor (ate) ve Bol/Bul kkyle balantl olarak Bulmak mnsn
ierir. Ate ehzdesi / Ate Prensi anlamna geldii de ileri srlr.
KORI: Tabu. [ TKA: Qor ]

Edeer: KORUK, KORU, KORU, KORI
Yaplmas, dokunulmas, gidilmesi, sylenmesi dinsel vey metafizik ierikli bir sonuca balanm olan
yasak. Masallarda sk sk grlen yasaklar u ekildedir:
1. Bakma yasa: Yiidin geriye dnp bakmamas gerekir. Bzen de hi kimseye ve ya hibir eye
bile ban evirip bakmas yasaklanr. Geriye bakma yasandan Kuran- Kerimde Lut kssas
ierisinde de bahsedilir.
2. Uyuma yasa: Bir aacn altnda ejderhay bekleyen yiidin uyumamas gerekir. Bunun iin
kolunu keserek tuz basar.
3. Syleme Yasa: Baz szlerin sylenmemesi vey hi kimseyle konuulmamas gerekir.
zellikle kutlu hayvanlarn ad anlmaz. Baz soyut varlklar anmak da onlar armak demektir.
Anlam: (Kor/Gor). Korunan ey demektir. Korumak fiilinden gelir. Kor (ate) mns ile de alkaldr ve
yasaa uymamann sonucunun atein yakcl ile balantlandrlmasn ierir.
KORIK: Da Tanrs. [ TKA: Qork ]

Dalar koruyan bir tanr olarak grnr.
Anlam: (Kor/Gor). Koruyucu demektir. Smerlerde Kur szc da ve yeralt anlamlar tar. Halk
dilinde Korum szc sarp yer anlamna gelir. Saygdeer yallara da Kork ad verilir. Korumak,
Korkutmak, Koramak (yanmak) gibi anlamlar da ierir. Koru ise tabu vey tabu alan demektir.
KORKUT ATA: Sylencesel Ozan. [ TKA: Qorqut Ata ]

Eanlam: DEDE KORKUT
Ozanlarn atasdr. Srad zellikleri vardr. Kopuz alar, ykler anlatr. Kopuzun bulucusu odur. ok
uzun yllar yaamtr. slmiyetle birlikte bir evliy olarak kabul grmtr fakat slam ncesi
dnemlerden ok geriye giden bir karakterdir. Baz sylencelerde anlatldna gre Kordan (ateten,
dadan) km bir kadnn oludur. Kazak efsnelerinde ise annesin peri kz olduu sylenir. Dede
Korkut Kitab'nn nsznde Hz. Muhammedin dnemine yakn bir ada yaad ve soyunun Bayat
boyundan geldii yazldr. Pek ok sylence de onun adna rastlanr. slam ncesi anlayta amanl,
ozanl, bahl ve slmiyetten sonrasnda ise eyhlii, evliyl, erenlii hepsi birbirine baldr.

S a y f a | 192
Trk corafyasndaki hemen her kltrde bunlardan en az birkana ship olarak tanmlanr. ok uzun
yllar yaad anlatlr. Kendisinden bahsedilirken baz kaynaklarda l dersem l deil, diri dersem
diri deil tbiri kullanlr. Bilgedir ve hikmet shibidir. Bilinmeyen eyleri bilmesi, gelecekten haberler
vermesi en nemli zellikleri arasndadr. Kendi lmn uykuda haber almtr. Bunun zerine
lmden kaarak Dnynn drt bir yann dolar ancak yine de nihyetinde bunun mmkn
olmadn anlar. Bir anlamda Smerlerden beri var olan Glgamn lmszlk araynn bir
uzantsdr yapt bu yolculuklar. Dnynn merkezinde yer alan ssz sularn zerinde huzur bulur.
Tm hayvanlarn ve zellikle de kularn dilini bilir. (Ayrca belirtmek gerekir ki, bizzat kendisinin
Tuman adn koyduu bir yiit de tm kularn dilini bilir.) ocuklara ve yiitlere adlarn o verir.
Korkuta Atann insanlara ad vermesinin, Yaygu an (yaratl devirlerinin) nce nesnelere ad
verilerek balamas anlayyla yakndan ilgisi vardr. nk o da ilhi gcn bahetmesiyle insann
kimlik kazanmasn salamaktadr. Azerilerdeki yaygn bir inana gre, her nesnenin adn Allahn izni
ile Korkut Ata koymutur. 16. Yzylda yazya geirilmi olan Dede Korkut Kitabnda 12 yk yer alr
ve bunlar trih iinde dilden dile, nesilden nesile aktarlan bir szl gelenein rndr. Bu yklerin
bir ksmnn sonunda Korkut Ata yle seslenir:
Hani dediim erenler,
Dny benimdir diyenler,
Ecel ald yer gizledi,
Fani Dny kime kald,
Gelimli gidimli Dny,
Son ucu lml Dny.
Anlam: (Kur/Kor/Gor). Byk, ulu, heybetli demektir. Korku veren, korkutan mns tar. Ayrca
korkutucu d anlamna da gelir. Kelime kknde Kor, Korumak, Korkutmak gibi anlamlar vardr.
KORMUSTA: Bat Tanrs. [ TKA: Qormust, Xormusta ]

Moolca: HORMUSTA
Moollarda 55 bat tanrsnn badr. Bilgelii simgeler. Fars kltrndeki Hrmz (Trk mitolojisinde
Krmez) ile zdelemitir. Krmslerin nderidir. Eski metinlerde Kurbustan olarak da bahsedilir.
KOROSUN: Salk Tanrs. [ TKA: Qorosun ]

Edeer: KOROSUN, KOROSON
Hastalklar iyiletiren aydnlk yzl bir ihtiyardr. lave olarak daha zelde eek Sayrs (iek
Hastal) denilen ve eski dnemlerde olduka tehlike arz eden bir rahatszla if veren tanr olarak
grlr. Bu hastalk vcutta iek gibi aan kzarklklarla ortaya kt iin bu ekilde anlr. Trklere
gre iek Sayrl yedi kardetir (yedi trdr) ve korunmak iin Korosun Handan yardm istenir.
Anlam: (Kor/Gor). Koruyan, hastalktan sonra iyiletiren demektir. Korumak fiilinden gelir. Horsun
szc Yakutada cesret demektir.
KORSAN: Deniz Haydutu. [ TKA: Qorsan ]

Tek bacakl, tek gz kr olduu iin gz band ile kapal, bzen de takma engel kollu olarak
simgeselletirilen masal ve efsne kiisi. Deniz tatlarna saldran, yamalayan haydut. Bzen
omuzunda bir papaan vey maymun bulunur. Korsanlar ou zaman bir milleti temsil etmezler, bir
orduya tabi deildirler ve amalar ganmet ele geirmektir. Bir efsne ve masal motifi hline
gelmilerdir. Korsanlk denizlerde gemi ele geirmeyi, kadn ticaretini, insan tutsak almay ve mal
gaspn ifde etmektedir. En yaygn gr kelimenin talyancadan dilimize getii ynndedir.

S a y f a | 193
KORAK: Hayvan Cini. [ TKA: Qorak ]

Edeer: (KARA) KORSAK, (KARA) KORAK, (GARA) KURAK
Eek, kpek, domuz, kei klna girdiine inanlan bir varlktr. Geceleyin kaplar alp, insanlar
tand birisinin sesi ve klyla kandrarak arp karr ve yutar. Geceleri ok fazla darya kmann
doru olmadn, karanln tehlikeler barndrdn vurgulayan bir halk anlaynn davurumudur.
Anlam: (Kor). Szcn Korak (kor gibi) biimiyle, varln gzlerinin kzl renginin kastediliyor olmas
muhtemeldir. Kor (ate) kelimesi ve Korkmak fiili ile ilgilidir. Boz renk ve krlk alan ifde eden
Karsak/Krsak ile de balantldr. Korak kelimesinin farkl bir syleni biimi olan Korsak ise ayn
zamanda Kursak (kularn yiyecek keseleri) ile de balantldr ve insanlar yuttuu inanc ile rtr.
KOSA: Navruz enlii. [ TKA: Qosa ]

Edeer: 1. KOA 2. KODA
Navruza birka gn kala balayan ve Navruz Gnnn sonuna kadar devam eden enliklerdir. Ayrca
bu enlik iinde oynanan bir oyundur. Baz yrelerde ocuklar bazlarnda ise kadnlar tarafndan
oynanr. Kosaba (vey Kodu) adndaki enlik yneticisinin yada yine ayn adla Kodu olarak
bilinen kukla (tahta adam) eklindeki semboln bana -Gnei simgeleyen- boynuzlu bir balk
geirilir. Bu tahta kuklaya baz yerlerde Kosa Gelin ad verilir. Gne arm ve g simgesi
boynuzlar Navruzun yeniden dirilme olgusuyla yakndan ilgilidir. Beline ve boynuna ngraklar asan
Kosaba, zerine ald krk ters giyer. Oyuna katlanlar kurt, tilki, akal klklarna girerler. Kosa
kimin evine girerse o eve bereket gelecei ve yl boyunca eksik olmayaca sylenir. Bu trenin
Bereket tanrs Koa Han ile balantl olmas muhtemeldir. Kosann son gnnde Sem/Som ad
verilen bir tren dzenlenir ve zel olarak imlendirilmi tahllardan yaplan Semeni/Samanu datlr.
Samanu bir eit helva olup, piirildikten sonra Navruz gecesi bir ksm suya braklr. Kosa trenlerinin
bir ksmnda bzen rtl cinsel armlar bulunur, rnein kadnn oulduruunu (dlyatan)
simgeleyen bir kemiin enliklerde aslmas bunun bir gstergesidir. enlii yapan kadnlar bzen
erkek klna girerler ki bu durum trenlerin bir adnn Kse (sakalsz) olmas ile de balantldr.
Anlam: (Kos/Ko). Kocaman (heybetli), ko, ko katm gibi anlamlar vardr. Farsa Kse szc ile
dorudan balantlandrlmas yanltr. Ksemen kelimesi ko anlamna gelir. Tunguzcadaki
Koso/Kosa szc halka, zincir demektir ve bu balamda dngy, sreklilii ifde eder. Kosa ayn
zamanda ekin bimeye yarayan let olan Trpan ile eanlamldr.
KOTAZ: Nazarlk. [ TKA: Qotaz ]

Gzn (nazarn) gcnden koruduuna inanlan nesne. Gzn ilgisini baka yne ekmesiyle
korunduu mant ne srlr. Kiinin vey atn boynuna taklan deerli ta, kutlu hayvanlarn
trna, muska gibi eyleri ifde eder. Daha zelde ise nazara kar taklan Gke Muncuk (Mvi
Boncuk) da kastedilir. Gz sklkla boncuk ile ilikilendirilir. Bzen Nazar Boncuu yaplrken iine
kurun dklr, nk kt ruhlarn kurundan korktuuna inanlr. ok kuvvetli nazarlarn nazar
boncuklarn atlatt hatt parampara ettii anlatlr. Halk inancna gre gz insann kendi
dncelerini bir g olarak darya aktarabilir. Gz (Arapa Nazar; bak anlamnda), Trk halk
inanlarna gre bir varln bana kaz vey bel gelmesine neden olduuna inanlan kt enerjili bir
bak gcdr.
Anlam: (Kut/Kot). Kutlu nesne demektir. Kutkh/Kutk szc telmenlerde koruyucu ruhu simgeleyen
genellikle tahtadan yaplan kk heykelcik demektir. Kdr/Kdrge szckleri ise kurban demektir.
Bir ongun hayvan olan Kotuz/Kutuz (yaban kz) ile de alkal grnmektedir. Navruz Gnne ise
Gutan ad verilir ve bu szck kavramsal olarak kla, kkensel olarak da kutlulukla ilgilidir.

S a y f a | 194
KOVAK: Gkyz Tanras. [ TKA: Kowak ]

nsanlara ve hayvanlara st verir. Yakutlara gre, yeni evlileri koruyan ve herkesin eini bularak
birletiren bir ruhtur. Tunguzlardaki Kovak (ikizi ise Savak) adl yaratc tanry anmsatmaktadr.
Anlam: (G/Gk/Kk/Kv/Kov). Mvi renk, ykseklik, sonsuzluk, gzellik, genilik, enginlik,
tanrsallk gibi anlamlar ierir. uvaa da mvi renk Kovak (Kevek) kelimesiyle karlanr.
KOVU: eytan karma. [ TKA: Qowu ]

Edeer: KOU, KOVUZ
Cin kovma. eytan kovalama, eksorsizm. Kt ruhlarn uzaklatrlmas ilemidir. Bat Hristiyanlnda
eytan karma ilemi ikence de dhil her tr yntemi mbah kabul etmitir ve Ortaa bu tip
uygulamalara sahne olmutur. amanist gelenekte ise bylesi vakalar grlmez. Ruhlar grp
insanlardan uzaklatrabilen kiilere Kovuu (Kuvuu/Kuuu/Kuunu) denir. Kt ruhu bir kez
yakalayan kii Kovuu olur. Kovma ilemi iin zaman zaman ttsleme uygulamas yaplr. aman
(vey bak) cin arpm kiinin yzne ve zerine souk su serperek Kovu, Kovu! diyerek seslenir.
zerlik vey d aalar yaklarak hastann kendisi, ayrca giysileri ve iinde bulunduu oda ttslenir.
Anlam: (Kov/Ko). Kovma, kovalama demektir. Szck, Kovmak/Komak fiilinden tremitir.
Dedikodu, arkadan konuma anlamna gelen Kov/Ko (Kouculuk) szyle de ilgilidir. Bu balamda
dedikodunun eski inana gre kt ruhlarla alkal grld sonucuna da ulalabilir. Hukuki bir
tbir olan Kovuturma ise aratrma, soruturma, tkibat (izleme), inceleme gibi mnlar tar.
KOVUU: Cin karan. [ TKA: Qowuu ]

Edeer: KOUU, KUUU, GOVUU
Kt ruhlarn uzaklatrabilen kii. Cinlerle uraanlara verilen ad. Cin karc, cinci hoca demektir.
Kt ruhu bir kez yakalayan kii Kovuu/Kouu olur. te dnyya it varlklarn yarm, eksik, tek
organl olmalar nedeniyle onlarla uraan bu tr kiilerin de, zihnen ve/vey bedenen yarm olduklar
vey ileride olabilecekleri inanc yaygndr. Bu anlay arplmak, arpk, arplm gibi szcklerle
ifde olunur. O nedenle bu varlklarla uramak tehlikelidir. Kouularn uygulamalar arasnda kesin
bir yntem yoktur. Krgzlara gre Kouu'nun hastann yannda bulunmas yeterlidir. rnein onun
odaya gelmesi Albast'y korkutup karmaya ve doumun salkl gemesine yeter. Bzen herhangi bir
nedenden dolay gelemediinde, onun giysisi vey brknn (balnn) getirilmesi bile yeterli
olabilmektedir. Krgz inanna gre Kouular hem Kara Albast hem de Sar Albast'y korkutabilirler.
Anlam: (Kov/Ko/Ku). Kovalayan demektir. Koucu/Kocu szc Anadoluda dedikoducu,
bakasnn ardndan konuan demektir. Kovuz kelimesi de frkle tedvi gibi anlamlara gelir.
KOYUN: Kutlu Hayvan. [ TKA: Qoyun ]

Edeer: 1. GOYUN, KOYIN, KUYIN 2. KOY, GOY, HOY
Moolca: KONI, KONIN
Trklerde gcn simgesidir. Ak Koyun ve Kara Koyun olmak zere iki ztl temsil eder. Akkoyunlu
Devleti, Karakoyunlu Devleti, Ak Kun (Ak Hun) gibi devlet adlar bir hnedan ad olmaktan ziyde bu
anlayn bir sonucudur. Aslnda sakin ve uysal bir hayvan olan koyunun bu ekilde alglanmas birka
sebebe dayal olabilir. ncelikle ne kadar ok koyuna ship olunursa o kadar zengin olunduunun,
dolaysyla o kadar ok nfuzlu olunduunun anlalmas. Bir baka gre gre de koyunun renginin
ounlukla beyaz olup (ndiren de siyah), bu nedenle bu renklerin otoriteyi vurgulamas.
Anlam: (Koy). Kkte younluk, okluk mns vardr. Ayrca Kun (Hun) kelimesiyle de balantldr.
smet Zeki Eyboluna gre Hunlarn besledii hayvan demektir.

S a y f a | 195
KBEK: Sylencesel Kahraman. [ TKA: Kbek ]

Edeer: (AK) KBEK, (A) KBK, (AK) KBK
Altay masallarnda ad geen bir kahramandr. Destan ierisinde Kdn Pi (Bey) adl baka birisi
tarafndan kendisine yneltilen; Ben seni de, adn da St Kp zannetmitim, kpkl bir st gibi
seni de dkesim ve iesim geliyor, eklinde bir cmleden isminin mns tam olarak anlalmaktadr.
Ak-Kbk olaanst iler yapan (kzgn demiri azna alan, ba ile kayalar frlatan, alt kar buzun
altnda alt gn duran) bir sylence kahramandr. Adnn getii yklerin tamam genellikle abartl
ve inanlmaz motiflerle bezenmitir. rnein annesinin karnn yrtarak doar ardndan da doar
domaz konuur, doduunun ikinci gn beiini krarak ava gider. Byyp bir yiit olduunda bir
defsnda kendisini mezara gmdrr ve bir hafta sonra glenmi olarak kar. Mezara gmlme
burada ana karnna dn ve tekrar k ise yeniden douu simgeler. Ak-Kbek bzen hazrcevap
bir kiilik olarak da grnr.
Anlam: (Kb/Kp). Kpk demektir. Bu anlam mceralarndan birisinin ierisinde aklanarak verilir.
Ayrca Kpek kelimesi ile benzerlii bulunur. Her ne kadar Trklerde kpek olumsu anlamlar ierse de
Kpek baz Macar kavimlerine gre ruhlar yeraltna gtrr. Altay masallarndaki Kbek/Kbek adl
kahramann bu motifle ilgili olma ihtimali dikkate alnmaldr. Kp szc Hep (her zaman, srekli,
tmden, tamam) mnlarna da gelir.
KT: Can Deitirme. [ TKA: Kt ]

Edeer: KT
Bu kavram, kiinin bakasnn yerine lmeyi kabul etmesidir ve en gzel ve en yetkin rnei Deli
Dumrul yksnde yer alr. z Yerine z (Can yerine Can) anlaydr. Alda (slam sonras Azril)
ile karlaan Deli Dumrulun ana babas onun yerine lmeyi reddederler. Bu neriyi yalnz kars kabul
eder. Bunun zerine Alda onu ve karsn balar, ana babasn ise cez olarak ldrr. Kt
anlayna gre kar taraftaki kii burada st dzeyde bir fedkarlk rnei gstermektedir ve lm
srasnda (ecelde) bir deitoku sz konusudur. Aslnda insanlarn zaman zaman canlarn tehlikeye
atarak hatt btnyle fed ederek sergiledikleri zverinin sylenceler ierisinde netletirilerek
sembolize edilmi biimidir. Zaten zveri tbiri zn yni kendini (eski Trkede cann vermek
mnsnda) dolayl olarak benzer bir ierie shiptir.
Anlam: (K/G). Yerlerini karlkl olarak deitirmek demektir. Anadoluda K szcnn kilit
anlam da bulunmaktadr. Kmek/Gmek fiili yer deitirmek, yolculuk etmek, baka bir yere
yerlemek anlamlarn ierir. Tatarca K szc g manas tar, Key fiili ise glenmek
anlamna gelir.
KMEY: Grtlak arks. [ TKA: Kmey ]

Edeer: HMEY
Moolca: KM, KMY
Gsten ve grtlaktan kan seslerle okunur. zel bir ezgisi vardr. zellikle Tuva kltrnde yaygn
olarak eser retilen bir mzik daldr. Sesli harfleri titretirilmesi ile oluturulan ezgilere dayal bir
tekniktir. Bu teknii kullanabilen kiilerin doada grd eyleri grtlaktan ykselen, alalan, incelen
vey kalnlaan sesler kartarak tarif etme sanatdr. Baz amanlarn yin esnasnda bu ekilde
konutuklar da bilinmektedir. Ayrca Altaylar ve Moollarda da grtlak ezgileri ile sylenen ark
trleri mevcuttur. Fin kltrnde de benzer bir mzik tr yer almaktadr. Gnmzde geleneksel
vey modern alglar kullanlarak da icra edilir. Hatt tm Dny apnda tannan ve Kmey syleyen
Tuva mzik gruplar vardr.

S a y f a | 196
KPEK: Efsnev Hayvan. [ TKA: Kpek ]

Edeer: KBEK, KPEK
Eanlam: 1. T, IT, ET 2. IYITA, YTE
Moolca: NOKAY, NOHOY, NOHA
Dnyda en ok beslenen ve yaam alan en geni corafyaya yaylan iki evcil hayvanndan biridir.
Yaklak onikibin yldr insanolu ile birlikte yaad tahmin edilmektedir. Trk kltrnde sradan bir
hayvan sayld kutlu bir hayvan olarak grlmedii iin kpekler (ve hatt sylencelerde ara sra
rastlanan bir figr olan kpek-bal insanlar) Trk halk yklerinde dima olumsuzluklar yklenerek,
hatt hor grlerek anlatlr. Trk/Altay sylencelerine gre insan yaratlrken Tanr kpee bekilik
grevi vermi fakat o grevini yerine getirmeyerek ihanet etmitir. Bu nedenle de eytanlarn tanrs
olan Erlik, insann yanna yaklaarak onu ve eini gnah ilemeye yneltebilmitir. Hatt kpei
kandrrken ona eitli vaatlerde bulunduu sylenir. Tanr da bunun zerine insanolu ile birlikte
kpei de cezlandrmtr. Evenk mitolojisine gre bu cez nedeniyle kpek kll ve kirli olarak
kalacaktr. Baka bir inana gre insan yaratlrken henz ruh verilmemi olan balktan (vey kuru
amurdan) bedenine eytan tkrr, nk insann yaratlmasna tiraz etmitir. Tanr bunun zerine
tkrlen o blgenin alnp atlmasn emreder. te, atlan o ksmdan kpek yaratlr. Bu nedenle
kpek, insann toprandan olduu iin ona yakn ve sadktr, ayrca yine bu sebepten tr topra
kazar. eytann tkrnden olduu iin de srgan ve saldrgandr. Ayrca bu yzden tkrkl ve
salyaldr. nsan doduunda gbekba kesilerek atlr ve gbek blgesi bu anlatya gre eytann
tkrd yere denk gelir. Dolaysyla bu balamda ele alndnda her ikisi de Gb/Kp kknden
treyen Gbek ve Kpek szcklerinin etimolojik benzerlii dikkat ekicidir. Azericede ve Anadolu
halk aznda kpek mnsnda kullanlan t (eski Trke yt/yit) kelimesi ise Trkiyede ehirlerde
ou zaman argo bir szck olarak alglanmakta ve kullanm yadrganmaktadr. Ouz Kaan Destan
ierisinde ad geen t-Barak adl kavmin erkeklerinin kpek bal ve ok irkin olduu sylenir.
Anadoluda kpein ulumas iyi saylmaz ve Alev inanc ierisinde yaknlarda lm geleceine
yorumlanr. Macarlarda ise ruhlar kpeklerin yeraltna gtrd inanc bulunur. Bugn de yaygn
olan bir kanate benzer biimde Hazarlar kpein depremi nceden hissettiine inanrlard ve bu
ynyle de lmle ilgili olarak algland grlr. Pek ok yrede kpeklerin insanlarn alglayamad
baz eyleri hissettii ve hatt grebildii inanc yaygndr. Bilimsel olarak insanlarn iitemedikleri baz
sesleri duyduklar kesin olarak bilinmektedir. rnein baz kpek ddklerinin tiz seslerini insanlar
duyamazlar. Kpekler her ne kadar Trk kltrnde kutlu saylmasalar da, toplumsal hayatta nemli
bir yeri bulunur. Evi koruyarak bekilik yapmas, zellikle hayvan srlerini korumas, avlarda
kullanlmas onun nemini artrmtr. Ancak bu grevlerini yerine getirme kabiliyeti iin iyi cins ve
soylu bir hayvan olmas gerektiine inanlr. rnein bu konuda Kangal Kpei artk tartlmaz bir
simge hline gelmitir ve bu trn stn nitelikleri olduuna inanlr. Bir rivyete gre ok eski
alarda aslan ile oban kpeinin iftlemesinden doduu sylenir. Baka bir iddia ise yetitii
Kangal yresinin kendine zg baz zellikleri barndran bir corafya olduu ve bu hayvanlarn baka
yerlere gtrldklerinde niteliklerini ksmen de olsa yitirdikleridir (ayn durum Kangal Balkl ermik
ierisindeki balklar iin de ileri srlr). Anadoluda bulunan trih ncesine it kaya resimlerinde
izilmi olan kpek figrlerinin yine Kangal Kpeiyle ilgili olduu da ne srlen baz grler
arasndadr.
Anlam: (Kb/Kp/Gp/Gb). Kpakada kabarmak, irilemek anlamlarna gelen Kp kknden gelir.
Bu mn kpein tylerinin kabarkl vey karnnn ikinlii ile balantldr. Kpk, Kp szckleri
ile ayn kkten tremitir. Kopmak fiili Anadoluda komak mns da tamaktadr ve kpein koan
bir hayvan olmas ile alkaldr.

S a y f a | 197
KRMS: Ruh. [ TKA: Krms ]

Edeer: KRMZ, KRMS, KRMES, KRMS, KRBS
Ruhni varlklar ifde etmekte kullanlan bir kavramdr. yilik ve ktlk yapan ruhlarn tamamna
verilen bir addr. nderleri Krmez Han olarak bilinir (Maniheizm sonrasnda ruhlar tanrs Hrmz
ile zdelemitir). Yerstnde yaayan ruhlar, su ve toprak altnda yaayan ruhlar, gkyznde
yaayan ruhlar olmak zere yaadklar alana gre deerlendirilirler. Krmsler en ok gnbatmnda
ve gndoumunda ortaya kar ve etkin olurlar. Bu yzden tehlikeli saylan bu vakitlerde uyumak
uygun grlmezdi. nana gre insanlarn ruhlarn ele geirebilirler. Bu balamda Krmsl
kavram ruhsal hastal olan kii anlamnda kullanlr. Krmsler e ayrlr:
1. Aru (Ar) Krms: yicil ruhlardr. nsanlar ve ailelerini korurlar. lgenin emrindedirler.
Yeryznde iyilik yaparlar. Tanrnn grevlendirdii varlklar olan melekler bu grupta yer alr.
2. Caman (Yaman) Krms: Ktcl ruhlardr. Yeralt Dnysnda Erlikin hizmetkrdrlar.
nsanlarn cann alp gtrebilirler. eytn varlklara Sokor Krms (Kr Melek) ad verilirdi.
3. Kal (Gal) Krms: Ackl ruhlardr. Eziyet ekerler. Ktlk vey iyilik yapamazlar. Szcn
kkeninde Gal/Kal (ate) mns bulunur.
Bunlardan baka len insanlarn ruhlarnn Krmse dnt inanc yaygndr. rnein Yakutlarda
llerin babo dolaan ruhlarna r ad verilir. Kaz sonucu lm olan insanlarn ruhlarna Obun,
intihar edenlerinkine Alban denilir. Atalarn ruhlar ise Ozor olarak anlr.
Anlam: (Gr/Kr). Grmeyen demektir. Grmezlik ayn zamanda grnmezlik mnsna gelir. Kr
kk ile olan balants ise g ve kuvvet anlamlar ierir.
KROLU: Sylencesel Kahraman. [ TKA: Krolu ]

Edeer: KOROLU, KRULI, GOROLU, GOROGLI, GOROGL
Tm Trk dnysnn ortak motiflerinden biridir. Kahraman olduu destan ve halk ykleri deiik
lkelerde uyarlanarak farkl versiyonlar anlatlr. Trkiyede olduu kadar Trkmenler, zbekler ve
Azeriler arasnda da olduka yaygn olarak anlatlr. Hatt asl kaynan ve kklerini Trkmen
kltrnden ald ne srlr. Krlk kavram yalnz grmemeyi deil, grlmemeyi de ierir ve
bilgelii simgeler. Mesel Hzr zaman zaman kr olarak betimlenir nk onun gze ihtiyac yoktur.
amann trenlerde yzn rten bal ayn ekilde krl artrr ve gerekesi benzer bir
manta dayanr. Krolunun annesi ktan hmile kalr ve diri diri gmlerek ldrlr. Mezarda
doar, lm anasn emerek byr. Topraktan kma anlay baka efsnelerle benzerlik gsterir.
rnein; Etrsk efsnelerinde bir kyln tarlasn srerken bir ocuk topraktan frlayarak kar.
Deiik yrelerde bzen farkl isimlerle anlan babas Al Koca / Alu Koca (slmiyetten sonra
dnerek Ali Koca) destann benzeri olan prototip yklerdeki verilere gre krler tanrs Al Hann
kiilemi gereki bir grnmdr. Krolunun ismi de pek ok versiyonda Alidir (Ruen Ali). Ayrca
pek ok kere kendisini kurda benzeten cmleler kurar. Krolu adnn Korolu (vey Gorolu)
olarak sylendii baz velerde bu ismin Kor kknden kaynaklanmas ve kahramann gkten k
eklinde (vey gn nda) yeryzne dmesi nemlidir. Kor ise efsnelerde kahramann anas vey
ona g veren koruyucu ruh olarak grnr. Ayrca Kor kelimesi k anlamna geldii gibi yeralt,
da, toprak gibi anlamlar da ierdii anlalmaktadr. Btn bunlar bir arada deerlendirildiinde
Krolu ismi farkl manay ifde eder:
1. Gzleri kr olan (gze ihtiya duymayan) kiinin olu.
2. Topran, dan (meczen mezarn yni lmn) olu.
3. Korun yni atein (kutsal gcn, yaam enerjisinin) olu.

S a y f a | 198
Efsnenin Anadoluda anlatlan biimi Azerbaycanda ok yaygn olan Korolu Destan ile byk
oranda benzeir. Krolunun babas Beyin (Hann vey baz versiyonlarda ahn yada Sultann)
seyisidir. At merakls olan Bey, seyisini cins (soylu) bir hayvan bulmaya gnderir fakat getirdii tay
beenmez. Tay o kadar kt grnmldr ki bunu kendisine hakaret sayarak gzlerine mil ektirir
(atete kzdrlm demir ile kr ettirir). Anlatlar ierisinde dima Koca olarak anlan seyis bunun
zerine tay alp evine dner. Artk bundan sonra herkes tarafndan kendisine Krolu diye hitap
edilen yiit delikanl, babasnn trif ettii zere tay karanlk, gne grmeyen bir ahrda besler,
dalardan toplad bitkileri kaynatp bymekte olan at bu sularla ykar. Bu Krat (zbeke Girot)
bir sre sonra kanatlanr. (yknn gereki versiyonlarnda kanatlanma meczidir yni ok hzl
olduunu ifde eder. Fakat daha eski biimlerinde bir masal unsuru olarak at uabilmektedir) Krolu
babas ile birlikte kutlu bir rman kysna gider, orada dadan inecek kp beklerler. nk
babas bu kpkleri iince, yeniden grmeye balayacak, genleecek ve yenilmez olacaktr. Fakat
babasnn uyuduu bir esnada gelen kpkleri Krolu kendisi ier. Bu sihirli kpkten biri
Krolu'na sonsuz yaam (gerekte adnn ve efsnesinin Dny durduka anlmas), teki yiitlik ve
dieri de ozanlk yetenei verir. Beyin adamlarnca yaplan bir basknda babas lnce bakaldrp
amlbel (enlibel/Canlbel) dalarna karak mesken edinir ve Krolu namyla n salar. Bu arada
Beyin kzkardeine k olur ve karr. yknn masals versiyonlarnda -tpk Asya sylencelerinin
kahramanlar gibi- sevgilisinin ardndan br dnyya yolculuk yapar ve geri dner. Destanda sk sk
bahsi geen Ayvaz adl hrsz delikanl (vey ocuk) ile yolda olur. Yapt her sava kazanr. Yol
keserek beylerden, paalardan ba (hara) alr ve yoksullara datr. Delikli demir (tfek) icat olup
mertlik bozulunca, yiitlerine dalmalarn syler. Kendisi de sr olur yiter, Krklar'a karr. Krolu
destannn neredeyse tm varyasyonlarnda ortak motiflere rastlanr. rnein Krolu vey
arkadalarndan birisi dima dman lkesinde vey uzak bir diyarda sevgilisini yada deerli bir eyi
kurtarmak iin urar. Tam baarl olaca zaman yakalanr vey tek bana kar koyamaz. Aslmak
zere iken vey tam yenilecei srada arkadalar yetiir, dmana kar zafer kazanrlar. Bu destan
Yaar Kemal'in Anadolu Efsnesi adl yaptnda da benzer motiflerle ilenmitir. Kkleri ok eski
alara kadar giden bu efsnenin kahramannn adn alarak onunla zdeleen, ancak Anadolu'da 16.
yzylda gerekten yaam olan Krolu adl halk ozannn iirleri de artk destan ile btnlemitir.
Trihsel bilgilere gre Krolu, Bolu yresinde yaamtr. Buna karn Trk dnysnn baka
lkelerinde ve pek ok yrede shiplenilerek, yaad yer ve trihsel kimlii zerine farkl rivyetler
de ortaya kmtr. rnein baka bir gre gre Krolu, Horasan yresinde yaamtr. Ancak
bunlarn ierisinde en mkul grneni onun Osmanl dneminde yaam bir Celli isyancs
olduudur. Doum ve lm trihleri net olarak tespit edilememitir ancak Osmanl ordusu ierisinde
asker olarak ran savalarna katld (1578-1584) bilinmektedir. Krolu daha sonra Bolu Beyi'ne
isyan edip daa karak bir Celli ekys olmutur. Gerek isminin Ruan (Ren/Ren/Rven) Ali
olduu sylenir. Krolu adn (belki de iirlerinde kulland bir mahlas olarak) eski Trk
destanlarndaki bir kahramandan almtr. iirleri kavgann ve zgrln semboldr. Babasnn
cn almak zere dalara kan efsne kahraman Krolu ile geen yzyllar ierisinde halk zihninde
kaynam, zdelemitir. Bylece aslnda ok daha eski bir efsnede tanan mitolojik unsurlar
trihteki gerek bir kiiye atfedilmitir. Krolu'nun iirlerini byk lde baka ozanlar aktarmtr.
Onlarn, bu iirleri kendilerinin mi yazdklar, yoksa ustalardan m rendikleri bilinmemektedir.
Bunlarn daha byk bir destann paralar olduu da ciddiye alnmas gereken baka bir savdr.
Anlam: (Kr/Kor/Kur/Gor/Gur). Kor (ate) ve Kur (yeralt) vey Kr (grmeyen) kelimeleri ile
alkaldr. Kor kelimesi Azericede kr demektir. zbekede Gor szc mezar anlam tar ve
bu dilde birebir Krolu adnn anlam Mezarn Olu demektir.

S a y f a | 199
KRTGES: Hastalk Cini. [ TKA: Krtiges ]

nsanlar zerinde trl eitli hastalklara neden olabilirler. Yaygn olarak insanlarn el ve ayaklarn
tutmaz hle getirirler.
KRM: Falc. [ TKA: Krm ]

Gelecekten ve bilinmeyen olgulardan haber veren kii, khin. Krm szc fal mns tar.
Anlam: (Gr/Kr). Gren kii demektir. Grmek fiili ile ayn kkten gelen bir szcktr. Tatarca Kreze
szc de yine falc anlamna gelir.
KSE: Bereket Oyunu. [ TKA: Ks ]

ocuklar boyunlarna zincir asp krk giyerler ve evleri dolar simgesel olarak bereket datrlar.
Navruzdaki Kosa/Koa trenleri ile dorudan alkaldr. Kse szc sakalsz mnsna gelir ve
Trklerde sasz yada sakalsz olan kiilerin dana zeki ve kurnaz olduu ynnde bir inan vardr.
rnein, Kazak ve Krgz corafyasnda olduka tannan masal kahramanlarndan birisinin ad ise
Aldar Ksedir. Sakalsz bu gen kurnazl syesinde trl sorunlarn stesinden gelir. ocuklarn da
sakal olmad iin Kse treninde onlar yer alrlar.
KYLEK: Yeralt Cads. [ TKA: Kylek ]

Yeraltnda yaar bzen kp insanlar karr. Kt klkl bir kadn grnmndedir. Onu tanmlamak
iin kullanlan Ker (kirli) tbiri de bu manay aka vurgular.
Anlam: Kylek/Kynek kelimesi baz lehelerde elbise vey gmlek anlam tar ve bu varln klk
deitirme yeteneini iret eder. Ker Kylek eklindeki syleyi ise zaten Kirli Giysili anlamn
dorudan ortaya koymaktadr.
KUBAMARAL: Kutsal Geyik. [ TKA: Qubamaral ]

Edeer: GUBAMARAL, GOVAMARAL, GUVAMARAL, GVEMEREL
Alageyik. Trk ve Mool kltrlerinin tamamnda kutsal bir hayvan olarak grlr. Soyundan gelinen
bir canl olduuna inanlr. Bzen de erenlerin alageyie dntne inanlr.
Anlam: Szck Moolca kkenlidir. Kuba/Kuva/Guva/Huba/Huva kelimeleri Trkede ve Moolcada
ala, boz ve daha genel olarak soluk rengi anlatmak iin kullanlr. Maral/Meral ise Moolca kkenli bir
szck olup geyik demektir.
KUDAY: Hda. [ TKA: Quday ]

Edeer: 1. GUDAY, KUTAY, HUDAY 2. HUDA, HDA
Tanr, Yaradan. Kinatn yaratcs olarak anlr. Altay metinlerinde Altay Kuday (Altay Tanrs) ve
Yedi Kuday (Yedi Tanr) gibi kavramlara sklkla rastlanr. Eski Trklerdeki Katay/Ktay adl demirci
tanrs ile balantlandran grler de mevcuttur. Bazen Umay ve Kuday e olarak grlrler. Kuday
(eril, gkyz) ve Umay ise (diil, yeryz) tanrlardr.
Anlam: (Kut/Kud/Gut/Hut). Kutun shibi demektir. Kk kutsallk, tanrsallk anlamlar barndrr.
Temizlik anlamn ierir. Farsa Hda/Huda kelimesinin Trkedeki dnm biimi olduu ne
srlse de asl Trke Kut (kutsallk, kutluluk) kknden tremitir. Anadolu Trkesine Farsadan
geen Hda biimi zaman zaman kullanlr. rnein; Can, canan, btn varm alsn da Hd /
Etmesin tek vatanmdan beni Dnyda cd (stiklal Mar - M. Akif ERSOY). Kavramn Krte
karl oylan Hvede szc ise kendini douran mns tar. Yakutadaki Hotoy (Kartal)
szc ile benzerlii dikkate deerdir.

S a y f a | 200
KUU: Ongun Hayvan. [ TKA: Quu ]

Edeer: 1. KU, GU, KUV, 2. KUBA
Moolca: HUN, KUN, HUNG, KUNG
Zerfetin simgesi olan kutur. Masallarda gen kzlar kuu klna girerler. Tanra Ayzt da kuuya
dnr, ayrca onun yardmcs olan kzlarn da kuuya dnebilme yetenekleri vardr. Ayzt
simgeledikleri iin kuular kutsal saylr ve onlara dokunulmaz. Kimi yrelerdeki inana gre Kuu
aslnda kutsal bir kzdr ve beyaz tlden giysisini zerinden karnca kz grntsne dnr.
Giydiinde ise tekrar kuu olur. Kuular bzen de amana ge yaptklar yolculuk esnasnda yardmc
olan kular arasnda saylrlar. Lebed Tatarlarnn efsnelerine gre her tarafn su olduu bir ada
toprak yoktur. Tanr ak bir kuu kuu gndererek, bir gaga dolusu su getirmesini emreder. Fakat suya
dalnca gagasna bir para toprak yapr, o da fleyerek frlatnca dalan toprak paralar suyun
zerine derek yaylp yeryzn meydana getirir.
Anlam: (Ku/Hu/Gu). Tunguz-Manu dillerinde Kuk/Kuhu/Kukku eklinde yer alr. Eski Moolcada
Hun/Kun kelimesinin ayn zamanda insan anlamna gelmesi dikkat ekicidir. Kuuu szc Kovucu
mnsnda cinleri kovan kii (eytan karan) demek olduu kadar Kuu Sahibi vey Kuu Srs
oban anlam da tar. Bu anlam balants kuularn kutsallyla ilgilidir. Yakutada Kgn
Tatarca Kgel szc yaban rdei mns tar. Kke szc Gugukkuu anlamna gelir.
KUU ANA: Kuu Tanras. [ TKA: Quu Ana ]

Bakurt kltrnde sabah n yayan tc kuu dima tanra Umayla edeer tutulur. Hatt ten
kuu, onlarn soy anas kabul edilir ve onu ldrmek yasaktr. Onlara gre Umay gerekte Kuu
klndadr ve Ural-Batr Destanndaki ten kuu imgesi ile de yakndan alkaldr.
KUU ATA: Kuu Tanrs. [ TKA: Quu Ata ]

Baz Trk boylar kuudan trediklerine inanrlar. rnein Kular (Lebedler olarak da bilinirler ve
Lebed szc Rusada yine Kuu mns tar). Bu halk kendilerine Ku-Kii der ve kimi iddialara gre
Trklemi Samoyedler'dir. Kuu Ata ayrca Finlilerin Ku/Kun adl ay tanrsn da akla getirmektedir.
KULBASTI: Sanr Canavar. [ TKA: Qulbast ]

Edeer: GULBASTI
Ortadou kltrlerinde Gul (Ghoul) adl varlk insanlar aldatarak ssz yerlere eken ve sonra da
ldren kt ruh vey canavar olarak yer alr. Bozkrlarda ve llerde insanlarn zerine binerek
ldrd dnlr. Smer, Trk, Fars, Arap ve Mezopotamya kltrlerinin tamamnda ortak bir
motif hline gelmitir. Asl kkeninin ise tam olarak nereden kaynaklandn tespit etmek ok zordur.
Gulyabni anlay ile de balantldr. Albast ve Kulbast kavramlar bir ikili olutururlar. Buradan
hareketle Farsa kkenli Kuleyban (Gulyabni) adl varl da akla getirir. Kulbast szc
dorudan bu biimiyle de Adge diline gemitir.
Anlam: (Kul/Gul). Eski Trkede Gul szc vah hayvan anlamna gelir. Kullanmak fiili ile ayn
kkten gelir. Moolca Gal (ate) ve Trke Kul/Gul/Hul kkyle de ilgili olma ihtimali vardr. Arapa
Gul kelimesi ele geirmek, yakalamak, karmak mnsna gelir. Smercedeki Hul adl eytn
varlklarla da alkal grnmektedir
KULDUR: Korsan. [ TKA: Quldur ]

Denizlerde vey karada (hatt gnmzde hava aralarn) ele geiren ve/vey buralarda mal gasp
eden, soygunculuk yapan kimse.

S a y f a | 201
KURGAN: Trbe. [ TKA: Qurgan ]

Edeer: KORGAN
Kutsal mezar. inde ulu ve kutlu kiilerin yatt dikkat ekici gmt. Eski Trk geleneklerinde
genellikle yma tepeler ve hykler eklindedir. Genelde devlet yneticileri iin in edilmilerdir.
Ceset odasnn demesi ounlukla aa ktkleri ve kalastan yaplr. Eylar ile birlikte gmlen
llerin ba eski Trk inancna gre douya evrilidir. Baz kurganlarda at cesetlerine de rastlanabilir.
Bilinen en nl kurganlardan olan Esik Kurgan M.. 5. yzyla it olup Kazakyann bakenti
Almatnn yaklak 50 kilometre dousunda yer alr. Bu kurgan Dnyda u ana kadar ierisinde en
ok altn bulunan ikinci mezardr. eride bulunan baz yaztlarn Gktrk alfabesine benzerlii ve
eserlerin zelliklerinin Hun sanatna ok uygun oluu nedeniyle bu uygarlklara it olarak
grlmlerdir. Ancak eldeki veriler Trklerle i ie yaayan ve Trklemi bir kavim olan skitler
dnemiyle de ilgili olabileceini gstermektedir. Esik Kurganda 18-25 yalar arasnda bir Tekin/Tigin
(prens) mezar ve ona it altn elbiseler ile altn eylar bulunduu iin Altn Tigin ad verilmitir.
Kurgan szc komu kltrlere de gemi ve baz Slav dillerinde ant anlam kazanmtr.
rnein Rusyada yer alan ve Mamayev Kurgan ad verilen ant.
Anlam: (Kur/Kor). Kurulmu yap demektir. Korumak anlam ierir. Korugan (kale) kelimesi ile de
balantldr. Kura szc baz lehelerde avlu (evin n bahesi) anlamna gelir.
KURGAN YES: Kurgann koruyucu ruhu. [ TKA: Qurgan ysi ]

Kurgann koruyucu ruhunu ifde eder. Genellikle orada yatan kiinin ruhundan farkl bir varlktr.
Kurgan rahatsz edenlerin vey mezar soyguncularnn bana felketler getireceine inanlr.
KUR HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Kur Xan ]

Edeer: KR HAN, GR HAN, GUR HAN
Kurdada yaayan hkandr. Ouz Kaann amcasdr.
Anlam: (Kur/Gur/Kr). G, kuvvet, dayankllk, bamszlk anlamlarna gelir. Moolcada Gr/Gr,
Tunguzcada Gre szckleri ayn mnlar ifde eder. Kurtarmak fiili ile de balantldr. Smerlerde
Kr/Kur adl yeralt tanrsnn koruduu rman ad da Kurdur ve yeralt lemine de bu ad verilir.
KURMACA: Hayli Hikye. [ TKA: Qurmaca ]

Gerekd, kurgusal yk ve anlat. Ayrca bu yndeki bir anlatm teknii. Bilim-kurgu gnmzde bu
tarzdaki en yaygn uygulamadr. Sylenceler, kurmaca yklerin gemie alan kaplar, bilim-kurgu
ise gelecee alan pencereleridir. Baz kurmaca ykler zamanla bir eit sylenceye dnebilir.
rnein Tarzan adl ormanda kaybolup hayvanlar tarafndan bytlen ocuk yada insanlarn kann
ien vampir Drakula vey devler lkesiyle cceler lkesine yolculuklar yapan Gliver, devasa bir goril
olan King-Kong artk tm Dnyda kabul grm ve ortak bilincin unsurlar hline gelmitir. Aslnda
bir l gmme tekniinin sonucu olarak ortaya kan Mumya kavram da sihir, yeniden dirilme,
hortlama gibi kavramlarla birletirilerek bir kurmaca esi durumuna getirilmitir. Bu ykler dima
da ilgi ekmektedir, nk insanolunun ilkel toplumlardan bu yana sregelen sylencesel anlayna
ve algsna hitap etmektedir. Yaygnlaan sinema ve televizyon olanaklar bu tr eitliliklerin tm
Dnyda hzla yaylmasna olanak tanmakta fakat bu sektrleri ellerinde tutan byk glerin
egemenlii nedeniyle mlesef yerel ve daha zayf kltrler gittike yok olmaktadr. Sylencesel
unsurlar tayan Sper Kahraman (stn Kiilik) kavram ise, mitolojisi olmayan smrgeci beyaz
Amerikan toplumunun kendisine efsne kahramanlar oluturma giriimleri olarak deerlendirilebilir.
Anlam: (Kur). Kurulmu (sonradan uydurulmu) anlam vardr. Kurgu szc ile kktetir.

S a y f a | 202
KURT: Ongun Hayvan. [ TKA: Qurt ]

Edeer: KORT, KURD, GRT, KIRT
Eanlam: BR, BR, BR, BER, PER
Moolca: INA, ONO, ONO, INA, UNNU
Kurt dima yol gsterici (klavuz) olarak kabul edilir. Sylencelerde gk yeleli, gk kuyruklu olarak
betimlenen Kutsal Kurtun peinde farkl lkelere gidilir ve onun uyarsyla tehlikeler klpay atlatlr.
amanist inanca gre kutsal ruhlarn dokuz oullarnn hepsi de kurda benzer. aman dualarnda alt
azl kurttan sklkla bahsedilir. Neredeyse tm Trk boylar ortak bir grle kurttan trediklerine
inanrlar. Efsneye gre Tardularn atalar kurt bal bir insandr. Bylesine nem verilen kurtla ilgili
deiik halk inanlar bulunur. Bozkurt diinin cepte tanmasnn nazardan koruyacana inanlr.
Krgz halk inancna gre, bozkrda gezerken kurt grmek uurdur. Ryda kurt grmek de yine hayra
yorulur. Hmile kadnn nazardan korunmas iin yastnn altna kurt dii vey derisi koyulur. Eski
Trklerde kurdun koyun srsne dalmas vey ahra girmesi bereket saylrd. Mvi renkli Gktrk
bayranda bir kurtba vard ve gemite baz Trk devletlerinin bayraklarnn tepesinde bir kurtba
bulunurdu. adrlarn nne tepesinde altndan kurtba bulunan direkler dikilirdi. Altnc yzyla it
bir ta antta kurttan st emen bir ocuk betimlenmektedir. Bu motife talya'da yaam Trk kkenli
bir kavim olan Etrsklerde de rastlanr. Hilal Taktii (vey Turan Taktii) ad verilen yarm ember ile
dman ortaya alarak kapatma stratejisinin gemi alarda kurtlardan grlp renilerek ilk def
Trkler tarafndan uyguland sylenir. Kurt motifi Trk kltrnde ada toplumda bile etkilerini
gsterir. rnein Cumhriyet dneminde retilen ilk yerli lokomotife Karakurt ad verilmitir.
Trklerle komu bir kavim olan Osetlerin efsnelerinde Kurdalagon adl bir demircinin ad geer. Baz
aratrmaclar bu ismi Trke Kurt szc ile ilikilendirir.
Anlam: (Kor/Kur/Kr/Gr/Gur). Kkte g, kuvvet, dayankllk, ate anlamlar bulunur. Kurtarmak fiili
ile de balantldr ve Trklerde kutsal kurdun kurtarc olarak grlmesiyle ilgilidir. Balantl bir kk
ve szck olan Kor ise Trklerde kutlu varlklar ile ilikilendirilen ate mnsn ierdii kadar ayn
zamanda Korku bildirir. Ayrca bu kkten treyen Korumak fiili ile de alkal grnmektedir.
Moolcada Gr/Gr, Tunguzcada Gre szckleri ayn mnlar ifde eder. Hatt
Krt/Kort/Hort/Hurt kk zerinden topraktan kma mnsn da artrmaktadr.
KURT ANA: Kurt Tanra. [ TKA: Qurt Ana ]

Moolca: ONO EH
Hemen hemen tm Trk boylar ortak bir inan olarak dii kurttan trediklerine inanrlar. lk def
Hun ve Vusun (Wu-Sun) ortak sylencelerinde yer alan bir ykye gre; Hun hkmdar tarafndan
ldrlen Vusun Kaannn kk olu le braklm ve onu da dii bir kurt emzirmitir. Bunu gren
Hun Kaan ocuu yanna alarak yetitirmi ve kralln ona geri vermitir. Dii kurttan treme
anlay Ana (E-ine) efsnesinde en yetkin biimine ulamtr. Gktrklerin bu treyi efsnesine
gre atalar olan kii henz bir ocukken Ana tarafndan kurtarlmtr. Sylencede ailesini ldren
dmanlar tarafndan bir batakla atlan ocuu burada dii bir kurt bularak emzirir ve daha sonra
byynce de onunla evlenir. Doan on ocuk, Gktrklerin on boyunu oluturur. Gktrk Devletini
kuran Ana Slalesi bu ocuklardan birinin soyundan gelmektedir ve Hun kkenlidirler. Kurt Ana ayn
zamanda kurtlar koruyan kutlu bir ruh olarak da grnr. Kurt Anaya Avrupa efsnelerinde rnein
Romann kuruluuyla ilgili olarak Romus ve Romulus Efsnesinde de rastlamak mmkndr. Bu
motifin Trklerle balantl bir kavim olduu tahmin edilen Etrskler araclyla talyaya ulam
olmas muhtemeldir. Cengiz Aytmatovun, yok olan doal dengeyi bir kurdun gznden anlatt Dii
Kurdun Rylar adl eserinde kurt doay, vatan ve yaam simgelemektedir.

S a y f a | 203
KURT ATA: Kurt Tanrs. [ TKA: Qurt Ata ]

Moolca: ONO ETSEG
Kurtlar koruyan ve ayn zamanda kurt klna girebilen tanrdr. Kao (Kao-) Trklerinin
sylencelerine gre bu halkn ilk kaan kzlarn bir tepeye brakmtr. Sonrasnda bu kzlardan biri,
kurt klnda gelen Tanr (Kurt Tanr) ile birlemi ve Kao halk onlarn ocuklarndan tremitir.
Trk milletlerinden birisi olan Bakrtlar (Bakurtlar/Bakortlar) kurttan trediklerine inanrlar ve
isimleri de bu anlaytan kaynaklanr (szcn ilk biimi Ba ve Kurt szcklerinin bileimiyle
olumutur ve Kurtlarn nderi vey nderimiz Kurt mns tar). Tardularn atas ise kurt bal
bir insandr. Ergenekondan kta yine kutlu bir kurt yol gstericilik yapmtr.
KURUMSAK: Hayvan Kurban. [ TKA: Qurumsak ]

Tanrsal vey dini bir amala kesilecek hayvan demektir. Tanrya yada yceltilmi bir varla
sunulmak zere ldrlen vey kesilen canl varlktr. Ayn zamanda kurban trenini de ifde eder.
Trklerde iki tr hayvan kurban vardr:
1. Taylga (Tay): Boarak kurban. At vey srn boularak ldrlmesi.
2. Bouzlaga (Bogzl): Kanl kurban. Hayvanlarn kesilerek kurban edilmesi.
Eski alarda tanrlar vey ilhi varlklar memnun etmek, felketlerden ve belalardan korunmak
(vey bunlar atlatnca kretmek) gibi amalar dorultusunda gerekletirilmitir. Mezopotamya'da
tanrlarn besini olarak alglanmalar nedeniyle, onlar doyurmak amacyla da kurban kesildii
bilinmektedir. Kimi zamansa kesilen kurban syesinde gnahlardan arnlacana dir bir inan vardr.
Hatt hastalklardan kurtulup iyileebilmek amacyla da gerekletirildii bilinmektedir. Smerlerde
kurban kesiminden hemen nce kesilecek hayvann kulana doru eilerek du okunduu kaytlarda
yer alr. Kimi toplumlarn gemi dnemlerinde insan kurban edilmesine de rastlanmaktadr. Fakat
dinlerin pek ou bunu yasaklamtr ve gnmzde btnyle ortadan kalkmtr. Ayrca kurbann,
baz uygarlklarda sdece tanrlara deil ayn zamanda llere de sunulduu bilinmektedir. Kurban
trenlerinde arap ve bira gibi ieceklerin sunulmas yine pek ok eski kltrde hatt gnmzde bile
baz topluluklarda mevcuttur. eceklerden baka hayvan hatt insan kan da kimi zaman benzer
amalarla sunulmutur. Trklerde, Moollarda ve onlarla balantl kavimler olan Ural kkenli Ugor
(Ugur/Ogur) boylarnda trihte hibir zaman insan kurbanna rastlanmaz. slam dini ile daha da nem
kazanan Kurban kavram brahim peygamberin olunu kurban etmeye niyetlenmesi ama karlnda
ona Tanr tarafndan bir ko gnderilmesi en ok bilinen olaydr. slmiyetin etkisiyle Trk halk
kltrnde Hz. brahimin olunu kurban etme giriiminin Allah (c.c.) tarafndan dllendirilmesi ve
bunun sonucunda insan kurban etmenin yasaklanmas (acma ve balama duygularn da iermesi
nedeniyle) byk ilgi grmtr. Bu olay trihsel sre ierisinde slam lkelerindeki Kurban
Bayramnn ortaya k nedeni ve kkeni olarak grlmtr. slam inancna gre Kurban yalnzca
Bayramda deil adak amacyla vey kretmek iin de kesilebilir. Kurban edilen hayvanlarn etlerinin
nemli bir ksmnn yoksullara datlmas ve derilerinin toplanarak hayr amal kullanlmas gerekir.
Anlam: (Kur/Gur). Szcn byklk ve grkem anlam olduu kadar, gnmzdeki tbirlerle
kurumsallam uygulama ve kurumsal tren mnlar da vardr. Kurum szc is, kl demektir
ve eski alarda kurban edilen hayvann daha sonra yaklmas ile de balantldr. Moolcada
Hurm/Kurm szc dn, len, enlik anlamlarna gelmektedir. Kurum biimiyle Tunguzcaya
ve Macarcaya da gemitir.
Aklama: Kurban szc Arapa kkenlidir ve yaknlk, yaklama mnlar ierir. Tanrya
yaklatran eyler demektir.

S a y f a | 204
KUT: Kutsal Enerji. [ TKA: Qut ]

Edeer: KIT, HUT, GUT, KUD
Moolca: KUTAG, HUTAG, KUTUG
Kutsal yaam gc. Orta-Asya'daki amanist Altay toplumlarnda hayat verici yaam gc anlamna
gelen bir kelimedir. Yakutada ruh demektir. Trk dillerinde u anlamlar ihtiv eder:
1. Devlet gc, iktidar yetkisi, ynetme hakk. 2. Bahedilmi yetenek. 3. Mutluluk, huzur, tlih, uur.
4. Tanrsal rahmet, bereket. 5. Zihin gc, hayat enerjisi, can, ruh. 6. Koruyucu muska yada nazarlk.
Bu g Tanrdan kaynaklanr ve insann Kutu domadan nce gkyznde durur. Yaplan tanmlara
gre soyuttur ama arap gibi akc, su gibi durudur. Kaanlar kut shibidir ancak Tanr bu ltfunu geri
ekerse tahtlarn ve hatt cez olarak yaamlarn yitirirler. Kutsuz kalan bir kaann ynetme hakk
yoktur nk Kut onun sezgi, anlay ve ynetme gcn salar, bu yeteneklerini canl tutar. Salad
bilgelik ise dier belirleyici bir unsurdur. Bunu anlayn bir sonucu olarak Mete Han tarafndan
Tanr-kut ve di-kut nvanlar kullanlmtr. Irk Bitig adl eski bir kaynakta Tanr tarafndan Kutu
geri alnan bir savann yakar ve yeniden kazanmas anlatlr. slmiyet sonrasnda da Trk
devletlerinde hkmdarlarn, kendilerine bu grevin Allah tarafndan verilmi olduuna inandklar
grlr. Osmanl pdiahlarnn Zillullah (Allahn Glgesi) unvann kullanmalar bu nedenledir.
Pdiahlarn ve soylarnn kan kutlu sayldndan, hnedandan birisi idam edilecei zaman boynu
klla vurulmaz, yay kiriiyle boularak ldrlr. Kutun bedenden ayrlmas ile lm gereklemez
yalnzca kiide var olan kutsallk (ilhi yardm, tanrsal destek) ortadan kalkar. Buna karn Kut, g ve
uzun mr demek olduundan dolay o olmadan kiinin hayatn -en azndan greceli olarak- ok da
fazla uzun srdremeyeceine inanlr. Sylencelerde yiitler Tanr'nn kendilerine verdii kut
syesinde lmden kurtulur, yeniden yaama dner ve baarl olurlar. Baz masallarda Aa-kut ve
Sr-kut gibi tamlamalara da rastlanmaktadr. Kutun deiik trleri de mevcuttur:
1. Bor (Buor) Kut: Cisimlemi kuttur. Bir nesneyi temsil eden onun kk bir modeli gibidir.
2. ye (Ee) Kut: Bir varl koruyan, ona ship olan ruhsal enerjidir ve tamamen soyuttur.
3. Sal (Salhn) Kut: Hareketli bir enerjidir. Rzgar gibi esebilir, artp azalabilir.
Anlam: (Kut/Kud). Temizlik, mbreklik, bereket gibi anlamlar ierir. Kutsamak, Kutlamak gibi
kavramlar bu kkten tremitir. Kutan szc du, yakar demektir. Kudaga ise byc, aman
anlamna gelir. Tunguz-Evenk dilinde Khutu, Manuuca da Hutu szc kutsallk mns tar.
Smercede de aynen Kut biimiyle yer ald grlmektedir. telmenlerin (Kamadallarn) Kuth vey
Kutka (Kutku) adl bir yaratc tanrlar vardr. Urartu mitolojisinde Gut adl bir boa tanr bulunur.
Asyada Kutas denen yabni kz trnn kllar tulara taklrd.
KUTAN: Balkl Kuu. [ TKA: Qutan ]

Edeer: KITAN, KOTAN, KOTON
Moolca: HOTON
Macarca: GDENY
Yaratl efsnelerinde geen kutlu bir hayvandr. Sylencelerde ad sklkla Kgn (yaban rdei) ile
birlikte anlr.
KUTYA: Kpek Tanr. [ TKA: Qutya ]

Baz Macar boylar kpekten trediklerine inanrlar ve ruhlar yeraltna gtrdn dnrler.
Kpekler cenaze, lm yldnmleri gibi zamanlarda kurban edilirdi. Macarca Kpek demektir.
Anlam: Macarcada kpek demektir. Ural-Altay dil btn ierisindeki Kut kk ile balantldr.

S a y f a | 205
KUYA : Gne Tanr. [ TKA: Quya ]

Edeer: KOYA, KUYO
Baz boylarda Gne eril olarak alglanmtr. Gm (ak) yeleli atn her gn doudan batya srer.
Anlam: (Kuy/Koy). Gne demektir. Gn-Kn-Kun-Kuy dnm grlr. Kuyum (mcevher, parlak
ve deerli ta) szc ile ayn kkten gelir.
KUYU: Su ukuru. [ TKA: Quyu ]

Edeer: 1. GUYU, KOYO, KOYI, GUYI 2. KUDUK, KUDIK
inden su kartlan doal vey yapay, derin ukurlardr. Kuyular baka lemlere alan kaplar olarak
kabul edilir. Gizemli yerlerdir. Su kartld iin de sayg duyulur. Baz masallarda Altn Kuyudan
bahsedilir ve kuyularn derinlii 40 kula olarak sylenir.
Anlam: (Koy/Kuy/Guy). Kelime kk derinlik, glgelik, soukluk gibi mnlar ierir. Kuytu kelimesi ile
ayn kkten gelir. Ayrca Koyu kelimesi ile de alkaldr.
KUYU YES: Kuyunun Koruyucu Ruhu. [ TKA: Quyu ysi ]

Her kuyu iin farkl bir ye vardr. Kuyular baka lemlere alan kaplar olarak kabul edilir.
KUZ HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Quz Xan ]

Edeer: KZ KAN, GUZ HAN
Kuzdada yaayan bir hkan. Bu daa varmak isteyenler souktan ve rzgardan dolay ulaamazlar.
Anlam: (Kuz). Souk, kuytu, karanlk demektir. Kuzey/Kuzay kelimesiyle ayn kkten gelir.
KUZAR HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Quzar Xan ]

Edeer: 1. KOZAR HAN 2. KAZAR HAN, HAZAR HAN, HEZER HAN
Hazar boyunun kurucusu ve Azerilerin soy atas. Azeri adnn Hazar/Hazar szcnden geldii
dnlmektedir. O blgede byk bir devlet kurarak Hazar Gl'ne de adn veren ve dinsel
hogrnn simgesi hline gelen Hazarlarn ad zaman iinde dnme urayarak Hazarbay ulus
ad, Hazarbaycan ise lke ad hline gelmitir. Bataki H harfi syleyi kolaylna uygun olarak
dmtr.
Anlam: (Koz/Kuz/Guz/Gz). Gne grmeyen yerde (glgede, soukta) yaayan demektir.
KBEY: Doum Tanras. [ TKA: Kby ]

Edeer: KUBAY, KIBAY, KIPAY, KUPAY
Diiliin simgeselletii, doumla pek ok adan ilgili olduu dnlen tanradr. ocuklarn ve
kadnlarn koruyucusudur. Yeryznde saf ve temiz olan eyleri korur. Bzen temizlik tanras olarak
da grlr. Doum yapan kadnlara yardmc olur, ocua ruh verir. Gkten inerek doum yapan
kadnn yannda durur, onun arlarn hafifletir. Fakat kadn onu gremez. St Glnden yanndaki
tulumlarla getirdii st doacak ocuun azna damlatr. Bylece daha fazla st isteyen ocuk
annesinin karnndan darya kmak ister. ocuk doduktan gn sonra gider. Kknden Bengisu
(Yaam Suyu) akan kutlu aa Ulukaynn (Yaam Aacnn) iinde yaar. Kbey Anann ayaklar ile
bacaklar aa kkn andrr ve gsnden saaltc zellii olan bir st verir. (Bu aslnda onun
Yaam Aacyla zde olarak grlmesinin ve verdii stn de Bengisu ile edeer tutulmasnn bir
sonucudur.) Yaam Aac ve Kbey, her ikisi de k saarlar. Yar beline kadar plak, uzun sal, orta
yal bir grnmndedir. Bedeni hafif zayfadr. Ciddi bakldr. Tatarlarda insanlar vnmeye
tevik eden Kupay adnda bir ruh vardr.

S a y f a | 206
Anlam: (Kub/Kb/Kp). Trke, Moolca ve Tunguzcada Kb/Kub/Kuv/Kv kk ikinlik ve kabarklk

belirtir. Temizlik anlamn ierir. Kp (byk mlek) ise topraktan olmas tibariyle ana rahmini
simgeler. Kubamak kelimesi yardmlamak anlamna gelir. Trkede ve Tunguzcada Kb (Tatarcada
Kye, Krgzcada Kb, Trkmencede Gbe) kk vurmak mnsn ihtiv eder ki, doacak ocuun
tekmeleriyle alkal olabilir. Ayn kkten geldii Kpe szcn (kadn ss) artrr. Eski Trke
Kuva/Kuba ve Moolca Gova/Guva szckleri gzellik ve aydnlk mns da tar. Eski Altay, Mool
ve Tunguz dillerinde K/Kb/H/Hb/Hv kk bilgelik ve n gibi mnlar da ierisinde barndrr.
Tatarcada Kbey fiili oaltmak mns tar.
KDEGEN: Koruyucu Ruh. [ TKA: Kdegen ]

Yakutlarda koruyucu ruh (ye) iin anlamnda kullanlan bir szcktr.
Anlam: (Gd/Kd). Ynetmek, ship olmak mns ierir. Gtmek fiili ve Gd, Gdlemek
kelimeleriyle alkaldr. Gder/Kder (Gden/Kden) szckleri oban demektir.
K: iir. [ TKA: K ]
Edeer: K, KY
Uyakl ve dizi hlindeki cmlelerden oluan sz ve ifdeler. Halk ozanlar tarafndan ezgiyle sylenen
Kouk/Gou (halk iiri) ad verilen biimi ile Koma olarak bilinen tr yaygndr. Goa (mni), Tuyu
(rubi), Tapu (ilhi) gibi iir trleri halk edebiyat ierisinde yer alr.
Anlam: (Kk/Kk/K/K). Asl olmay ifde eder, szn asldr. Kk ve Gk kelimeleri ile etimolojik
kkeni ayndr. Yine ayn kkten treyen Kk szc ise msra demektir.
KLDRG: Gldr Cini. [ TKA: Kldrgi ]

Edeer: KULTARKA, KULTARKA
Ormanlar ve llerde yaadklarna inanlr. Bu varlklar ok byk gsleri olan kzlardr. zellikle
yalnz gezen insanlarn yollarn keserler yakalaynca da onlar gldrecek davranlar sergilerler ve
kimi zaman da gdklarlar. Bzen bu kzlarn cinsel ierii bulunan davranlar sergiledikleri de anlatlr.
nk gdklama ve kahkaha ile cinsellik arasnda dima bir ilgi bulunduu dnlr. Yalnzken
srekli kendi kendine glen insanlarn halk arasnda deli olarak nitelenmesinin vey o kiilerin
uyarlmasnn kkeninde de yine bu davran biiminin ruhsal varlklara balanmas ile alkas vardr.
Anlam: (Kl/Gl). Gldren varlk demektir. Glmek ve Gldrmek anlamlar tar. Kullanmak fiili ile
de uzak bir anlam balants ierir. Gldrp kaan/karan gibi bir mn da dikkate alnabilir.
KMBET: Trbe. [ TKA: Kmbet ]

Edeer: 1. GMBET 2. KNBET, KNBET 3. GMBEZ
Kutsal mezar. erisinde ulu ve kutlu kabul edilen kiilerin gml olduu dikkat ekici yap. Kendine
zg standart bir mmrsi olan, oda eklindeki ant-mezar. ounlukla devlet adamlar vey din
bilginleri iin in edilen, genelde silindirik tabanl ve st ksmlar konik yaplardr. Kmbet ziyretleri
halk arasnda sk sk yaplmakta ve buralar kutsal saylan yerler olarak grlmektedir. Pek ok yrede
buralarn hastalklara if bulunan Ocak nitelii tadna inanlr. rnein; Dabaz (bilimsel adyla
rtiker) hastalndan len yerel bir yneticinin kmbeti zamanla Dabaz Oca hline gelmitir.
slmiyette yasaklanm olmasna karn bu gibi kmbetlerin etrfnda yedi vey dokuz kere
dndkten sonra if iin du eden, hatt topran alarak vcduna sren vey diline dediren
insanlara sklkla rastlanmaktadr. Halk inanlarna gre buralarda yatan kiilerden kaynaklanan baz
doast olaylar vardr. Bunlarn en sk bilineni bu erenlerin baz kiilerin rylarna girmesidir.

S a y f a | 207
Anlam: (Km/Km/Gm) ve (Gn/Kn/Kn). ine l gmlen yap demektir. Yma yap mns ise
ok eski alarda mmr bir nitelik olmakszn talarn st ste ylarak oluturmasyla ilgilidir.
Gmmek/Kmmek fiilinden tremitir. Kme szc ile ayn kkten gelir. Km kelimesi Anadoluda
bir araya getirilmi vey ylm eyleri ifde eder. Km ise, yeraltnda saklanan gml olan eyler
iin kullanlr. Farsa Gunbad/Gnbed (kubbe) kelimesi ile de ilikilendirilir.
KMBET YES: Kmbetin Koruyucu Ruhu / Melei. [ TKA: Kmbet ysi ]

Kmbetteki mezar rahatsz edenlerin vey saygszlk yapanlarn bana felketler getirdiine inanlr.
Bu ye aslnda orada yatan kiinin ruhundan farkl bir varlktr. Ancak ou zaman bu varlk unutularak,
bu zellikler lnn ruhuna atfedilir. Gnmzde baz yrelerde bu tr mezarlar hatt kalntlar
belediyeler tarafndan eitli bahanelerle yklmak istendiinde kepe ve dozerlerin azlarnn
krld, eildii anlatlr. Belediye bakanlarnn rylarna girerek ehri dmdz edeceini, altn
stne getireceini syleyen evliylar nedeniyle ykmndan vazgeilen Kmbetlerin var olduu dilden
dile aktarlr. stelik byle bir ykm teebbs ou zaman gerekte yoktur bile. Ancak insanlar bu
gibi olaylar zerine belediye bakanlarnn korkarak bu yaplarn onarlmas emri verdiini itenlikle
inanarak anlatrlar.
KMR: Kmr Tanrs. [ TKA: Kmr ]

Edeer: KMR, KMR, KMR
Kapkara bir grnm vardr. Erlik Hann oludur. Gmlei kara dumandandr. Yeraltnda yaar. Kt
ruhlarn ve eytanlarn ba ve yneticisi olarak grlr.
Anlam: (Km/Km/Gm/Gm). Kara vey yanm demektir. Kmr oluumunun doal koullarda
yeraltnda gereklemesi ile ad arasndaki balant ilgi ekicidir. Gmmek fiili ile de alkaldr.
KPEGREN: Cad. [ TKA: Kpegiren ]

Evler ykan, bozgunculuk yapan sonra da kpe girip saklanan ve ekil deitirebilen bir kadndr.
Azerbaycan masal karakterlerinin en kt olanlarndan biridir. Bir an iin gzeller gzeli de olabilir,
gerek irkin grnmne de brnebilir; gkyzne de kabilir, yere de inebilir.
KRMEZ HAN: Ruhlar Tanrs. [ TKA: Krmez Xan ]

Edeer: 1. KRMZ HAN 2. KRMEN HAN
Yeraltndaki ruhlarn (Krmslerin) nderidir.
Anlam: (Gr/Kr). Grmeyen demektir. Grmezlik ayn zamanda grnmezlik demektir. Maniheizm
sonras Hrmz adl ruhlar tanrs ile balantl olarak grlmtr.

S a y f a | 208
-L-
[ TKA: Lak-Rak-Zak ]
LAK-RAK-ZAK: Efsne lkeleri.
Edeer: ILAK-IRAK-IZAK
efsne lkesi. Bu lkelerin kendi adlar ile anlan hkanlar vardr: Lak Han, Rak Han ve Zak Han.
Ouz Han bu lkelere seferler dzenleyerek fethetmitir. Mool mparatorluklarnda seyahat eden
Avrupal gezgin Rubruka gre Bakurtlara komu olan Ilac adl bir kavim bulunur. Marko Poloda
Lac lkesinin son derece karanlk bir duyar olduundan bahseder, ancak buralara dir bilgileri
bakalarndan duyarak edinmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Ouz Destanlarnn baz versiyonlarnda
ise bu lke Ulak olarak anlr. Slavca Valah/Vlah szc ile ilikilendirerek burann Avrupada bir
blge (Eflak) olduunu ne srenlerde bulunur. Rak/Irak ise dorudan gnmzdeki Irak
topraklarn akla getirir ancak bu hususta bu kadar kestirme bir sonuca varmak doru deildir. Bir
Arap lkesi olan Irakn ad Arapa ky, kenar ve suyu bol, bereketli gibi mnlarla ilikilendirilir. Izak
kelimesi de genellikle Fars mitolojisindeki Zahhak/Zahak adl kiiyle alkal grlr. Bu iddialara
karn kelime kklerine bakldnda Irak ve Izak szcklerinin Trke uzaklk bildirdii grlr.
Ulak/Ilak ise balamak, birletirmek mnlar ierir ve yine uzak bir yere haber gtrmek anlam
vardr. Dolaysyla bu kavramlar ok uzak diyarlar tanmlamak iin kullanlan mitolojik ve dsel
lkeler olarak dnlmelidir.
LAYLAY: Ninni. [ TKA: Laylay ]

Edeer: LEYLEY
ocuklar uyuturken sylenen masals ark. Basit ezgilerle herkes tarafndan rahatlkla okunabilir. Bir
Azeri ninnisi yle balar:
Laylay dedim ucadan (Laylay dedim yceden)
Sesim hd bacadan (Sesim kt bacadan)
LOKMAN: Hz. Lokman. [ TKA: Lokman ]

Edeer: LUKMAN
Tplarn (hekimlerin, eczaclarn) Piri olarak anlr. Tm Ortadou kltrlerinde tannan kutlu bir
kiidir. lmszlk ksirini bulduu ancak onu (vey ieriine dir bilgiyi) kaybettii sylenir. Bu olay
deiik kaynaklarda farkl ekillerde anlatlr. Bir efsneye gre iinde iksir bulunan ieyi bir kprden
geerken drmtr. Bir baka rivyette ise eline yazd ierik yamurda silinmitir. Kimilerine
gre ise bu iksir Allah'n (c.c.) emriyle Cebril tarafndan yok edilmitir. Peygamber olduuna dir
kesin bir bilgi yoktur.
LOSON: Su Tanrs. [ TKA: Loson ]

Sular ve su kaynaklarn ynetir, temizliklerini salar. Lus adl su ruhlar kendisine baldr.

S a y f a | 209
LOVUN: Yeralt Tanrs. [ TKA: Lowun ]

Yeraltnn yneticiliini yapar. Yeryzne kt ruhlar gnderir.
LUR: Yaratc Ku. [ TKA: Lur ]

Edeer: LURA, LUVR
Macarca: BUVAR
Efsnev yaban rdei. Sulara dalarak amur karm ve o bylece yeryz meydana gelmitir. Yakut
Trkleri'nin yaradl efsnesinde Tanr bir Kgn (yaban rdei) ile Kutan (balkl kuu) arr,
denizden toprak karmalarn ister. Yaban rdei aznda amurla birlikte geri dner ama balkl
hibir ey getirmez. Bunun zerine Tanr ona kzar ve denizde kalmasn, yeryzne dnmemesini
syler. Yaban rdeinin getirdii amurla da Dnyy yaratr. Altay Yaradl Destannda u cmlelere
rastlanr: Kayra Han'la birlikte sonsuz suyun semasnda iki siyah kaz gibi rahata umaya
koyuldular. Macar sylencelerindeki Buvar adl dalg rdeinin Altay kkenli Nivih halknn yaratl
efsnelerindeki, Luvr adl yaratc gc simgeleyen rdekle olan isimli benzerlii yine son derece ilgi
ekicidir. Nivih halknn mitolojisine gre umaktan can sklnca suyun altndan bal kararak
Dnynn oluumuna neden olmutur ve bu efsne Trk mitolojisinin yaradl yklerine paraleledir.
Nivihler Trklere komu bir kavimdir ve hatt Kazak ve Krgzlara gre akraba bir halktr. Luvr
rdeinin yks Cengiz Aytmatovun Deniz Kysnda Koan Ala Kpek adl yksnde de yer alr.
Luvr sularn zerine kondu, gsnden yolduu tylerle bir yuva yapt kendisine.
Dnyda toprak, ite bu yzmekte olan yuvadan olutu.
(Cengiz Aytmatov, Deniz Kysda Koan Ala Kpek)

S a y f a | 210
-M-
MAL YES: Hayvan yesi. [ TKA: Mal ysi ]

Eanlam: SIIR YES, SIYIR YES
Moolca: MAL EZEN
Atlarn ve srlarn koruyucu ruhudur. Trkler ahr hayvanlarn genelde drt tr esas alarak
snflandrrlar; atlar, inekler, koyunlar ve develer. Bu trler farkl blgelerde doal koullara uyumlar
ve beslenme kolaylklar ltnde dierlerine gre daha fazla yetitirilirler. Mal kavram ise aslnda
bu gruplarn tamamn kapsar. Ancak kimi yrelerde yalnzca bykba hayvanlar (at ve inek) vey srf
inekler iin kullanlr. Mal yesinin hayvanlarla birlikte otlaa gittii ve geri dnd, oban balarnda
yokken onlara gz kulak olduu ve dalmalarn engelledii, onlar bir arada tuttuu sylenir.
Anlam: (Mal). Moolca kkenli bir kelime olup, bykba hayvan demektir. Arapa ey, rn
anlamna gelen Mal szc ile hibir ilgisi yoktur. Fakat her iki szck de ayn zamanda ticari emtia
olma nitelii tad iin anlamlar birbiri ile elimez.
Balantl Varlklar
1. DAVAR (TAVAR) YES: Koyun srlerinin koruyucu ruhu. (Koyun oban: Tavartma)
2. SIIR (SIYIR) YES: nek srlerinin koruyucu ruhu. (Sr oban: Srtma)
3. AT (YUNT) YES: At srlerinin koruyucu ruhu. (At oban: Yuntma)
4. DEVE (TEVE) YES: Develerin koruyucu ruhu.
MALAHAY: Cez Tanrs. [ TKA: Malaxay ]

Edeer: 1. MALAKAY 2. MANKALAY, MANGALAY
Sulu insanlarn cezlarn verir. Yeraltnda yaar.
Anlam: (Mal/Bal). Aln, nyz demektir. Moolcada svari, atl, balk, kalpak, rtmek gibi anlamlar
da vardr.
MAMUT: Fillerin Atas. [ TKA: Mamut ]

Edeer: MAMUT, MAMMUT, MAMMOT, MAMONT
Fillerin atas olan nesli tkenmi iri bir hayvan. Gnmzdeki fillerden ile be kat daha byktr.
Sylenceye gre Erlik Han bu hayvanlara kzarak cezlandrm ve yeraltna ekmitir. Sibirya'da
Dolganlar ve Yakutlar gibi baz Trk halklar bu hayvanlarn yeralt leminde Erlik Han'a hizmetilik
ettiklerini anlatrlar. Eer kaarak yeryzne kmaya alrlarsa derhal donarak lrler. Sibirya
yerlileri donmu olarak bulduklar bu dev hayvanlarn dileri ile adrlarn sslemi, postlarn giysi
yapmak iin kullanm ve hatt anlatlanlara gre bzen buzunu zp etini yemilerdir. Dolganlarda
Mamut dilerinden yaplm eylar ve ssler bulunmaktadr.

S a y f a | 211
Aklama: Mamut fosilleri ilk kez Yakutya blgesinde bulunmu ve ne ad verilecei dnlrken
blgede yaayan Yakutlar (Sahalar), bilim adamlarna ok alkn bir biimde bunlarn adnn Mamut
olduunu sylemilerdir. Bylece kelime bilim literatrne Yakutadan gemitir. Bir baka gre
gre yine Sibirya blgesinde yaayan bir halk olan Nenetslerin dilinden gelmedir. Kesin olan ey, o
blgedeki komu kavimler arasnda bilinen ortak bir terim olduudur. Yakutada, Dolgancada ve
Nenetsede kullanlan bir kelimedir. Szcn kaydedilmi en eski biimi arasnda Avrupadaki
kaytlarda Maymanto ve eski Rusadaki Mamant kelimeleri yer alr. Ural-Altay dillerindeki May/Bay
kk ile balantl olma ihtimali vardr. Hant-Mans dillerindeki Ma kkyle ve Fince toprak ve
yeryz mnsna gelen Ma/Maa szcyle balantl olarak yaplan aklamalar da mevcuttur.
Eski Vogulcadaki Memont (topran boynuzu) kelimesi ise son derece dikkat ekicidir.
MANAS: Sylencesel Hkan. [ TKA: Manas ]

Krgz sylence kahraman. Krgzlarn bir ulus hline gelmelerinde byk bir etkisi olmutur. Hatt
adn tayan destann kendisi bile Krgzlar bir araya getiren ortak bilin alayan bir etkendir.
Babasnn ad akp (Cakp/Yakp/Yakup)dr. Destana gre Manas anasnn karnnda on ay kalmtr.
Anadoluda karsndakinin kendisini stn grmesini eletiren; Sen on aylk msn? sorusu ile bu
motif ilgin bir benzerlie shiptir. Doarken elinde bir kan phts tutmaktadr. Pek ok Trk sylence
kahraman gibi o da bir gnde bir yana gelir. Alt yandayken gremeye balar. Yedi gnde yedi
yana ular. lerleyen yllarda byk bir sava olur. Ayrca ldkten sonra tekrar dirilii anlatlr.
Yannda krk yiidi vardr ve bunlarn da kendi aralarnda bir hiyerari bulunur. Manasn atnn ad
Ak-Kula ve zrhnn ad ise Ak-Kb olarak geer. O yzden yle denir: Ak-Kulaya at erimez /
Ak-Kbye ok ilemez. Manasn kars Kankay Hanmn da sava Krk-Kz vardr. Manas,
Dnynn en uzun destanlarndan biridir (kimi grlere gre en uzundur) ve aslnda blmden
oluur: Manas, Semetey ve Seytek. Yni Manasn olu olan Semetey ile Semeteyin olu (Manasn
torunu) Seytekin servenleri de ykye dhildir. Birinci blmde birlik fikri vurgulanr, ikinci blmde
kavga ve anlamazlklar ele alnr, nc blmde ise karmaa ve dalmaya neden olanlarn
cezlandrlmalar anlatlr. Manas ad verilen destan okuyucular tarafndan ezberlenir ve
nesilden nesile aktarlr. Krgz destanc Sayakbay Karalayev gelmi gemi en iyi Manas kabul edilir.
Manaslarn Krgzlarda ulusal bilincin olumasnda nemli katklar bulunduu ifade edilir. Cengiz
Aytmatovun Yldrm Sesli Manas adl bir yks bulunur. ykde Manas Destannn insanlar
nasl bir araya getirdii anlatlr.
Anlam: (Ban/Man). Heybetli, grkemli, byk demektir. Ayrca bu szck huy, mza, karakter
anlamlarna gelir. Dolaysyla salam karakteri ifde eder. Ural-Altay kkenli Manu szc at vey
aygr demektir. Eski Altaycada renmek, cevap vermek anlamlar da kkn iinde mevcuttur. Kk
dev, ejderha, canavar mnlar ile de balantldr.
Aklama: Trke Man kk ve evre diller ile ilikisi netlemi deildir. Macar sylencelerinde
Mannorot/Manorot/Manrot szc bir devin addr. Onun soyu ile ilikilendirilen Manumorout
(Manmarot/Manomarut) adl efsnev bir kii vardr. (Atasnn ad ise kaytlarda Morot/Morut veya
Morout/Morout olarak geer.) Ayrca Azerbaycan trihinde Manlar/Manglar/Maglar adyla
bilinen bir kavmin varl da bilinmektedir.
MANGADAY: okbal Ejder. [ TKA: Magaday ]

okbal bir ejderhadr. lmesi iin tm balarnn kesilmesi gerekir. Moolcada canavar anlamna
gelen Mangas ile etimolojik olarak balantldr.

S a y f a | 212
MANGUS: Canavar. [ TKA: Magus ]

Edeer: 1. MANKUS, MANGIS, MONGUS, MONGIS 2. MOGUS, MOUS, MOUZ
Moolca: MONGAS, MANGAS
Dev, ejderha, hortlak, vah yaratk gibi anlamlarn tamamn kapsar. nana gre Dnynn sonunda
yaarlar ve ok iri csselidirler. ou zaman siyah ve sar renkli olan bu canavarlar farkl sfatlarla
anlrlar. Amrga Mongus korkun bir devdir. Erlik tarafndan yaratlm olan Andalma Mongus ise
denizden dilini kararak insanlar yakalayp yutar. Mool mitolojisinde Karamangs adl bir ejderha
bulunur. Buryat sylencelerindeki Mangaday (Mangata) ise ok bal ejderhadr. Bu canavar Tunguz
ve Manu dillerinde de benzer adlarla yer alr. Etrsklerde Mantus adl eytn bir varlk bulunur.
Anlam: (Man/Ban) ve (Mo/Bo). Boaz szc ve Bomak, Boazlamak fiilleriyle balantl olabilir.
Ayrca Man kk Ural-Altay dil birliinde heybetlilik, byklk, ihtiam, irilik ifde eder ve dev,
ejderha, canavar mnlar ile ilikilidir. randaki ateperest bycler olan Magular (Mecsiler) ile
ilikilendiren grler vardr. Fakat aradaki sesbilimsel ve kavramsal balant yeterli deildir.
MANKURT: Bilinsiz Kle. [ TKA: Maqurt]

Trk, Altay ve Krgz efsnelerinde bahsedilen bir kavramdr. Genel bir tbirle Bilinsiz Kle
demektir. Mankurt hline getirilmek istenen kiinin ba kaznr, slak deve derisi sarlr ve bylece
elleri kollar bal olarak gne altnda braklr. Deve derisi kuruduka gerilir ve ba mengene gibi
skar. Bunun sonuncunda insana inanlmaz aclar vererek akln yitirmesine neden olur. Ters ynde
uzamaya balayan salar onun byk aclar ekmesine sebebiyet verir. Bylece bir mddet sonra
hfzasn yitirir, dnemez hle gelir. Hatt anne-babasn bile tanmaz. Efendisi ne sylerse itat
eder. Her isteneni sorgulamadan yerine getiren bilinsiz bir kleye dnr. nl yazar Cengiz
Aytmatov'un 1980 ylnda yazd Gn Olur Asra Bedel adl eserinde, Krgz destanlarndan
yararlanarak yeniden iledii bir kiiliktir. Anlatlan ykde Mankurt nihyet kendi annesini ldrr.
Kitabn ardndan tm Dny literatrnde ilgi gren bu kavram siyasi sistemler ierisinde z benliini
yitirerek kendisini kimliksizletiren kukla hline gelmi zavall insan tipini simgeler. O gemiiyle
balarn koparm, hfzasz kalmtr, akln bakalarnn insafna terketmitir. Yni dncesi, anlay
ve hatt vicdn artk zgr deildir. Dolaysyla bir anlamda yaayan bir lye dnmtr.
Anlam: (Bun/Ban/Man). Trke Bun szc akl yoksunluunu ifde eder. Moolca Munu/Mung
(Trke Bunu/Bung) kk akln yitirmek anlamn ierir. Moalca Munah ve Trke Bunak szckleri
yallk nedeniyle ussal yetileri zayflam hatt yok olmu olan kiileri anlatr. Evenkede Mongnon
eklinde ayn anlama gelen bir szck vardr. Bu durum Trkede Bunamak fiili ile de izah edilir. Eski
Altaycada Manu, Tunguz ve Manu dillerinde Mana szc us yitimini ve kullanlmaz hle gelmesini
belirtir. Mankurt szc Trkedeki Mankafa tbiri ile ayn kkten gelir ve benzer anlamlar tar.
Moolca Mangurah fiili akln yitirmeyi, dnme yeteneklerinin yok olmasn ifde eder.
MANO: Masal Cini. [ TKA: Mano]

Macar kltrnde yer alan ve uzun kulaklar olan irkin soyut bir varlktr.
MARKUT: Efsnev Ku. [ TKA: Markut]

Edeer: MERKT
Altay ve Mool mitolojisindeki efsnev kartaldr. amanlar korur ve ge yaptklar yolculukta
yardmc olarak ruhlarna klavuzluk eder. Gleri tkenince srtnda yeryzne indirir. Anadolu'da
yrk boylar arasnda da rastlanan bir motiftir. Altaylardaki amanlarn dualarnda bu efsnev kua
yle seslenildii kaydedilmitir: Sol kanad Ay rter / Sa kanad Gnei / Ey dokuz kartaln anas!

S a y f a | 213
MATIR: Cesret Tanrs. [ TKA: Matr ]

Edeer: MATUR, PATIR, PATUR, BATUR
Korkusuz bir sava tanrsdr. Erlik Hann oludur. Ta bilekli olarak betimlenir.
Anlam: (Bat/Mat). Korkusuz, kahraman anlamlarna gelir. Batrmak fiili ile balantldr.
MAY ANA: Varlk Tanras. [ TKA: May Ana ]

Edeer: PAY ANA, BAY ANA
nsanlarn koruyucusu, kollaycs ve gzeticisidir. Gn nc katnda oturur. Krk bal bir kadndr.
Kimi yerlerde gm sal sar bir kadn olarak betimlenir. Evini havada kurar ve ocuklarn orada
dourur. Yay ve oku ile kt ruhlar ocuklardan uzak tutarak onlar korur. Bayanay ile ayn kiilik
olduu ne srlr. Anadolunun eski halklarnn inanlarnda Ma adl sava bir kiilie sahip bir
Ana tanra bulunur. Smerlerde ise toprak tanras olarak grnr.
Anlam: (May/Bay). Varlk, zenginlik, ululuk, bilgelik, ynetmek anlamlarn ierir. Baymak fiili,
bymek ve gelimek anlamna da gelir.
Aklama: May/Bay/Pay (ve dolaysyla Ba/Bag/Mag/Ma) kavram ve kk Trk inan sisteminde

mitolojik varlklarn adlarnda kutsallk ieriini bildiren bir anlay ifde eder. rnein eski Trk
inancna gre lgen ve onun oullar gibi, en ulu saylan tanrsal varlklarn ve en gl amanlarn
adlaryla birlikte yer alr. Bay Terek (Bay Kayn) ad verilen hayat aacnn adnda da kullanlr.
Bayram szc ve benzeri bir anlam tayan Bay-Gn yine bu kavramla alkaldr. Moolcada
Bayan, Boyan, Buyan ve Poyan gibi kii adlarnn ierisinde, Trkede ise Bayar, Bayk, Bayr,
Bayar, Baykal, Baysal gibi szcklerin ieriinde korunmutur. Bay/Pay/May kk anlam tibariyle
efsun, by, du kurban, len, bayram ve benzeri anlaylarla ballk ierir. Anadolu Trkesinde
Ba szc efsuncu, byc anlamnda kullanlr. Altaylarda, Baylu sz dokunulmaz, kutsal ve
yasak anlamna gelir. Slav dillerine bu kkten geen baz kelimeler vardr. rnein Srpa-Hrvata'da
kullanlan Bayati (bylemek, efsunlamak, fala bakmak) szc gibi...
MAY ATA: Varlk Tanrs. [ TKA: May Ata ]

Edeer: PAY ATA, BAY ATA
nsanlarn koruyucusu, kollaycs ve gzeticisidir. Gn nc katnda oturur. Tunguzlarda
Mayn/Mayin ad verilen bir ruhlar tanrs vardr ve evreni yarattna inanlr. Bu Tunguz tanrs yeni
doan bebeklere ruh verir. Budizmin etkisiyle Maitreya adl tanr ile zdelemitir. (Maitreya, Hint
kltrnde, gelecekte var olacak bir Tanry ifade eder.)
Anlam: (May/Bay/Pay). Varlk, zenginlik, ululuk anlamlarn ierir. Moolcada May ayn zamanda
enlik Atei anlamna da gelir. Avrupa dillerinde May/Mai olarak bilinen Mays aynn adyla da
ilgili grnmektedir ve Latince kkenli bu szck byklk mns ierir.
MAYGIL: Su Tanras. [ TKA: Maygl ]

Yeryzndeki sulardan ve su kaynaklarndan, su havzalarndan sorumludur.
Anlam: (May/Bay). Varlk, zenginlik, ululuk, bilgelik, ynetmek anlamlarn ierir. Varklkl olan
demektir. Arapa kkenli Mi (sv) kelimesi ile benzerlii ve balants tamamen tesdf olup
etimolojik bir alkas yoktur.
MAYILGAN: Cennet Tanras. [ TKA: Maylgan ]

Mool inancna gre cennetten sorumludur ve oradaki canllara her tr imkan salar.

S a y f a | 214
MEK: Zombi. [ TKA: Mik ]

Edeer: MESK, MESEK
Anadolu halk inancnda mezardan kan l demektir. lp tekrar dirilen varlktr. nana gre
yaarken ktlk edenlerin lnce Meike dneceine inanlr. Daha gmld gece mezarndan
kalkar. Meik szc ayn zamanda tokmak, sopa, uzun sakal, zift gibi anlamlar da ierir ve bu
varln zellikleriyle de balantldr. Olumsuz mnlar bulunan bu kelime kimi zaman hakaret
amacyla (Meik gelin, Meik kaynana, Meik adam gibi) vey kimi zamanda beddu yada korkutma
amal olarak (Seni Meik yesin, nne Meik ksn gibi) kullanlr.
Anlam: (Mi/Me/Mes/Be/Bi). Moolcada Me, eski Trkede ise Biin/Piin szckleri maymun
mns tar. Trklerde masal ve sylencelerde maymuna benzer varlklara rastland dikkate
alndnda bu anlam ile balants netleecektir. Tatarcada Mee vey Pesi, Bakurtada Besey,
Bonakada (Srpa ve Hrvatada) Maka, Macarcada Macska, Kazakada Msk, Moolcada
Muus, Uygurcada ve zbekede Muuk, Anadolu Trkesinde Pisik vey Azericede Piik,
Buryatada Mis szckleri kedi mns tar. Kediler kimi efsnelerde tpk kurtadamlar gibi ekil
deitirilerek klna girilen varlklar arasnda grnr. rnein; Kedi Kadn motifi bu anlayla
ilgilidir. Szck Bimek (kesmek) fiili ile de alkaldr. Moolca Mes kelimesi ise silah demektir. Bu
balamda ruhsal vey pene, di gibi silahlar olan yada tehlikeli bir varl iaret eder.
MEKEY: Vampir. [ TKA: Mekey ]

Edeer: MEEKEY, MESKEY
nsanlarn kann emer, ilerinde byr. lm saan kambur bir yal kadn (vey bzen yal bir
erkek) eklinde dnlr. Taun (veb) hastal tadna inanlr. Anadolu ve baz dier Trk
topluluklarnn halk inannda, bat dillerindeki karl ile birebir rten bir anlamla Vampir
demektir. Baz ynleri btnyle Trk kltrne zg olsa da Bat toplumlarnn inanlarna ok
benzeyen zellikleri de mevcuttur. rnein tpk Nosferatuda olduu gibi, Taun (yni veb)
hastal yayar. Kavramn gnmz Trkesine Bikey olarak uyarlanmas mmkndr.
MEHMED: Hz. Muhammed. [ TKA: Mehmed ]

slam Dininin kurucusu olan son peygamber. Hz. Muhammed kutlu bir maarada dnceye dalm
ve kendisine gelen melek (Cebril) ona Tanrnn Oku! emrini iletmitir. Bundan sonra peygamber
olarak insanlk trihinin seyrini deitirmitir. Kendisine Mslmanlarn kutsal kitab Kuran- Kerim
vahyedilmitir. Bilime ve akla verdii byk nem zellikle ykseli dnemlerinde slam
medeniyetinin ekirdeini oluturmutur. Trke Mehmed ve Azerice Mehemmed isimleri
Muhammed adnn Trkelemi biimleridir. Mehmedik szc ise Trk askerleri iin
kullanlan simgesel ve ortak bir tanmlamadr.
Allah vard, onunla birlikte baka hibir ey yoktu.

(Hz. Muhammed, Hadis-i erif)
Anlam: Muhammed ismi Arapa Hamd kknden gelir. vlen, vlm demektir. Mehmed ad
Azeri Trkesindeki Mehemmed/Mehemed okunularndan sonra Trke olarak ald en yaln
biimidir. Kelime ierisindeki sessiz harfler yitirilmedii iin Arapa ekim kurallarna gre de isim
kk olduu gibi durmakta ve aslnda gerek anlamn korumaya da devam etmektedir. Fakat szck
o kadar Trkelemitir ki, Mehmed biimiyle bu konuda nbilgiye ship olmakszn baka bir
kltrde hibir biimde Muhammed isminin kastedildiinin anlalmas mmkn deildir. Bu ad
yalnzca Trklere zgdr.

S a y f a | 215
MENERK: aman Hastal. [ TKA: Menerik ]

Bir kii bu hastala yakalannca azndan kan gelir ve bylece aman olur. amanla doutan gelen
bir yetenei olan kiilerde grlen ve cokuya (vecde, transa) erimesini salayan sinirsel hastala
denir. Altaylarda amanlk, soydan gelen (kaltsal) bir zellik olarak grlr ve zellikle ocukluk
anda saraya benzer nbetlerle ortaya ktna inanlr. Menerie tutulan aday nce byk bir
yorgunluk hisseder; gvdesi kaslp titrer, bedeni hissizleir, gs daralr, tuhaf sesler kararak alar,
gzleri dner. Sonra niden srayarak ayaa kalkar ve deli gibi dnmeye balar. Nihyet azndan
kpkler saarak yere ylr. Bu durum birka gn hatt birka hafta srer. Yakutlarda aman olacak
kii ormanlara kaar, kendisini atee vey suya atmak ister. Sonunda davulunu alp almaya
baladnda dinginleerek kendine gelir. Kendisine bu grev verildii halde aman olmak istemeyen
kimselerin ya delirdii ya da gen yata ld sylenir. amanl brakan kiilerde bu hastaln
yeniden balad pek ok def kaydedilmitir.
MENG: Mani. [ TKA: Meg ]

Manicilik (Maniheizm) dininin kurucusu. Gerek adnn bilinmedii ve bu kelimenin aslnda bir unvan
olduu sylenir. Nakkalk (ressamlk, minyatr izerlii) yapt bilinmektedir ve retisini yaymak
iin yazd kitaplar resimlerle ve minyatrlerle sslemitir. Rivyete gre ahn taht odasn
sslemesi, minyatrler izmesi istenmitir. Bu odada, nakkalarn yeteneini lmeye yarayan bir
emeli havuz resmi bulunurdu. Bu resim o kadar gereki olarak izilmiti ki ieri giren nakkalar
emeden su imek iin ya kafalarn duvara vururlar yada ellerindeki testileri arparak krarlard. Kimi
rivyetler bu resmin Mani tarafndan izildiini, kimileri ise grd emenin gerek olmadn
derhal anlayarak havuzun ierisine yedi renkli bir balk resmettiini aktarrlar. Bal o kadar uygun
alarla ve odaya giren k dengesini hesaba katarak ki izer ki, grenler hareket ettiini sanrlar. Su
ile arnmaya byk nem vermi olan Maninin idam edilerek ldrld yada armha gerildii vey
idamn beklerken hapishnede ld sylenir. Mlattan sonra nc yzylda Pers (ran)
mparatorluu iinde onun tarafndan kurulan Maniheizm en parlak dnemini sekizinci ve dokuzuncu
yzylda yaamtr. nk Uygur devletinin mill dini olarak ilan edilmesi ok byk bir tibar
kazandrmtr. Ayrca bu din belirli bir sre inde de yaylmtr. Daha sonra ise etkinliini btnyle
yitirerek, yaayan bir din olma vasf ortadan kalkmtr. Manicilikte aydnlk ile karanlk iki rakip olarak
kar karya durur. Bu ikisinin birbirleri ile mcdelesi ezelden ebede kadar devam edecektir.
Aydnln bir ksm karanln iinde tutsak kalmtr. Bulun (vicdan) kavram nemli bir yere shiptir.
Mani, vicdann nemini yle vurgulamtr:
nsan sdece kendi sesini dinler. (Mani)

Anlam: (Ben/Men). Mani adnn eski Trke Meng szcyle balantl olduu ne srlr.
Meng, sonsuz demektir. Dizi, dzen, zlk, sonsuzluk bildirir. Moolca Manah szc korumak
anlam ierir. Baka bir gre gre szcn Armice kkeni olan "Mn" kelimesi k, aydnlk
anlamna gelmektedir. Dolaysyla "aydnlatan" demek olduu genelde kabul edilir.
MENG: Teslimiyet Kpesi. [ TKA: Meg ]

Dervi Kpesi. Dnydan ve dnyev etkenlerden soyutlanmay simgelerler. Eski bir Trk/Ouz
geleneidir. Gemite tiginlerin (prenslerin) kulaklarna Meng taktklar bilinmektedir. Bekti
geleneinde terk (nmetlerden vazgeme) ve tecrit (dnydan soyutlanma) simgesi olarak
dervilerin kulana Meng (teslmiyet halkas) bir trenle taklr. Bu anlay derviin dnydan,
dnyev nmetlerden ve etkenlerden soyutlanarak arnmasn simgelerler.

S a y f a | 216
MERDE: Sylencesel Hkan. [ TKA: Merde ]

Edeer: MORDO
Altay Trklerinin atas ve koruyucusu olduuna inanlr. Yamur yadrma gc vardr. Teletlerin
tanrlarndan birisidir. Fakirlere yardm eder, ktleri cezlandrr.
Anlam: (Mer/Ber) ve (Bor/Bur). Bilgelik ve deha anlamlar ierir. Bora, Boran, Boraan szckleriyle
ayn kkten gelir. Moolca Mordoh fiili ayrmak, blmek demektir.
MERGEN: Akl Tanrs. [ TKA: Mergen ]

Edeer: MEREGEN, PERGEN, BERGEN
Akl ve zeky temsil eder, bilimi ve felsefeyi simgeler. Bilgedir, hikmet shibidir ve insanlara bilgelik
verir. Hereyi bildii iin hereye gc yeter. Gn yedinci katnda oturur. Oku ve yay ile betimlenir.
Bilgeliiyle att ok hedefini armaz. Trk halk kltr ierisinde hedefini kendisi bulan ok motifine
masallarda zaman zaman rastlanr.
Anlam: (Ber/Per/Mer). Oku, nianc, kahraman demektir. Moolcada bilge, deha demektir. Manu
dilinde de birebir ayn biimde Mergen olarak yer alr.
MEE YES: Ormann Koruyucu Ruhu. [ TKA: M ysi ]

Edeer: MAS YES
Orman ruhudur. Keyfi yerinde olduunda kaln sesiyle ark syler. Mee aac klndadr. Anlam
daralmas ile Mee Aacnn Ruhu mns da tar. Bu anlam farkllamas Mee szcnn
Trkede baz lehelerde bir aa trn belirtirken, bazlarnda ise (rnein Azericede) orman
demek olmas nedeniyledir.
MILAHSIN: Hayvan Tanras. [ TKA: Mlaxsn ]

Edeer: MALAHSIN
Ahr hayvanlarn koruyucusu olana tanra. Mal yesi anlayyla da dorudan alkaldr. Eski Trk ve
Mool kltrnde ahr hayvanlar toplumsal (zellikle de Ger/Gebe) yaamn srdrlmesindeki
en nemli unsurdur. Ahr hayvanlar genel olarak bykba ve kkba olarak ikiye ayrlr. Mlahsn
zellikle bykba hayvanlarn (at ve sr) koruyucu ruhu olarak alglanr.
Anlam: (Mal). Bykba hayvanlarn shibi demektir. Moolca Mal (sr) szcnden tremitir.
Zaten Mool kkenli bir tanradr. Arapa ey, emtia anlamndaki Mal ile etimolojik ilgisi yoktur.
MISTAN: Cad. [ TKA: Mstan ]

Edeer: MASTAN, MUSTAN, MSTEN, MSTAN
irkin suratl yal bir kadndr. nsanlarn kann emer vey karp yer. Masallarda Mastan Kempir
vey Mstan Kempir adl bir dev anasndan bahsedilir (Kempir kelimesi dev mns tar) ki bu
varl Dev Cad olarak anlamak mmkndr.
Anlam: (Mas/Bas) ve (Ms/Mis/Bis). Szcn Basmak, Bastrmak fiilleri ile balantl olmas
muhtemeldir. Pisten ise maymun mns tar. Etimolojisi ok net deildir. Trklerde masal ve
sylencelerde maymuna benzer varlklara rastland dikkate alndnda bu anlam ile balants
netleecektir. Bonakada Maka, Macarcada Macska, Kazakada Msk, Anadolu Trkesinde
Pisik, Buryatada Mis szckleri kedi mns tar.
M YES: Sobann Koruyucu Ruhu. [ TKA: Mi ysi ]

Sobann iinde yaadna inanlan bir varlktr. ou zaman Ocak yesinin zelliklerini birebir tar.

S a y f a | 217
MTE: Bit Cads. [ TKA: Mit ]

Edeer: BTE, PTE
st ba pislik iinde ihtiyar bir kadn klndadr. Bzen 12-13 yalarnda bir ocua dnverir.
Ormanlarda ve dalarda yaar. nsanlarn arasna girip dolaarak gen ve saf kzlar kandrp evine
gtrr. Sonra da onlara bandaki bitleri ve pireleri temizletir. Kzlarn dizkapaklarndan kanlarn
emer ve birka gn sonra ldklerinde ise onlar yer. Etrfna uyuz hastal ile bit, pire saar.
nsanlarn yabanclara inanarak bilmedii yerlere gitmemesi gerektiini vurgulayan bir motiftir.
Anlam: (Mit/Bit/Pit). Bitli vey bit yayan demektir. Bitmek (yok olmak) ve Bitirmek (yok etmek)
anlamlarn da ierir. Szck, eklembacakl asalak bir bcek trn ifde eden Bit kelimesinden
tremitir. Bitlerin bilimsel ad olan Phthiraptera terimi ise eski Yunanca Phtheir szc ile
birlikte Trke Bit kk ile de balantl grnmektedir. Avrupa dillerindeki Mite kelimesinin kkeni
yine Trkedeki Bit (Tatarca Bet) ile alkaldr. Mite ad verilen bu canllar nemli topraklarda ve
en ok da evlerdeki hallarda ve tyl ortamlarn ierisinde rer ve yaarlar. nsan vcdundan
dklen tozlam deri paracklaryla beslenirler. plak gzle toz zerresinden ayrt edilemeyen bu
bcekler youn olarak hal, koltuk, yatak gibi yerlerde bulunurlar ve astm hastalna vey alerjiye de
neden olabilirler. Bilimsel snflandrma ierisinde uyuz bcei ile akrabadr. Bu canllarn insan
derisiyle beslenmesi ve Mite karakterinin de insan kann emmesi balantldr.
MODUN: Aa Tanrs. [ TKA: Modun ]

Moolca: MODON, MOD
Bedeni sk tylerle ve kabuklarla kapldr. Aalarn ieresine girerek onlarn tpk bir insan gibi
hareket etmesini salayabilir.
Anlam: Szck Moolcada aa demektir. Trkedeki Odun kelimesi ile uyuumu dikkat ekcidir.
MOHOL: Kt Ruh. [ TKA: Moxol ]

Yaplan beddular nedeniyle insann iine girerler. Mohol giren insanlar lye benzerler; yzleri ve
gzleri kurur, irkinleirler. Bu insanlar yava hareket etmeye balarlar. Mohol Han adl bir yol
tanrsna yolculua kanlarn du ettii sylenir. Ancak bu iki varlk arasndaki ilgi netlemi deildir.
MONOY: Hastalk Cini. [ TKA: Monoy ]

nsanlara deri hastalklar verirler. Czzam gibi hastalklara neden olduklarna inanlr.
MUGAL HAN: Moollarn Atas. [ TKA: Mugal Xan ]

Edeer: 1. MOOL HAN, MOGUL HAN 2. MUNGAL HAN, MONGOL HAN
Bulca Hann oludur. Ouz Hann amcas ve kaynatas olarak anlr. Ona ve ocuklarna (soyundan
gelen Moollara) sknt veren, i karatc bir yrede yaadklar iin bu adn verildii sylenir.
Anlam: (Mun/Bun) ve (Mo/Mog). Cesur, korkusuz, sekin demektir. Mool ad Bomak ve Boucu
szckleri ile etimolojik kken olarak balantldr. Bunaltma (sknt verme) anlamn ierir. Moolca
Munu/Mung ve Trke Bunu/Bung kk akln yitirme mns tar. Bu balamda hibir eyi
dnmeyecek kadar cesur anlam bulunur. Omurga mns da kimi kaynaklarda ne srlmtr.
Aklama: Gnmzde Hindistanda (ve ksmen Pkistanda) yaayan Trk-Mool kkenli Mslman
halka Mugal/Mughal ad verilir. Bunlar gemite Hindistan egemenlii altna alan Trk-Mool
kkenli Bbr mparatorluu dneminde bu blgeye yerlemilerdir. Bu imparatorluk Mughliyah
Saltanat vey Moghlya Saltanat adyla da tannr.

S a y f a | 218
MUMUS: Maara Cini. [ TKA: Mumus]

Maaralarda yaayan cce bir varlktr. ocuklar uvala atarak kardna inanlr. Macar
mitolojisinde yer alrlar.
MUNUK: Nazar Boncuu. [ TKA: Munuk ]

Edeer: MONCUK, MONUG, MUNCUG, MONAK, MONAK, MONOK, BUNCUK, BUNUK, BONCUK
Eanlam: MUYINSAK, MUYINAK, MOYUNSAK, MUYUNAK, MUYUNSAK, MOYUNAK
Yuvarlak ve ortas delik taky tanmlar. Kiinin vey atn boynuna taklan deerli ta, kutlu hayvanlarn
trna, muska gibi eyleri ifde eder. Daha zelde ise nazara kar taklan Gke Muncuk (Mvi
Boncuk) da kastedilir. Anadoludaki Boncuk gzl benzetmesi bu anlaytan kaynaklanr. Her mvi
boncuun nazar savmas gerekte halk inanna gre mmkn deildir. Mutlaka bulunmas gereken
zelliklerinin yannda, Gz Oca niteliinde zel (eski anlaya gre yeli/Eyel, yni koruyucu
ruhu olan) bir yerde eritilmi olmaldr. Bu ocakta baka bir cam iiyle uralmaz, sdece nazar
boncuu yaplr. O kadar ki, ayn iliin ierisinde baka cam eylar yapan usta, nazar boncuu
retmek iin yalnzca asl oca kullanr. Ayrca gerek bir nazar boncuunun mutlaka elde yaplmas
gerekir, makinelerle seri halde retilen boncuklar bir ss eys olmaktan te bir anlam ifde etmez.
Trihte Atlay (Attila) Hann babasnn ad da Muncuktur. Nazar Boncuu gz simgeler nk gz
her trl (iyi vey kt) dncelerin ilk ve en nemli edinme aracdr. Bu inanca gre ayn zamanda
insann kendi dncelerini de bir g olarak darya aktarabilir. Kt baklardan korunmak amacyla
sourma (emme) yetenei olduuna inanlan gke (mvi) renkli talar ok eski alardan bu yana
kullanlmtr. Ortadouda Hamsa ad verilen ve el eklindeki nazar boncuklarnn ortasnda da yine
gz motifi vardr ve Hamsa (yani be rakam) bir elin be parman ifde eder. Hamsaya Arap
corafyasnn pek ok yerinde ayn zamanda Fatmann Eli de denir. brniler ise Meryemin Eli
tbirini kullanrlar.
Anlam: (Bun/Bon/Mun/Mon). Boncuk kelimesinin farkl syleyi biimleridir. Muynsak/Muynak
(Boyunsak) biiminden szcn boyuna taklan nesne anlamna geldii anlalmaktadr. Bun/Mun
kk zerinden Bunaltya (ruhsal skntya kar) engel olan ey mnsna gelmesi de muhtemeldir.
Etrsk grnt tanrasnn ad Munkudur. Etrske Mundus szc de grnt anlam tar.
MUS HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Mus Xan ]

Edeer: 1. BUZ HAN, MUZ HAN, BS HAN, MS HAN 2. MUR HAN, PUR HAN, PR KAN
Moolca: MS KAN, MSN HAN
Musdada yaayan bir hkan. Bu daa etrafn evreleyen buzullar nedeniyle ulalamaz.
Anlam: (Buz/Bus/Mus/Pus). Buz demektir. Donma anlam ierir. Buz/Buy dnm ile Buymak
szc mek, donmak mns tar. Ayrca Ortadouda, zellikle de Eski Perslerde khinlere
Mugu/Mugus/Mus/Muz (Magus) ad verilirdi. Fakat onlar ateperest rahip snfnn mensubu idiler.
MREN: Okyanus Tanrs. [ TKA: Mren ]

Edeer: MURAN, MREN, MREN, MRN
Okyanuslar ynetir. Moollarda ise rmak tanrsdr.
Anlam: Moolca Mr/Mr/Mren/Mrn/Moran szckleri rmak, byk akarsu mns tar.
Moollara komu Trklerde ise okyanus anlamnda kullanlmtr. ok byk olaslkla daha eski
dnemlerde denizlerin byk bir rmak olarak alglanmas nedeniyle bu anlam deiimi
gereklemitir.

S a y f a | 219
-N-
NAIL: Halk Hikyesi. [ TKA: Nal ]

Ky odalarnda ocak banda, toplulua anlatlan, olaanst konular ieren genelde uzun ykler.
Halk masal, halk hikyesi gibi anlamlar tar. Anlam genilemesine urayarak Azericede birebir
masal mnsnda kullanlr hle gelmitir. Belirleyici zellikleri birka noktada toplanr:
1. Krsal kesimde ky odalarnda vey insanlarn topluca bulunduu baka bir ortamda zellikle
de kn ate etrafnda anlatlrlar.
2. Olaanst ykleri vey srad olaylar ierirler. Hayvanlarn ve/vey doa unsurlarnn
kiiletirildii, insani zellikler yklendii (rnein konuturulduu) sklkla grlr.
3. Bzen gnlerce, hatt aylarca srecek kadar uzundurlar. Ancak bu kesin bir kural deildir. Kimi
zaman da i ie gemi yklerden oluurlar.
4. Nesilden nesile aktarlrlar. Bu nedenle de anlatan kiinin hfzasna ve yeteneine bal olarak
zamanla deiiklie urar, uzar vey ksalr yada zerine yeni ykler eklenir.
NALBAN: Gkyz Tanras. [ TKA: Nalba ]

Gkyzndeki dengenin dzgn ilemesini salar. Gkcisimlerini gzetir.
NAMA: Nuh Peygamber. [ TKA: Nama ]

Edeer: 1. NAMU, NAMI 2. YIMA, IMA
Hz. Nuh vey benzer zellikler tayan bir kii. Altay sylencelerinde ad geer. zellikle kularla olan
yk ok zgndr. Sular ekilmeye, denizler alalmaya balayp gemisi bir daa oturduunda ilk
nce bir kuzgunu pencereden serbest brakr ama geri dnmez. kinci gn alkargay darya
gnderirler, gelmeyince nc gn saksaan salar fakat o da geri gelmez. Drdnc gnn
akamnda bu kez gvercini uurur pencereden. Gvercin hava kararmadan aznda bir zeytin dalyla
gemiye girince, Nama ona alkyarak (hayrdu ederek), bu kuu kutlu klmas iin Tanrya yakarr. O
gnden sonra gvercinler insanlarn evlerine girer, ulak olarak haberlerini gtrd getirirler.
Gvercinin tm Dnyda pek ok toplumda tlih ile ilgili grlmesi belki de bu nedenledir.
Kuzgunun, alkargann ve saksaann ne yaptklarn sorduunda; birinin lm hayvanlarn lelerini
yediini, dierinin saa sola birikmi pleri kartrdn, tekinin de su yzne kan mallar aldn
renir gvercinden. Bunun zerine, o ne de kargta bulunarak o anda ne yapyorlarsa Dny
durduka ayn eyi yapmalarn diledi; kuzgunlar le yemeye, alkargalar p kartrmaya ve
saksaanlar da hrszla mahkm edildiler. O yzden o gnden beri de yle yapar dururlar.
Anlam: (Nam/Yam). Eski Altayca Nemeh, Moolca Nmayan, Manuca ve Tunguzca Nam, Buryata
Nama, eski Trke Yma/Cma/Imya/Ima/me szckleri geyik anlamna gelir ve bu hayvan kutsal
saylp, su ve deniz ile ilikilendirilir. Eski Moolca Nam/Namug (gnmzde Namag), Tibete Nem
szckleri de dalga ve bataklk anlamlarn da ierirler. Yaymak fiili ile de balantl grnmektedir.

S a y f a | 220
Aklama: Hz. Nuh Peygamber Yeryznde pek ok toplumda benzer biimlerde anlatlan Tfan
sylencelerinin bakiisi olarak, (Hristiyanlk ve slmiyetin de etkisiyle) hemen her kltrde
tannmaktadr. nsanlk yeryznde yoldan kp, her tr ktl olaan grerek yaplan uyarlar
ciddiye almadnda Allah (c.c.) tarafndan cezlandrlr. Yeryzn sular kaplar ve byk bir felket
yaanr. nsanlar, kavimler helak edilir. Hz. Nuh, Tanrnn emriyle yapt bir gemi ile iyi ve doru
insanlar, ayrca her hayvandan bir ifti alarak Tfandan kurtarr. Bu nedenle insanln ikinci babas
saylmaktadr. Uluslarn soy aalar Hz. Nuha dayandrlr. Yeryzndeki tm milletlerin onun
olunun neslinden geldiine inanlr. Onun 950 yl yaad sylenir. Dnynn pek ok yerindeki,
birbiriyle hi balants olmayan uygarlklar bile Tfan inanna shiptirler. Bu geminin Ar Da'nda
bulunduu iddia edilmitir. Kuranda ise geminin Cudi dana oturduu ifde edilmektedir. Halk
inanlarnda Hz. Nuh ile ilgili pek ok kssa anlatlr. rnein kedilerin boynundaki uzunlamasna
izgilerin onun el izi olduu sylenir. nk freler ar oalp Nuhun Gemisinin ahap gvdesini
kemirerek su almasna sebebiyet verdiklerinde, kedi onlar yakalayarak herkesi kurtarmtr. Bunun
zerine Hz. Nuh onu boynunu okam ve o el izi tm kedilere bir vg olarak ilelebet orada kalmtr.
Hz. Nuh insanlarn ikinci atas kabul edilir, nk Byk Tfandan sonra insanlar onun ( olunun)
soyundan tremitir.
NAMTAR: Zebani. [ TKA: Namtar ]

Smer kkenlidir. Yeraltnda yaayan ve insanlar cezlandran varlklardr.
NARDOAN: K Bayram. [ TKA: Nardoan ]

Edeer: NARDUGAN, NARDOGAN, NARDUAN, NARTAVAN, NARTUKAN, NARDVAN, NARDAVA
21 Aralktan (K Gndenklii) balayp sonraki ilk dolunaya kadar kutlanr. Gnein lp ertesi gn
yeniden doduuna inanlr. n Trklerde ve Smerlerde de ayn adla anlan yeni yl bayramdr.
Trklerin eski inanna gre (tpk Manihezimdeki gibi) gece ile gndz srekli savarlar ve gndz
geceyi ilk kez bu gnde yener. Gerekten de en uzun gece olan 21 Aralktan sonra geceler ksalmaya,
gndzler uzamaya balar. Bu bayramda dallarndan insanlarn tredii, yerle g birbirine
balayan, kklerinden lmszlk suyu kaynaklanan Yaam Aacn simgeleyen Akam sslenir.
Bunlarn altnda geleneksel oyunlar oynanr, kopuz alnr, trkler sylenir. Bu gelenein Asyadan
Mezopotamyaya gen Smerler araclyla Anadoluya ve oradan da Eski Roma'ya getii ne
srlr. Bylece gnmzdeki 1-Ocak (Ylba) uygulamalarnn kkenini oluturduu sanlmaktadr.
Gerekten de ilk nceleri Hz. sann doum gn olarak 21 Aralk kabul edilip kutlamalarn bu gnde
yapld sylenir. Ancak eski rahiplerin, bu gnn aslnda kkeni Hristiyanlk ncesi alara uzanan
daha eski bir gelenek nedeniyle kutlandn anladklarnda, pagan kutlamalarn yasaklayarak bu
trihi 24-25 Aralka kaydrdklar ne srlmektedir. Bu kararlarn alnd yerin 1. znik Konsl
olduu ynnde deiik iddia ve tartmalar mevcuttur. Nardugan kelimesi szbiim olarak
Trklerdeki Gndnm ve Gndenklii anlayna Paktgan, Paynagan, Sayagan ve Koagan
bayramlaryla da uyumludur. Tatarlar ise bu bayrama Koya Tua (Doan Gne) ad verirler. Mier
Tatarlarnda ise biraz daha farkl bir terimle Ratua olarak anlr. K Gndnm kutlamalarna
Anlam: Doan Gne demektir. Moolcada Nar/Nara, Oyrata Narn (hatt Macarca Nap)
szckleri Gne anlamna gelir. Dugan kelimesi ise Domak fiili iile alkaldr. Trk dilleri ieresinde
tespit edilmi olan Tugan/Togan (Doan) szc de bunu dorular niteliktedir. Trklere komu olan
halklardan Udmurtlar Nardugan, Zrizyalar Nardava, Mokalar ise Nardvan olarak adlandrrlar.
Ayrca Arapa Nar (ate) szc ile de Ortadou kltrleri vastasyla ilgili olduu ne srlr.
Ancak bu kken olarak ok uzak bir ihtimal olsa da en azndan anlam asndan uyumludur.

S a y f a | 221
Aklama: Asyada k bayramna ille ad da verilir. 21 Aralk gecesi Navruza tam ay kalmtr. Aile
yeleri, akrabalar, dostlar bir araya gelerek bu gn kutlar. Ceviz Helvas vey Hevic Helvas (en
kknden) yaplr. Ertesi gnden balayarak doadaki kez lp dirilmeyi belirten gnlk
enlikler dzenlenir. Bu kez lp dirilime anlay, dnemle belirir. Bu dnemlerin hepsine de
ille ad verilir. Byk ille 40 gn, Kk ille 20 gn srer, Boz ille ise Navruza kadar gider.
NARTLAR: Efsnev Halk. [ TKA: Nartlar ]

Nartlar, ayn adl destanlarda bahsedilen bir halktr. Bu isimle anlan bir toplumun gemite gerekte
yaayp yaamad bilinmemektedir. ykler ierisinde Nart kahramanlarnn nasl doduu,
servenleri ve lmleri ayrntlaryla anlatlr. Yiitler, genellikle srlar renilerek yada zayf noktalar
anlalarak ldrlrler. rnein Sosurko dizlerine silah iledii renildikten sonra ldrlebilmitir.
(Truva Destanlarndaki topuktan vurularak ldrlebilme motifini anmsatmaktadr). En byk tanr
olan Ta (Taho/Thaho) bir gn Nartlara eli olarak bir ku gndererek; Uzun mrl yaamay
ama unutulmay m istersiniz, yoksa ksa mrl fakat nl Nartlar olarak trih boyunca anlmay
seersiniz? diye bir soru iletir. Nartlar yantlarn bildirirler: mrmz ksa da olsa, nmz byk
olsun! derler. Nartlar son yemeklerini yer, arklar eliinde son kez elenirler, ardndan topluca
lm Uykusuna yatarlar. Onlarn bilinmeyen bir dan eteklerinde hl uyumakta olduklar anlatlr.
Anlam: Kken tam olarak netletirilebilmi deildir. Kahraman, yiit, alp, gzpek, korkusuz, pehlivan
gibi anlamlar tad ne srlr. Eski Hinte kahramanlk, erillik ve yaam enerjisi anlamlar ieren
Nar/Ner kkne balayan grler olduu gibi, Moolca Nar/Nara (Gne) vey Nert (nl,
mehur) kelimeleri ile vey Adigece Ne (gz) szcyle ilikilendirenler de bulunur.
NART SYLENCELER: Kafkas Destanlar. [ TKA: Nart Sylenceleri ]

Nart Destanlar Kafkasya halklarnn szl gelenei ierisinde aktarlan ve gnmzde byk lde
derlenebilmi bir anlatlar btndr. Trk, een, Oset, Abhaz, Avar kkenli topluluklarn binlerce
yldr birlikte yaad, Kafkas halklarnn ortak rndr. Destan en geni biimi ile Adigeler arasnda
bulunmaktadr. Ayrca Abhaza, Karaay-Balkar, Oset, ngu ve Svan dillerinde sylenen ksmlar vardr
ki, bunlarn hepsi Adige versiyonu ile uyum gsterir. Fakat bu deiik versiyonlar birbirlerine
benzemekle birlikte kendilerine zg ulusal eleri bnyelerinde barndrdklar ve aralarnda baz
farkllklarn olduu da reddedilemez. Ancak ak, ihanet ve entrika eleri Kabartay ve Oset
efsnelerinde daha belirgin olarak ortaya kar. ie gemi halklarn ortak deeri olan Nart
mitolojisinin ierisindeki Trk unsurlar bulmaya almak pek ok glkleri ierir. Baz kavram, isim
ve olaylar birebir Trk sylencelerini andrrken bzen de baka uluslara it olduu apak belli olan
olgular gze arpar. Fakat tutarl ve uyumlu bir rnt ierisindedir hepsi de. Destanda ok sayda
kadn ve erkek kahramanlar, gk ve yer tanrlar, orman adamlar, hortlaklar ve ller lkesi
insanlar, Yisp denilen cceler, byc ve khinler, devler, periler, ejderhalar, define bekileri ve
daha baka mitolojik yaratklar yer alr. Bzen komu kltrlerde, hatt bzen daha uzak uygarlklarda
ad geen figrlere bile rastlanmaktadr ve bunlarn ilk nce hangi kaynaktan doup, hangisine daha
sonra getiini tespit etmek mmkn deildir. rnein Tekgzl Dev (Trke Tepegz) hem Nart
destanlarnda, hem Yunan mitolojisinde hem de Trk halk ykleri ierisinde yer alan bir varlktr.
Nart efsnelerinde sklkla bahsi geen lm Kurultay tarafndan alnacak kararlarla saygn yallarn
yaamna son verilir. rnein; yalanan rzmek, bir ziyfetin ardndan farkna vardrlmadan zehir
iirilerek (vey kadehine gizlice koyulacak bir zehirli ylana sokturularak) ldrlecektir. Toplumdaki
kocam kadn ve erkekler ise kn, zellikle de en souk gnlerinde Yallar Danda kzaklara
bindirilip, dik bir uurumdan aaya doru kaydrlarak lme terkedilirler.

S a y f a | 222
Aklama: Kafkas halklar tek bir toplum olmayp binlerce yldr birlikte yaayan ve deiik rklardan
gelen kavimlerin kaynat bir Kafkas halkdr. Daha dorusu bugn de var olan bir halklar btndr.
Karaay-Balkar (Alan ve Tavlu), een-ngu (Noh ve Galgay), Oset (ron ve Digor), Abhaz, Adige,
Avar ve baka pek ok kk nfuslu toplumlarn kltrel olarak kaynamasyla ortaya kmtr.
Ancak bunlarn herbiri kendi dillerini konuur ve ortak kltrel unsurlarnn kime it olduunu ve
hangisinden geldiini belirlemek bzen ok zor bzen de imkanszdr. Srf Dastanda bile 10dan
fazla etnik alt kltr vardr. Bu nedenle Dastan ad bir kavmi vey etnik kimlii deil, coraf bir
birlii ifde eder. Ayn ekilde Kafkasya da bamsz baz lkelerin yan sra pek ok kk zerk
devletin, zerk blgelerin ierisinde yer ald bir alandr. Bazlar ayn soydan gelen ama bir ksm ise
birbirleriyle akraba olmayan diller konuan halklar burada trihten gelen bir kltr birlii ierisinde
yaarlar. Bu dillerin bazlar birbirleriyle youn olarak kelime alveriinde bulunmutur. Nart
Destanlar da bu halklarn ortak deerleri arasndadr. Bzen sdece dilbilimsel zmlemeler ipucu
vermekte fakat her zaman yeterli olmamaktadr. Ayn durum kltrel unsurlar iin de geerlidir. Bu
nedenle Nark anlatlarn Trk kltrnn bir rn saymak yanltr. Fakat ierisindeki Trklere ait
unsurlar grmezden gelmek de ok deerli bilgilerin yok saylmas anlamna gelir.
NATIKAY: Toprak Tanrs. [ TKA: Natqay ]

Edeer: NATIGAY
ocuklar, topra, hayvanlar ve bitkileri koruduu sylenen bir tanrdr. Marko Polonun
Seyahatnmesinde ad geer. Moollar tarafndan hrmet gsterilen bir tanr olduundan bahsedilir.
Onun iin keeden ve kumatan bir sayg alan yaplrd. Erkekler sa yanna, kadnlar sol tarafna ve
ocuklar da nne dizilirdi.
NATULAD: Sylencesel Hkan. [ TKA: Natulad ]

Souk bir dada ilk kez atei bularak kendini ve kardelerini donmaktan kurtaran efsnev kaandr.
NAYMAN ANA: Sylencesel Kutsal Ana. [ TKA: Nayman Ana ]

Mankurt yksnde olunu kurtarmaya alrken len kutlu kadn. Mankurta dnen olu
tarafndan ldrlmtr ve ruhu Dnenbey (Dnenbay) adl bir ku olmutur. Mezar kutsal kabul
edilir. Moollarn sekiz boyunun anas saylr. Naymanlar adl Trk-Mool boyu ile de ilikilidir.
Anlam: (Nay/Yay). oaltan, yayan, datan demektir. Yaymak fiili ve Moolca Nayman (sekiz)
rakam ile alkaldr.
NEME: Cin. [ TKA: Nm ]

yi vey kt ruh, soyut varlk. Pek ok ruhsal varlk bu snflandrma ierisinde deerlendirilebilir.
Balca iki tr vardr:
1. Aru Neme: yicil Cinler. Bunlar genel olarak zararszdrlar
2. Kara Neme: Ktcl Cinler. ok tehlikeli olarak grlr.
Anlam: (Ne/Na). Szcn kkeni ok net deildir. Eski Moolcada Nama/Neme/Nomu, eski
Trkede Cumsa/Yomsa, Buryatada Nomo, Mogurca Nomu ile Tunguzcada Nume, Manuca Nem
szckleri scaklk, sessizlik, hafiflik bildirir. Nime ise Tunguzcada boynuz kavram ile de alkaldr.
Moolca Neme (Trke Yeme/Ceme) artmak, oalmak, kartrmak, eklemek anlamlar ierir.
Ne/Ney? (bir varl soru yoluyla iret eden) szckleriyle ayn kkten gelir. Tunguz-Manu dillerinde
Nime ziyret etmek mns tar.

S a y f a | 223
NGEZ YES: Ev Ruhu. [ TKA: Nigez ysi ]

Evin temelinin koruyucu ruhudur ve yapnn salam durmasn salar. Depremlerde evi koruduuna
inanlr. Yangn ktnda vey eve hrsz girdiinde grlt kararak evde yaayanlar uyandrr.
Hatt uyanmadklarnda ev shiplerinin ayaklarn ekitirdii bile sylenir. Bodrum katta yaar ve
orada un eler, yn vey keten eirir. Yukarya yalnzca geceleri kar. Her insan onu farkl klkta grr,
ancak genel olarak orta boylu, ak yzl, buruuk derili, ak elbiseli, hafif kambur bir kadn olduunu
sylenir. Bzen gece yars uyanan insanlar evin iinde yrme vey nefes alma sesleri duyarlarsa ite
bu sesler ona ittir. Hatt o, beiinde alayan bebei sallar, bulak ykar. Bzen uyuyan kadnlarn
salarn bile rebilir, sabah uyandnda bu durumu fark eden kadnn rgy skmesi iyi
karlanmaz, kendi kendine zlmesini beklemek gerekir.
NOKAY ANA: Kpek Tanra. [ TKA: Nokay Ana ]

Moolca: NOKAY EH
Baz Tatar-Mool boylar, krmz bir kpekle bir prensin birlemesinden trediklerine inanrlard.
Mangtlarn baz kablelerinin totemlerinin Kpek olduu da bilinmektedir.
Anlam: Moolca Nokay/Nohoy szc kpek demektir. Nogay adl Trk-Mool boyu ile ilikilidir.
NOKAY ATA: Kpek Tanr. [ TKA: Nokay Ata ]

Moolca: NOKAY ETSEG
Kpek Ataya daha ok Mool kavimlerinde rastlanr. Macarlarda ve Moollarda kpek kutlu bir
hayvan saylr. Baz Mool boylarnn ve Ktanlarn atas olarak kabul edildii ve bu nedenle gemite
kpek kurban ettikleri bilinir. Krmz kpek ile evlenen bir Han kznn (prensesin) soyundan
trediklerine inanan eski Mool kableleri vardr. Mayman boyunun ongunu (totemi) ise kuyruu
yukar kvrk, ba geriye dnk bir kpektir. Onlara gre kpek sadakatin ve cesretin simgesidir.
Onlar sar, ak ve kara benekli kpekten tekrar treyeceklerine inanlr. Bizans kaynaklarnda
topraklarna saldran Tatarlara kpekler gibi benzetmesi yapld yazldr ancak elbetteki bu durum
bir dmanlk ibaresidir.
NOM: aman. [ TKA: Nom ]

Gemite kimi Trk topluluklarnda amanlar iki isimle (iki snf hlinde) anlr: 1. Nom ve 2. Kam.
Baz eski kaynaklarda Nomlarn bilgileriyle Kamlar malup ettiklerinden bahsedilir.
Anlam: (Yom/Nom). ince vey Sanskrite (Eski Hinte) kkenli olduu ne srlr. Farkl kaynaklarda
din mnsna geldii de yazldr. Trke Yum/Yom (tlih, baht, efsun) kavram ile de alkal
grnmektedir.
NOYON HAN: Asker Tanrs. [ TKA: Noyon ]

Edeer: NOYAN
Askerleri ve orduyu korur. Ordu/Ordo (Moolca Ord yni askeriye) gebe Trk ve Mool
toplumlarnn toplumsal rgtlenmesinde byk rol oynamtr.
Anlam: Moolcada efendi, general gibi anlamlar tar.

S a y f a | 224
-O-
OBA YES: Oba Ruhu. [ TKA: Oba ysi ]

Her obann kendi koruyucu ruhu bulunur. Oba szc gebe aret mns tar.
OBOT: Doyumsuzluk Cini. [ TKA: Obot ]

Grnleri son derece irkin ve korkuntur. Ateli gzleri, ok byk dileri ve iri kemikleri vardr.
Srekli yerler ama doymazlar nk yediklerini annda sindirirler. ine girdikleri kiiler gelecei
dnemezler ve tm servetlerini harcarlar. Bu varlklarn insanlar gibi aileleri ve evleri bulunur.
Anlam: (Ob). Kkte yemek, yutmak, yok etmek anlamlar bulunur. Obur szcyle ayn kkten gelir.
OBRUK YES: elale Ruhu. [ TKA: Obruq ysi ]

alayanlarn dkld yerde vey bzen rmaklarda bulunan derin bir ukur eklindeki oyuklara
Obruk denir. Buralarda bulunan Obruk yesi adl bir ruh insanlarn boulmasna neden olabilir.
OBUN: Kaz Ruhu. [ TKA: Obun ]

Kaz sonucu lm insanlarn ruhlardr. Ters dnm gzleri, yukarya uzayan salar vardr.
OCAK: Kutlu Nesne. [ TKA: Ocaq ]

Edeer: 1. OAK, OCAG, OAK, OOK, USAK, CEK 2. OIR 3. VUAH
Moolca: 1. GULAMTA, GOLUMTA, GOLOMTA, KOLOMTA 2. HULUMTA, HOLUMTA,
inde ate yaklan yer vey ara. Evin vey adrn stlmasn ve besinlerin piirilmesini salar. Eski
Trklerde evin en nemli unsurlarndan biri olduu gibi meczen ev, aile mnsna da gelir. rnein;
Korkma, snmez bu afaklarda tten en son ocak (stiklal Mar - M. Akif ERSOY). Anadoluda
kullanlan Ocan batsn! beddus yine bu anlamlar ierir. Evin tam ortas ve kalbi olarak alglanan
ocan atei kutlu kabul edilir. Bunun yansra if bulunan vey if datc olduuna inanlan yerlere
de Ocak denir. Bu olgunun ada yansmas Salk Oca kavramdr. Halk inancnda doast
glerle balantl olarak farkl ocaklarda baz rahatszlk ve skntlardan kurtulunabileceine inanlr:
Al Oca, Kl Oca, Uuk Oca, Alaz Oca, Sarlk Oca, Arpa Oca, Ba Oca, Gz Oca, Alaca
Oca, Kurun Oca, nme Oca, Kumru Oca, Karnca Oca, Siil Oca, Ksr Oca, Mum Oca,
Yel Oca, Kzl Oca
Anlam: (Oc/O) ve (Od). Anadoluda Ocamak fiili ate yakmak demektir. Ocumak/Ocunmak/Ocutmak
ise korkutmak demektir ki, atein korku verici olmasyla balantldr. cermek, atei snmemesi iin
kartrmak mnsn ierir. Moolca O kelimesi kvlcm demektir. Od (ate) kelimesi ile de
alkaldr. Ocak szc baz Slav ve Balkan dillerine de balantl anlamlarla gemitir. Gemite
insanlar atein banda bir araya geldikleri iin toplanlan yer mnsnda, dernek benzeri kurulular
ifde etmek iin de kullanlan bir terimdir. rnein; Trk Ocaklar gibi. Ocak dima kutlu saylan
kavramlarla ilikilendirilir: eri (Asker) Oca, Yalva (Peygamber) Oca

S a y f a | 225
OCAK YES: Ocak Ruhu. [ TKA: Ocaq ysi ]

Ocan koruyucu ruhu. Her ocak iin farkl bir ye vardr. Ate ruhunun koruyucu ve yardm edici
zellii vardr. Bu nedenle atee sayg gsterilmesi gerekir. Azeriler ocaa su dkmeyip kendiliinden
snmesini beklerler. nk aksi takdirde ocan ruhunu fkelenebilir. Eski Trkler evdeki yemekten
bir paray ocaa atarak ona verirler. Bzen beyaz bzen kzl sal bir kadn olarak belirir. Trk
kltrnde ocaklar ok nemli bir yere ship olduu gibi ayn ekilde ocan zerine koyulan ayakl
kazanlar da nem tar. Bunun kkeninde de Ocak yesinin bu kazanlarn ierisinde barnd anlay
yer alr. Kazanlarda ve bzen de saclarda bulunan ayak gemii bugn ve gelecei simgelerler.
Ocak szc yine Trk halk inanna gre ierisinde ye bulunduuna inanlan baz mekanlarla ilgili
olarak farkl anlamlarda da kullanlabilir: Kmr Oca, Ergene (Mden) Oca, Demirci Oca...
Benzer varlklardan olan Soba yesi sobann iinde yaar. Atee odun atlmas iin ses karr, sobann
kenarlarna vurur. Tandr (Tandra/Tandur/Tendir) yesi bzen tehlikeli bir varlktr. ocuklar ve
kedileri atein iine ekebilir. Tandr (Arapa Tannur, Farsa Tanur), topran iine gml ve kilden
yaplm kuyu biimli frnlardr. Bir insan boyu kadar derin olanlar bile bulunabilir. Ate dip ksmda
yanar. Ekmekler ou zaman kzgn tandrlarn yzeylerine yaptrlarak piirilir. Bzen de zerine bir
sac konularak kullanlr. Bzen Tandr Dam ad verilen ayr bir yapda yahut da evin alnda
(mutfanda) bir kede yer alabilir. Bu durumda bir bacas ve hava delii bulunur.
Aklama: M-N dnm zerinden benzeim gsterdii Trke Tam kk yakmak anlam da tar
ve Tamur szc Tandr anlam ihtiv eder.
OD: Ate. [ TKA: Od ]

Edeer: 1. OT, UT, UD, VOT, VUT 2. UOT 3. OTA
Eanlam: 1. TEP, TEB, TIP 2. YALKIN, YALGIN, YALIN 3. ALAV, ALEV 4. ULAM, OLAM
Moolca: GAL, HAL
Trklerde ate madd ve mnev pek ok ilevi yerine getirir. Cezlandrc, temizleyici, tedvi edici,
bereket verici bir unsur olarak da grlr. Bilinen somut, elle tutulur maddelerden farkl olarak
alglanan atein ekilsiz ve yapsz oluu onun kut kavram ile ilikilendirilmesine sebep olmutur.
(ekilsizlik ve enerji olarak alglama durumu su iin de geerlidir.) Atein kurban ge ilettiine
inanld iin sunular vey kurban etleri ksmen vey tamamen yaklr nk atei insanlara Tanr
vermitir. Tanr lgenin gkten bir karga ile gnderdii (vey bizzat kendisinin getirdii) biri kara,
dieri ak iki tan arasna kuru otlar konularak birbirlerine vurulmas sonucu ate elde edilmitir. Kimi
anlatlara gre ilk oca da Tanr lgen kurup insanlara brakmtr. Baz sylencelerde Gne, Ay ve
Od kardetirler ve hepsi de Yldrmn (Yldrm Tanrsnn) oludurlar, dolaysyla ate yldrmdan
yaratlmtr. Bilimsel mantk erevesinde bakldnda insanolunun atei gerekten de den bir
yldrmn yakt bir aatan elde etmi olmas kuvvetle muhtemeldir. amanizmde dier ruhlara du
edebilmek iin ilk nce atein ruhuna adak vermek gerekir. Ate insanoluna hereyi syleyebilir,
onlar uyarabilir, hatt baz eyleri retebilir. yi insanlar korumas, yardmc olmas mmkndr.
Ate meczen farkl ierikleri de barndrr, rnein Ak Atei kavram, akn verdii enerjiyi ve
yaama ball (yanarak kllerinden yeniden douu) ifde eder. Ate e ayrlr:
1. Ayh Od: yi ruhlara ittir. Yldrm dmesiyle elde edilen ve Tanrnn gnderdii kabul edilen
atetir. nsanlarn hizmetinde kullanlr
2. Abah Od: Kt ruhlara ittir. Scak vermeyen souk bir atetir. Souun yakc zellii ile de
balantldr. Souk yakt tbiri ile benzer bir olgu anlatlr.
3. Ulu Od: Tanrsal atetir. Dny yaratldndan bu yana var olduuna inanlr.

S a y f a | 226
Krgzyann bakenti Bikekte, hi snmeden yanan bir atein iinde bulunduu Snmez Od Ant
yer alr. Geri bu tr antlar Dnynn pek ok yerinde bulunmakla beraber Trklerde zel bir neme
shiptir. Kimilerince Snmez Ate kavramnn Pers ateperestliiyle (Mecsilik) balantl olduu ne
srlmtr hatt eski Trklerdeki atee saygy n plana karan Od nanc ile aralarnda alka
kurulmaya allmtr, ancak bu ilikilendirme ou zaman yanl bir yaklamdr. Blgesel baz
etkilenmeler dnda bu iki anlay birbirinden olduka farkldr ve Trklerde ateperestlik (atee
tapma, ona ynelerek ibdet etme) hibir zaman grlmemitir. Trk kltrnde ate ve yakld yer
kutsaldr, ancak bu eski Fars kltrndeki gibi atee tapma eklindeki bir inan deildir. Ate doann
gizemli bir unsuru olarak grlr ve ona sayg duyulurdu.
Anlam: (Od/Ot/Vot/Vod). Od pek ok Trk dilinde ate demektir. Odak, Oda, Odun gibi kelimeler
bu kkten gelir. Moolcada Od szcnn yldz anlamna gelmesi ise dikkat ekicidir. Dagur
dilinde Hod kelimesi de yine yldz demektir.
OD ANA: Ate Tanras. [ TKA: Od Ana ]

Oca ve iindeki atei korur. Krmzlar giymi yal bir kadndr. Atein yalmyla dalgalanan krmz
ipekten bir kaftan giyer. Gk yerden ayrlrken yaratlm olan Od Ana al bir ksrak zerinde gezinir.
Atein yalmlarn simgeleyen uzun krmz ve rlm salar vardr. Krk Batu Ks Ene, Odus Batu
Ot Ene olarak tanmlanr. Gsleri ok byktr. Od Ana evlerdeki ve adrlardaki her ocaa bir ye
(koruyucu ruh) gnderir. Yedi olu vardr ve yedisi de ate tanrsdr. Yeryzndeki ilk oca lgenin
kzlar yakmtr, sonra da Od Anaya emanet etmitir. Dokuz ate rmann kavuanda dokuz keli
bakr bir evde yaar. Evin ve lkenin koruyuculuunu da simgeler. Kendi ocuunu (yani atei) yedii
sylenir. Bu durum atein alalp azalan yalml doasn artrr. Moollarda evlilii simgeler.
Karaaylarda Teb Ana biimi kullanlmaktadr.
OD ATA: Ate Tanrs. [ TKA: Od Ata ]

Od Ata, genel olarak evlerdeki ve adrlardaki ocaklar ve ateini korur. Odhan olarak da anlr.
(Odkan biimiyle Moolcada yer alr.) Not: t Han ile kartrlmamaldr.
OD YES: Ate Ruhu. [ TKA: Od ysi ]

Atein koruyucu ruhudur. Her ate iin farkl bir ye vardr. Trk kltrnde ate ok nemli bir yere
shiptir ve ona (dolaysyla koruyucu ruhuna da) sayg gsterilmesi gerekir. Od yesinin yata yal
kurum ve kara istir, soluu dumandr, a (yemei) kuru odundur; kz yast, kl ise yorgandr. Atei
su ile sndrrken dikkatli olunmas gerektiine inanlr.
Balantl Varlklar
OD ANA: Atein Koruyucu Ruhu (Dii).
OD ATA: Atein Koruyucu Ruhu (Erkek).
Duman, Kor, Kz, Kl, Alev, Kvlcm iin bile bunlarn ayr yeleri olduuna inanlr.
ODDENZ: Ate Denizi. [ TKA: Oddeiz ]

Edeer: ODTENGZ, OTTNES
Eanlam: ODTALAY
Dnyy evreleyen ateten bir deniz eklindedir. Ate rmaklar buraya dklr. lgin bir biimde
yeraltndaki mama katmann anmsatr. Dnynn evresinde yer alan Akdenizin tesinde yer alr.
Anlam: Od (Ate) ve Deniz szcklerinin bileimidir.

S a y f a | 227
ODMAN: Kk Oul. [ TKA: Odman ]

Edeer: OTMAN, OTOMAN, UTMAN
Moolca: OTGON
Ocan (ev ateinin) devamlln salayan, evde kalan ocuk. Masallardaki dima baarl olan Kk
Oul figrdr. Trklerde byk kardeler kendilerine yeni ev aar fakat en kk oul evde kalr.
Bylece ocak ateinin devamn salar. Osmanl mparatorluunun kurucusu Osman Beyin gerek
adnn Otman olduunu, slmiyeti kabul eden Trklerde benzeim yoluyla Osmana dntn
ileri sren trihiler vardr. Hatt meczen Seluklu Devletinin varisi ve dier beylikler iinde olduka
kk olduu halde Anadoludaki Trk Devletinin ocan srdrd iin bu adla uyum iinde olduu
da dnlebilir. Gerekten de bu ad Avrupa kaynaklarnda Ottoman olarak geer.
ODTGN: Kk ehzde. [ TKA: Odtigin ]

Edeer: ODTEKN, ODTN
Moolca: ODIIN, ODN
Ocan ve ev ateinin devamlln salayan, evde kalan ocuk motifinin hnedan kltrne
yansmasdr. Masallardaki dima baarl olan Kk ehzde figrdr. Trk kltrnde byk
kardeler kendilerine yeni ev aar fakat en kk oul evde kalr. Bylece ocak ateinin devamn
salar. Masallarda kardein (genelde prensin/ehzdenin) en k iyi, drst ve baarl olur.
Tanrsal bir g tarafndan korunur. Byk kardeler ya sradandr yada olumsuz zellikleri vardr.
Anlam Odtigin: Od (ate) ve Tigin (prens) szcklerinin bileimidir.
Anlam Odigin: Od (ate) ve igin (prens) szcklerinin bileimidir.
OAN: Rab. [ TKA: Oan ]

Edeer: 1. OGAN 2. UAN, UGAN
Yaratc. Evreni ve varlklar yaratan g. Not: Okan Han ile kartrlmamaldr.
Anlam: (Ok/Og/O/U/Ug). Yaratan ve reten demektir. Kudret ve g anlamlarn da iermektedir.
Oul, Oulduruk (dlyata), Okumak gibi kelimeler bu kke ittir. Oulduruk szc ana rahmini
ifde eder ki, bir canlnn varoluuyla ilgili olarak ayn kkten gelen bir szcktr. Moolca
Oktargay/Ogtorguy szc cennet, cennet bahesi ve gkyz demektir ve bu szckle de alkal
olmas muhtemeldir.
OUZ HAN: Trklerin Atas. [ TKA: Ouz Xan ]

Edeer: 1. UUZ HAN 2. UZ KAN 3. OUR HAN, OGUR HAN, UGUR HAN
Trklerin atas olan kahraman. lk Trk Devletinin kurucusu. Btn yaam boyunca Gkkurt
(Brteine) kendisine klavuzluk etmitir. Tm hayat daha doumundan balayarak olaanst
olaylarla i ie geer. Grnm de sradan insanlardan farkldr. Yznn rengi mviye alar, gzleri
al (kzl) renklidir, az ate gibidir. Doar domaz yemek yemitir. Bir kez st emip sonra i et ile
karnn doyurmutur. ok abuk bymtr. Gc simgeleyen boynuzlu bir tac vardr. Babas Kara
Han ldrr. Ormanda tek boynuzlu bir yaratkla vuruarak onu yenip ldrr. Gergedan olduu
sylenen bu varlk olaslkla aslnda bir eytandr. Ouz Han pek ok boya adlarn o verir (Uygur,
Kangl, Kpak, Kala, Karluk gibi). ki einden toplam alt tane olu olmu ve bunlarn ocuklarndan
da ouz boylar tremitir. Avlanrken, bir rman ortasnda yer alan bir ada bulur. Bu adann
ierisindeki (merkezindeki) bir aacn kovuunda klar saan ok gzel bir kz oturmaktadr. Destann
ierisindeki unsurlar zmlendiinde Yar-Sub (Yer-Su) anlaynn bu kzla sembolize edildii grlr.
Kzn salar akarsular gibi mvidir ve dileri inci gibidir. Onu oradan kararak evlenir ve olu olur.

S a y f a | 228
Aradan yllar geer, bir gn gkten gl mvi bir k dtn grr ve yanna yaklanda n
ortasnda gzel bir kz bulur (Gk-Kal yni Gk-Hava da bu kzla sembolize edilmitir). nanlmaz
gzellikte olan bu kzn banda kutup yldz gibi ateten bir k demeti vardr. Bu kzla da evlenir ve
ocuu olur. Rysnda grd Gm Oku istei zerine bulup getiren ilk oluna blerek
paylatrr. Ayn ekilde rysnda grd Altn Yay da ikinci karsndan olan ocuklarna paylatrr.
Lak (Ilak), Rak (Irak), Zak (Izak) gibi efsnev lkelerin kaanlarn yenerek buralar fetheder. Bu
lkelerde deiik grnml varlklarn yaadndan da bahsedilir.
Anlam: (Ok/Og/O/U/Ug). Mbrek, kutlu ayrca yetenekli, bilgili demektir. Ruh anlamna da gelir.
yi huyluluk da belirtir.
OUZ BOYLARI
BOZOKLAR UOKLAR BAOKLAR
1 KAYI BAYUNDUR SORKI
2 BAYAT BECENE LALA
3 ALKALI AVULDUR SAKLAB
4 KARALI EPN MURDAAY
5 YAZIR SALGUR TURUMI
6 YIPAR EYMR KARAIK
7 DODURGA ALAYUNT KAZIURT
8 DER RER KANGA
9 AVAR DR KALA
10 KIZIK BDZ TEKEN
11 BEKTL YIVA KARLUK
12 KARKIN KINIK KIPAK
Aklama-1: Baz benzerliklere dayanarak Mete Han ile zdeletirip trihi bir kiilik olarak
gsterilmesi mkul deildir. Bu benzerliklerin hem yeterli sayda olmas, belirli bir oran gemesi, hem
de tarihi kaytlarla desteklenmesi gereklidir. Hatta corafi uyum bile dikkate alnmaldr.
Aklama-2: nl trihi Rstem Paaya gre Kuran- Kerimde ad geen Zlkarneyn (iftboynuz)
adl kutlu kii, Ouz Handr. nk iftboynuzlu tac ile tannmtr. Ancak bu iddia kiisel bir varsaym
olmaktan ileri gidememitir. nk destekleyici nitelikte yeterli veri yoktur.
OK: Kutlu Silah. [ TKA: Oq ]

Edeer: UK, UH, OH
Yayla atlan ve ucunda sivri bir demir bulunan sava arac. Trklerde byk nemi vardr. Soylu
kiilerin attklar oklarn Gne klar tarafndan tutulduuna inanlr ve Gnein nlar da ok olarak
kabul edilir. (Yay ise gkyznn bir simgesi olarak kabul edilir.) Ayrca ok ve yay ile fal baklr. Trk
topluluklarna (boylara) Ok szcn ieren adlar verilir: Onok, Bozok, ok Yakn dnemde
Atatrkn Alt lkesi de Alt Ok olarak simgeselletirilmitir.
Anlam: (Ok/Og/O). Silah, sivrilik, renmek, reticilik, okul anlamlar ierir. Ok szc birok
kaynakta boy anlamnda kullanlmtr. Yine bu szckle balantl olan Ouz ve Our kelimeleri de
benzer biimde kullanlr: On Our, Be Our, ar Our, Ouz, Alt Ouz, Dokuz Ouz gibi Bu
kavram Our/r (blk) kelimeleri de yakndan ilikilidir. Okruk hem Trkede hem de baz Sibirya
zerk devletlerinde Devlet (gnmzde Cumhriyet) demektir. Hungar (Macar) szcnn
Onour tbirinden geldii dnlmektedir. Trkede O/Og szckleri de Baba anlamnda
kullanlr. Okul szc ile ayn kkten tremitir. Yakutlar halay dansna Ohokay derler.

S a y f a | 229
OKAN: Bar Tanrs. [ TKA: Oqan ]

Edeer: UKAN, OKON, OKHON, UHAN
Kan davalarn engeller kableler arasndaki geimsizliklerde arabuluculuk yapar. Tanrnn kk
oludur ve cezlandrlarak yeryzne gnderilmitir. Not: Oan ile kartrlmamaldr.
Anlam: (Ok/Og/O/U/Ug/Uk). Yaratmak ve bar anlamlar tar. Trkede O/Og szckleri de
Baba anlamnda kullanlr. Okul szc ile ayn kkten tremitir. Ayrca her ne kadar farkllam
olsa da Oan (rab, tanr) szc ile de balantldr.
OKAY: Sihirbaz Tanrs. [ TKA: Okay ]

Su altnda yaayan, te dny ile balants bulunan byc tanrdr. Yaad kalenin (evinin) insan
kanndan meydana gelen bir deniz evrili olduu dnlr. Taban denizde, tavan gkyznde olan
bu kale tamamen insan kafatasndan rlmtr ve avlusu hayvan klndaki insanlarla doludur.
Onlar bu kla Okay Han sokmutur. Bzen su ienleri sakallarndan tutarak suya ektii ve sonra da
ldrerek kafataslarn ald sylenir.
Anlam: (O/Og/Ok). Oku byc, falc anlamnda da kullanlr. Ok kelimesi ile ayn kkten gelir.
Ayrca Oan (rab, tanr) szc ile de balantldr.
OLCA: Trklerin Atas. [ TKA: Olca ]

Trklerin ve Moollarn atas olarak kabul edilir. Baz kaynaklarda Bulca Han ile ayn kii olara kabul
edilir. Tm Trk boylar onun ocuklarnn soyundan gelmektedir. Bir dier olaslk ise Bulca Han ile
ikiz karde olmalardr.
Anlam: (Ol). Var olan demektir. Savata ele geirilen eyler (ganmet) anlam tar. Trkedeki Olcay
ismi ile de alakal grnmektedir. Olmak fiili varln ortaya kn, varoluu ifade eder. Bu balamda
soy atas anlam ile de balantldr.
OLONGO: Destan. [ TKA: Olongo ]

Edeer: OLONHO, OLUNGU, OLONKHO, OLONKO
iir eklindeki sylence. Kahramanlk destan. Hemen her toplumda destanlar bulunur ve iir biimli
olmalar nedeniyle daha ok ilgi eker ve dz bir anlatma sahip olan uyaksz efsanelere gre daha
kolay ezberlenirler. Ancak halk kltrleri ierisinde ayr bir neme sahip olan Yakut Olongolar
binlerce hatt onbinlerce msradan oluabilen uzunluklar ve kendilerine zg anlatm yaplaryla
dikkat eker. Olongo anlats mzik eliinde gerekletirilebilir. Er Sogotoh, rng Uolan,
Nurgun Bootur, Abahtay Bergen, Kulun Kulustur gibi destanlar en nemlileri arasndadr.
rnein; Nuyurgun Bootur bunlarn iinde en nl ve uzun olandr, iir 36.000 dizeden oluur.
Olongolar Yakut folklorunda nemli bir yere shiptir ve buna ynelik anlat geceleri dzenlenir.
Bunlar insanlarn toplanmasn ve kltrel birikimin aktarlmasn saladklar gibi elendirici ynleri
de vardr. 20. Yzyln banda bile her Yakut kynde birka tane Olongo anlatcsnn bulunduu
tespit edilmitir. Bu anlatclara Olongosut/Olonhosut (Olongocu) ad verilir. Yakutada destan
anlatmak ise Olongolo vey Olonholo fiili ile karlanr. Olongolorda anlatlan yklerde dny
yer alr: st, Orta ve Aa dnylar. st Dny tanrlarn yurdudur, Orta Dny insanlarn
yaad ksmdr. Alt Dny ise yeraltdr, kt ruhlarn lemi olarak grlr. Evrenin ortasnda Aal
Luuk Mas (Kutlu Ulu Mee) vardr ve kkleri Aa Dnyya kadar uzanr, dallar ise Yukar Dnyya
kadar ykselir. Destanlardaki kahramanlarn mceralar sklkla buralarda geer.
Anlam: (Ol/l). Olanlarn, olmularn yks demektir. Olmak fiili ile ilikilidir. Trkedeki Olgu
szcn artrr. Eski Trkede ln szc de destan demektir.

S a y f a | 230
ONGUN: Totem. [ TKA: Ogun ]

Moolca: ONGON, ONKON
Ongun szcnn Trkede genel olarak kabul gren iki anlam vardr:
1. Kutsal hayvan ve onun sembolize edilmi figr. Kendisinin soyundan gelindii dnlen ve sayg
duyulan, kutsal kabul edilen hayvan, nesne vey varlk. Bereket ve uur getirdiine inanlr. Tengricilik
inancna gre iinde bir ruhu barndrdna inanlan nesnelerdir ve genellikle hayvan vey bzen
insan biimli heykelciklerdir. Dier eski inan sistemlerinde de bulunan Totem ile edeer
grlebilirler. Her boyun farkl bir kutsal hayvan ve onu simgeleyen bir Ongunu vardr. Bu genellikle
kendi soylarn koruduuna inandklar bir hayvan trdr ve bu hayvandan trediklerine inanrlar.
Bzen rzgar bile bir Ongun olabilir. Ongun hayvanlarn yemek, yaralamak ve ldrmek yasaktr.
Yasaklara uymayann bana felketler gelir ve toplumdan dlanr. Hatt bu hayvanlarn adlarn
anmak dahi tabu (kutsal yasak) olarak kabul edilir. Trihi verilerden neredeyse tm Trk boylarnn bir
Ongunu olduu anlalmaktadr. Bunlar kurt, kaplan, da keisi, ko, geyik, boa, at, kartal, ahin,
doan gibi hayvanlardr. Daha sonra arma eklini alm ve bunlara da Ongan ad verilmitir.
2. Bolluk, bereket, sreklilik. Bir varln oalma yetenei. (Gemite totemlerle ilgili grlrd.)
Baz Ongunlar
* Kotuz/Kutuz: Yabni Boa. Yksek yerlerde yaayan tyl bir srdr. Kuyruundan tu yaplrd.
* Sgun/Sn: Yabni Geyik. Hkmdarlk simgesi olarak grlrd. Denizden ktna inanlr.
* ugutur/utur: Da Keisi. Karaay-Balkar Trklerinin kltrnde ok nemli bir yere shiptir.
* Kyat/Kyand: Gergedan. Ouz Kaann ongunudur. Savaarak onu yendii destanda anlatlr.
* Kuba/Kuva: Kuu. Altaylar'n bir kolu olan Kular (Lebedler) kuudan trediklerine inanrlar.
Anlam: (On/Ong). Bolluk, bereket, tamir etmek, iyilemek anlamlarn ierir. Onaylamak, Onamak,
Onmak, Onarmak fiilleri ile ayn kkten gelir. Onsuk ve Onat szckleri tamlk, mkemmellik ifde
eder. On rakam iki elin tm parmaklardr ve btnl simgeler.
ONGON HAN: Bereket Tanrs. [ TKA: Ogon Xan ]

Bolluk ve bereketin kaynadr. Ktlklar giderir. Ekinlerin bereketli olmasn salar. Onun isteiyle
baaklar bire dokuz verirler.
Anlam: (On). Bolluk, bereket, sreklilik, iyilemek anlamlarn ierir.
OPKAN: Vampir. [ TKA: Opqan ]

Edeer: VUPKAN, VOPKAN
Kan emici yaratk. Salgnlarn, kranlarn, ruhsal hastalklarn ve birok belann nedeni olarak grlr.
Hzl bir rzgr gibi gelen ve insanlarn dncelerinin bozulmasna sebebiyet veren ykc, kt bir
ruhtur. O kendini grnmez klabilir, ounluka kpek klnda dolar. Eskiden onu yattrmak iin
kara koyun kurban edilirdi: lk koyun Baba Vupkana, ikincisi Anne Vupkana ve son koyun da
Tanr Vupkana armaan edilirdi. Szck, yutmak ve yemek anlamlar ile balantldr.
ORDUYOLU: Samanyolu. [ TKA: Orduyolu ]

Edeer: URDAZOL
Gkyznde bir yol gibi grnen galaksi. Gne sistemi burada yer alr. Sylencesel ordularn bu
yolda ilerledii dnlr. Macarlar zellikle Hun ordularnn buradan yrdne inanrlar.
Aklama: Samanyolunun dier bir ad olan Ku Yolu tbiri de askeri birlik (ordu) mnsna gelen
Koun/Goun szc ile etimolojik olarak (en azndan benzeim dzeyinde) alkal grnmektedir.

S a y f a | 231
OR HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Or Xan ]

Edeer: UR HAN
Ordada yaayan bir hkan. Ouz Hann amcasdr. Souktan ve rzgardan dolay Ordaa ulamak
mmkn deildir. Ordu (Ordo) eklinde askeri rgtlenmeyi ilk gerekletiren kii olarak kabul edilir.
Anlam: (Or/Ur). G, kuvvet, ordu, yklmazlk anlamlarna gelir. Yerlemek, mevki, makam mnlarn
da ierir. Ycelik ifde eder. Moolca Ord, Trke Ordu (askeriye) ve Ordo (halk), Orda/Urda/Urza
(karargah) szckleri bu kkten tremilerdir. Moolca Or szc z mns tar. Pkice (Pkistan
Dili) ayn zamanda Urdu (Urduca) olarak da bilinir ve halkn dili demektir. Bu da Trk-Mool kkenli
bir szcktr. Orun/Orn/Urun/Urn szckleri ise yer, mekan mnlar tar.
Aklama: Dny trihinde ilk def 10lu sisteme dayal ordu rgtlenmesini yaplandran kii Hun
Kaan Mete Handr.
ORMAN: Aalk Alan. [ TKA: Orman ]

Edeer: 1. URMAN 2. VERMEN
Eanlam: 1. YI, YIS, HIS, SIS 2. TOKOY, TOKAY 3. MEE, MAS
Moolca: 1. SEBER, SBR 2. OY, OYIN
Byk ve geni aalk alanlardr. Ormanlar Trk kltrnde gizemli alanlar olarak grlr. Burada
yaam ve yeniden dou, ayn anda ve srekli var olan lmn nne gemektedir. Gerekten de I
kullanarak fotosentez yapan bitkilerin Dnydaki yaam dngsn saladklar bugn bilimsel bir
gerektir. Sylencelerde ormanlar doast glerle ilikilendirilir ve ierisinde ruhlarn da
barndna inanlr. Buralarda yaayan canllar kimi zaman insani zelliklerle donatlarak masallara
konu edilir ve ormandaki her hayvan farkl bir zellii temsil eder. Kgmen Y, Altun Y, okay Y, Al
Y, tken Y, Kara Y gibi orman adlarna deiik masal ve efsnelerde rastlanr.
Anlam: (Or/Ur). Moolca Oron, Trke Orun szckleri yer, mevki anlamlarna gelirler. Ur kk ise
toplanma bir araya gelme, oalma anlamlarn ihtiv eder.
ORMAN YES: Orman Ruhu. [ TKA: Orman ysi ]

Ormann koruyucu ruhudur. Her orman iin farkl bir ye vardr. Mee aac klnda vey bzen de
krsal, aksakall bir ihtiyar olarak grnr. Uzun boyludur ve elinde uzun bir sopa vardr. Aalara
her yl yeni bir halka ekleyerek onlar bytr. Keyfi yerinde olduunda kaln sesle ark syler.
Ormandaki varlklara zarar verenlerin vey ar aa kesenlerin bana daha onlar ormandan
uzaklaamadan bir felket getirir. Tunguzlar bu varlktan Ura Amaka diye bahsederler.
OTAGAN: aman. [ TKA: Otagan ]

Edeer: OTAAN
aman. Byclk ve zellikle de hekimlik yapan din adam. Bu durum gemi alarda amanlarn
deiik sosyal ilevlerin pek ounu kendilerinde toplam olmalarnn bir sonucudur. Trk-Mool
kltrnde daha ok erkek amanlara verilen addr. Kadn amanlara ise Udagan (bkz.) denir.
Anlam: (Ot/Od/Ud/Ut). Tedvi eden, if datan demektir. Ota (ila) ve Otamak (ilala tedvi etmek)
gibi kelimelerle ayn kkten gelir. Utaan ve Yataan kelimeleri dlyata mns tar. Ota (bitkisel
ila) szcnden geldii kadar Od/Ot yni ate kelimesiyle de balantldr ki, bu balamda ate ile
tedvi eden kii demektir. Moollarda ve Trklerde hekim ve eczaclar deiik adlarla anlr. Otaman
vey Ota/Oto kelimeleri eczac anlamna gelir. Ayrca Utmak (kazanmak) szc ile ilgili olma
ihtimli vardr.

S a y f a | 232
OTA : Hkan adr. [ TKA: Ota ]

Edeer: OTAK, OTAH, OTAV, OTUV, OTU
Moolca: ASAR, ASARI
Byk ve grkemli adr. adrdan fark, ok daha byk ve ssl olmasdr. Osmanlda pdiah
adrlarna bu ad verilmitir. Trk ve Mool kaanlarnn hi kapatlmayan ve krk kz tarafndan
ekilen otalarnn bulunduu bilinmektedir. Bu ota yerleik kltrdeki sarayn yerini tutmaktadr.
Ouz Han lp de yerine olu Gn Han tahta knca kendisi iin Altn Ota ile sa ve sol yanna da
altar adr kurdurur. Sa tarafa 40 kulalk bir direk diktirip bana altn bir tavuk koydurur, dibine ak
bir koyun balatr. Sol tarafa da 40 kulalk bir direk diktirip onun zerine de gm bir tavuk
koydurur, dibine de kara bir koyun balatr. Farkl renklerdeki otalar farkl anlamlara gelir:
1. Aka Ota: Kaan (Hkan) adrdr. Korkut Ata yklerinde Hanlarn verdikleri lenlerde,
erkek ocuu olanlarn oturduu adrdr.
2. Gke Ota: Kam adrdr. amanlar, din adamlar vey bilge Kocalar ayr bir neme ship
olup mvi renkli adrda otururlar. Cengiz Hann amannn ad da Gkedir.
3. Boz Ota: Bey adrdr. Beylerin seviyesi Hkana gre biraz daha dk olduu iin Boz Ota
biraz daha dk bir staty ifde eder. Ayrca vezirlerin adr da boz renklidir.
4. Kzl Ota: Yksek rtbeli ve saygn konumlu devlet grevlilerinin otadr. Hanlarn verdikleri
lenlerde, kz ocuu olanlarn oturduu adrdr.
5. Sar Ota: Dk rtbeli devlet grevlilerinin otadr. Hanlarn verdikleri lenlerde, kz
ocuu olanlarn oturduu adrdr.
6. Kara Ota: Soylu olmayan, sradan halkn iinden kan ama sonradan mevki edinen Hanlarn
otadr. lenlerde, ocuu olmayanlarn oturduu adrdr.
7. Yeil Ota: Din adamlarnn adrdr. slam Dininin etkisiyle ortaya km olmas
muhtemeldir. nk yeil renk (ve yeil bayrak) slmiyetin ve Cennetin simgesidir.
Krgz bayranda yer alan kesien alt izgi, adrlarn tepe penceresinde tahtadan yaplan bir desen
bulunur. Bu, geleneksel Krgz adrnn st blmnde bulunan ve bakldnda ieriden Gnein
grld Tndk semboldr. Tndk, otalar simgeleyen bir motif hline gelmitir.
Anlam Ota: (Ot/Od/Ud/Ut). inde ate yaklan barnak demektir. Oda kelimesi de yaklak ayn
anlama shiptir. Od (ate) kelimesi ile balantldr. Otak szc Azericede oda mns tar.
Anlam Asar: (As). Bu kelime Asmak fiili ile ayn kkten gelir. Asar szc gkyzn ifde eder.
OTA YES: adrn Koruyucu Ruhu. [ TKA: Ota ysi ]

Her adrn kendi yesi vardr. Ota yesinin bzen orta direi tutarak devrilmesine engel olduu
sylenir. Kimi Trk topluluklarnda ise orta direi koruyan ruha ayrca Arabaana (Baan/Bagana)
yesi denir ki, o olmadan adrn keceine inanlr.
OTA YES: Atein Koruyucu Ruhu. [ TKA: Ota ysi ]

Dokuz ate rmann kavanda dokuz keli bakr bir evde yaar. Her atee bir ye gnderir.
Anlam: (Ot/Od/Ud/Ut). Pek ok Trk lehe ve vesinde Od vey Ot szckleri gnmzde de ate
anlamnda kullanlr. zbeke Ota biiminin Farsa Ate kelimesi ile benzeimi ilgi ekicidir.
OTUY: Ate Cini. [ TKA: Otuy ]

Atein iinde oynayan ksa boylu bir cindir. Yedi kar uzunluundaki sakallar kirpi oku gibidir. Sar bir
samura dnebildii sylenir.
Anlam: (Ot/Od). Atein iinde duran olan demektir. Od/Ot (ate) kelimesi ile ayn kkten gelir.

S a y f a | 233
OVO: Sayg Yn. [ TKA: Owo ]

Edeer: 1. OVO, VG, V, OBO, B 2. OBA
Sayg amal oluturulmu ta yn. Mool ve Altay halk inancnda ve amanist gelenek ierisinde
genellikle kayalardan, talardan yada ahaptan yaplm bir tr kk yma tepe ve sayg alandr.
zellikle Moolya'da pek ok yerde bulunan bu yntlar yolculuklarda gven duas ve mevsim sonu
ibdetleri iin kullanlr. Hyklerin sembolize edilmi kk biimleri olarak da alglanabilir. Ovo
genellikle da geitleri gibi, dalarn st ksmnda ve yksek yerlerde bulunur. badet iin ve Budist
trenlerde din amalarla kullanlan yerlerdir. Genellikle yaz sonunda gerekleecek da ve gk ibdet
trenlerinde kullanlr. Ziyretiler Ovo'nun zerine bir aa dal yada Hadag (Kadag) ad verilen bir
tr mvi tren bezi (hatt bzen mvi renkli ipek earp, kravat vs.) brakrlar. Bu mvi renkli bezler
gkyzn sembolize eder. Daha sonra da bir ate yakarak tren dans yapar ve dualar okurlar.
Ardndan da bir len dzenlerler. Seyahat ederken, bir Ovoya rastlandnda daha gvenli bir
yolculuk iin orada durmak ve sonrada kez saat ynnde daire izerek etrafnda dnmek gerekir.
Genellikle, kayalardan yaplan bu ynlarn etrafna daha sonralar kazklardan bir eit it eklendii
de olmutur. Buralara Sa (sunu/sungu) olarak yiyecekler, tatllar, ekmek, st yada votka eklinde
hediyeler brakabilecei gibi para da sunulduu olur. Moolya'da komnist rejim dneminde, Ovo ve
uygulamalar dier din ibdetlerle birlikte resmi olarak yasaklanmtr ama insanlar gizlice bu
gelenei devam ettirmilerdir. Gnmzde ise byk oranda serbesttir.
Anlam: (Ov/Ob/b). Moolca yn demektir. Terimin Kazakadaki sylenii olan Oba biimi ise
Trke Ob/b kk ile olan balanty aka gstermektedir. Bu balamda bek kelimesi ile ayn
kkten gelir ve benzer bir anlam tar. Trkede Oba szc adrlardan oluan bir kmeyi ve
gebelerin konaklad yerleim alann ifde eder. rnein: Trkmen Obas.
OYMAK YES: Oyman Koruyucu Ruhu. [ TKA: Oymaq ysi ]

Edeer: OYMAG YES
Moolca: AYMAG EZEN
Her oyman (aretin) kendi koruyucu ruhu vardr. Eski Trklerde aile ve slale gibi alt birimlerin
zerinde, toplumsal rgtlenmenin ilk aamas oymaklardr. Dil, kltr ve akrabalk bakmndan
trdelik gsteren, yapsndaki aileler arasnda din, kan, evlilik, soy ba bulunan topluluklardr.
Oymaklar bir araya gelerek boylar oluturur. Pek ok boyun vey oyman kurucusu olan ve kendi
adn tayan bir atas bulunur. Bu ata genellikle o oyman (ve zamanla boyun, hatt ulusun)
koruyucusu olarak kabul grr. rnein:
1. Kazak Han: Kazaklarn Atas olarak kabul edilir.
2. Kpak (Kfak) Han: Kpak boyunun atasdr. Bir aacn kovuunda domutur.
3. Krgz Han: Krgz ulusunun kurucucusudur. Yenisey Irmann kaynanda oturur.
4. Abakan Han: Hakaslarn ve Abakan boyunun koruyucusudur.
5. Merde Han: Altay Trklerinin atas ve koruyucusu olduuna inanlr.
6. Tileg (Dilek) Han: Telet Trklerinin ilk atas olarak kabul edilir.
7. Trge (Trke, Drke) Han: Trke boyunun kurucusudur. Soyundan on boy tremitir.
8. lemen Han: lemen boyunun atasdr. l shibi, il alan demektir.
9. Kuzar (Kozar, Hazar) Han: Hazar boyunun kurucusu ve Azerilerin atasdr.
10. Mugal (Mool, Mungal) Han: Moollarn atas olarak bilinir. Sknt verici bir blgede yaar.
11. Tatar Han: Tatar boylar onun soyundan tremitir.
12. Saklab Han: Saklap boyunun atasdr. Saklamak ve saknmak anlamlar ierir.

S a y f a | 234
Anlam: (Oy/Uy). Genilik ve okluk bildiren Oy kknden tremitir. Moolca Aymag, Manu dilinde
Ayman olarak geer. Moolca Oyoh balamak anlam tar. Trk dilleri ierisinde Oyu, Oyuv, Uyv
szckleri hep aret, kable, klan benzeri mnlar tar. Uymak, Uyum gibi szcklerle kkensel
olarak balantldr. Uy/y kelimesi ev mns tar. Oy (Osmanlca Rey) kelimesi Trkede belirli
bir ynde gr bildirmeyi, rnein seimlerde oy kullanmay ifde eder.
OYOR: Ced Tanrs. [ TKA: Oyor ]

Edeer: OZOR
Ata Ruhlarnn nderidir. Ozor ruhlar ile balantldr.
Anlam: (Oy/Oz). nde gitmek, gr bildirmek anlam vardr. Oy kelimesi bu kkten tremitir.
Moolca Oyr szc yaknlk ifde eder.
OYRAT HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Oyrat Xan ]

Oyrat/Kalmuk boylarnn atas olarak kabul edilir. Burhanizm ierisinde uyarc ve kurtarc bir kiilik
olarak grlr. Ak Burhan olarak adlandrlan ruhun grnmesi efsnev kurtarc Oyrat Han'n geri
dneceinin habercisi olarak deerlendirilmitir. 17. yzylda gerekten yaam olduu hakknda
iretler bulduklarn iddia eden trihiler vardr. Fakat bu kesinlik kazanm deildir. Baka bir olaslk
ise trihte gerekten yaam olan Oyrat Hann adn sylencelerdeki bir kiiden alm olabileceidir.
Anlam: (Oy). Dizginlenemez, ele avuca smaz demektir. Bu balamda Hoyrat kelimesiyle de ilikilidir.
Aklama: Trihte Bat Moollar ile Altay Trkleri kendileri iin Oyrat isimini ortak olarak
kullanmlardr. Altaylar aralarnda bir ayrm yapabilmek iin Moollara Kara Oyrat ve kendilerine de
Ak Oyrat demilerdir. Trihten ilham alan baz Altayl nderler 1918 ylnda yeni bir "Oyrat
Cumhriyeti" kurmak amacyla "Karakorum Yerel Komitesi" (Rusa; Karakorumkaia Okruzhnaia
Uprava) adl bir tekilat oluturmulardr. Tasarlanan bu Oyrat Cumhriyetinin snrlar Altaylarla
birlikte dier Trk topluluklarn bazlarnn (Tuva ve Hakas) topraklarn kapsamaktayd. Bu giriimlere
de 1921 ylnda Bolevikler engel olmulardr.
OZAN: Halk iri. [ TKA: Ozan ]

Edeer: OZGAN
Doalama saz alp trk syleme yetenekleri vardr. Genellikle bu yetenek Tanrsal bir g
tarafndan kendilerine bahedilmitir. ou zaman bir ryda bde ierler ve uyandklarnda bu
yeteneklerini kazanm olurlar. Kken olarak amanizm'den izler tayan klk gelenein koruyucusu
ve aktarcsdrlar. k olarak anlan bu kiiler bzen halk yklerinin znesi olarak da yer alrlar.
Efsnev motiflerle donatlm olan k Garip (Gerib/Kerib); Anadolu, Azeri, Grc, Ermeni ve hatt
Kafkas kltrlerinin tamamnda ortak bir kiilik olarak tannr.
Anlam: (Uy/Oy/Oz/Uz). nde olan demektir. nk sayg duyulduu iin hep nde otururlar. Ozmak
(nde gitmek, ark sylemek) fiilinden gelir. Uzmanlk bildiren Uz szcyle de ilgilidir. Ozon ise
yal vey bilge anlamna gelir. Smercede Uzu gelecekten haber veren kii anlamna gelir. Asya
Trk dillerinde ata ruhlarna da Ozor ad verilir. Uza ise kendiliindenmns ierir.
OZOR: Ata Ruhu. [ TKA: Ozor ]

Atalarn ruhlarn ifde eder. nsanlara yardm edebildiklerine inanlr. Mool kltrndeki ced tanrs
Oyor Han ile balantldr.
Anlam: (Oy/Oz). Kelime kk Ozmak (nde gitmek) fiilini ierir. Ozan szcyle ayn kkten gelir.

S a y f a | 235
--
C: Hayali Varlk. [ TKA: c ]

Kk ocuklar korkutmak iin kullanlan hayali bir varlktr.
Anlam: (Oc/c//s). Ayn kkten gelen Ocumak/Ocunmak/Ocutmak szckleri korkmak ve
korkutmak mnlarn ierir. (intikam) szc ile de alkaldr.
DGET HAN: Akarsu Tanrs. [ TKA: dget Xan ]

Akarsulardan sorumludur. Su kenarlarnda yaamakta ve gezmektedir.
Anlam: (t/d/z). Kelime kknn ierisinde ses karmak, ilerlemek, gemek anlamlar bulunur.
tmek szc bu kkten gelir. z ise Anadoluda dere, ay demektir. tmek/tmek ise rica
etmek, yalvarmak gibi anlamlara gelir. t szc eski Trkede zaman mns tar.
EN YES: Avlunun Koruyucu Ruhu. [ TKA: wen ysi ]

Edeer: VEN YES, VEN YES
Evcil hayvanlar sever. rnein atlarn kuyruunu rmekten ok holanr.
Z YES: Akarsu Ruhu. [ TKA: z ysi ]

Edeer: 1. Z YES 2. ZEN YES
Akarsuyun koruyucu ruhudur. Her akarsuyun kendi yesi vardr. Yal bir kadn klndadr, dank
salar vardr. aylarda, derelerde, su kenarlarnda yaar. Kprden geerken suya bakanlara kzar ve
ban dndrr. O kii de suya der ve bzen de boulur. nsanlar ayaklarndan tutup suya
ekebilir. Bzen ok s olan bir yerde bile insanlar onlarca kula derinlie batabilirler, buna Akarsu
Ruhunun sebep olduu sylenir. Suyun kirletilmesi onu ok zer ve pis eyler dkenlerin bana
belalar getirir. nsann doayla btnleik ve saygl bir yaam srmesi esas burada bir kez daha
ortaya kar. Bzen de kurakla ve hastala neden olduuna inanlr. Akarsudan ilk def su almaya
giden bir gelin kendisine Sa (sunu/sungu) olarak eitli yiyecekler, st, ekmek vey tahl verir, hatt
bozuk para atlabilir. Arasra onun sudaki canllar beslemesi iin peynir, kelek, ekmek dklebilir
(veya balklar beslemenin onu memnun ettii dnlr). 1950li yllarda bile Anadolunun deiik
yerlerinde balklarn yavrulama mevsiminde kylerin iinden geen akarsulara peynir ve kelek
dkld bilinmektedir. Burada z yesini memnun etme amac unutulmu olsa bile, suya
yiyecek dkme gelenek olarak belirli bir sre srdrlm sonra da btnyle kaybolmutur.
Anlam: (/g) ve (z/s). Akarsu demektir. z szc ayn zamanda bir varln temel unsuru, bir
eyin asl demektir ki, su tm canl organizmalardaki temel unsurlardan belki de en nemlisidir. Bu
balamda (dnce) ve g/k(ana) mnlar da gzden karlmamaldr. Moolcada yer,
Tunguzcada ge/ve kelimeleri akarsu anlamna gelir. zemek fiili Anadoluda bir eyi seyreltmek,
sulandrmak mnlarnda kullanlr. e/ge kelimesi ise unsur, element, ksm, para gibi mnlar
tar. knmek/yknmek fiili taklit etmek demektir ve suyun sesinin yinelenmesini artrr.

S a y f a | 236
KSK: iftbal Kartal. [ TKA: ksk ]

Sa kanad ile Gnei, sol kanad ile Ay kaplar. Yaam Aacnn tepesinde yaar ve onun etrafnda
dner. Bakr trnakldr, altn (renkli) kanatlar vardr. Peneleriyle Ay ve Gnei tutar. Tanr lgenin
semboldr ve onun gl bir bekisidir. amanizmde yer alan inanca gre Yer ve Gk arasndaki
elik kapy bu ku tutar yni Gn kapsn bekler. Gkten yldrmlar indirir. ki kartal Yer ve Gn
tam ortasnda evrenin dnne uyarak birbirlerinin etrafnda dnmeye balamlar ve sonra da
birbirleriyle kaynap tek varlk olmulardr. Bu balamda gece ve gndz, ak ve karay, aydnlk ve
karanl (yaruk ve karuk), evrendeki iftli ztl simgeler. lmszlk suyunu itii sylenir. Kl
kabzalarnda bzen ift bal kartal figrne rastlanr. iftbal Kartal, Trk kltrnde efsnev bir
figr olduu kadar hnedan armas ve hkmranlk sembol olarak da kullanlmtr. ok daha eski
alarda Smerler ve Hititlerde grlr. Asl kkeni Smerlerdir ve tespit edilebilen en eski iftbal
kartal motiflerinden birisi Laga kentinin simgesidir. Orta-Asya amanizminde yer ile gk arasndaki
geidi (kapy) ift bal kartal korur. Kartal ululuk ve ycelik simgesidir. Trklerin kl kabzalarnda,
ift bal kartal figrne sklkla rastlanr. Ayrca nazarlklarn ve sikkelerin (metal paralarn) zerinde
ilenir. Seluklu yaplarndaki iftbal kartallar surlarda, cami ve medreselerde, saraylarda devletin
hkimiyet sembol ve kt glerden koruyaca dncesiyle talara oyulmutur. ksk Kuu
iftbal efsnev bir hayvandr. ift kartal motifi, Bizansllar tarafndan da zaman zaman
kullanlmtr. Baz lkelerin bayraklarnda da, ift bal kartal bulunur. rnein Trklerle ksmen ortak
bir gemileri bulunan Arnavutluk bayranda iftbal kartal resmi vardr. Gnmzde Trk Polis
Tekilatnn armasnda da yer alr.
Anlam: k (Ana, Yaratc) ve Sk (Kemik, Soy) szcklerinin bileik hlidir. Trkede k/g
kelimeleri de anne demektir. Eski Trke Sk/Sk szckleri ise kemik mns tar ve soyu simgeler
ayrca Skmek fiili ile de alkaldr. Moolca gsh szc bir yere trmanmak ve yksee kmak
mns tar. Moolca gl, Manuca g szckleri anlatmay ifde eder.
LM: Vefat. [ TKA: lm ]

Edeer: LM
Herhangi bir varlkta canlln sona ermesi demektir. Ruhun, bulunduu bedeni dnmemek zere
terketmesi eklinde aklanr. lm bilinmezlik ve gizemdir. teki dny insan zihnini dima megul
eden soru iretleri ierir. Trklerde ruhun insan bedenini uyku hlindeyken yada hastayken de
terkettii dnlrd. Bu nedenle de uykuya Kk lm denirdi. Eski Trkler lmn bir son
olmadna, lmden sonra yaama (hirete) inanrlard. Trklerde lmle ilgili pek ok gelenek
vardr. rnein lnn kyfetleri topluma ak bir yere ylr ve yoksullar bunlardan istediini alr. Bu
kyfet ynna Soyha ad verilir. lnn krknn kmas dualarla ve helva yaplarak gerekletirilir.
Bu anlayn temelinde ruhun yaad evi krk gn sonra terkettii inanc vardr. lmden kurtulma
(lmszlk) ise dima bir aray ierir fakat asla bulunamaz. Smerlere gre Glgam lmszln
srrna erimek iin yolculua kar ve denizin dibinde sonsuz yaam bahedecek otu bulur, fakat bir
deniz ylan onu alar. Bu motif farkl biimlerde de grnr masallarda. Korkut Atann lmden
kat sylenir. Kendi lmn uykuda haber almtr. Bunun zerine lmden kaarak Dnynn
drt bir yann dolar ancak yine de nihyetinde bunun mmkn olmadn anlar. Hz. Msann
ruhunu almak iin gelen lm Meleine (Azrile) tokat vurarak onun bir gzn kard rivyet
edilir. Eski halk inannda ise sonbahar doann lm demektir. Bunun sonucu olarak len doann
her bahar yeniden dirildii dnlr.
Anlam: (l/l). Kelime kk canszlk, canlln bitmesi anlam ierir. Ayrca kkte paylamak ve
blmek anlamlar da bulunur ve kiinin cann vermesi anlay ile alakaldr.

S a y f a | 237
REK: Haylet. [ TKA: rek ]

Tatar kltrnde haylet mnsn karlar. nsanlarn ldrld yada insan kannn aktld
yerlerde ortaya kt sylenir. Genellikle, ldrlen insanlarn mezar stnde ona rastlanr. Uzun
boylu ve zayf olup, kefenini karmadan sdece yzn aar. rek insanlara zarar vermez, ancak
onun zdrap iende gezdii grlr yada ackl seslerle inledii iitilir. Bu adan hortlaktan farkldr,
nk hortlak insanlara zarar verebilir. ldrlm insanlarn ruhu huzur bulamaz ve bu nedenle
katilin kapsn alar yada penceresini tklatr. Katil bu yzden akln yitirebilir. Bu figr, insan
ldrmenin eninde sonunda cezsz kalmayacan anlatmaktadr.
Anlam: (r/r). Baboluk anlam vardr. Babo gezen hayvan srlerine de rek denir. Yn
eirme aracna da reke denir ki, sivrilii ile alkal olabilir. remek (oalmak) fiili ile de alkaldr,
yeniden ortaya kmak anlam verir. z/r/Yr kelimesi ayn zamanda bir kk olarak da ruh ile
alakaldr. Yr haylet demektir. yrek ise baz dillerde rdek anlamna gelir ve bu hayvanlarn ruh
ile ilikilendirilmesinin en gzel rneklerinden biridir.
REN YES: Harbe Ruhu. [ TKA: ren ysi ]

Edeer: REN YES
Harbenin koruyucu ruhu. renler (eski yap vey kent kalntlar, virneler) uygarln bozulma
snrlar olarak grlr. Buralar korkulan yerlerdir ve lmle i iedir. Sabaha kadar kayna
bilinmeyen klar yanar ve mzik sesleri gelir. Cin, Peri, Mekir, Hortlak, Mekey gibi adlarla anlan
varlklarn geceleri deirmenlerde, hamamlarda, terkedilmi yaplarda, renlerde, mezarlklarda ve
hanlarda dolatklarna, horoz sesi yada sabah ezan duyulur duyulmaz dalp kaybolduklarna
inanlr. Issz yerleri anlatmak iin kullanlan n-cin top oynuyor deyimi bu anlaytan
kaynaklanmaktadr. Bunun dnda zellikle renlerde ve mezarlarda gm (define) bulunduu inanc
halk arasnda zaman zaman rastlanan bir durumdur. Hatt bu tr yerlere kimsenin girmeye cesret
edemeyecei dncesi ile altn vey haznelerin bir mlek iinde harbelere vey virnelere
gmlmesi gemi dnemlerde zaman zaman karlalan bir alkanlktr. Trk halk inancnda Issz
szc Iss (ye'si, yni koruyucu ruhu olmayan) yerleri ifde etmekte kullanlr ki, bu tr yerlerin
koruyucu ruhu olmad iin artk tamamen kt varlklarn eline getiine inanlr. te renlerin
(harbe ve virnelerin) en tehlikeli olanlar da bunlardr. renler vey terkedilmi evler zaman zaman
baka lemlere alan kaplar olarak alglanr. nk burada artk insan varln temsil eden mmr
yap eylemsizlie terkedilmi, ksmen vey tamamen yklm, km ve bir zamanlar insann orada
bulunduunu gsteren eylar dalm, dklm, krlmtr. Bylece orada uygarlk etkisini
yitirmeye balamtr.
Anlam: (z/r/Yr) kk zerinden ruhlarn gezindii yer mns ierir. Kkte baboluk anlam
vardr. rnein babo gezen hayvan srlerine rek denilmektedir ve ayn kkten gelir.
RGL: Hayrdu. [ TKA: rgl ]

Edeer: ERGL
Moolca: RGL
Bir insan iin iyi temennlerde bulunma ve bu amala Tanrya yakarma. yi dilekte bulunma mns da
tar. Eski Trk anlayna gre sz pek ok eyi deitirmeye yetebilecek, etkileyici gce shiptir.
Anlam: (r) ve (Er). Moolca kkenlidir. rmek (balamak) fiili ile alkaldr. Mool dilinde
rg/Erg/rg/rge szc ykselmek, yukar kmak mns tar. rgl/rgr vey
Yergl/Yergr kelimeleri ise kurban mns tar. Ermek ve Erimek fiilleri ile de balantldr. Ergi
kelimesi nmet mns tar.

S a y f a | 238
RZMEK: Sylecesel Hkan. [ TKA: rzmek ]

Edeer: ORAZMAK, URIZMAG, VURZAMAK, VURZAMAG, VRZEMEK, VERZMEG
Efsnev Nart halknn lideridir. Karaay-Balkarlar ve onlarla birlikte yaayan, kltrleri i ie gemi
olan Kafkas toplumlarnn ortak birikimi durumundaki Nart destanlarnda ad sklkla geer. Kars
Satanay (Setenay) Hanmdr. rzmekin yeryzne den bir meteor parasndan doduu ve kurt
st ierek byd anlatlr. lerleyen yllarda Tepegzle karlar ve onu ldrr. Kolan adnda
alaca renkli bir at vardr. Bu isim Trke Kulan (yaban at) kelimesi ile rtmektedir.
Anlam: (r/r/Ur). Trkedeki rmek fiili kavga etmek demektir. Ayrca Uruz Beg adna
benzemektedir. smin deiik syleyileri Vurmak/Urmak ve Vurumak/Urumak fiillerini de
artrr. rz/rs (rmak, akarsu) ve Meg/Beg/Bek (bey, prens) kelimelerinin birlemesinden
olutuu dnlmektedir, bu takdirde anlam Irman Beyi demektir.
Aklama: rzmekin yaad olaylar Dede Korkut ykleri ierisinde ad geen Basat Hann
yaad servenlerle bzen birebir rtr. rnein Basat gibi rmekin de Tepegz ldrd
anlatlr. Trk destanlarndaki Uruz Beg ise Basatn babasdr.
S: Can. [ TKA: s ]
Edeer: 1. Z 2. ZT, ZT
Trkenin farkl velerinde genel olarak iki anlamda kullanlr:
1. Bir varln yaam gc, can. Kiinin hayatta oluunun gstergesi. Ruh kavramyla yakndan
balantldr. Trk kltrnde genellikle ku, ylan vey balk olarak temsil edilir. z Kuu (Can Kuu)
deyimi bu inann sonucudur. Drt kanatl Brkt kuu ordular savarken zerlerinde dolar, nk
bu ku btn bir ordunun ruhudur. Eski kaytlardra ztleri ldkten sonra toplanacaklar yere
gtren iki rmaktan bahsedilir. lm sonras kasrgaya dnerek daha nce yaadklar yerleri ziyret
edebileceklerine de inanlr. Eski Trk inancnda kt olan insan ruhlarnn Erlik Hann hizmetine
girdii dnlrd. z Yerine z anlay ise bir kiinin baka birisinin yerine lmeyi kabul
etmesidir ve en yetkin rnei Deli Dumrul yksnde yer alr. zt A szc de lnn arkasndan
verilen yemek olan l A anlamnda kullanlr.
2. Bir eyin temel ierii, esas. Bir varln asln oluturan en nemli ksm; iinde, merkezinde yer
alan unsuru.
Anlam: (s/z/z). Bir varln ierii, temel niteliidir. Gereklik anlam da bulunur. smek fiili,
ykselmek, yukar kmak anlamna gelir. Azericede z szc kendi/kendisi anlamna gelir.
Anadolu halk dilinde ise z tbiri akarsu mnsnda kullanlr ve tpk can (vey ruh) gibi suyunda
akkan olmas anlay ile ilgilidir. zek (Tatarca zek) szc merkez, bir eyin tam ortas anlamna
gelir. zdek ise Trk Dil Kurumu tarafndan madde, cisim kavramlar karlnda nerilmitir. Ayrca
konsantre edilmi, younlatrlm vey damtlm maddeler iin de z tbiri kullanlr. rnein: Nar
z, Harnup z
T HAN: Zaman Tanrs. [ TKA: t Xan ]

Edeer: T HAN
Zamann geiinden sorumludur. Zamann akn bzen hzlandrr, bzen yavalatr. Gndz ve gece,
Trk inancnda ak ve kara iki ip yumadr. t Hann bu yumaklarn sarlmasndan sorumlu
yardmclar vardr. Yumaklar hzl sarlrsa zaman hzl geer, yava sarlrsa, zaman da yavalar. Orhun
Antlarnda u muhteem ifde yer almaktadr:
d Tengri aysar, kii ogl kop lgeli trimi. (Kltigin Yazt.)

S a y f a | 239
Bu cmle iki farkl biimde gnmz Trkesine tercme edilmitir. Birinci gre gre; Zaman
Tanrs yle buyurunca insanolu hep lml yaratlm, anlamna gelmektedir. Muharrem Ergin ise
Zaman Tanr yaar, insanolu hep lml yaratlm, eklinde evirmektedir. Zamann geii
insanolunun dima ilgisini ekmi hatt onu lme doru gtren bu kavram korkutucu olmutur.
nsan anlaynda zaman her zaman akkan olarak alglanmtr. Bu nedenle de akan bir rmaa
benzetilmitir. Gnmzde bilimsel olarak da evrenin drdnc boyutu olduu bilimsel bir sav olarak
ne srlen zaman ve balantl olarak uzay-zaman erilerinin esneyebildii, hatt bklebildii eitli
teorilerle kantlanmaya allmaktadr. Not: Od Ata ile kartrlmamaldr.
Anlam: (t/d). t szc eski Trkede zaman demektir. demek, dn kelimeleri bu kkle
ilgilidir. Moolca tlh (eski Moolcada ise tel) szc yalanmak, te ise yal adam demektir ve
bu kelimeler zamann geiiyle alkaldr. Trkede tek/dek szc de saat (zaman lme
arac) demektir. z kelimesi ile uzak anlam balants yine zamann aslnda maddenin z olarak
alglandn gstermektedir. Moolcadaki Udaga fiili zamann geiini ifde eder.
T: Du. [ TKA: t ]
Yakarma. Tanrya yalvarma. En yaln olarak, bir eyin gereklemesini vey kt durumlardan
korunmay Tanrdan istemek olarak tanmlanabilir. Kuman Trkesiyle Macaryaya kadar ulam
olan ve Gktanrya yakar ieren bir kam t yledir:
Bizim atamz kimsing kkte (Bizim atamz kimdir gkte)
Sentlensing sening adng (Ycelsin senin adn)
Dsn senin knglgng (Ho olsun senin gnln)
Neik kim cerde alay kkte (Nice hem yerde tm gkte)
Bizing ekmeimizni ber (Bize ekmeimizi ver)
Bizge bt btn knde (Bize btn gnlerde)
let bizing minimizni (let bizim benliimizi)
Neik kim biz iyermiz (Nice biz boyun eeriz)
Bizge tr kelgenge (Bize emir geldiinde)
litme bizi ol camanga (letme bizi hi ktle)
Kutkar bizi ol camannan (Kurtar bizi her ktlkten)
TKEN: Kutsal Bakent. [ TKA: tken ]

Edeer: TGEN, TGEN, ETGEN
tgen Trklerin ilk var olduu ve oradan Dnyya dald yerin ad olarak kabul edilmektedir.
Orhun Irma kaynaklarn bu blgeden alr. nanca gre btn byk Trk devletlerinin bakenti
burada kurulmaldr. Gktrk Devletinin de bakenti yine bu yrededir. Gerekten de pek ok Trk ve
Mool Devleti biraz geniledikten sonra bakentlerini bu blgeye tamlardr. Kavram ayn zamanda
Etgen adl toprak tanras ile de dorudan balantldr. tken Dann Nama (Nam) adnda
bir koruyucu ruhu vardr. Ve bu ruh yine ok byk olaslkla Nuh Peygamberi temsil etmektedir.
(Veya daha sonradan onunla zdeletirilmitir.) Nuhun Gemisinin sular ekildikten sonra karaya
oturduu yer ve tken Da arasnda bir balant kurulmu olabilir.
Anlam: (t/d/d/t/Ut/Ud) ve (Ed/Et). Bu kkten gelen tmek (du etmek) ve Utaan (dl yata)
anlamlarn ierir. Etmek (yapmak) fiili ile de balantldr. t szc eski Trkede zaman mns
tar. Moolca Udaga fiili zamann geiini ifde eder. tg szc ise Moolcada ay demektir ve
yuvas topran iinde olup ayn zamanda kutlu saylan bir hayvandr. Utmak/tmek fiili kazanmak
mns tar. tken kelimesi Tatarcada keskin mnsna gelir.

S a y f a | 240
TMEK: Du Etmek. [ TKA: tmek ]

Edeer: TMEK, TKMEK
Yakarmak, dilemek, istemek. Tanrya yalvarmak.
Anlam: (t/d). henkli ses karmak anlam vardr. Zaman ve yakarma anlamlar ierir. z kelimesi
ile uzak anlam balants yine dunn (yani szn) halk inancnda aslnda varln z olarak
alglandn gstermektedir.
ZEN HAN: Ruh Tanrs. [ TKA: zen Xan ]

Edeer: SEN HAN
nsanlarn ruhlarn alan tanrdr.
Anlam: (s/z). Trkede z/s szckleri ruh, can anlamna gelir. s ise Moolcada intikam
demektir (Trke ) ve lmn yaamdan intikam almas ile uzak bir anlamsal balanty artrr.
zen baz lehelerde rmak demektir ve suyun ruh ile ilikilendirilmesiyle alkaldr.

S a y f a | 241
-P-
PAKTA: Saban Tanrs. [ TKA: Pakta ]

21 Eyllde bu bayramn ayn adl koruyucu ruhu adna Saban Bayram dzenlenir.
PAKTAGAN: Saban Treni. [ TKA: Paktagan ]

Saban Bayram. 22-23 Eyll Gz Gndenkliinde dzenlenen bir enliktir. nsanlara yemek datlr.
Azeri halk inancnda Ay ve Gne sevgilidirler. Onlarn sevgisi sonsuzdur, ama hibir zaman
birbirlerine kavuamazlar. Ancak gece ve gndzn eitlendii bu gnde birbirlerinin yzlerini
grebilirler. Buna ramen kavuamadan yine kaybederler. Azerbaycan kylerinde bu gecede eitli
oyunlar oynarlar. zellikle or Trklerinde ise bu trenin dzenli olarak kutland bilinmektedir.
Saban tanrs Pakta Han ile ilgili olduu kadar ltuf tanrs Bakt Hann adyla da alkaldr.
Aklama: Koa/Kosagan, Saya/Sayagan, Payna/Paynagan, Pakta/Paktagan drtl bir tren silsilesidir.
PAPAY HAN: Yldrm Tanrs. [ TKA: Papay Xan ]

Asyada pek ok kltrde yldrm tanrs olarak anlr. skitlerdeki yedi tanrsal varlktan birisi olan gk
tanrs Papayos ile balantldr. Karsnn ad ise Apay (bkz.) olarak bilinir. Baba (Babay) kelimesi
ycelik bildiren bir kavram olmas bakmndan Gk Ruhlar ile ilgilidir. Kutlu ve/vey soyut varlklarn
adlarnda yer alan tamlayc bir szcktr. rnein; Burkut Baba, Zengi Baba, Kamber Baba, ifti
Baba ve Rzgr Baba gibi... Trbelerin adlarnda da sklkla kullanlmtr. Bu balamda eren/ermi
(evliy) mns tad da grlr. Mesel; Karalt Baba, Hazret Baba, eyh Baba, Diri Baba, Krklar
Baba, Atl Baba gibi Moollarn en yksek dereceli tanrlarndan birisi olan Esege iin ayn zamanda
Babay (Ata) sfatn kullanmalar bu anlayn izlerini tamaktadr. Babay szc Tatarcada yal
adam demektir ve ocuklar yatan altndan karan bir figr olarak grlr.
Anlam: (Pap/Pab/Bap/Bab). skit ve Sogd kkenli bir szcktr. Zenginlik ve kutsallk ierir. Eski
Tunguz-Manu dilinde bu kk almak anlam tar ve aman mns ile balantldr. Trkede yer
alan Baba szcnn Arapadaki baba mnsna gelen Ebu (vey ayn kkten gelen kelimeler) ile
balantl olma ihtimali iddia edildiinin aksine ok dktr. Asl kkeni skitede aramak gerekir.
Smerlerde Bab kelimesi baba mns tar. Hristiyanln ruhani nderini tanmlamakta kullanlan
Papa terimi de yine bu szckle ilikilidir. Hristiyanlktan ve Rus kltrnden etkilenen baz Trk
boylarnda ise Babay ve Mamay szckleri anne ve baba anlamnda kullanlr.
Aklama: Eski alarda yaam bir halk olan skitlerin kkenleri ve dilleri tartmaldr. Sogd (Fars) ve
Turan (Trk) kavimlerinin karmndan olutuu zerinde aratrmaclar hemfikirdir. Ynetici snfn
da Trklerden olutuu gr ar basmaktadr. Sodlarn/Sodaklarn gitgide daha ok Trklerin
arasnda kalmalar ve Trke konumaya balamalar ile Sogdca nemini kaybetmi ve hatt sonunda
tamamen kaybolmutur. Trke konuan Sodlar ise Trklere kararak aralarnda eriyip gitmilerdir.

S a y f a | 242
PAYNA: am Tanrs. [ TKA: Payna ]

am aacnn koruyucu ruhudur. 21 Aralkta bu koruyucu ruh adna dzenlenen trende kendisi iin
at kurban edilirdi. Avrupa dillerindeki Pine (am Aac, ngilizce okunuu: Payn) szcnn
kkeni de tpk am aacnn Dnyya yayld yer gibi Altaylardr. Bu durum Avrupadaki Ylba
kutlamalarnda amn bir sembol olarak kullanlna da aklk getirmektedir. Payna iin dzenlenen
k treni Ylba kutlamalarnn kkenini oluturur. Yakut takviminde Payna adl bir ay vardr.
PAYNAGAN: Ba Treni. [ TKA: Paynagan ]

Ba Bayram. K Gndnm olan 21-22 Aralkta dzenlenir. Gnein lp ertesi gn yeniden
doduuna inanlr, nk kn en uzun gecesinden sonra gndzler uzamaya balar. Gemite bu
bayramn koruyucu ruhuna (Payana/Payna) at kurban edilirdi. Bu ruhun her Altay boyunu kaz ve
beldan koruduuna inanlrd. Paynagan bayramna zellikle yallar katlrlar. Ayrca gen erkek ve
kzlar burada birbirlerini beenip iek vererek gnllerini almaya alrlar, bylece evlenecekleri
kiiyi seerler. Payna Bayram ad da verilen bu trende boyun nfusunun artmas iin du edilir
nk inanca gre boy ne kadar ok fazla nfusa ship olursa Payna da o kadar gl olur. Treni
yrten (yneten) amann doast yolculuunda kullanaca klc yannda bulunur. Paynagan ayn
zamanda Bayanay adl tanr ve May Ana adl tanra ile de alkal grlr.
Anlam: (May/Bay/Pay). Varlk, zenginlik, ululuk, bilgelik, ynetmek anlamlarn ierir. Baymak fiili,
bymek ve gelimek anlamna da gelir.
Aklama: Koa/Kosagan, Saya/Sayagan, Payna/Paynagan, Pakta/Paktagan drtl bir tren silsilesidir.
PEG YES: Harbe Ruhu. [ TKA: Pg ysi ]

Harbelerin koruyucu ruhlar olduuna inanlr. Harbeler lmle i ie olarak grlen ve korkulan
yerlerdir. Buralarda bilinmeyen klar yanar ve mzik sesleri gelir.
PTSEN: Maymun Ruh. [ TKA: Pisten ]

Edeer: 1. PSTEN, PSTN, MSTEN, MISTAN 2. MATSIN, MTSN, MTN, PTSEN 3. PEN, MN
Moolca: MESEN, MEEN
irkin yzl, kr sal bir kadna benzeyen maymun klndaki orman yaratdr. Kambur, uzun boylu,
tyl bu orman ruhu genelde bo av evlerinde yaar. Ormana yalnz gelen insanlar (genelde avclar)
bir uuruma gtrp orada ldrr. Bu balamda ormanda yalnz gezilmemesi gerektiini vurgular.
ocuklar ailelerinden alp, eziyet ederek strap iinde ldrr. Gen kza dnr ve insanlarla
ilikiye girer. Anlatldna gre bir avc, ormanda gzel bir gen kz bulur ve onunla evlenir. ok
gemeden hzla zengin olurlar. Ancak avc bir gn eve geldiinde onu kertenkele yerken, uzun dili bir
canavar biimiyle grr ve korkuyla barnca da ei de serveti de kaybolur. Krgz kltrndeki
Mstan ile de balantldr. Mstan Kempir irkin bir kocakary vey bir dev anasn ifde eder.
Anlam: (Bi/Mi/Me). Eski Trkede Miin/Mein/Biin/Piin/Pisin/Pistin/Pitsen kelimeleri ile
Moolcada Me szc maymun anlamna gelir.
PORHAN: aman. [ TKA: Porxan ]

Edeer: PORKAN, PURKAN
Ruhlar lemiyle iletiime geebilen kii. lkel din adam. Kara or, Sar or, Ak or gibi deiik
trlerdeki cinlerle iletiime geebilirler. Hatt onlarn hanlaryla (nderleriyle) konuurlar. Ruhlar
gklerde gezebilir, yeraltna inebilir.

S a y f a | 243
Anlam: (Bur/Pur/Por). Farsa Peri kelimesinden treyen Perihan ile balantl gsterilse de, aslnda
Bur Han vey Bura Han / Pura Han gibi Trke kkenli bir anlaytan gelmektedir. Tunguz ve
Manu dillerinde Borkan szc renklilik ifde eder ki, amanlarn rengrenk giysilerini
artrmaktadr. Abdlkadir nan'a gre Porhan kavram Burhan (aman ruhu) szcnn farkl
bir syleyi biimidir ve Fars kltrnn etkisiyle Perihan ekline dnmtr.
Aklama: Farsa Ferite / Perite (Feriteh, Ferete, Pirete) szc Melek anlamnda kullanlr.
Tanrnn hizmetkr olan varlktr. Melek, peri, iyi ruh gibi anlamlara shiptir. Pirete adl varlk
uvalara gre Tanrnn hizmetisidir ve dolaysyla yaklak olarak melek szcn karlar.
Szcn dier bir syleni biimi olan Perite, anlam ve kken olarak yine Farsa kkenli olan Peri
(Par) kavram ile yakndan balantldr.
PURA: At Tanrs. [ TKA: Pura ]

Edeer: 1. BURA 2. BUOR
Ruhsal atlarn (at ruhlarnn) tanrsdr. lgen Hann oludur. amanlarn ge kmak iin
kullandklar atlara Pura (Bura) ad verilir. Bunlar genellikle kurt bal olarak betimlenirler. Bu atlar
amanlara Pura Han hediye eder. Pura Han ve emrindeki Puralar aman kt ruhlardan korurlar.
Pura kavram sonralar slam inanc ierisinde bahsi geen Burak adl binek ile zdelemitir.
Anlam: (Bur/Pur). Bu kk, at, geyik, deve gibi anlamlar ierir. rnein Bura/Burn (geyik)
szckleriyle kktetir. Bura (erkek deve) kelimesiyle de ayn kkten gelir. Porhan (aman) szc
ile de balantldr.
PUSAT: Kutlu Silah. [ TKA: Pusat ]

Edeer: BUSAT
Trk-Altay halk kltrnde ve mitolojisinde silah anlamna gelir. Gnmzde At, Avrat, Silah olarak
da sylenen At, Avrat, Pusat atasznde silaha verilen nem vurgulanr. Baka bir anlaya gre de
Trk kltrnde erkein byna, kadnn sana, atn kuyruuna izinsiz dokunulmaz, bunlarn zorla
kesilmesi byk hakaret saylr ve bu hakaret ancak pusatla (silahla yni kan dklerek) ortadan
kaldrlr. Trklerde kutlu saylan pusatlar ise Ok-Yay ve Kltr.

S a y f a | 244
-R-
ROM ANA: Yaban Ruhu. [ TKA: Rom Ana ]

Karadeniz blgesinde vah hayvanlar koruduuna inanlan bir varlktr (doa ruhudur). Dada kalm,
yolunu yitirmi kiilere de yardm eder. evredeki Kafkas inanlaryla da balantl ve yresel
kltrlerle (Laz, Ubh vs.) balantl grnmektedir.
ROMUS ve ROMULUS: Kurt Atalar. [ TKA: Romus v Romulus ]

Edeer: 1. REMUS ve REMULUS 2. REM ve ROM, REM ve ROMUL
talyan mitolojisine Etrskler (Tuskiler) araclyla gemi olan bir sylence. Trk efsnelerinde yer
alan kurt tarafndan maarada beslenen ocuk figr ile birebir ayndr. Romus ve Romulus iki (vey
ikiz) kardetirler ve Roma ehrini kurmulardr. Bir rmaa braklrlar ve dii bir kurt onlar sudan
kararak bir maarada emzirir. Daha sonra ifti bir aile tarafndan bulunarak evlat edinilirler. Roma
ehrini kurmak iin de kurt tarafndan emzirildikleri yeri seerler. Bu yerin etrafn evirirken
tartmaya balar ve kavga ederler. Bu esnada Romulus kardei Romusu ldrr. (Asya Trk
sylencelerindeki Baba ldrme motifi burada karde ldrme biimine dnmtr. Ayrca
kutsal kitaplardaki Hbil ve Kbil kssas ile de benzemektedir.) Bylece kurduu kent devletinin ilk
hkan kendisi olur. Kardeleri besleyen ve kara renkli olarak betimlenen kurt ise ehrin simgesi
hline dnr. Kara-Kurt (ve bzen de onun tarafndan emzirilen ocuklar) Roma ve hatt daha
genel olarak talyadaki sanat eserlerine konu olmutur. zellikle kurttan st emen ocuklarn
ilendii heykellerin bir ksm bugne kadar ulamtr ve trihi eser nitelii tayan mmr yaplarn
bnyesinde vey mzelerde sergilenmektedirler.
Aklama: Etrskler vey dier adlaryla Tirhene (Turhene)ler eski alarda talyaya Doudan gelmi
olan bir halktr. Kendilerine Rasna (Rasana) derler. Kkenleri henz tam olarak tespit edilememitir
fakat Kafkasya kkenli olduklar vey Anadolu zerinden gelen bir kavim olduklar ynndeki iddialar
ne srlmektedir. rnein efsnelerinin Kafkas anlatlar ile benzerlikler gstermektedir, l gmme
adetleri ise (ahap odalar eklindeki mezarlar) vey sanat eserlerindeki tarz Anadolu kavimlerini
anmsatr. Ayrca Trkler ile benzer bir kltrel yapya ship olduklar anlalmaktadr. Mesel
toplumsal yaam ierisinde kadnn etkinlii bu benzerliklerden yalnzca birisidir. O dnemki Avrupa
klanlarna gre ileri bir uygarlk dzeyindedirler ve bu anlamda Roma ve Avrupa toplumlarnn
uygarlklarnn gelimesine byk katklar olmutur. rnein bugn kullanlan Latin kkenli
Alfabelerin kkeni Turhenelere dayanmaktadr. Bu alfabe Gktrk yaztlarndakine benzemektedir.
Dilleri, kltrleri ve zellikle de inanlar zamanla iinde bulunduklar Latin toplumlarndan
etkilenerek onlarla benzemeye balamtr. rnein Roma mitolojisindeki tanrlara sayg gstererek
onlar da kendi tanrlar arasnda saymaya balamlardr. Etrskler daha sonra talyan kavimleri
ierisinde eriyip kaybolmulardr.

S a y f a | 245
-S-
SABANTOY: Gz Bayram. [ TKA: Sabantoy ]

Edeer: SABANTUY
Gz Gndenkliinde (gndzle gecenin eitlendii gnde) yaplan bir bayramdr. Kazaklarda gzn
son scak gnlerinde Alt Ala (ulusu) ve temsilcilerini toplanr. Bu toplantda bir enlik tertip edilir ve
yemek verilir. enlikte at yarlar yaplr ve gre karlamalar dzenlenir, ozanlar atr. Yln en
alkan ve retken iftilerine de hediyeler verilir.
SAILGA: Kansz Kurban. [ TKA: Salga ]

Edeer: SAI, SAU, AIG, SAI
Moolca: SAULI
Doaya dklerek verilen yiyecek ve iecek eklindeki kurban. Farkl uygulama trleri de mevcuttur.
rnein; Tahlga/Taklga (tahl sunusu) vey Yaaga/Yaka yni yaklarak sunulan yiyecekler gibi.
Gnmzde de mesre alanlarna piknie gidenlerin; Kurdun kuun hakkdr, diyerek doaya yiyecek
(zellikle ekmek) braktklarna sklkla rastlanr. zellikle atee Sa Verme gelenei gemite
olduka yaygndr. Anadoluda bugn bile mantksal bir gereke bulmaya allarak (bilimsel anlamda
pek mmkn gzkmese bile) mikroplar krlsn denilerek mangalda yiyecek piirenlerin atein
zerine tuz serptiine tank olunmaktadr. Ayrca gemite belirli bir neme ship olan Sac (piirme
arac) ile de Salga uygulamasnn yine alkas bulunur. Kzgnlaan sacn zerine kullanmadan nce
eski halk inancna gre tuz, un vey piirilecek yiyeceklerden bir para Sa olarak atlr. Eski Trk
geleneinde bahar aylarnda derelere ve gllere dklen stler, kelekler, peynirler, ekmekler hem
bir Sa, hem de buralardaki canllar iin bir besin nitelii tar.
Anlam: (Sac/Sa). Salan eyler demektir. Samak fiilinden gelir. Gelinin bandan dklen
hediyelere de Anadoluda Sa ad verilir. Tatarcada e fiili hem samak hem de ekin ekmek
demektir.
SAGAN HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Sagan Xan ]

Saan Han'n krk kz (bir rivyet gre kz ve onun otuz dokuz hizmetisi) bir gln kysna giderler ve
burada sudan (suyun iinden kan bir ruhtan) hmile kalrlar. Bunlardan Krgz Ulusu (40 Krgz boyu)
trer. Anlatlan yk Buyan Han efsnesine benzer.
Anlam: (Sa/Sag/Sak). Dikkatli, uyank, temkinli demektir. Sa, Salam, Salk anlamlaryla
balantldr. Sagun/Saun/Sgun kelimesi hekim anlamna gelir. Sak szc dikkatli ve temkinli
olmay ifde eder. Saknmak fiili de benzer mnlar ihtiv eder. Ayrca Sgn/Sn yni geyik kelimesi
ile de ilgilidir. Trklerde geyik dima sudan kan bir varlk olarak alglanr ve burada baba zerinden
kzlar da geyik soyundan geldii iin su ruhlar onlar seerler. Moolca Sagan/Sagaan kelimesi ak
(beyaz) rengi ifde eder ve su ile olan alkay ortaya koymaya yeterlidir. Ayrca trihteki ve
gnmzdeki Saka Trklerinin adna dir de bir arm iermektedir.

S a y f a | 246
SAGIZAK: Babo Cin. [ TKA: Sagzaq ]

Issz bahelerde babo olarak dolar. Yalnz gezen ocuklara satar.
SAGU: At. [ TKA: Sagu ]

Edeer: 1. SAU, SAGI 2. SIGIT, SIIT
lnn ardndan duyulan aclar ifde etmek iin genellikle ezgili olarak okunan iir. ok uzun
olanlarna da rastlanabilmektedir. Trk corafyasnn pek ok yresinde zellikle kadnlar tarafndan
doalama at okuma gelenei gnmzde de srmektedir. Bunlarn bir ksm daha sonradan
kulaktan kulaa aktarlarak halk trklerine de dnmektedir. slmiyet ncesi dnemlerde
Yu/Yo (cenze) trenlerinde kopuz eliinde sylendii de bilinmektedir. Anadoluda gnmzde
dahi cenazelerde davul alnan baz kyler vardr. Trk trihinde en ok tannan rneklerinden birisi
Alpar Tunga Sagusudur. Tatarca Sanu fiili zlemek mns tar.
SAH: Amin. [ TKA: Sax ]

Edeer: SAK, SAG
Eski Trkede ve zellikle Yakutada dualarn sonunda Tanr kabul etsin, anlamnda yinelenen bir
szcktr. Bir gre gre ok eskiden Tanr kavram karlnda kullanlrken sonradan anlam
kaymasna urayarak bu manay ierir hle gelmitir. Baka bir aklamaya gre ise du okunurken
vey yin esnasnda ruhsal varlklarn bulunduunu anmsatma amacyla kiilere dikkatli olmalar
uyarsn ierir.
Anlam: (Sa/Sag/Sah/Sak). Dikkatlilik, tedbir mnlarn ihtiv eder. Salamlk ve Salk anlamlar
bulunur. Moolca Sahh szc korumak mns tar. Trkedeki Saklamak ve Saknmak fiilleri ile
ayn kkten gelir. Sa (diri) ve Sak (temkinli) kelimeleri ile alkaldr. Moollarda pek ok tanrya sfat
olarak Sagan (Sagaan) yni beyaz szcnn verilmesi bu kavram ile balantldr. Sa Gn
(Hesap Gn) tbiri de eski metinlerde Kymet mnsnda kullanlr.
SAKLAP HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Saqlab Xan ]

Edeer: SAKLAB HAN, SAHLAP HAN
Saklab boyunun atas ve bu boyun koruyucusu olarak bilinir. Ouz Kaan Destannda bu adn bizzat
Ouz Han tarafdan verilii yle anlatlr:
Kentini saklayarak, iyi korudun diye / Saklap adn verdim, sana ad olsun diye.
Anlam: (Sak/Sag). Saklayan demektir. Saklamak ve Saknmak fiilleri ile ayn kkten gelir. Tatarca
Saklav fiili korumak mnsna gelir.
SALDI: Akam Cini. [ TKA: Sald ]

Akam vaktinde ortaya kp evlerde dolanrlar. Trk halk inannda Gne batarken kt glerin
ortaya ktna inanlr.
SALHIN: Rzgar Tanrs. [ TKA: Salxn ]

Edeer: 1. SALKIN, SALHI 2. HALHIN, HALHI
Rzgarlara bir at gibi binip srer. Moollarda bu ismi tayan drt tanr, drt byk rzgar ynetirler.
Bu balamda Drt Yn anlay ile de alakal grnmektedir.
Anlam: (Sal). Salhn/Halhn kelimesi Moolca ve lehelerinde rzgar demektir. Salmak fiili ile de
alkal grnmektedir.

S a y f a | 247
SAMANU: Navruz A. [ TKA: Samanu ]

Edeer: 1. SAMANAK 2. SUMALAK, SUMALYAK, SMLK 3. SMLT
Hem Trklerde hem de baka pek ok Orta-Asya ve Ortadou toplumunda Navruz Gn piirilen bir
eit muhallebi olup, baz yrelerde helva eklinde de yaplr. Azeri kltrnde Semeni Helvas
olarak bilinir. zbek, Krgz, Kazak Fars, Tcik ve Afgan geleneklerinde nemli bir yeri vardr.
Piirilmesine ve toplu olarak datlmasna ocuklu bir kadn nderlik eder ve kadnlar kazan banda
ark syleyip dans ederler. Navruz gecesi bir ksm suya braklr. ifa veren bir Cennet yemei
olduuna inanlr. Anlatldna gre gemi alarda yaanan bir ktlkta, ocuklar a kalan anneler
evlerinde kalan yiyecekleri alp bir araya gelmiler. Toplanan yiyecekler ancak yarm kazan olunca su
ile piirmiler. O esnada dokuz ocuklu dul kadn gelmi. Elinde verebilecek hibir yiyecei olmad
iin kazana dokuz yuvarlak ta koymu ve ocuklarn bu ekilde avutmu. (Anlatlanlarn buraya kadar
olan ksm Hz. merin tank olduu dul bir kadnn durumu ile ilgili rivyetten esinlenmi
grnmektedir.) Kazan, tan yeri aarncaya kadar kaynam. Ateten indirip datmaya balamlar
yemek bir trl bitmemi, herkes bir ay boyunca bu yemei yemi ve alktan lmekten kurtulmular.
Yaplan dualar kabul edilmi ve bol rnl bir yl gelmi. O gnden beri de kutlu bir yemek olarak
grlmtr. Asyada pek ok yrede bu yemek iin gerekli malzemelerin salanmasna ve enlik
hazrlklarna 15 gn nceden balanr. Bunun iin ii iyi bilen, tecrbeli kadnlardan birisi
grevlendirilir ve kendisine yardmclar verilir. Budaylarn ekimi, imlendirilmesi ve alnmas hep
duayla olur. Ekim karanlk ve hafif scak bir odada yaplr, zerine bez serilmi bir tahtaya budaylar
yaylr. Suladktan sonra, zerini bir bezle rter. Sabahlar ve akamlar sulayarak imlenmesini salar.
Zaman gelince du edilerek bez alr ve imlenen ksm alnr. Navruzdan bir gn nce ilerindeki
stl zler baz ilemlerle karlr ve biriktirilir. Ya, su, un, eker ve budayla birlikte bu zler
birletirilerek ocakta piirilir ve iine ceviz de atlr. Bzen tarn, anason vey rezene de eklenir. Fazla
eker katmaya gerek olmadna, nk onu Allah'n tatlandrdna inanlr. Kazan herkes tarafndan
srayla kartrlr. Akarsulardan toplanm dilek talar iine konulur ve bunlar aslnda kazann dibine
yanmasn vey yapmasn nler. Bzen 7 vey 9, bzen de 40 vey 41 tane olan bu talarn Smlk
pitikten sonra datlrken kime karsa onun dileinin yeni ylda gerekleeceine inanlr. Akam
balayan piirme ilemi sabaha kadar srer. Oniki saatten sonra, koyulap toprak rengine alan bir
grnme ulanca ate sndrlerek, kazann zeri bezlerle rtlr. Bir sre dinlenmeye
brakldktan sonra dualarla rt alarak datlmaya balanr. Kadnlar bu srada kazann azn
amayarak bahi alrlar. Semeni ad verilen imlenmi tahldan yaplan bu yiyecek kimi yrelerde
evde de piirilir ve bu durumda hazrlanma ve pime sreleri ksalr. Semeni ise simgesel bir Yaam
Otu olup bir kaba konularak slatlan budaylarn yeermesi sonucu oluan ve etrafna krmz kurdele
balanan bir demettir. Topran yeermesinin semboldr. Her yl Mart aynda Navruz ncesinde
uygulanan bir gelenektir. Semeni Navruzdan nceki ilk aramba akamna yakn bir zamanda
gertilir ve Navruz Bayramndan sonra da evlerde, i yerlerinde bakalarnn grebilecei yerlere
koyulur. Semeni esasen tohumluk budaydan koyulmaldr (ekim iin Semeni Koymak tabiri kullanlr).
Bezen nceden suda slatlm tohumlar kullanlr. Navruz Gnnde (vey enliklerin son gnnde)
baz yrelerde Sem (Som) ad verilen bir tren yaplr. Asyadaki pek ok toplulukta Sem treni
esnasnda imlenmi tahllardan yaplan Samanu (vey Sumalak/Smlk) ad verilen yiyecei
datma gelenei vardr. Azeriler bu yiyecee Semeni Halvas (Semeni Helvas) derler ve Bayram
sofrasnda mutlaka bulunmas gerektiine inanrlar. Smerlerdeki lmszlk otu bu kavramla
ilintilidir yeniden dirilile olan balantsn ortaya koymaktadr. Semeni ayn zamanda Yula denilen
ruhun koruyucusu olarak alglanr ve Som treni de bu ruh ile ilikilendirilir. Orta Asya halklarnn
ortak bir uygulamas niteliindedir.

S a y f a | 248
Anlam Samanu: (Sam/Sem) ve (Som). Moolca Sem, Tunguzca Sme kk gizlilik, sr anlamlar tar.
Mongur dilinde ise Semen szc aman demektir. Tunguzcada Sama, Trkede Som/Soma
kelimeleri onur, eref ve iz, iret gibi anlamlar da ierir. Moolca Sem kk gizlemek mnsn da
bnyesinde barndrr. Dolaysyla Samanu kavramn doast bir gle ilikilendirildii aktr.
Sme/Suma szc eski Altayca ve Moolcada aman anlam tar. Fakat Hinte kkenli Sehmin
(tohumlanmak, imlenmek, yerden bitmek) szc ile ayn kkten kaynaklanan Latince Semen
(tohum) kelimesi dikkate alnmaldr. Saman szc ile de alkal grnmektedir.
Anlam Sumalak: (Sum/Som/Sm). Doluluk, bolluk, tamlk, saflk bildiren bir kktr. Somun Ekmek
tamlamasndaki Somun szcnn her ne kadar Yunanca Psomin (ekmek, rek) kelimesinden
dnt ne srlse de bu kkle balants ihmal edilemez. Eski Altayca ve Moolcada Sme/Suma
szc aman anlam tar ve bu kelime Halha lehesinde Sm (Buryatada Hum), Dagur dilinde
Sum olarak yer alr. Tunguzca Sme kk gizlemek/gizlenmek anlamlarn ihtiv eder. Halk arasndaki
bir inana gre Smlk/Sumalak kavram Su ve Melek kelimelerinin bileik hlidir.
SAMRAV: Gk Tanrs. [ TKA: Samraw ]

Gklerin egemenliini elinde bulundurduu sylenir. Ural Batr sylencesine gre Samravn iki kars
vardr birisinin ad Kuya (Gne) Anadr, dieri de Ay Anadr. Bu elerinden birer kz olmutur.
Gneten doan kz Humay (Umay) adl tanradr, ki bu kz Buzat (Boz At)a biner. Aydan ise
Ayhulu (Ayluh) adl kz domutur. Bu kz da Sarat (Sar At)a biner. Bengsu (lmszlk pnar)
Samrav Hann lkesinde yer alr ve onun tarafndan korunur.
Anlam: (Sam/Sem). Eski Altay, Mool ve Tunguz-Manu dillerinin tamamnda aman ierii ile
balantl bir kktr. Moolca Sem kk gizlemek mnsn da bnyesinde barndrr.
SANLAV: Ulu Kii. [ TKA: Sanlav ]

Bir blgenin erafndan olan, herkese tannan ulu kiisi. ocuklara ad verir, du eder. Eskiden her
kyn yada boyun bir saygn kiisi bulunurdu. Doan ocuklara (ergenlik ana gelene kadar vey ad
hak edene kadar) tayacaklar ilk isimlerini verirdi. Hatt bzen ocuun anne yada babas
ocuklarna gerek isimlerini de koymazlard ve bu ii Sanlav yapard.
Anlam: (San). sim veren demektir. Bzen anl anlamnda bir sfat olarak da kullanlmaktayd.
SARGAY: Merkez Tanrs. [ TKA: Sarqay ]

88 merkez tanrsnn bandadr. Moollarda sekiz rakam kutludur, o nedenle merkezde 88 vardr.
Tatarca Sarayu szc sararmak manas tar ve isim sar renk ile ilikili grnr.
SARI ANA: Sylencesel Evliy. [ TKA: Sar Ana ]

Edeer: 1. SARI ANA 2. HARI ANA
Eanlam: SARIKIZ, SARIGIZ
Trk halklar arasnda yaygn olan inana gre bir kadn evliydr. Aslnda ok daha eski bir inann,
slmiyeti kabul ile birlikte halk kltrnde yeniden biimlenmesiyle belirlendii bir anlaytan
kaynaklanr. Sar Anann bzen bir ku klnda utuuna inanlr. Bzen de bulunduu yredeki
orman koruduu sylenir. Ia dnerek kalplere girebildii anlatlr. Ndiren de olsa oul
biimiyle Sar Kzlar eklinde bahsedilir ve dokuz tane Sar Kz olduu belirtilir. Sar renk, Gne
nn grnr rengi olarak alglanr. Ayrca altnn rengidir ve altn soyluluu simgeler.
Anlam: (Sar). Moolcada Sar/Sara (Buryata Hara) szc ay demektir. Sura kelimesi ise
uvaada beyaz renk mns tar. een ve ngu dillerinde ise Sura szc st demektir.

S a y f a | 249
SARI HAN: Ejderha Tanrs. [ TKA: Sar Xan ]

Edeer: 1. SARI HAN, SARU HAN, SARIK HAN 2. ARU HAN
Ejderhalar ynetir. Elinde bakr bir denekle betimlenir ve yeraltnn dokuzuncu katnda yaar. Ayrca
Orta-Asya amanizminde bir aya dierinden ksa olarak tasvir edilen bir putun addr. Macar
mitolojisinde ejderhalara verilen ad ise Sarkany (Sarkan)dr ve aralarnda Ural-Altay alarndan
kaynaklanan dorudan bir alka vardr. Tatarcada ere szc plak anlamna gelir ve ejderhalar ile
ylanlarn plak varlklar olarak grlmesiyle alkal bir anlay yanstr.
SARKAN: Ejderha. [ TKA: Sarqan ]

Edeer: 1. SARHAN, SARIKAN 2. ARHAN, ARUKAN, ARUHAN
Macarca: SARKANY
ok bal ejderha (Sarkany) Macar halk yklerinde bahsi geen bir yaratktr. Hemen hemen tm
Macar halk masallarnda yer alr. Bzen insan eklinde ortaya kar, hatt ata biner. Genellikle yedi
(bzen de astronomik saylarla ilikili olarak 3, 12 vey 21 ba) vardr. Sarkany genellikle insan
kiiliinin ve davranlarnn olumsuz ynn simgeler. Yni masal kahraman onunla savarken
aslnda kendi doasnn kt yanyla mcdele etmektedir. Altaylarn Altn Prkan adl destannda,
yeraltnn dokuzuncu katnda yaayan Sark Kan (baka metinlerde Sar Han) adnda bir varln ad
geer. Elinde bakr bir asas bulunan bu varlk yedi bal Yelbeeni (ejderhay) yardma arr. Eski
Trkede Ejderhalar Kral anlamnda kullanlan bu isim, Bulgarcada arukan eklinde yer alr.
Sarkany kelimesi Transilvanya'da ve Macar masallarnda kasrga anlamn da barndrr nk o sk sk
kasrgalarla (vey kasrga gibi) gelir. Bu balamda Kpakadaki Sarkan szcnn yamur, frtna,
kasrga gibi anlamlarn artrmaktadr.
Anlam: (Sar). Macarcada birebir ejderha demektir ve bu anlamda kullanlan genel bir kavramdr.
Trke Sar szcyle ve Sarlmak (bklmek, kvrlmak) fiili ile ayn kkten gelir. Ayrca Sarsmak fiili
ile de uzaktan da olsa balantldr. Sar renk ise yeil renk ile birlikte ejderhalar sembolize eder.
Avrupallarn bzen Ejdersinei (ngilizce; Dragonfly) ad verdikleri Yusufuk Bceine kimi Trk
lehelerinde Sarska/Sarnka/Sarnskan, Mool dillerinde ise Sarsa/Carca/Carcaha denilmesi yine bu
canlnn ejderhaya benzetilmesiyle de ilgilidir. Sarkany szc beyaz kral anlamna da gelmektedir
ve Sar Han ismi de bu manay desteklemektedir. Sar/Saru/aru szc gerekten de baz
lehelerde (sar rengi deil) beyaz rengi ifde eder.
SATANAY: Sylencesel Hanm. [ TKA: Satanay ]

Edeer: 1. SETENEY, SETENAY, SATANAJ, SATANAYA, SETEN 2. SATA
Karaay-Balkar Trkleri ile kltrel olarak i ie gemi olan Kafkas halklarnn destanlarnda Nartlarn
analar olarak kabul edilir. Gzelliin ve bilgeliin semboldr. Babas Gnetir ve annesi Aydr. O,
Nartlarn lideri rzmekin karsdr ve Nart destanlarnda mutlu bir hayat yaadklar anlatlr.
Doast glere ve sihirli yeteneklere shiptir. Biye (prenses) unvann tamaktadr. Satanay
Biye gelecekten haber verir, istedii insann vey hayvann ekline girebilir. Nartlar dtkleri
skntl durumlardan keskin zeksyla kurtarmay baaran Satanay, kocas rzmeke de zor anlarnda
yardmc olur. Nartlar Satanaya danmadan hibir ie kalkmazlar.
Anlam: (Sat). Balkarca zerinden Trklerdeki Sat gelenei ile alkal olma ihtimali vardr. Kzl renkli
Sata Tann shibi mns da destann Balkar versiyonunda yer alr. Bu talarn adnn Trk
kltrnde kutlu saylan Yada/Zada Ta ile benzerlii dikkat ekicidir. Adigecede Kl Veren
demektir. Gemi alarda tahta kan krala hkmranlk simgesi olan klc kralienin vermesi ile
alkaladr. Baz Kafkas dillerinde ise hanmefendi vey kutlu ana anlamna gelir.

S a y f a | 250
SATI: Can Satma. [ TKA: Sat ]

Edeer: SATI
Eski Trk geleneklerine gre, ocuklar olmayan vey doumdan sonra len ailelerin dilekleri yerine
gediinde ocuu kutlu bir kiinin mnev varlna emanet etmeleri, himyesine vermeleri gerekir.
Bu aileler ocuklar olursa, yaamas ve uzun mrl olmas iin, onu Tanrnn sevdii bir ulu kiinin
ruhuna adarlar. ocuu korumas, destek vermesi bakmndan mnev anlamda satlmas eylemine
Satma vey Satlma ad verilir ve bu uygulamaya ise Sat denir. Anadoluda kzlara verilen Sat ad
bu anlaytan kaynaklanr.
Anlam: (Sat). Sama gelenei demektir. Satmak fiilinden gelir. Ayrca kimi lehelerde ses dnm ile
Sa (cansz kurban, sungu) anlam da bulunur.
SATILAY: Fesat Tanras. [ TKA: Satlay ]

Ruh hastalklarna ve intiharlara sebebiyet verir. aresiz, umutsuz insanlar intihar etmeleri iin
kandrr. Ktlklere neden olur. Uzun ve dank salar vardr. Grnts rperticidir. plak ayaklar
ile sessizce gezer. Gnderdii kt ruhlarn musallat olduu kiiler aymazla ve kendini bilmezlie
derler. Uslarn doru kullanamazlar ve sonunda belaya srklenirler.
Anlam: (Sat). Szck Satmak ve Satlmak fiilleri ile ayn kkene shiptir.
SAVACI: Nebi. [ TKA: Savac ]

Tanrnn elisi, habercisi. Kitap getirmemi peygamber, nebi. Sevindirici bir haber veren kii demektir.
Dolaysyla mecazen mjdeleyici anlamn da ierir.
Anlam: (Sab/Sav). Haberci, mesaj getiren kii demektir. Sava kelimesi haber, mesaj anlam tar.
Savunmak fiili ile ayn kkten gelir. Sav kk Trkede haber, iddia, fikir, gr anlamlar tar.
Savlamak szc iddia etmek demektir.
SAYA: Bereket Treni. [ TKA: Saya ]

Edeer: ZAYA
Hayvanclkla uraan toplumlarn bereketi artrmak iin dzenledikleri bir trendir. 21 Haziranda bu
bayramn ayn adl koruyucu ruhu iin yiyecek toplanr. Treni yrten kiiye Sayac/Zaya denir ve
kei derisine brnrler. Koyunlar dourmaya baladnda obanlar kylerde ev ev gezip Saya
toplarlar. Yine Saya ad verilen goalar (maniler) okurlar. Saya Han ile ilikili bir trendir.
Anlam: (Say). Hesaplamak, lmek gibi mnlar ierir. Haber ieriine de shiptir. Ayrca otlak, mera
gibi anlamlar da bulunur. Saymak, Sayg gibi kelimelerle ayn kkten gelir. Yine ayn kkten treyen
Say Gn / Sa Kn (Hesap Gn) tbiri de eski metinlerde Kymet Gn iin kullanlr.
SAYA HAN: Sr Tanrs. [ TKA: Saya Xan ]

Edeer: AYA HAN, TAYA HAN
Moolca: ZAYA HAN, YAYA HAN
Sry her tr beladan ve ktlkten korur. Mal ve bykba hayvanlar kollayp, gzetir. Bu tanrya
bal Zayalar (Zayaglar/ayalar/ayaklar/Tayalar) adl ruhlar yeryzne bereket gtrr.
Anlam: (Say/Zay/Tay). Kelime kknde Saymak, Saygnlk anlamlar vardr. Koruma, yaratma,
hesaplama, glge, haber mnlarn da tar. Tibet dilinde Saya szc milyon saysn ifde
etmekte kullanlr. Moolcada ise hemen, imdi, u anda demektir. Tay/Day ana-yanl ancak erkek
grnml bir soy anlaynn da yansmasdr. Day (annenin erkek kardei) szc ile bu balamda
ilikilidir. Taylga (kurban) kelimesi ile de alkaldr.

S a y f a | 251
SAYAGAN: Sr Treni. [ TKA: Sayagan ]

Sr Bayram. 21-22 Hazirandaki Yaz Gndenkliinde Saya Han adna dzenlenen bir trendir.
Sayaclar kei vey koyun derisine brnp evlerden Saya toplarlar.
Aklama: Koa/Kosagan, Saya/Sayagan, Payna/Paynagan, Pakta/Paktagan drtl bir tren silsilesi

olutururlar.
SAZAKAN: Kasrga Cini. [ TKA: Sazakan ]

Edeer: SAZAAN, SAZAGAN
Baharda yamurdan nce ortaya kar, yaz mevsiminde ise bulutlarn arasnda dolar. Ejderhaya
benzeyen kocaman bir varlktr. Bann geyie benzedii ve dall, budakl boynuzlar olduu anlatlr.
Kn sonuna doru hi beklenmedik bir kar frtnas vey tipi bastrrsa yahut da baharda niden
saanak yamur balarsa, Sazakan Oynuyor denilir. Yamuru glendirir, imein daha iddetli
akmasna neden olur. ok fazla oynarsa kocaman aalar kknden sklr, evler yklr. Yamurlar
bittikten sonra yerin altna girip kaybolur ve girdii yerde derin bir ukur oluur. Gklerde dolatna
inanlan bu varln ortaya kmas, bol yamura ve bereketli rn alnacana yorumlanr.
Anlam: (Say/Saz/Yaz/Yay). Ylana benzeyen yaratk demektir. Sazgan/Sazan kelimesi eski Trkede
ylan vey ejderha mns tar. Sar Ylan demek olduu da ne srlr ve sar renk ejderhalar
simgeler. Bir balk tr olan Sazan kelimesi ise kvranan mns tar ve ayn kkten gelir. Sazar
bal da yine ayn manaya gelir. Moolca Sirge kelimesi yine byk tatlsu balklarn anlatr. Ayrca
R Z ses dnm dikkate alnrsa Sarkan adl ejderha ile de alkal olmas muhtemeldir.
Bataklk yer anlamndaki Saz/Sazlk kelimesi ile de balantl grnmektedir, nk bu varln
toprakta amurlu bir ukur aarak kaybolduu sylenir. akmak ve Yaymak fiilleri ile de uzaktan
balantldr. Farsa kkenli Saz kelimesi alg mns tar ve ses karmakla da ilgilidir.
SEHEN: Bilgelik Tanrs. [ TKA: Sehen ]

Moolca: 1. SEHEEN 2. SESEN
Bilgelii ve reticilii temsil eder. nsanlara gemite yaanan olaylar anlatarak tler verir ve
bunlardan ders karmalarn ister.
Anlam: (e/es/Ses/Seh). Yakutada anlatc demektir. een/Sesen kelimesi baz Trk
lehelerinde hatip, konumac, gzel konuan kii, halk ozan anlamna gelir. Moolcada Sehe (eski
Moolca Sekege) szc zek, anlay kavramlarn ierir. een/Tsetsen/Sesen/Sisen/Titen kelimesi
ise bilge mns tar. Trkedeki Ses kelimesi ile de alkaldr.
SELCEN: Efsnev Gzel. [ TKA: Slcan ]

Edeer: SELCAN, SALCAN
Gzellii sembolize eder. Ad daha ok Dede Korkut yklerinde geer. Selcen Hatun iin kullanlan
gzeller serveri tanmlamas onun gzelliin simgesi olarak algladn aka ortaya koymaktadr.
Yavuklusu olan Kantural azman hayvan (deveyi, boay ve aslan) ldrp derilerini kzn
babasnn nne sererek evlenme hakkn elde eder. Selcen Hatun kl kullanr ve gerektiinde
dmanla vuruur.
Anlam: (Sel/Sal). Cokulu, takn, hareketli, canl demektir. Trkedeki Sel/Sal ve Farsadaki Can
szcklerinin bileimidir. Huzurlu, aydnlk, parlak mnlar da tar. Trke kk tamak, kabarmak,
comak, yaylmak mnlarn ihtiv eder (sularn tamasn ifde eden Sel kelimesinde olduu gibi).
Selcuk/Seluk/Saluk ismi de benzer anlamlarla ayn kkten tremitir. Salmak fiili ile de kktetir.

S a y f a | 252
SEMETEY: Sylencesel Hkan. [ TKA: Semetey ]

Manas Hann oludur. paradan oluan Manas Destannn ikinci blm Semetey Destan olarak
bilinir. Semeteyin olunun ad ise Seytektir.
SERGE: Kutlu Direk. [ TKA: Serge ]

Edeer: SERGEY, SERGEN
At balamak iin kurulan direk. Sergenin banda tahtadan atba simgesi yer alr. Aa dallaryla ve at
yelesinden yaplan sslerle donatlr. Bu direin kendi koruyucu ruhunun (yesinin) bulunduuna
inanlr. nsanlarn atlaryla sklkla durduklar emeba, bakkal n gibi yerlere dikilenlerin basit
trlerinin yansra, pek ok evin avlusunda da At Sergeni bulunur. Bunlar zenginlii, saygnl ve gc
temsil eder. Ayrca zel Sergenlere de rastlanr. rnein; Gelin Sergeni (Kiyi Serge) yalnzca gelinin
atnn balanabildii bir direktir ve dnlerde kurulur. Ayrca ulu bayramlarda dikilen Bayram
Sergenlerine de rastlanr. Yer-Su ruhlar adna vey dokuz direkten oluan Sergenler de kurulduu
bilinmektedir. nekler iin olan trleri de vardr, ancak bunlara at balanlmaz. Yeralt, yeryz ve
gkyzn birbirine balayan Bay-Terek ile alkal grlr.
Anlam: (Ser). Sermek fiili ve Sergi szc ile alkaldr. Srk szc ile de balantldr.
SEZG: Hissiyat. [ TKA: Sezgi ]

Akl (Us) ile kavranamayacak olgularn derin dnme (tefekkr) ve duyumsamayla aranarak
bulunmasdr. amanizmde, insann kendi mnev gc tek bana yeterli olmayp baka etkenler
gerekir ki bunlar genellikle doa ruhlardr. Ancak gnmzde daha ok gl hislerle ilikilendirilir.
slamiyetten sonra ise tasavvuf dncesi ierisinde nem grmtr.
SIGUNOTU: Adamotu / Hekimotu. [ TKA: Sgunotu ]

Edeer: 1. SIGINOTU, SIUNOTU, SUGUNOTU 2. SAGUNOTU
Sn adl kutlu geyiklerin yiyerek lmszlk kazanmalarna vesle olduuna inanlan bir bitkidir. Kk
insan bedenine benzer hatt erkei ve diisi bulunduu sylenir. ok eitli rahatszlklarn giderilmesi
iin kullanlr, ancak ayn zamanda zehirleyicidir.
Anlam: Sagun/Sagn kelimesi hekim anlamna gelir. Sa ve Salk szckleri ile ayn kkten tremitir.
SIIN: Kutsal Geyik. [ TKA: Sn ]

Edeer: 1. SIGIN, SIGUN, SIUN, SGUN, SUGUN, SUUN, SUVIN 2. SN, SUN
Eanlam: 1. ALASIIN, ALASIGUN 2. GKSIIN, GKSIGUN, KKSIGIN
Moolca: SG
kz bal, atkuyruklu olarak betimlenir. Baz Trk ve Mool boylar, soylarnn bu kutlu varlktan
trediine inanrlar. ou zaman soyun bir kolu Bozkurttan, dier kolu ise Gksndan gelmektedir.
Bozkurt gkyzn temsil eder. Sn ise yeryznn simgesidir ve ounlukla denizden ktna
inanlr. Macarlarn (Hungarlarn) atalar olan iki avc (Hunor ve Magor) bir geyii izleyerek denizi
gemiler ve kysndaki yar bataklk bir adada soylu kzlar bularak onlarla evlenmilerdir. Bylece
Macar soyu tremitir. Anadolu ve Asya hallarnda ve kili desenlerinde Geyik motifine resim vey
sembol olarak sklkla rastlanr. Sn boynuzlar kamlarn en nemli simgelerindendir. Yakutlarda
Sga Toyon adl baltal bir sava tanrs yaratc bir ruh olarak tannr.
Anlam: (S/Sg) ve (Sa/Sag). Eski Trkede ve gnmzde pek ok ve ve lehede geyik demektir.
Moolca Sagan/Sagaan kelimesi ak (beyaz) rengi ifde eder ve su ile alkasn simgeler. Saaltmak
(tedvi etmek) mns ile de balantldr. Sr szc ile ayn kkten tremitir.

S a y f a | 253
SINAKA: Atasz. [ TKA: Snaqa ]

Bir cmle hlinde yarg bildiren ve genelde neden sonu ilikisine dayal olarak, toplumsal bir t
vermeyi amalayan sz dizisi. En eski Trk Ataszlerinden bir rnek yledir:
Yazmas atm bolmas, yanlmas bilge bolmas. (amaz at olmaz, yanlmaz bilgin olmaz.)
Anlam: (Sn). Snanm ve dorulanm olan demektir. Snamak fiilinden tremitir.
SINALIK: Gszlk Cini. [ TKA: Snalq ]

nsann gszlemesine neden olur, takatini keserler. Kas arlarn ve kramplar olutururlar.
SIRMA HANIM: Sylencesel Kadn. [ TKA: Srma Xanm ]

Gzel kadn motifini simgeler. Yannda birbirinden gzel Krk Kz dilberi vardr ve onlarla birlikte
gezer. Boyu Uzun Burla Hatun ve Sa Uzun Srma Hatun eklindeki bir ifde ierisinde baka bir
karakterle birlikte sylencelerde ad geer. Korkut Ata yklerinde de yer alr. Burla Hatun kadnlarda
saval vurgularken Srma Hatun ise gzellii sembolize eder. Gzel kadn anlay Trk
sylencelerinde yle ifde edilir: Rzgarda saz gibi sallanan, samur salar belik belik, sa rgl,
al yanakl, su gibi duru yzl, kuu gibi uzun boyunlu, ince belli, selvi boylu
Anlam: (Sr) .Yaldzl gm tel demektir. Sr (vey Sra) kelimesi cam anlamna gelir.
SBEL: Ana Tanra. [ TKA: Sibel ]

Kibele adl Anadolu tanrasnn Trk kltrndeki addr. Byk olaslkla daha eski alardaki bir
Trk tanras Anadoluda Kibele ile zdelemitir. Bolluun, bereketin, topran, oalmann
simgesidir. Tatan domu olduu rivyet edilir. Pek ok bat diline -okunu olarak- Sibele vey
Sibela eklinde gemitir. rnein Franszca'da Cybele (Sibele okunur) olarak yer alr. Araplardaki
Hbel ile de edeerdir. Ayrca szck Farsa yamur damlas mns tar ve bu dilde Sebil (su,
eme) kelimesi ile ayn kkten gelir. Buday baa anlamn tad da pek ok kaynakta ifde edilir.
Kelimenin Yunancada byc vey khin kadn mns tad da ne srlr. Dolaysyla Sibel, pek
ok kltrn kesiim noktasnda duran ortak bir kiiliktir ve insanln mitoloji algsndaki ortak
simgelerden birisidir. Anadoluda kzlara verilen Sibel adnn kkeni dorudan bu tanradr.
SMGE: Sembol. [ TKA: Simge ]

Mitolojinin ve halk inanlarnn vazgeilmez unsurlarndan birisi de simgelerdir. En nemli simgeler
saylar ve renkler olarak ele alnabilir.
Saylar: Trk kltrnde deiik saylara eitli ve ok fazla anlamlar yklemek yerine, birka rakam
vey say dizisi zerinde odaklanlmtr.
Trklerde kutsal rakam Dokuzdur. Dokuz boylar vardr. 9, 19, 90, 99, 900 eklinde bir sralama
nem kazanr. Trkler Tanry/G dokuz def selamlarlar. Eski Trk inancna gre yeralt
dokuz katldr ve yeralt tanrlar dokuz tanedir. Trk mitolojisinde Yaam Aac dokuz dalldr ve
dokuz rk bu aacn dallarndan tremitir. Ayrca slam Dininde Allahn (c.c) 99 ismi olduu
inanc da Trklerin dokuz anlayyla byk bir uyum gstermitir.
Moollarda ise Sekiz rakam kutsaldr ve sekiz boylar vardr. 8, 18, 80, 88, 800 eklinde bir
sralamaya nem verirler. Moollar Tanry/G sekiz def selamlarlar. Moollarn yeralt
tanrlar sekiz tanedir. Yaam Aacnn sekiz dal ve sekiz glgesi vardr. Sargay Hann kendisine
bal 88 tanrs bulunur.

S a y f a | 254
Yedi slmiyetin kutsal rakamdr. slamn etkisiyle Trk kltrne gelmi ve kutsallamtr. Bu
nedenle 7, 17, 70, 77, 700 eklindeki bir sralama da zaman zaman n plana kmtr. slam
inancnda Gk 7 katldr. rnein Trkiye Cumhriyetinin Cumhurbakanl Sancanda yer
alan Fors simgesinde 16 eski devleti simgeleyen kk ve ortadaki byk yldzla (Gnele)
birlikte toplam 17 yldz vardr.
Moollarda gneyde 99, kuzeyde 77 tanr vardr. Ayrca batda 55, douda 44 tanr olduu
kabul edilir. Sargay Han ise merkezde 88 tanrnn banda yer alr.
Yine slmiyet ile birlikte 40 saysnn da nemi artmtr. rnein; Krklar (Krk Ermi) zellikle
halk inanc ierisinde olduka fazla ilgi gren bir anlaytr.
Renkler: Trk kltrnde renkler deiik ieriklerle balantlandrlmtr. rnein; Ala vey Alaca
kavram kark renkleri ifde ettii gibi meczen kt alkanl olan insanlar, kt huylar ve kt
hastalklar da anlatr. Moollar tanrlarn isimlerinin sonunda sklkla Sagan/Sagaan) (beyaz) ve
Ulan/Ulaan (kzl) sfatn kullanrlar. adrlar, giysiler ve zellikle de bartleri (yazmalar) deiik
renklerde farkl anlamlara gelir. Balca renkler yle sralanabilir:
1. Aka Renk: Soyluluu, temizlii, safl, devleti ve merkezi simgeler. I ve yaam artrr.
Egemenlii ve ycelii vurgular. (Yn: DOU)
2. Gke Renk: Kutsall, zgrl, huzuru, enginlii simgeler. Gveni ve inanc artrr.
Bamszl ve sonsuzluu vurgular. (Yn: BATI)
3. Kzl Renk: Deiimi, iddeti, fkeyi, sava, kan ve ak simgeler. Kzgnl ve intikam artrr.
Atei ve bayra vurgular. (Yn: GNEY)
4. Kara Renk: Ktl, felketi, kederi, gc, yalnzl simgeler. Karanl ve lm artrr.
Otoriteyi ve basky vurgular. (Yn: KUZEY)
5. Sar Renk: Hastal, zayfl, gszl, baml simgeler. kiyzll ve ihaneti artrr.
Merkezi ve birliktelii vurgular. (Yn: ORTA)
6. Yeil Renk: Doay, genlii, yaam, doumu, canll simgeler. Bereketi ve dirilii artrr.
Dini ve Cenneti vurgular. slam ile birlikte nemi artmtr.
7. Boz Renk: Grevi, ball, doruluu, bilgelii ve yall simgeler. Dzen ve huzuru artrr.
Deneyimi ve olgunluu vurgular.
SLE: Aklszlk Cini. [ TKA: Sile ]

Edeer: SLEE
nsanlarn akln eler, dncelerini bulandrr, kafasn kartrr ve yapt tm iyilikleri yok etmesine
neden olurlar. ok hzl hareket ederler.
SLKNMEK: ekil Deitirmek. [ TKA: Silkinmek ]

Masal kahraman baka bir varla silkinerek dnr. Hatt atlarn bile silkinerek ekil deitirdiine
anlatlar ierisinde rastlanr. Trk masallarnda sklkla silkinerek daz bal (kel) bir yiide dnmeden
bahsedilir. Ayrca hayvan klna girmek de yaygn bir motiftir. izgi romanlardaki Sper
Kahramanlarn klk deitirmesini veya baka bir varl dnmesini anmsatmaktadr. Bu tr
dnme urama anlayna pek ok kltrde rastlanr.
Anlam: (Sil). Birdenbire sarslmak, korkuyla titremek gibi anlamlar bulunur. Silki szc uykuda
sramak manas tar.

S a y f a | 255
SOGOTOH: Sylencesel Hkan. [ TKA: Sogotox ]

Edeer: SOKOTOH, SOOTO
Sahalarn (Yakutlarn) atasdr. Bzen yeryzndeki ilk insan olarak da anlr. Be kar omuzlu, kar
belli, atn dizginleri kadar byk gzl, kala kemii kadar iri burunludur. O kadar gldr ki kayn
aacn ikiye ayrr, bast yer ger, gezdii yerler kuru toprak gibi atlar, sesi gk grlts, nefesi
frtna, bak yldrm gibidir. K gelmeyen bir lkede yaar. adr elli direkli, otuz kirili, drt kat
duvarl, kat gm tavanldr. adrnn ortasnda kadn yan yana duruyormuasna byk
ayakl oca vardr. Kutlu Yaam Aacnn iinden kan yal tanra (aacn ruhu) ona gneye
giderek eini bulmasn syler. Alevli Kan Irman atnn yardmyla geer. Trl engellerin stesinden
gelerek eini bulur ve lkesine geri dner. Saha halk da onun soyundan trer. Kimi ynleri Ouz Han
ile benzerlikler tar. Karsnn ad Hotuna/Hotuuna, kaynbabasnn ise Harah Handr.
Anlam: (So/So/Sok). Tek, yalnz, yaln demektir. Ayrca saf ve beyaz anlamlarn da ierir. Yakutada
Soho szc kil mns tar. S/Sk kk zerinden yakmak ve ocak anlamlaryla da balantldr.
SOGTO: Kuzey Tanrs. [ TKA: Sogto ]

77 kuzey tanrsnn badr. Moollarda Budizmin etkisiyle ikincil yn Kuzey olarak yer alm olmaldr.
Hherdey Han ve Hltey Hatan adl iki frtna tanrsnn da babasdr.
Anlam: (So/So/Sok). Bu kk eski Trke ve Moolcada aramak ve nefes anlamlarn ierir.
SOHAN: Karanlk Tanrs. [ TKA: Soxan ]

Edeer: SOHAN
Yeraltnda, karanlklarn iinde yaar. Yohann oludur.
Anlam: (So/So). Grmezlik ve soukluk bildiren bir kktr. Somak fiili, yenmek ve zmek anlamlar
ierir. Souk szc ile de ilgilidir. Sohar/Sohor/Sokor/Sokur kelimesi kr (grmeyen) mns tar ve
masallarda bu ad tayan devlere rastlanr. Sokur szc Anadoluda kstebek demektir.
SOLBONDU: Gezegenler Tanrs. [ TKA: Solbondu ]

Edeer: SULBUNDU
Gezegenleri ynetir ve arpmalarna engel olur. Mool mitolojisinde Malan Hann oludur.
Anlam: (ol/ul/Sol/Sul). Gezegenlerin shibi demektir. Eski Moolca Solbun gk cismi mns tar.
SONA: Denizkz. [ TKA: Sona ]

Eanlam: SUSUNA, SUSONA
Sularda yaayan ok gzel dii varlk. Deniz kylarndaki kayalklarda oturup ark syler. Suna (rdek)
kelimesi ile balants ok byk olaslkla deniz ruhlarnn rdee dnebildii inanc ile alkaldr.
Su Ana kavramndaki szcklerin birleerek kaynam hli olmas da byk bir olaslktr.
SK YES: Mezarlk Ruhu. [ TKA: Sk ysi ]

Eanlam: GR YES, GUR YES
Mezarln koruyucu ruhudur. Onlarn nasl grndn genelde kimse bilemez. lenlerin ruhlarn
cinlerden korurlar. Ayrca mezarlara saygszlk gsteren insanlara musallat olup, balarna felket
getirirler. zellikle mezar soyguncularnn yataa dtkten sonra leceklerine inanlr. Mezarlkta
yaayan iyelerin huzurunu bozmamak iin saygl olunmaldr, buralarda uyumak ve yemek iyi deildir.
Gne batarken vey hava karardktan sonra mezarla girilmesi uygun deildir.
Anlam: Altay Trkesinde Sk szc cenze, ceset demektir. Kemik anlam da tar.

S a y f a | 256
SU: Yaam Svs. [ TKA: Su ]

Edeer: 1. SUV, SUB, SU, SIV, SV 2. IV 3. HIV
Moolca: 1. US 2. USAN, USUN, OSUN, UHAN
Olaan koullarda sv durumda bulunan, denizleri, glleri ve akarsular oluturan, ayrca temiz olduu
takdirde iilebilen akkan madde. Yaamn temel elerindendir. Ayrca Dnynn ve tpk onun gibi
insan vcdunun drtte sudan oluur. Su yaamn balangcn ve yaratc devinimi simgeler. Bu
balamda Dnynn yaratl dorudan su ile alkaldr. Suyun ekilsiz ve yapsz oluu onu bir madde
olarak alglamaktan ziyde kimi zaman ruhsal varlklarla ilikilendirilmesine neden olmutur. (Ayn
ekilsizlik ve enerji olarak alglama durumu ate iin de geerlidir.) zellikle yeryzndeki su kitleleri
hem fizken hem de zihnen bir snrdr, burada uygarlk biter ve tesi farkl bir algya aktr. Yzeyi
ayna gibi ters grnt verir. Denizler sonsuzluu ve tanrsal kapsaycl sembolize eder. ermikler
(termal sular) ve meceler halk inanlarnda nemli bir yere sahiptir. Trk kltrndeki kutsal su
anlayna uygun olduu iin slmiyetin kabl ile birlikte Zemzem Suyuna byk nem verilmitir.
Anlam: (Su/Suv/Sub) ve (Sv/S). Akkanlk bildiren bir kktr. Smak fiili ile de ilgilidir. Soyunmak
szcyle olan uzak anlam balants ise saydamln hatt Soyut olarak alglann ierir.
Aklama: Zemzem; Mekke'de bulunan su kuyusu ve bu kuyunun Mslmanlarca kutsal saylan

suyunun addr. ifa verici bir zellii olduuna inanlr. Haclar Mekke'den ayrlrken evlerine
dndklerinde kendilerini ziyrete gelenlere ikram etmek amacyla yanlarnda Zemzem gtrrler.
Geleneksel bir anlaya gre Kbleye dnerek ve Besmele ekilerek ayakta iilir. Rivyete gre, gemi
alarda Hz. brahim ei ve olunu bugnk Mekke topraklarna yakn bir yerde yalnz brakarak
lkesine (Smer yurduna) geri dnmek zorunda kalr. Susuz kalan ei tepeler arasnda koarak su
aram ve midi tkendiinde kendisine gelen ilhamla ayan yere vurmutur. Bunun zerine
topuunun altndan kan suyun yitip gideceinden endie ederek Zem-Zem! (Dur-Dur!) diye
barmtr. Etrafn kk talarla evirerek yerini belirlemi ve az da olsa birikmesini salamtr.
SU ANA: Su Tanras. [ TKA: Su Ana ]

Uzun kara (bzen sar) salar neredeyse yere demektedir. Teni kzlmsdr ve iri gsleri vardr.
Kasz gzleri siyah ve iridir, hatt prtlek olduu bile sylenir. Genelde su kysnda vey iskelede,
salarn altn (gm) tara ile tararken gzkr. nsanlardan korkup hzla suya dalar ve taran da
su kenarnda unutabilir. Ancak bu tara almamak gerekir nk onu alanlar asla rahat brakmaz. Su
Atann kars olduu sylenir. Su Ata ve Su yesinden farkl olarak kyya kmay ok sever.
SU ATA: Su Tanrs. [ TKA: Su Ata ]

Genelde rmaklarn, gllerin, sazlklarn en derin yerlerinde yaar. Kyya kmay sevmez ve insanlarn
gzne de grnmek istemez. Irman derin yerlerine girerek kendisini huzursuz eden insanlara
kzarak onlar dibe eker. Bu yzden eskiden suda boulup len kiiler iin, Su Atas ald dendii
bilinmektedir. Suyu kirletenlerden ve onlarn yaad kylerden nefret eder. Onun huyunu
anlayabilmek olanakszdr, hi beklenmeyen bir anda suyu dalgalandrabilir, hayvanlarn, insanlarn
boulup lmesine neden olabilir. Sularn sakin olduu bir gnde rman vey gln sularnn niden
ykselerek balalarn (barajlarn), betlerin (bentlerin) vey su deirmenlerinin yklmas onun
kzdna yorumlanr. Bu durumda onu yattrmak ve honut etmek iin btn bir ekmei suya
brakrlar. Baz yrelerde baka bir kyden gelin gelen kzlar, kendi rmaklarnda vey gllerinde
yaayan Su Atasna tantmak amacyla suya atarlar. Gelinlerin suya atlmalarnn asl sebebinin
unutulduu ama bu grenein gnmze dek korunduu kyler vardr.

S a y f a | 257
SU YES: Su Ruhu. [ TKA: Su ysi ]

Suyun koruyucu ruhudur. Her bamsz su alannn bir yesi vardr ve hepsi sularda yaarlar. Yalnzca
akarsularn deil su kaynaklarnn da koruyucu ruhlar bulunur. nsanlara zarar vermezler. Cisimsiz,
sasz, sakalsz, kasz varlklardr. Mviye alan bir renkleri vardr ve ak giysiler giyinirler. Kimi zaman
boynuzlu olarak betimlenir. Balk ve ylan klna girebilirler. Bazlar Denizkz gibi balk
kuyrukludurlar. Derileri de balk pullar ile kapldr. Etraflarnda yzen ve ldayan mvi renkli
balklarla tasvir edilirler. Yaadklar suyun derinliklerindeki byk bir kayann altnda bulunan
geitten girilen bir sarayda yaarlar.
Balantl Varlklar
1. SU ANA: Sularn Koruyucu Ruhu (Dii).
2. SU ATA: Sularn Koruyucu Ruhu (Erkek).
Aklama-1: Tatar mitolojisinde Su Atas, Su Anas ve Su yesi bzen tek bir yarata verilen eitli
adlar olarak da grlmektedir.
Aklama-2: Vuda (Vuta) adl su varlk uva mitolojisinde su ruhudur. Byk nehirlerde ve gllerde
yaar. Bir sylenceye gre boularak lmtr ve su cinine dnmtr. Yarm insan
grnmndedir. Bzen iki ayaklar zerinde insanlar gibi yrd sylenir. Onlarnda tpk insanlar
gibi aileleri bulunur, ocuklar olur. Erkek vey kadn Vudalara rastlanabilir. leyin, o srada Vuda
ykand iin insanlar yzmezler. Gneli gnlerde, koyu sal gzel bir kz klnda kyya gelerek
uzun salarn altn bir tarak ile tarar. Bzen sahilde uykuya dalar. Onu rahatsz etmemek iin su
kysnda yrrken dikkatli davranmak gerekir. Ancak o genellikle vcdu balk pullaryla rtl, balk
kuyruklu, solungalar olan yosun ve amur kapl plak bir adam olarak betimlenir. Kzl gzleri,
yeilimsi sakal ve uzun yosun rengi salar vardr. Pene gibi olan elleri perdelidir. Irmak boyunca
yzerken sklkla grltl sramalar yapar. Slavlarda ise benzer bir varlk Vodyanoy adyla tannr.
Yerel halk inanlarnda boulmalar Vodyanoy ile ilikilendirilir. Kzdrld zaman o barajlar, su
deirmenlerini ykar ve bu nedenle de insanlar ve hayvanlar boulur. Kle olarak kendisine hizmet
etmeleri iin insanlar su altna srkler. Bzen de grnm bir serseriye benzetilir ve tuhaf apkalar
takan bir denizci olarak betimlenir. Benzer bir yaratk Tatarlara komu olan Mordva halknn
inanlarnda da vardr ve onun ad Vedyavadr. Baz grlere gre bu varlk Fin-Ugor kkenlidir.
Szck her ne kadar uvaann sesbiimsel zelliklerine uyumlu bir dnme uramsa da byk
olaslkla Slav kkenli dillerden gemitir. Rusa Voda szc su anlamna gelir ve buradan
tremii olma ihtimali yksektir.
SUDAN IKMA: Srad Hayvan. [ TKA: Sudan kma ]

Kendisi vey atas sudan (genellikle glden veya rmaktan) kp gelen bir atn (vey baka bir
hayvann) olaandln ifde eder. Bylesi bir canl srad ve olaanst niteliklere shiptir.
rnein Krolunun at sudan kmadr. Bzen Sudan kmann yansmas (soyun dier taraf)
lden Gelme (bkz.) olarak ifde edilir. Kimi halk inanlarna gre baz hayvanlar Dnyya
gkyzndeki St Glnden karak gelmilerdir. rnein; Altaylarn efsnelerinde Pura ad verilen
boynuzlu atlar buradan karlar. Gkyzndeki Yaam Aacnn zerinde bulunan bu gl hayatn
kayna olarak kabul edilir; yaamsal unsurlar barndrdna ve yeryzne gelecek ruhlarn ierisinde
bulunduuna inanlr. Bu inan soylu hayvanlarn (vey atalarnn) sudan karak geldikleri anlaynn
en eski kkenini oluturur. Su meczen yaradl, karakter ve huy anlam da ierir. rnein; Bu
adamn suyuna git, sznde olduu gibi.

S a y f a | 258
SUORUN: aman Tanrs. [ TKA: Suworun ]

Edeer: SUVORUN
Gelecekte kam (aman) olacak kiiyi nceden tespit ederek, gerektii gibi yetimesine hkmeder.
Suorun iyi vey kt deildir. Trk mitolojisinde ntr karakter ieriine ship olan belki de tek
varlktr. Ancak kzd zaman deheti ok kt olur. Baz metinlerde bir Deniz Ruhu olarak anlr.
Sibirya inanlarndaki Suor (Suvor) adl varlklar insanlarn kafasn kartrr, gnln bunaltrlar,
yreinin derinliklerine nfuz edebilirler. Suoruna szc baz lehelerde Deirmen Ta
anlamna gelir fakat aralarnda balant u an iin net olarak tespit edilebilmi deildir.
SULUKUN: Sular Kral. [ TKA: Suluqun ]

Edeer: SLKN
Sular altndaki saltanata hkmeder. Baz anlatlarda ilk insann olu olarak kabul edilir ve ruhu
yeraltna gidip oradaki denizi ynetmeye balamtr. Saysz srs vardr. Gelecek ylda neler
olacan bilir. Emrindeki ruhlara Sulukunlar ad verilir. Sulukunlar Yakut mitolojisinde derin gllerde
ve nehirlerde yaayan ruhsal varlklardr. Yzleri insanlara benzer, ancak kalar yoktur. Ksa boylu
olduklarna inanlr. Ylgayakda (Navruzda) yeryzne kan bu varlklar Evrenin Uyuduu Anda
kutlu sularda yzerler. Onlara o gece, sulara yakn yerlerdeki mezarlklarda yada bo evlerde
rastlanabilir, eer kaarak kaybolmazlarsa gelecei tahmin edip ne haber verebildikleri sylenir.
nsanlara cmerte altn verirler, ancak bu para yedi gn iinde tenekeye dnr. Diilerinin bzen
doum yapan kadnlara yardmc olduklarna da inanlr.
Anlam: (Su/Suv). Sularda yaayan vey sularn kral demektir. Su kelimesi ile olan balants aka
grlmektedir. Suluk szc haner mns tar. smin sonundaki Kun eki insan anlamna gelen
Hun/Kun kelimesini anmsatr. Ayrca suda yaayan bir canl olan Slk ile de alkal grnmektedir.
Her ne kadar Slk szcnn kkeni Farsa Zaluk ve Eski Hinte Caluk kelimelerine dayansa da
en azndan Trkeye geerken bu kavram ile zdeleerek bir ses benzeimi geirmi olma ihtimalide
dikkate alnmaldr. Ayrca zbekedeki Zuluk biimi de Trke syleyie uygun grnr.
SURHURA: K Bayram. [ TKA: Surxura ]

Edeer: SURHIRI, SORHORI
uva inanlarnda k ortasnda kutlanan bir bayramdr. Bu trih genellikle 6 Ocaktr. Hristiyan
uvalarda Noel vey onun devam niteliinde grlr. Bu gnde kurban kesilerek baca bir aaca
aslr. Hristiyanln ilk dnemlerindeki Avrupada eski Pagan inanlarnn etkisiyle Noel
kutlamalarnda kei kesilmesi geleneini anmsatr.
Anlam: uvaada koyun baca anlamna gelir. Ayrca Sr kelimesi ile de alkal grnr. Yarmlk
bildiren or/or/Sor/Sur kk ile de balantldr.
SUS HANIM: Yamur Tanras. [ TKA: Sus Xanm ]

Edeer: SUT HANIM
Geceleri kylerin etrafnda dolanp kontrol eder. Syt Kazan (St Kazan) adl yamur dileme
merasimi onun adna gerekletirilir ve kendisinden yamur istenilir. Eski Trklerde yamur
gkyzndeki efsnev St Glnden yaan st damlalar olarak alglanrd. adrn tepesindeki
Tndkten (duman deliinden) ieriye girerek doacak ocua hayat veren ktan oluan yaam
enerjisine de Sus ad verilir.
Anlam: (Su/Suv) ve (Sus/Sud/Sut/St). Su datan demektir. Kkte akkanlk ve sv mnlar bulunur.
Su kk ve St szc ile balantldr. Susamak fiili ile ilgilidir.

S a y f a | 259
SUSULU: Yar Kadn Yar Balk. [ TKA: Susulu ]

Edeer: SUSILI
Eanlam: SUVKIZ, SUVKIS, SUKIZ
Macarca: SELL
Denizde, sularda yaayan dii varlk. Kuyruu balnki gibidir. ok gzel bir kz grnmndedir.
Nerdeyse tm Dny mitolojilerinin ortak figrlerinden birisidir. Deniz kylarndaki kayalklarda ark
syler. Sudan darya knca ya lr yada kuyruu ayaklara dnerek insan olur. Bzen cinsel
armlar bulunur, zellikle plak kzlar olarak betimlenmeleri bu durumu pekitirir. Erkekleri
kandrarak su altndaki lkelerine alp gtrrler. Suyun derinliklerindeki byk bir kayann altnda
bulunan bir sarayda yaarlar. Bzen de teknede balk yakaland sanlarak ekilen oltaya bir Susulu
takld grlr. Onun gzlerinin iine bakmamak gerekir. Denizkzlarnn alayamadklar ise baka
bir mitolojik inantr. Azerice ve Krgzcada Su Perisi tbiri birebir Denizkz mns tar.
Anlam: (Su/Suv) ve (Sus). Suya baml olan, suda yaayan demektir. Su kk ile balantldr. Ayn
kten tretilen Susur (Su Sr) kelimesi ise manda mns tar. Szcn ikinci ksm olan Sulu/Sl
szc Macarca Sell (Denizkz) kelimesi ile Ural-Altay dilbirlii ierisinde balantl
grnmektedir ve yine Sel kk ile alkaldr. Sus adl ruhsal enerji ile de ilgisi muhtemeldir.
SUVBUGA: Su Ejderi [ TKA: Suwbuqa ]

Edeer: SUVBUKA, SUBUKA, SUBUGA, SUBUA
Denizlerde veya gllerde yaayan ejderhalardr. Tamlamadaki Buga/Bua ejderha manas ta.
SUVOLTA: Yaam Tanras. [ TKA: Suwolta ]

Edeer: SUOLTA
Yaam aacnn koruyucusu olan tanradr. Kknden Yaam Suyu kaynaklanan bu efsnev aacn
yannda yaar, onu gzetir, ocuklar ise dallarnn arasnda oynarlar. Ay Hann karsdr.
Anlam: (Su/Suv). Su veren (vey alan) demektir, nk o Yaam Aacn sular. Su kk ile balantldr.
Suvarmak/Suarmak fiili sulamak mnsna gelir. Kutsallk, iyilik gibi anlamlar kkn en eski
ieriklerinde mevcuttur. Yol anlamn da barndrr.
SUYLA: Yazg Tanrs. [ TKA: Suyla ]

Edeer: 1. SOYLA 2. SUYLAP
Gne ve Ayn ndan yaratlmtr ve bu a su katlmtr. At gzl, kartal gagal, eek kulakl ve
ylan saldr. ki dili vardr. Otuz gnlk uzakl grebilir. nsanlarn yaamlarn denetler, bir deiiklik
olduunda lgene bildirir. lgene kurbanlarn ruhunu ulatrr. lgene kurban gtren amana gk
yolculuunda yardmc olur ve onu kt ruhlarn saldrsndan korur. Genelde Karlk Han ile birlikte ad
anlr. Tanrnn elisi saylan Tourtka/Tomurtga (Aakakan) Kuu, Suyla Hann ongunudur.
Anlam: (Su/Suv/Suy). Sudan oluan, sudan doan demektir. (Hle yni ay evreleyen k anlamndaki
Ayla szcnn oluturuluu ile ayn biimlidir.) Su szc ile olan balants aktr. Soy,
Soyluluk, Soyutluk anlamlarn da ierir. Eski Trkede S/S kelimesi asker mnsna gelir ve bu
anlam ile de dolayl olarak balantldr (rnein; Sbey/Subay kelimesi buradan tremitir.)
SUYLAMAN: Su Tanras. [ TKA: Suylaman ]

Glleri, rmaklar ve su kaynaklarn korur.
Anlam: (Su/Suv/Suy). Sularda yaayan vey sular datan demektir. Su szcyle ve
Suylamak/Sulamak fiiliyle balantldr.

S a y f a | 260
SLDE: Sava Tanrs. [ TKA: Slde ]

Edeer: SULDA, ZLDE, ZULDA
Kiinin rasn (karakterini) belirleyen, benliini veren ve kendi boyuna (kablesine) balln salayan
tanrdr. Zrhl ve mzrakl bir sava olarak tasvir edilir. Sar bir ata biner. Mool inancnda tm
insanlarn Slde (Sulda) ad verilen koruyucu ruhlar vardr. Slde Han bunlarn banda yer alr.
Savalara ve ordulara yardm eder. Yardmclar ak giysiler giyerler ve bayraklarnda alevleri
simgeleyen figrler yer alr. Gemite Cengiz Hann koruyucu tanrs olduuna da inanlrd. Trk ve
Mool halk inancnda kendi soyuna bal olmayann kiilii geliemez hatt benlii olmaz. Bu nedenle
Slde insan toplumsal ruha (yani ortak benlie) bal klan ruhtur. Toplumsal deerleri
umursamayan, kurallara uymayan insanlara Sldesi Kesik denilerek kiiliksiz, benliksiz kabul edilirdi.
Sld szc Moolcada bayrak ve tu anlamlar tar.
SMER DAI: lahlar Da. [ TKA: Smer Da ]

Moolca: 1. SUMUR DAI 2. SUMBUR DAI
Yedi byk tanrnn yaad da olarak kabul edilir. Bir Altay duasnda kendisine seslenilirken Smer
ulan taykam! (Smer kzl dam!) eklinde tanmlanan bu dada Yedi Kuday (Yedi Tanr) ve
emirlerinde bulunan Yayular (Yaratc Ruhlar) otururlar. Smer Da gerekte simgesel olarak
blmden oluur:
1. Altnda: Gkyzndedir. Dokuz rzgrn kesitii yerde balar.
2. Demirda: Yeryzndedir. Dokuz rman kavutuu yerdedir.
3. Bakrda: Yeraltndadr. Dokuz yeralt denizinin birletii yerdedir.
Anlam: (Sm/Sum). Eski Altayca ve Moolcada Sme/Suma, Halha lehesinde Sm, (Buryatada
Hum,) Dagurcada Sum szc aman anlam tar. Sm/Sim kk Trke, Moolca ve Tunguzcada
glge, belirsizlik, bulanklk ifde eder. Smer kavminin adyla ilgisi ok uzak bir olaslktr.
SN: Ruh (Hareketli). [ TKA: Sn ]

Edeer: SNE, SN
Moolca: 1. SNESN, SNESEN 2. HN, HNEHE
nsan ruhunun hareketli ksm. Eski Trk-Mool inancna gre ruh tek olmayp insanda birka tr farkl
ruh bulunur. Ruhun hareketli olan trne Sn/Sne denir. Sne, bedeni terketse bile geri dnebilir,
geceleri gezip geri gelebilir. Hatt sulara girip kabilir. Yogur dilinde Snesen olarak geer.
Anlam: (Sn). Moolcada Sns kelimesi ruh demektir. Esneklik, oynaklk anlamlarn barndrr.
Yamur sularnn biriktirildii ukura Snne ad verilir. Snmek fiili ile ayn kktendir. Sn szcnn
eski Altay ve Mool dillerinde tohum anlam vardr ve ayrca biim, grnm demektir. Bu kk
aarmak (beyazlamak) mnsn da ierir. Snk/Sngk szc ise yine kemik mnsna gelir.
SN HAN: Aile Tanrs. [ TKA: Sn Xan ]

Edeer: SNKEN HAN
Ailenin ve soyun koruyucusudur. Onlar dman soylarn zararlarna kar korur. Himayesindeki
insanlar dnceli, mantkl, gl ve cesur olurlar. Dnyy k yayarak kirden, pislikten, kt
ilerden temizler. ok kuvvetli ve rktc bir tanrdr.
Anlam: (Sn/Sy). Kemik vey soy demektir. Snk/Sngk szc ise yine kemik mnsna gelir.
Kemik anlamna gelen baka bir kelime olan Syek/Sjek/Syk/Sujak ise Soy mns ile balantldr.
Eski halk inanna gre kemik insan soyunun kaltsal taycs olarak grlrd.

S a y f a | 261
SR: Ruh (Sbit). [ TKA: Sr ]

Edeer: SRE
nsan varlnn soyut ksm, ruh. Ayrca ruhun sbit, hareketsiz ksm. Bedeni terkettiinde insan lr.
Anlam: (Sr). Srmek (devam etmek vey bir eyi ynlendirmek) fiili ile ilgilidir. Tpk bir kiinin at
srmesi gibi ruhun da bedeni srd inancn ierir. Ayn zamanda iz, iret demektir. Zaman ve
devamllk anlamlarn ierir. Trke Sre kavram ile ayn kkten gelir ve ruhun insana belirli bir sre
iin verildii anlayn uzak bir balantyla da olsa ortaya koyar. Mool ve Tunguz dillerinde yakclk
ifde eder. Eski Trkede akclk, akkanlk mns vardr. Moolca ve Tunguzcada Sr/Sir akmak,
damlamak gibi mnlar da ifde eder. Sr kelimesi ise yine bu dilde efendi mns tar ve Srdeh
szc de ise korku bildirir. Eski Trkede S kelimesi asker vey komutan anlamna gelir ve dolayl
olarak balantldr. Ruh ve beden arasnda komutan ve asker hiyerarisi olduu dnlr.
SRENGE: Takvim. [ TKA: Srenge ]

Edeer: SRELGE
Trklerin 21 Mart balangl takvimini bilimsel olarak tespit eden ilk kii nl matematiki ve
gkbilimci Ulu Beydir. Trk Takvimi Gndnm ve Gndenklii esasna gre oluturulur.
- 21 Mart: Bahar Gndenklii - 21 Haziran: Yaz Gndnm
- 23 Eyll: Gz Gndenklii. - 21 Aralk: K Gndnm.
Trk Takviminin balangc M.. 209 yl, yni Mete Hann tahta k trihi olarak kabul edilir.
Simgesel olarak Mete Hann bu yln 21 Mart gnnde tahta kt varsaylr. Trklerin gemite
kullanm olduu 12 Hayvanl Srenge ise kimi grlere gre in kkenli olup yalnzca Trklerde
deil tm Asya'da yaygn olarak benimsenmitir. Baz bilim adamlar ise Trk Takviminin zgn
olduunu ancak in Takvimi ile benzerlikler tadn ileri srmektedirler. Bu takvimde her hayvan bir
yl gsterir. rnein; Pars Yl gibi. Her yln olaylarnn o hayvann zelliklerine gre ekillendiine
inanlr. rnein Maymun Ylnda elence ve hilenin artaca inan vardr. Takvim a ad verilen
(A: 12x5=60 yl) eklindeki dnemler hlinde ilerler ve bu rakam ortalama insan mrdr.
SR DAI: lahlar Da. [ TKA: Sr Da ]

Edeer: SURO DAI, SRO DAI
Tanrlarn yaad bir dadr. Genellikle Smer Da ile edeer grlr.
Anlam: (Sr). Anlamnn tespiti olduka zor bir szcktr. Srmek (devam etmek) fiili ile alkaldr.
Zaman ve devamllk anlamlar bulunur. Bu kkn heybet, yneticilik, komutanlk anlamlar
bulunduu da belirtilir. Sr kelimesi ise yine Moolcada efendi mns tar ve Srdeh szc ise
korku bildirir. Sr kelimesi eski Trkede ise ruh anlamna gelir. Bu balamda en yakn anlam Ruhlar
Da vey Efendiler Da eklindedir.
SYMESEN: Deniz Tanrs. [ TKA: Symesen ]

Denizlerin koruyucu ruhudur. Deniz canllarn ve balklar da korur.
Anlam: (Su/Suv/Suy/Sy). Szck Su kknden tremitir. Ancak anlam tam olarak belli deildir.

S a y f a | 262
--
AHTA ATA: Noel Baba. [ TKA: axta Ata ]

Edeer: AHTA BABA
Kn ortaya karak yoksullara yardm eden, ocuklara hediyeler datan ermitir. Azeri kltrnde
btnyle Noel Baba (Santa Claus) ile zdelemitir. Trk halk inanlar ierisindeki benzer kiilikler
olan Ayaz Ata ve s Han gibi aksakall bir yal olarak betimlenir. Ancak onlarn aksine (Ayaz Ata
ve s Han gibi mvi giysi giymek yerine) Avrupa kltrlerinin etkisiyle krmz giysiler giyer ve
geyiklerinin ektii kza ile dolar.
Anlam: ahta szc Azericede zemheri, karak, souk anlamna gelir.
Aklama: Tatar kltrndeki ahta yesi ad verilen mden ocann koruyucu ruhu ile isim
benzerlii vardr fakat, asl nitelikleri birbirlerinden ok farkldr. Bu szcklerin kkenleri de byk
olaslkla farkldr. nk Azericede souk mns tayan bu szck, baka dillerde (Rusa: ahta,
Almanca: Schacht) szckleri mden ukuru vey mden oca mns tar. Fakat bu figrlerin her
ikisi baz ortak zelliklere de shiptir. rnein insanlara gizlice yardm ederler. Ayrca insanlara
grnmeden sessizce giderler.
ALIK: Av Tanrs. [ TKA: alq ]

Edeer: SALIK, ALIK
lk nceleri ormanlarda avlanan bir insandr. Ar gl ve boyun emezdir. Hibir tanrsal gc
tanmaz. Kendini beenmilii o kadar ileri dzeye varr ve bileinin gcne o kadar gvenir ki, bir gn
yeraltna inip Erlikin saraynn kaplarndan birkan krar. Buna kzan Erlik onu okuyla ayandan ve
dilinden yaralar. Bylece peltek ve topal bir ruha dnp ge kaar. Avlarnn uurlu gemesini
isteyenler ona yalvarrlar. Evenklerde eli adl mamut grnml bir tanr mevcuttur.
Anlam: (al/al/Sal). Sakat vey topal demektir. almak fiili ile ayn kkten gelir. alk szc
Anadoluda bedensel olarak yarmlk ifde eder. aldbar szc ise harbe, virne anlamlarna gelir.
ATI ATA: Sylencesel Evliy. [ TKA: at Ata ]

Edeer: ADI ATA
Baz destanlarda ad geen ve Nogaylarn atas saylan kiidir.
Anlam: (a/a). artc iler yapan kii demektir. Kelime kknde hayret etmek anlam bulunur.
armak fiili ile ayn kkten gelir.
EPE: aman Taklitisi. [ TKA: epe ]

zerine eitli metal nesneler takan ve hareket ettiinde sesler karan bir karakterdir. Tatarcada
epeleme szc ses karma anlamna gelir. amanlar taklit eden bir kii olduu dnlr.

S a y f a | 263
EE: Haydut Ku. [ TKA: ]

Geceleri karanlklarn iinden (bilinmezlik leminden) gelip ocuklar vurarak ldrr vey karr.
Girdii evdeki zellikle krk kmam ocuun zerinden getiinde bebek kapkara kesilip lr. Alt
aylk olmam ocuklarn ise boazlarna gagalaryla vurur. Onu yakalayan kii kadnsa ee Anas vey
erkekse ee Atas olur ve bylece onlarn zarar verdii ocuklar iyiletirebilir. eeden korunmak
iin d kapnn zerine ldrlm Yarasa aslr ve hmile kadna Yarasa Kanad ile su verilir. Farsa
e (alt rakam) ile de ilgili grnr. Buna gre doumun altnc gnnde ocuklarn korunmas
gerektii, nk bu gnn tehlikeli olduu dnlr.
Anlam: (e/e). Eski Trkede Soca/Soyav/Sc (Moolca Sojo/Soco), Tunguzcada Sce szckleri
ine, gaga, boynuz gibi anlamlara gelir. Ske ve ke szckleri ise keskin letleri ifde eder. at ise
casus demektir. amak/atlamak ise casusluk yapmak bir yere gizlice girmek anlamna gelir.
INGAY: Kargaa Tanrs. [ TKA: ngay ]

Edeer: 1. INGAY, INAY 2. SINZAY
Yeryznde kargaa karr. Erlik Hann oludur. Her yeri alt st eden olarak tanmlanr.
Anlam: (n/n). Szck Cngar/ngar (grlt) kelimesiyle ayn kkten gelir. n szc gereklik
ve ruh anlamlar da tar.
K: eytan. [ TKA: ik ]
Edeer: EK
irkin grnml, hrltl sesi olan ve 12 bal bir varlktr. Alnnn ortasnda tek gz vardr. Arap
kltrnde Deccalin soy atas olarak kabul edilen ve eytan da artrr. Araplara gre bu varlk
aslnda iki kiidir ve her ikisinin de kehnet yetenekleri vardr. Trk halk inanlar ierisinde zaten var
olan ak/ak adl eytn varlk slmiyeti kabul sonrasnda ik ile zdeletirilmitir.
MLTEY: Yeralt Tanras. [ TKA: imiltey ]

Edeer: EBELDEY, EBELTEY, SBLDEY
Cehennemdeki ve yeraltndaki tm ruhsal varlklar onun emri altndadr. Altay efsnelerine gre
yeraltnn shibidir ve bu lemle balant kurabilen tm kadn amanlara nderlik eder. ok uzun
bakr bir gagas vardr. stediinde bulutlarn arkasna uabilir. Srp giden zaman dngsn ve
evrenin dzenini simgeleyen bir kiiliktir.
Anlam: (im/im). Moolca im szc herhangi bir eyin zn, ime ise grlty ifde eder.
Kelimenin sonundaki -tay/-tey ekinden toplayclk, kapsayclk yn olduu da anlalmaktadr.
U SYLENCES: Kahramanlk Destan. [ TKA: u Sylencesi ]

Destanda skit (Saka) hkan u komutasndaki Trkler ile Asya seferini yapan Byk skender'in
savamlar yer alr. Anlatlanlara gre Trkler gece baskn yaparak Makedonya ordusunun nc
birliini bozguna uratnca skender bar yapmak zorunda kalr. O gittikten sonra Trk hkan kendi
adn tayan "u" Kentini yaptrr ve korumas iin bir tlsm koydurur. Bu syede kimse bu tlsm ap
ieriye giremez, hatt derler ki leylekler bile ehrin karsna kadar gelirler de orada durup ileriye
gidemezler. Ayrca Kagarl Mahmudun Divn- Lgat-it Trkde aktard zere Trkmen adnn
kkeni konusunda destana dayal bir rivyet bulunur. skenderin ordular karsnda douya
ekilmeyip yerini koruyan 22 aile iin Trk'e benziyor, anlamna gelen Trk-Menend tbiri
kullanlr. (Manend/Menend szc Farsa kkenlidir.) Bu tanmlama zamanla deierek
Trkmen ekline dnr. Onlara eklenen iki aile de Kalalar (Halalar)dr ve toplamlar 24 eder.

S a y f a | 264
Aklama: Trkmen szcn oluturan -man/-men eki Trke olup bu kelimenin kaynan
Farsa Manend szcyle aklamak uzak bir olaslktr. Her ne kadar skit devletinde (Farsa ile
akraba bir dil olan) Sogda youn olarak kullanlsa da Trkmen adnn kkeni konusunda daha doru
grnen baka aklamalar da vardr. Ancak rivyet yine de ilgi ekicidir.
UBAR: Sylencesel At. [ TKA: ubar ]

Edeer: UBAR, OBAR, OBAR
Eanlam: 1. BAYUBAR 2. KKUBAR
Alpam Hann atdr. Trk efsnelerindeki olaanst atlarn zelliklerinin tamamn tar. Atas
sudan kmadr. Uabilir, konuur, bir aylk yolu bir gnde gider, shibinin ne durumda olduunu
hissederek ona gre davranr, onu nceden uyarr, yaralyken yalnz brakmaz. Altn yeleli, gm
zengili, kuyruu dokuz rgl, dokuz kolanl olarak betimlenir.
Anlam: (ob/up/ub). Boz renkli demektir. Trke ubar, Moolca abdar, Buryata Sabdar
szckleri boz renk ifde eder. ok renkli, stnde yuvarlak lekeler bulunan hayvana ubar denir.
illi insanlara da aka olsun diye sylenir. apmak (hzl gitmek, at srmek) fiili ile de alkal grnr.
rnein; Trk masallarnda apar/apan denen haberciler atlar ile gn gece hi durmadan yol
alrlar yada her ehirde bir at deitirerek ve atn stnde uyuyarak yol alrlar.
ULBUS: Cad. [ TKA: ulbus ]

Edeer: ULBIS, ULMUS, ULBUS, ULBIS
Moolca: 1. ULMUS, ULMAS, SOLMOS, SILMUS 2. SULMI, ULMA, ILMA, ULMO
Ne dourmayan, ne daha fazla yalanmayan, ne lmeyen ihtiyar bir kadndr. Derin maaralarda
yaar, klktan kla brnrler. Tm gc kzl salarndadr. San ele geiren onu emri altna
alabilir. Baz anlatlarda erkek ulbuslara da rastlanr. Erkek ve kadn ulbuslar birbirlerini ldrrler.
Anlam: (ol/ul/ul). Bu kk yarmlk, eksiklik ve hastalk bildirir. Moolca ul/ul kk Trkedeki
ol kknn karldr. olak kelimesi sakat demektir. Farsa kkenli olduu da ne srlr.
UNNU: eytan. [ TKA: unnu ]

Edeer: 1. INNU 2. UMNU, IMNU, IMNUS
Eski Moolca metinlerde eytan anlamnda kullanlan bir szcktr.
LGEN: Sylencesel Hkan. [ TKA: lgen ]

Edeer: ULGAN
Sular diyarnn hkandr. Agzl ve hrsldr. Bzen Ural Baturun kardei olarak tannr. Destana
gre, denizlerle evrili bir adada yaayan iki kardeten ad Ural olan tokgzl ve yardmseverdir.
lgen ise gelenekleri umursamayan asi ruhlu bir kiidir. Anne ve babalar onlar evde brakp avlanma
gittiklerinde lgen kurallar ineyerek evdeki hayvanlarn kann ier ve kardeini de kendisi gibi
davranmas iin ikna etmeye alr ama o bunu reddeder. Bunun zerine kendi kann da ier. Eve
dnen anne ve babas tarafndan lnetlenerek evden kovulur. Anlatlan yk ksmen Hbil ve Kbil
arasndaki ekimeyi anlatr ve Bakurtlara gre en az kutsal metinlerde anlatlan bu kssa kadar
eskidir ve kkeni trih ncesi alara dayanr. Bakurtyada yer alan ulgan-Ta Maaras bu
sylenceye dayal bir halk inanyla bugn bile ziyret edilir. lgenin kznn ad ise Nerkezdir.
Anlam: (l/l). Moolca lt ve Slkey szckleri, sv ve akkanlk ifde eder. Kalmukada lke
ve Kgzca ilekey de benzer anlamlara shiptir. len/ilen/Slen/elen, Tunguzca Sili/ili szckleri
balkl kuu mnsna gelir. Tatarlarda ellgen adl yamur habercisi bir kuun varlna inanlr.

S a y f a | 265
EK: imek Tanrs. [ TKA: Sek ]

imekler aktrr ve onlar tpk bir ata biner gibi srer.
Anlam: Szck birebir imek demektir. Ildamak, parldamak, yanp snmek gibi mnlar ierir.
RELE: Yarm Cin. [ TKA: rele ]

Edeer: 1. REL, URALA 2. URALA, RELE
Tek gzl, tek kollu, tek bacakl bir varlktr. Vcdu kll ve her yan trnaklarla kapldr. Alnnn
ortasnda tek boynuzu olduu sylenir. Aa budaklar gibi eri br parmaklar vardr ve yaam
boyunca parmaklarn birka kez deitirebilir. Ormanlarda tek balarna dolanr vey sr hlinde
gezebilirler. Biraz eilerek yrrler. ok hzl koabilirler ve gvdeleri de aaca benzedii iin fark
edilemezler. Kadn vey erkek olabilirler ve aileleriyle birlikte yaarlar. nsan gibi konuurlar. Ormanda
yolunu kaybedenleri btnyle artp en kuytu kelere gtrrler. Gne doarken vey batarken
grnebilirler. Bzen orman yollarnda insann karsna kar ve kaybolduunu syleyerek alar,
yardm ister. Bunun zerine kendisine yardm etmeye alan kiiyi ormann hi bilinmeyen yerlerine
gtrr. Baz inanlara gre insanlara oyun oynamay teklif eder ve kabul edenleri ldrene kadar
gdklar. Tek bana olmayan vey yannda kpekle gezenlerin yolunu asla kesmez. Bu yaratn ilgin
bir alkanl vardr ki soru sormay ok sever. Fakat kendisine sorulan sorular hibir zaman
yantlamaz. Ondan kurtulmak iin giysileri ve ayakkablar ters giymek gerekir, nk byle yapnca o
da kendi ayakkablarn ters giyecek ve yryemeyecektir. Bu anlay Anadoluda hileci insanlar
tanmlamakta kullanlan eytana papucunu ters giydirmek sz ile de balantldr. Kurtulduktan
sonra onun tarafndan tekrar izlenmekten korunmak iin geriye yrmek gerekir, bylece rele ters
tarafa koacaktr. Ayrca sudan ok korktuu iin ondan kurtulmak isteyen kiinin bir akarsuya doru
komas gerekir. rele yakalad kiiye Suyun ba ne yanda? diye sorarsa, ona suyun geldii yn
deil tam aksine akt taraf gsterilmelidir. Tatarlar arasnda kullanlan releye suyun ban
gstermek deyimi, en kurnaz insanlar bile aldatmay ifde eder. Bu cinin dier bir zellii de ata
binmeyi ok sevmesidir. Ormanlara yakn yerlerde bulunan at srlerinin iinden en iyi at seer ve
sonra onun zerine binerek gn boyu koturur. rele ormanda yalnz gezmenin halk anlay
ierisinde sakncal bulunduunu vurgulayan bir varlktr. Eski Bulgarlarda reli Han adyla lm
tanrs konumundadr.
Anlam: (or/or/r). Yarm olan, eksiklii bulunan demektir. Hastalk mnsn ve korkutucu olmay
da ierir. uvaada hem yarmlk hem de beyazlk anlamlarn ieren re/re szc vardr. Baz
lehelerde Sura/ura szc beyaz vey sar renk belirtir ki bu varln bu renklerde olduunun
dnlmesiyle de ilgilidir. Moolca or szc i anlamna gelir ve boynuzu artrr. Anadoluda
cin arpm ve ruhsal hastalkl anlamnda orlu tbiri kullanlr. Slav topluluklarnn halk inanlarnda
ort/ert olarak bilinen eytn bir varlk bulunur.

S a y f a | 266
-T-
TAHILGA: Tahl Sunusu. [ TKA: Taxlga ]

Edeer: TAKILGA
Tahllarn (zellikle buday, yulaf, arpa, dar) doaya vey rmaklara salarak sunulmasna denir.
zellikle elde edilen hasattan az da olsa bir miktar braklr. Kurdun kuun hakk, tbiri ile
hayvanlarn yemesi iin saldna da rastlanr. Salga adl sunu anlaynn tahllara zg trdr.
Anlam: (Tah/Tak). Tahl verme vey tahl dkme demektir. Moolcada gnmzde sunu/sungu
anlamnda kullanlan bir szcktr. Dalmak szc ile de alkaldr.
TALAY: Okyanus Tanrs. [ TKA: Talay ]

Edeer: DALAY
Okyanuslar ve denizler onun sorumluluundadr ve onlar ynetir, iindeki canllar korur. 19 denizin
birletii yerde yaar. Uzun beyaz byklar olan yal bir adam grnmndedir. stedii zaman
devasa bir balk (balina) biimine girebilir. Denizlerin ykselip alalmasna (gel-git) karar verir.
Anlam: (Tal/Dal). Okyanus, deniz demektir. Talmak/Dalmak fiilinden gelir. Enginlik, derinlik, genilik,
sonsuzluk anlamlar vardr. Talaz kelimesi dalga mnsna gelir. Daluy/Taluy szckleri de yine
okyanus anlamnda kullanlr. Macarcada Taltos szc aman mns tar.
Aklama: Mool Budizmi ile yakn iliki iinde bulunan Tibet Budizminin (Lamaizm) mnev nderi
olan kiilere verilen Dalai Blama (Dalay Lama) nvannn ilk ksmn oluturan Dalai/Dalay szc
Moolcadan Tibet diline gemitir ve okyanus anlam tar. Bu unvan engin bir bilgelii ve efkati
anlatmak iin kullanlr.
TAMA: Cehennem. [ TKA: Tama ]

Edeer: 1. TAMAG 2. TAMU, TAMU, TAMUG, TAMUK
Moolca: TAM
ldkten sonra sulularn cezlandrlmak zere gittiine inanlan yer. Pek ok dinde ve inanta geni
betimlemeler yaplm ve nasl bir yer olduu hakknda deiik fikirler ileri srlmtr. Fakat
neredeyse tm grlerdeki ortak nokta ate ile ilgili olduudur. Kimi grlere gre bu durum
yeraltndan kan mama ile ilgilidir. Eski Trkler (rnein Ouzlar, ular) yeraltnda bulunduuna
inanrlard. Efendisi Erlik Han'dr ve gnahkr kiileri cezlandrr. Altay inannda insanlar Tamada
cezsn ektikten sonra Yayu tarafndan gn nc katna gtrlrler. Hakaslarda Cehennemi
yneten Tam Han adl bir tanrnn varlndan sz edilir. Kart Umadr.
Anlam: (Tam/Dam). Kapal yer demektir. Karanlk anlam vardr. Dam kelimesi ev vey zeri kapal
oda anlamna gelir. Sanskrite (Eski Hinte) Tamas (karanlk) szc ile de balantl olduu sylenir.
Moolca ve Tunguzcada Tama szc toplanmak, bir araya gelmek mnlar ierir. Trkede Tam
kk yakmak anlam da tar ve Tamur szc bu anlam ihtiv eder.

S a y f a | 267
TAMMUZ: Bereket Tanrs. [ TKA: Tammuz ]

Edeer: 1. TAMIZ, TAMUS, TAMMUS, TAMIS 2. DUMUZ, DUMIS, DUMIZ
Smer kkenli bir bereket tanrsdr. Trk corafyasnn byk ksmnda ad yaz aylarndan birisine
verilir; Temmuz, Tamz, Tams gibi ou zaman ahr hayvanlarnn ve/vey obanlarn tanrs olarak
grlr. Bzen de krsal hayatn, ekinlerin ve hasadn koruyucusu olarak anlr. Smer mitolojisinde
oban grnml olarak betimlenir ve ad Dumuz vey Damuz biiminde geer ve n tm
Ortadouya yaylmtr.
Anlam: (Tam/Dam). Smercedeki anlam gvenilir demektir. Trke de Dam/Tam yni ahr ile
balantl bir anlam kazanmtr. Ayrca Trke Dum/Tum/Tom/Yom kk ile de balantl
grnmektedir ve uur, baht, tlih anlamlarn ierir. Smerce sylenii olan Dumuzi/Dumuz/Dumz
biimi Dom/Tom (Yom) kelimesini akla getirmektedir. Damzlk szc, Damz (ahr) szcyle
olduu kadar bu isimle de balantldr ve Tammuz iin ayrlan hayvan demektir.
TANOLPAN: afak Tanras. [ TKA: Taulpan ]

Edeer: TANULPAN, TANOLBAN, DANULPAN
afakta ormanda gezen bir tanradr. Bana ieklerden bir elenk takan neeli bir gen kzdr.
Elbisesi rzgardan daha hafiftir ve tm vcdu grnr, omzuna yeil al rter. Vens gezegenini
simgeleyen tanra olpan ile de akrabadr. Bzen orman tanrsnn kz vey torunu olarak da anlr.
Anlam: Tan (afak) ve olpan (Vens) szcklerinin bileik biimidir.
TANHA: Kader Tanrs. [ TKA: Tanxa ]

Kiinin doumundan tibaren davranlarn izeyerek kayt altna alr ve kaderine hkmeder, gelecei
hakknda karar verir. Ad Clha Han (bkz.) ile birlikte anlr
Anlam: (Dan/Tan). Eski Trke, Moolca ve hatt Tunguz-Manu dillerinde saymak, hesaplamak,
bilmek, bilgi shibi olmak anlamlar ieren bir kktr. armak, hayret etmek anlamlar vardr.
Tanmak (Moolca Tanh) fiilleriyle de ilgilidir. Tanla ve Tansk szckleri mcize anlamna gelir ve
olaanst olaylarn kk ile balants aktr. Trke Tank kelimesi bir eyi grm olmay ve bu
durumu aklayan kiiyi ifde eder. Ayrca Danmak fiili ile olan alkas da baka bir tanr ile birlikte
hareket ettiinin belirtisi olarak yorumlanabilir. Tanyu/Tanhu/Tanju szc hkmdar demektir.
TANRI: lah. [ TKA: Tanr ]

Edeer: 1. TENR, TENGR, TNGR, TANGRI 2. TANGARA, TANARA 3. TARI, TAGRI, TAYRI, TEYR
Moolca: 1. TENGR, TENGER 2. TENGERE, TENEGERE
nsanst ve/vey doast varlk. nsanlar ve doa zerinde egemenlii olan g, Yaratc. ok-tanrl
inanlarda belirli bir sorumluu yerine getirdiine inanlan, herhangi bir grevi olan ve bir doal unsur
ile ilikilendirilen, genellikle insan biimli olarak alglanan, bzen de soyut ruhsal kiilik. En az 2500
yllk bir gemii bulunan bu szck btn Trk ve ve lehelerinde ortak bir kavram olarak yer alr,
ayrca Moolca ile birlikte baka Asya dillerine de yerlemitir. Eski Smer dilinde birebir Tanr mns
tayan Dingir/Tingir szc ile de balants vardr. Bu takdirde gemii en az 6000 yl geriye
gidecektir. Etrsklerde dier tanrlarn doumunda rol oynayan Thanr adl stn bir Tanr vardr.
Baz Trk boylarnda bazen yeler (koruyucu ruhlar) iin de bu ad kullanlr; Su Teyrisi, Yer Teyrisi gibi.
slam ncesi dnemde nihi irdeye ship bir gcn esasn oluturduu Tengricilik anlay
sistematik bir inan olarak tm toplumsal hayata ilemitir. Eski metinlerde Ulu Teyri, Han Tengri gibi
ifdelere sklkla rastlanr. Ayrca Trklerin Kke Mngke Tengri (Moollarn Hhe Mnhe Tengeri)
yni Sonsuz Gk Tanr eklindeki tanmlamalar ise bu konudaki anlaylarn zetler niteliktedir.

S a y f a | 268
Navruz Bayramna ise Tagrtoy ad verilir. Trke Tanr szc slmiyetle birlikte tek olarak
kabul edilen yaratcy nitelemekte de kullanlmaya balanmtr. Yeri gelmiken deinilmesi gereken
bir husus, Allah (c.c.) iin Tanr adnn vey sfatnn kullanlp kullanlamayacadr. Bu hususta iki u
gr vardr. Bir tarafta Tanr kelimesinin hibir biimde Allah tanmlamak iin kullanlamayaca
hatt daha ileri ve ar grlerde bunun gnah olduunu bile ne sren bir yaklam vardr. Dier
tarafta ise Tanr szcnn bir kelime olarak Allah adn birebir karlayan, onun yerine
kullanlabilecek bir szck olduunu iddia eden, hatt Tanr tbirinin yeterli olduunu savunan
grler bulunur. Ancak her ikisinin de hatl olduu ynler olduka fazladr. ncelikle Elmall Hamdi
Yazra (ve onun belirttii zere slam bilginlerinin ounluuna) gre Allah lafz zel bir isimdir. Bu
nedenle genel adlarn baz kurallar onun iin kullanlamaz, mesel oulu yaplamaz. Buna karn
Trk-Mool lehe ve velerindeki tanr szc mutlak tekillik iermez ve oulu olan tanrlar
ifdesi sklkla kullanlr. (Tanr kavramnn Arapa karl olan ilah szcnn de bu dilde oul
ekimi yaplr.) stelik slam ncesi eski Trk halk inanlarnda en stn ve baat g durumundaki
Gktanr karsnda bile bir Yertanr vardr. Dolaysyla bir genel ad olarak da kullanlan Tanr
szc Allah adnn birebir karl deildir. Dier taraftan Allah (c.c.), Kuran- Kerimde Nas
Sresi iinde kendi zat iin ilhin-nas (insanlarn tanrs) ifdesini kullanr. Dolaysyla Kuran-
Kerimde Allah (c.c.) kendisi iin ilah (tanr) kelimesini bir anlamda tanmlayc olarak kullanmtr.
Yni Tanr olarak nitelenebilecek kendisinden baka bir varln olmadn vurgulamtr. slam
inancna gre tanrlk vasf ve mutlak yaratc g yalnzca ona ittir. Kelime-i Tevhidde de bu durum
aka grlr: Tek Tanr Allahtr (Allahtan baka Tanr yoktur). rnein Ahmed Yesev srekli
olarak Tengri Tel hatt sklkla da Allah Tengri ifdelerini kullanmtr. nk onun iin Tengri
zaten tek olan Allahtan baka bir varlk deildir, olamaz da. Yni Tanr kelimesi tpk Avrupa
dillerinde olduu gibi bzen zel ad olarak kullanlsa da ou zaman bir kategori belirtir. Allah
szc ise slam inancnda kesin bir biimde Tek Tanr olarak tanmlanan yce yaratcya mahsus
en zel ve baka hibir varla zglenemeyecek ve paylalamayacak bir isimdir. Ancak deiik
zellikleri nitelenir: Balayan, Yaradan, Acyan, Yarlgayan, Esirgeyen, Gzeten...
Anlam: (Dan/Tan) ve (Ten/Tin/Din). Smercede Dingir/Tingir olarak yer alr. Eski Trke, Moolca
ve hatt Tunguz-Manu dillerinde saymak, hesaplamak, bilmek, bilgi shibi olmak anlamlar ieren bir
kktr. armak, hayret etmek anlamlarn bnyesinde tar. Tanmak, Tan (afak), Tansk (mcize)
Tin/Tn (ruh), Din, Diri gibi szcklerle balantldr. Moolca Tenreh fiili glendirmek mns tar.
TANRIA: lahe. [ TKA: Tanra ]

ok-tanrl inanlarda dii tanr. Baka bir tanrnn ei olarak grnebildikleri gibi bamsz birer varlk
olarak da yer alrlar. yi ve kt olanlar bulunabilir.
Aklama: Trk dilinde -a/-e eki ile diil szckler retilmesi pek yaygn deildir. Bu ek aslnda
kltme amal olarak kullanlr. rnein: l ve le gibi Trkede asl cinsiyet dntrc -an/
en ekidir. Ve bu ek tamamen yansz olarak cinsiyeti tersine evirir. rnein:
* Bay ve Bayan: Efendi ve Hanmefendi * Kz ve Kzan: Kz Evlat ve Erkek Evlat
* av ve avan: Eril Organ ve Diil Organ * k ve ken: Anne ve Baba
Trkede diil szckler tretmek iin kullanlan bir yol (ok sk olmasa da) m/im ekidir.
* Han ve Hanm: Kral ve Kralie * Be/Beg ve Begm: Prens ve Prenses
Yine de Tanra szcnn tretili biiminin aadaki rneklere de uygun olduu sylenebilir.
* Kral ve Krala: Melik ve Melike * Tigin ve Tigine: Prens ve Prenses
* Biy/Bey ve Biye: Efendi ve Hanmefendi * Ul ve Ula: Oul ve Kz

S a y f a | 269
TANRIDAI : Kutlu Da. [ TKA: Tanrda ]

Edeer: TENGRTAV, TANGARATA, TANGRITAV
ok eski dnemlerden beri Tanr tarafndan kutlu klnd kabul edilen sradalarn genel ad.
Trklerin ortak simgelerinden birisidir.
TANSIK: Mucize. [ TKA: Tansk ]

Edeer: TANSI, TANSI, DANSI, DANSI, DANSIG, DANSIK
Eanlam: TANLA, TANLAI
Akl almaz, mantkla aklanamayan, artc, olaanst olay. Genelde Peygamberler tarafndan,
ancak Tanrnn izniyle gerekletirildiine inanlr. rnein; Hz. Muhammedin ay ortadan ikiye
yarmas vey Hz. sann elini srerek krlerin gzlerini amas gibi.
Anlam: (Dan/Tan). artc olay demektir. armak, hayret etmek anlamlar vardr. Tanmak, Tan gibi
szcklerle balantldr. Kafas dank etti vey Kafasna dan etti deyimleri bu kk ile alkaldr.
TAPDUK: Sylencesel Kahraman. [ TKA: Tapduq ]

Edeer: TAPDIK, TAPTIK, TAPTUK
Kt varlklar temizlemek iin gkten yere indiine inanlan sylencesel kahramandr. Bir isim olarak
da slmiyet ncesi Trk topluluklarnda kullanlr. Yunus Emrenin eyhi olan Tapduk Emrenin adnn
buradan geliyor olmas muhtemeldir. Hatt baz aratrmaclar, Tapduk Emre'nin trihsel bir kiilik
olmadn, bu eski efsne kahramannn Yunus Emre'nin yaam yksne halk kltr ve toplumsal
bellek tarafndan uyarlandn ne srmektedirler. Onun derghna krk yl odun tadktan sonra
Trk trihinin yetitirdii en byk ozanlardan bir olan Yunus Emre iirlerinden birinde yle der:
Yunus bir doan idi kondu Taptuk koluna Ayrca Taptuklular ad verilen bir topluluun
Seluklular dneminden tibaren Anadoluda yaad bilinmektedir. Taptuklu eyhlerinin am aacna
taptklar ise baz kaynaklarda ne srlmektedir.
Anlam: (Tap). Kendisine inanlan demektir. Bulunmu mnsna geldii de sylenir ve tanrsal bir g
tarafndan gnderilerek insanlarca bulunan ocuk motifiyle balantldr. (Azerice Tapmak szc
bulmak anlam tar.) Eski Trke Tapzug/Tabuzguk kelimeleri bilmece (bulmaca) mnsna gelir.
nanmak, kulluk etmek anlamlaryla balantldr.
TAPINAK: Mabet. [ TKA: Tapnaq ]

erisinde ibdet edilen yer. Herhangi bir dini inan vey gelenein yinlerini vey trenlerini yerine
getirmek iin yaplan, ounlukla kutsal kabul edilen yaplardr. Farkl dinlere it ibdethnelerin
tamam genel olarak bu snflandrmann ierisine dhil edilebilir. Bal olunan dinsel anlay ve
yaplan ibdetler bakmndan ele alndnda tapnaklar hem yklenen anlamlar asndan hem de
mmr ve yapsal bakmdan olduka fazla farkllk gsterirler. Hatt bu farkllklar coraf etkenler
bile bir dzeyde de olsa biimlendirir. nsanolunun var olduu her yerde tapnaklar da mevcut
olmutur. Buralara tanrsal glerle balant kurulan yerler olarak baklmtr.
Anlam: (Tap/Tab). badet yaplan yer demektir. Bu kelimeyle ayn kkten gelen Tapu szc, gven
ve belirli bir hakk gstermesi bakmndan dikkate deerdir.
TAPINMAK: badet Etmek. [ TKA: Tapnmak ]

Edeer: TABINMAK, TOPINMAK
Tanrsal yada doast bir gce kar ballk gstermek iin belirli bir takm dinsel eylemlerde
bulunmak. Tanrya sayg gstermek, onun istedii, buyurduu boyun eme davranlarn sergilemek.

S a y f a | 270
TAPMAK: man Etmek. [ TKA: Tapmak ]

Bir yaratcya inanp varln kabul etmek. Tanrya kulluk etmek. Bir varl Tanr olarak tanmak.
Herhangi bir dini inan vey gelenein yinlerini vey trenlerini yerine getirmek iin Meczen
herhangi bir eyi tutku ile sevip balanmak.
Anlam: (Tap/Tab). nanmak, kulluk etmek anlamlar vardr. Azericede ve Trkmencede Tapmak
szcnn bulmak anlamnda kullanlmas, inancn Bulun (vicdan) ile alkasn ortaya koymas
asndan nemlidir. Kelime kk ayn zamanda inan ve ballk ierir. Eski Trkede ise hizmet
etmek mns da tar. Teb/Tep (ate) kk ile de alkaldr ve inancn bir ate vey k gibi
alglanmasn artrr.
TAPU: lahi (Msik). [ TKA: Tapu ]

Edeer: TAPUK, TAPZU
Dinsel msik. erii dini konulara dir olan ve zel ezgileri bulunan iir ve/vey mzik tr.
Anlam: (Tap/Tab). Tapnak mzii demektir. Daha eski mns ise tapnma esnasnda okunan iirdir.
Tapmak (iman etmek), Tapnmak (ibdet etmek) gibi szcklerle ayn kkten gelir.
TARGUTAY: lk nsan. [ TKA: Targutay ]

Edeer: TARGITAY, TARGTAY
Trklerle balantl eski bir kavim olan skit (Sak/Saka) halknn mitolojisinde ad geer. Targutayn
olu vardr ve bunlar yeraltn, yeri ve g simgeler. Oullarnn ad ve zellikleri yledir:
- Arpoksay: Arpa yemei yer ve Arpaayda oturur.
- Lpoksay: Balk yemei (Palksay) yer ve Lpokayda oturur.
- Kolaksay: Ku yemei yer ve Kulakayda oturur.
Anlam: (Tar). Toprakla uraan emektir. Kelime kk tarm yapmak anlam ierir. Trkede Taran
ve Taruman szckleri ifti mns tar. Tarm kelimesi ile ayn kkten gelir. Tangr-Tay yni
Tanrnn Olu anlamn tad da ne srlr. Eski Trkede Tar/Targ/Tarh kk akrabalk bildirir.
Ayrnca Sibirya Trkesindeki Tur (boa) szcnden tredii de baz aratrmaclar tarafndan iddia
edilir. Trke Turgut/Turagut (uzun mrl) adyla da balantl olduu ise baka bir grtr.
Aklama: skit kkenli Targutay adnn, zellikle Mool boylarnda yaygn olarak kullanlmas Trk-
Mool kltrnden kaynaklandna kant olarak gsterilebilir. Babas len Cengiz Han'n (henz ad
Temin iken), yerine tahta geen ve onu ldrmeye alan amcasnn olunun ad da Targutaydr.
TARKAN: Demirci Ustas. [ TKA: Tarqan ]

Edeer: TARHAN, TARGAN, TARKAN, DARGAN, DARHAN
Demirci ustalarna verilen bir addr ve toplum iindeki saygn bir konumu ifde eder. nk demircilik
kutlu bir meslek olarak grlr. Bu nedenle demircilerin aralarnn da kutlu olduu kabul edilir ve bu
aralarn herbirinin koruyucu ruhu (yesi) bulunur. Hatt demirci ocanda yaklan mas (mee) aac
da kutsal saylr. Tarhan kavram daha sonralar Trk-Mool sosyal hayatnda ve devlet geleneinde
bir unvan olarak da kullanlmtr ve ayrcalk tannm kiileri ifde eder. Bu kiiler duruma gre vergi
vermezler, sular dokuz kereye kadar balanr, hatt kaanlarn huzuruna izinsiz girebilirlerdi.
Anlam: (Tar/Dar). Demirci demektir. Moolcada Usta eklinde bir anlam genilemesine uramtr.
Eski Altaycada ve eski Moolcada yaymak, germek anlamlar ieren bir kktr. Ayn zamanda
saldrmak anlamn da ierir. Trk adyla da balantl olduunu ne sren grler vardr.

S a y f a | 271
Aklama: Sezgin Burak tarafndan oluturulmu zgn bir karakter olan Tarkan adl bir Hun
savasnn servenlerinin anlatld izgi ykler 1967 ylnda yaynlanmaya balamtr. Bu izgi
romann daha sonra sinema filmi uyarlamalar da evrilmitir. Bu ykler pek ok kltrel unsuru
bnyesinde barndrr, rnein bir kurt tarafndan bytlen kahramann yannda dolaan bir kurdu
vardr ve onun ayrlmaz bir arkadadr. Ailesini katleden Alan Kral Kostok'tan intikam alr. Attila
Hann fedisi ve ona hizmet eden bir sava olarak grnr. Glmeyen yz, amacna ulamaktaki
karall, vazgemeyen kiilii, cesurluu, silah kullanmadaki yetenei btn yklerde hep ne kar.
Avrupa mitolojisindeki motiflerden zaman zaman yararlanlr. rnein Dny egemenliini
simgeleyen Marsn Klcn arar. Bzen Vikingler ile savar, Roma askerleriyle dvr. inliler
Tarkann peinden Avrupann ilerine kadar gelir onu tkip ederler. Kendisinin Hun Trk
olduunu ara sra vurgular. 1969 ylnda ilk Tarkan filmi Mars'n Klc, daha sonra da srasyla Gm
Eyer, Viking Kan, Altn Madalyon, Gl Kahraman mceralar sinemaya aktarlmtr.
TARLA YES: Tarlann Koruyucu Ruhu. [ TKA: Tarla ysi ]

Edeer: TALA YES, DELE YES
Moolca: DALA EZEN, DELE EZEN
Ekili tarlalar korur. Krsal bir kocakardr ve Uruk adl bir aata oturur. Uzun kollu olduu iin
ge kadar uzanp bulutlar skarak yamur yadrr. Bzen komu tarlalarn iyeleri arasnda kavga
ktna inanlr. Tarlalar stnde ziraat yaplan belirli toprak paralardr ve balca geim
kaynaklarndan birisi olduu iin insanlarn zamanlarnn nemli bir ksmn ayrmalarn gerektirir. Bu
nedenle Trk halk kltr ierisinde nemli bir yerleri bulunur. Tarla Bekisi olarak da adlandrlr.
Anlam: (Tar). Kelime kk de ekin ekmek anlamn barndrr. Tarm szc ile ayn kkten gelir.
Taran/Taranc ve Taruman/Tarman kelimeleri ifti mns tar. Targ ise ekili yer demektir.
TA-ATA: Mezar Totemi. [ TKA: Ta Ata ]

Mezarn bana dikilen ve len kiiyi vey olaslkla koruyucu ruhunu temsil eden, kabaca insan biimli
tatan yaplma heykellerdir. Silahsz ve iki elleriyle bir kap tutanlar olduu gibi belindeki kemere biri
uzun, dieri ksa iki kl asl olanlar da vardr. Sava sol eliyle bu kllardan birini, sa eliyle de
kk bir kap tutar. Elde tutulan bir kap dima hepsinde ortak bir unsurdur.
TA HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Ta Xan ]

Edeer: DA HAN
Tadada yaayan bir hkan. Etrafndaki kayalk blgeler kendisini korur.
TAKAPI: Yeralt Geidi. [ TKA: Taqap ]

Edeer: DAGAPI
Yeralt Dnysna giden geidin kapsdr. Bir maarann iinde bulunur.
Anlam: (Ta/Da/D). Kelime kkndeki darda olma ierii dikkate alndnda D Kap anlamna
dahi gelir ki, bu evrenin darya alan son kaps demektir.
TAKIN: Tfan. [ TKA: Taqn ]

Genel olarak sularn ykselmesi, gelen selin evreyi kaplamas, rmaklarn ve gllerin yataklarna
smayarak darya tamas demektir. zel bir anlam ile Trk halk kltrnde ve anlatlarda Nuh
Tfan iin kullanlan bir tbirdir. Byk Takn anlay yeryzndeki pek ok kltrde yer alr.
Bunlarn benzerlikleri ve farkllklar mevcuttur.

S a y f a | 272
Anlam: (Ta/Da). Kabna smayan suyun darya boalmas veya rman yatana smayacak kadar
oalan suyunun yaylarak evreyi kaplamas demektir. Tamak fiilinden tremitir. Ayrca Tamak
fiili ile balants da dikkate deer bir ayrntdr, nk Tfandan kurtulanlar gemi ile tanmlardr.
TATAR HAN: Tatarlarn Atas. [ TKA: Tatar Xan ]

Bulca Hann oludur. Tatar ulusu onun soyundan gelir. Ayrca baz soyaalarnda Trkerin atas
olarak da anlr. Soyu bzen Ak-Tatar ve Kara-Tatar olarak ikiye ayrlr.
Anlam: (Tat). Svari, atl demektir. At srmek, hzl gitmek anlamlarn barndrr. Ayn zamanda posta
srcs, haberci anlam da tar. Kekeme anlamna gelen Kalmuka Tatr ve uvaa Tutar szc
ile ilikilendiren grler vardr. Szck Batl kaynaklarda Tartar olarak yer alr. Tav-Tar yni dada
yaayan mnsna geldii de iddia edilir.
TATAY: Kasrga Tanrs. [ TKA: Tatay ]

Edeer: TATA
Kasrgalara ve frtnalara sebep olur. At yldrma dnr. Ulukaynn dibinden kan Yaam Suyuna
bekilik yapar. Kara renk ile simgelenir. 77 kuzey tanrsnn temsilcisidir (nderleri deildir).
Anlam: (Tat). At srmek, hzl gitmek anlamlarn ierisinde barndrr. Tatar kelimesiyle ayn kkten
tremitir. Trke Tata ve Tunguzca Tagta szckleri korkmak ve armak bildirir.
Aklama: Usan Han ise 99 gney tanrsnn temsilcisidir (nderi deildir). Ak renk ile simgelenir.
TAVARA: Gece Cini. [ TKA: Tavara ]

nsanlarn azn kapatarak zerine ktna vey gsne bastna inanlan gece yaratdr.
TAYGA YES: Tayga Ruhu. [ TKA: Tayga ysi ]

Altaylara zg bir bitki rts ve ova tr olan Taygann koruyucu ruhudur.
Anlam: (Tay/Yay). Yaylm yer demektir. Darda bulunan alan anlam vardr. Da szc ile de
balantl olduu da sylenir. Yakutada ise ormanlk arzi demektir.
TAYILGA: Boarak Kurban. [ TKA: Taylga ]

Edeer: 1. TAYALGA, TAYLAGAN 2. TAYIG, TAYI, TAYIK
Moolca: 1. TAYLGA 2. HAYILGA
Hayvann boularak ldrld kurban trdr. Trk, Altay ve Yakut amanizminde yer alan bir
kurban uygulamasdr. zelikle at vey sr gibi bykba hayvanlarn boularak (kesilmeden)
ldrlmesiyle gerekletirilir. Altaylar ve Yakutlar (ndiren de olsa bu gn bile) kurban olarak
kestikleri atn derisini uzun bir sra geirip tpk bir at ekline benzeterek asarlar. Taylga iin
hazrlklar genelde akamzeri vey Gne batnca balar. Treni yneten amana vey yalya Tay
denir. nce srnn iinden kurbanlk hayvan aranp bulunur. Sonra bir tren yeri seilir. aman
ormann ssz bir yerinde en uygun yeri belirler ve orada bir adr kurulur. adrn ortasna,
Tndkten (duman deliinden) tepesi darya kacak biimde bir kayn aac yerletirilir. Kurban
treni balayp gerekli dualar okunduktan sonra ayaklar balanm olan hayvan boularak vey bel
kemii krlarak ldrlr. Boma ilemini hayvann azn, burnun tkayp balayarak gerekletirirler.
Daha sonra yzlen deri, ba, aya ve kuyruu ile birlikte bir sra (Baydaraya) aslr. En nemli
saylan ve uzun sren tren Tanr lgen adna yaplr. Gnele ilikilendirilerek Hayvan eer lgen iin
kurban edilmise Baydarann ba douya, yeralt tanrs Erlike kurban verilmise batya dnderilir.

S a y f a | 273
Ardndan Ata ruhlarna ve koruyucu ruhlara (ye/Ee) sungu verilerek kurbann eti yenir. Sungu ise
baz kablelerde Yaaga/Yagaka (Yaa/Yag) biiminde gerekletirilir yni etin bir paras atee
atlarak yaklr ve dumannn Tanrya ulaacana inanlr. Baz Trk ve Mool boylarnn kurbann
kann aktmadklar kesin olarak bilinmektedir ve bu uygulama Kan Korusu (kan yasa, kan tabusu)
anlayndan kaynaklanmaktadr. nk cann/ruhun kanda olduuna (vey kann kendisinin ruh
olduuna), bu nedenle de kutlu canllarn kanlarnn topraa dklmesinin aileye vey boya hatt
tm lkeye felket getireceine inanlr. Cengiz Han koymu olduu Yasada bir hayvan Mslmanlar
gibi kesmeyi yasaklam ve kurbann boazlanmadan, karn yarlarak lene kadar yreinin sklmas
gerektiini duyurmutur. Ancak slmiyeti kabul eden Trkler arasnda hayvann kesilerek
ldrlmesi (Boguzlaga/Boazlaga) giderek yaygnlam ve genel bir uygulamaya dnmtr.
Anlam: (Day/Tay/Yay/Zay). Tayak/Tayag/Tayah kelimesi pek ok Trk lehesinde denek mns
tar ve hayvann derisinin srn ucuna geirilmesiyle balantldr. Yaymak (derinin yzlmesi
mnsnda) fiili ile de alkaldr. Moolca ve Manuca Yadah, Tuvaca Yad szckleri ihtiya hlinde
olmay ve gerek duymay ifde eder. Tay (at yavrusu) szc ile ayn kkten gelir. Bereket tanrs
Zaya iin dzenlenen Saya adl tren ile de kken olarak ortaklk gsterir.
Zayaglar/ayaglar/Tayaglar adl Kader Ruhlar ile Yayular (Yaratc Ruhlar)la da ilikilidir.
TAZ HANIM: Gk Tanras. [ TKA: Taz Xanm ]

Edeer: TEZ HANIM, DAZ HANIM
Baz metinlerde Tanr lgenin kars olarak bahsi geer. En nemli zellii kel olmasdr. Tazlk (kellik)
belirgin biimde Trk kltrne it bir g simgesidir. Fakat buradaki asl ilgi ekici husus diil bir
varlk iin bu adn verilmi olmasdr. nk kellik ounlukla erkeklere zg bir durum olarak
alglanmaktadr. Taskl ve Tazagan gibi da adlar yine bu konuyla ilintilidir.
Anlam: (Tas/Taz/Ta/Da). Kel demektir. Dazlak/Tazlak szc ile ayn anlam tar. Moolcada
akbaba kuuna Tas/Tasu denmesi de bu kuun kel bir grnmnn olmasyla alkaldr. Tuvacada
kartala Tas ad verilir ve onun gcn artrr.
TAZA: Kel Kahraman. [ TKA: Taza ]

Edeer: TAA, TASA, TAZA, TASA
Daz (kel) bal yiit. Gcn kelliinden alr. Trk sylencelerinde kellik bir g ve zek simgesidir.
Ayn zamanda kendiliinden ortaya kan kurnazlk ve yenilmezlik gibi zellikleri barndrr. Daz bal
yiit asla yenilmez. Baz durumlarda normal, sradan bir insan olan kahraman silkinerek ton/don
(biim) deitirerek birdenbire Taaya dnr. Hatt onunla birlikte at da silkinir ve daz bal olur.
Bylece ikisi de yenilmez hle gelirler. Taa, Kelolann nsel ve ilkel biimidir. Ancak Kelolan gibi
gln deildir. Aksine kellikle birlikte yiitlii ve ciddiyeti, ayrca fiziksel zelliklerinin gelimilii ve
gc de artar. Avarlarn sylencelerinde, soyundan tredikleri daz bal (kel) atalar vardr. Manas
Destannda Targl Taz adl bir khinin ad geer (Taz szc kel mns tar).
Anlam: (Tas/Taz/Ta/Da). Kellik, dazlaklk anlamlarn ierir. Moolcada Tar szc kel mnsna
gelir. Ayrca Ta kelimesi zerinden dayanakllk ve gllk armlar ierir.
TELEKEY: Evren Tanras. [ TKA: Telekey ]

Edeer: TELGEY
Tm kinat kuatr ve denge iinde olmasn salar. Nerede yaad bilinemez. Aslnda herey Odur.
Bir anlamda Varln Birlii anlaynn Asya amanizmine gre biimlenmi, somutlam hlidir.
Uryanhay Moollarnn inanlarnda yer alr. Bzen toprak tanras olarak da grnr.

S a y f a | 274
Anlam: (Tel/Til). Moolcada Telek/Teleh kelimesi yaymak, genilemek, almak, yaratmak mnlarna
gelir. Tleh ise s, scaklk anlamlarn tar. Baz Mool lehelerinde Delhe szc kinat demektir.
Evenkede Dlee szc Gne anlamna gelir. Baz Trk lehelerinde ise Tilekey kavram Dny
mns tar. Dilemek fiili ile ayn kkten gelir.
TEMR HAN: Demir Tanrs. [ TKA: Temir Xan ]

Edeer: TEMR, TMR, TMR, TMER, DEMR, DEMR
Moolca: TMR
Demir madenlerini, demirci ocaklarn ve demircileri korur. Erlik Hann oludur. Sokor (tek gzl)
olarak anlr. Akacak kan yok, kacak can yok eklinde tanmlanr. Yarn (krek kemii)
demirdendir. Yuvarlak sa rgs vardr. Demircilik sanatn insanlara retmi ve ilk demircileri
yeryzne insanlara hizmet etsin diye gndermitir. Trk halk kltrnde gemi alarda demir
kutlu kabul edilen bir metaldir. Pek ok Trk topluluunda and iilirken, klc yanlamasna nlerine
koyarlar ve Gk girsin kzl ksn, derler. Bu ifde; gk renkli kl sznde durmayann kanna
bulansn demektir. Demirin gkten indirilmi bir metal olduuna inanlr. Trk mitolojisinde altn
kapl, gm pencereli demir atl evlere sklkla rastlanr. Bzen de evin kendisi demir olarak
betimlenir. Demircilik meslei de, zellikle atei kullanmalar ve ok eski devirlerde herkesin
yapamayaca bir i olmas nedeniyle son derece saygn hatt gizemli bir i olarak alglanmtr.
Demircilerin aralar kutlu saylr ve bunlarn herbirinin koruyucu ruhu (yesi) bulunur. Hatt demirci
ocanda yaklan mas (mee) aac da kutlu kabul edilir. Ak Demirci ve Kara Demirci denen iki trleri
bulunur. Ak Demirciler iyi ruhlarn yardmn alrlar ve doudaki iyilik veren tanrya baldrlar, Kara
Demirciler ise kt ruhlarn yardmn alrlar ve batdaki ktlk veren tanrya baldr. Biraz daha
zellemi bir meslein icracs olarak Kayarlar (nalbantlar) Trk halk kltr ierisinde nemli bir
yer tuttuklar gibi halk yklerinde, masallarda ve efsnelerde de sklkla rastlanan figrlerdir.
Anlam: (Dem/Tem/Tim) ve (Tm/Tm). Salamlk, dayankllk, btnlk bildiren bir kkten
tremitir. Tm (btn) szc ile de balantldr.
Aklama: Karaay ve Balkarlar (Alanlar ve Tavlular) ile kltrleri i ie gemi olan Kafkas halklarnn
Nart destanlarnda bahsedilen Debe (Debet, Debek) adl demirci kahraman plak elleriyle kzgn
demiri dvebilir, istedii ekli verebilir. Kularn ve btn hayvanlarn dillerini bilir ve onlarla
konuabilir. lk at naln o bulmutur, bylece Nart savalar atlar ile uzak lkeleri fethetmeye
gidebilmilerdir. Nart kahramanlar iin demirden kllar, kalkanlar ve zrhlar da ilk def o yapmtr.
B M dnmyle szck (Deb/Dem/Tem) kkyle balantl grnmektedir.
TENGR: Tek Yaratc. [ TKA: Teri ]

Mutlak yaratc. Tanr szcnn farkl bir syleyii olmakla birlikte, eski Trk inan sistemini ifde
eden Tengriilik (Bat dillerinde Tengrizim) kavramndan dolay gnmzde tek Tanr mnsnda
tercih edilmektedir. Ahmed Yesev de benzer bir anlyla sklkla Allah Tengri tbirini kullanmtr.
Beng ve Beyr (Ebed ve Ezel, ncesiz ve Sonrasz) olan tek varlk Odur. slmiyet ncesinde Tanr
deiik isim ve sfatlarla anlmtr. En nemlileri aadaki gibi sralanabilir:
1. Bar: Var olan demektir. 6. Oan: Rab, var eden, yaratan demektir.
2. Kuday: Hd, yaratc demektir. 7. alap: Kudretli demektir.
3. Yalap: Nur demektir. 8. Yazgan: Kaderi tyin eden demektir.
4. Bayar: Zengin, ulu demektir. 9. Bayat: Ezel demektir.
5. Buyan: Aziz, cmert demektir. 10. Olcay: Hereyi yapabilen, gc yeten demektir.

S a y f a | 275
TEP: Ate Tanrs. [ TKA: Tp ]

Edeer: TEB
Gk yerden ayrlrken yaratlmtr. Karaaylarda Teb Ana olarak tannr ve skitlerin Tabt adl
ocak tanrs ile balantldr. Ayrca Tpe (Gk) szc ile de alkal grnmektedir. Tob/Tup
szc ise evin ortasn (ocan bulunduu yeri) ifde eder.
TEPEGZ: Tekgzl Dev. [ TKA: Tepegz ]

Edeer: TPEKS, TBEGZ, TBKZ
Bann ortasnda tek gz olan insan biimli devasa bir yaratktr. Gznn bir tas byklnde
olduu sylenir. Baz masallarda Kaf Danda yaadndan bahsedilir. Annesi alageyik donuna
girebilen bir peridir. Bu perinin bir obanla birlemesinden domutur. Yalnzca gznden vurularak
ldrlebilir. Bedeninin dier ksmlarna silah ilemez. Parmanda byl bir yzk takldr. nsan
eti yedii sylenir ve insan kemiklerinden rlm bir kalede yaar. Baz yklerde obanlk yapt ve
srlere ship olduu anlatlr. Bzen batan aa demir giyimli olarak betimlenir. Kimi masallarda
Yaztrnak adl yaratk onun kars olarak gsterilir. Trklerle i ie gemi olan Kafkas halklarnn Nart
mitolojisinde birebir (gelien olaylar da dhil) ayn zellikleri tayan tek gzl devden bahsedilir.
Bzen dii, bzen de erkek Tepegzlere rastlanabilir, hatt aileleri bile bulunabilir. Bunlar hep birlikte
kayalk dalardaki dzlklerde yaarlar. Bazlar karn ien dalardan doarlar. Dede Korkut
yklerinde anlatldna gre her gn 500 koyun yer. Basat koyunlarn arasna saklanarak onun
maarasna girer vurumaya balarlar, ancak Tepegze ok ilemez. En sonunda Basat onun gzne
kzgn ii saplayarak ldrr. Baz halk yklerinde Kirgis adn tayan bir Tepegzn ok tehlikeli
olduu anlatlr. ok bilinen iki tr vardr. 1. Eegz ve 2. Yalgzgz.
TEYREN: blis. [ TKA: Tyran ]

Edeer: TAYRAN
Eanlam: SEREN, SEREN, SEEREN, SEYREN
Tek ayakl, tek bacakl, tek kollu, tek ellidir. Tek gzn de uzun kirpikler rter. Grnd kiinin
shibi olur ve ne istiyorsa yapar, fakat karlnda onun ruhuna ship olur. Bu ynyle Bat
edebiyatnn bayaptlarndan olan Fausttaki Mefistoyu (blisi) andrr. Trk halk kltrndeki
Diren/Tiren adl varlklarla da dorudan ilgilidirler. slam kltrnde ve edebiyatnda blis, ateten
yaratlm, ktl temsil eden soyut bir varlktn. Tanrya isyan etmi, kovulmu ve insanlar yoldan
karmaya alan bir cin olarak anlr. slam inancnda blis ile ilgili eitli grler ileri srlmtr. Bir
gre gre, blis aslnda en bata bir melektir ve sonradan lnetlenmitir. Hatt meleklerin ba
olacak kadar nde gelen bir varlktr ancak o melekler gibi nurdan deil nardan (ateten) yaratlmtr.
kinci bir yaklama gre ise, blis ateten yaratlm olan cinlerin ilk atasdr ve en batan beri iinde
ktlk vardr. Allah (c.c.) bir insan yaratacan sylediinde, melekler yeryznde kargaa kartp,
kan dkecek niteliklere ship olan bu varln neden yaratlacan sorarlar. Fakat yine de yaratlan ilk
insana secde etmeleri istendiinde Allahn emrini yerine getirirler. Yalnz blis bu buyruu uygulamaz.
Kendisinin ateten, insann ise topraktan yaratld syleyerek, daha stn bir konumda
bulunduunu ne srer. Bu durum Tanrnn fkesini eker ve kovulur, ancak Allah'tan kymet
gnne kadar izin ister ve istei kabul edilir.
Anlam: (Dir/Tir) ve (Tay/Tey/Sey). Eski Trkede Tirge/Tire, Moolca Tarh, Tunguzca Tre szckleri
kfretmek, lnetlemek, hor grmek anlamlar tar. Tayr/Tanr szcyle balantl olduu gr
anlam ierii bakmndan pek mkul deildir. Arapa Tayran (kular) kelimesi ile hibir ilgisi yoktur.
nk asl kkeni oluturan Vugur Trklerinin Arap dnys ile hibir balants olmamtr.

S a y f a | 276
Aklama: Szcn Seren/Sereen olarak sylenii ise Yunan mitolojisindeki Siren adl varlklar
akla getirir. eytn zellikleri olan Sirenler syledikleri arklarla denizcileri byleyip kandran,
denizkzna benzer varlklardr. Fakat Sirenler denizcilerin kendilerini (ruhlarn deil) fiilen alp
yaadklar adaya gtrerek kleletirirler.
TK: Gizemli Ses. [ TKA: Tiki ]

Geceleri iitilen ve kayna bilinmeyen ses. Ruhlar sa iken yaadklar kentlerde her yl bir kez
toplanrlar ve halk ziyret ederler. te bu ses onlara ittir ve geceleyin kim iitirse lr.
Anlam: (Tik/Tk/Tg/Tig). Yansma sestir. Tkrt szc ile ayn kkten gelir. Tig/T kelimesi eski
Trkede kl mns tar ve kkn silah mns ile balants bulunur.
TLEG: Sylencesel Hkan. [ TKA: Tileg ]

Edeer: DLEK, TLEK
Telet Trklerinin ilk atas olarak kabul edilir. Ayrca Merkr gezegenine de Tilek ad veriler.
Anlam: (Til/Dil). Telet ismi ile dorudan balantldr. Dilemek fiili ile ayn kkten tremitir.
TMER: Demir Yaratk. [ TKA: Timer ]

Tatar halk inanna gre demir bedenli bir varlktr. nsanlar dverek ldrebilir. Kard kadnlar
tutsak edip evlendiine inanlr. Bu kadnlardan tek gzl ocuklar doar. Timer klla ldrlebilir.
TN: Ruh. [ TKA: Tin ]

Edeer: 1. TIN, DN 2. IN, UN
nsan varlnn somutd ve nesnesel olmayan ksm, dnsel ve duygusal yaps. Soyut, doast
varlk. Bir eyin z. lm soluk alp vermenin kesilmesidir ve ruh bedeni terkedince lm
gerekleir. Bu nedenle ruh sklkla nefes ile ilikilendirilmitir. nana gre soluk bedenin tm
eklemlerini birbirine balar, o olmazsa dalrlar. Trk halk inancnda insan ruhunun bir ku ekline
brnebildiine inanlr. nsan doarken ruhu bir ku eklinde gelip azndan girer, lrken de ruh
yine ku klnda karak Ulukaynn yapraklar arasna gider. Baz inanlara gre ise daha ana
karnndayken eer bebek kmldyorsa ruhu gelmi demektir. Edebiyatta meczen yine ou zaman
ku ilikilendirilir. Bu yzden lm iin Ruhun Umas vey Ku Olmas (Gvercin Olmas, ahin
Olmas) tbirleri kullanlr. rnein Yunus Emrenin aadaki dizeleri bu anlayn bir uzantsdr.
bu sze Hak tanktr
Bu can gvdeye konuktur
Bir gn ola ka gide
Kafesten ku umu gibi
amanizme gre insann birden fazla ruhu vardr. Asya halklarnn bazlar insann farkl, bazlar
ise yedi farkl tr ruhu olduuna inanr. rnein; Yakutlar, ukiler, Yukagirler ve Buryatlar insann
ruhu olduunu kabul ederler. Eski Trk inancnda ise ruhun iki tr vardr: Sbit ksmna Sr, hareketli
ksmna da Sn ad verilir. nsann eceli yettiinde hareketli ruhu (Sn) lmeden krk gn nce, sbit
ruhu (Sr) ise lm annda kar. Bzen de lmden krk gn sonra evi terkettiine inanlr. kan tin
(ruh) ise parlayarak bir ip gibi ge uzar. slmiyette ve dier pek ok dinde ise ruh her insan iin
tektir ve kii ldkten sonra yaamaya devam eder. Ruhlar genellikle lmsz olarak kabul edilirler.
Birok inana gre (rnein; slmiyette) ruh, insan daha domadan nce de mevcuttur ve nasl ki
bu dnyya gelmeden nce ruhlar leminde yer almaktaysa, lnce de oraya geri dnecektir.

S a y f a | 277
Anlam: (Din/Tin/Tn). Rzgar, nefes, esinti, can, g anlamlarn ierir. n szc Trkede hakkat
demektir. Din ve Dinlenmek szckleri ile kktetir. Etrsklerde Tn/Tna adl bir gk tanrs
bulunur ve ruh anlamna gelen Trke Tin/Tn kavram ile balantl grnmektedir.
TYERGEN YES: Avlunun Koruyucu Ruhu. [ TKA: Tiyergen ysi ]

Avlunun shibi olduuna ve oray koruduuna inanlan bir varlktr.
TOBADI: Yemin. [ TKA: Tobad ]

Edeer: TUPATA
Bir yemin szdr. And Olsun vey Yemin Olsun benzeri anlamlarda kullanlan bir kelimedir.
rnein; Tobad doru sylyorum, gibi.
Anlam: (Top/Tob) ve (Tab/Tap). Kk, eski Trke ve Moolcada diz ve diz kmek anlam ierir ve
ayn anlam Tunguz ve Manu dillerinde de vardr. Ayrca Toba (Tabga) adyla bilinen eski Trk
kavminin adn da artrmaktadr. Tapmak fiili ile de alkaldr. uvaada Tob/Tup szc ise evin
ortas demektir ve ocan bulunduu yeri anlatr. skit ocak tanrs Tabtnn adyla da balantldr.
Tpe (Gk) szc ile de ilgili olmas muhtemeldir ve uvaa da Tpe Tura tamlamas Gk
Tanr anlamna gelir. Tupsa kelimesi de eik anlamna gelir ve zerinden dier yana geilir.
TOGUN: Sslemeci Tanrs. [ TKA: Togun ]

Genelde bezeki ve sslemecilerin, daha zelde ise gm ilemecilerinin tanrsdr.
Anlam: (Tog/Tok). Tokmak (dvmek fiili vey dvme leti szc) ile alkaldr. Moolcada
Togo/Togu szc, mden eritme kab (eritme potas) anlam tar. Toka szc ile ayn kktetir.
TORUL: Anka Kuu. [ TKA: Torul ]

Edeer: 1. TURUL, TOGRUL, DORUL 2. TONGRUL, TUNGRUL
Macarca: TURUL
Doast nitelikleri olan kzl renkli devasa ku. lmszl ve yeniden dirilii simgeler. Dier pek
ok Dny uluslarnn mitolojilerinde de deiik adlarla mevcuttur. Ancak Trk kltrnde dier
mitolojilerdeki edeerlerinden en nemli fark, tek bana olmayp bir ikizinin bulunmasdr. Kongrul
Kuu (bkz.) ile birlikte anlr. Her ikisi de Anka kuunun pek ok niteliklerini tarlar. Torul Kuu
yeraltna da inebilir. Yiitleri kanatlarnn altna alp yardm eder, ne isterse yapacan syler. Tyleri
sihirlidir, ondan alnan iki ty birbirine srtnce bir istek karlanr vey zenci bir cin karak dilei
yerine getirir. Ouz Kaan ilk eini banda Torul Kuu bekleyen bir aacn kovuunda bulmutur.
Konrul Kuu Moollar, Torul Kuu ise Trkleri simgeler. Fars ve hatta genel olarak Ortadou
kltrnn etkisiyle her gn yanarak ld ve kendi kllerinden yeniden doduu inan yaygndr.
Bu ise aslnda Gnei sembolize eder. Kaf Danda yaar ve bu da korur. Kimi masallarda
kahramanlara yardmc olur. Gizemli diyarlardan yiitleri srtna alarak kurtarr. Krk gn krk gece
durmadan uabilir. O nedenle kahraman onun srtna krk tulum et ile krk tulum su ykler ve her gn
bunlardan birini verir. Tyleri sihirlidir, birbirine srtnce, zenci bir cin kar ve dilekleri yerine getirir.
Kanatlarnn ve tylerinin her trden hastal vey yaray saaltabilecei sylenir. Diliyle yalad
yaralar iyileir hatt bylece kahramann kopan bacan yerine yaptrabilir. Bir sembol olarak Attila
Hann ve baz Ouz boylarnn bayraklarnda yer almtr. Macarlarn ulusal simgeleri olarak
armalarnda kullandklar bu kuun heykellerine Macaryada pek ok yerde rastlanr. Tanrnn onu
Macarlara nderlik etsin ve yol gstersin diye yeryzne gnderdiine inanrlar. Macarlar, Turul
Kuunun ikizini Avrupa mitolojilerindeki Griff (Griffin) olarak kabul etmilerdir.

S a y f a | 278
Anlam: (Tog/To/Do/Dog). Yeniden doan demektir. Doan adl bir ku trnn bulunmas da bu
szcn kularla olan balantsn aka ortaya koyar. Ayrca Doa, Dourmak szckleri ile de
kktetir. Tavua eski Trkede Tok denir.
Aklama: Fars efsanelerinde bahsi geen Simurg devasa bir kutur. Gnete yanar ve her gn kendi
kllerinden yeniden doar. Tyleri bakr rengindedir. Kpek baldr ve peneleri de tpk bir arslannki
gibidir. Ufuk noktasnn tesindeki sonsuz denizde bulunan Kaf Dann ardndaki karanlkta yaar.
Yeryzndeki uygarln kez ykldn grmtr. Utuunda, kanatlarnn esintisinden kutlu
Yaam Aacnn dallar sallanr ve eitli tohumlarn dklmesine neden olur. Bu tohumlar
yeryznn her yanna dalr ve onlardan bitkiler biter. Farsa ku mnsndaki Simurg szc
Altaycada Semrk biimine dnmtr. ok dk bir olaslkla Trke Sem kk ile alkal
grld sylenebilir. rnein; Semirmek (irilemek, beslenmek) fiili.
TOKAY: Orman Tanrs. [ TKA: Tokay ]

Keyfi yerinde olduunda kaln sesle ark syler. Kr sal, aksakall bir ihtiyardr.
TOLAYSI: Ruhsal Rahatszlk. [ TKA: Tolays ]

Ruhsal varlklarn verdii rahatszlk sonucu hastalanmay anlatr. Tolaysmak fiili ile de ifde edilir.
Dulav fiili Tatarcada azgnlamak, kudurmak mnlar tar.
TOMI: Tp Tanrs. [ TKA: Tom ]

Edeer: DOMI
Hekimleri ve eczaclar korur. Mesleklerini doru olarak yerine getirmelerine yardmc olur.
Anlam: (Yom/Com/Dom/Tom). Mutluluun shibi vey if datan demektir. Yom (uur, baht, tlih)
szc ile ayn kkten gelir. Kutsallk ve g anlamlar ierir. Yomu/Yumu ise melek demektir. Tom
szcnn ila mns tad da belirtilir.
TONGA HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Toga ]

Edeer: TUNGA HAN
Efsnev bir Trk kaandr. Yannda iki tane tonga (leopar) ile betimlenir. Baz kaynaklarda Saka (skit)
hkmdar olduu sylense de gerekten yaam trihi bir kiilik olduu tartmal bir konudur.
Alpar/Alper sfatyla tanmlanr. Tonga/Tunga szc aslnda leopar cinsinden yrtc bir
hayvann addr. Bir yiitlik simgesi olarak Alplara verilen bir nvandr ve Tongay artrd iin
salarn uzatrlar. Ayrca saval simgeleyen arslan, kaplan, pars, tonga gibi yrtc hayvanlarn
postlarn giyerler. Yrtc hayvanlarn hkmranlk sembol olarak kullanlmalarnn en zgn
rneklerinden birisini ortaya koyar. ran mitolojisinde Trk hkmdar olarak bahsedilen ve
ehnmede ad geen Afrasyab ile ayn kii olduu Divn- Lgat-it Trkte Kagarl Mahmud
tarafndan ne srlse de en azndan etimolojik verilere gre bu iddiann kantlanmas mmkn
deildir. Kendisi iin yazlm olan bir Sagu (at) ise son derece tannmtr ve u szlerle balar:
Alp Er Tunga ldi mi? (Alp Er Tunga ld m?)
Issz ajun kald mu? (Dny ssz kald m?)
Anlam: (Ton/Tun). Leopar vey panter demektir. Moolcada Ton szc sessizlik ve Tonoh ise
yamalamak demektir. Krgzcada Tono kelimesi yol kesmek anlamna gelir. Ayrca Trkede
Don/Ton/Tong szckleri donanml olmay ifde eder ve giysi, tehizat mnlar da tar.

S a y f a | 279
Aklama: Sylencelerde ad geen, bzen yiitlere unvan olarak da verilen vey hkmdarlarla
ilikilendirilen balca dikkat ekici dier yrtc hayvanlar unlardr:
* Arslan/Arstan * Kaplan/Kaplaz * ek/ek (Vaak)
* Bars/Pars (Leopar) * rves/rbis (Kar Kaplan) * Yolvas/Colbas (Bozkr Pars)
TOPRAK: Yeryz. [ TKA: Topraq ]

Edeer: 1. TOBURAH, TUPRAK, TOPRAH, TUFRAK 2. TOPRA, TOVURA, TOBURA 3. TORPAK, TORPAH
Moolca: TUS
Her tr bitkinin yetitii ve zerinde yaanlan yeryz katman. Yaamn en nemli unsurlarndan
birisidir. Besleyici, barndrc ve yaam vericidir. Yer, yaratln ekirdeidir. Baz yrelerde Navruz
Bayramnda toprak altna ksa ve basit bir tnel kazlarak iinden geilir ve bu oyun insann varlnn
toprakla olan balarn, topraktan yaratl mitini ve yeniden douu temsil eder. Ahmed Yesevnin
toprak altna mezar kazp orada yaayarak ile ekmesi topraa geri dn simgeler. k Veysel
topra insan biimli olarak ele alarak yle der:
Karnn yardm kazmaynan bel ilen,
Yzn yrttm trnanan el ilen,
Gine beni kar karlad gl ilen,
Benim sadk yrim kara topraktr.
Anlam: (Top/Tob). Topramak fiili katlamak anlamna gelir. Toplanmak fiili ile ayn kkten tremitir.
Szck kk birikmek, bir araya gelmek mnlarn ierir.
TOPRAK ANA: Toprak Tanra. [ TKA: Topraq Ana ]

Gn nc katnda oturur. Kutlu, gl bir kadndr ve evrenin ruhudur. Evi sekiz kelidir. Bitip
tkenmeyen bir yaam gc bulunur. nsanlara iyilik yapmak istediinde bol tahl verir. Doum, lm,
yaam, cinsellik gibi kavramlar hep onunla ilgili olarak grlr. Eski Trk inancnda Toprak Anaya
beyaz tavuk kurban edildii bilinmektedir ve kesilen hayvann zellikle ba topraa gmlr. Bzen
de balk, koyun vey kz kurban olarak verilirdi. Anavatan (Anayurt) kavram Toprak Ana ile
balantldr. Vatan insanlar douran ve onlar besleyen bir Ana gibi alglanmaktadr. Sylencelerde
bahsi geen mezarda doma motifi de yine bu tanra ile balantldr. Baz masallarda ise zayf ve
elimsiz ocuklar ana babalar tarafndan topraa gmldkten sonra orada glenir ve gn sonra
bir yiit olarak darya karlar. Toprak Ana kimi zaman Doa Ana vey Ana Tanra kavramlar ile
zdeleerek yaratc gc simgeler. Bereketin ve dourganln tanras olarak grlr. nl Krgz
yazar Cengiz Aytmatovun Toprak Ana adl romannda bu motif ada bir yaklamla yeniden
ilenmektedir. Toprak ve Tolunay (kitabn bakiisi olan yal kadn) arasndaki isel konuma ise
muhteemdir ve giri ksm yledir:
- Merhaba Tolunay, demek geldin Ne kadar kocamsn. Salarn arm, denekle
yryorsun stelik.
- Evet yalanyorum, bir yl daha geti, sen de toprak, sen de bir hasat geirdin. Bugn
lleri anma gn.
TOPRAK ATA: Toprak Tanr. [ TKA: Topraq Ata ]

Besleyici, barndrc ve yaam vericidir. Gn nc katnda oturur. Baz Trk uluslarnda Atayurt
kavram kullanlmaktadr ve vatan insan koruyan, ona soyunu veren bir baba olarak alglanmaktadr.

S a y f a | 280
Aklama: Trk halk inanlarnda Toprak ou zaman diil olarak alglanr. Yine de Toprak Ana yannda
hep geri planda kalan bir de Toprak Ata vardr. Gk de ise tam tersidir ve eril olarak kabul edilir.
TORBALAN: uvall Canavar. [ TKA: Torbalan ]

Bulgar halk kltrnde annelerin kk ocuklar korkutmak iin bahsettikleri korkun bir varlktr.
ocuklar antasna alarak kard sylenir. Trkiyede Torbac vey Torbal olarak tannr. Torbasn
damlarda bacadan ieriye sarktr ve iinde hediyeler vardr, fakat bunu almak isteyen ocuu
torbasyla yukarya eker. Yni Noel Babann tam kart bir karakter olarak ortaya kar.
Anlam: Kavramn kkeni Torba szcnden kaynaklanr. Bulgarca bu kelime uval mns tar.
Szcn ikinci ksmnda ise Trke Almak fiili gze arpar. Bu balamda Torbasna Alan biiminde
bir anlam olduu sylenebilir. Tatarcada Torba szc baca manas tar.
TOYBADIM: Yeralt Nehri. [ TKA: Toybadm ]

Edeer: TOYBODIM, TOYMADIM
Agzllk ve hrs rmadr. nsann gz doymazln simgeler. Gzyalarndan oluan bu rman
zerinde at klndan yaplm bir kpr vardr. erisinde ise su ejderleri yaar ve kamak isteyen ruhlar
yakalayarak tekrar yeraltna gnderir. Dokuz hrs simgeleyen dokuz yeralt akarsuyunun kavuarak
Toybodm Irmana dnt yerde yeralt tanrs Erlik Hann demir saray bulunur.
Anlam: (Toy/Doy). Doymadm demektir. Doyumsuzluk kavramn artrr. Duymadm eklindeki
biraz daha uzak bir anlam ise buradaki aresizlii anmsatr.
TOYUN: Efendi. [ TKA: Toyun ]

Edeer: TOYON
aman anlamnda kullanlr. Erkek kamlar vey bakslar iin sayg belirten bir unvan olarak da tercih
edilir. Bzen de tanrlarn sfat olarak geer. Kadn amanlar vey tanralar iin ise Hotun (bkz.)
tbiri tercih edilir. Bu balamda Toyun ve Hatun (Toyon ve Hoton) bir ikili oluturur.
Anlam: (Toy). Sahip, efendi demektir. Saygnlk ifde eder. Toy (kutsal len) ile szc ile ayn
kkten gelir. Toy kelimesi Anadolu Trkesinde Dn ekline dnmtr ki szbiim olarak
Toyun ile de benzerlik gsterir ve bu anlam gemite dnleri amanlarn ynetmesiyle balantl
olabilir. Toylamak ise enlik Yapmak demektir. Ayrca Duymak ve Duyumsamak fiilleri ile de ortak
bir kkenden kaynaklanr ki amann algsal yetenekleri ile alkaldr.
TRNGEY: lk nsan. [ TKA: Trngey ]

Edeer: TORUNGUY, TRNGEY, TRNGEY, TORONGAY
Yaratlarak yeryzne gnderilen ilk insandr. Treyi (hukuku) ve Treyi (geleneksel kurallar) ilk kez
oluturan odur. Tanr lgen yaratt dokuz dall am aacndan kendi halkn tretir ve insanolunun
yalnzca be dalndan yararlanmasana izin verir. Yeralt tanrs Erlik tarafndan kandrlan Trngey ve
ei yasaklanm olan dier drt daldaki yemilere el uzatrlar. Nbetilikle grevlendirilmi olan ylan
da ihanet edip aaca trmanarak onlara yardmc olur. Bu nedenle Tanr lgen tarafndan grld
yerde ldrlmesi ynnde lnetlenen ylan insanlar korkutan bir varlk olarak yeryzne srlr.
Trngeye de dokuz kzn ve dokuz oulun sorumluluu yklenir.
Anlam: (Tr/Tr). lk kez ortaya kan vey soyu sren demektir. Tremek kknden gelir.
Tre/Tre/Tr szc adlet ve hukuk anlam da tar. Trk kelimesiyle de kktetir.
Tr/Tr/Tre/Tr/Turo/Turu szckleri Moolcada da emir, dzen ve ayrca evlilik ve doum
anlamlarn bnyesinde barndrr.

S a y f a | 281
TZ: Totem. [ TKA: Tz ]

Edeer: TS
1. Bir topluluu simgeleyen hayvann ruhu vey koruyucu gc. Ayrca bu hayvann sembolize edilmi
heykeli vey ikonu. rnein, Aba Ts baz Trk boylarnda Ay Ruhu mnsna gelir ve ayn
zamanda ay dilerinden yaplan ve koruyucu olduuna inanlan bir nesneyi ifde eder. adrn vey
evin iinde bulunan herkesi koruduu dnlr. (Aba szc ayn zamanda Ata vey Ana
demektir bir genellemeyle Ata Ruh(u) vey Ana Ruh(u) mnlar da tar.) Gerekten birok Trk
boyu aydan trediine inanr. Her oyma koruyan bir hayvan vardr ve soyun ulu atas saylan bir
varl sembolize eder. Bu varlklarn ruhlarnn ezelden beri var olduuna inanlr. Kimi zaman dalar
bile tz olarak kabul edilir. Gul yesi (hayvan ruhu) ile balantl bir kavramdr. Tzler ikiye ayrlr:
1. Aru (Ar) Tz: yi ruhlarn temsil edildii tzler.
2. Karu (Kara) Tz: Kt ruhlarn temsil edildii tzler.
2. Cevher, z, esas, temel, asl. Deimeden kalan, aslnda deikenlerin bile iinde sbit olan ksm.
Gnmz literatrnde ayn zamanda felsef bir kavram olan Tz bir varln esas unsurunu ifde
eder ve grntden vey biimden bamsz olduu ne srlr. Bir varln vey olgunun gerek
mahiyetinin onun grntsnden farkl olup olmad tartmalar Felsefede dima var olmutur.
Anlam: (Tz/Ts). z, cevher gibi anlamlar tar. Kken, balang mnlarn barndrr. Tze kelimesi
yasa anlam da ierir. Ts kk Moolcada ekil ve grnm anlamlar da ierir. Moolca Tv
kelimesi ise merkez demektir. Tatarca T szc ekirdek anlamna gelir.
TZ HAN: Ced Tanrs. [ TKA: Tz Xan ]

Edeer: TS HAN
nsanln ata ve analarn temsil eder. Gklerde yaar. Tz ruhlarnn nderi olarak kabul edilir.
Elinde oku ve yay olan bir avc grnmndedir.
TU: Hkmranlk Sembol. [ TKA: Tu ]

Edeer: TO, TUK, TUG
Moolca: TUG
Herbirinin ucunda hayvan klndan birer pskl bulunan dokuz kollu denek biimli sembol. Ayrca
kldan yaplan flama anlamna da gelir. Kut simgesidir ve uurlu bir nesne olarak kabul edilir. Bzen
sava isteini (saval) ifde etmek iin bzen de bakaldr sembol olarak kullanlmtr.
Moollarda, Seluklularda ve Anadolu beyliklerinde bamszlk almeti saylmtr. lk balarda
Kutas denen yaban kznn vey atlarn kuyruundaki kllardan yaplan pskller mzraklara
balanmtr. Tuun ilk biimi saylabilecek rnekler ise sancan tepesine taklan at kuyruundan
ibaret iken daha sonralar bayraktan ayrlarak tekli, ikili ve l pskller olarak da sklkla
kullanlmtr. Bunlar dokuzar tane olmak zere askeri birliklerde yer almtr. Ancak en zgn
biimiyle dokuz kollu bir denek eklinde zel olarak tasarlanm ve ularna dokuz kutlu hayvann
kuyruu aslmtr. lerleyen zaman iinde ise bu kuyruklarn yerine renkli pskller gemitir. Ayrca
denein zerine bakrdan byk bir top ve bzen da onun zerine bir hill yerletirilmitir.
Trklerdeki Dokuz Tu gelenei dokuz saysnn kutluluu nedeniyle ortaya kmtr. Bir iddiaya
gre Tuun kollarndan herbiri gkteki dokuz gezegeni temsil etmektedir. Trklerin slamiyet ncesi
evren anlaynda Gk dokuz kattan oluur ve yeryz de dokuz blgeye blnmtr. Ayrca dokuz
kollu (dall) Yaam Aac (Ulukayn) ile de dorudan balantl olup onun temsili bir simgesidir.
Gemite amanlarn trenlerde Ak-Tu, Gk-Tu ve Al-Tu kullandklar da baz kaytlarda yer alr.

S a y f a | 282
Uygur hkanlarndan biri adna dikilen ine Usu Yaztnda tuluk Trk budunu ifdesine
rastlanr. Cengiz Hann, kaanln ilan ettiinde dokuz kollu beyaz bir tu diktirdii bilinmektedir.
Anadolu Seluklu Devletinin sultan kendilerine beylik verdiini belirtmek iin Osman Gziye davul,
tu ve sancak gndermitir. Osmanl pdiahlarnn da Ouz geleneine uygun olarak Dokuz Tuu
bulunurdu. Suat Yalaz'n Karaolan adl izgi romanndan uyarlanarak bir seri hlinde ekilen filmlerin
mziindeki szler Tuun dokuz rakam ile ilikisine dikkat eker:
Ak aygrm koulur / Koulur oy kuulur
Yaln dalar alr / Alr oy alr
Kum scaktr yel ate
Orman yeil geilir / Geilir hey geilir
Tu dokuzdur aklr / aklr hey geilir
Su dklr dibi ta
Anlam: (Tu/To/Tog/Tok/Dok/Dog/Do). ret, almet anlamlar tar. Tura (pdiah mhr)
szc de bu kkten tremitir. Dokuz rakam da szck olarak bu kkten tremitir. To/Tok
szc tavuk demektir ve hkanlarn direin zerine diktirdii Altn Tavuk ile ilgili grnmektedir.
Doa ve Dourmak szckleri ile ayn kkten gelir. Uzak bir anlam balants ierse de Toy (enlik)
szc Tularn enliklerde vey sava ncesi amanlarn yapt trenlerde dikilmesini artrr.
Aklama: Msevi Hazarlar kendilerinin Tevratta bahsi geen Togarma/Togharma kablesinin

soyundan geldiklerini kabul etmilerdir. Her ne kadar brni kltrndeki Kayp On Kable ile
ilikilendirilse de Tklerin Tog/To anlayna uygun grnd iin daha kolay benimsenmitir.
TURA: Pdiah Mhr. [ TKA: Tura ]

Edeer: TURA, TURAG, TUGRAG, TURAK
Pdiahn ismi ve nvan bulunan mhr, imz yerine geen zel bir iret ve estetik simge demektir.
Hat sanatnn bir dalna da dnmtr. Tu szcyle balantldr ve ekil olarak da sembolize
edilmi bir Tua benzer. Orhan Gzi tarafndan kullanlan ilk tura Orhan bin Osman (Osman olu
Orhan) tamlamasndan ibrettir. Osman Gzi'ye it herhangi bir turaya gnmze dek hibir yerde
rastlanmamtr. Dier Osmanl pdiahlarnn tamamnn bir turas vardr.
TUKRAN: ocuk Hrsz. [ TKA: Tukran ]

Tatar kltrnde ocuklar alan bir varlk olarak grnr. Tatarcada aakakan mns tar.
TULPAR: Kanatl At. [ TKA: Tulpar ]

Edeer: TOLPAR
Uan At. Kanatlar olan genelde beyaz vey kara (tek renk) bir at olarak betimlenir. Kuday (Tanr)
tarafndan yiitlere yardmc olmas iin yaratlmtr. Bunlar Manas destannda, nl savalarn
bindii, rzgar bile geen efsnev atlardr. Bakurt inanlarna gre onlarn kanatlarn hi kimse
gremez nk Tulpar kanatlarn yalnzca karanlkta ve ok uzun mesfeleri aarken aar. Eer birisi
Tulparn kanatlarn grrse, onun kaybolacana inanlr. Moolya devlet armasnda Tulpar motifi
yer alr. Ayrca Kazakyada bir havayolu irketinin ad olarak kullanlmaktadr. Tulpar ad yalnzca
Trk lehelerinde deil komu Avar, Lak, And, Darg ve Tabasaran kavimlerinin dillerinde de yer alr.
Osetlerde Tolpar, eenlerde ise Turpal olarak bilinir. Bir Kumuk atasznde yle der:
Tulpar yern birev buaunda bulsa da, z ylksn tabar.
(Tulpar Dnynn bir baka kesinde olsa da, kendi srsn bulur.)

S a y f a | 283
Anlam: (Tul/Yul/Zul). Safkan at demektir. Moolca Zulbah (kel, sasz) szcyle alkal olabilir,
nk Trk mitolojisinde kellik kahramanlar iin olduu gibi atlarda da gc simgeler. Yol szc ile
de uzak bir anlam balants ierir. Tulu szc eski Altyacada kra rengi ifde eder.
TUMAR: Muska. [ TKA: Tumar ]

Edeer: TOMAR
Genellikle belalardan vey hastalklardan korunmak yada kurtulmak, kt etkileri ve zellikle nazar
uzak tutmak iin boyuna aslan vey kiinin zerinde tanan sarlm yazl kat. ounlukla gen
biimli deri, mein, gm vey altn klflar iine koyularak boyuna vey bzen de kola taklr slam
ncesi Trk toplumlarnda ierikleri ok eitli olabilen Tumarlarda gizemli yazlarn yansra deiik
nesnelerin yer alabildii rnein ocuklarn salarnn sarld bile bilinmektedir. slmiyeti kabulden
sonra Muska kullanm da baz deiikliklere uramtr. Muskalara Arap harfleri ile sre, yet, hadis,
du vey Allahn (c.c.) isimlerinin yazldna sklkla rastlanmaktadr. Bzen meleklerin,
peygamberlerin, hatt efsnev kiilerin adlar vey harfler, rakamlar, simgeler, iretler ve daha da
tesi anlalmaz szler bile yazlmtr Bunlar bzen ocuklarn zerine bir nazar boncuu ile birlikte
grlr biimde taklr vey yataklarnda yastk altna koyulduu vey baucuna asld da olur. Bzen
de yetikinler i cep gibi bir yerde grnmeyecek biimde kendi zerlerinde de tarlar. Bunlarn su
geirmez bir klfla en az yedi kat sarlm olmas esastr. Arapa Hamayl/Hamayl adyla bilinen tr
btn slm dnysnda yaygn biimde kullanlmaktadr Kendisine tabancayla sklan kurunlardan
zerindeki muska (vey hamayl) syesinde korunduunu yada kaz yapan aralardan bu syede sa
ktn syleyen insanlara rastlanmaktadr. Gerekte ise slmiyette yardmn yalnzca Allahtan
(c.c.) dilenmesini vurgulanmtr ve genellikle muskalara izin verilmedii vey insann zerinde
yalnzca yetleri tayabilecei pek ok din bilgini tarafndan sylenmektedir. Muskann bir tr
olarak kabul gren (Arapada kalkan, zrh anlamna gelen) Ceven ise aslnda geni kapsaml bir
dualar btndr. Olabildiince kk bir yazyla yazlarak sarlp kiinin zerinde tanr ve pek ok
kimse Cevenin etkili bir koruma zellii olduuna inanr.
Anlam: (Dom/Tom/Tum). Kvrlm kat demektir. Bu kkteki yuvarlamak, kvrmak, sarmak anlamlar
Moolca, Trke ve Tunguzcann tm lehelerinde mevcuttur. Tunguzcada Tomka/Tomko,
Moolcada Tom/Tomu/Tomo szckleri yuvarlamak, bkmek mnlarn ierir. Ayrca Tom/Yom
szc kutsallk ve tlih ifde eder. Balantl olan Dum kk ise bir eyin iine dalmak, gzden
yitmek, grnmemek, dumanlanmak gibi anlamlar ihtiv eder.
Aklama: Muska szcnn Arapadaki doru biimi Nshdr. Baz Trk dillerinde Nusha,
Nuska eklinde de sylenir. Bu ayn zamanda kelimenin dnmn de gsterir. Trkede son
olarak N M ses deiimine uramtr. Bu biimiyle yalnzca Trkeye zg bir kelimedir.
TUNG-AK: Tanrlar Topluluu. [ TKA: Tug-Ak ]

Gkyznde yaayan tanrlarn oluturduu topluluktur. Balarnda Tungak Han vardr. Moollara
gre Tungak Han bir aslnda kable tanrsdr ve Mool kablelerinin beylerinin banda bulunur.
Aralarndaki anlamazlklarn zlmesine yardmc olur.
TUNG-PUK: Tanrlar Topluluu. [ TKA: Tug-Puk ]

Gkyznde yaayan tanrlarn oluturduu topluluktur. Balarnda Tungbuk Han vardr. Onun alt
ayakl bir geyii gkyznde kovalad anlatlr. evredeki Ural kkenli kavimler ile de ilikili
grnmektedir.

S a y f a | 284
TUR: Efsnev Hkan. [ TKA: Tur ]

Edeer: 1. TURYAS, TURIYAS, TURAJ, TURAC 2. TUR HAN 3. TURAN, TURON
Trklerin atas olan hkan. ran sylencelerinde Farslarn ba dman olarak anlr. Kardelerine
saldran ejderha ile vurumutur. Babas lkeyi oullar arasnda bltrrken ona Trkistan ve ini
vermitir. Pers soylu devletlerin dneminde ad Trk szc ile ilikilendirilmitir. Onun adna
istinaden lkesine de Turan ad verilmitir. Trkler ise Fars efsneleri ile tantklarnda, kendilerini
Turun kavmi olarak grmeye balamlar ve gururla Turan lkesinin uyruu olduklarn kabul
etmilerdir. Onun soyundan yine Fars efsnelerinde ad geen ve Trklerin hkan olarak grlen
Afrasyabn geldii sylenir. Eski Farsa metinlerde Turya/Tuirya/Turiya/Turyan (Turi) ad ile anlan bir
halktan bahsedilir. Bu kelimeler kimi zaman Farslarn kendilerini ve geldikleri soyu tanmlamakta ska
tercih ettikleri Arya/Airya/Ariya/Aryan (Ari) kavram ile kartlk oluturacak biimde kullanlr.
Anlam: (Tur/Dur). Dayankl, yerinde duran, lmsz demektir. ran sylencelerinde cesur anlamna
geldii sylenen bu ad Farsa kkenli (vey bu dilden aktarlan) olmasna ramen, dorudan Trklerle
ilgili olduundan dolay daha eski dnemlerde Trkeden gemi olduu varsaylmaldr. Ayrca
Sibirya Trkesinde boa anlamna gelen Tur szc de dikkate alnmaldr. Tremek fiili ile de
alkal grnmektedir. Durmak fiili ile ayn kkten gelir. Trk szc ile dorudan balantldr.
Moolcada Turay szc toynakl hayvanlar ifde eder ve bu balamda at ile de balantldr.
TURA: lah. [ TKA: Tura ]

Edeer: TURO, TURI, TRE
Yaratc, tanr. Tektir ve orta yoktur. Tm varlk lemi ona baldr ve hereye hkmeder.
slmiyetteki Allah inanc ile byk oranda rten bir kavramdr. uva dilinde genel olarak Tanr
mnsna gelen bir szcktr ve farkl ilhi varlklar ifde emek iin kullanlr. rnein; Tpe Tura
(Gk Tanr) tamlamasnda olduu gibi. Fakat tek bana kullanldnda Tura szc tek ve mutlak
Yaratcy anlatmaktadr. Burada ilgi ekici olan ey, uvalarn coraf olarak slam uygarlna en
uzak ve en yaltk toplumlardan birisi olmasdr. Dolaysyla bu inan d tesirlerle vey etkileimle
deil, tamamen kendiliinden ortaya km gibi grnmektedir. Bir uva duas yle balar: Yce
Tura! Sen gktekilerin de yerdekilerin de egemenisin. Bala ve koru bizi.
Anlam: (Tr/Tur/Dur). Kalc, daim olan demektir. Durmak fiili ile ayn kkten tremitir. Tre
syleyii yaratan, oaltan kural koyan, Tatarcada ise amir, ef, patron gibi mnlar tar.
Aklama: Ailelerin ocuklar olduunda lmeden uzun yaamas ve salkl olmas dileini ieren ve
ok eskilere dayanan bir gelenek vardr ve ksmen bugn de srdrlmektedir. Dursun, Durmu,
Durdu, Duran, Dural gibi adlar da hep ayn gelenein rndr. Bu isimler Tura ile de en azndan
etimolojik kken asndan alkal grnmektedir. Hatt Fars efsnelerinden aktarlan bir isim olan
Turan iin de bu gelenekle balantl olma ihtimali gz nnde bulundurulmaldr.
TURAN: Efsnev Yurt. [ TKA: Turan ]

Trk yurdunu ifde eder. Trk kavimlerinin tamamnn yaad btn topraklardr. Kavramn kkeni
Fars mitolojisindeki Tur adl efsnev kiilik ile de balantldr. Turan daha sonralar birleik Trk
lkeleri idealinin bir simgesi hline gelmitir ve Turanclk (Bat dillerinde Turanizm) olarak bilinen
milliyeti bir akma adn vermitir. Ziy Gkalp, Vatan byk ve mebbet bir lkedir; Turan diyerek
bu grn zetini vermektedir. Bu siyasi akm zellikle 1900l yllarn banda Macarlar arasnda da
yaylm ve olduka fazla taraftar toplamtr. Hatt Macaryada Turan adl bir dergi yaynlanmtr.
Trk lkelerinde bu ad tayan yerleim birimleri bulunur ve erkek ocuklarna isim olarak da verilir.

S a y f a | 285
Anlam: (Tur/Dur). Sonsuza kadar var olacak lke demektir. Eski Fars metinlerinde Tura/Turya adl bir
halktan bahsedilmektedir ve bu balamda Turyalarn Yurdu mns tar. Etrsklerde kuu ile
simgelenen Turan adl bir sevgi ve yaam tanras vardr ve szck Etrskede kural koymak
kkyle balantldr. lgin bir biimde Moolcada Dur/Dura ve Tuvaca Tura szc sevgi, istek ve
arzu anlamlar tarken, Manucadaki Doron szc yasa demektir.
Aklama: Avrupada Puccini tarafndan yazlm Turandot (Turan Kz) adl bir opera eseri de
bulunmaktadr. Szck Farsa kkenlidir ve bu dildeki orijinal okunuu Turanduht biimindedir. Bu
eserde Turandot adl bir in prensesinin bandan geenler anlatlmaktadr. Kendisiyle evlenmek
isteyenler bilgelik snavndan gemek zorundadr ve adaylara bilmeceler sorulur. Doru yant
veremeyenler tpk Dou masallarnda olduu gibi idam edilirler. Gelien olaylar ierisinde Fars Prensi
nemli bir rakip olarak ortaya ksa da onun da ba bizzat Turandotun emriyle vurulur en sonunda
Calaf adndaki Tatar Prensi evlenmeye hak kazanr.
TURU: aman Aac. [ TKA: Turu ]

Moolca: TORU
Tanr ilk aman yarattnda onun evinin nne sekiz dall bir aa dikmitir. Bu nedenle her aman
kendisini temsil eden bir aa diker. te bu aaca Turu ad verilir.
Anlam: (Tur/Dur). Dayankl, yerinde duran, lmsz demektir. Tr/Tr/Tr/Turo/Turu/Tre
szckleri Moolcada da emir, dzen ve arca evlilik ve doum anlamlarn ierir. amanlarn aatan
doduuna inanlmas, evliliklerin aacn altnda yaplmas hep bu anlam ile balantldr.
TKEL: Aa Evlad. [ TKA: Tkel ]

Aatan doduuna inanlan kii. Uygur sylencelerinde ad Tkel Tigin olarak geer. Eski Trk
efsanelerinde aatan doma motifine sklkla rastlanr.
Anlam: (Tk/Dk) ve (Dik/Tig). Dikilmek anlam ierir. Tamlk ve btnlk belirtir. Ta/Ta szc
Dolgancada orman mns tamaktadr.
TNDER: Peri Kz. [ TKA: Tnder ]

ok gzel ve bkire soyut masal varl. Dilekleri yerine getirebilir. Macar kltrnde yer alr.
Anlam: Eski Trkedeki Tnkr (melek) kelimesi ile ayn kkten gelir. Tn (gece) kk ile alkaldr.
TNKR: Melek. [ TKA: Tnkr ]

Tanrnn verdii grevleri yerine getiren, onun emrindeki kutsal, soyut varlk. Iktan yaratlmtr.
slamiyetle birlikte meleklarin nurdan yaratldklar inan kabul grmtr. Herbirinin Allah (c.c.)
tarafndan verilmi ayr bir grevi vardr. rnein slam inancnda Mnkir ve Nekir adl meleklerin
lmden sonra kabirde insann ilk sorgusunu yapacana inanlr. Dier varlklar zerinde gerekte bir
belirleyici etkileri yoktur, onlar yalnzca Allahn irdesini yanstrlar. Onlar Allahn emrine kar
kamazlar, dolaysyla gnahszdrlar. Yemeyen, imeyen, cinsiyeti olmayan, uyumayan, gzle
grlmeyen, nurdan varlklardr. Buna karn halk inanc ierisinde ve masallarda ounlukla gzel dii
varlklar (kanatl gen kzlar) olarak betimlenirler. Dier byk melekleri ise erkek olarak alglama
eilimi grlr. Kimi zaman halk edebiyatnda meleklere insani vasflar yklenir. rnein bir rivyete
gre Hz. Msa ruhunu almak iin gelen lm Meleine (Azrile) tokat vurarak onun bir gzn
karmtr. Azril de Allaha Beni yle bir kula gnderdin ki, lm istemiyor, diye serzenite
bulunmu ve bunun zerine Allah (c.c.) tekrar ona gzn iade etmitir.

S a y f a | 286
Anlam: (Tn/Tun). Gece grnen varlk demektir. Tngmek szc sramak, yukar gitmek
demektir. Hz ve kaybolmak anlamlarn da ierir. Eski Moolcada ve eski Altaycada bu kk haber
vermek, bilgilendirmek, armak anlam tar.
TRK HAN: Trklerin Atas. [ TKA: Trk Xan ]

Edeer: TRK HAN
Ulu Trk olarak anlr. Adn ona Tanr vermitir. Trklerin atas olarak kabul edilir. Ayn zamanda
kutlu ve aksal bir Baksdr. Bilge ve ry yorumcusudur. Atei Tanrdan alarak insanlar donmaktan
kurtarmtr. Ota (adr) o bulmutur ve aa (yemee) ilk kez tuzu o (vey olu) katmtr. Bu
balamda insann gereksinimleri karlamaya dayanan bulular yapan bir kiilii temsil eder. Tanrnn
ona verdii ve boynunda tad Yada Ta ile doaya etki edebilir. Bozkurt zor anlarnda ona yardm
eder. Koruyucu ruhunu arrken Uzganmas Ulu Trk! (Ulu Trk Uyumaz) diye seslenir. Trkan
adl bir ei (baz kaynaklarda kzkardei) olduu ileri srlr. Drt olunun ad Ttek/Tzek,
Emlek/Amlak, Barsak/Barsacak ve egel/ekel eklinde anlr. 1126 ylnda yazlm olan ve yazarnn
kim olduu bilinmeyen Mcmel et-Tevrih (Mucmal at-Tavrih) adl eserde; Trk douya doru
gitti eklinde balayan ve dalarn, gllerin, akarsularn ve ormanlarn yan banda uygun bir yer
bulup otan kurarak oraya yerlemesini anlatan ifdeler yer alr. Trkn olu Ttek'in avlad geyii
piirip yerken elinden bir para eti tuzlaya (tuz tana, tuz kayasna) drmesi ve bylece tuzun kefi
ecere-i Trkde anlatlmaktadr. Trk kavimlerinin ve devletlerinin tamamnn Trk Hann soyundan
geldii kabul edilir. Trkti Ata adl bir eren ile de balantldr.
Anlam: (Tr/Tr). Trk ad Tre ve Tre szcklerinden gelir. Olgunluk, devlet, mifer, g, kuvvet,
hukuk, gelenek, kural gibi anlamlar ierir. Tremek fiili ile balantldr. Moolca ve Manucada
Trgen hzl, abuk demektir. Trk szc de Trk kelimesinden tremitir.
Aklama-1: Trk adnn kkeni ve ilk olarak ne zaman kullanld konusunda eitli grler ne
srlmekte ve farkl kaynaklara it verilerden yararlanlmaktadr. Ayrca baz benzer szcklerin
dorudan ilikilendirilmesi ile kapsam ok genilemektedir. zellikle in kaynaklar baz kavim
adlarnn deerlendirilebilmesine olanak tanmaktadr. Bu kaynaklar zerinden mlattan nce nc
yzyla kadar uzanan Tik/Tk (ince Tieh) szc ile balants ileri srlmektedir. Mlattan sonraki
ilk yzylda Romal trihilerce tarafndan Karadenizin dousunda yaayan skit kavimleri iin
Turcae/Tyrcae/Tyrkae ad kullanlmtr. Ayrca Yunan kaynaklarnda bahsi geen Targta, Hint
kaynaklarndaki Turukha, Mezopotamya ivi yazlarnda rastlanan Turukku, Etrskleri ifde eder
Tyrrheni, Trakyaya adn veren Thraik gibi trihin deiik dnemlerinde yer alan baz topluluk
adlarnn Trklerle balantl olabilecei ileri srlmtr. Ayrca yine trihi kaytlar ierisinde Torkl
adl bir kavimden bahsedilir. Gnmzde Trk soylu halklar tanmlamak iin Arapa bir ekle
Trki/Trk kavram kullanlr.
Aklama-2: Trk ad ile balantl olarak gnmzde de varln srdren dier bir ulus ad ise
Trkmen kelimesidir. Bu ad, Trk-Men (Ben Trkm), Trk-Manand (Trke Benzer) gibi ok dk
olaslkl armlarla bile aklanmaya allmtr. Hatt Trk-i man (nanl Trk, Mslman Trk)
tbirinin Mslman Ouzlar, dier amanist Trklerden ayrmak iin kullanld bile ne
srlmtr. Batl kaynaklarda Ouzlar iin "Turcoman" ad verildii de bilinmektedir. Ancak en
doru aklama Fransz Trkolog Jean Deny tarafndan yaplm grnmektedir ve ona gre -men
eki glendirici etki yapar (tpk Kocaman szcnde olduu gibi). Dolaysyla Gerek Trk bir
anlam ortaya kar. Trkmen kelimesinin Arap dilbilgisindeki oul biimi Terakime olarak geer. Bu
szck de bir Trk boyunu ifade eden Terekeme szcn artrmaktadr.

S a y f a | 287
TRK ve TRKAN: lk Erkek ve lk Kadn. [ TKA: Trk v Trkan ]

Yaratlan ilk Trk erkek ve kadndr. mer Seyfeddin Altun Destan adl iirinde (belki de baz Trk
destanlarnda yaratlan ilk insan olarak bahsedilen Trngey adnn Trk szc ile olan
balantsndan etkilenerek) dem ile Havva iftini Trk ile Trkan olarak simgeletirmitir. Ziy
Gkalp de benzer bir biimde Trkm, adm Trkandr diyerek bu anlay iirlerinde kullanmtr.
Trkan adnn soyla (yani treyile) olan ilgisini ortaya koymak iin bu ad tayan bir boy rnek
gsterilir. Trkmenler ile Krtlerin btnleip bir arada yaad Trkan Areti gnmzde de
Gneydou Anadoluda varln srdrmektedir. Hatt bzen Krte konuan bir Trk areti olarak
bile tanmlanmaktadr. Trkan szc Farsa oul eki ile Trkler demektir. Daha zelde ise
kaana saltanatta yardmc olan hatt ortaklk eden ei yni kralie anlamna gelir.
Altun Destan
Tanr nce mvi g, kara yeri yaratt,
Sonra gkte gn, ay, yldzlar parlatt.
Yeryzn denizlerle, da ve belle bezedi,

te sana su, od, aa, demir, toprak, al! dedi.
Al, bunlarla bir en yurt yap, bir yeil ba hazrla,

Sana bir ift gelecektir, onu iyi arla!
Ey biricik olan Tanr, ey ikiler: Gk ve Yer!

Ey altlar: Gn, Ay, Yldz, Dalar, Beller, Denizler!
Ey dokuzlar ve ey beler, siz sevinten cotunuz;

Trk ve Trkan geliyordu, hep grmeye kotunuz!
TMEL: Ry Tbircisi. [ TKA: Timel ]

Rylar yorumlayan kii. Rylardan gelecee dir karmlarda ve ngrlerde bulunur. Bzen
hkann yardmcs anlamna gelir ki, gemi alarda hkmdarlarn khinleri nemli bir konumda
bulundurmalar ile alkaldr. Ouz Kaan Destannda Tu Koca adl bir kiinin ad geer.
Anlam: (T/D). Rylarla uraan demektir. Eski Trke Tus, eski Moolca Ts, Eski Tunguzca Tis
kk yardm etmek mnsn barndrr. D (hayal) kelimesinden tremitir. Trke Tu/Ti
(Moolca Cci/Ci) kelimesi saygdeer insanlara verilen bir nvandr.
TYEN: elale Tanras. [ TKA: Tyen ]

alayanlar korur ve sularnn bol olmasn salar.
Anlam: (Ty/T/T). alayan demektir. Tymek/Tylmek fiili suyun fkrmasn ifde eder.
Ayrca ses dnmleri dikkate alndnda Dklmek fiili ile de uzak bir balant ierir.
TZEK: Efsnevi Kii. [ TKA: Tzek ]

Edeer: TTEK
Ulu Trk Hann oludur. Bu isim tre oluturmay, yasa koyuculuu ve dzeni temsil eder. ecere-i
Trkde avlad geyii piirip yerken elinden bir para eti tuzlaya (tuz tana, tuz kayasna)
drmesi ve bylece tuzun kefi anlatlmaktadr.
Anlam: (Dz/Tz/Tz). Yasa koyan demektir. Hukuk, yasa, doruluk bildiren bir kktr. Tatarca Tz
fiili dayanmak, sabretmek anlamlar ierir. Efsneye gre Tuz szc ile de alkal grnr.

S a y f a | 288
-U-
UBIR: Vampir. [ TKA: Ubr ]

Edeer: 1. OBUR, HOBUR, UPIR, VUPAR 2. OPKUR 3. OPKAN, UPKAN, VUPKAN
lp dirilen varlk. Gnahkar kimseler mezarda bir hayvan ekline brnr. Genellikle len bycler
Ubra dntne inanlr. ri bal, uzun kuyruklu bir yaratktr. Azndan ate pskrr. Gnlerce
hatt aylarca hareketsiz kalabilecei gibi istediinde uabilir de. Hi kimseden korkmaz. Etrafna
bulac hastalk yayar. Ne bulursa yer. stedii ekle girebilir, hatt gzel bir kz klna brnebilir.
Kurt vey yaban kpei klna girip koyunlar paralar. Lele beslendii de sylenir. Bir dan banda
toplanp, kardklar insanlar yedikleri de anlatlr. Kadnlar ve hayvanlar emmeyi sever. Baka baz
halk inanlarnda ise ele geirdii insann iinde yaayan korkun bir yaratk olarak betimlenir. ine
Ubr giren kimseler yemeye doymazlar ve geceleri kalkp yemek ararlar ve bulamadklarnda ise gidip
baka evlerden alarlar. stelik ok yemelerine karn zayf kalrlar. nk yedikleri yemek
kendilerine deil, Ubra yarar. Tatarcada Ubr kendisi doysa da gz doymaz eklinde bir deyim
bulunur. Yakalanacaklar zaman bir ate topuna dnerek bacadan kaarlar. Ubr da tpk ate gibi
hereyi yutan, doymak bilmez bir varlktr. Ubr olduu anlalan bir lnn mezar alp ivi aklr,
ayrca phelenilen bir cesedin Ubra dnmemesi iin atein altndan geirilmesi gerekir. Bu szck
daha ok Romanya ve Moldovada yaayan Trk topluluklarnca Vampir anlamnda kullanlr. Fin-
Ugor kavimlerinde de benzer terimlere rastlanr. Ayrca ekeye ve Slovakaya Upir olarak
gemitir ve ekoslavak kltrnde tam olarak Vampir anlamnda kullanlr. Slav halklarnda len
byclerin Upir olduuna inanlr. Balkan lkelerinde de farkl ifdelerle de olsa benzer varlklara
rastlanr. Hatt bunlar gerek kabul edilerek bzen ciddiye alnr. rnein; 1833 ylnda Bulgaryann
Trnova ehrinin kads Ahmed kr Efendi tarafndan hkmet merkezine gnderilmi ve Takvim-i
Vekyi gazetesinin 69. saysnda yaynlanm olan bir belgede u ifdeler yer alr:
Mezarlar ald. Cesetler yarm misli bym, kllar ve trnaklar da er drder uzam
bulundu. Gzlerini kan brm, gyet korkun idi. Mezarlktaki btn kalabalk bunu grd.
Bu adamlar salklarnda her trl pis irkin ii yapm, rza, nmusa, mala saldrm, adam
ldrm, Yenieri ocaklar kaldrld zaman her naslsa yalarna baklarak cellada
verilmemi ecelleri ile lm kiilerdi. Salklarnda yaptklar yetmezmi gibi imdi de halka
habis ruh olarak tebelle olmulard.
Anlam: (Up/Ub/Ob/Op). Agzllk anlam ierir. Obur kelimesi doymaz, itah yerinde kimseler iin
kullanlr. Ayn kkten treyen Obruk, Obram, Obuz gibi szckler girdap, su evrintisi, bataklk, su
ukuru mnlar tar ve hep suyun yutulmas vey baka varlklar yutmas ile alkal grlr. Obur
kavram Farsa inemeden yutan mnsndaki Avbar (Arap alfabesindeki yazm Obar olarak da
okunur) kelimesi ile de ilikilendirilir. Fakat bu dk bir olaslktr. Hatt bahsi geen kelimenin
Trkeden Farsaya gemi olma ihtimali de mevcuttur. Slav dillerinde ise srmak mns ile
ilikilendirilir.

S a y f a | 289
UAN HALI: Sihirli Hal. [ TKA: Uan Xal ]

Edeer: UAR KALI
Eanlam: UAN KLM, UAR KLEM
Uabilir ve zerinde insanlar tayabilir. Trk kltrne zellikle Arap masallarnn etkisiyle girmitir.
Ancak hal Trklerde nemli bir kltrel e olduu iin ilgi grmtr. Moolcada Halh, Krgzcada
Kalk fiilleri akkanlk ve uma anlamlar iermesi ise ilgin bir benzerlik ierir.
UAR HAN: Haber Tanrs. [ TKA: Uar Xan ]

Kt haberleri getiren tanrdr. Erlik Hann oludur. Bzen casuslarn tanrs olarak grlr.
Anlam: (U). Uan vey uarak gelen demektir. Uar szc haber anlam da tar.
UMA: Cennet. [ TKA: Uma ]

Edeer: UMAK, UCMAK, OCMAH
lmden sonra iyi insanlarn mkfat olarak gidecei yer. Yeilliklerle ve nmetlerle dolu, kl bir
mekandr. Hemen her inanta lmden sonra iyi insanlarn gidecei gzel bir dny vey mekan vaat
edilir. Kart Tamadr. Yunus Emre'nin dizelerinde sk sk rastlanan bir kelimedir.
Tutulmad Yunus can, geti Tamu'dan, Umak'tan
Yola dp Dost'a gider, ol aslna uyakmaa
Anlam: (U). Uularak gidilen yer demektir. Ykselmek anlam ierir. Ruh bedeni terkettiinde uan
bir kua dnr. lmek anlamndaki Uabarmak szcne de eski kaytlarda rastlanr.
UUH: Hastalk Cini. [ TKA: Uux ]

Edeer: UUK, UU, UGUK, UUG, UIG, UIK
nsanlara hastalk veren kt bir ruhtur. Daha ok uykudan uyanldnda dudak ve az kenarnda
grlen kabarklklara (bzen de vcutta kzarklklar ve kabarmalara) sebep olduuna inanlr. Uuk
yalad ifdesi gece insann azn vey bedenini bu ruhun yalad ve bu nedenle de uuk (hatt
kzamk, kzl, siil) gibi hastalklara yakaland anlayndan kaynaklanr. Halk inancna gre byle bir
durumda zel bir saaltm (tedvi) uygulanr. Kam (aman), nasl bir kurban kesilmesi gerektiini
belirleyip tarif eder, hasta kii vey bir yakn da onun verdii bu tanma uygun bir hayvan bulup
boazlar (kurban keser). Baz basit hastalklarda doaya Sa (sunu) verilir. Anadoluda uuk ve siil
tedvisinde topraa okunmu buday gmlmesi bu gelenein bir devamdr. Bzen de Id (azat
kurban) olarak bir hayvan salnr. Uuk szc gnmzde de dudak kabar anlamnda
kullanlmaya devam etmektedir. Ruh Bayram olarak tanmlanabilecek bir enlik de bu adla anlr.
Anlam: (U/Uc). Bu kk herhangi bir eyin snrnda olmay ifde eder ki, bu lemle te dny
arasndaki snr her zaman bir korkuya sebebiyet verir. Uunmak kelimesi korkmak, ekinmek
demektir. Umak fiili de meczen akln snrlarn zorlamak ve bzen de delirmek anlamna gelir.
Uukmak ise grnmek demektir ve deiik varlklarn grnmesini anlatr.
UD: Kutsal nek. [ TKA: Ud ]

Edeer: UY, UT
Moolca: NE, NEE
Kutlu kabul edilen bir canldr. Baz Trk boylar, soylarnn inekten trediine inanr.
Anlam: (Ud/Ut). Eski Trkede sr demektir. Smerlerdeki Utu adl Gne Tanrs ile de balantl
olmas muhtemeldir nk Od/Ot/Ut/t kk ate anlam ierir. Od kelimesi ate mns tar.
Moolca syleyi olan ne ise Trkedeki nek szc ile benzerlik gsterir.

S a y f a | 290
UD ANA: nek Tanra. [ TKA: Ud Ana ]

Srlar korur. Krgzlar ilk analarnn bir inek olduuna ve bir maarada yaadna inanrlar. Ayrca
ksr kadnlar kutsal maaralardaki boynuzlara ip balayarak ocuk dilerler. Aslnda erkeklere zg
grnen ve g simgesi olan boynuz unsuru pek ok tanrada bulunur. Mesel Umay Ana boynuzlu
olarak betimlenir. Bunun nedeni srlarn diilerinde de boynuz bulunmasdr.
UD ATA: Boa Tanr. [ TKA: Ud Ata ]

Boalar korur. Gc temsil eder. Ouz Kaana adn veren de Boa Atadr. Kahramanlarda bulunan
boynuz kavram boadan esinlenmitir. Bu boynuzlar gc simgeler ve Ay artrrlar. Gerekten
de boynuz hem tek bana hem de ikisi yan yana getirildiinde Ayn Hilal biimine benzemektedir.
Krgzlar Dnynn bir kzn boynuzlar zerinde durduuna inanrlard. Boa Atann bzen boz bir
boa klna girerek baka boalarla gretii anlatlr. Boa klndaki bir tanrnn birletii bir kzdan
ocuu olur ve Buryat kavmi onun soyundan gelir. O yzden Buryatlar tarafndan gemite kendisine
boz boa kurban edildii bilinmektedir.
UGUR: Yol Cini. [ TKA: Ugur ]

Edeer: UHUR, UUR
Yollarda gezen bir varlktr. Grenlere tlih ve baht getirir. Uur kelimesi buradan tremitir.
Anlam: (Ug/U). Anadoluda Uramak fiili, ruhsal varlklarn insanlarla geici olarak iletiime gemesi
(kt varlklarn ise musallat olmas) anlamnda kullanlr. Uunmak ise hastalanp kendinden gemek,
baylmak demektir. Ugu/Uu/g szc ise bayku demektir ve olumsuz anlamlar yklenen bir
canldr. (Uhu biimiyle Almancaya da gemitir.)
URU: Ekya. [ TKA: Uru ]

Eanlam: URU, UGRI, ORU
Yol kesici, ekya demektir. Bzen hrsz anlamnda da kullanlr. Urular masallarda sklkla rastlanan
kt karakterler olup, ancak kimi zaman bilerek veya bilmeyerek masal kahramanlarna yardmc
olduklar, aralarnda kalmalarna izin verdikleri, onu kendilerine lider yapmalar, baz anlatlarn
sonunda piman olup doru yolu bulmalar da yknn ileniine yardmc olan motiflerdendir.
Anadolu halk aznda bir hakaret olarak Uursuz Uru tabiri de kullanlmaktadr.
UDAGAN: aman. [ TKA: Udagan ]

Edeer: UDAAN, UTAGAN
Trk-Mool kltrnde kadn amanlara verilen addr. Erkek amanlara ise Otagan (bkz.) denir.
Anlam: (Ot/Od/Ud/Ut). Ayn kkten gelen Utaan szc dlyata, Ota ise bitkisel ila anlam tar.
Uta kavram ise ruhsal bir enerjiyi tanmlar.
UKULAAN: Su Tanrs. [ TKA: Uqulaan ]

Edeer: 1. UKULAN 2. UKULA, UKULO 2. UKUN
Suyun temizliini korur, balklar oaltr. Balk tutmadan nce kendisinden izin istenir ve avn uurlu
gemesi dilenir. Suyu kirletenleri ve glleri kurutanlar cezlandrr. Kn rman buz tutmu ksm
zerinde ate yaklmasn ho karlamaz ve byle yapanlara kin besler.
Anlam: (Uh/Uk/U). Moolca Ukaah fiili ykamak demektir. Uha szc Buryatada su anlamna
gelir. Eski Moolcada ve eski Trkede Ug/Uk kk kaynak anlam bildirir ve su da hereyin kkeni
olarak alglanr.

S a y f a | 291
ULU: Yce. [ TKA: Ulu ]

Edeer: ULI, ULU, OLI, OLU, OLO
Yce, byk, akn, grkemli demektir. Genellikle Tanrnn vey baz efsnev kiiliklerin sfat olarak
kullanlr. Moollarda pek ok tanrya sfat olarak Ulan/Ulaan (Kzl) sfat verilmesi hem Ulu
kavram hem de bu anlay ile de alkal grnmektedir. in anlatlarnda Lung/Long (bzen Lu/Luu)
olarak bahsedilen ejderha iin bu blgelere yakn Trk kavimlerinin ejderhaya Ulu/Uluu/Ulu
demeleri ise syleyi kolayl bakmndan tesdf olsa bile onun bykl ve grkemi ile de
alkaldr. Efsanevi Yaam Aacna da Ulu Kayn denilmektedir. Trkede Ulu kelimesi ile
balayan ve sylencelerde geen pek ok kavram vardr:
Uluar: ehir merkezi. ehir meydannn bulunduu yer.
Uluyol: Bulvar. Pek ok yolun kavutuu ana cadde.
Ulurmak: Byk nehir. Birka nehrin birlemesiyle oluur.
Uluda: ok yksek ve tehlikeli dalar.
Ulukand: Byk ehir. Birka ehrin birlemesiyle oluur.
Ulukonak: Saray. Hkmdar kona.
Ulusu: Okyanus. Byk deniz.
Anlam: (Ul/Ol). Szck Olmak fiili ile ayn kkten gelir ve Olumluluk mns da ierir. Ayrca Ulumak
fiili de kurdun kutsall ile alkaldr. (Ululamak fiili ise saygyla anmak demektir. Bu anlamda
Ululama/Ululama kimi zaman Arapa Tekbir szc karlnda dinsel terminoloji ierisinde
deiik dnemlerde kullanlmtr.) Moolcada Olon kelimesi okluk ve fazlalk, Tunguzcada len
szc ise iyilik mnlar ierir. Tunguz ve Manu dillerinde Ula kavram ycelik ve iyilik ifde eder.
Balantl olduu l kk ise nasip, blmek, paylatrmak gibi ieriklere shiptir. Eski Trkede
l szc ksmet mnsna gelir. Moolcada Ula/Uul szckleri da demektir. Smercede Ulu
szc Trkedekine benzer anlamlar tamaktadr.
Aklama: Ulucanlar szc dervileri veya erenleri ifade eder. Ankarada eskiden bir arda yer
alan dervi mezarlar bu ekilde adlandrld iin, bulunduu semte de ayn isim verilmitir.
ULU ANA: Yaratc Tanra. [ TKA: Ulu Ana ]

Edeer: ULU ANA
Eanlam: ULU HOTUN, OLU HOTON
Byk yaratc gc ifde eder ve bu gcn eril ynn simgeler. Soyut (ruhsal) bir varlktr. Ancak
bzen Ak Ana, Od Ana, Gn Ana, Toprak Ana, Gk Ana, Yel Ana gibi yaratc glerin tamamn da
ifde eder. Pek ok varln ayrmadan nceki biimidir. Ezel ve nsel bir bant olarak, ondan
koparak ayrlan ruhlarn ve varlklarn yeniden yaklatrcs hatt birletiricisi olarak dnlebilir. Bu
balamda Tm-tanrc bir yaklama kaynaklk eder. Hereyi bilir. Yaam verici gcn en st noktasna
bulunur. O yalanmazdr ve lmszdr. Hem dzenleyici balang, hem de karmak sonlan onda
bir araya gelir. Kartlklar kendi iinde barndrr. Bu nedenle ztlar onda birbirleriyle yer deitirebilir
ve ters ilevli varlklar ortaya kabilir. Saf ve eldememitir ancak varl cinsellii de kapsar ve
dourgandr. yilii temsil ettii gibi ayn zamanda eytn unsurlar da ierir. nsani olduu kadar
hayvani bir yn de bulunur. Hem Yeralt Dnysnn hem de gn shibidir. Bolluk ve bereketin
yaratcsdr. Bzen insani niteliklerle kiiletirilerek sallanan iri gsleri olan bir kadn biiminde
betimlenir. Bakslara (amanlara) yal ve bilge bir kadn grnmnde uykularnda grnd ve
onlara yardm ettii sylenir.

S a y f a | 292
ULU ATA: Yaratc Tanr. [ TKA: Ulu Ata ]

Edeer: ULU ATA
Eanlam: 1. ULU TOYUN, OLU TOYON 2. ULU TYER
Byk Yaratc gc ifde eder ve eril ynn simgeler. Soyut (ruhsal) bir varlktr. Ancak bzen Ak
Ata, Od Ata, Kn Ata, Toprak Ata, Gk Ata, Yel Ata gibi yaratc glerin tamamn da ifde eder.
amanlarn koruyucusudur ve onlar yeryzne gnderdiine inanlr. Kayp ve ad bilinmeyen gk
ruhlarnn nderidir. Ayh olarak bilinen iyi ruhlarn ba olarak anlr. Ancak ztlklar ierisinde
barndrd iin istediinde kt varlklar olan Abas ruhlarnn klna brnebilir. Sr olarak
bilinen ruhu insanlara o vermitir. Gkyznn yedinci katnda yaar. Oullar ak vey boz atlarla
gkyznden yere inerler. Moollarda pek ok tanrya Ulan/Ulaan (kzl) szcnn sfat olarak
verilmesi denin kavramsal olarak bu tanr ile balantl olmas muhtemeldir.
ULUKAYIN: Yaam Aac. [ TKA: Uluqayn ]

Edeer: ULUKAYIN, ULIKADHIN, ULUGAYIN, OLOKAYGIN
Eanlam: 1. BAYKAYIN, BAYGAYIN, BAYKATIN 2. ULUBUK, OLOBUK, OLIBUK 3. LUK MAS (ULU MEE)
Yaam Aac olarak da bilinir. Yerle g birbirine balayan efsnev aatr. Dny ile birlikte
yaratlm ve Kayra Han tarafndan dikilmitir. Dnynn, yeraltnn ve gn tam merkezinde yer alr.
Gkleri delip bilinmez yksekliklere kar. Dallar gkyzn ayakta tutar, kkleri ise topran tm
katlarn delip yeralt okyanusuna kadar uzanr. Tepesinde Tanr lgen oturur. ksk kuu etrafnda
dnerek uar ve bzen de zirvesine konar. Dokuz boy (Trklerin dokuz kavmi vey yeryzndeki
dokuz byk insan rk) bu aacn dokuz dalndan tremitir. Umay onun shibidir ve yeryzne
inerken bu aac kullanr. Kbey Hanm bu aacn iinde yaar. Kklerinden yaam suyu (Bengsu)
akar. Her dal, yetmi yaprakl olarak tanmlanr. Yapraklar altndandr ve byklkleri birer at derisi
kadardr. Dallarndan biri Gnee biri de Aya uzanr. Baz efsnelerde ise bir yannda Ay, dier
yannda ise Gne bulunur ve Demir Dan zerinde durduu kabul edilir. Sekiz glgeli, dokuz kkl
olarak anlr. nsanlarn, ku klndaki ruhlar bu aacn dallar arasnda uuur durur. Osmanl
Devletnin kurucusu Osman Beyin rysnda grd, byyp dallar her yana uzanan ve glgesi
tm Dnyy kaplayan aa da Ulukayna benzemektedir ve bu anlayn bir devam olarak
grlmelidir. Aaca bez/aput balayarak dilekte bulunma (alama) uygulamas da yine Ulukayn ile
balantl grnmektedir ve yeryzndeki kutlu saylan aalar onun bir temsilcisi olarak
alglanmaktadr. Bzen bir am aac olarak kabul edilir ve lge denilen reinesi, onu yiyenlere
olaanst bir g verir. Yaam Aac anlayna yaklak ayn zelliklerle ama biraz yaln bir biimde
Macar mitolojisinde de rastlanr. Macarlara gre aman trans hlindeki yolculuunda bu aaca
trmanarak ge kar. Gnmzde uva bayranda sembolize edilmi bir hayat aac bulunur.
Anlam: Ulu (yce) ve Kayn (aa) szcklerinin bileiminden oluur.
Aklama-1: Kayn szc akrabalk balarn da ieren bir kavramdr. rnein; Kayn-Ana
(Kaynana) vey Kayn-Ata (Kaynata) gibi. Bu szckler muhtemelen gemi alarda evlilik
trenlerinin kutlu saylan Kayn Aac altnda yaplmas ile ilgilidir. Trkede Kayn/Katn/Kazn vey
Gacn/Gayn/Hazn, Moolcada ise Kada/Kadun/Hadun/Hadan biimleriyle deiik ve ve lehelerde
yer alan bu aacn (eski alarda muhtemelen gelin anlamnda kullanlan) Trke Kadn
(Hatun/Katun) ve Moolca Hatan (Hotun/Hoton) szckleriyle alkas ilgi ekicidir.
Aklama-2: Maniheizmin etkisiyle Yaam Aacnn kart olan lm Aac da Trk kltrne
girmitir fakat ok fazla yaygnlamamtr. Bunlar ayn kkten kan iki aa grlr ki, bu durum iki
zirvesi olan Dny Da anlay ile de uygun der.

S a y f a | 293
ULUKONAK: Saray. [ TKA: Uluqonak ]

Hkmdar kona. Trklerde yerleik kltre gei sonras ortaya km bir edir. htiam, saltanat
ve gz alcl simgeler. Yeryzndeki tm byk uygarlklarda saraylarnn grkemli olmas esastr,
bu hnedann gcn ve otoriteyi sembolize eden bir anlaytr. Byk stunlar, ok fazla sayda oda,
karmak bir btn oluturan yaplar topluluu belirleyici zellikleri arasnda saylabilir. Saraylar
hkmdarlarn, sultanlarn, ahlarn, hkanlarn, devlet bakanlarnn yaad byk ve gsterili
yaplardr. Sylence ve masallarda sk sk rastlanan ihtiaml binalardr. Zenginliin, gcn, otoritenin
ve bulunduklar uygarln gelimiliinin bir simgesi olmulardr. Hkmdarlarn tanrnn temsilcisi
olarak grld gemi alarda saraylar ayn zamanda dinsel bir merkez nitelii de kazanmlardr.
Trkler ve Moollar trihte baz dnemlerde yerleik yaama gemenin kendilerinin sonunu
getireceini dnmlerdir ve bundan dolay gebe yaamn bir sonucu olarak hkmdarlar uzunca
bir dnem Otalarda (grkemli adrlarda) yaamlardr. Yerleik yaama geildiinde ise ilk balarda
tm yaplarda sdece ahap kullanlmtr. rnein; Bat kaynaklar Attila Hann saraynn btnyle
ahap olduunu aktarmaktadr. Saraylar ayn zamanda efsne ve masallarda sklkla kullanlan
motiflerdir. Ruhsal varlklarn (perilerin) mekan olarak simgelenen sra saraylar (cam saraylar),
gizemli cadlarn zmrt saraylar vey eriilmez bir zenginlii betimleyen altn saraylar masallarda
zaman zaman yer alr. ok fazla sayda insan barndrd iin etkileim fazladr. rnein; bir masalda
ehzde vey vezir, mutfakta alan bir adan, ahrdaki bir seyisten yada dardaki bir bahvandan
gizemli bilgiler edinebilir. Ayrca devlerin maara saraylar, denizkzlarnn sualt saraylar gibi daha
baka pek ok trevine de rastlanr.
ULUKUN: Ik Tanrs. [ TKA: Uluqun ]

Edeer: ULUKOYUN, ULAKAN
Yeryzne aydnlk salar. Karsnn ad Sabaga Hanm olarak anlr ve o da ate tanrasdr.
Anlam: Bir gre gre Ulu (byk) ve Kun (insan) szcklerinin bileik hlidir. Baka bir gr ise
Kun szcnn Koyun anlamna geldiidir. nk koyun bereketi, bolluu simgeler. Kolarn
boynuzlarnn k ile ilikilendirilmesi de dikkate alnabilir. Ulukun/Ulugun (Ulu-Gn) ayn zamanda
Navruz iin kullanlan bir tbirdir ve kavramsal olarak k ve ate ile de balantldr.
UMAY: yilik Tanras. [ TKA: Umay ]

Edeer: OMAY, IMAY, HUMAY, UBAY
Ana Tanra. yilii simgeleyen kutlu bir varlktr. Bzen yaam tanras olarak da tanmlanr. Doacak
ocuklar belirler. boynuzlu olarak betimlenir. Beyaz elbiselidir ve yere kadar uzanan gm salar
vardr. Etrafna k saar. Grnm orta yaldr. Ku klna brnebilir ve kanatldr. Yaam
aacnn shibidir. Yeryzne bereket datr. Kimi zaman kzarak insanlar korkutabilir. ocuklarn
koruyucusu olarak da anlr. ocuu olmayanlar kendisine kurban adarlar. Gebe kadnlar ve yavru
hayvanlar da korur. Gkyznde yaar, ancak bzen yeryzne iner. Yannda bir Buu (ceylan) vey
zarif bir Geyik ile dolat sylenir. Sklkla ocuk lmlerinin yaand evlerde onun korumasn
ektiine inanlr ve bu hallerde kendisine bir tr sitemle Kara Umay diye hitap edilir. Taskl Umay
(Kel Umay) olarak adlandrld da olur, ancak yaplan betimlemelerde uzun salar olduu dikkate
alndnda ara sra brnd bir grnt olduu sylenebilir, nk kellik bir g ve zek simgesidir.
Ayrca kendisine ithafen Taskl Umay adl bir dan varl da bilinmektedir. Mvi vey beyaz ku
klna girebilir. Amma Hanm adl tanra ile de balantl olduu ne srlmektedir. Adnn Humay
biimindeki sylenii ise Hma Kuu ile ilikilendirilir. Nartlarda Umay Biye ve Bayrm Biye zerine
kurulu ikili tanra inanc oluturulmutur (Biye, Kafkas dillerinde Prenses demektir).

S a y f a | 294
Anlam: (Um/Om). Umut datan vey kendisinden istekte bulunulan demektir. Koruyucu, efkatli
anlamna geldii de sylenir. Kelime kk dilemek, istemek ve ayrca korkutmak mnlarn ierir.
Ummak fiili ve Umut szc ile ayn kkten tremitir. Uma szc hedef demektir (daha sonra
Farsaya geerek Ama biimine dnmtr). Umar ise are demektir. Omay kelimesi sekin,
gzide anlamna da gelir. Eski metinlere gre Umay szc etene (plasenta, ocuun ana karnnda
iinde yaad sv dolu kese) anlamn da barndrr ve Moolcada dlyata anlam da tar.
Tunguzcada Omo/Umu (Trkede Yum) kk yumurta brakma mns ierir. Eski Trkede
Uma/Umat/Ubat kelimeleri yakmak anlamna gelir. Tunguzcada Omah/Umah ve Yakuta Umay
kelimeleri ise ocak anlam tar ve ismin atele olan balantsn da ortaya koyar. Yom/Yum (uur,
ans, tlih) kavram ile de alkal grnmektedir.
Aklama-1: Huma (Hma, Homa, Homay veya Kuma, Kumay) Fars kltrnde ve edebiyatnda
grnmeden dinlenmeksizin uan, asla yere inmeyen efsnev kutur. Baz kaynaklarda ayaklar
olmad sylenir. Huma kuunun canl olarak asla yakalanamayaca yaygn inanlar arasndadr.
Kendini yakarak tkettii ve kllerinden yeniden doduu sylenir. Cennete yaad, ok ykseklerde
uup yedi kat gklerde ve burlar oluturan takmyldzlar arasnda dolat anlatlr. Hatt Tanrya
kadar gidip gelebilen bir ku olduu bile ifde edilir. Onun da Umay (Humay) adyla ilgili olduu
dnlr. Bu balamda tanra Umay Anann kuu olduu da ne srlen grler arasndadr. Bir
Anadolu Halk trksnde; Kuma kuu ykseklerden seslenir, eklinde bahsi geen bu ku Trk halk
edebiyatnda eriilemeyecek yksekliklerin bir simgesidir. Trk kltrndeki Kumayk Kuu ile de
alakal grlr. Bzen kpekbal olarak betimlenir. Kumayk kimi zaman kpeklerin atas olarak da
anlmaktadr. rnein; Ku trs (reisi) Budayk, it trs (reisi) Kumayk (Krgz Atasz). Huma
Kuunun bana konduu kimseye mutluluk ve ans getirdiine inanld iin Talih Kuu olarak da
bilinir. Devlet Kuu (vey Fars kltrnde ahlk Kuu) ise ounlukla gnmzde tlih simgesi
olarak bilinse de gemite aslnda egemenlii sembolize eden bir kavramdr. Hnedana it
egemenliin Tanr vergisi vey gklerden gelen bir ayrcalk oluuna dir eski inancn izleri onunla ilgili
sylencelerde belirginleir. Bir inana gre Devlet Kuunun glgesinin bir insann ba zerine
dmesi, ta giyerek kral/sultan/ah olacann ireti saylrd. Trk ve Azeri geleneine dir
anlatlarda, eski alarda bir hkan lnce halk bir alanda toplanr ve ge bir kartal salnrd, onun
omzuna konduu (vey baz uygulamalarda glgesinin zerine dt) kii yeni hkan olarak
seilmi olurdu. Bana Talih Kuu Kondu vey Bana Devlet Kuu Kondu tbirleri hep bu anlayla
yakndan ilgilidir. Osmanl trihindeki Farsa kkenli Hmyun teriminin, saltanat, krallk vey
hkmranlk anlamlarn ierir. (rnein; Osmanl Devletinde Divan- Humayn, devlet ilerinin
grld kurulu ifade eder.) Baz grlere gre Hmyun kavram da Huma Kuu ile alkal
grnmektedir. nsanlarn balarna ku (zelde gvercinlerin) konmasnn hatta pislemelerinin bile
ans getireceine veya piyango ekilileri ile ilikilendirilmeleri hep bu nedenlerden dolaydr. Btn
bunlara ramen yine de Farslara ait olan Huma ile Trklerdeki Umay arasndaki balant kesinlemi
deildir ve tesadfi bir benzerlik olmas, hatta bir ses benzeimi bulunmas da mmkndr.
Aklama-2: Anadolunun ve Asyann deiik yrelerinde ocuklar korkutmak iin sylenen

Umac/Omac/Humac (Moollarda Oms) ve balantl olarak Um (Umu, Im, Humu, Hommu)
gibi dsel varlklar da "Umay ile ilikilendirilir. Fakat bunlara korkutucu anlamlar yklenir. Kimi
grlere gre bunlar Umay tarafndan gnderilir ve anneler aslnda bunlarn ocuklara zarar
vermeyeceini bildikleri iin adlarn ekinmeden anarlar. Yani aslnda ocuklarn anneleri tarafndan
iyicil varlklarn adlaryla korkutularak kandrlmalar sz konusudur. Sibirya inanlarnda ise Hubay
adl kt bir ruhun varlndan bahsedilir.

S a y f a | 295
URAL HAN: Sylencesel Hkan. [ TKA: Ural Xan ]

Ural Batr olarak tannr. Ayn ad tayan Bakurt sylencesinde ad geen bir kahramandr.
Babasnn adnn Yenbirte (Yanbirze) ve annesinin adnn da Yenbike (Yanbike) olduu sylenir. Akbut
adl uan ata biner. Kars Humay ise ku klna girebilir. Yapt yolculuklarda lm yenmek ve
Bengsuyu bulmak iin mcdele eder. Bir anlamda Smerlerden beri var olan Glgamn
lmszlk araynn bir uzantsdr bu servenler. yk, pek ok metinle kyaslandnda olduka
eski grnmektedir. Kkeni kutsal kitaplarda anlatlan kssalar kadar geriye hatt belki de daha eski
trihlere uzanmaktadr. rnein, Ural Batur'un kardei lgen ile olan ekimesi Hbil ile Kbil
anlatsn akla getirir. lgen evdeki hayvanlarn kann itii iin ana-babas tarafndan lnetlenmitir.
ksmdan oluan destann ilk blmnde Dnynn yaratl anlatlr. evresi sularla kapl bir
adada (vey ktada) ilk insanlar olan Yanbirde ve Yanbike ortaya karlar. (Yan/Jan szc Eski
Bakurtada ruh mns tar. Bu balamda Yanbirde ismi Ruh Veren demektir ve Yanbike ise Ruh
Kadn anlamna gelir.) Daha sonra Uraln doumundan bahsedilir. kinci blmde lmszlk aray
ve kt varlklarla yaplan mcdeleler yer alr. rnein Glgam Destannda anlatlanlara benzer
biimde bir boa ile yapt dvte (tpk Boa Han yksnde olduu gibi) hayvann alnnn
ortasna yumruk vurarak, boynuzlarndan tutup yere devirir. lgen seller oluturup her yan sularla
kapladnda ise Ural Han halkn kayklarla kurtarr. nc blmde ise Uraln ve lgenin
oullarnn servenleri anlatlr. Destan Uraln lmyle sona erer ve onun bedeninin Ural Tav (Ural
Da)a dnt sylenir.
Anlam: (Ur/Vur). Cengver, dv demektir. Yiitlik ve savalk anlamlar vardr. Urmak/Vurmak
ve Urumak/Vurumak fiilleri ile ayn kkten tremitir. Ural/Vural ad gnmzde Anadoluda erkek
ocuklarna yaygn olarak verilen isimlerden birisidir. Tatarcada snr anlamna gelir.
Uruk/Uru/Urv/Oruk/Iru/Ir szckleri ise slale, soy mnlar tar ve adn soy oluturucu
kkenini akla getirir. Uran szc ise yetenekli becerikli demektir. Ayrca szcn kaya mns ise
Ural Dalaryla da balantl grnmektedir. Ural dillerinden Vogulcada Ur-Ala szc da zirvesi
anlamna gelir. Fin-Ugor kkenli dillerde aydnlk mns tad da baz kaynaklarda belirtilmektedir.
URASA: Nefes Tedvisi. [ TKA: Urasa ]

Doast glerle iletiime geilerek uygulanan ve ruhsal hastalklar saalttna (tedvi ettiine)
inanlan ilkel bir tedvi yntemi. Gnmzde byk oranda rtt (ancak ksmen farkl
kavramlarla kartrlarak) frklk olarak bilinen bir anlaya benzer. Urasalamak fiili ise bu
ilemi yapmay ifde eder.
Anlam: (Ur). Kkte ilemek, retmek, balamak anlamlar vardr. Szcn hediye mnsna geldii
de baz kaytlarda yer almaktadr. Ry tbiri mnsna gelen Yor/Yoru szc ile de alkal
grnmektedir. Uraz (tlih, baht) kavram ile dorudan ilgilidir. Balantl grnd Or kk ise bir
eyi yerine koymak ve beklemek mnlar da ierir. Moolca Urh fiili ise dvet etmek demektir.
Trkedeki Uru kelimesi ise yukar kmak, ykselmek mns tar.
URAZ: Talih. [ TKA: Uraz ]

Edeer: 1. URAS, ORAZ, IRAZ IRAS 2. ORUS
Tlih, baht, ans. Rastlantlar dzenlediine inanlan, iyi vey kt durumlar belirleyen soyut g.
Anlam: Szcn nmus, eref haysiyet gibi anlamlar da bulunur. Eski Trkede imek vey yamur
mnlarna geldii de sylenir. Ayn kkten treyen Urza kelimesi ise hedef, ama demektir.
Oruz/Orus szc ise tlih ve ayrca dnce mnsn da ierir. Tatacada Uraza szc Oru
mns tar.

S a y f a | 296
URGUN: Cin. [ TKA: Urgun ]

Edeer: ORGUN, VURGUN
Ateten yaratlm soyut varlk. yi veya kt hatta Esen (Mslman) ve Sven (Kafir) olanlar vardr.
Tek aalarn altnda, su kylarnda yaarlar. Hava karardktan sonra ortaya karlar. Ksa boylu ve
tersine ayakldrlar. Bzen byyerek bir kadn klna brnebilirler. nsanlara verdikleri zararlara ise
Vurgun denir ve karanlk yerlerde gezen, tekinsiz yerlerde yatan vey sudan geen kiileri
vurduklarna (arptklarna) inanlr. Cin tarafndan arplan kii bir sre l gibi yatar ve/vey
uzunca bir sre sar ve dilsiz dolar. Vurgun Yeme olarak da adlandrlan bu rahatszlk ok
tehlikelidir. Bedeni kararm vey baz yerleri tokat izi kadar kapkara olmutur. Bu durumdaki kii bir
Vurgun Ocana gtrlr. Baz yrelerde kullanlan Vurgunun gl gelsin! cmlesi ar
beddulardan kabul edilir. Eskiden fkelenen insanlarn birbirlerine Seni vurgun gtrsn vey
Seni vurgun vursun dedikleri bilinmektedir. Dalglarn su altndaki basn farkn doru
ayarlayamayp hzl ktklarnda vcutlarnda meydana gelen hasara da Vurgun denir ki, aslnda
gemi alarda sualt ruhlarnn verdii zarar olarak dnld iin bu ifde kullanlmtr.
Anlam: (Ur/Vur). Vurma vey darp etme demektir. Urmak/Vurmak fiili ile ayn kkten tremitir.
Uzak bir anlam balants ile Yorgun szc ile de alkal grnr ve insanlara verdikleri rahatszln
yoruculuu ile ilgili grnmektedir.
URKAY: Mden Oca Tanrs. [ TKA: Urqay ]

Edeer: URKA, URHAY
nsana grnmez. Islkla vey kedi miyavlamas ve kpek ulumas gibi seslerle madencileri uyarr.
URUSLAN: Sylencesel Kahraman. [ TKA: Uruslan ]

Tatar halk edebiyatnda ad geen bir kahramandr. Askerlie ve savaa dir mceralar, ak ilikileri
Tatar kltrnde sk sk anlatlr. Ruslar tarafndan da ok sevildii iin Rus halk edebiyatna
Yeruslan (vey Eruslan) adyla gemitir. Uruslann mceralar zaman zaman Pers mitolojisi ile i ie
geer. Babasnn ad Zalazardr. Farslarn mitolojik kahraman Rstemin babasnn ismi de Zal (vey
Zal-Zar)dr. Atnn ad Ara ise yine Rstemin at olan Ra/Rah/Rak isminden kaynaklanr. Bzen
de Yeruslan Lazarevi ad ile olduka etkisinde kald Rus efsneleri ile btnleir. rnein bir
ykde Rus kahraman van ile karlar ve onunla dvr, ancak daha sonra vann bir dev
tarafndan karlan kz kardeini kurtarr. Uruslan adnn kkeninin Trke Arslan szc olduu
dnlr. Kimi Trk lehelerinde Arstan (Arstan) olarak sylendii gz nne alndnda
Uruslan/Urustan adnn gerekte Rstem isminin ksmen Trkelemi biimi olduu sylenebilir.
Fakat daha nceki alarda var olan Trk adlarndan da kken ald bir gerektir. rnein Uruz ismi
ile balants bulunur. ok ender grlebilecek bir biimde Trk, Fars ve Rus motiflerinin i ie getii
ilgin bir halk anlats olduu rahatlkla sylenebilir.
Aklama: Rstem (veya Zalolu Rstem) Pers/Fars mitolojisinin efsnev kahramandr.

Greilerin piri olarak grlr. nl ran iri Firdevsi'nin ehnme adl eserinde de ad geer. At
Rak/Rah ise sra d zellikleri olan bir hayvan olarak betimlenir. Farslar ile Turanllar arasndaki
savalarda byk yiitlik gstermitir ve Turan hkmdar Afrasyab ile giritii mcdele anlatlr.
Grei yn ar basar ve tututuu grelerde hi yenilmedii sylenir. Efsneye gre dev Sefit ile
de gremitir. Babasnn alnm olan klcn bulmak iin yolculuklar yapar. Yalnzca Fars kltrnde
deil tm Ortadouda, Anadoluda ve hatt Trk halk anlatlarnda greilerin simgesi hline
gelmitir. Bu yzden pehlivanlar vmek iin ona benzetirler.

S a y f a | 297
URUZ: Sylencesel Han. [ TKA: Uruz ]

Cesur, boyun emez bir savadr. Kazan Hann oludur. Dede Korkut yklerinde bahsi geen Ouz
yiitlerinin en nemlilerinden birisidir. Babas esir dtnde savaarak onu kurtarr. Annesinin
onuru iin hi dnmeden lmeye raz olduunu bildirir. Uruz ad Nart destanlarndaki rzmek
(Urzmag) ve Tatar halk anlatlarndaki Uruslan ile de balantl grnmektedir.
Anlam: (Ur/Vur). Hedefinden amayan vey korkusuz sava demektir. Urz szc hedef, ama
gibi mnlara gelir. Irz kelimesi ise cesur, yiit demektir. Vurmak ve Vurumak fiilleri ile ayn kkten
tremitir. Uruman/Uruu (Vuruman/Vuruu) szckleri cengver anlam tar. Uraz (tlih)
kelimesi ile de alkal grnmektedir.
USAL: Orman Cini. [ TKA: Usal ]

Ormanlarda yaar ve orman koyunu klna girer. Halk inanlarna gre sudan korkar. Szck
Tatarcada acmasz demektir.
USAN: Su Tanrs. [ TKA: Usan ]

Edeer: UHAN, USUN
Yeryzndeki sular ve su kaynaklarn, bulaklar, pnarlar korur. Sularn bollamasn salar. Kalkan
sudan yaplmtr. Yrd yerlerden sular fkrr. Ak renk ile simgelenir. Moollarn 99 gney
tanrsnn temsilcisidir (nderleri deil).
Anlam: (Us). Sular yneten vey sularn shibi demektir. Akl ve genilik, bilgelik, enginlik anlamlar
vardr. Moolcada Us/Usan/Usun, Buryatada Uha szckleri su anlamna gelir.
Aklama: Tatay Han ise 77 kuzey tanrsnn temsilcisidir (nderi deildir). Kara renk ile simgelenir.
UTA: Ruh Enerjisi. [ TKA: Uta ]

Edeer: UTHA, UTKA
Koruyucu ruh ve (daha doru olarak ruh eklinde dnlen) koruyucu enerji. Bzen iyicil ruhlar
tanmlamakta da kullanlr. Trk, Altay ve zellikle Mool halk inanlarnda ve amanist
geleneklerinde ruh enerjisi olarak tanmlanr. Kut'un farkl bir tr olarak kabul edilir.
Anlam: (Ut/Ot). Moolca kkenli bir kavramdr. Dagurcada Huta, Moolcada Utaga szckleri
duman mnsna gelir ve yar effaf (yar soyut) bir grnty ifde etmektedir. Utga kelimesi ise
Moolcada his demektir. Ut/Ot/Od kelimeleri farkl Trk lehelerinde ate anlamna gelir ve ruhsal
enerji de ate ile ilikilendirilir. Smerlerde ise Utu adl bir Gne Tanrs vardr.
UTKAI: Kurban Tanrs. [ TKA: Utqa ]

Edeer: UTKUI
lgene en yakn konumdaki tanrdr. Gkyznde yaar. amanlarn trans hlindeyken getirdikleri
kurbanlar alarak iyilik tanrs lgene gtrr. nk aman en fazla Altnkazk Yldzna (Kutup
Yldzna) kadar ulaabilir ve daha ileriye gidemez. Kurbanlar kendisine teslim eden amanlara ise kaz
(olaslkla dnsel ilham) hediye eder ve onlar da bu kaza binerek geri dner.
Anlam: (Ut). Kazanan, zafer elde eden demektir. Gler yzl anlam da bulunur. Utmak (yenmek,
zafer kazanmak) fiili ile ayn kkten gelir. Utku szc zafer mns tar. Moolcada Uta/Utaga fiili
dumann ttmesi demektir ki, kurbann yakld atein sonucunda kan dumanla alkaldr ve
Ut/Ot/Od yni ate mns ile de ilgilidir. Yine Moolca Utga/Utka szc duygu, duyumsama gibi
anlamlar ifde eder. Uta ad verilen ruhsal enerji ile de dorudan balantldr.

S a y f a | 298
UYAT: Vicdan. [ TKA: Uyat ]

Edeer: OYAT
Doru ile yanl ayrt etme ve bulma gc. Tatarca Oyat szc utan, ayp anlamlarna gelir.
UYLAK: Israrc Cin. [ TKA: Uylaq ]

Geceleri darda dolaarak yolculuk yapanlara musallat olurlar. Kiiye adyla seslenen, sataan, alay
eden, kt szler syleyen hatt ta atan yaratklardr. Kpek, koyun, kedi ve hatt baka bir insan
klna, bzen de tabut gibi rktc nesnelerin biimlerine girdikleri sylenir.
Anlam: (Uy/Oy). Israr eden demektir. Uylamak (musallat olmak, srar etmek, stelemek) ve
Oyalamak fiilleriyle yakndan alkaldr.
UZUH: Dev Adam. [ TKA: Uzux ]

Edeer: 1. UZU 2. UUZ
Eanlam: 1. UCUGULU 2. UZUNBULUK
ok eski devirlerde yaam, iri csseli, azman varlklardr. O kadar uzun ve byktrler ki, Gnei
ocaklar olarak kullanrlar ve bunun iin yiyecekleri gkyzne kaldrarak piirirler. Irmaklar bir
admda geerler. Devasa hallar dokurlar. Balar bulutlara kadar uzanr. Normal bir insann boyu
ancak onlarn topuu kadardr. Onlarn llerinin bir tek kemiinden koca bir kpr yaplabilir. Nuh
Tfannn sular ancak dizkapaklarna gelebilir. Bin yldan fazla yaarlar. Daha sonra yok olup
gitmilerdir. Bir kyaslama yaplacak olursa bu betimlemelere uygun bir insan ancak dinozorlar ana
uygun olabilir. Uc (Oc, Og) adl insan grnml devin Hz. Nuh peygambere gemisini yaparken
yardmc olduu anlatlr. Ayrca baz anlatlarda Nil Irma kysndaki tarlalarda alt ve karlnda
kyllerden yemek ald sylenir. Sonra da krk gn boyunca srekli uyuduu ve ancak iki kann
arasna balta vey eki ile vurularak uyandrabildii eski metinlerde yer alr. Bir baka rivyette ise
Byk Tfanda dev rknn yok olduu yalnzca devlerden birisinin yzerek gelip gemiye tutunduu ve
kendisini kurtarmas karlnda, Nuhun klesi olaca szn verdii aktarlr. Bu devin adnn da
Uc bin Anak olduu rivyet edilir. Onun soyuna da Anaklar ad verilir. Etimolojik olarak da Uzuh
adl dev ile en azndan uyuml grnmektedir. Hinte kkenli olan Dev (Div) szc de benzeri
efsnev yaratklar ifade etmek iin kullanlr. Devler insan grnmnde fakat ok byk ve ok
kuvvetlidir. Masallarda insanlar karrlar. Dou (Hint, ran) efsnelerinde ounlukla tanrlarla
arasnda husumet vardr. Bu anlay gemite devlerin tanrsal varlklar olarak da alglanmasyla
alkaldr. Baz hikye ve sylencelerde insan yiyen canavarlar olarak da tasvir edilirler. Masallarda
anlatlan yaadklar yerler genellikle maaralar, ormanlar ve dalardr. Devler dii veya erkek olabilir:
1. Dev Anas: Masallarda dev analar ok iri memeli varlklar olarak betimlenirler. Memelerinin birini
sol omuzuna, birini sa omuzuna atarlar. Masal kahraman yiit (bzen de cesur bir kz) gizlice gelip
dev anasnn arkasna att memesinden stn emer. Bylece dev anasnn olu (vey kz) olur.
Dev anas da onu kendi ocuu sand iin dokunmaz. Dev analar masallarda ndiren de olsa, olumlu
karakterler olarak da yer alabilirler.
2. Dev Atas: Erkek devler ou zaman yalnz balarna, maaralarda, devasa saraylarda, altn
kklerinde yada grkemli demir evlerinde yaarlar. Bunlar genellikle kt karakterli olarak
betimlenirler. nsanlara sk sk ktlkler yapar, zarar verirler. Masal kahramanlarnn baarmas
gereken nemli ilerin nndeki en byk engel ou zaman bu devlerdir. Ancak yakkl yiitler vey
kurnaz kahramanlar genellikle devlerin aptallndan, aklszlndan vey zaaflarndan faydalanarak
onlar alt ederler.
Anlam: (Uz). ok uzun olan demektir. Uzamak fiilinden tremitir. Uzun szc ile ayn kkten gelir.

S a y f a | 299
--
MST: ocuk Tanras. [ TKA: mst ]

ocuklar kt ruhlardan korur. boynuzu vardr. Burada tane (tek rakaml), yni kt varlklara
it olan sayda boynuzu bulunmas ilgi ekicidir. Bu durumdan onun ktcl bir varlk olmas gerektii
akla gelir fakat tam aksine ocuklar korumaktadr. Buna ynelik yaplabilecek bir aklama u olabilir:
ocuklar kt ruhlardan koruduu iin en az bu kt varlklar kadar gl olmaldr.
Anlam: (). lenmi demektir ve boynuzu kastedilmektedir. Baka bir aklamaya gre birebir
Boynuz anlam tar.
OKLAR: Yersel Kavimler. [ TKA: oqlar ]

Edeer: UOKLAR
Ouz Hann ilk (yersel) einden olan olu ve onlardan treyen boylardr. Yerle ilgili unsurlar temsil
ederler. Gm Oklarn shibidirler. Bu kableler Da-Han, Deniz-Han ve Gk-Han adl kardein
soyundan gelirler. Bunlara Ouzlar da denir ve boylar hiyerarisi ierisinde sol kolu olutururlar.
Burada dikkate deer olan husus Gk kavramnn Yerin bir paras saylm olmasdr. Bu durum
Yaratl alarnda Gk ve Yerin ayrmad ve bir btn olduu anlayn akla getirmektedir. Dier
bir gre gre ise burada kastedilen uzay deil havadr (yani atmosferdir). Bu anlay da Gk-Kal
tbirini hatrlatmaktadr. 24 Ouz boyundan 12'sini olutururlar. (Bkz. BOZOKLAR.)
Anlam: (vey snr anlamna gelen U ) ve Ok szcklerinin bileimidir. oka ship olan anlam
tar. Dier bir aklama ise snrlar koruma grevi verilmi olan boylar olduudur. rnein Trk
Devlet geleneinde U Beylikleri bu manada kullanlan bir tbirdir. Ok szc ise boy anlamnda
kullanlmtr. Ouz ve Our kelimeleri de ayn kkten gelir ve yaklak olarak boy mnsn ihtiv
ederler. Eski Trkede Og szc baba, g ise anne anlam tar.
KEK: Bur. [ TKA: kek ]

Edeer: GEH, GEG, KK
Moolca: HKEG
Gkyzn oniki blme ayran takmyldzlardan herbiri. Trk kltrnde gn bir eksen etrafnda
dnnn sonucu olarak yln herbir ayn temsil ederler.
Od kekleri (Ate Burlar): Ko, Aslan ve Yay'dr.
Toprak kekleri (Arz Burlar): Boa, Baak ve Olak'tr.
Kal kekleri (Hava Burlar): kizler, Tart ve Kova'dr.
Su kekleri (Mai Burlar): Yenge, ayan ve Balk'tr.
Anlam: (g/k/k/g). Toplanm, ylm olan demektir. Kelime kk ymak anlam ierir. Ayrca
asl, esas gibi mnlar da ihtiv eder. Ayn zamanda kalelerdeki burlar da ifde eden bir szcktr.
Yk kelimesi ile de balantl grnmektedir.

S a y f a | 300
LGEN: yilik Tanrs. [ TKA: lgen ]

Edeer: (BAY) LKEN, LGN, ULGON
Moolca: ULGAN
Gn 16. katnda oturur. Kayra Hann oludur. Altn Dada, altn kaps olan altn bir sarayda yaar.
Altn bir taht vardr. Kayra Handan sonra ikinci derecede neme shiptir. Bay lgen Gn hkimidir
ve gkcisimlerini ynetir. Gkcisimlerinin herbiri kendisine ulamak isteyen aman iin bir engeldir.
En gl aman bile en fazla Altnkaza (Kutup Yldzna) kadar ulaabilir, daha teye gidemez.
Astronomik ve meteorolojik olaylarn ilk kaynadr. Gne, Ay ve yldzlardan (tm gkcisimlerinden)
ok uzakta yaar. yilik yapmay sever. Yal ve bilge bir grnm ile betimlenir. brk (bal)
vardr. Uzun sakall ve uzun saldr. Yannda byk bir kalkan bulunur, elinde imekler gnderen bir
yay vardr. Dall budakl topuzu, Yaam Aacnn kklerine benzer. Yldrmlar onun silahdr ve
bunlarla vurduu yer kutsallk kazanr. Kendisi iin parlak, grleyen, yakc, imeki gibi sfatlar
kullanlr. Mvi renk ile simgelenir. Dnyy tamalar vey destek olmalar iin tane balk
yaratmtr. Biri sanda ve dieri solunda iki ak Gne bulunur. Biri ak, dieri kara iki tala gelerek
(vey Korbolko Kuu ile gndererek) insanlara ate yakmay retmitir. Ezel ve ebed kabul edilir.
Evrenin balangcnda yalnzca lgen ve Erlik vardr. Kaz ve kuu klna girerek sonsuz suyun
zerinde uarlar. lgen her zaman Erlikden daha gldr ve yapt hileleri anlayarak onu
cezlandrr. Birka yerde karsnn ad Taz Hanm (Kel Hanm) olarak geer. Bindii hayvan da Kelke
adl kel bir kzdr. , alt, dokuz yada oniki ylda bir grkemli trenler yaplarak kendisine beyaz
ksrak kurban edilir. Komu kavimlerden olan Vogullarda Ulgon adyla tannr ve atein kayna
olarak grlr. Yedi kz vardr ve hibirinin adlar bilinmez. Yedi olu gn yedi katn simgeler.
lgenin Oullar:
1. Karaus Han: Kular Tanrs. 2. Bakt Han: Ltuf Tanrs. 3. Pura Han : At Tanrs.
4. Bura Han: Zenginlik Tanrs. 5. Yal Han: Doa Tanrs. 6. Kanm Han: Gven Tanrs.
7. Kart Han: Temizlik Tanrs.
Anlam: (l/Ul). Ulu, yce demektir. Baz kaynaklarda bu szcn byc anlamna geldii sylenir.
Gksellik, paylatrmak, bltrmek, yaratmak gibi anlamlar ierir. Moolcada pek ok tanrnn
adnn sonunda yer alan Ulaan/Ulagan (kzl) sfatyla da balantl grnmektedir.
LGER: Destan. [ TKA: lger ]

Moolca: LGER
Olaanst yk, iir eklindeki masal, destan demektir. Sylencelerden ve nesilden nesile
aktarlagelen yklerden oluur. Genellikle trihsel ve mitolojik kahramanlarn efsneleri anlatlr.
Moollar, Buryatlar ve dier Sibirya kablelerinin szl gelenekleri ierisinde azdan aza aktarlan
yklerin nemli bir ksmn olutururlar. Budist ykleri yaygnlatrmak iin de kullanlmtr. Bu
ykler, lgeri (vey ligerin) denilen ykcler tarafndan zellikle yayl alglar eliinde
okunur. Moolyada 1960 ylnda bu destanlar toplamak iin liger Evi ad verilen zel bir birim
oluturulmutur ve burada gnmzde 250'den fazla liger'in bulunduu bilinmektedir. Cengiz Han'a
atfedilen hikyeler olduka ilgi grr. Geser Destan gibi uzun mitler gnmzde bile Mool
anlatclar tarafndan ezbere okunur. Geser Destan, Mool folklorunun bir paras olduu kadar ayn
zamanda Tibet ve in trihinin de ortak unsurudur. Genellikle k aylarnda atein etrafnda anlatlan
bu yklerde ortak bir motif olarak ktl simgeleyen Mangus adl bir canavar bulunur. Ayrca
yeraltna yolculuk, atlar, savalar sklkla bahsi geen konulardr.
Anlam: (l). Kelime kk yaratclk, paylamak, blmek, ksmet anlamlar ierir. Eski Trkede
ln szc de destan demektir. Tatarca lger szc hzl, abuk anlamlarna gelir.

S a y f a | 301
NGR: Maara. [ TKA: gr ]

Edeer: NKR, NGR, NGR
Moolca: HONGIL
Yeryz ile balantl olan ancak gn almayacak derinlikteki yeralt boluklardr. Trklerde
maaralar Yeralt Dnysnn bir paras olarak alglanrlar. Bzen de farkl lemleri ve gizli diyarlar
birbirine balayan geitler yada yeralt diyarna alan kaplar olarak alglanrlar. amanlar yeraltna
yolculuk yaparlarken Dnynn Bacas denilen bir kapdan geerler. Daha sonra yeraltnda bulunan
usuz bucaksz maaralardan oluan karmak tnellerde yolculuk yaparlar. Hun Devletinde amanlar
ile devlet adamlarnn yln belli gnlerinde ziyret ettii kutsal saylarak sayg gsterilen bir Ata ni
(Maaras) vardr ve buras bir tr tapnaktr. Eski Trklerde tapnaklarn nemli bir ksm maaralarda
yer alr. Kurttan tremenin efsnesi genellikle bir maarada gerekleir. Trklerin Ana adl soy
analarnn bir maarada kurttan doduu anlatlr. stanbulun altnda ucu gelmez tnellerden oluan
bir yeralt a olduu inan daha Bizansllardan beri mevcuttur ve halk inanlarna son derece uygun
olan Trkler tarafndan da benimsenmitir. Hatt ahmaran Efsnesi bile stanbula uyarlanmtr ve
bu ylanlar kraliesinin ehrin altndaki dehlizlerde yaad inan yaygnlamtr. Ayrca Anadoluda
var olan yeralt kentleri, rnein Nevehir yresindeki (aslnda belki hepsi de birbirleriyle gerekten
bal olan) birka yeralt ehri bu inann somut rneidir. Bu ehirler katlar boyunca aaya inen ve
tnellerle, birbirlerine bal odalarla her yana genileyen yaplardan oluur ve tamamen oyularak in
edilmilerdir. Snrlar tespit edilememi olup, haritas karlmaya devam eden ehirler vardr.
REN: Hasat Tanrs. [ TKA: re ]

rnlerin bereketli olmasn salar. Hasat mevsiminde ekinlerin harman edilmesinde iftilere
kolaylk ve g verir. Harman letlerinin yelerini (koruyucu ruhlarn) o gnderir.
Anlam: (r). rnleri veren vey oaltan demektir. remek fiilinden tremitir. rn, retim
kelimeleriyle kktetir. Moolcada ise reng szc beyaz renk ifde eder ve aman anlamna gelir.
Tatarca r fiili ekin bimek, hasat etmek mns tar.
RGEL: Takmyldz. [ TKA: rgel ]

Gkyznde grlen ve insanlarn hayal gc ile belirli varlklara benzetilen yldz topluluklar ve
kmeleri. Dnydaki hemen hemen tm topluluklarda takmyldzlara sylencelerle ilgili isimler
verilmitir. Trklerde dikkati eken pek ok takmyldz vardr ve bunlarla ilgili ykler anlatlr.
rnein Yeteen takmyldznn yedi ylk urusu (yedi at hrsz) olduu sylenir. Yaygn bir anlatya
gre bir obadan alarak kardklar atlar ve pelerindeki kendilerini kovalayan atllar ile ge
savrulmulardr. O yzden urularn (haydutlarn) bu yldzlara bakarak yollarn bulduklar sylenir.
Baz nemli takmyldzlar unlardr:
Yeteen / Yediger: Ursa Major (Bykay)
Kmk / Kmk: Ursa Minor (Kkay)
lker / lger: Pleiades (Sreyya)
Kovan / Arkovan: Praesepe (Yemlik)
Kambar / Kempir: Leo Minor (Kkaslan)
Karakurt / Karagurd: Cassiopeia (Kralie)
Tayaktah / Tayahtah: Orion (Avc).
Anlam: (r/Yr/Yr). oalmak, toplanmak, bir araya gelmek mnlar ierir. Yrmek fiili ile
alkaldr. Ayrca Moolcada rgel szc kalclk anlam tar.

S a y f a | 302
RNG AR TOYON: Canllar Tanrs. [ TKA: r Ar Toyon ]

Yeryzndeki tm srecin ileyiinden, insanlardan ve dier canllardan sorumludur.
RNG AY TOYON: Gkyz Tanrs. [ TKA: r Ay Toyon ]

lk insan o yaratmtr. Dnyy idre eder. Yaratc ruhlarn en byklerindendir.
Aklama: Yakutadaki rng szc beyaz renk ve gm mnlarna gelir. Meczen saf ve temiz
anlamlarn da ierir. Bu kavram baz tanr ve tanralarn sfatlar olarak da kullanlr. Moolcada ise
reng kelimesi hem beyaz rengi ifde eder hem de aman, byc gibi anlamlara da gelir.
YGL: yilik Tanrs. [ TKA: ygl ]

Ycelii, stnl ve bykl sembolize eder. Yeryznde iyilik yapan insanlar korur.
ZT: Can. [ TKA: zt ]

Bir varln yaam gcn ieren soyut varl. Kimi zaman da lm kiilerin ruhlarn tanmlar.
rnein ztler Topra kavram ile ller lkesi kastedilir. ztler bzen yeryznden ayrlamazlar
ve yaayan insanlar rahatsz ederler. Bu gibi durumlarda aman onlarn yeraltna indirilmesini salar
ve yolculuklarna elik eder. En ok ku, ylan ve balk olarak simgelenirler. Halk inannda insan
ld zaman ruhunun bir ku olup utuu dnlr. zellikle gemite len kiinin ardndan yrtc
bir ku tr kastedilerek Sunkr bold (Sungur oldu) denilirdi. Masallarda baz varlklarn ruhlar
baka bir yerde bulunur. rnein; Yelbeen (dev) ruhlar genelde baln, aynn, kuun, geyiin
karnnda sakldr. Bzen de altn vey gm bir sandn iinde bulunur. Ruh ile Can sklkla ayn
kavram belirtmek zerine birbirlerinin yerine kullanlr. Can ounlukla yaama gc olarak
nitelendirildiinden, tm canllar iin kullanlan ortak bir terimdir. Ruh ise genellikle daha znel bir
varlk olarak dnlr ve kiisellik, bireysellik ierir. Kimi mutasavvflara gre, ruh mnevi bir cevher
(z) olarak tanmlanr ve balca temel ilevinin duygu, dnce ve sezgi olduu sylenir. Ruh
bedeni idre eder ama ondan ksmen de olsa etkilenir.

S a y f a | 303
-V-
VERELEN: Grnmez Ylan. [ TKA: Verielen ]

Edeer: VEREELEN, VERELEN
Ejderhaya benzeyen devasa ylanlardr. Bulgar mitolojisinde bir ehrin kurulu efsnesinde o blgeye
gelen bir yiit, Verielen ile karlar. Onu ldrmek istediinde ise bu ylan, Tanrdan kanat ister ve
bylece uarak oradan uzaklar.
Anlam: Ejder-ylan demektir. Moolcada Ever (eski Moolcada Ebher) szc boynuz mns tar
ve ejderhalarn boynuzlarnn olduu yaygn bir inantr. Tunguzcada re (Ula lehesinde ise Vere)
kelimesi ylan vey ejderha anlamna gelir. Eski Trkede Evren/Ebren szc de yine ejderha
demektir. elen kavram ise Ylan szcnn farkl bir syleyi biimidir. Clan/Jlan/lan vey
Ilan/Ilon/lan/Elan biimleriyle Trkenin deiik lehelerinde yer alr. Hatt Almancaya Schlange
(okunuu lange) biimiyle gemitir.
VOT: Ate Tanrs. [ TKA: Wot ]

Edeer: UOT
Dokuz ate rmann kavanda dokuz keli bakr bir evde yaar.
VUAH: Ocak Tanrs. [ TKA: Wuah ]

Eski Trkler evdeki yemekten bir paray vey biraz tuzu ocaa atarak ona verirler.
VUPAR: Vampir. [ TKA: Wupar ]

Edeer: UPAR, UBAR, VUBAR, VOPAR, VAPAR, VUPIR
Geceleri ortaya karak Uyuyan insanlara saldrr. Hayvanlarn ve insanlarn kann emer vey havasz
brakarak boulmalarna neden olur. uva mitolojisinde yer alan kt bir ruhtur. Ate saan bir ylan
eklinde grnr. Kadn vey erkek klna brnebilir. nana gre onu elle yakalamak imknszdr.
Hristiyan uvalar ondan korunmak iin kollarn yatarken apraz olarak koyarlar (ha andrd iin).
Ubr adl varlkla dorudan alkaldr.
VUPKAN: Vampir. [ TKA: Vupqan ]

Kan emici yaratk. Salgn hastalklarn ve birok belann nedeni olarak grlr. Vupkn szc
uvaada hasar veren vey seflet getiren mns tar. Opkan adl varlkla dorudan
alkaldr.
VURGUN: Cin arpmas. [ TKA: Vurgun ]

Bir cin vey kt ruh tarafndan insana soyut, ruhsal, fiziki vey bedensel zarar verilmesi. Szcn
Vurulmak fiilinden tredii ve bu kelimenin ayn zamanda k Olmak mnsna geldii de gz
nne alndnda Ak Perisiyle ilikilendirilmesi de ihtimal dhilindedir.

S a y f a | 304
-Y-
YABA: Bozgun Tanrs. [ TKA: Yaba ]

Edeer: CABA, JABA
Yeryznde ktlklere ve bozgunculua sebebiyet verir. Erlik Hann oludur. Kara-Kam (ktcl
aman) ile Erlik arasnda arabulucuk yapar. Aygr yeleli olarak betimlenir.
Anlam: (Yab/Yap/Cab/ap). Yapan (bozgunculuk ve ktlk eden) demektir. Yaba (atal harman
arac) szc ile ayn kkten gelir. Ayrca apmak (at srmek, yamalamak) szc ile de alkaldr.
YADA: By Ta. [ TKA: Yada ]

Edeer: 1. CADA, JADA, CATA, SATA, CAYA 2. YAT, CAT 3. CAY, CEY, YAY, YEY
Trk mitolojisinde yamur yadrabilen by tadr. Tanr, byk kamlara bu ta armaan etmitir.
Bylece onlar istedikleri gibi yamur ve kar yadrlabilir, dona neden olabilir, hava olaylarn
etkileyebilirler. Koruyucu gleri olduu da sylenir. Anlatldna gre souk olan bu talar yumruk
byklnde ve trl koyu renklidirler. zerleri damar damar izgilidir. inden sesler gelmesine
karn bo deildirler. Yada Ta Kullanldka zayflar ve gleri der hatt tamamen yiter. En iyileri
kendiliinden kutlu hayvanlarn eklini almtr. zel bir yerde muhafaza edilir ve sk sk ele alnmaz,
sdece gerektiinde kullanlr. Kurdun karnndan kt sylenir. in kaynaklarna gre Trk amanlar
savalarda kar ve yamur yadrarak zaferler kazanmlardr. Bu ta ile by yapan kiilere
Zada/Cadac/Yada/Yat/Yay ad verlir. slm kaynaklarna gre Trklerin atasna babas
tarafndan Trkistan topraklar verilir. Gittiinde burasnn kurak bir lke olduunu grerek durumu
sylediinde babas ona zerinde du yazl olan bu tlsml yamur tan hediye eder. Gerek
duyduunda bu ta kullanrken mutlaka Allah'a (c.c.) yamur yadrmas iin du etmesini tembihler.
Bir efsnede anlatldna gre bu Yada Tan daha sonra Ouz Han almtr. Baz sylencelere gre
bu tan koruyucusunun Zada Handr. Evenklerde Dyada adyla bilinir.
Anlam: (Cay/Yay/Yad/Yat/Zat/Zay). Yayan (g, enerji datan) demektir. Kelime kknde dsallk
anlam vardr ve insann gcnn dndaki olaylar ifde eder. Uzaklk, eriilmezlik, gizem, yaratmak
anlamlar ierir. Moolca ve Manuca Yadah ve Tuvaca Yad szckleri ihtiya hlinde olmay ve gerek
duymay ifde eder. Yadgan szc Moolcada aman mnsna gelir. Farsaya geen
Yadam/Cadam szckleri by ile yamur yadrmak mns tar.
YADAI: Yamur Bycs. [ TKA: Yada ]

Edeer: 1. ZADAI, JADAI, CADACI 2. ZUDAI 3. YAYI, YATI
Yada Ta ile by yapan aman. Bu kiilerin yamur yadrma ve doa olaylarn kontrol etme gc
olduuna inanlr. Zduha biimiyle Slav dillerine de gemitir ve kyn koruyucu kiisini ifde eder.
Anlatlanlara gre gl bir Yada, kyn bir yanna yamur ve kar yadrabilirken, br yannda
gne atrr. Trklerin bu ta syesinde savalarda dmanlarna stnlk salad da eski
kaynaklarda yer alr.

S a y f a | 305
YADLAMAK: Byclk Yapmak. [ TKA: Yadlamak ]

Edeer: YATLAMAK, YADALAMAK
Yada Ta ile sihir yapmak, yamur vey kar yadrmak. Maddenin niteliklerine hkmetmek, hava
olaylarn ynetmek. Trkler ile komu olan hatt birlikte yaayan Kemir kavimlerinde Yada Ta
kullanarak yamur yadrma inanc ve buna ynelik uygulamalar bulunur. Bu ta ile yamur, kar, dolu
yadrlabilir vey bulutlar istenen yere ekilebilir. Bu glere ship olan kiilere Yat ad verilirdi.
Aklama-1: Avrupa kltrnde simyagerler Felsefe Ta ile basit metalleri altna dntrme (vey
daha genel bir tbirle maddeyi baka bir maddeye dntrme) amac gderler. Yada Ta ise doal
olaylara mdhale etmek amacyla kullanlr.
Aklama-2: Yat/Yad/Zad kelime kk pek ok kltr etkileyen hatta ortak kesiim alanlarnda
bulunan kelimeler tretmitir. rnein; bu kkle ilikili grnen Cad (Farsa Cadu) szc
byclk yapan kt kadnlar tanmlamak iin kullanlr. zellikle Avrupa medeniyetlerinin etkisiyle
cadlarn simgesi bir sprge hline gelmitir. Bu sprgeye binerek uabilirler ve geceleri
gkyznde gezerler. Genelde irkin ve yal bir grnm olmasna karn; ok gzel, ekici ve
erkekleri batan kartan, ayartc, gen bir kz klna girebilir. Zor bulunan otlardan ve baz
hayvanlarn organlarndan (en mehur olan Kurbaa Baca) byl meyveler, tozlar ve iksirler
yaparlar. Bunlar ile ekil deitirebilir vey insanlar belirli bir ynde davranmaya zorlayabilirler.
Mesel kendilerine vey bir bakasna k edebilirler. Her byc (by yapan) kadn, bir cad
deildir. Fakat bunun tam tersi dorudur, yni cad ayn zamanda ok iyi bir bycdr. nk
cadnn belirleyici baka zellikleri de vardr. Cad olmak bir ura vey meslek deil btnsel bir
yaam biimidir. rnein uma vey ekil deitirme yetenekleri olduuna inanlr. Hatt cadlk
doutan gelen bir zellik olarak grlr. Cadlar gnmzde bir masal motifi hline gelmilerdir.
Onlar kt, acmasz ve ykcdrlar. Olaylarn doal akna ve insanlarn hayatna, zarar verebilirler.
Ac ektirebilir, hastalk verebilir ve hatt ldrebilirler. Bzen topluluk hlinde yaarlar. Gl
yetenekleri olan liderleri vardr. Dny zerinde deiik kltrlerde farkl isimlerle anlan cadlk ok
yaygn bir kavramdr ve Cadlar Bayram gibi deiik halk enliklerine bile konu olmaktadr. Szck
farkl bir syleyile Anadoluda Caz tbiri huysuz, yaramaz kz ocuklar iin kullanlr. Szck Eski
Farsa byc, Eski Hinte (Sanskrite) kt ruh, cin, yolcu anlamna gelen Yatu kelimesinden
tremitir. Bu balamda byclk bildiren Yat/Yad/Zad kk ile alakal grnr.
YAAGA: Kurban. [ TKA: Yaaga ]

Edeer: 1. YAI, YAGI, YAA 2. YAGI, YAKI 3. YAIKA, YAGIGA, YAIGA
Tanrsal vey dini bir amala kesilen hayvan. Eski devirlerde kurbanlk hayvanlar vey etlerini tanrsal
bir alevin yakt dnlrd. Bu kurbann kabul edildii anlamna gelirdi. Bzen de kokusunun
tanrlarn houna gittiine inanld iin etin bir paras, bir ksm hatt tamam yaklrd.
Anlam: (Ya/Yak). Yaklan ey vey yakma ii demektir. Yakmak fiili ile ayn kkten tremitir.
Moolca Yag szc tam ve eksiksiz anlamlarna gelir. Yagamak fiili bir eyi atete yakmak mns
tar. Yakarmak (du etmek) fiilinin kkeni de bu anlaya dayanr.
YAMA: Potla. [ TKA: Yama ]

Beyin vey hkann mallarn kendi isteiyle talan ettirmesi. Bu onun ann ve erefini yceltir. Hn-
Yama olarak da bilinir ve bu biimiyle Farsa talan sofras demektir.
Anlam: (Y/Ya/Yag/Yak). Birlikte saldrp kapmak demektir. Ymak, Ymak, Yamak anlamlarn
ierir. Mecazen yamur gibi boalmay ifade eder. Trkeden Farsaya gemitir.

S a y f a | 306
YAMUR YES: Yamurun Koruyucu Ruhu. [ TKA: Yamur ysi ]

Yamur damlas yere dene kadar dier damlalar ile arpmasn engeller. Ksr kadnlar bahar
yamurlarn bir kapta biriktirip itiklerinde gebe kalacaklarna inanrlar nk yamur bir tr ilhi
tohum olarak alglanr ve bu anlay da dolayl olarak Yamur yesi ile alkal grnmektedir.
YAKARMAK: Du Etmek. [ TKA: Yakarmak ]

Tanrya yalvarmak ve istekte bulunmak. rnein; Yamur Dus zellikle kurak dnemlerde yamur
yamas iin yaplan yakar ve Tanrya bu amala yneltilen istektir. slam ncesi eski Trk halk
inanc ierisinde de bulunan ve slmiyetin kablnden sonra da sklkla rastlanan bir uygulamadr.
ounlukla geni ve ak bir alanda yaplr. Allaha hamd ve du edilir. Bzen iki rekat namaz klnr.
Yamur duasnda eller omuzdan yukar kaldrlr. Yamur dusn ara vermeden gn st ste
tekrarlamak, yamal eski elbiseler giymek, duaya giderken yoksulara sadaka vermek, gn oru
tutmak, tvbe etmek, hayvanlar yemlemek ve otlanmaya salmak balantl gelenekler arasndadr.
YALANA: Rzgar Tanrs. [ TKA: Yalana ]

Harman savuranlar ona du ederler ve ark ile arrlar.
YALAP: Nur. [ TKA: Yalap ]

Edeer: YALAB, YALABUK
Kutsal Ik. Yalap eski kaynaklarda Tanrnn bir sfat olarak da yer alr.
Anlam: (Yal). Ik, aydnlk demektir. Yalabmak fiili, parldamak, aydnlanmak anlamlarna gelir.
YALBUZ: Sylencesel Da. [ TKA: Yalbuz ]

Edeer: YALVUZ, ALVUZ
Almaz ykseklie ship, etraf sularla evrili efsnev da. Dsel canllarn yaad yerdir. Torul ve
Kongrul kularnn yuvas buradadr. Peri kzlarnn da burada yaad sylenir. Fars kltrnde
Elbrz olarak bilinir. Grc kaynaklarnda Kafkas dalarnn ad Yalbuz-Albuz olarak geer.
Anlam: (Yal/Al). Kelime kk ate anlam ierir. Yalazlanmak szc ile ayn kkten gelir. Yelbis,
Yelvi gibi sihir mns ieren kavramlarla da yakndan alkaldr.
YALUK: Ay Tanra. [ TKA: Yaluk ]

Parlakl, ve gzellii simgeler. Gn altnc katnda oturur. Baz Trk boylar aydan
trediklerine inanrlar. Pek ok medeniyette ay diil olarak tasavvur edilir.
Anlam: (Yal/Cal). Ik saan demektir. Trkedeki bu kke denk den Moolcadaki Zal kk de
benzer biimde ldamak, parldamak mnlarn ierir.
YALGIZGZ: Tekgzl Dev. [ TKA: Yalgzgz ]

Edeer: CALGIZGZ, JALGISKS
Bann ortasnda tek bir gz vardr. Tepegzn bir tr olarak grlr.
Anlam: Yalgz (tek vey ate saan) ve Gz szcklerinin bileik hlidir. Yaln (tek) ve Yalm (ate)
mnlar ile alkaldr. Moolcada Yalgah szc fark etmek anlamna gelir.
YALLI: Tren Dans. [ TKA: Yall ]

Azeri kltrndeki bir tr Halay dansdr. Yaam dngsn, dayanmay, enerjiyi, devinimi, durup
devam etmeyi ve uyumu ierir. Al (kzl renk) ve Yal (ate) mnlar ile balantldr.

S a y f a | 307
YALMAVUZ: Dev. [ TKA: Yalmawuz ]

Edeer: YALMAUZ, YALMOUS, YALMOGZ, YELMOGUS, CALMAUS, JALMAVUS, YELMEVES, YALMUZ, JALMUS
ok byk bir masal yaratdr. Genellikle insan biimli olarak betimlenir. Karaam gibi uzun olan
Demir Yalmavuzun kara at ve kara okmar (grz) vardr. Atlara dman olduklar ve insanlar
yediklerinden bahsedilir.
Anlam: Yel/Yal/Cal (ruh, canl) ve Mous/Moos (canavar) szcklerinin bileik hlidir. Szcn ilk
ksm Yel/Cel/el (rzgar) ve al/Cal/Yal (ate) mnlar ile de alkaldr. kinci ksm olan
Mouz/Mogus kavram ise Boaz ve Bomak fiilleri ile ayn kkten tremitir. Bu balamda
Mogus szc boucu canavar vey yutucu yaratk anlamna da gelir. Magus/Maus biimi
ise kimi zaman byc mns ile ilikilendirilir.
YALPAAN HAN: Ejder Tanrs. [ TKA: Yalpaan Xan ]

Edeer: YALBAAN HAN
Ejderhalarn tanrs olarak grlr. Btn ejderhalar (yelbeenler) onun emrindedir. Kendisi de
istedii zaman yedi bal bir ejder klna brnr.
Anlam: Yal/Yel (ruh, ate) ve Bagan/Baan (byc) szcklerinin bileik biimidir. Yal/Cal szc
alev mns tar ve ejderhalarn ate saan varlklar olarak grlmeleriyle ilikilidir.
Yelbeen/Celbeen szc Trk dillerinde ejderha mns tar. Yal szc Moolcada
cezlandrmak anlam ierir. Baa/Baga szc ise kaplumbaa vey tosbaa gibi hayvanlarn sert
kabuklarn ifde eder ve ejderhalarn kaln derileri ve sert pullar ile de alkaldr.
YALTA: Yeralt Kaps. [ TKA: Yalta ]

te lemlere alan bir kapdr. Zor ulalan bir maarann en derin ve en karanlk yerinde bulunur. Bu
kapnn ardnda bzen gnlerce, aylarca hatta yllarca yol alnabilecek kadar uzun bir tnel bulunur.
YALUN: Ate Tanras. [ TKA: Yalun ]

Edeer: YALIN, CALUN, CALIN, JALIN
Atein koruyucu ruhudur. Banda kzl bir rt bulunur. Vey srtnda al bir atks olduu sylenir.
Anlam: (Yal/Al). Alev, ate demektir. Yaln/Caln/aln kelimeleri alev anlamna gelir. Benzer mnlar
tayan Yalaz, Yalm szckleri ile de alkaldr. Caln adl bereket treni ile de alkaldr.
YALVA: Resul. [ TKA: Yalwa ]

Peygamber. Tanrnn habercisi. Kitap getirmi olan eli. Trkler trih boyunca deiik dinlere ve
bunlarn farkl mezheplerine tabi olmulardr. Ancak balca en fazla rabet grm dinler u ekilde
saylabilir: Budizm (ve Lamaizm mezhebi), Maniheizm, Hristiyanlk, Msevilik ve en son olarak
slmiyet (Snn ve Alev mezhepleri dhil). Her dinin kurucusu hakknda anlatlanlar arasnda halk
kltrnde ilgi gren konular daha youn olarak ilenmitir. Trkler en son olarak slam Dinini kabul
etmiler ve bu din tm Trk dnysnn ortak deerlerinden birisi hline gelmitir. slama gre
Allahn (c.c.) varlna ve birliine inanmak birincil ve en nemli kouldur. Bundan sonra da Hz.
Muhammedin onun elisi olduuna, ardndan da Tanrnn gnderdii (Kuran- Kerimde ad ister
saylm olsun isterse olmasn) dier tm elilere inanmak ve sayg gstermek gerekir. Kelime-i
ehdet (Tanklk Sz) Trke evirisi ile u ekildedir:
Tanklk ederim ki Allahtan baka tanr yoktur.

Ve yine tanklk ederim ki Muhammed onun kulu ve yalvacdr.

S a y f a | 308
slmiyetin kablyle birlikte temel kavramlar yerlemeye balam ve dnce dnys ile halk
inanlarn da dorudan etkilemitir. Fakat gemiteki anlaylarla uyumlu olarak ilgi eken her konu
daha hzl yaylmtr. Bu balamda slam Dinindeki baz peygamber kssalar dierlerine nazaran daha
abuk yaylm ve halk anlaynda daha fazla yer edinmitir. nk bu anlatlardaki baz unsurlar
zaten gemiten beri var olan halk inanlarn artrmaktadr. Ksaca deinilecek olursa, baz
peygamberlerin adlar ve onlarla ilgili olarak halk kltr ierisinde ska anlatlan olaylar unlardr:
Hz. Muhammed: (Arapa Muhammad. Bat dillerine de ayn okunu ile gemitir. Ayrca
Mahmud ismiyle de balantldr. Azerice Mehemmed, Trke Mehmed isimleri de dier
sylenileridir.) zellikle Mira kavram halk ve tasavvuf edebiyatnda geni yer tutar. Mira,
bzen yanl vey eksik olarak salt ge ykselme olarak ele alnmtr. Ykselirken kulland
Burak adl binek Trk halk edebiyatnda nemli bir yer tutar.
Hz. Msa: (brnice Mose.) Asas ile yere vurarak denizi ikiye yarmas kendisine verilen bir
mcize olarak kabul edilir. Ayrca asasnn bir ejderhaya dnmesi ilgi ekicidir.
Hz. sa: (brnice Yeu, Arapa doru okunuu ile Isa. Bat dillerine Jesus olarak gemitir.
Anadoluda Ese olarak da sylenir.) Krlerin gzlerini amas, daha beikteyken konumas,
ayrca annesinin kendisine babasz hmile kalmas halk edebiyatnda ilgi eken konulardr.
Hz. Nuh: (brnice Noah.) nsanln ikinci atas olarak kabul edilir. Byk bir gemi in ederek
insanlar ve hayvanlar kurtard Byk Tfan ise Anadolu, Mezopotamya ve Ortadouda
Smerlerden beri yaygn ve ortak bir anlatdr. 950 yl yaad sylenir.
Hz. brahim: (Asurca ve Akkada Abraham, brnice Avraham. Peygamber olmadan nceki
ad ise Avram/Abramdr.) Atld atein onu yakmamas anlatlan hakknda anlatlan en ilgi
ekici olaydr. brahim Peygamber Smer kkenli olarak kabul edilir ve Trklerin atalar
arasnda saylr. Kbeyi in ettii sylenir. Ayrca einin ayan yere vurarak kutsal suyu
(Zemzem) kartmas da yine Trk kltr asndan ok ilgi ekici bir konu olmutur.
Hz. Sleyman: (brnice alomo. Bat dillerine ise Salomon olarak gemitir. Kazakada
Sleymen olarak sylenir.) Kulara ve rzgarlara hkmettii anlatlr. Hayvanlardan oluan
ordular vardr. Hayvanlarla konumas da yine dier ilgi ekici bir kavram olarak yer alr.
Hz. Yusuf: (brnice Yosef.) Kuyuya atlmas ve rylar yorumlamas olduka nemli
grlmtr nk kuyular Trk kltrnde nemli bir yere shiptir. Ayrca rysnda grd
gk cisimleri de dikkat eker.
Hz. Yunus: (brnice Yonas.) Dev bir balk tarafndan yutulduu anlatlr. Kavmini terkederek
bir gemiye binip lkesinden ayrlmtr. Yolculuu esnasnda dev bir balk kendisini yutmu
fakat sonra kurtulmutur.
Hz. Davud: (brnice David.) Demircilii en yetkin biimiyle yapabildiine inanlr. Demiri
eliyle ekillendirebildii sylenir.
Hz. Lokman: (Arapa Lukman.) slam inancnda bilge ve hikmet shibi birisidir. lmszl
arad sylenir. Hekimlerin piridir. Bilinmedik diyarlardaki otlardan ilalar yapar.
Hz. Eyb: (brnice Iyyob.) Bir maarada, dermansz bir hastalk nedeniyle ile ekmi, daha
sonra Tanr tarafndan bahedilen kutsal bir suyun syesinde iyilemitir.
Hz. lyas: (brnice Eliyah. Anadoluda Ellez olarak sylenir.) Ktlk zamannda iyi insanlarn
evlerine bir mcize olarak, bolluk ve bereket getirdii sylenir.
Ayrca Ashab-Kehf kssas maaralarla ilgili olarak nemli bir yere shiptir. Bir maarada ok uzun
yllar uyuyarak daha sonra uyanan genler ve yanlarndaki kpekleri anlatlr.

S a y f a | 309
Anlam: (Yal). Eli, haberci demektir. Haber vermek anlamn tayan Yalvamak/Yalbamak fiilinden
gelir. Yal szc Moolcada cezlandrmak demektir. Yalvarmak fiili ile ayn kkten tremitir ve
Tanrya yakarmak anlamn artrr. Orhun Yaztlarnda Yalaba szc eli anlamnda geer.
Eski Uygurcada Yalavar kelimesi de haberci demektir.
YALVAMAK: Rislet Etmek. [ TKA: Yalwamak ]

Peygamberlik Etmek. Tanrdan haber getirmek.
Anlam: (Yal). Kelime kk yakarmak, haber vermek anlamlarn tar. Yalbamak/Yalabamak fiili haber
vermek mns tar. Yalvarmak/Yalbarmak ise eski Trkede ikna etmeye almak anlamna gelir.
YAPANAY: Kr Tanrs. [ TKA: Yapanay ]

Krsal blgeleri korur. Yabni evrenin ve yaban hayvanlarnn gzeticisidir.
Anlam: (Yap/Yab). Yapan/Yaban szc krsal alan demektir. Yapmak fiili ile ayn kkten
tremitir. Yabu szc yabni at mnsna gelir.
YARAN: Su Cini. [ TKA: Yara ]

Edeer: 1. YEREN 2. ARAN, ARANG
Sularda yaarlar. Genelde insanlara zararlar dokunmaz. Saylar ok fazladr. yicil varlklardr, ndiren
kt davranrlar. nsanlar korurlar. Baz kutlu kiiler onlar egemenlikleri altna alabilirler. lde susuz
kalp lme noktasna gelen kiilere yardm ederler. Sularn akna hkmettiklerine inanlr. Macar
mitolojisindeki Arany Atya (Aran Ata) ile de alkal grnmektedir. Efsneye gre Aran Ata sularn
dibinden karlan amurla kendi lkesini yaratmtr. Ayrca yeryzn sularn kaplad Byk
Tfanda byk bir sal yaparak insanlar kurtarmtr.
Anlam: (Er/Ar/Yar). Yardm eden vey yaratan demektir. Aramak ve Ermek fiilleriyle alkal
grnmektedir. Tunguz-Manu, Mool-Buryat ve Trk-Altay dillerinde Ar kk teki lemle iletiime
gemeyi ifde eder. Eren (ren/Yiren) kelimeleri ile de balantldr. Yarar, Yardm szckleriyle ayn
kkten gelir. Yaranmak fiili memnun etmek anlam tar. Macarca Arany szc altn demektir.
YARBOA: Yar Boa. [ TKA: Yarboa ]

Edeer: 1. YARBUA 2. ARBUA, ERBOA
Yar insan yar boa olan yaratk. Bzen yar insan yar geyik olarak grlebilir.
Anlam: Yar (yarm) ve Boa szcklerinin bileik biimidir. Yar-Boa demektir. Yar/Zar szc
Moolcada yarm anlamna gelir. Boa/Bua/Buu szc pek ok Trk lehesinde geyik demektir.
Aklama: Yar insan ve yar hayvan olan varlklara Dnyda pek ok kltrde rastlanr. Kimilerinde
alt ksm hayvan, belden yukars insandr, bazlarnda ise kafa hayvan ba alt taraf insan eklindedir.
YARIMTIK: Yarm nsan. [ TKA: Yarmtq ]

Yarm vcutlu, tek bacakl, tek ayakl, tek kollu, tek gzl, tek dili, tek boynuzlu canavardr. Tek dii
kalm canavar tbirini artrmaktadr. eytn bir karakterdir. Baz Ural kavimleri ve Sibirya
Tatarlar bu yaratn ormanda yaadna inanrlar ve ondan ok korkarlar. Onun gnln ho etmek
iin beyaz horoz kurban ederler. ok merakl olduu sylenir; kylere kadar gelip dolar, insanlar
izler. Ondan kurtulmak iin de ayakkablar ve giysileri ters giymek gerekir. Akl da yarm olduu iin
ayakkablarn ters yne giden izlerinin ardna der.
Anlam: (Yar). Yarm olan demektir. Eksiklik mns ierir. Sakat vey felli kiilere de Yarm denir.

S a y f a | 310
YAR YES: Uurumun Koruyucu Ruhu. [ TKA: Yar ysi ]

Tehlikeli bir varlktr. nsanlar uuruma itebilir.
Anlam: Baz Trk lehelerinde Yar/Yara/Yere/Yarah/Carah szckleri uurum vey da mns tar.
YARUK: Nur. [ TKA: Yaruk ]

Edeer: 1. YARU, CARIK, CARUK, ZARIK 2. CORUK, CORU
Kutsal Ik. Yaam simgeler. Yaam yaratan Tanrnn kutlu dr. Aslnda slam inancndaki Nur ve
Trklerdeki Kut kavramlar ile de ksmen benzerlik gsterir.
Anlam: (Yar/Car). Kelime kk k sama anlam tar. Modern fizikteki k demeti elde etmeye
yarayan Yark kavram ile balants ise ilgi ekicidir. Yaratmak szc ile de ilgisi bulunmaktadr.
Moolcada Yaru szc aslet anlamna gelir, ayn zamanda ezgi mns da tar. Moolca Yragu
(Eski Moolca Yara) ve eski Trke Yar kelimeleri parlamak demektir.
YARYUNT: Yar At. [ TKA: Yaryunt ]

Edeer: 1. YARYOND 2. ARYUNT, ARYOND, ERYUNT
Yar insan yar at olan yaratk. Genellikle st ksm insan eklinde dnlr.
Anlam: Yar (yarm) ve Yunt/Yond (at) szcklerinin bileimidir. Yar-At demektir.
YAAM AACI: Efsne Aac. [ TKA: Yaam Aac ]

Yeri ve g birletiren sylencesel aa. Eski Trk inanlarnda, Dnyy tam ortasndan
(gbeinden) Demirkazka (Kutup Yldzna) balad dnlr. Bu nedenle Demir Aa da denir.
Sekiz glgeli, dokuz kkl olarak anlr. Trk halk inancanda dokuz dall olduu sylenir. Sekiz dall
olarak dnlmesine ise daha ok Mool ve Yakut geleneklerinde rastlanr. amanlar te lemlere
yolculuk yaparken dallarna tutunarak ge karlar. Gk katlar Ural-Altay kltrlerinde kayn
aacndan yaplan bir direk zerine kertikler alarak simgelenir. Bu kertiklerin says yedi, sekiz, dokuz
vey oniki olarak grlr. Srekli iek aan bu aacn tepesinde kpkl ve if verici bir sv bulunur.
Bzen de St-Akgl ad verilen ve ierisinde doacak insan ruhlarnn bulunduu bir gln bu aacn
zerinde yer ald anlatlr. Trk kltrnde Ulukayn olarak da bilinen bu aatan insan rklarnn
tredii de farkl sylencelerde geer. Kklerinden Bengsu (lmszlk Suyu) kaynaklanr. Macar
mitolojisinde de benzer bir Yaam Aac anlayna rastlanr.
YAIL: Doa Tanrs. [ TKA: Yal ]

Edeer: CECL, ECL
Doay korur, bitkilere can verir. Yedi Altay boyundan birisinin koruyucusudur. Doann yeillenmesini
ve doumunu (bahar) ynetir. Tanr lgenin oludur. Eski Trk kltr doayla btnleik ve onu
kendi paras gibi gren bir anlaya shiptir ve doay cansz bir nesne olarak grp snrszca
tketmeyi hibir zaman kabul etmemitir. Bunun en somut rnei Yal Handr.
Anlam: (Ya/Ye). Yeil renk mns ierir. Canllk bildiren Ya, Yaam, Yaamak szckleri ile ayn
kkten gelir. Ik anlamna gelen Yauk/Yak/Ya/Yau szckleriyle de balantldr.
YAIK: Nur. [ TKA: Yaq ]

Eanlam: YAUK
Kutsal k. lhi vey ruhsal varlklar ile ilikili grlr.
Anlam: (I/Y/Ya). Aydnlk demektir. Ik szc ile ayn kkten gelir, hatt farkl bir syleyi
biimidir. Yaam ve Yaamak szckleri ile ayn kkten gelir. Navruz Gnne ise Yak denir.

S a y f a | 311
Aklama: Smer aydnlk tanrasnn ad olan tar (Itar/Atar) szc de Trke I/Y/Ya
kkyle balantldr. Kelimenin ilk ksmndaki I//E/A ise Moolca ve eski Trkede diilik bildirir.
YATIR: Evliy Mezar. [ TKA: Yatr ]

Trk kltrnde ve halk inancnda evliylarn vey kutlu kiilerin, din limlerinin hatta devlet
adamlarnn mezarlarna verilen addr. Hem trbe hem de orada yatan evliy iin kullanlan bir
kavramdr. Trk kltrnde amanist geleneklerin bir devam olarak orada yatan kiiden dorudan
yardm istemek, Tanrya arac klmak, hrmetini vesle klmak vey o kiinin ruhuna du okumak gibi
pek ok uygulamann znesi konumundadr. slam Dini asndan tartmal olan, hatt ar ve yanl
uygulamalar nedeniyle pek ok adan doru bulunmayan Trbe ziyretleri halk arasnda sk sk
yaplmakta ve buralarda dualar edilerek, bzen de dileklerde bulunulmaktadr. zellikle slmiyet
asndan sakncal ve hatt tehlikeli bulunan nokta orada gml bulunan kiiden medet umulmas
ve ondan baz eyler dilenmesidir, nk llerden daha dorusu Allahtan baka bir varlktan medet
ummak, bir ey istemek ve beklemek kesin olarak yasaklanmtr. Bu gibi yerlerde dileklerde bulunan
kiiler ounlukla dorudan orada yatan kiiye seslenmeseler bile onun mnev varlnn kendilerine
bu konuda araclk ettiini dnmektedirler. Dileklerin bu kutlu kiilerin Yz suyu hrmetine Allah
tarafndan kabul edildiine inanlmaktadr. slam inanc ise son derece kstl olarak, ok dikkatli bir
biimde yaplmak kaydyla (ve lm anmsamak amacyla) yalnzca ruhuna du balanmasna izin
vermektedir. Buna karn halk inancndaki yaygn bir kanya gre yatrlar hastalar iyiletirebilir,
belalar uzaklatrabilir hatt evde kalan kzlarn bahtlarn aabilir. Bu nedenle onlar iin adakta
bulunulmasna ve kurban kesildiine bile rastlanr. Baz yatrlarn yardmn salamak iin trbelere
mum dikilir, kimilerinin adna da helva vey eker datlr. Sivasta Devlet Hastanesi bahesinde
bulunan Bun Baba (Bunalmlarn Babas) adl trbe yrede Mum Baba adyla da tannd iin
uzun yllar buraya mum dikme gelenei srmtr. Hatt hastane ynetiminin uyarlar bile engel
olamamtr. En ilgin rneklerden biri ise stanbulun igal edildii yllarda bir yatra giderek
bastonuyla mezara vurup yardm isteyen yal bir adamn yksdr. O gece rysna giren kutlu kii
kendisine bir tokat vurur ve lden medet ummak yerine kalkp mcdele etmesini syler. Tokat yle
iddetlidir ki uyanan yal adamn aznn geici bir sre eildii rivyet edilir. Yataktan kalkar kalkmaz
da tfeini alarak Milli Mcdeleye katlr. Trbeler genel olarak dinsel baz niteliklere ship olduu
dnlen insanlara zg olarak alglanmasna karn, aslnda yalnzca dnyevi ynleriyle n plana
km nl devlet adamlarna it olduu rnekler de olduka fazladr. Hatt daha u rneklerde
rvetilii ile tannan vezirlerin bile trbelerinin olduuna rastlanmaktadr. Eski Trk halk inancyla
da rten bir anlayla Trbeler kutsal saylan yerler olarak grlmektedir ve bu uygulama gemi
dnemlerdeki Ata Ruhlarndan yardm isteme inancnn bir uzantsdr. Halk arasnda anlatlagelen
inanlara gre trbede yatan kiilerden kaynaklanan baz doast olaylar vardr. Bunlarn en sk
bilineni bu erenlerin baz kiilerin rylarna girmesidir. Baz yrelerde evliy mezarlarnn belediyeler
tarafndan yklmak istendiinde kepe ve dozerlerin azlarnn krld, eildii anlatlr. Ykm
kararn alan Belediye Bakanlarnn rylarna girerek bu karardan caymasn aksi takdirde ehri
dmdz edeceini syleyen evliylar nedeniyle ykmndan vazgeilen Trbeler ile ilgili sylentiler pek
ok ehirde benzer biimlerde anlatlmaktadr.
Anlam: (Yat/Yad). Mezarda yatan kii vey lnn yatt yer demektir. Yunanca atros (hekim)
kelimesinden geldii sylense de btnyle doru deildir. Gerekte Trke Yatmak fiilinden
tremitir. Daha mkul bir aklama ise farkl dillerdeki bu iki szcn benzeim yoluyla
uyarlanddr. Fakat Yunanca hekim mnsnn uzakl bu olasl bile zayflatmaktadr. Ayrca
Yatlamak (doa olaylarn etkilemek) kelimesi ile ayn kkten tredii dikkate alnmaldr.

S a y f a | 312
YAY: Kutlu Silah. [ TKA: Yay ]

Edeer: 1. JAY, CAY, YEY 2. YEYE, CEYE 3. CA, SA, SE
Ok atmaya yarayan, iki ucu arasna kiri gerilmi, genellikle ahaptan yaplan eri bir sava aracdr.
Trklerde byk nemi olan bir silahtr. Gkyzn simgeler. Yayn kvrk iki ucu tpk hilal gibi
boann boynuzlarn simgeler. Bunlar da g demektir. Ouz Kaan Bozoklar denen oullarna Altn
Yay e blerek vermitir. (oklar ad verilen dier oullarna da gm ok paylatrmtr.)
Gkkua, eski kltrnde Alt Yay vey Alt pli Yay olarak dnlr.
Anlam: (Yay/Yaz). Kelime kknde genilik, esneklik, yaratmak anlam vardr. Yaylanmak fiili
sallanmak, esnemek mns ierir. Yaz szc ile ayn kkten gelir. Yay/Cay kelimesi pek ok lehede
ayn zamanda ilkbahar demektir. Gkkuana ise Yeygr ad verilir.
YAYAANLAR: Yaratc Ruhlar. [ TKA: Yayaanlar ]

Edeer: YAYANLAR
Yaratc ilham verirler. Zayagan adl tanr ile dorudan balantldrlar. Sibirya inanlarndaki Yayay
adl varlklar evin koruyucu ruhu olarak grlrler ve bzen davulun iinde yaadklarna inanlr.
YAYAK: Yaratc Ruh. [ TKA: Yayak ]

Yayaklar eklinde oul olarak da kullanlr. Yayu adl yaratc tanrann emrinde bulunurlar.
Yanlarnda tadklar yaylar bulunur. Yayn kutlu kabul edilmesi bu yaratc ruhlarla da alkaldr.
Anlam: (Yay/Cay/Zay). Yaratp datan demektir. Eski Trkede Yaymak fiilinin yaratmak mns da
bulunur. Yayk/Cayk/Jayk adl tanr ile de balantl grnmektedir.
YAYGUI: Yaratl. [ TKA: Yaygu ]

Edeer: YAYGUNI, YAYGANI
Evrenin ve canllarn yaratlp yeryzne yayld gndr. Yaygu a (Yaratl Gn) olarak da
bahsedilir. Henz baka hibir ey yokken, her yerde yalnzca usuz bucaksz bir su vardr. Buradaki
denizin gerekten bir su kitlesi olarak m dnl yoksa meczen uzay vey hilii mi ifde ettii
akla gelebilecek bir sorudur. Gemi alardaki sylencelerde soyut kavramlarn kiiletirilmesi ve
doallatrlmas yaygn olsa da bunun bilinli bir biimde vey en azndan sanatsal amalarla
yaplmad kesindir. Dolaysyla bu sonsuz su anlay kaosu (karmaay) ve tekdzelii simgeler, fakat
bu gemie doru gnmzden baklarak yaplan bir yorumdur. Sonsuz sularn iinde henz Gk bile
yaratlmamken herey sar ve dilsizdir. Sonra suyun iinden toprak karlr. Bu grev Erlike verilir,
ancak o kendisi iin amur saklar. Bunu anlayan lgen onu cezlandrr. Baz efsnelerde ise Ak Ana
amur getirmeleri iin Kutan/Koton (balkl kuu) ve Kgn/Kogon (yaban rdei) gnderir. Kutan
topra kendisi iin saklar ve bunu anlayan Ak Ana onu cezlandrr. karlan balktan Dny
yaratlr, ikinci olarak dalan Kgn ise kk akl talar karr, bunlarla da kylardaki dalar oluur.
Altay Yaradl Destannn Verbitskynin derledii varyantnda alt gnde yaratma inancna da
rastlanr, ancak d etmenlerin (zellikle Hristiyanln) etkisiyle girmi olma ihtimali yksektir.
Yaradl balamadan nce hibir eyin anlam ve ad yoktur. Sayan sylencelerine gre bu
sonsuzlukta nce varlklara ad verilmitir ve bylece evren olumaya balamtr. Smer mitolojisinde
de benzer bir biimde su tanrs Enki hereye bir ad vermi ve bylece yaratl balamtr. Ad ise
anlam demektir. Yni nce maddenin deil ideann (dncenin) var olduu anlay belirir. (Fakat
sonsuz su anlay ise yine de madd bir varl temsil ettiinden dolay aksi yndeki bir ngrye de
aktr.) Trklerdeki yaradl inancnn felsef yn daha dikkatli incelendiinde grlr ki; evren bir
yrek gibi arpan, bir alp bir kapanan, genileyip daralan bir yapya ship olarak alglanmaktadr.

S a y f a | 313
Eski Trk inanlarndan karlabilecek sonu; evrenin, btn ve paralarn birbirleriyle bal olduu
canl bir varlk olarak alglanddr. Eski Trk inancnda dalar, rmaklar, aalar gibi doal varlklarn
tamamnn ilk yaratlta insan (vey insan gibi bilinli) olduu dnlr. nana gre Gne eskiden
bir erkek ocuu, Ay ise kz ocuudur. Hatt k mevsiminin de bir kocakar olduu sylenir. Bu
anlayn bir uzants olarak Anadoluda Kocakar Souklar kavram yer alr. Dalar ise yenilmez
yiitler olarak grlrler. Bunlarn hepsi bilinen biimlerine daha sonradan dnmtr fakat ruhlar
yine de ilerinde yer almaktadr.
Anlam: (Yay/Yaz). Yaratma zaman demektir. Yaymak (oaltmak) ve Yaylmak (dalmak) fiilleri ile de
ilgilidir. Yayu szc yaratc tanrlar ifde eder. Yazmak fiili zerinden kaderin yazld vakit
mns da ierir.
Aklama: Smer inanna gre balangta Gk ile Yer bitiiktir hatt birdir, daha sonra tanrlar
tarafndan ayrlmlardr. Smerlerde evrenin kkeni baz aamalarla aklanr ve anlatlanlar Trk
yaratl anlayna da paraleldir:
1- Balangta yalnzca sonsuz sulardan oluan bir deniz vardr. Fakat btnsel bir hilik vey
yokluk durumu deildir. Bu denizin kkeni vey nasl ortaya kt konusunda ise bir bilgi
verilmez. Smerler onun her zaman var olduunu dnmlerdir. Gk ile Yer henz
ayrmamtr. Altay ve Yakut yaratl destanlar da benzer ifdeler kullanr.
2- Bu denizin iinden kan bir da oluur ve gerekte yeryzn simgeler. Bylece Gk ve Yer
birbirinden ayrlr. Trk yaradl destanlar da yeryznn suyun iinde karlan topraktan
olutuunu anlatrlar. Smer inancna gre Gk eril, Yer ise diil olarak alglanr. Trklerde de
benzer biimde Gk Ata, Toprak Ana algs vardr.
3- nsanolu yaratlr. Hatt tanrlar insan biimli olarak kiilie brnrler. Smer sylencelerinde
insann tanrlara hizmet etmesi iin yaratldndan bahsedilir.
YAYIK: Tfan. [ TKA: Yayq ]

Edeer: JAYIK, ZAYIK
Genel olarak sel gelmesi, sularn ykselmesi, rmaklarn ve gllerin tamas demektir. Trk halk
kltrnde ve anlatlarda yeryzn sularn kaplad Byk Tfan iin kullanlan bir tbirdir. Bu
vey benzeri sylenceler yeryzndeki pek ok kltrde yer alr fakat ilk kez Smerlerde bahsi geer.
Hristiyanlk, Msevilik ve slam dinleri ile birlikte neredeyse tm Dnyda ortak bir anlay hline
dnm ve zaten pek ok toplumda var olan benzer halk sylenceleriyle de rterek pek ok
yresel versiyonlar olumutur. Trk kltrndeki nemi yeryznn yaradltan nceki sularla kapl
hline yeniden dnmesidir. Bu balamda yenilenmenin ve yeniden douun semboldr fakat bu
yenilenme bir tr devrim ile ortaya kmaktadr. nk Tfan ile eskimi olan hereyin hatt
bozulmu zihniyetin bile sonu gelir, fakat bu sonun ardndan dnlen yer ise tekrar balangtr (yani
zdr). Btn canllardan yalnzca birer iftin in edilen gemiye bindirilerek korunmas ise bu z
simgeler. Bu balamda Tfan aslnda ze Dn demektir ve yaamn bir ember (dng) olduu
inancn benimseyen ilkel toplumlarn dnce sisteminin en gzel rneidir. Ktlk yznden
karmaa ortaya kar ancak sonra herey yeniden dinginleir. Altaylarn kkleri ok eski alara kadar
uzand anlalan bir sylencesinde sulara hkmeden Cayk (Yayk/Jayk) adl tanrnn Tfandan
sonra gkyzne kt sylenir. Ayrca rmaklar tat zaman ona istinaden Yayk sudan kt
derler. Altay sylencelerindeki ifdelere gre Yaykn (Byk Tfann) gerekleeceini Demir
Boynuzlu Kk-Teke nceden haber vermitir ve yedi gn boyunca Dnynn evresinde bararak
dolam, ac ac melemitir. Bu yknn sonras ise u ekilde anlatlr:

S a y f a | 314
Yedi gn deprem oldu,

Yedi gn dalar ate sat.
Yedi gn yamur yad,
Yedi gn frtnalar koptu,
Yedi gn yad dolu,
Yedi gn boyu karlar yad.
Yeryzn sular kaplamadan nce Yedi Nom (Yedi aman) kardeler bir araya gelerek bir gemi
yaparlar ve insanlarla her tr hayvanlardan birer ifti kurtarrlar. Gemi Yal-Mngk danda karaya
oturur. Darsnn gvenli olup olmadn anlamak iin gemiden saldklar horoz souktan lr. Kaz
salarlar o da uar gider. Kuzgun le yemeye koyulur. Gvercin geri gelerek sularn ekildiini haber
verir, yedi kardeler de darya karlar.
Anlam: (Cay/Yay). Engin, her taraf kaplayan, yaylan, genileyen demektir. Baz rmaklara genilii ve
sularnn bolluu nedeniyle bu ad verildii bilinmektedir. Tamak anlamn da ierir. Yaylmak fiili ve
Yaygn szc ile ayn kkten tremitir. Yaratmak ve kurban etmek mns da kkte mevcuttur.
Sava silah olan Yay kelimesi ile dorudan balantldr. Anadoluda Yayk ad verilen ahap ara
stn yan karmak vey ayran alkalamak iin kullanlr. Dolaysyla alkalama, sallama gibi
mnlar da ihtiv eder.
YAYLA: Plato. [ TKA: Yayla ]

Edeer: YAZLA, YAYLAV, YEYLEV, CAYLA, CAYLAV, CEYLEV, JAYLA
Yksek yerlerde zellikle dalarn st ksmlarnda yer alan ve genellikle derin akarsularla yarlm dz
alanlardr. Gebe toplumlarda vey (yerleik hayata geildikten sonra ise) dnemsel yerleiklik
anlaynda yazn konaklanan obalara Yazla/Yayla vey Yaylak/Yazdak ad verilir. Halk kltrnde
gkyzne daha yakn olduklar iin yksek alanlar dima gizemli yerler olarak alglanmtr. Ayrca
buralar daha fazla ssz ve insanlardan daha kopuk blgelerdir.
Anlam: (Yay/Yaz). Yazn geirildii, hayvanlarn yayld yer demektir. Yaylamak fiili yaylada oturmak,
yaz geirmek mns tar. Yaz/Jaz szc otlak demektir. Yaymak (hayvan otlatmak) ve Yaylmak
(otlamak) fiilleri ile de balantldr.
YAYLA YES: Yayla Ruhu. [ TKA: Yayla ysi ]

Edeer: YAZLA YES, YAYLAV YES
Yaylann koruyucu ruhudur. Bzen yabni hayvan klna girerek gezer. Gereksiz yere aalar
kesenlerin bana felketler getirir.
YAYUI: Yaratc Tanra. [ TKA: Yayu ]

Edeer: YAYGUI, DAYUI, ZAYUI, ZAYAI
ocuk yapmalar iin insanlara kut (yaam enerjisi) gnderir. Gn drdnc katnda yaar.
Yaygu/Yayu szc ayn zamanda bu tanraya bal olan yaratc ruhlarn da addr.
Anlam: (Yay/Yaz/Zay). Yaratc, datc demektir. Yaygaru szc bahar mevsimi mnsna gelir.
Yaymak fiili ile ayn kkten gelir.
YAZAGIL: Devlet Tanrs. [ TKA: Yazagl ]

Devleti korur. Yasalarn ve devlet otoritesinin nemini vurgular. Trk trihi, devlet geleneinin en
kkl uygulamalarn ierdiinden byle bir tanrnn varl da artc deildir.
Anlam: (Yas/Yaz). Yasa kelimesinden tremitir. Yaz szc ve Yazmak fiili ile de alkaldr.

S a y f a | 315
YAZGI: Kader. [ TKA: Yazg ]

Yeryzndeki pek ok toplumda insann yaayacaklarnn nceden tanrsal bir g tarafndan
belirlendii ve bunun bir yere yazlm olduu inanc bulunur. Trk kltrnde bu yaznn insann
alnnda olduu dnlrd. Kader anlay pek ok inanta mevcut olup, gnmzde bilimsel
verilerle de insann bana gelenlerin ve geleceklerin azmsanamayacak bir ksmnn kendi elinde
olmad kantlanm durumdadr. rnein insann Dnyya geldii a ve yer farkl olsayd vey
yaamn akndaki nemsiz gibi grnen etmenler kk zaman farklaryla ortaya ksayd ne olurdu
gibi bir yaklamn gz nne alnmas bile insan yaamnn farkl biimlerde geliebilme olaslklarn
ortaya koyar. Modern fizikteki Balang Durumuna Hassas Ballk ngrs de benzeri iddialar
farkl alardan ileri srer. Buna karn kaderini mahiyetinin ne olduu dinler trihinde ok nemli
tartmalara neden olmutur. Yeryzndeki pek ok dinde olduu gibi slam trihine bakldnda bu
konuda birbirinden ok farkl u grlerin ne srld grlr. Bu tartmalarn odak noktasnda
ise rde kavram yer alr. Cz rde insann istencini, yni kendi kararlarn alabilmesini; Kll rde
ise tanrsal istenci, Allahn kararn ifde eder. nsann zgr irdesinin yaamna yn vermede ne
derece belirleyici olduu, hatt zgr irdenin bulunup bulunmad felsef pek ok akmn da ilgi
alanna girmitir. Eski Trk inancnda Tanr gerek irdenin shibidir ve insann yazgsna egemendir.
Gc, baary, iktidar hep O verir. Dilediinde ise zellikle bunlar doru kullanmayanlardan geri alr.
Savalarda ancak Tanrnn istei ile zafere ulalabilir. Trklerin hakszla uradklarnda yada
almas g bir zorlukla karlatklarnda balarn Ge doru kaldrp Bar Tengri (Tanr var) vey
Bir Tengri (Tanr tektir) dedikleri bilinmektedir. Trk kltrnde slam ncesi dnemde bile lm de
kaderin bir gerei olarak alglanr. Alnyazs olarak da sylenir.
Anlam: (Yaz). Yazlm olan eyler demektir. Yaz kelimesiyle ve Yazmak fiiliyle ayn kkten gelir.
YAZ HAN: Yaz Tanrs. [ TKA: Yaz Xan ]

Edeer: YAY HAN, CAZ KAN, YEY HAN, CAY HAN, CEY HAN
Yln en scak dnemi olan yaz mevsiminin tanrsdr. Bu mevsimi dzenler ve zamannda balayp
zamannda sona ermesini salar. Yazn gerekleecek olaylar belirler. Yayla/Yazla kylerini korur.
Anlam: (Yaz/Yay/Yey/Cey/Cay/Caz). Kelime kknde scaklk, yaratclk, kader, yaz, otlak anlamlar
vardr. lkbahar ise ayn kkten Cay/Cey kelimesi ile de ifde edilir. Yazba ise Navruz demektir.
YED: Kutlu Rakam. [ TKA: Yedi ]

Trk halk inancnda slmiyet ile birlikte nem kazanm bir rakamdr. slam Dininin kutlu says
olduu sylenebilir. rnein Kuran- Kerimde gklerin yedi kat olduu vurgulanr. Kbe yedi kez tavaf
edilir. Hz. Yusufun rylarnda yedi rakam (yedi besili inek ve yedi clz inek gibi) ne kar.
Hristiyanlkta ise Tanrnn yeryzn alt gnde yaratt ve yedinci gn dinlendii sylenir. Bu
nedenle haftann yedi gnden olutuuna inanlr. Gkkuanda yedi renk vardr. Yeteen
(Bykay) takmyldznda yedi parlak yldz grnr. Trk kltrnde Yedi (Karda) Pnar, Yedi Bulak,
Yedi Deniz gibi su ile ilgili unsurlara ve Yedi Yl, Yedi Vezir, Yedi Oul, Yedi klim, Yedi adr gibi masal
motiflerine de rastlanr.
YED BLZ: Yedi Cceler. [ TKA: Yedi Biliz ]

Eanlam: YED ECENE
Avrupa masallarnn etkisiyle Trk kltrne girmitir. Ormanda yaayan ve mden ocanda alan
yedi ccenin olduu anlatlr. Orman cinleri vey mden cinleri ile de alkal grnrler. Macar
kltrnde Trpe ad verilen yaraltnda ve ormanda yaayan yedi cce vardr.

S a y f a | 316
YEDLER: Yedi Ulular. [ TKA: Yediler ]

Yedi bilge kii. Tanrsal bir ltuf sonucu hikmet (derin bilgi) shibi olduklarna inanlr. Birka deiik
anlamda kullanlr:
1. Yedi Yalva: Kendilerine zel grevler verilmi peygamberler. Halk inancnda bunlarn
herbirinin Gn bir katnda bulunduu sylenir.
2. Yedi Eren: Tanr dostu olan ve gzlerden uzakta yaayan yedi kutlu kii. Onlarn hrmetine
Dnynn yok olmad, ayakta durduu inanc yaygndr.
3. Yedi Ozan: lmden ekinmeden doruyu syleyen kiilerdir. zellikle Alev inancnda nemi
olan bir kavramdr. Kkeni slmiyet ncesi dnemlere kadar uzanr.
Yedi kiinin bir araya gelmesi anlay Trk ve Mool mitolojisinde deiik biimlerde ortaya kar.
rnein; Trklerin Yeteen (Yediler) olarak bildikleri Bykay takmyldzndaki yedi yldza
Moollar ise Yedi Bilge vey Yedi Yal derler.
[ TKA: Yk ]
YEK: blis.
Edeer: YK, YEG, Y
nsanolunu yoldan karan ve ktln simgesi olan varlk. Tanrya isyan ettii nerdeyse
yeryzndeki tn dinlerde var olan ortak bir inantr. Karanlk gleri temsil eder. Halk anlaynda
ksa boylu ve gl bir yaratk olarak dnlr. Yerin altnda yaadna inanlr. Yeg kavram
Tatarcada agzl, doyumsuz ruh mns tar. Maniheizm'de bu kavram yine eytan anlamnda
kullanlmtr. Telet amanlarnn davullarnda Yeg Ylan adl bir canavarn resmine rastlanr.
Ayrca Yaka adl bir kt ruh ile de balantldr. Bulgar kltrnde ise Yaga olarak bilinen bir cad
figr bulunur.
Anlam: (/Yi) ve (ak/Cak/Yak/Yag). Hastalk, ktlk, fesatlk kavramlarn barndrr. renmek fiili
yine bu kkten gelir. g/Yi szc verem, Yinik ise dizanteri mns tar. klig kelimesi eski
Trkede hastalk anlam barndrr. Kazakada her trl hastal tanmlayan Jegi eklinde bir
szck bulunur ve ruhsal hastalk, kt ruh, zarar gibi anlamlar da vardr. ddia edildii gibi Arapa
vey Farsa kkenli deildir. (Yek/Yak szc Farsa'da bir, tek, yalnz anlamna gelir). Yakmak ve
akmak fiilleri ile zerinden ate, yakclk ve delicilik, sivrilik mnlar ile de alkal grnr.
Trklerdeki ak ve Araplardaki ik adl varlkla da balantlandran grler mevcuttur. ayn
zamanda ucu sivri uzun nesneleri ve bu biime ship yn eirme aracn ifde eder. Dolaysyla her ne
kadar evre kltrlerden etkilenmi gibi gzkse de szck Trke kkenlidir.
Aklama: Bulgar kltrnde ise Yaga (Jaga, Yaha, Jaha, Jezi) olarak bilinen bir cad figr bulunur.
Kt dii bir varlktr. Trklerle komu olan Slav kavimlerinin halk inanlarnda cad olarak
nitelenebilecek bir karakterdir ve sprgesiyle kylerin etrafnda uar. Kk ocuklar kard (ve
bzen onlar yedii) anlatlr. Korkun grnl bu kadn kpe vey topraa da girebilir. Slav
mitolojisinde kayp ruhlara rehberlik eden bir varlk olarak da grnr. Tavuk ayaklarna benzer drt
ayak zerinde duran bir kulbede yaar. Bu ev tarz zellikle Ural ve Tunguz topluluklarnda rastlanan
bir yap biimidir. Kken olarak Slav dillerinde korku, hastalk, felket gibi anlamlar ierir ve bu
dillerdeki syleyilerinden biri olan Jedze/Jeze/Jezi/Cezi biiminin Anadoluda huysuz, yaramaz kz
ocuklar iin kullanlan Caz tbiri ile benzeir ve bu kelime de Cad kavram ile ilikilidir. Yaga
isminin mns kimi kaynaklarda boynuzlu yal kadn olarak aklanr. Trkede Yaan/Yana,
Tuvacada aan ve Moolcada Zaan/Dgan kelimeleri fil demektir ve bu balamda boynuz (fildii)
ile de alkal grnmektedir. Trkedeki Yek/ek/ak/ah (eytan) szcyle de balantldr.

S a y f a | 317
YEL: Rzgar. [ TKA: Yel ]

Edeer: 1. CEL, EL, L, CL, L, ZEL, JEL 2. EL 3. TIAL
Moolca: SALHIN, SALHI, SALKIN, SALGIN, HALHIN, HALHI
Macarca: SZEL
Havann yer deitirmesi nedeniyle meydana gelen akm, esinti demektir. Trklerde rzgar hz ve
doast gleri anmsatt iin dima ilgi ekici bir konu olmutur. Eskiden yaamsal unsurlardan
birisi saylan havann hareketlenmesinde alglanan canllk ierii daha sonra ruh, cin gibi kavramlar
da artrmaya balamtr. Yel/Yil szc, Trk boylarnn birounda rzgr anlamnn yannda
kt ruh, zarar verici varlk anlamnda kullanlr. Bu anlamda el syleyiine daha sk rastlanr ve
el ile balayan kt ruh adlar bulunur. Hakaslarda ve Teletlerde il ekliyle kt ruhlar
tanmlar. Yel anlay, Anadolu'da olduu gibi, Azerbaycan'da da insan organlarna yaylan ar vey
szlar anlatr ve Yel girdi tbiri ile ifde edilir. Bu tr rahatszlklarn gemite eytn glerden
vey kt ruhlardan kaynakland dnlrd. nsan vcduna girerek gezen ve organlar saran
kt ruhlar, orada ar ve sz meydana getirirler. Bu nedenle halk dilinde romatizmaya da Yel denir.
Kkende yatan bu anlay byk oranda unutulmu olup, gnmzde Yel girmesi bzen dorudan
rzgara maruz kalmakla ilikilendirilse de, ounlukla belirsiz bir kavram olarak sylenip geilir.
Gemi alarda zellikle ilkel topluluklarda rzgarlarn grnmeyen ruhsal varlklarn gelii nedeniyle
olutuu inanc olduka yaygn bir anlaytr. rnein dingin bir havada hafif bir esinti karsa bu
durum, bir ruhun getiine yorulurdu.
Anlam: (Cel/el/Yel/Yil). Kelime kknde esinti, can, ruh, cin gibi anlamlar iinde tar. Al szc
ile ayn kkten gelen Yal/Yel kelimesi halk aznda cin, kt ruh anlamlarnda da kullanlr. amann,
trans hlindeki ruhuna Yelgen ad verilir. Yeleen szc ise yel gibi hzl, sratli anlamna gelir.
Yelmek kelimesi ise komak, hzla gitmek anlamna gelir.
YEL ANA: Rzgar Tanra. [ TKA: Yel Ana ]

Moolca: SALHIN EH
Macarca: SZEL ANYA
Macarlara gre Dnynn sonundaki byk bir dada bulunan bir maarada yaar ve bu maarann
etrafnda gl frtnalar dner. Bu maaray koruyan Yel Ana kendisi gl bir kasrga olup eser.
Macar mitolojisi ierisindeki nemli kiiliklerden birisi olarak yer alr. zbekler ise frtna vey iddetli
rzgarlar ktnda onu arp, al Mama! al Mama! (Yel Ana! Yel Ana!) diye bararak
kendisinden bunlar dindirmesini isterler.
YEL ATA: Rzgar Tanr. [ TKA: Yel Ata ]

Moolca: SALHIN ETSEG
Macarca: SZEL ATYA
Macarlar Szel Kraly (Yel Kral) olarak da anarlar. Tm silahlar gmtendir. Dnydaki tm
frtnalarn, rzgarlarn, kasrgalarn, hortumlarn, tayfunlarn yneticisi olan tanrdr. Asyada harman
savurmak isteyen kyller; Yel Ata, gel atna saman gtr... diye bararak onu yardma arrlar. O
da geldiinde rzgar estirerek harman savurur ve budaydan ayrlan samandan bir avu alarak atna
yem alarak gtrdne inanlr. At rzgara dnebilir ve bylece bir anda istedii yere ular.
Anadoluda kullanlan Yel gibi gitmek deyimi bir mecaz olduu kadar ayn zamanda de bu anlaytan
da kaynaklanr. Gney Anadolu'da zellikle Trkmenlerin balca ziyret yeri olan Yel Baba Trbesi
bulunur. Kutlu saylan bu mekan zellikle vcduna Yel girmi (romatizmaya yakalanm) olan ve
iyilemeyen hastalar ziyret etmektedirler. Etrsklerde ise Cel adl bir yeralt tanrs vardr.

S a y f a | 318
YEL YES: Rzgar Ruhu. [ TKA: Yel ysi ]

Rzgarn koruyucu ruhu. Her rzgarn kendi yesi vardr. Eski Trk halk inancnda koruyucu ruhlara
barmak vey yksek sesle armak ou zaman saygszlk ve hatt tehlikeli olarak alglanr. Ancak
bunun en nemli istisns Yel yesidir. nk rzgra ihtiya olduunda arabilmek iin onun
kard sesten daha gl bir biimde barmak gerekir ki duyabilsin. Trklerde kz ocuklarna isim
olarak verilen Yeliz szcnn de Yel yesi ile balants vardr. Bir olasla gre Yel Eze / Yel zi (Yel
yesi) kelimelerinin bileiminden olumutur. Haydar (Heyder), Azeri kltrnde Yel yesi'ne benzer
bir varla verilen addr. Harman savurmak isteyen kyller onu yardma arrlar. Halk kltr
ierisinde anlatlan bir sylentiye gre; Fatma Kadn yedi renkte yumak dolayp dizinin altna koyar.
Fakat kan esinti nedeniyle yumaklar yuvarlanp gittii iin Haydar'a sinirlenir. Fatma Kadn bunun
zerine ok ve yay ile onu vurmak ister. Haydar ise glerek kaar ve Fatma Kadnn ynlerini gn
yedinci katna saklar. Bu yumaklar alnca da gkkua olumutur. Kazaklar harman vakti rzgar
esmeye balamamsa, Mir Heyder dedikleri bu ruhu yksek sesle arrlar. Azeriler hasat zaman
harman bitince Haydar Baba, gel payn gtr! diyerek ona seslenirler. Ama daha nce harman
savrulurken rzgar (Rzgar yesini) armak iin ise u ekilde barrlar;
Haydar Haydar, es de gel!
Yedi harman basta da gel!
Haydar Haydar, ekmek ver,
Kiilere yrek ver.
Harmanlar ymaya,
Serin serin rzgr ver.
Balantl Varlklar
1. YEL ANA: Rzgarn Koruyucu Ruhu. (Dii)
2. YEL ATA: Rzgarn Koruyucu Ruhu. (Erkek).
Ayrca deiik rzgar trleriyle ilgili olarak farkl adlardaki yelere de rastlanr.
* Holoruk/Holloruk yesi: Hortum Ruhu.
* Kasrga/Gasrga yesi: Tayfun Ruhu.
* Boraan/Buraan/Boran yesi: Frtna Ruhu.
Aklama-1: Alev kltrnde Trkler ierisinde de Yr be Haydar! gibi vey benzeri baka
ifdelerle sk sk rastlanan bu isim, Anadoluda Pir Sultan Abdaln gerek ad olmasndan
kaynaklanyor gibi grnse de kkeni aslnda burada aramak gerekir. Eski Trkedeki Aldar/Aydar
ismi ile de uyumlu grnmektedir. Tatarca Eyder szc nder mns tar. Aytmak/Eyitmek (Ey!
nlemi ile de balantldrlar) ve Haykrmak fiilleri ise konumak, barmak, seslenmek, hitap etmek
gibi anlamlar ierirler. Haydar, her ne kadar Arapa kkenli bir isim olsa da Trk kltrndeki
kavramlarla ilikilendirilmi olmas muhtemeldir.
Aklama-2: Azeri kkenli ranl ir Mehemmed Hseyin ehriyar, eteinde kurulduu dadan adn
alan, ocukluunu geirdii Haydar-Baba ky iin; Heyder Baba, senin knln ad olsun dizesiyle
biten Haydar Babaya Selam adl nl uzun iirini yazmtr. Bu kyn ve dan ad da byk olaslkla
Haydar anlayndan kaynaklanmaktadr. Dalarn eteklerinin rzgarl yerler olmas bu ngry
destekler. Gemie zlem ve doayla i ie yaamann verdii huzuru aramay da geri planda ileyen
bahsi geen bu iirin iinde ir sanki bu durumu anlatrcasna yle seslenir:
Gar nene gece nal deyende (Yal nine gece masal syleyende)
Klek galhp gap bacan dyende (Rzgar kalkp kap bacay dvende)

S a y f a | 319
YELBEEN: Ejderha. [ TKA: Yelbeen ]

Edeer: 1. CELBEEN, JELBEGEN, JLBEGEN, YLBEGEN 2. YELBKE 3. YEGEN, YEKEN
ok byk bir masal yaratdr. Genellikle ejderha, bzen de insan biimlidir. , yedi vey oniki ba
vardr. Kanatl, kuyruklu, derisi pullu, azndan ate saan ylan biimli efsnev canavardr. Genel
olarak siyah yada sar renklidirler. rnein; Sar Yelbeen, Kara Yelbeen. Gne ve Ayn tutulmas
Yelbeenin bu gkcisimlerini yemesi olarak anlatlr. Onlar, atlara dmandrlar, ayrca insanlar
yerler. Byk kulakl, byk dili, byk azl deiik trleri vardr. Byk kulakl olanlar yeraltnda
yaarlar ve bunlar Temir Kulak, Ay Kulak, Kan Kulak, Kn Kulak, oun Kulak gibi isimlerle anlrlar.
Ana Yelbeen denilen dii devlerin bulunduu da sylenir. Yelbeen, ormanda vey doksandokuz
keli yurdunda (lkesinde vey adrnda) yaar. O gelirken nce gk grler, sonra imekler akar,
yer sarslr ardndan da kara bir bulut grnr. Bzen Yelbeen bu bulutun iinden kar. Yeraltnda
karanlk diyarda, dalardaki byk maaralarda ve sularn altnda yaarlar. Masallarda ou zaman
ruhlar baka bir yerde sakldr ve genelde baln, aynn, kuun vey geyiin karnnda korunmaktadr.
Bzen de kristal bir iede yahut da altn vey gm bir sandn iinde bulunur. Bir masaldaki devin
ruhu ayr kutadr. Kimi sylencelerde Yalpagan Han adl bir ejderha tanrsndan bahsedilir ki,
szcn Yelbeen ile balants, hatt farkl bir syleyii olduu aktr. Fars, Hint ve in
kltrlerindeki Ejderha (Ejder/Ajdar) anlay Trk mitolojisini byk oranda etkilemitir. Bat
dillerinde Dragon (eski Yunanca ylan mns tar) olarak anlan ejderhalara it efsneler tm
Dnydaki bu motifi dorudan biimlendirmitir.
Anlam: Yel (ruh, canl) ve Bke/Bge (gl, yiit vey ejderha) szcklerinin bileik hlidir.
Yal/Cal/al kk ate mns ierir ve ejderhalarn ate saan yaratklar olmas ile de alkaldr. Yal
szc Moolcada cezlandrmak anlamna gelir. Baa/Baga szc ise kaplumbaa gibi
hayvanlarn sert kabuklarn ifde eder ve ejderhalarn kaln derileri ve sert pullarn artrr.
Yalabmak fiili ise parldamak mns tar.
Aklama: Ejderhalarn farkl adlarla olsa da hemen her toplumda yer almas son derece ilgi ekicidir
ve kavramn ortaya kna kesin bir aklama getirilememitir. nsann bilinaltndaki ylan korkusuna
dayandranlar olduu gibi tamamen hayal rn bir masal unsuru olduunu ne sren grler de
mevcuttur. Gemi alarda nesli tkenmi bylesi bir varla insanolunun atalarnn henz yaarken
tank olduunu ileri srenler dahi bulunmaktadr. rnein 12 hayvanl Trk takviminde tpk yaayan
dier hayvanlar gibi, onlarla birlikte adnn bir yla (seneye) verilmesi bu duruma kk de olsa bir
kant olarak ne srlmektedir. Ancak kesin olan ey udur ki, trih ncesinin dev srngenleri
(dinozorlar) hakknda bilimsel hibir veri yokken bile ejderlerin varlna inanlrd. Belki de gemi
alarda bunlarn son rneklerine tank olunabilmiti vey dinozorlarn kemikleri ile karlanca eitli
ykler oluturulmutu.
YELBS: Da Kzlar. [ TKA: Yelbis ]

Edeer: YELBZ
Kutsal dan iki kzna verilen ad. Altay amanizminde ise Da yesinin (Dalarn Koruyucu
Ruhunun) kzlarnn ad olarak geer. Farkl kaynaklarda bahsi geen dan ad ise Yalbuz (Albuz)dur.
Bu kzlar Yelbi/Yelvi ad verilen kutsal gce shiptirler. Yelbiz szc baz lehelerde ayn zamanda
ruh, cin gibi anlamlara gelir.
Anlam: (Yel/Yil). Ruh, can, gizem gibi anlamlar ieren bir kktr. Yaluy szc by, tlsm
mnlarna gelir. Yel kelimesi ise rzgar, hz ve ayrca ruhsal varlklar ifde eder. Yelvi kavram sihir,
by, efsun gibi mnlar kapsar.

S a y f a | 320
YELV: Efsun. [ TKA: Yelvi ]

Edeer: 1. LV, CLB 3. SLBE
Moolca: 1. LB 2. JLB, JLV
By, sihirli sz, efsun demektir. Bir takm sihirli szler ve dualarla doal sreleri etkilemeyi amalar.
Baz dualar, hatt anlam bakalarnca bilinmeyen szleri; kardaki kiiyi hastalklardan korumak
vey kurtarmak bzen de zehirli hayvanlardan etkilenmesini engellemek amacyla okuyup flemek
demektir. Byye benzer bir yn vardr, ancak daha ok bir eylerden korunmak gayesi ile yaplr. Bir
tr soyut bir zrha brnme maksad gdlr. rnein; ylan veya akrep sokmasna kar efsunlanmak
gibi. Yelvii/Yelviin ise efsuncu, sihirbaz anlamna gelir.
Anlam: (Cel/Jel/Yel/Yil/l). Ruhsal varlklarla iletiim kurmak demektir. Kelime kknde ruh, can,
esinti, gizlenme, uzaklama gibi anlamlar bulunur. Yelbinmek fiili Cin arpmak mns tar.
YELV: Sihirbaz. [ TKA: Yelvii ]

Byc, efsuncu. Doast gleri kullanarak srad iler yapan kii.
YELPN: Cin. [ TKA: Yelpin ]

Edeer: YELBN
Ateten yaratlm, grnmeyen soyut varlk. yicil vey ktcl olabilirler. Bir kii aman olduunda
Yelbi ad verilen g bedenine yerleerek ona sra d gler verir. Yelpinler (cinler) de bu gce
shiptirler. Bu gc datan lgen Hann kzlardr.
Anlam: (Yel/Yil/l). Yele benzeyen, yel gibi olan varlk demektir. lenmek (lanetlemek) szc ile de
balantldr. Hastalk bildiren baz szler bu kkten gelir. rnein Yelpik kelimesi astm demektir.
YELPNMEK: Cin arpmak. [ TKA: Yelpinmek ]

Edeer: YELBNMEK
Cinlerin musallat olmas sonucu ortaya kan bedensel vey ruhsal hastala yakalanmak.
YENBRDE ve YENBKE: lk Erkek ve lk Kadn. [ TKA: Ynbirde ve Ynbike ]

Edeer: YANBRZE ve YANBKE
Ural Hann babas ve annesi. Hz. dem ve Hz. Havvaya benzer zellikler tarlar. Yanbirde ad Ruh
Veren anlamna gelir. Yanbike ise Ruhun Kraliesi mns tar. Yen/Yan szc ruh demektir.
Birze/Birde (Kral/Prens) ve Bike/Bke (Kralie/Prenses) szckleri ikinci ksmlarn oluturur.
YER: Arz. [ TKA: Yer ]

Edeer: 1. CER, ER, CR, JER 2. Yeryz de denir.
Moolca: GAZAR
Toprak, Dny anlamlarna gelir. Trk-Mool ve Smer sylencelerinde diil gc simgeler ve
dourgandr. Onun canl bir varlk olduu hatt dier canllarla iletiim kurabildiine inanlr. rnein
ay vey ylan benzeri toprakta yaayan ve zellikle de k uykusuna yatan canllar ile dorudan alkal
olarak grlr. Trk kltrnde yeryz byk bir otaa (adra) benzetilir. Yaam Aac Ulukayn
ise onun ortasndaki direk olarak dnlr. Bu balamda Trk yurdu ve Trk devleti boyutlu
olarak alglanr: 1. Dou-Bat (Sa-Sol), 2. Kuzey-Gney ve 3. Gk-Yer. Smi (gnmzde brni-Arap)
kltrnde ise Yer eril olarak alglanr. Yni Trk-Mool anlaynn tam tersidir. rnein dem
szc yeri ve topra ifde eder (brnice Adama/Adam ad balk, amur mnlarn ierir). Bu
adan Trk kltr, Smi anlayndan ciddi bir farka shiptir.

S a y f a | 321
Anlam: (Yer/Cer/er). zerinde ikamet edilen, yaanlan anlam vardr. Dny, toprak gibi mnlar da
ierir. Moolcada Yertnt, eski Trkede Yertin/Yerdin kelimeleri Dny anlamna gelir. Yerey
ise arzi demektir. eri szc ky ky gezen seyyar satc demektir ve masallarda yollarda hep
onlara rastlanr. Car Moolcada ayn anlama gelir (Moolca kkte barmak anlam da vardr).
YERALTI: Aa Dny. [ TKA: Yeralt ]

Sylencelerde karanlk diyar, cehennem gibi mnlarda kullanlr. amanist inanlarda yalnzca fiziksel
anlamyla topran alt deildir. eitli katmanlardan oluan farkl bir lemdir. amanlarn zellikle
lnn ruhuna elik etmesi gerektiinde (mesel ruh Dnydan ayrlmak istemiyor ve bakalarn
rahatsz ediyorsa) yeraltna inmesi gerekir. Trk halk kltrnde uzun dehlizlerle birbirine bal olan
yeralt maaralar her zaman ilgi grmtr. Pek ok kyde ve hatt ehirlerde dalardaki kuyularn
vey maaralarn yeralt geitleriyle bal olduuna inanlmakta ve bunlarn ucunun bulunamad
anlatlmaktadr. Masallarda ise yeraltna ya bir geit kullanlarak yada atlama yoluyla gidilir. Atlamada
ya bir hayvana binilir yada bir canlnn klna brnlr (rnein ku) ve bylece bu dny ile dier
dny arasndaki snrlar ortadan kalkar. Karanlk yeralt lemindeki varlklar hep tek boynuzlu, tek
kollu, tek bacakl varlklardr. (Vey tek saylar kullanlr; bacakl at gibi)
YER ANA: Arzi Ruhu. [ TKA: Yer Ana ]

Moolca: GAZAR EH
ri csseli, uzun boylu, orta yal bir kadn olarak betimlenir. ok geni admlarla yrd sylenir.
Herbir arzi parasna Yer yelerini gnderir. Eski Asya halk inanlarnda ksr kadnlar kutlu bir aacn
altnda Yer Anaya du ederler. Masallarda bilgece tler verdii yiitleri sa gsnden iki sol
gsnden bir kez emzirir ve onlar da olaanst bir gce kavuurlar. Onlara gelecekte haberler verir.
Aklama: Trklerde Yer diil olarak alglanr. Bu yzden Yer Ata tbiri pek yaygn deildir. Fakat Yer
ve Gk birbirinden ayrmadan nce herey zddn da ihtiv ettii iin onun da var olduu sylenir.
YER YES: Arzi Ruhu. [ TKA: Yer ysi ]

Moolca: GAZAR EZEN
Topran koruyucu ruhudur. Her arzinin farkl bir yesi vardr. Ylan klnda topra korur. Ylan ise
lmszl ve yeniden douu simgeler. Eski Trklerde her yl hasattan nce onun iin kurban
verildii bilinmektedir. Topran her karnda onun yaad sylenir. Toprakta yaayan canllar ile
konuur. Halk inanna gre aylar isimlerinin sylendiini topraktan iitirler. nk ir Kulaktu (Yer
Kula) onu duyar. Aynn yaad yer de toprak ve yeraltdr. Anadoluda kullanlan Yerin kula
vardr deyimi de bu anlay ifde eder. Bu inan ylan, kst (kstebek), geleni (tarla fresi) gibi
canllar iin de geerlidir. Hatt gerektiinde insan ile de konuur. Her syleneni iitir, her gizli
ktl grr ve zaman gelince aa karr. Topran iinde hibir eyi gizli tutmayaca ynnde
bir and bulunduu sylenir, bu nedenle gizlice ldrlp topraa gmlen herkesin bir biimde
mezarnn ortaya kmasn salayacana inanlr. Bosna Hersekde 20. yzylda Avrupann gbeinde
yaanan soykrmda saklanan toplu mezarlar, mvi kelebeklerin beklenmedik sayda ok grld
yerlerde bulunmutur. nk bu kelebekler Yavan Otuna konmakta ve ondan beslenmektedirler.
Yavan ise cesetlerin topraa sald organik maddelerin bol bulunduu yerlerde bymektedir.
Balantl Varlklar
1. YER ANA: Yeryznn Koruyucu Ruhu (Dii).
2. YER ATA: Yeryznn Koruyucu Ruhu (Erkek).

S a y f a | 322
YEREH: Aile Tanrs. [ TKA: Yereh ]

Aileyi ve evi korur. Aa kabuundan rlerek kap arkalarna yerletirilen sepetlerin iinde yaar.
Onun iin zel olarak yaplan ve yedi nesil boyunca salam olarak saklanan bu sepetlere Yereh vey
Yereh Trkelli ad verilir. Gen kzlar gelin olduklarnda sepetlerini de (yani koruyucu ruhlarn da)
birlikte yanlarnda gtrrler ve eyiz anlaynn kkeni de olaslkla bu uygulamaya dayanmaktadr.
ok sevdii iin soanlarn yanna kendisine sungu olarak yemek braklr. Deri hastalklarnn
iyilemesi iin ona du edildii de eitli kaynaklarda yer alr. Yer-Tanr kavram ile balantl bir varlk
olarak da grlr. Slav halk inanlarna ise Berehin/Beregin (vey Bereginya/Berehinya) olarak
gemitir.
Anlam: (Yer/Cer/er). Yerde yaayan demektir. Yerlemek fiili ile dnldnde, yerlemi olan
anlamn ierir. Yeri/Yiri szc rehber mns tar. Moolcada Yerh kelimesi dilek anlamna
gelir ve kendisinden dilek dilenen bir varlk olmas ile de alkaldr. Slav dillerinde Berehty (Rusa
Berec) ise korumak mns tar.
YER-SU: Doa Katman. [ TKA: Yer-Su ]

Edeer: YARSUB, YARSUV
Yer ve su unsurlar ile buralardaki ruhlar da ieren doal varlklarn tamamn kapsayan bir anlaytr.
Bu anlamda kutsal bir g ve yaam enerjisidir fakat madd varlklardan da soyutlanm deildir.
nsanlar bu enerji ile (ve bu enerjiyi tayan soyut varlklarla) dorudan balant ve iletiim
kurabilirler. nk insana en yakn olan soyut katman burasdr. Yer-Su ruhlar ise kendi ilerinde
birka byk alt kategoriye ayrlabilir: Da Ruhlar, Orman Ruhlar, Su Ruhlar Dier ruhlar bunlarn
iinde vey bunlara bal olarak yer alan soyut varlklar olarak dnmek mmkndr. Fakat bu kesin
bir snflandrma deildir nk farkl bak alarnda yzlerce ruh tespit edilebilir. Hatt bzen
unutulmu atalarn ruhlar da bunlara katlrlar. Yer-Su ruhlar Toprak Anaya (tken'e) baldrlar ve
onlara sayg gstermek gerekir. rnein bir ormana girildiinde dikkatli davranlmaldr. Sesli
konuulmaz, dallar krlmaz, ta atlmaz; aksi takdirde orman ruhlar kzabilirler. Doay kirletmenin
ise bereketi azaltacana inanlrd. Eer insan doadan bir ey alacaksa, bu ancak doa ruhlarnn
izniyle mmkn olur. Bu yzden Yer-Suya krederler. G Destannda anlatldna gre, Trkler
kutsal bir kayay inlilere verdiklerinde bitkiler solar ve salgn hastalklar yaylr. Sdece hayvanlarn
G! G! diye barmalar iitilir. Bu ekilde Yer-Su ruhlar yaplan bu byk saygszl
cezlandrrlar. Yer-Su anlay Mool bayranda simgesel olarak yer alr
YERTENGR: Yeryz Tanr(a)s. [ TKA: Yerteri ]

Edeer: RRTENGR, CERTENGER, YERTANRI
Genellikle diil olarak alglanr. Ancak soyut bir varlktr ve insan biimli olarak pek fazla tasvir
edilmemitir. Gktengrinin yannda ikinci planda kalr. Yertengriye beyaz tavuk bzen de balk,
koyun vey kz kurban edilir. Kesilen hayvanlarn zellikle ba topraa gmlr. Baz masallarda
zayf ve elimsiz ocuklar ana babalar tarafndan topraa gmlrler, orada glenip gn sonra bir
yiit olarak karlar. Yakut destanlarnda, ileride yenilmez olacak yiitler ocukken sska ve zayf
olduklar iin ana-babalar bile evlat olarak kabul etmezler. Ancak kutlu bir kii gelip onlar topraa
gmdkten sonra glenirler, gl ve yakkl kahramanlara dnrler. nk Yertengri onu
beslemitir. Anadolu'da baz yrelerde gnmzde bile delileri kuyuya salladklarna tank olunur,
bylece onlarn akllanacana inanlmaktadr. Bzen Yertengri byk bir kayn aacnn gvdesinde
yaayan ak sal bir kadn olarak betimlenir. Kimi anlatlarda insni zellikleri ve nefsni duygular
simgeledii de grlr.

S a y f a | 323
YETEEN: Yedi Yldz. [ TKA: Yeteen ]

Edeer: 1. YETEGEN, CETEGEN 1. YETEGER, YEDGER
Avrupa kltrnde Bykay olarak bilinen takmyldza Trklerde verilen isimdir. Bunlarn yedi at
hrsz olduu sylenir. Bir obadan alarak kardklar atlar ve pelerinde kendilerini kovalayan atllar
ile birlikte ge savrulmulardr. Bu nedenle haydutlarn bu yldzlara bakarak yollarn bulduklar
sylenir. Trk kltrnde bu takmyldza bzen Yedi Kaan (Yedi Hkan/Han) vey Yedi Uru (Yedi
Hrsz), Yedi Karak (Yedi Haydut) yada Yedi Ker (Yedi Kr) ad verilir. Kimi zaman da Yedi Arkar (Yedi
Dakoyunu) olarak anlr. Moollar ise Yedi Bilge vey Yedi Yal anlamndaki tbirler kullanrlar.
YILAN: Efsnev Hayvan. [ TKA: Ylan ]

Edeer: 1. ILAN, CILAN, ZILAN, ILAN, ILANG, ILAN, ILON, LAN, ELAN 2. YIL 3. ZILANGA
Moolca: MOGOY
Kvrlarak hareket eden, uzun srngen hayvan. Ylann deri deitirmesi onun lmsz olduu
eklinde bir inancn domasna neden olmutur ve bu nedenle if verici olarak alglanp tp simgesi
hline gelmitir. Toprak altnda gezmesi ise ller dnysna inebildiine yorumlanarak gizemli bir
canl olduu dnlmtr. aman davulundaki ylan simgesi Yeralt Dnysyla balanty
sembolize eder. Ylan gc, kudreti ve koruyuculuu simgeler. Zehiri ile ldrc olabildii iin de ona
kar korku ile kark bir sayg duyulur. Altaylara gre, yeralt tanrs Erlik'in bedeni ylanlarla sarldr
ve krba yerine elinde ylan tuttuu sylenir. Sylencelerde tek boynuzlu ylan karanlk dnyy
temsil eder. Azerbaycan halk inanlarnda Ev yesi (evin koruyucu ruhu) genellikle ylan klnda
gezer ve ona dokunulmaz. Ylann girdii evde bereket olacana inanlr. Ev Ylan denilen bu
hayvana zarar verilirse o eve bela gelir, bereketi yiter ve ktlk yaanr. Pek ok dinde insanolunu
kandrarak Cennetten kovulmasna neden olan varlk, ylandr (vey klna girmi olan eytandr).
Anlam: (Yl/Cl/l). plak canl demektir. Ylmak (ekinmek, bkmak) ve Yldrmak (korkutmak,
bezdirmek) fiili ile ayn kkten tremitir. Yalnlk ve soyunma ierii bulunan Trke Yal (Moolca
l/al) kk ile de balantldr. Moolcadaki aldan/aldang (eski Moolca Sldang) ve eski
Trke Yalang szckleri ise plak mnsna geli ve ylann tysz olmasyla alkaldr. Asl kkenin
ine ylan mnsndaki Lu/Lung kelimesi sylenir fakat Trkeden inceye gemi olma ihtimali
olduu gibi, benzer kelimelerin birbirine uyarlanm olmas da mmkndr. Almancada ise
Schlange (okunuu lange) olarak yer alr. Bulgar kltrnde elen adl bir ejderha vardr.
YILAN ANA: Ylan Tanra. [ TKA: Ylan Ana ]

Moolca: MOGOY EH
Ylanlarn kendisinden trediine inanlan efsnev yaratk. Ak ylan olarak betimlenir. Fars kltrnn
etkisiyle ahmaran ile zdelemitir. Ylan ordusunun banda bir gn dnyy istila edeceinden
korkulur. Yeralt glerini temsil eder. Ylan Anann karnnn altn eliyle svazlayan kiinin srlara
ereceine inanlr. Zlant/Zilant adyla Tatarlarn ve bakentleri Kazann simgesi olarak kabul
edilmitir.
YILAN ATA: Ylan Tanr. [ TKA: Ylan Ata]

Moolca: MOGOY ETSEG
Genelde kara bir ylan olarak betimlenir. Ylanlara hkmeder. Belinden aas ylan, st ksm insan
biimindedir. Yerin yedi kat altnda yaar. Her tr derde dev bulabilir. Ylan bu nedenle tbbn
semboldr. Bzen tek boynuzlu olarak betimlenir. ift boynuz nasl evrensel dzeni (kartlarn
birliini) simgeliyorsa tek boynuzda dzensizlii, eksiklii, eytn varlklar temsil eder.

S a y f a | 324
YILDIZ: Ikl Gkcismi. [ TKA: Yldz ]

Edeer: 1. ULDIZ, ULDUZ, YULDUZ, YOLDUZ, YOLDIZ, CILDIZ, JILDIZ 2. YONDOZ 3. SULUS 4. SALTAR
Moolca: OD, ODIN, ODON
Kendiliinden k yayan gk cisimleridir. Yol gsterici, yn buldurucu nitelikleri vardr. Parlaklklar
nedeniyle daime simgesel anlamlar yklenmitir. Bzen atele ilikilendirilir. Ayrca yldzlar yaratln
balangc ile alkal grlrler. Dier Dny kltrlerinde Astroloji bir zamanlar bilim dal olarak
grlmtr ve tamamen gk nesnelerinin insan hayatn etkiledii inancyla olumutur.
Anlam: (Yl/Cl/Cal) ve (Ul/Yul/Yol). Ik yaymak anlam vardr. Yldrm szcyle ayn kkten gelir.
Yoldz biimi ise Yol gsteren mns tar. Yalm, Yaldz gibi parlaklk ve ate ierii tayan
kelimelerle de balantldr. Ul kk zerinden Ulu szc ile olan balants da ykseklik ifde eder.
YILDIZ HAN: Yldz Kaan. [ TKA: Yldz Xan ]

Ouz Hann gksel einden olan oullarndan birisidir. Ongunu Atmacadr.
YILGAYAK: Navruz. [ TKA: Ylgayaq ]

Edeer: YILGAYAH, CILGAYAK, JILGAYAK, ILGAYAH, LGAYAH
Eanlam: YILSIRTI
Yln ilk gndr. Bahar bayram olarak kutlanr. 21 Mart 22 Marta balayan gecedir. Gece ile
gndzn eitlendii gndr. Ulu Bey takviminde de yln ilk gn olarak belirlenmitir. Dier ad
Ulu-Gn (Ulu-Gn)dr. Oniki Hayvanl Trk Takviminde Ylba ayn gne rastlar. Baharn geliini,
doann uyann simgeleyen ve mlattan nceki alara kadar uzanan bir gelenektir. Trihte pek ok
devlet tarafndan deiik adlarla bayram olarak kutlanmtr. Dnynn yeniden doumu olarak
alglanabilir. O gece tam gece ile gndzn eitlendii anda btn doa ve tm kinat, canl cansz
tm varlklar bir anlk bir uykuya dalar, sonra geri uyanrlar. Irmaklar bir an iin durur sonra yeniden
akmaya balar. Herey bir an iin lp geri dirilirler. Evrenin Uyuduu Bille (lemin Uyuduu An)
olarak bilinen bu vakitte Dny tanrsal bir g tarafndan sanki yeni batan yaratlmaktadr.
Dolaysyla her yl yinelenen o bir an aslnda yaradltan bu yana geen tm zamanlar iinde
barndrmaktadr. Yaratltaki kaosun bitip dzenin balay simgelenmektedir. Dnynn soluu
snr, doaya yemyeil ipek bir hal serilir. O gece evlerdeki tm kaplar akarsulardan ve pnarlardan
alnan su ile ykanr. Gn doarken insanlar gidip derelerde, kuyularda, emelerde ellerini yzlerini
ykarlar vey slam inanc uyarnca yunup klarlar (abdest alrlar). Sabah boy abdesti (gusl) alann o
yl gnahlardan uzak duracana, gze srme ekildiinde hasta olunmayacana inanlr. Evler
temizlenir, yoksullara ve tandklara yemek verilir, ksler barr, hatt sulular balanr; bylece
yrekler ktlklerden temizlenmi olur. Doan gnle birlikte ocuklar ta doldurduklar kovalara
kepeyle vurup sesler kararak len adrnn etrafnda dnerlerken; " Yer yarlp ot ksn, meme
yarlp st ksn," diye barrlar. Ardndan Kz Tangmay (Krebe Oyunu) ve Arkan Tartmay (p
ekme) oyunlar oynanr. Krm Tatarlar Navruzda erkenden kalkarlar, aalardan ya dal keserek
zerlerine iekler asarlar. ocuklar bu dallar alp kap kap gezerek hediye olarak yumurta, eker gibi
yiyecekleri toplarlar ve sepetlerine koyarlar. Aytmanlar (atmaclar) bir araya gelerek karlkl
aytrlar (atrlar). Mete Hann bu gn kutsal sayd ve trenlerle karlad sylenir. skitlere gre
ilk insan olan Targutayn olu Kolaksayn dn (toyu) yeryznn ilk enlii olarak kabul edilir ve
bu trihte yapldna inanlr. Trklerin demir da eriterek Ergenekondan knn bu trihte
gerekletii rivyet edilir. Masallarda kutlu bir aa tarafndan senede bir tane verilen Altn Elmay
ejderhalar her yl Ylgayakda gelip alarlar, nk uyuyan hastalar bile uyandracak kadar ifldr.
Trklere gre Navruz Gnnde u olaylarn gerekletiine inanlr:

S a y f a | 325
1. Dny bugnde yaratlmtr, 2. lk insan yaratlmtr, 3. Hz. Nuhun gemisi karaya oturmutur,
4. Hz. Muhammede peygamberlik verilmitir, 5. i ve Alev inancna gre Hz. Ali bugn domutur.
Deiik Trk topluluklarnda ayrc Ekin Bayram, Ulus Bayram, Bozkurt Bayram, ller Bayram gibi
adlarla da bilinir. Tatar kltrnde ise Yanayl kavram kullanlr.
Anlam: (Cl/Jl/Yl/Il/l). Yln geii demektir. Yl szc ve Kaymak fiilinin bileimi olma ihtimali
yksektir. Baharda ilk den yldrm Ylgayakn habercisi demektir ki bu bakmdan Yldrm ve
Ylgayak szcklerinin kkensel ortakl dikkat ekicidir. Yla/Ylga/Clga szc ise rmak anlamna
gelir ve akarsularn bir an durmas anlay ile de balantl grnmektedir.
Aklama-1: Farsa Nevruz (Navruz) ve Asyada pek ok lkede Novruz, Noruz, Navrz, Noruz, Nevroz
adyla bilinen Bahar Bayram 21-22-23 Martta tm Ortadouda ve Orta-Asyada kutlanan bir
bayramdr. Ylba olarak kabul grr. Szck Farsa Yeni-Gn anlamna gelir. Seluklu ve
Osmanl'da Nevruziye adl iirler okunarak kutland trihi kaytlarda yer alr. Mevleviler o gn
Selam szyle balayan ve yedi yetten oluan bir du okurlar. Bektiler cem yinleri
dzenledikten sonra herkese st ikram ederler. Asyada imlenmi budaydan yaplan bir eit tatl
olan Smelek (Sumalak/Smlk) piirilerek geleneksel olarak datlr. Dou Anadoluda gkte
grnen ku klndaki bir ermi Navruzun kendisi olarak kabul edilir. Zerdtler ve Yezidiler'de 21
Mart' bayram olarak kabul etmilerdir. Navruzdan nceki son drt arambaya zellikle Azeri
kltrnde ayr bir nem verilir. Navruz yaratln aamalarn simgeleyen drt eyle (su, ate,
rzgr ve toprak) ilgili kutlamalar ierir. Navruzda kutlama yaplan tm lkelerde neredeyse ortak bir
motif olarak len ve enliklerde ate yakma ve zerinden atlama davranlarna rastlanr ki, bu
durum doann snmas ile ilikilidir. Azerilerin inanlarnda Navruz Bayramndan nce yln son
aramba gnnde gerekletirilen trenleri ifde eden Cemle szc de yine ate ile alakaldr ve
doada en son olarak topran snmas simgeler. Baz yrelerde Navruz Bayramnda toprak altna
ksa ve basit bir tnel kazlarak iinden geilir.
Aklama-2: Hristiyanlktaki Paskalya Bayram da yine Bahar Gndenkliini esas alr ve genel bir
kanya gre 21 Marttan sonraki ilk dolunay belirleyici olur.
YILKI YES: Sr Ruhu. [ TKA: Ylq ysi ]

At ve sr srlerini koruduuna inanlr.
YILMAYA: Kanatl At. [ TKA: Ylmaya ]

Edeer: CILMAYA, CLMAYA, JILMAYA, LMAYA
Sylencelerde ad geen uan attr. Kanatlar vardr. Genelde beyaz vey kara, tek renk bir at olarak
betimlenir. Kuday (Tanr) tarafndan yiitlere yardmc olmas iin yaratld anlatlr.
Anlam: (Yl/Cl/Jl). Kkte hzllk mns bulunur. Yldrm kelimesiyle kktetir. At ise yldrm ile
ilikilendirilir. Ylmank szc parlak mns tar. Ylmak kelimesi ise korkmak anlam tar.
Asyadaki dier kltrler ile ilikilendirildii de grlr.
YOHAN: Yeralt Tanrs. [ TKA: Yoxan ]

Edeer: YOHAN
Yeraltnn koruyucusudur. Yok oluu simgeler. Dokuz kat yeraltn (Cehennemi) ynetir. Karanlklar
iinde yaar ve kimseye grnmez. Evi Ulukaynn kklerinin altndadr. Olunun ad ise Sohandr.
Anlam: (Yo/Yo/Yok). Kelime kk Yokluk mnsn artrr. Trke Yok szc ile kktetir.

S a y f a | 326
YOL: Gidiat. [ TKA: Yol ]

Edeer: 1. YUL, COL, JOL, ZOL 2. YOLAK
Moolca: COL, ZOL
Ulamda kullanlan, yerleim alanlarn birbirine balayan dzenlenmi, uzayp giden arzi parasdr.
Ayrca yntem, slup, dinsel uygulama ve yaam biimi anlamlarn da meczen ierir. Yasann ve
dzenin, mutluluk ve huzurun semboldr. Yol doru bilineni yapmak demektir. Bu yzden eski
Trkede Yolu kelimesinin peygamber anlam da bulunur, Yolda kelimesi de siyasi armlar ierir.
Yol ayrca mr ve kader gibi kavramlar da ifde eder. rnein k Veysel atrolunun; Uzun ince
bir yoldaym, / Gidiyorum gndz gece dizeleri bu anlayn en gzel bir yansmalarndan birisidir.
Masallarda yalnzl, aray ve bir hedefe ynelii simgeleyen yollarda erilere (gezgin tacirlere),
ingenelere, haydutlara rastlanr.
Anlam: (Col/Yol/Yul). Moolca Zol szc tlih demektir. Trke Colay szc uurla gelen
mns tar. Yula kelimesi meale, pnar, ruh demektir.
YOL YES: Yol Ruhu. [ TKA: Yol ysi ]

Moolca: COL EZEN
Yollarn koruyucu ruhudur. Her yolun kendi yesi vardr. Yol yesinin kt niyetli insanlar her gn
yrdkleri yoldan bile artabileceine inanlr. Bu tr insanlar ok iyi bildikleri bir yoldan giderken
kendilerini bir anda karanlk bir ormann iinde bulurlar. Bzen de bir kar frtnasna yakalanp kendi
evlerinin evresinde dolanp dururlar, aslnda ok yakn olduklar halde yolu bulamadan donup
lebilirler. Moollarda Zol Zaya (Yol Yaratan; yni kaderi tyin eden, tlih getiren) olarak
tanmlanan bir ongun/ruh vardr ve 19 yolun birletii yerde yaar. Yolun kader ve kiinin irdesi ile
ilikilendirilmesi Pir Sultan Abdalda en ak biimde ifdesini bulmaktadr.
Kadlar mftler fetva yazarsa
te kement ite boynum asarsa
te haner ite bam keserse
Dnen dnsn ben dnmezem yolumdan
Aklama: Mool halk inanlarndaki Zar Zarga (Trke: Yar Yargc) ile Zol Zaya (Trke:
Yol Yaya) ikili tekil ederler ve adlar birlikte anlr.
YOLAK YES: Patikann Koruyucu Ruhu. [ TKA: Yolaq ysi ]

Yolaktan geenlere zararsz akalar yaparak elenir.
YOM: Baht. [ TKA: Yom ]

Edeer: 1. YUM 2. DOM, TOM 3. NOM
Uur, ans, tlih, baht gibi anlamlar tar. Uurlu nesne (Yom Ta gibi) kavramn da karlar. Ayn
zamanda mutluluk, nee demektir. Halk dilinde iyi haber mnsna da gelir. Ural dillerinde ise
Tanr anlam tar. Dede Korkut yklerinin sonunda Yum vereyim... ifdesine rastlanr. Buradaki
Yum szc hayr duas anlam tar ve efsun kavramn da karlar, ayrca doru sz ierii de
bulunur. Yom tutmak deyimi ise uur getirmek demektir ve bzen hayra yormak vey uurlu
saymak mnlarnda da kullanlr. Tuvacada kt ruhlarn kovulmasn ve bycl ieren
yinlere de Dom ad verilir. Trklerde hekimlerin koruyucusu ve if datc olarak grlen Tom
adl bir tp tanrs vardr. Ostyaklarn Tomam adl tanralar ku klna girer ve kanatlarn
sallaynca tyleri dklr, bu tylerden yeni kazlar doar.

S a y f a | 327
Anlam: (Yum/Yom/Com). Kelime kk iyilik, kader gibi anlamlar ierir. By, efsun, du gibi anlamlar
da bulunur. aman anlamndaki Yomya/Yomza/Yumza (Comya/Cumza) szc de yine bu kkle
ilgilidir. Moolcada Dom ve Domog kelimeleri by, Yum ise nesne demektir. uvaada ise
Yum kelimesi aman anlamna gelir. Eski Trke om szc de nazarlk anlamna gelir.
Yomok/Comog (destan) szcklerinin de bu kavram ile balantl olduu sylenebilir. Nom ise din
vey din adam mns tar fakat baz kaynaklarda bu szcn kkeninin ince olduu belirtilir.
Nomos/Nomoy szc Bat dillerinde zellikle Yunancada yasa, tzk anlamlar da tar ve Eski
Hinte kkenlidir. Hatt Yunan mitolojisinde Nomos adl bir yasa tanrs (adlet ruhu) bulunur.
YOMAK: Destan. [ TKA: Yomaq ]

Edeer: COMOK, COMOG, JOMOK, JOMAK, YOMOK, YUMAH, NOMOK, ZOMOK, ZUMAK, NIMAK, NIBAK
Moolca: DOMOG
Dizeli ve uyakl olarak, uzun iirler eklinde anlatlan yk. Sylencelerin en ilgi ekici ve aklda kalc
anlatm yollarndan biridir. Binlerce ktadan oluan destanlara bile rastlanmaktadr.
Yomoku/Yomak (Comoku/Jomou) ad verilen destan okuyucular en az yllk bir eitim ve
deneyim srecinden geerler. Krgz halk edebiyatnn simgesi hline gelmi olan Manas Destan ise
zel olarak Manas olarak adlandrlan destanclar tarafndan bugn bile okunur. Eski alarla ilgili
anlatlarn, bunlar anlatan ve dinleyen kiilere olumlu etki yapaca dnlr ve ayrca gemite
yaam insanlara it yklerden g alnaca inanc bulunur. Efsnev kiilerin anlarnn bylece
destanlarda yaad ve onlarn ruhlarnn anlatclarla iletiim kurabildikleri de Asyada yaygn bir
anlaytr. yi bir anlatc karsndaki dinleyicileri de baka lemlere gtrrcesine etkileyebilir.
rnein ritim ve hareketlerle anlatlan Comoklar dinleyenlerin, atla ilgili bir blmde kendilerini atn
zerinde gidiyorlarm gibi hissettiklerini syledikleri kaydedilmitir.
Anlam: (Yum/Yom/Com). Kkte anlatmak, sylemek, byl sz, efsun, doru sz anlamlar vardr.
Tunguz ve Manu dillerinde Nmka/Nma olarak yer alr ve amanlk yapmak, hikye anlatmak
gemiten haber vermek gibi mnlar da ierir. Yom (baht, tlih) szc ile de balantldr.
Yomak kelimesi Bakurtada bilmece mns tar ve szn gizemli bir kavram olarak grlmesi ile
alkaldr. Karakalpaka Jumbak, zbeke Jumbok szckleri ise yine bilmece anlamna gelir. Moolca
Domog biimi ise ayn zamanda by mns ile de alkaldr. Nom/Noma szc ise aman
vey din adam anlamlar tar.
YORU: Kehnet. [ TKA: Yoru ]

Edeer: YUR
Moolca: YOR
Gelecee ynelik karmlarda bulunmak, zellikle rylardan sonu karmak. Yormak fiili bu
anlamda kullanlr. Yoru/Yoruu szc khin vey ry yorumcusu anlamna gelmektedir. Ry
yorumlar pek ok kltrde olduu gibi Trklerde de her zaman ilgi oda olmutur. slmiyette
rylar yorumlayabilmenin Allah vergisi bir yetenek olduuna inanlr ve bunun en yetkin
rneklerinin de Hz. Yusufda grld anlatlr. Ry yorumlama ve kehnet yeryzndeki ister ilkel,
ister ada tm toplumlarda bir biimde mevcuttur. Gnmzde modern psikolojide ise insan
bilinaltna inmenin yollarndan birisi olarak ry zmlemelerine bavurulur. (Elbetteki ry
yorumculuu ile bu psikanaliz teknii elbetteki birbirinden farkl eylerdir.)
Anlam: (Yor/Yur). Ryy tbir etmek demektir. Eski Trke fal ile haber verme mns da tar.
Yormak fiili tahmin etmek, sonu karmak mnlarn da ierir. Yorumlamak fiili ile ayn kkten
tremitir. Yorulmak (bitkinlemek) anlamyla balants kehnetin yoruculuu ve zorluuyla ilgilidir.

S a y f a | 328
YN TANRILARI: 5 Tanr. [ TKA: Yn Tanrlar ]

Drt anayne ve merkeze hkmederler. Buryatlarda 55 tanesi ak renkle, 44 tanesi ise kara renkle
nitelenen toplam 99 ilah bulunur. Kaleler ile ehirlerdeki k kaplar benzer bir anlayla ynlerle
adlandrlr. rnein: Dou Kaps. Dolaysyla Yn Tanrlarnn mitolojik bir kalenin yneticileri olarak
algland sylenebilir.
Yn Tanrlar
1. Algan 99 Gney tanrsnn banda bulunur. (Temsilcisi Usan Handr.)
2. Sargay 88 Orta (Merkez) tanrsnn banda bulunur.
3. Sogto 77 Kuzey tanrsnn banda bulunur. (Temsilcisi Tatay Handr.)
4. Hrmz 55 Bat tanrsnn banda bulunur. (Analar Manzan Hatun'dur.)
5. Atay 44 Dou tanrsnn banda bulunur. (Analar Mayas Hatun'dur.)
YR: Haylet. [ TKA: Yr ]

Edeer: R
Yeraltnda yaadklarna inanlr. Babo, kt ruhlardr, amasz bir biimde gezinirler. Yakut
inanlarna gre len kiilerin ruhlar re dnr. Bzen yeryzne karlar. Bu takdirde genelde
l bir kiinin ruhunun duyu organlaryla alglanabilir ekilde belirmesini ifde eder. Burada grnt
ve/vey ses l kiiye it olsa da (hatt l ile ilgili bir mekanda bulunulsa da) kesinlikle bir beden sz
konusu deildir, soyut bir varlk grlr. Yakutlar rlerin yaralanan parmaklara bile girdiklerine
inanrlar. Kt insanlar lnce ruhlarnn bunlarn arasna kart sylenir.
Anlam: (Yr/r/r). Ruh demektir. Gezmek mns kelime kknde yer alr. rnein ayn kkten
treyen Yrk kelimesinde olduu gibi. Yrmek fiili ile ayn de ayn kkten gelir. Kazan Trkleri ruh
iin rek szcn kullanrlar, bu kavram Trkedeki Yrek kelimesi ile benzerlik gsterir.
nk insann ruhunun bulunduu yerin Yrek olduu inancndan kaynaklanr. Baz lehelerde
yrek/yrek ise rdek mns tar ve ruhun ku olup umas anlayyla ilikilidir. R/Z dnm
dikkate alndnda r/Yr kelimesinin z kavram ile de alkal olduu grlr. Yakuta ve
Dolganca r kelimesi ayn zamanda topluluk, grup, bek, sr gibi mnlar tar ve dier Trk
dillerinde r/r ve r/jr/jer/Ujur/jr/jir kelimeleri de benzer anlamlar ierir. Tatar halk
kltrnde rek szc haylet anlamna gelir.
YU: Cenze Treni. [ TKA: Yu ]

Edeer: YO, YI
Cenze treni, cenze yemei gibi anlamlar vardr. Cenze merasimleri yeryzndeki tm kltrlerde
byk neme shiptir, nk bilinmeyen bir diyara yaplan bu yolculuk her zaman gizemini
korumutur. Eski Trklerde l bir adra koyulup, etrafnda dokuz kere dolanlrd, bylece ruhunun
ge kacana inanlrd. Kimi zaman cenze treni ierisinde at yarlar dzenlenir ayrca koyunlar
ve atlar kurban edilirdi. skitlerde ve Moollarda ceset mezara kadar araba ile tanrd. Vusunlar
mezarn yerini bir akarsuyun yaknnda seerlerdi. Bzen de yksek tepeler tercih edilirdi. len kii
Trk inanlarna gre hayvanlar, zelikle at ile birlikte gmlrd. Ayrca ldrd dmanlarn
simgeleyen ta heykelcikler mezarnn bana dikilirdi. nk hayvanlarn ve ldrd dmanlarn
teki dnyda ona hizmet edeceine inanlrd. Eski geleneklerde lenlerin yaknlarnn kendilerine
trnaklar ve hatt bak kullanarak zarar verdikleri bilinmektedir. Ancak slmiyeti kabul eden
topluluklarda bu uygulamada nemli oranda bir azalma olmutur, nk slam Dini yas srecinin
uzatlmasn ve kendine zarar verecek ekilde dvnmeyi yasaklamtr. Eski halk kltrtnda Cenze
kan evden krk gn boyunca hibir ey alnmayacana ve hibir ey de verilmeyeceine inanlrd.

S a y f a | 329
Bzen krk gn boyunca lnn ad bile anlmazd, nk adn duyduka ruhun evden ayrlmak
istemeyecei ve ailesinin yannda kalmaya devam edecei dnlrd. Eski halk inanlarnda insann
birden fazla ruha ship olduuna ve bunlarn farkl zamanlarda bedeni terkettiine inanlrd.
Altaylarn giderek azalarak da olsa bugn bile srdrd baz uygulamalar cesedin gemite nasl
kaldrldna dir fikir verebilmektedir. Cesetleri aalarda vey bir direkte sergileme, hayvanlarn
yemesi iin brakma, yakma vey mumyalama uygulamalarna rastland gibi beklemeden dorudan
gmlen cesetler vardr. Ama her durumda (ilk drt trden sonra da) cesetten geriye kalanlar
mutlaka gmlrd. Cesedin yaklmas Od nanc (Ate nan) ile balantldr ancak bu anlay
kesinlikle atee tapma deildir. Ate temizleyici bir unsur olarak grlr ve soyut alglanmas
nedeniyle ruhla ilikilendirilir. Mumyalama ise zellikle savata len hkmdarn cesedinin lkesine
tanabilmesi zorunluluu nedeniyle bekletilebilmesi amacyla yaplmaktayd. Osmanl pdiahlarnn
bazlarnn seferde lmesi nedeniyle i organlar bulunduklar yerde gmlm, bedenleri ise
mumyalanarak bakente tanmtr. Kanuni Sultan Sleymann mumyalanmas bu durumun en iyi
bilinen rneidir.
Anlam: (Yo/Yu/Y) ve (A). Alama treni demektir. Yuut/Yut/At ise yas iiri mns tar.
Ylamak/Yulamak kelimesi Alamak vey At Okumak demektir. Ayrca Yo/Yo/Yok kk zeriden
yokoluu artrr. Tatarca Yualu fiili kaybolmak, yok olmak, Ylav ise alamak anlamna gelir.
YULAMAK: At Okumak. [ TKA: Yulamak ]

Edeer: YILAMAK
lnn arkasndan alayarak yas iiri okumak mns tar. Birbiri ile balantl kavramlar ifde eden
At (Au), St (Sagu), Yut (Yuu) gibi kelimelerin hepsi de lnn arkasndan yaanan yas
srecinde acy davurmakla ilgilidir ve benzer anlamlar ierir.
YULA: Ry Ruhu. [ TKA: Yula ]

Edeer: YOLA, ULA, OLA
nsan ruhunun uyku esnasnda bedenden geici olarak ayrlabilen hareketli ksmdr. Hayal gc
anlam da tar. lham ve vahiy kavramlar ile balantldr.
Anlam: (Col/Yol/Yul). Meale demektir ve ruhun bir tr ate vey k (enerji) olarak alglanmasnn en
gzel rneidir. Hkmdar ve ululuk mnlarn da ierir. Zol/Yol/Yul (tlih) kelimesiyle de
balantldr. Tatarca Yul szc ise yol, Yola ise gelenek anlamna gelir.
YULAMAK: Ry Grmek. [ TKA: Yulamak ]

Ruhun hareketli ksmnn bedenden ayrlarak soyut diyarlara yolculuk yapmas. Ayrca srad, esin
kayna rylarn grlmesi iin de Yulamak tbiri kullanlr. nsan vcdunu geici olarak
terkedebilir. Bzen bu durumu hissetmek bile mmkn olmayabilir.
Anlam: (Col/Yol/Yul). Kelime kk soyutlanmak, ry grmek anlamlarn bnyesinde barndrr.
Kaynaktan kmak mns da barndrr. Ruh kavramn karlayan Yula szcnn su kayna ve
meale anlamlar da vardr. Yular (dizgin) szc ile ayn kkten gelir ve ynlendirmek mns ile
alkasn ierir. Yolmak ise tylerini koparmak mns tar ve plaklk, soyunukluk anlam belirtir.
YUMU: Melek. [ TKA: Yumu ]

Edeer: YUMUU, CUMUU, YOMII
Tanrnn hizmetinde bulunan, nurdan yaratlm kutsal varlklardr. Kendilerine verilen emirleri yerine
getirirler. Cinsiyetleri olmad sylenir.

S a y f a | 330
Anlam: (Yum/Yom). Kkte kutsallk, kader, uur gibi mnlar vardr. Yumu/Yom kelimesi grev,
hizmet anlamna gelir. Anadoluda Yumu Buyurmak deyimi birisine i yapmas iin grev vey emir
vermek demektir. uvaada Yum kelimesi aman anlamna gelir. Kkenin hangi dilde olduu tam
olarak tespit edilemeyen Nom szc ise din vey din adam mns tar.
YUNAK: Hamam. [ TKA: Yunaq ]

Edeer: 1. MUNSA, MUNA, MONO, MUNA, YUNA 2. YONAK
Eanlam: CA, CALIK
Trk halk kltrnde belirli bir dzeyde nemi olan alanlardr ve gizemli mekanlar olarak alglanr.
Buralarda ate ve su bir araya gelmektedir. Bedensel temizlenmeyi olduu kadar, ruhsal arnmay da
simgesel olarak gerekletiren bir yer olarak grlr.
Anlam: (Mun/Yun). inde ykanlan yer (hamam, banyo) demektir. Yunmak szc ykanmak
temizlenmek anlamlarna gelir. Yunup szc ise eski Trkede abdest mns tar.
YUNAK YES: Hamam Ruhu. [ TKA: Yunaq ysi ]

Hamamn koruyucu ruhudur. Ksa boylu bir ihtiyar klnda olduuna inanlr. nsanlara temizlii
rettii sylenir. Trk halk inancna gre Gne batt zaman ve gece yars hamama girilmez, nk
bu saatte Yunak yesi kendisi ykanr. Hamamda ykanan kii yz sabunlu iken su tasn bulamazsa
yada hamamdan karken ayakkablarn yitirirse, bunlar onun yapt akalar olarak alglanr. Tatarlar,
ykandktan sonra karlarken ona Yunan ss sana, huzuru bana! derler. Benzer hatta ayn
denebilecek bir varlk da Hamam yesidir. Trk kltrnde gizemli mekanlar olarak alglanan
hamamda yaad sylenir.
YURT YES: Memleket Ruhu. [ TKA: Yurt ysi ]

Edeer: YURD YES, YORT YES
Vatann koruyucu ruhudur. Aslnda adr yesi ile de balantl bir varlktr. nk Yurt/Yurd/Yort
szc ayn zamanda gemiteki ilk anlamyla adr demektir ve Trk/Mool gebe halklar
tarafndan kullanlr. Bu kelimenin daha sonradan anlam genilemesiyle lke kavramn karlad
sylenebilir. Bu nedenle Yurt yesinin adrdaki ocakta yaadna inanlr. Trk kltrnde yeryz
byk bir adra benzetilir, dolaysyla Yurt hem ev hem de vatan demektir.
Anlam: (Yur/Yor). Moolcada adr demektir. Deiik ve ve lehelerde Curt/Cort/Yort kelimeleri hep
adr mns tar. Trkede anlam kaymasna urayarak vatan, memleket anlamlarn ierir hle
gelmitir. Cumhriyetin ilk yllarnda Kulp anlamnda da kullanlmtr. Kelime kknde bir eyin
etrafn evirmek, yaylmak mnlar vardr. Yre kelimesi ile de uzak bir anlam balants bulunur.
YUVHA: ahmaran. [ TKA: Yuwxa ]

Edeer: YUHA
Sylencesel srngen. Ylan eer krk yl yaarsa Bkeye (ejdere) dnt sylenir. Bkenin de krk
yl yaarsa Yuvha olacana inanlr. Baz sylencelerde ejderlerin bin yl yaadktan sona Yuvha olduu
anlatlr. Bu yaratk gzel bir kz klna girebilir ancak gbek delii yoktur. Bylece onun Yuvha
olduu anlalabilir. Irmaklarn vey gllerin buzlarnn krld yada delindii yerlerde gzel bir kz
klna brnerek grnd de sylenir. Bzen yakkl erkek klna girdii de anlatlmaktadr
ancak bu motife ok sk rastlanmaz. Doyacak kadar su imezse lr, bu nedenle rmaklarn nn
keser ve kurban ister. Aksi takdirde suyu brakmaz.

S a y f a | 331
Anlam: (Yuv/Yu/Yuh/Yoh). Yuvanmak szc kvrlmak, dnmek, dndermek anlamlar tar.

Yuvarlak kelimesiyle ayn kkten tremitir. Moolca Zuha/Zuvha kelimesi ate ve ocak mnlar
tar. Ejderhalarn ate saan varlklar olmas ile ilikilidir. Yo kk ile olan balants ise yok edicilii
ile alkaldr yni yokluu simgeler.
Aklama: ahmaran Fars halk anlatlarnda ve efsanelerinde ad geen ylan kraliedir. Bellerinden
aas ylan, st ise insan eklindeki Maran adl ylanlarn nderidir. (ahmaran; Farsa hkmdar
demek olan ah ve ylan anlamndaki Maran szcklerinin bileik biimidir. Szck her ne kadar
eril olarak grnse de ahmaran'a ilikin efsanelerde ve tm betimlemelerde bir diidir.) Hi
yalanmayan, lnce ruhunun kzna getiine inanlan bir varlktr. Gney Anadoluda ou zaman
ahmaran resimlerde betimlenir ve bu konuda uzmanlam ustalar tarafndan yaplan tablolar evlere
aslr. Efsaneye gre bir yeralt maaras bulan Camab adl kahraman, burada bir havuzun bandaki
tahtta stten ak bedenli bir ylann oturduunu grr. Burann bysne kaplarak uzun seneler bu
bahede yaar. Bu sre ierisinde grr ki maranlar (ylanlar) dertlere deva olacak ilalar retip gizlice
yeryzne karak hekimlerin odalarna brakmaktadrlar. Yllar sonra, ailesini ok zlediini syleyip
gitmek iin yalvarr. Bunun zerine ahmaran da kendisini salvereceini, ancak yerini kimseye
sylemeyeceine dair sz vermesini ister. Ancak yllar sonra lkenin hkmdar hastalannca derdine
tek are olarak ahmarann etinin yemesi gerektii haberi her yana salnr ve bu yaratn yerini
bilenlerin dllendirilecei sylenir. Camab kuyunun yerini insanlara gsterince ahmaran dar
karlr ve ldrlr. Efsanenin baz trevlerinde ise ahmaran'n ldrldn henz bilmeyen
maranlar (ylanlar) insanlarn dertlerine deva olacak ilalar retmeyi srdrrler. Bu durumu
rendiklerinde lkelerinden kp insanlarn yaadklar ehirleri basacaklar ve yok edecekleri
anlatlr. Bu inan Gneydou Anadolu Blgesinde olduka yaygndr.

S a y f a | 332
-Z-
ZADA HAN: Rzgar Tanrs. [ TKA: Zada Xan ]

Edeer: CADA HAN, YADA HAN
Moolca: ZASA HAN
Rzgarlar ve frtnalar onun emrindedir. 13 rzgarn kesitii yerde yaar. Yamur yadrr, frtnalar
estirir. Yada Tann shibi ve hkimidir. Kamlarn kullanabilmesi iin yeryzne Zada Han tarafndan
gnderildiine inanlan bu byl tan doa olaylarn kontrol edebilme gc bulunur, onunla
zellikle de yamur, kar ve tolu yadrabilir. Zada Han rzgarlarn zerine bir ata biner gibi binip
yolculuklar yapar, stedii yere bylece bir anda ular. ahin gibi kanatlar olan konur (kahverengi) bir
at vardr. Onunla birlikte rzgarlar srer. Mool sylencelerinde boa klna girebildii anlatlr.
Anlam: (Yad/Yat/Zat/Zad). Yada/Yat (by) gcne ship olan kii demektir. Moolca Zad szc
mzrak, Yadgan ise aman mnsna gelir. Zavar ise esinti anlam tar. Zasa/Dasa kelimesi ise eski
Moolcada cezlandrmak mns ierir. Manuca Dasa szc de dzeltmek anlamna gelir.
ZAMBU: Efsne Aac. [ TKA: Zambu ]

Yakutlara gre Cennette byyen Yaam Aacdr. Tanra Kupay/Kbey bu aata yaar ve
gsleriyle insanl besler. Drt nehrin kaynakland bu aacn dibinde bir ejderha yatar.
ZARLIK: Yarg Tanras. [ TKA: Zarlq ]

Edeer: YARLIG
Yarglar korur. 17 Byk Gk Mahkemesinin en banda bulunur. Trk-Mool devlet geleneinde
yarg ok nemli bir yere shiptir. Adletsiz yneticilere ilenilir (lnet edilir) ve balarna en kt
felketlerin geldiine inanlr. Moollarda Zar Zarga (Car aran, yni ar yapan) adl bir ongun
vardr. Buradaki Moolca Zar kelimesi ar mns tad gibi Trke yarm anlam da ierir nk
bu ruh tek kolludur. Tatarlarda ise benzeri bir varlk olan Car Cayan adl bir ruh vardr.
Anlam: (Yar/Zar). Buyruk veren, yasa yapan demektir. Yarlg/Yarlk sc ferman anlamna gelir.
Yarglamak (hkmetmek) ve Yarlgamak (affetmek) fiilleri ile ayn kkten tremitir. Kskanlk anlam
da tamaktadr. Trklerde Yarguu/Yargu, Moollarda ise Yargan szckleri hkim mns tar.
Car/Zar ise barmak, ar yapmak, duyurmak mnlarn barndrr. Farsaya gemi olan Zar
kelimesi de benzer anlamlar ierir ve anlam kaymas ile alamak mns da bulunur.
Aklama: Mool halk inanlarndaki Zar Zarga (Trke: Yar Yargc) ile Zol Zaya (Trke:
Yol Yaya) ikili tekil ederler ve adlar birlikte anlr.
ZAYAI: Kader Ruhlar. [ TKA: Zaya ]

Kaderi tyin eden varlklardr. Yeryzne bereket gtrrler. Buryatlarda Zajan/Zayan adl kader
tanrsnn bunlarn banda olduuna inanlr. Zayaglar/ayaglar/Tayaglar.

S a y f a | 333
ZAYAAN: yilik Tanrs. [ TKA: Zayaan ]

Edeer: ZAYAGAN, YAYAGAN, JAYAGAN
Kt ruhlara kar mcdele eder. Bar salamak iin mcdele eder. Bu balamda Bar Tanrs
olarak da grlebilir. Yayay ve Yayak adl yaratc ruhlar ile de alkal grnr.
Anlam: (Yay/Zay/Cay). Yaratp datan demektir. Eski Trkede Yaymak fiilinin yaratmak mns da
bulunur. Kutlu kabul edilen bir silah olan Yay ile de alkaldr.
ZEMRE: Cemre Cini. [ TKA: Zemire ]

Havay, topra, suyu stc gc vardr. Baharda ge ykselir sonra inip buzlar eritir. Eski Bulgarca
kkenli bir kelime olup slmiyet sonras Arapa Cemre szc ile benzeim yoluyla zdelemitir.
ZILANT: Ylan Anas. [ TKA: Zlant ]

Edeer: ZLANT
Her tr derde dev bulabilen tek boynuzlu bir ylandr. Gnmzde Tataryann simgesi hline
gelmitir. Zlan-Tav (Ylan Da) adl bir yerde yaadna inanlr. Bir efsneye gre gemi alarda
iki bal bir ejder Tatar lkesine musallat olur. Bu balardan biri yalnz ot yerken, dieri ise bkire
kzlar yutar. Bu ejdere her gn (baz sylencelerde senede bir kez), ot ve gen kz gnderilir. En
sonunda bir yiit karak otun iin saklanr ve ejder kz yutmadan otlar ve maaray ate verir. Ejder
kaarak bir gln iine girer ve kaybolur. Tatarlar yz yl yaayan ylann Zilant olacana inanrlar.
ZU: Rzgar Kuu. [ TKA: Zu ]

Kanatlarnn vuruu rzgarlar oluturur. Azndan ate saan ve su soluyabilen, arslan bal, kartal
gvdeli dev bir ku olarak betimlenir. Gktanrsnn hizmetkrdr. Smer mitolojisinde aslnda frtna
tanrs olan Zu yeraltnda yaar ve istediinde ku klna girerek kanadyla frtnalar karr.
ZZL: Dev Ku. [ TKA: Zzl ]

Edeer: ZUZULO, SZL
Trk sylencelerinde ad geen devasa bir kutur. Kanadn vurunca rzgar eser. Smerlerde Zu adl
frtna karan bir ku vardr.
Anlam: (Zu/Z/S). Szlmek (umak) fiili ile alkal grnr. Moolcada Zuh szc, srmak
anlamna gelir.

S a y f a | 334
EKLER:
c) Gezegenler 339
d) Burlar 340
e) Takmyldzlar 341
h) Renkler 346
j) Rtbeler 348
l) Boy Adlar 350
m) Yer Adlar 351
* DZN 353
* KAYNAKA 375

S a y f a | 335
DER TRK TANRILARI
1. Abya Han: Yaam Tanrs. nsanlar ve canllar ynetip ynlendirir.

2. Adagal (Adagalah) Han: Fitne Tanrs. Yeryznde bozgunculuk yapar.
3. Adan Han: yilik Tanrs. nsanlara iyilikler yapar.
4. Albotay Han: Gezgin Tanrs. Yolculara yardm eder.
5. Ancasn Han: Yldrm Tanrs. imekler ve yldrmlar aktrr.
6. Apsat Han: Av Tanrs. Vah hayvanlarn da koruyucusudur.
7. Artk Han: Yol Tanrs. Yolculara yardm eder.
8. Atotur Han: oban Tanrs. obanlar vah hayvanlardan korur.
9. Aymu Han: oban Tanrs. obanlar korur.
10. Avl Han: Da Tanrs. Avl Barkan olarak da anlr.
11. Babray Han: yilik Tanrs. yi insanlar koruyup kollar.
12. Barula (Barallak) Han: Orman Tanrs. Avclar ate yakar ona sa yaparlar.
13. Buoma Hanm: Yol Tanras. Uzaklara giden yollarn koruyucu ruhudur.
14. Cabaan (Cabaha) Han: Hastalk Tanrs. Onmaz dertlere ve marazlara neden olur.
15. Canday Han: Sakatlk Tanrs. Kol, bacak hastalklar verir.
16. Cebelek Hanm: Ktlk Tanras. nsanlar yolundan evirir. Yer Kulakl olarak anlr.
17. Cerde Han: Ev Tanrs. Evi ve aileyi korur.
18. Cns (ns) Han: Yasa Tanrs. Dnynn ynetilmesi iin gerekli yasalar koyar
19. Chgy (Cy) Han: At Tanrs. Atlarn koruyucusudur.
20. Clr Han: Yeralt Tanrs. Eline denler bir daha geri dnemezler.
21. al Hanm: Ev Tanras. Evi ve aileyi korur.
22. ayan (ayan) Han: Gkyz Tanrs. Yeryznn dzenini salar.
23. oonah (uonah) Hanm: Hastalk Tanras. nsanlar hasta eder.
24. ompara (amparas) Hanm: Uyku Tanras. Uyuyamayanlar kendisinden yardm ister.
25. okku Hanm: Dilek Tanrs. Kendisinden dilek dilenir.
26. oppa Han: Ekin Tanrs. Ekinlerin bol olmasn salar.
27. uoran (uoraan) Han: eytanlarn yneticisidir. nsanlar eytan klna sokabilir.
28. uppakan Hanm: Gk Tanras. Gklerin dzenini salar.
29. Duguy Han: Haberci Tanrs. Tanrlarn haberlerini insanlara getirir.
30. Eder Han: yilik Tanrs. yi ve gzel ilerin yaplmasn salar.
31. Elez Hanm: Bekret Tanras. Bekretini ve iffetini koruyan kzlara yardmc olur.
32. Erirey Han: rn Tanrs. Tarladaki hasad korur.
33. Eyke (yke) Hanm: Kadn Tanras. Gnlk ev ilerinde kazalardan korur.
34. Glpn Han: Koyun Tanrs. Koyunlar korur.
35. Hagdan Han: Kamburluk Tanrs. Bel bklmesi ve kamburluk gnderir.
36. Harabl Han: Yeralt Tanrs. Yeraltndaki baz kt ruhlarn nderidir.
37. ndirbey Han: Av Tanrs. Av hayvanlarn korur.
38. Kagr (Kaar) Han: Eli Tanrs. lgen ve Erlik arasnda elilik yapar.
39. Karak Han: Cehennem Tanrs. Matman Karak olarak anlr.
40. Kayadan (Keyden) Han: Kuvvet Tanrs. Kuvveti sembolize eder.
41. Kayrnar (Kaynar) Han: Gne Tanrs. Gnein klarnn oalmasn salar.
42. Kemisken Hanm: Gl Tanras. Gllerin koruyuculuunu yapar.
43. Kskydana Hanm: Ktlk Tanras. Abaslarn kzdr.
44. Kollu Han: At Tanrs. skit kkenlidir. Balkarlarda bu adda bir bayram vardr.
45. Kor (Kory) Han: Rzgar Tanrs. Rzgarlara yn verir.

S a y f a | 336
46. Koylusan Hanm: Gk Tanras. Gkleri ynetir.

47. Kblk Han: lm Tanrs. nsanlarn cann alr. Bakr burunludur. Kzl bir at vardr.
48. Kudustay Han: Rehin Tanrs. Bu adda kardetirler (Bur, Tas, Vot). nsanlar karrlar.
49. Krm Han: Ev Tanrs. Evi ve iindeki aileyi korur. Ailenin devamn salar.
50. Mansar Han: yilik Tanrs. yi iler yapanlar dllendirir.
51. Matmas Han: Kinat Tanrs. lgen tarafndan evrenden sorumlu klnmtr.
52. Mucara Han: Yoksullar Tanrs. Yoksul insanlar korur.
53. Odn (Odn, Odon) Han: Yasa Tanrs. Dnynn ynetimine gereken yasalar dzenler.
54. Ohol Han: Vahet Tanrs. Yeryznde byk krmlara sebebiyet verir.
55. Okto Han: Da Tanrs. Dalarn ve dalarda yaayan canllarn koruyuculuunu yapar.
56. Orangay Han: Yaratc Tanr. Canllar yaratr ve doadaki yerlerini belirler.
57. Ovcay Han: Bereket Tanrs. rnlerin bol olmasn salar.
58. Ovsal Han: Hastalk Tanrs. Hayvanlar hastalandrr. Yalnz kadnlara musallat olur.
59. Oymon Hanm: Bitki Tanras. Bitkileri korur ve onlara can verir.
60. Oysul Han: Deve Tanrs. Develeri korur.
61. Ozay Han: Bereket Tanrs. Her tarafta bolluk olmasn salar.
62. Perbi Han: yilik Tanrs. Hakknda ok fazla bilgi yoktur.
63. Pnu Han: yilik Tanrs. yilikler yapt sylenir.
64. Puysa Han: yilik Tanrs. Herkesin iyiliini ister.
65. Sabray Han: Yazg Tanrs. nsanlarn gelecei hakknda karar verir. Yeraltnda yaar.
66. Sangr Han: Av Tanrs. Kzdnda ormanlar yakp, av hayvanlarn kard sylenir.
67. Saradman Hanm: yilik Tanras. Demirci Tanras olarak da grlr.
68. Sarasan Han: Souk Tanrs. Kn souklara neden olur.
69. Tabt (Tab) Han: Koruyucu Tanr. nsanlarn ve evin koruyuculuunu yapar.
70. Tagat Han: Ksmet Tanrs. nsanlarn ksmetini belirler. ok gl ve keldir.
71. Tayu (Tay) Han: At yavrularn (vey boalar) koruduu sylenir.
72. Tday (Dday Han): Gven Tanrs. Korku annda ad sylenir.
73. Tmml (Dmml) Han: Tahl Tanrs. Ayn ad tayan bir ekmek tr vardr.
74. Tiribel Han: Tahl Tanrs. Ekinleri ve ziraatileri korur.
75. Toktur Han: Avc Tanrs. Avclar korur.
76. Tukba Hanm: Kadn Tanras. Kadnlar ve evi korur.
77. Tuulbay (Tukulbay Han): Av Tanrs. Avclar korur.
78. Turay Han: Ktlk Tanrs. Abaslar arasnda saylr.
79. Tukun Han: Korku Tanrs. nsanlara korku ve panik verir.
80. Tnbri (Tunbur) Han: Yeralt Tanrs. Yeraltndaki karanlk sularn tanrsdr.
81. Trn Han: Cehennem Tanrs. Cehennemi ynetir.
82. Tsmel Han: Yeralt Tanrs. Ktlkler yapt sylenir.
83. Tl Han: Ktlk Tanrs. nsanlar ktlk yapmaya iter.
84. Ubahalah Hanm: Hastalk Tanras. nsanlarda ve hayvanlarda hastalklara neden olur.
85. Urbalcn Han: Kavga Tanrs. Yeraltndaki baz kt ruhlarn nderidir.
86. Uslo Han: Doa Tanrs. Dalar ve doadaki canllar korur.
87. Uya Han: Ktlk Tanrs. orak Uya adyla anlr.
88. ygen Hanm: ffet Tanras. Nmuslu insanlar zellikle iffetli kadnlar korur.
89. Yabr Han: yilik Tanrs. yiliin onun z olduu sylenir.
90. Yapkara Han: Hizmet Tanrs. lgenin yardmcsdr ve onun emirlerini yerine getirir.
91. Yatman Han: Rzgar Tanrs. Rzgarlar estiren koruyucu ruhtur.
92. Yezim Han: Souk Tanrs. Yeryzne souk getirir.

S a y f a | 337
DER MOOL TANRILARI
1. Arban Han: Tp Tanrs. Ayn adda dokuz kiidirler.

2. Abarga Han: Hastalk Tanrs. nsanlara hastalk verir.
3. Ang Han: Varlk Tanrs. Yeryzndeki tm varln dzenini temsil eder.
4. Amtay Han: Kurul Tanrs. Yallar kurulunu korur ve doru kararlar almalarn salar.
5. Basalgan (Bsalgan) Han: Nehir Tanrs. Irmaklarda yaar.
6. Bulur Han: Yallar Tanrs. Yallar korur.
7. Bumal Han: Gkta Tanrs. Gktalarndan sorumludur.
8. Boomo Han: Salgn Tanrs. Salgn hastalklar yeryzne yayar.
9. Bolungud (Bolngd) Han: Ozan Tanrs. irlerin ve ozanlarn koruyucusudur.
10. Bontoy (Boyotoy) Han: Demirci Tanrs. Demircilere yardmc olur, kuvvet verir.
11. Budargu Han: Kar Tanrs. Kn kar yamasn salar.
12. Budung Hatun: Sis Tanras. Sislerin ierisinde yaar.
13. Daban Hatun: Demirci Tanras. Demirci Ocaklarn korur.
14. Dayan Han: Maara Tanrs. Kinat anlamnda da kullanlr.
15. Dun Han: Ya Tanrs. Tereyan insanlara o armaan etmitir.
16. Dlen Han: Ik Tanrs. Gkyz klarn aurora ortaya karr.
17. Ekhe Hatun: Yurul Hann eidir. Dier byk Tanrlarn anasdr.
18. Elbite Han: Kskanlk Tanrs. Dier Tanrlar kskand sylenir.
19. Emerse Han: Meltem Tanrs. Bu adda drt Tanr vardr, drt meltem rzgarn ynetirler.
20. Erin Han: Ak Tanrs. Erkeklerin gnlne sevgi verir. Han Hatun ile birlikte anlr.
21. Gere Hatun: Ev Tanras. Bilgelik shibidir. Bzen lgenin kars olduu sylenir.
22. Gerel Han: elale Tanrs. ellerin suyunun ok olmasn salar.
23. Godl Han: Hayvan Tanrs. Evcil hayvanlar korur.
24. Gohon Hatun: Gzellik Tanras. Naran Gohon yni Gne gzeli olarak anlr.
25. Golto Han: 1000 Burhan Tanrs. Bu iyi ruhlar ynetir.
26. Gug Han: Zaman Tanrs. Zaman ynetir.
27. Gurusa Han: Balk Tanrs. Karsnn ad da ayndr.
28. Gurusa Hatun: Balk Tanras. Kocasnn ad da ayndr.
29. Gutar Han: Kader Tanrs. Kut kelimesi ile ilgilidir.
30. Gcer Han: Yalan ve ftira Tanrs. nsanlarn yalan ve aslsz szler sylemesini salar.
31. Habata Han: Ik Tanrs. Habata Gerel (Aydnlk Habata) olarak anlr.
32. Hacr Han: Kemik Tanrs. nsanlarn soylarn belirler.
33. Hangay Han: Geyik Tanrs. Ak bir geyik olarak betimlenir.
34. Han Hatun: Ak Tanras. Kadnlarn gnlne sevgi verir. Erin Han ile birlikte anlr.
35. Helin Han: Enerji Tanrs. nsan ruhuna enerji salar.
36. Homon Han: Yaratc Tanr. Yeryznde yaanan olaylar onun denetimindedir.
37. Hun Han: Glgeler Tanrs. nsan glgelerinin olumasn o salar.
38. Hundar Han: Evlilik Tanrs. Evlenen iftleri korur ve imkanlarnn artmasn salar.
39. Hherdey (Hohoday) Han: imek Tanrs. Hherdeyin abisidir.
40. Hltey Hatun: Yldrm Tanras. Hlteyin kzkardeidir.
41. Hrey Han: Soy Tanrs. Oymaklar korur.

S a y f a | 338
42. sihi Han: Bereket Tanrs. Yeryzne bolluk ve bereket gnderir.

43. Kurkl (Krgl) Han: Yaratc Tanr. Yeryzndeki canllar yaratr.
44. Lobsogoldoy Han: Hastalk Tanrs. nsanlara hastalk verir.
45. Maha Han: Et Tanrs. Kurban Tanrs olabilir.
46. Manha (Manhan, Mana) Han: Keiler Tanrs. Keilerin koruyucusu olarak grlr.
47. Manan Han: Sis Tanrs. Yeryzne sisleri o gnderir. Aslnda ayn adl kiidirler.
48. Manzan Hatun: 55 bat tanrsnn anasdr.
49. Mayas Hatun: 44 dou tanrsnn anasdr.
50. Maylgan Hatun: Cennet Tanras. Cennetteki canllara her tr imkan salar.
51. Mender Han: Dolu Tanrs. Dolu yamasn salar.
52. Nercer Han: imek Tanrs. imekler aktrr.
53. Ohuru (Ohru) Han: Giysi Tanrs. nsanlara ve amanlar giysi verir.
54. Oyodol Han: Ayna Tanrs. Aynalara koruyucu ruhlar gnderir.
55. Uyr (Oyr) Han: Meyve Tanrs. Meyveleri olgunlatrr.
56. Sahaday Han: Yangn Tanrs. akmakta, elik ve ray korur.
57. Sahal Hatun: Ate Tanras. Yeryznde yangnlara neden olur.
58. Sargay (argay) Han: Da Tanrs. Dalarda yaar.
59. Sebdeg Han: K Tanrs. Buz ile temsil edilir. Sesegenin babasdr.
60. Sesegen (Seseen) Hatun: Gz Tanras. Sebdegin kzdr.
61. Soldon (Soldong) Han: Tan Tanrs. Doru at eklinde olduu sylenir.
62. Sombov Han: Yeryz Tanrs. Angr adl kuun getirdii toprakla karalar yaratmtr.
63. Somol Han: Yanarda Tanrs. Yanardalar o patlatr.
64. Suhan Han: Kan Tanrs. Ayn ada ship 13 kiidirler.
65. erem Han: Hastalk Tanrs. nsanlara hastalk verir.
66. ibengeni Han: Canllar Tanrs. Yeryzndeki canllar yaratr.
67. Tad Han: Geyik Tanrs. Rengeyiklerini korur.
68. Tarla Han: Alnyazs Tanrs. nsanlarn yazglarn belirler.
69. Udaga Han: Su Tanrs. Su kaynaklarn korur.
70. Ugal Han: Gkkua Tanrs. amanlarn gkkuandan geiine yardm eder.
71. Uhn Hatun: Hastalk Tanras. Kadn hastalklarn verir.
72. Urag Han: Kuu Tanrs. Kuular korur ve kuu klna girer.
73. Uran Han: Oyun Tanrs. Oyuncularn koruyucusudur.
74. den Han: Kap Tanrs. Evlerin kaplarn ve yeraltna giden geidi korur.
75. rgese Han: Hle Tanrs. nsanlarn hle yapp birbirlerini aldatmalarn salar.
76. Yonhoboy Hatun: Hastalk Tanras. Bu ada ship birka kzkardetirler.
77. Yogotor Hatun: ifti Tanras. iftileri ve rnlerini korur.
78. Yurul Han: Dier byk Tanrlarn atasdr. yilik Tanrs olarak geer.
79. Zala Han: ocuk Tanrs. ocuklar korumak iin yeryzne iner.
80. Zayahung Han: Bilgelik Tanrs. Kirpi eklinde betimlenir.
81. Zayan Han: Baar Tanrs. alan insanlarn baarl olmasn salar.
82. Zlhe Han: Sava Tanrs. Savalara yardm eder.

S a y f a | 339
GEZEGENLER
1. TLEK (DLEK): Merkr, Utarit.

Eanlam: TLEKDZ (DLEKTR) TLEG
Dilek yldz. Ona baklarak dilek dilenir. plak gzle grlr.
2. SEVT (SEVT): Vens, Zhre.

Eanlam: OLPANDIZ (OLPANTIR) OLPAN
Moollarda olpan ad verilir ve bu yzden yanllkla kelime benzerlii nedeniyle dnerek oban
Yldz denir. plak gzle grlr.
3. YERTN (YERDN): Dny, Arz.

Eanlam: YERDZ (YERNTR) YER
Yeryz. nsanolunun yaad gezegen.
4. KRT (KRD): Mars, Merih.

Eanlam: KIZANDIZ/KIZILDIZ (KIZANTIR/KIZILTIR) KIZAN/KIZIL
Gl ve kzgn bir yiit olarak dnlr. plak gzle grlr.
5. ONGAY (NGEY): Jpiter, Mteri.

Eanlam: ERENDZ (ERENTR) EREN
Olgunluu ve bilgelii temsil eder. plak gzle grlr.
6. ERKL (ERKL) : Satrn, Zuhal.

Eanlam: SEKENDZ (SEKENTR) SEKEN
Etrafnda halkalar vardr. plak gzle grlr.
7. CETEGEY (CETEY): Urans.

Eanlam: YETENDZ (YEDENTR) YETEN
plak gzle grlemez.
8. KONUUK (KONUU): Neptn.

Eanlam: ALTANDIZ (ALTANTIR) ALTAN
plak gzle grlemez.
9. YALDIRIK (YILDIRAK): Plton.

Eanlam: USANDIZ (USANTIR) USAN
plak gzle grlemez.
Aklama: Son yllarda yaplan almalarda Plton gezegeninin aslnda birbirinin etrafnda dnen iki
gezegen olduu anlalmtr. Adlar Yaldrk ve Yldrak olarak ikili hle getirilebilir. Ayrca Uluslararas
Gkbilim Kurullar tarafndan da artk gezegen olarak kabul edilmemektedir.

S a y f a | 340
BURLAR
1. SAKA (SEVE): Aquarius.

Eanlam: KNEK (KNEK), KOVA (KOA), DOLA, ELEK (ELEK), KRLGEN
Yakuta: TANHA
2. KO (KOAK, KOKAR): Aries.

Eanlam: KUZU (KOZI, GUZU), HOY
Yakuta: ELBS
3. GRE (GRELER): Gemini.

Eanlam: KZLER (Z, EGZ, EKZLER), GRELER
Yakuta: CHGY
4. YENGE (YENNE): Cancer.

Eanlam: KISALA (KISLA), SUVAYAN, PAKA, ARAAK
Yakuta: YEHST
5. ARSLAN (ASLAN, ARSTAN): Leo.

Eanlam: TONGA (TUNGA), HAHAY
Yakuta: AYI
6. BAAK (MAAK, MASAK): Virgo.

Eanlam: BUDAY (BODAY, BUDA)
Yakuta: ALAHIN
7. LG (LEV): Libra.
Eanlam: KESL, TARTI, IYAHIN
Yakuta: ULU
8. AYAN (ADAN, AYAN, EYEN): Scorpius.

Eanlam: KUYRUAN
Yakuta: HOTOY
9. YAY (CAY): Sagittarius.

Eanlam: OKU, OKTAR, OHUT, BKEY
Yakuta: SUORUN
10. OLAK (ULAK, OVLAK): Capricornus.

Eanlam: SERKE, KE, EK (KE), UBUKU
Yakuta: CILHA/CILOHA
11. BOA (BUKA, BUA): Taurus.

Eanlam: UD (UT), KZ (GZ, GZ, OGUS)
Yakuta: AYIHIT
12. BALIK (BELK, BALIKLAR, BALIKTAR): Pisces.

Eanlam: ABAK, UULU
Yakuta: AAR

S a y f a | 341
TAKIMYILDIZLAR
Takmyldz Uyarlama Geleneksel Aklama
1 Andromeda Gelin Elik Elik: Da Keisi
2 Antlia Krk GY Krk: Hava Pompas
3 Apus Saan GY Saan: Ku Tr
4* Aquarius Saka Knek Knek: Kova
5 Aquila Kartal Brkt Brkt: Kartal
6 Ara Sunak GY
7 Argo (a+b+c) Gemi (a+b+c) GY let: Yelkenli Gemi
(7-a) Carina Gvde (Gemi) GY
(7-b) Puppis Pupa (Gemi) GY
(7-c) Vela Yelken (Gemi) GY
8* Aries Ko Kokar Kokar: Dv Kou
9 Auriga Srmen Kan Srmen: Src
10 Botes oban ourtka ourtka: ekirge
11 Caelum Arda GY Arda: elik Kalem
12 Camelopardus Kerik Beserek Kerik: Zrafa, Beserek: Deve
13* Cancer Yenge Ksala Ksala: Yenge
14 Canes Venatici Taz Ars Ars: Gelincik
15 Canis Major Kpek GY
16 Canis Minor Enik GY Enik: Yavru Kpek
17* Capricornus Kei Serke Serke: Kei
18 Cassiopeia Ece/Kralie Krlang
19 Centaurus Yarboa GY Yarboa: Yar nsan Yar Boa
20 Cepheus Ede/Kral Dven Dven: Harman Arac
21 Cetus Halm GY Halm: Balina
22 Chamaeleon Keselmen GY Keselmen: Bukalemun
23 Circinus Yezbe GY Yezbe: Pergel
24 Columba Gvercin GY
25 Coma Berenices Belik Tu Belik: Sa rgs
26 Corona Australis Ta GY
27 Corona Borealis Ca Takav Takav: Nal, Ca: Gelin Tac
28 Corvus Karga GY
29 Crater Kap/Kupa GY
30 Crux Ha GY
31 Cygnus Kuu Kgn Kgn: Yaban rdei
32 Delphinus Yunus Irgay Irgay: Yunus Bal
33 Dorado Klbal GY
34 Draco Sarkan Buka Sarkan: Ejder, Buka: Pranga
35 Equuleus Tay Tarpan Tarpan: Yaban At
36 Eridanus Irmak GY
37 Fornax Ocak GY
38* Gemini kizler Greiler
39 Grus Turna GY
40 Hercules Yiit Batur
41 Horologium Gngen GY Gngen: Gne Saati
42 Hydra Subukas GY Subukas: Su Ejderi
43 Hydrus Suylan GY

S a y f a | 342
44 Indus aman GY
45 Lacerta Kertenkele Kvral Kvral: Kertenkele
46* Leo Arslan Tonga Tonga: Leopar
47 Leo Minor Kaplan Pars
48 Lepus Tavan GY
49* Libra Tart lg lg: Terazi
50 Lupus Kurt GY
51 Lynx Vaak ek ek: Vaak
52 Lyra alg Ikl Ikl: Kemene
53 Mensa Masa GY
54 Microscopium Mercek GY
55 Monoceros Kilin GY Kilin: Tekboynuzlu At
56 Musca Sinek
(Tekboynuz) GY
57 Norma Cetvel GY
58 Octans Gnye GY
59 Ophiuchus Ylanc Taran Taran: ifti
60 Orion Avc Avan Avan: Avc
61 Pavo Tavus GY
62 Pegasus Tulpar Yunt Tulpar: Uan At, Yunt: At
63 Perseus Gvey Torum Torum: Deve Yavrusu
64 Phoenix Anka GY
65 Pictor Boyar GY Boyar: Boyac, Ressam
66* Pisces Balklar abak abak: Balk
67 Piscis Austrinus Sazan GY
68 Pyxis Pusula GY
69 Reticulum A GY
70 Sagitta Ok Ok
71* Sagittarius Yay Yay
72* Scorpius ayan adan ayan: Akrep
73 Sculptor Bedizmen GY Bedizmen: Heykeltra
74 Scutum Kalkan mlek
75 Serpens (a+b) Ylan (a+b) Kosa (a+b) Kosa: Trpan
(75-a) Serpens Caput Ylan (Ba) Bk (Kosa)
(75-b) Serpens Cauda Ylan (Kuyruk) Sap (Kosa)
76 Sextans ekl eten eten: Kfe, ekl: Eim ler
77* Taurus Boa Ud Ud: Sr
78 Telescopium Drbn GY
79 Triangulum gen (Kuzey) Umbal Umbal: Sivri Demir
80 Triangulum Australe gen (Gney) GY
81 Tucana Tukan GY Tukan: Ku Tr
82 Ursa Major Ay Yetegen Yeteen: Yedi Ulular
83 Ursa Minor Mank Kmk Kmk: ukur, Mank: Yavru Ay
84* Virgo Erden Baak Erden: Bkire
85 Volans Uanbalk GY
86 Vulpecula Tilki Tilki
GY: Gney-Yaryuvar. Dnynn bu blmndeki takmyldzlar Kuzey-Yaryuvardan grlemedii iin
Trk-Mool halk kltrnde herhangi bir karl yoktur.
* : Burlar. Yln belirli bir dnemini simgeleyen 12 takmyldz.

S a y f a | 343
TAKVM
Anadoluda yaplm olan derleme almalarna gre ay adlar aadaki gibidir.
SRENGE
No. Ay (Sara) klimsel Aral Krsal Hayvanl Gnler Srem
1 Nisan AAR AAN KTEN DKM KKEK: Guguk Kuu 31 30* KK,
2 Mays KIRAN KANDIK SABAN SAIM KORAN: Karaca 31 31 KKEY,
Haziran
KKLEM
3 URA ISIK KOSAK KIRKIM BURA: Erkek Deve 31 31
4 Temmuz BEN TOZARAN ORAK BM KULCA: Da Kou 31 31
5 Austos BOZAR BOZARAN DREN DERM TEKE: Erkek Kei 31 31 YAZ
6 Eyll SKEN KISIK DVEN VERM ONA: Bozkr Keisi 30 31
7 Terin-i E. BUDAN KOAN TAPAN EKM SIIN: Erkek Deve 30 30 GZ,
8 Terin-i S. KARA BALAAN DBEK SKM KOKAR: Ko 30 30 GZEY,
Kanun-i E.
GZLEM
9 KIRLA ARALIK KAZAN KATIM ELK: Da Keisi 30 30
10 Kanun-i S. BUAN AAN OCAK SAIM MARAL: Dii Geyik 30 30
11 ubat AKPAN GCK KRMEN SM ARKAR: Da Koyunu 30 30 KI
12 Mart YELEN TULUAN KLEK SRM TOYGAR: Tarla Kuu 30* 30
*: Drt ylda bir 31 gn srer.
Birinci ayn birinci gn, gnmz takvimiyle 21 Marttr.
Aylarn sreleri mevsimlerin bilimsel toplam srelerine gre dzenlenmitir.
Hayvanl Takvim Asyaya ittir. Karlatrma amal verilmitir.
DER TRK TOPLULUKLARI:
Ay Kazak Hakas Sagay Kumand or Altay Balkar uva Dier

1 Nisan Birtin Krk Krik Kerek Koruk Kank Toturnu u Sevir
2 Mays Kkek An Nams rteng n Koskar Havban ertme Guralay
3 Haziran Mamr Pes Tartan Kezel abn Silker Lukur Uta Tutar
4 Temmuz Otamal len Par Olan Oda ulug Yayn urla Ustar
5 Austos ilde Pien Tos Toz Pien Toz Krkar Avan Iyam
6 Eyll Tamz Orgak Ot zg Orgak Kisen Krkavuz Yola Aylul
7 Terin-i E. Krkyek rtn Alan Tayga Urtun rten Gzn k Atrdah
8 Terin-i S. Kazan Kurtuyak ars Kkerek Kus Kikerek Kan Patav Balaan
9 Kanun-i E. Karaa Krla Hrlas Sok Krla Soh Endirevk Karla Harlas
10 Kanun-i S. Caltoksan Kiig Alay Kitig Kiik Alay Bal Naras Bilide
11 ubat Kantar Cel il Kzer el Krgen Baya Pu Baydak
12 Mart Akpan Azg Hra Argan ask Pozug Avuznu Aka Saban
Gagavuzlarda:
1. Bk 2. Kk 3. Baba 4. iek 5. Hederlez 6. Kirez
7. Orak 8. Harman 9. Ceviz 10. Canavar 11. Kasm 12. Krm

S a y f a | 344
Karaay-Balkarlar her ay blme ayrrlar:

1. TOTURNU: a) Toruk (Aguz) b) Kmmy (Totur) c) Kuttus (rl)
2. HIAVBAN: a) Konta b) olpan (Krldevk) c) Klkl
3. LUKUR: a) amay b) Knl c) Kumu
4. YAYNI: a) Eliye b) Kdger c) Kondaray
5. KIRKAR: a) tgr (Tommay) b) Ksmm (Taldrk) c) Kyl (Aymu)
6. KIRKAVUZ: a) Snma b) Atak c) Kl (Arklk)
7. KZN: a) Yanakk (Etiyik) b) Ban (kl) c) Yemi (Crm)
8. KANI: a) Batk b) Krtl c) Tutam (Snark)
9. ENDREVK: a) Uslu (Amstol) b) Kutas c) Tusanak
10. BAIL: a) Tutar b) Beel c) Prsvay (Kyamt)
11. BAYRAM: a) Balavuz b) Yantay c) Ergr (Baykn)
12. AVUZNU: a) Snegey b) Yankan (apalak) c) atk (Yankoz)
* Olak Ay (Alak Ay) zellikle Avrasya gebe halklarnn takviminde birinci aydr. Ulu Kn (Ulu
Gn) yni Navruz kutlamalaryla birlikte yni 21 Martta balar.
* Sonlak Ay (Azerice Sonay) Azeri folklorunda gz mevsiminin son ayl gecelerine de denir.
Azerbaycan kylerinde bu gecede eitli oyunlar oynarlar.
12 HAYVANLI YIL TAKVM
YIL SRENGES
No. Eski-1 (Anlam) Eski-2 (Anlam) Hakas (Anlam) Yeni zellik
1 Tkan (Fre) Sgan (Fre) KSKE (Fre) KSKE Hareket, sezgi.
2 Ut (kz) Bua (Boa) NEK (Sr) BOA Sakinlik, akl, bilin.
3 Pars (Leopar) Bars (Leopar) TLG (Tilki) PARS Atlganlk, kavga.
4 Tavkan (Tavan) Koyan (Tavan) HOZAN (Tavan) TAVAN Merhamet, korkaklk.
5 Lu* (Ejder) Bal (Balk) KLESK (Ejder) BALIK Talih, zenginlik.
6 lan (Ylan) Ylan (Ylan) ILAN (Ylan) YILAN Sayg, hrmet, korku.
7 At (At) Yunt (At) LG (At) AT Acele, tela, srat.
8 Koy (Koyun) Kokar (Ko) HOY (Koyun) KOYUN Sevgi, drstlk,okluk.
9 Biin (Maymun) Mein (Maymun) KZ (Kii) BN Elence, kurnazlk, hle.
10 Tagaku (Tavuk) To (Tavuk) TANAH (Tavuk) TAVUK syan, cimrilik.
11 t (Kpek) Kpek (Kpek) TORNA (Turna) KPEK Sadakat, hissiyat.
12 Tonguz (Domuz) Tonuz (Domuz) SK (Kei) DOMUZ Karmaa ve skunet.
*Lu: Ejder yerine Nek (Timsah) kullanld da olur.
Her yln o hayvann zelliklerine gre ekillendiine inanlr.
(A: 12x5=60) eklindeki dnemler hlindedir. Bu rakam ortalama insan mrdr.
Trk Takvimi Mete Hann tahta k trihi olan M.. 209da balar.
Yakut Yl Takvimi ise Tanr adlaryla oluturulmutur:

1. CHGY 2. AYISIT 3. YEHST 4. AYI 5. BUOR 6. CAHIN
7. SUORUN 8. HOTOY 9. BAYANAY 10. SEHEN 11. TANHA 12. OTUN

S a y f a | 345
HAFTA
GNE
No. Gn Yresel-1 Yresel- Yresel-3 Balkarca uvaa Moolca
1 Cumartesi GRE - GREY 2
BAGN GREGN KIYAVGN AMATKN NAR (NARA): Gne.
2 Pazar DRE - DREY DERGN DREGN IYIKGN VIRSARNIKN SAR (SARA): Ay.
3 Pazartesi GEE - GEEY ODGN GRGEGN BAGN TNTKN GAL (GULUVUN): Ate.
4 Sal ORTAI - ORTAY ORGN NEGN KRGEGN ITLARIKN (UHA) USUN: Su.
5 aramba URAI -URAY YEYGN BARASGN BARASGN YNKN (MOD) MODUN: Odun.
6 Perembe GDE - GDEY ARAGN TOZAGN ORTAGN KENERNKN (ALT) ALTAN: Altn.
7 Cuma TOPLAI - TOPLAY ELGN BAYRIGN BAYRIMGN ERNEKN (OR) ORON: Toprak.
Not: Halk kltrndeki mantn anlalabilmesi iin gnler bu srayla dizilmitir.
slami gelenee gre hafta ttili aramba leden sonra balar, Cuma leden sonra biter (toplamda
yine 2 gn eder). Zannedildiinin aksine Cuma tam gn ttil deildir. Tam gn ttil yalnzca
Perembedir. Bu nedenle Perembe iin halk aznda Aragn vey Gidei denilmitir.
Farslarda
Fars kltrnde ve etkiledii evre kltrlerde (Azeri, Krt, zbek, Trkmen vs.) kullanlr.
1. Pazartesi: Duenbe, Dembi, Duem, Doenbe, Denbe, Dyembi
2. Sal: Seenbe, Siembi, Seem, Sienbe, Seyenbe, eyembi, Seysenbi
3. aramba: eherenbe, erembi, erem, erenbe, arenbe, arembi, Sersenbi
4. Perembe: Penenbe, Penciembi, Pencem, Penenbe, Peyenbe, Beyembi
5. Cuma: Cuma, Cme, Cumga, Coma, Yoma, Juma
6. Cumartesi: enbe, embi, imbe, emi, embi, Senbi
7. Pazar: Yekenbe, Yekembi, Yekem, Cekembi, Ceksenbi
Turamba: aramba gnn ifde eder. Farsa bir ek ile oluturulmasna karn tamamen Trk
kltrne zgdr. Fars mitolojisindeki Trk hkan Turun adndan geldii en akla yatkn grtr.
GN
GN
Our yn Trke-1 Trke-2 Blm
06.00 Sabah ERTE/RTE KNE TAN (GNDZ)
Kuluk BRND (BRN) KALKSI K
12.00 le LE/VLE T KN
kindi KND (KN) S
18.00 Akam BTE/PTE TNE / (DNDZ)
Yats ND (N) YATSI SN
24.00 Leyl GECE/KEE TN
Teheccd DRDND (DRTN)
Gn, AK ad verilen 12 blme ayrlmtr. (1 AK = 2 Saat)
Her ak ise KEH ad verilen sekiz paradan oluur.
1. O: An, 2. Our: Saat, 3. Orak: Dakika, 4. Ourdak: Saniye, 5. Ourak: Salise.

S a y f a | 346
MEVSMLER
1. lkbahar: Kk, Kkey, Kklem (Farsa: Bahar)
2. Yaz: Yaz, Yay, Cay, Cey
3. Sonbahar: Gz, Gzey, Gzlem (Farsa: Payz)
4. K: K, Ks, G, H
YNLER
Gnein durumuyla balantl olarak ynlere de u adlar verilmitir:
1. GNEY/KNEY: Ttk, Knyek, Gnttk. Tuay, Tey.
2. TNEY/DNEY: Tndk, Tnyek, Gntndk. Kuzay, Kuzey.
3. DOU/DOI: , s. Kn, Kns. Gndousu.
4. BATU/BATI: Bats, Bay. Knbats, Knbay. Gnbats.
RZGARLAR
Trk halk kltrndeki belli bal rzgar adlar u ekildedir:
1. Akyel (Akayel): Doudan eser. 13. Alakyel: Kuzeydoudan eser.
2. Gkyel (Gkeyel): Batdan eser. 14. Azakyel: Kuzeydoudan eser.
3. Bozyel (Bozcayel): Doudan eser. 15. Yakaryel: l rzgardr.
4. Kryel (Krcayel): Batdan eser. 16. Yaaryel: Yamur rzgardr.
5. Kabayel: Gneyden eser. 17. Isyel: Denizden eser.
6. Karayel: Kuzeyden eser. 18. Ilyel: Denizden eser.
7. Kzlyel: Gneyden eser. 19. Karyeli: Tipi demektir. Kn eser.
8. Alyel: Kuzeyden eser. 20. lyeli: Sam demektir. llerden eser.
9. Gnyeli (Knyeli): Gneyden / Gndz eser. 21. Tanyeli: afak Rzgar. Sabah eser.
10. Tnyeli (Dnyeli): Kuzeyden / Gece eser. 22. Kuzyel: Souk eser.
11. Korakyel: Gneydoudan eser. 23. Tersyel: Scak eser.
12. akmakyel: Gneydoudan eser. 24. Uluyel: Frtna demektir.
RENKLER
KARA: Siyah AK/AKA: Beyaz AL/ALKA: Krmz
SARA/SURA: Sar KULA: Kahverengi KUBA: Ak Sar
ARGIL: Turuncu YAIL/YEL: Yeil KIZIL: Koyu Krmz
KOVAK/KEVEK: Lacivert KKEK/GKEK: Mvi GVEK/GEK: Haki
GVEM/GVEM: Macenta GVEL/GEL: Zeytuni GEZ/GVEZ: Mor
KONUR: Kestane SANKUR: Turkuaz, Cyan KALTUR: Koyu Kahverengi
BUVALDUR: Eflatun EKR: Ela ALAYGAN: Gri
OYAN: Bronz YAGAN: Pembe HREN/KREN: Bordo
BORO: Ak Gri HORO: Koyu Gri AL: Gmi
KIR: Kirli Beyaz BOZ: Klrengi SUR: Kuruni

S a y f a | 347
AKRABALIK
Eril Akrabalk Balar

1 2 3 4
Baba ATA (Atte/tte), ATAY, OTA ETE/EDE, ET, DE KEKE/KAA O/OG
Abi AA/AGA/AVA EGE/EE, EG, GE ABZA KADA
Amca AKA/AHA, AKAY, OGA EKE/EHE, EK, KE BAKA/BAYKA AMU/EM
Day AZA/ASA ESE/EZE, EZ, ZE TAA/TAYA/TAYI
Bykbaba ATAKAY/ADAGAY EBGE DEDE/DADA OLATAY
Erkek Karde UYA ETGE/EDGE BEE/BAA/BAI BENEL
Erkek Evlat OUL/UUL/UL BALA/MALA OLAN/ULAN
Enite YEZDE/YEZNE/CEZNE
Adam: ERKEK/RKEK vey G

Kaynata, Kaynaga: Elerin akrabalarn tanmlamakta kullanlr.
DE: Erkek Yeen.
Dii Akrabalk Balar

1 2 3 4
Valide ANA (Anne/nne), ANAY, ONA ENE, EN, NE EE/EE G/K
Abla ABA/APA, APAY, OPA EBE, EB, BE ABLA GACA
Hala ALA, OLA ELE, EL, LE HELE/HALA AMA/EME
Teyze AA/AA ECE/EJE/EE, E, CE TETE/TEZE/TEZ
Bykanne ABAKAY/AVAGAY EMEGE NENE/NNE LESEY
Kz karde KE ECEKE/ECGE BEE/BAA/BACI SENEL
Kz Evlat L/GL/L AA/SAA LEN
Yenge YENGE/YNGE/CENGE
Kadn: EKEK/KEK vey D

Kaynana, Kaynapa: Elerin akrabalarn tanmlamakta kullanlr.
GE: Kz Yeen.
ALUNCA (ELNCE): kinci Kuak Ata ve Analar (Dede ve Nineler)

KULUNCA (KLNCE): nc Kuak Ata ve Analar (Dede ve Nineler)
SOYLAR
Trk toplumsal hiyerarisi u ekildedir:
1. Ogu/Yuu: Aile, 2. Urug/Uruk: Slale, 3. Oymak/Aymag: Aret,
4. Bod/Boy: Kable, Klan 5. Bodun/Budun: Kavim 6. Ulus: Millet

S a y f a | 348
ORDU
Rtbelere dir snflandrma trihin deiik dnemlerindeki farkl Trk lkelerindeki askeri dzenlerin
incelenip karlatrlmasyla elde edilmitir. Bu nedenle gnmzdeki Trk devletlerinde var olan
aamalar gstermedii gibi mevcut rtbelerle de birebir rtmez, hatt aralarnda nemli farkllklar
bulunabilir. rnein, avu eskiden Yzba ve Binba ile kyaslandnda daha yksek saylabilecek
bir rtbeyi ifde ederdi. Aadaki tablo, Trk asker hiyerarisi hakknda bir fikir edinme olana
salamas asndan verilmitir.
ER DZEN
Blk Trke Aama (Urun) Birlik
Nefer ER ER
Erat SUBAI ONBAI Onluk
YZBAI Yzlk
BNBAI Binlik
Serjant AVU AVU
st
Mlzm SYMEN YEMEN (apur)
TEMEN (Bayur) TMEN
SEMEN (Tabur)
Zbit SUBAY YARBAY Yaray
ALBAY Alay
TUBAY Tugay
General PAA KORPAA (KORBAY) Kurmay Komutan
KOLPAA (KOLBAY) Kolordu Komutan
ORPAA (ORBAY) Ordu Komutan
Mareal ODUZ ODUZ
NOYAN: Genelkurmay Bakan.

BABU: Devlet Bakannn Bakomutan Sfat.
YABGU: Devlet Bakan.
Kolordu: Hava, Deniz, Kara kuvvetlerinin herbiri.

Kurmay: Paalarn tamamndan oluan kurul.
Asker Trleri:
1. KARAVUL (KARAUL): Kara askeri, Karac 4. ILGAVUL (ILGAUL): Komando
2. SUYAVUL (SUYAUL): Deniz askeri, Denizci 5. APAVUL (APAUL): Jandarma
3. UAVUL (UAUL): Hava askeri, Havac 6. ATAVUL (ATAUL): Atl asker, Svri
* UZAVUL (UZAUL): Astront/Kozmonot kelimesinin karl olarak nerilmitir.
Benzer Kavramlar:
1. YASAVUL (YASAUL): Zabta 3. KOLAVUL (KOLAUL): Polis
2. YARGAVUL (YARGAUL): Adli Kolluk 4. BAKAVUL (BAKAUL): Gardiyan

S a y f a | 349
GNMZDEK TRK DEVLETLER
ULUS DL LKE ADI-1 LKE ADI-2 LKE ADI-3 DER-AD

TRK TRKE TRKYE TRKEL TRKSTAN
AZER AZERCE AZERYE AZEREL AZERSTAN HAZAR
TRKMEN TRKMENCE TRKMENYE TRKMENEL TRKMENSTAN
KAZAK KAZAKA KAZAKYA KAZAKEL KAZAKISTAN KOSAK
KIRGIZ KIRGIZCA KIRGIZYA KIRGIZEL KIRGIZISTAN
ZBEK ZBEKE ZBEKYE ZBEKEL ZBEKSTAN UZBEK
TATAR TATARCA TATARYA TATAREL TATARISTAN TARTAR
UYGUR UYGURCA UYGURYA UYGUREL UYGURISTAN
YAKUT YAKUTA YAKUTYA YAKUTEL YAKUTISTAN SAHA
UVA UVAA UVAYA UVAEL UVAISTAN AVA
BALKAR BALKARCA BALKARYA BALKAREL BALKARISTAN TAVLU
ALAN ALANCA ALANYA ALANEL ALANISTAN KARAAY
TUVA TUVACA TUVAYA TUVAEL TUVASTAN TUBA
GAGAVUZ GAGAVUZCA GAGAVUZYA GAGAVUZEL GAGAVUZISTAN
MOOL MOOLCA MOOLYA MOOLEL MOOLISTAN HALHA
BURYAT BURYATA BURYATYA BURYATEL BURYATISTAN
OYRAT OYRATA OYRATYA OYRATEL OYRATISTAN KALMUK
MACAR MACARCA MACARYA MACAREL MACARISTAN HUNGAR
HAKAS HAKASA HAKASYA HAKASEL HAKASISTAN ABAKAN
ALTAY ALTAYCA ALTAYYA ALTAYEL ALTAYISTAN
BAKURT BAKURTA BAKURTYA BAKURTEL BAKURDISTAN BAKIR
AVAR AVARCA AVARYA AVAREL AVARISTAN
BONAK BONAKA BONAKYA BONAKEL BONAKISTAN
NEYMENG NEYMENGE NEYMENGYE NEYMENGEL NEYMENGSTAN
Neymeng: inin -Moolistan zerk Blgesinde yaayan Moollara verilen addr.
GNMZDEK NEML TRK HALKLARI

Kakaylar, Nogaylar, Karaylar, Tunguzlar, Krmaklar, Kumuklar, Dolganlar, Urumlar, Halalar,
Yugurlar, orlar.
TARHTEK BAZI TRK DEVLETLER

Smer (Kenger), Urartu, u, Hungnu, Vey, Vusun, skit (Saka), Kuhan (Tohar), Hun, Etrsk (Tirhene),
Akhun, Onogur (Ungar), Tabga, Gktrk, Uygur, Trge, Uz (Ouz), Avar, Karluk, Sabar (Sibir), Hazar,
Peenek, Kuman (Kpak), Bulgar (Our), Katay (Htay), Gurkan, Karahan (Hkan), Saluk, Cengiz,
Kublay (Yuan), aatay, lhan, Klemen, Saltuk, Karaman, Akkun (Akkoyun), Karakun (Karakoyun),
Akorda, Altnorda, Nogay, ldeniz, Salgur, Mengcek, Artuk, Avar, Kaar, Saruhan, Aydnolu.

S a y f a | 350
NEML BOY ADLARI
Abakan, Abay, Abdan, Aday, Ags, Ak, Akman, Aktaz, Ala, Alakn, Alan, Alaa, Aln, Alha,
Almat, Altn, Anav, Andarcay, Ank, Appak, Ara, Arday, Argn, Ark, Arlat, As, Asak, Ask, Atgay,
Ayan, Aydurgaz, Ayt, Aymak, Badann, Baday, Bagana, Bags, Baa, Bakal, Bakay, Bakt, Baraba,
Barga, Barg, Barn, Barmak, Barlas, Basml, Batan, Bata, Batrak, Baybakt, Bayd, Bays, Bayra,
Baysyk, Bakbulat, Bekler, Belek, Beltir, Berin, Beri, Bra, Biym, Boaca, Bonan, Burgn, Bort,
Brkimek, Buay, Buanay, Bura, Burkaz, Busurman, Buman, Butbay, Bkeceme, Bkr, Bler,
Brcen, Calman, Cans, Capalag, Cappas, Captu, Carud, Cekey, Celden, Cerid, Cirik, Culut, Cumart,
Cumuk, Curu, Cuvu, Cuy, Cldek, abalak, aaldak, ahar, aka, al, albak, algar, alm,
alman, altaz, ank, aplan, aprat, apt, avdur, avgat, avkak, avlay, eey, ekli, eky,
elim, erke, etim, etti, al, mbr, tak, ibeney, iendik, iil, iken, ilbek, iltek, imbil,
olm, oros, kr, mekey, uktay, ungar, unkara, unkay, uran, urtay, mekey, ret,
Dahur, Danrk, Darkad, Dak, Daz, Dolgan, Doylat, Drbet, Dulat, Duvan, Ei, Edigene, Elteke,
Ergenekti, Esetemir, Esti, Eyge, Gele, Geyne, Gklen, Hala, Harn, Hasar, Horzum, Hotam, Hoton,
Hotogot, Ilaman, Irgt, Ist, deger, ldet, lmen, ney, rge, rgir, rkit, rti, stek, temke, Ka, Kaan,
Kaar, Kaay, Kan, Kakar, Kadra, Kaal, Kao, Kak, Kalkaman, Kalmak, Kamasm, Kama, Kan,
Kanay, Kand, Kangalas, Kanld, Kank, Kanl, Kar, Karaba, Karaga, Karagas, Karaunas, Karak,
Karaman, Karavul, Karay, Karaym, Karkas, Karpk, Kar, Kasar, Kasay, Ka, Kakay, Katso, Kayan,
Kayduk, Kazay, Keldey, Kelesin, Keneges, Kengerme, Kere, Kerey, Kerderi, Kergil, Kergit, Kerler,
Ketin, Ketsik, Kdk, Kr, Kra, Krk, Kak, Ktay, Kyak, Kyan, Kyat, Kineges, Kineki, Kirderi, Kireyit,
Kisek, Kisey, Kite, Kolk, Koldkay, Kong, Kongur, Konrat, Koru, Kosay, Kout, Kot, Koy, Koybal,
Kbk, Kdy, Kkim, Kkmrn, Kl, Klpe, Ksgl, Ksn, Ky, Ku, Kuba, Kuban, Kudagan,
Kumand, Kumuk, Kun, Kunay, Kundur, Kuralas, Kurama, Kurk, Kurkan, Kuskal, Kuvakan, Kuvandk,
Kuvuk, Kuyan, Kuydu, Kuzgan, Key, Kerik, Ks, Kldenen, Krme, Ksn, Ktkle, Kys,
Lala, Lakay, Madr, Madyar, Manu, Mangt, Mangtay, Masak, Maskar, Maak, Matay, Mayma,
Merket, Ml, Mr, Miltek, Mine, Mireke, Mirgek, Misit, Mier, Miter, Monak, Monguldar, Mongur,
Mongu, Morun, Mundus, Mungal, Munak, Mlg, Mrkt, Myten, Nayhan, Nayman, Negs,
Nogay, Ou, Ogutur, Ongrat, Ordos, Orus, Oakt, Oyrat, led, let, ndn, temi, Palan, Parat,
Paylagas, Polu, Pr, Sabay, Sadr, Sagay, Sar, Sakar, Sakn, Salar, Salct, Saluk, Samadn, Samay,
Sambat, Sangl, Sarar, Sarbas, Sart, Sartul, Satkay, Sayak, Sebe, Selmek, Senrik, Sbak, Sban, Sykm,
Sirgeli, So, Sokulak, Soltu, Soyonk, Soyot, Syndk, Subak, Sumruk, Sunak, Suvan, Suvar, Snit,
Ski, alkal, apak, araga, ekti, eley, or, u, ub, Taban, Tabn, Tabunay, Tagap, Tagay, Tama,
Tamyan, Tana, Tangdu, Tanp, Taracak, Tarakt, Taralk, Tardu, Tarlk, Tartkn, Tatos, Taya, Tayt,
Tazanay, Tazdar, Telenget, Telet, Teley, Teme, Tenet, Teney, Tepter, Terekeme, Teyni, Tilev, Tilik,
Tobol, Tobus, Toda, Tofa, Toul, Toulbay, Tok, Tokabay, Toka, Tokalak, Tokay, Tokmak, Tokman,
Tokpak, Toksara, Tokum, Tolkan, Tongon, Tordu, Torgul, Torgut, Toro, Tortkara, Tki, Tlek, Tles,
Tls, Tntrt, Tugabay, Tulatay, Tuma, Tuman, Tunguz, Turan, Tuyak, Tbey, Tb, Tkey,
Tmed, Trkt, Ur, Uran, Urad, Urgu, Urkt, Urus, Uryanhay, Uryankat, Ustu, Uvak, Uvan, Uysun,
leki, sergen, zemin, Varsak, Vusun, Yabagu, Yama, Yalan, Yamanbay, Yangak, Yaplan, Yark,
Yaramulu, Yarm, Yat, Yavmut, Yemti, Ydak, Yltas, Yttas, Yobr, Yomut, Yudak, Yurmat, Yurtas,
Yei, Ys, Yt, Zak, Zarubay, Zunga

S a y f a | 351
YER ADLARI
1. Kent (Kend, Kant, Kand): ehir demektir.

Semerkent, Takent, Yarkent, imkent, Hankent, Kumkent, Mankent, zkent, Tnkent,
Semizkent, Stkent, Yegenkent
2. Bal (Bal, Balk): Sur, duvar demektir.
Ordubal, Kuzbal, Bebal, Yengibal, Togubal, Baybal, Kabal, Togubal, akukbal,
Bavlbal, Gkbal
3. Yurt (Yurd): Vatan demektir.
Karlyurt, Yeilyurt, Akyurt, Talyurt, Bozyurt, Kzlyurt, ayyurt, Dzyurt, zyurt, Bayurt,
amyurt, Dayurt, Saryurt, Gzelyurt
4. El (l): Yurt, vatan demektir.
Tunceli, Trkmeneli, Yldzeli, ayeli, Korkuteli, Orhaneli, ameli, Gneli, Taeli, Kocaeli,
Krklareli, Ouzeli, Yavuzeli
5. Kla: Kn kalnan, konaklanan yer demektir.
arkla, Akkla, Ulukla, Akakla, Kzlcakla, Kzlkla, nkla, Bakla, Takla, Sarkla,
Beykla, Dzkla
6. Yayla: Yazn kalnan, yerleilen yer demektir.
Altnyayla, Uzunyayla, Akyayla, Saryayla, amyayla, Bayayla, Bozyayla, Dzyayla, amlyayla,
Yeilyayla, Karacayayla
K ADLARI
nemli Masal ve Sylence Kiileri:
Aduak Hanm, Agay Han, Akbk Hanm, Akkbek Han, Akenem Hanm, Alamc Han, Alday Han,
Algazar Han, Alp Han, Altnak Han, Anbay Han, Araln Han, Aranay Han, Arga Hanm, Argo Hanm,
Aybke Hanm, Aydar Han, Aytana Hanm, Baar Han, Babsak Han, Ban Hanm, Barn Han, Basat
Han, Begil Han, Begis Han, Byansu Hanm, Boa Han, Bolot Han, Buuay Han, Buhan Han, Burla
Hanm, Cantar Han, Clama Hanm, Coonoy Han, Contay Han, Cstkey Hanm, ekpergen Han,
aga Han, Dirse Han, Dotan Han, Dudar Hanm, Dlek Han, Emren Han, Enge Han, Erke Han, Erkin
Han, Gne Han, Inal Han, Kad Han, Kapkay Han, Karalday Hanm, Karamay Hanm, Karapar Han,
Kartaga Han, Kartkocak Han, Kaspak Hanm, Katan Han, Kazan Han, Keneke Hanm, Kerede Han,
Kernek Han, Kl Han, Kpakay Han, Krktay Han, Krm Han, Kiden Han, Kobland Han, Koay Han,
Kdn Han, Kgdey Han, Kkem Han, Kkin Han, Klmbet Han, Krp Han, Kst Han, Kzyke
Han, Kubayko Hanm, Kurgulday Han, Kurtka Han, Kuskun Han, Kuyuk Han, Kbr Han, Kkl Han,
Knker Han, Kzenk Han, Maday Han, Mal Han, Mamay Han, Mengli Han, Miek Han, Monay
Han, Obala Hanm, Orak Han, Oturg Hanm, tken Han, Pdey Han, Samr Han, Salur Han, Sayn
Han, Selcen Hanm, Serek Han, Sokor Han, Sulutay Han, Suluv Hanm, agay Han, aranay Han,
entey Han, ulgan Han, Tangz Han, Tapdk Han, Tarakay Han, Targn Han, Tayk Han, Teben Hanm,
Temeliken Hanm, Toksurmu Han, Torgoyok Hanm, Ttk Han, Uhr Han, Ula Han, Uruz Han, Uun
Han, lgeri Hanm, Yeenek Han, Yegey Han, Yestey Han.

S a y f a | 352
Bir Trk Efsanesi

Trk tarihi hep ayn olay yazar.
Trk Milleti ne zaman bir var olu mcadelesiyle kar karya kalsa Tanr yol gsterici olarak
kutlu bir kurt gnderir. Ortaokullarda, liselerde -maalesef yeteri kadar geni yer verilmese de- Trk
efsaneleri ile ilgili olarak alntlanan edebi metinlerde grrz bunun rneklerini. En eski alardan
balayarak, Kk-Br (Gk-Kurt) veya Bozkurt olarak da bilinen bu canl Trk ve Mool boylarnn
neredeyse tamamnda kutsal kabul edilmitir. Byk Trk Devletlerinin kaytlarnda da nderlerine
hep ayn varln grndnden bahsederler. Mete Han, Attila Han, Alparslan Han iin benzer
sylentiler vardr. Daha baka Trk liderlerinin kutlu kurt ile karlatndan bahsedilir; hem de
yalnzca efsanelerde deil, son derece ciddi tarihi kaynaklarda. Moollar Brt-na adn verdikleri ve
Gk Tengri tarafndan gnderilen klavuz kurt efsanesini Cengiz Han iin anlatrlar. Baz Trk ve Mool
boylar, soylarnn bu kutlu varlktan trediine inanrlar. Trklerin slamiyete girilerinin erken
dnemlerinde bu efsane biraz ekil deitirir ama asl dokusu asla bozulmaz. slam dinine biraz daha
uygun hle gelir halk kltr ve halk inannda. rnein, kurdun Allah tarafndan gnderilen bir
melek olduu veya kurdu aslnda bir melein ynlendirdii vurgulanr mitolojik motifin ierisinde.
Ama her defasnda Bozkurt, Trklerin liderinin adrnn nne gelir ve gidecei yn ve harekete
geecei zaman kendisine gsterir. Ancak bunlardan en ilginci ve en yakn dneme ait olan tarih
kitaplarna gemeyen bir rivayettir.
Derler ki, Bakomutan yokluklar ierisinde geen mcadelenin son aamas olan Byk Saldr
iin doru zaman beklemektedir. Aslnda ulusun geleceini tayin edecek olan bu var olu saldrsn
gecenin sonuna doru msak (yani Sabah Namaz) vaktinde balatmay planlamaktadr. Harekete
geme zaman geldiinde her yana mthi bir sis ker ve bu yzden sisin kalkmas beklenir ve plann
uygulanmas ertelenir. Bir sre bekledikten sonra Paa karargh adrndan darya kar ve
muhtemelen bir sigara yakar. Bu zorunlu gecikmeye can sklmtr, nk o gecenin karanl sona
ermeden harekete gemek gerektiini dnmektedir, ama bu sis askerin gr alann daraltt iin
mecburen bekleyeceini bildii iin sabrszlanmaktadr. Fakat her zaman olduu gibi soukkanlln
muhafaza etmekte ve belki de olas yeni alternatif taktikler tasarlamaktadr. Taarruzu erteleyiinin
zerinden yaklak bir saat kadar zaman gemitir. Sonra birden sisin ierisinde iki ift gz grr. Ama
o korkmaz, tam aksine o yne doru bir ka adm daha atar merakla. Bunun zerine sisin iinden
kan bir kurt adrnn nne doru bir iki adm daha yaklar. Hayvan olduka sakin ve temkinli
hareket etmektedir ama onun da korkmad apak ortadr. Gzlerini hi ayrmadan karsndaki
kalpakl ndere bakmaktadr. Paann iinde derin bir huzur vardr artk. Biraz sonra sis dalmaya
balar; kurt nce uurumun kysna kadar varr ve aaya, ovaya bakar, ardndan da karanln iine
doru koarak kaybolur. Bakomutan anlar ki artk vakit gelmitir. Gnein dou vakti
yaklamaktadr. Ama alacakaranlk henz dalmamtr.
Kimbilir belki de mecburen ve ilahi bir g tarafndan ayarlanarak beklenen o bir saat, sava
stratejisi asndan u an tarihte geriye doru baktmzda asla bilemeyeceimiz neleri
deitirmitir...
Bugn tarihsel veriler her ne kadar bu efsaneyi resmi kaytlarla dorulayamasa da, taarruzun
ertelenmesine neden olan sisin o gece yaand kesin olarak bilinmekte ve anlatlan rivayetle de
rtmektedir. Savan kazanlmasnn ardndan paralarn zerine Bozkurt simgesi Trk kltrnn bir
unsuru olarak baslr.

S a y f a | 353
DZN
TRKE AZERCE TATARCA SAYFA
A 15
Abakan Abaxan Abaqan 15
Abas Abas Abas 16
Abay by by 16
Abra ve Yutpa Abra v Yutpa Abra hm Yutpa 16
Abzar Abzar Abzar 17
Abzar yesi Abzar ysi Abzar yse 17
Ad Ad At 17
Adagan Adaqan Adaqan 19
Adak Adax Adaq 19
Adsz Adsz Atsz 19
Ad Koyma Ad Qoyma At Quyu 20
Adsz Hanm Adsz Xanm Atsz Xanm 20
Afrasyab frasyab frasyab 20
Aa Aac Aa/Aga 20
Aa Ana Aac Ana Aa Ana 21
Aa Ata Aac Ata Aa Ata 22
Aa yesi Aac ysi Aa yse 22
Aal Aal Aal 22
Aan Aan Aan 23
Aar Aar Aar 23
Aca Han Aca Xan Aqa Xan 24
Al yesi Al ysi Al yse 24
Als Als Als 24
Agaha Axaqa Axaga 24
Ak A Aq 25
Aka Aqa Aqa 25
Ak Ana A Ana Aq Ana 25
Ak Ata A Ata Aq Ata 25
Akar yesi Axar ysi Aar ysi 25
Akatuy Akatoy Aqatuy 26
Akboz-At ve Gkboz-At Aboz-At v Gyboz-At Aqbuz-At hm Kkbuz-At 26
Akbua Abuqa Aqbuga 26
Akor Aor Aqor 26
Akdeniz ve Gkdeniz Adniz v Gydniz Aqdigez hm Kkdigez 26
Akgl Agl Akkl 27
Akkzlar Aqzlar Aqqzlar 27
Akkula Aqula Aqqola 27
Akolanlar Aolanlar Aqullar 28
Ak-Orda ve Gk-Orda A-Orda v Gy-Orda Aq-Urda hm Kk-Urda 28
Akrar Aqrar Aqrar 28
Aksal Asal Aqle 29
Aksakall Asaqqall Aqsaqall 29
Aktu Axtu Aqtu 29

S a y f a | 354
Akyan Ayan Aqyan 29

Al Al Al 30
Al Ana Al Ana Al Ana 30
Al Ata Al Ata Al Ata 31
Alabolan Alabolan Alabolan 31
Alahn Alaxn Alaxn 31
Alankova Alanqova Alanqova 31
Alaa Han Alaa Xan Alaa Xan 32
Alaz Alaz Alaz 32
Alazlama Alazlama Alazlama 32
Alban Alban Alban 33
Albasmak Albasmaq Albasu (Albasmaq) 33
Albast Albasd Albast 33
Albs Albs Albs 33
Alc Al Al 34
Alda Alda Alda 34
Algan Alqan Algan 34
Al Han Al Xan Al Xan 34
Alnca Alnca Alnca 35
Alkars Alqadn Alxatn 35
Alkm Alqm Alqm 36
Alkmak Alqmaq Alqw (Alqmaq) 36
Alk Alq Alq 37
Allay Han Allay Xan Allay Xan 37
Allay Hanm Allay Xanm Allay Xanm 37
Alma Alma Alma 37
Alma Ana Alma Ana Alma Ana 38
Alma Ata Alma Ata Alma Ata 38
Alp Alp Alp 38
Alpam Alpam Alpama 39
Alpkz Alpqz Alpqz 39
Altan Altan Altan 39
Altanhadas Altanxadas Altnqadaq 40
Altna Altuna Altnaq 40
Altnda Altunda Altntaw 40
Altnkazk Altunqazq Altnqazq 41
Altnterek/Altndirek Altuntrk/Altundirk Altnterk/Altntirk 41
Alyaban Alyaban Alyaban 41
Ama Hanm m Xanm m Xanm 41
Ambar Ana Anbar Ana Ambar Ana 42
Amra mr mr 42
Amulca Amulca Amulca 42
Amurga Amrqa Amra 42
Ana Ana Ana 43
Anak yesi Anax ysi Anaq yse 43
And And Ant 44
Andagay Andaqay Andaay 44
Andakar Andaqar Andaqar 45
Andar Andar Andar 45

S a y f a | 355
Aragn Aragn Arakn 45

Arah Han Arax Xan Arax Xan 46
Aran Aran Ara 46
Aran Ana Aran Ana Ara Ana 46
Aran Ata Aran Ata Ara Ata 47
Aran yesi Aran ysi Ara yse 47
Aran Sylencesi Aran Sylncsi Aran Sylcse 47
Arat Arat Arat 48
Arbamak Arbamaq Arbaw (Arbamaq) 48
Ar Ar Ar 48
Arura Arura Arura 48
Ardov rdov rdow 49
Argalh Arqalx Arqalx 49
Ar Ar Arq 49
Arpa Arpa Arpa 49
Ars Ars Ars 49
Asar Asar Asar 50
A A Aaw 50
Aapatman Aapatman Aapatman 51
Ana Aina Ana 51
Ak Aiq aiq/Aiq 52
Aknlk Aanlq Auanlq 52
Alk yesi Alx ysi Aqana yse 52
At At At 52
Ata Ata Ata 53
Atay Atay Atay 54
Atlama Atlama Atlaw 54
Avul Aul Awl 55
Avul yesi Aul ysi Awl yse 55
Ay Ay Ay 55
Ay Ata Ay Ata Ay Ata 56
Ay Han Ay Xan Ay Xan 56
Aya Aya Aya 56
Aya Aya Aya 57
Ayanga yesi Ayana ysi Ayaa yse 57
Ayas Ayas Ayas 57
Ayaz Ata Ayaz Ata Ayaz Ata 57
Aydn Ata Aydn Ata Aydn Ata 57
Ay Ay Ayu 58
Ay Ana Ay Ana Ayu Ana 58
Ay Ata Ay Ata Ayu Ata 58
Ay Ay Ayug 59
Ay Ayx Ayx 59
Aykun Ayqun Ayqun 59
Aylanu Aylanu yln 59
Aysar Aysar Aysar 60
Ay-Yldz Ay-Ulduz Ay-Yoldz 60
Ayzt Ayzt Ayzt 61
Aza Aza Aza 61

S a y f a | 356
Azar-Pazar-Kazar Azar-Bazar-Qazar Azar-Bazar-Qazar 62

Azman Azman Azman 62
Azm Azn Azm 63
Azna Azna Azna 63
B 64
Bad Bad Bat 64
Badra Badra Batra 64
Ba Ba/Magi Ba/By 64
Balamak Balamaq Bylw (Bylmek) 65
Baha yesi Baa ysi Baqa yse 66
Bak Bax Bau 66
Bakc Bax Bau 66
Bakrda Baqrda Baqrtaw 67
Bakrterek/Bakrdirek Baqrtrk/Baqrdirk Baqrterk/Baqrtirk 67
Baks Baxi Bau/Bax 67
Bakt Baxt Baqt 67
Balaan Balaan Balaan 68
Balbal Balbal Balbal 68
Baltay Baltoy Baltuy 68
Bar Bar Bar 68
Barak Baraq Baraq 68
Barak Ana Baraq Ana Baraq Ana 69
Barak Ata Baraq Ata Baraq Ata 69
Baran Baran Baran 69
Basaman Basaman Basaman 69
Basat Basat Basat 70
Basrga Basrqa Basrqa 70
Basrgamak Basrqamaq Basrqaw (Basrqamaq) 70
Bast Basd Bast 70
Bastrk Bastrq Bastru 70
Basu yesi Basu ysi Basu yse 70
Ba-elik Ba-lik Ba-lik 71
Batur Bator Batr 71
Bayanay Bayanay Bayanay 71
Bayar Bayar Bayar 72
Baya Baya Baya 72
Bayar Bayar Bayar 72
Bayarmak Bayarmaq Bayaru (Bayarmaq) 72
Bayomart Bayomard Bayyumart 72
Bayndr Han Bayandur Xan Bayndr Xan 73
Bayram Bayram Byrm 73
Bayrm Ana Bayrm Ana Bayrm Ana 73
Bedik Bdik Bdik 74
Bekenbey Bkenby Bkenbk 74
Beki Bki Bki 74
Belen Belen Belen 74
Bengiboz Bngiboz Mengebuz 74
Beng Mng Mge 75

S a y f a | 357
Bengsu Mngsu Mgesu 75

Bengta Mngda Mgeta 76
Berg Berg Birg 76
Beyrek Byrk Beyrk 77
Beyr Meyr Meyr 77
Beyterek Bytrk Baytirk 77
Bura Biura Biura 78
Bikek Bikek Bikk 78
Bodun Han Bodun Xan Budun Xan 78
Boguzlaga Boazlaa Buazlaqa 78
Boa Bua Bua 79
Bohan Boxan Boxan 79
Bolloh Bollox Bollox 79
Boran Boran Buran 80
Bozkurt Bozqurd Buzqort 80
Bozoklar Bozoqlar/Bozoxlar Buzuqlar 81
Bkey Bky Bky 81
Brteine Brtin Brtin 81
Br Br Bre 81
Buga Buga Buga 81
Budayk ve Kumayk Budayq v Qumayq Bodayk hm Qomayq 82
Buk Bux Buq 82
Buka Han Buxa Xan Buqa Xan 82
Bulak Bulaq/Bulax Bulaq 83
Bulak yesi Bulaq ysi Bulaq yse 83
Bulan Bolan Bolan 83
Bulca Bulca Bulca 84
Bulun Bulunc Bulun 84
Bulut yesi Bulud ysi Bolt yse 84
Buncak Bunaq Moaq 85
Bur Bur Bur 85
Bura Bura Bura 85
Burhan Burxan Burxan 85
Burhanclk Burxanclq Burxanlq 86
Burla Burla Burla 86
Burun Burun Burun 86
Busul Buzul Bozl 86
Buta Buta Buta 86
Buyan Han Buyan Xan Buyan Xan 86
Buzancar Bozanar Buzanar 87
Bke Bk Bge 88
Bkrek ve Sangal Bkrk v Sanqal Bkrk hm Sanqal 88
Brkt Brkt Brket 88
By By Bie/Biye 89
Byl Nesne Byl Nsn Biele/Biyele Nrs 89
C 92
Ca yesi Ca ysi Ca yase 92
Cahn axn aqn 92

S a y f a | 358
Caln Caln Caln 92

Cargl Carql Carql 93
Cay Cay Cay 93
Cayk Yayq Cyek 93
Cedey Cdy Cdy 93
Cembil nbil Cmbil 94
Cda Cida Cit 94
Clha Clxa Cla 94
Crtdan Crtdan Crtdan 94
Ciren Cirn Ciren 95
Congolos Conqolos Coolos 95
Coa Cou Cou 95
Curuntay Curuntay Curuntay 95
96
adr adr atr 96
adr yesi adr ysi atr yse 96
ahk axq axq 96
ak ax aq 96
akay axay aqay 97
aklgan axlqan aqlan 97
alama alama lw 97
alap alab alab 97
alk alx alq 98
ay yesi ay ysi y yse 98
ekey ky ky 98
erge yesi erg ysi Cerg yse 98
ermik rmik rmik 98
ertegri ertgri Certgre 99
nks nqs qs 99
s Han s Xan s Xan 99
v w 99
ike ik ek 100
olboday olboday olboday 100
olpan olpan ulpan 100
or or ur 100
oraba oraba uraba 101
oraman oraman uraman 102
en gen gen 102
lden Gelme ldn Glm lden Kil 102
vv
tgr tgr tkr 103
ven/en uun gen 103
u u 103
uvak uvaq uwaq 103
D 104
Da Da Taw 104
Da Han Da Xan Taw Xan 104
Da yesi Da ysi Taw yse 105
Damga Dama Tamga 105

S a y f a | 359
Damz yesi Damz ysi Tamz yse 105

Dargan Han Darxan Xan Daran Xan 105
Dargan Hanm Darxan Xanm Daran Xanm 106
Dayn Dayn Tayn 106
Daykn Dayxn Dayqn 106
Deirmen Dyirman Tegermn 106
Deirmen yesi Dyirman ysi Tegermn yase 106
Demirda Dmirda Timertaw 107
Demirkazk Dmirqazq Timerqazq 107
Demirkynak Dmirqynaq Timerqynaq 107
Demirterek/Demirdirek Dmirtrk/Dmirdirk Timerterk/Timertirk 107
Deniz Dniz Digez 107
Deniz Han Dniz Xan Digez Xan 108
Denizkz Dnizqz Digezqz 108
Diren Dirn Dirn 108
Doa Doa Tua 108
Doa Doa Tua 109
Dohsun Doxsun Doxsun 109
Dokuz Doqquz Tuz 109
Dolay Dolay Dulay 110
Dolun Dolun Tulun 110
Doydu Doydu Tuydu 110
Dnence Dnng Tnng 110
Drt e Drt ge Drt ge 111
Dumrul Domrul Domrl 111
Duyar Duyar Toyar 111
D D T 112
E 113
Ebede bd bd 113
Ebren Ebren Ebren 113
Ebge bg bg 113
Ecene cn cn 113
Eegz Eegz gwkz 114
Ekin yesi kin ysi gen yse 114
Elbis Elbis lbis 114
Elley ve Ecey lley v Ecey lly hm Ecey 115
Emegel mgel mgel 115
Emegen mgen mgen 116
Emegey mgey mgey 116
Emlek mlk mlk 116
Enege nge Enege 116
Erbr rbr rbre 116
Erbke rbk rbke 117
Erdeney rdny rdeny 117
Erek rk rk 117
Ereke ve Cereke rk v Crk rk hm Crk 117
Eren rn ren 117
Ergene yesi rgn ysi rgn yse 118

S a y f a | 360
Ergenekon rgnqon rgnqon 119

Ergi rgi rgi 120
Erke rk rk 120
Erkenek rknek rgnek/rgyel 120
Erkli rkli rkli 120
Erlik Erlik rlik 121
Erek rk rk 122
Ertei rtei rtgi 122
Es s s 122
Ese s ys (aysa) 122
Esege sg sg 123
Esin sin sn 123
Eik Eik ek 123
Eik yesi Eik ysi ek yse 123
Etin tin tin 123
Etkileim Etkilm tkile 124
Etgen Etgen Etgen 125
Ev Ev y 126
Ev yesi Ev ysi y yse 126
Evlik yesi Evlik ysi ylk yse 127
Evren Evren Evren 127
F 128
Fene Fn Fn 128
G 129
Gal Han Qal Xan Qal Xan 129
Geser Han Gezr Xan Gizr Xan 129
Geyik Geyik Giyik 130
Geyik Ana Geyik Ana Giyik Ana 130
Geyik Ata Geyik Ata Giyik Ata 130
Gezegen Gzn Gize 130
Glgam Gilqame Gilgame 131
Golomta Qolomta Gulamta 131
G Sylencesi K Sylncsi K Sylcse 132
Ge kma Gy xma Kke u 132
Gk Gy Kk 132
Gk Ata Gy Ata Kk Ata 133
Gk Gbei - Yer Gbei Gy Gbyi - Yer Gbyi Kk Kbi Cir Kbi 133
Gk Han Gy Xan Kk Xan 133
Gk yesi Gy ysi Kk yse 133
Gk-Kal Gy-Qal Kk-Qal 134
Gk Katlar Gy Qatlar Kk Qatlar 134
Gktengri Gytengri Kktre 134
Gkyolu Gyyolu Kkyul 135
Gl yesi Gl ysi Kl yse 135
Gz Gz Kz 135
Gzg Gzg Kzge 136
Gulyaban Qulyaban Gulyaban 136
Gur yesi Qur ysi Gr yse 137

S a y f a | 361
Guta Quta Qota 137

Guyuk Quyux Quyuq 137
Gn Ana Gn Ana Kn Ana 138
Gn Han Gn Xan Kn Xan 138
Gne Gn Qoya 138
Gre Gl Kr 139
H 140
Ha Ana Xa Ana Xa Ana 140
Ha Ata Xa Ata Xa Ata 140
Hadur Xador Xadr 140
Hkan Xaqan Xaqan /Qaan 141
Halay Xalay Xalay 141
Hal Dili Xal Dili Xl Teli 141
Han Xan Xan 142
Hanm Xanm Xanm 142
Hara Xara Xara 143
Harsa Xarsa Xarsa 143
Harkt Xarqt Qarqt 143
Haydut Haydut Xaydut 143
Hevel Hvel Hvel 144
Hblk Xblq Xblq 144
Hnkr Xnqr Xnqr 144
Hrtk Xrtq Qrtq 144
Hzr Xdr Qdr 144
Hortdan Xortdan Xrtdan 145
Hortlak Xortlaq Xrtlaq 145
Hortlamak Xortlamaq/Xortdamaq Xrtlaw (Xrtlamaq) 146
Hotoy Xotoy Xotoy 146
Hotun/Hatun Xotun/Xatun Xotun/Xatn 146
Hyk yk yk 147
Hyk yesi yk ysi yk yse 147
Hu Hanm Xu Xanm Xu Xanm 147
Hunor ve Magor Xunor v Maqor Xunor hm Maor 147
Hrmz Hrmz Ormuz 148
I 149
Idk Idq dik 149
Inh Inx Inx 149
Irk rq rik 149
Irklamak rqlamaq riklew (riklemek) 149
Irkl rql rkil 150
Irmak rmaq Irmaq 150
Irmak yesi rmaq ysi Irmaq yse 151
Isyah Isyax Isyax 151
Ian Ianc Ian 151
Itoga toqa Itoga 152
Izh Izx zih 152

S a y f a | 362
153
bi bi bi 153
i i i 153
ite ite Eite 153
di di di 154
lemen Han lmn lmn 154
len lnc ln 154
lenmek lnmk ln (lnmek) 154
l yesi l ysi l yse 154
mre mr mr 155
n n n 155
n yesi n ysi n yse 155
nan nanc nanu 156
nehsit nehsit nhset 156
rle rle rl 156
ris ris ris 157
ri ri ri 157
ye y y 158
zge Ana zg Ana zge Ana 159
J 160
Jalgn Jalgn Yalqn 160
Jalmus Jalmuz Calmus 160
Jastrnak Jasdrnaq Ciztrnaq 160
Jastumuk Jastumuq Ciztomq 160
K 161
Kabulgan Qablan Qablqan 161
Kabulmak/Kabulgamak Qablmaq/Qablamaq Qablu (Qablmaq) 161
Kaal Kel Kel 162
Kafda Qafda Qaftaw 162
Kalaykan Qalayqan Qalayqan 162
Kalabay Qalabay Qalabay 162
Kalan Kalan Qalan 162
Kaldaz Hanm Kaldaz Xanm Kaltaz Xanm 162
Kaldazn Kaldazn Kaltazn 163
Kalgan Qalqan Qalqn 163
Kam Qam Qam 163
Kambar Qambar Gamber 165
Kam Han Qam Xan Qam Xan 165
Kamlamak Qamlamak Qamlaw (Qamlamaq) 165
Kamortan Qamortan Qamortan 165
Kamos Kamos Kamos 165
Kankay Kaniky Kniky 166
Kanm Han Qanm Xan Qanm Xan 166
Kanrma Qanirma Qanrma 166
Kara Qara Qara 166
Karabasan Qarabasan Qarabasu 166
Karabasmak Qarabasmaq Qarabasu (Qarabasmaq) 166

S a y f a | 363
Karabast Qarabasd Qarabast 167

Karaor Qaraor Qaraor 167
Karauha Qarauxa Qarauxa 167
Karagu Qaraqu Qaraqo 167
Kara Han Qara Xan Qara Xan 168
Karakrnak Qaraqrnaq Qaraqrnaq 168
Karakzlar Qaraqzlar Qaraqzlar 168
Karakura Qaraqura Qaraquray 168
Karamat Qaramat Qaramat 169
Karaolanlar Qaraolanlar Qaraullar 169
Kara Qara Qara 170
Karav Qarav Qaraw 170
Karana Qarana Qarana 170
Kargmak Qarmaq Qaranu (Qaranmaq) 170
Karg Qar Qar 171
Kar Qar Qarq 171
Karluk Qarluq Qarluq 171
Kartlk Qartlq Qarlq 171
Kartal Qartal Qartal 173
Kartal Ana Qartal Ana Qartal Ana 174
Kartal Ata Qartal Ata Qartal Ata 174
Karuk Qaruk Qaruq 174
Karzt Qarzt Qarzt 175
Katay Qatay Qatay 175
Kay Qay Qay 175
Kay Qay Qay 176
Kayakaps Qayaqaps Qayaqaps 176
Kay Qay Qay 177
Kayra Kayra Qayra 177
Kazak Han Qazax Xan Qazaq Xan 178
Kazan Han Qazan Xan Qazan Xan 178
Kazan yesi Qazan ysi Qazan yse 178
Kazrgan Qazrqan Qazran 178
Kele Kele Kl 179
Kelemter Kelemter Kelemter 179
Keley Keley Keley 179
Kelolan Kalolan Kalul 179
Keltegey Keltgey Keltgy 180
Kempir Kempir Kempir 180
Kempirkuak Kempirquraq Kempirquaq 181
Kenliy Knliy Knliyi 181
Kepe Kep Kep 181
Ker Ker Ker 181
Kereh Krh Kirk 182
Kerey Kery Kerey 182
Kla yesi Qla ysi Qla yse 182
Kl Qlnc Ql 183
Kmz Kums Qmz 183
Kpak Han Qpaq Xan Qpaq Xan 183

S a y f a | 364
Krgl Qrql Qrl 183

Krgz Ata Qrz Ata Qrgz Ata 184
Kr yesi Qr ysi Qr yse 184
Krk Qrx Qrq 184
Krkavlan Qrxavlan Qrqawlan 184
Krklar Qrxlar Qrqlar 185
Krsut yesi Qrzut ysi Qrsut yse 185
Ksl Qsl Qsl 185
Kyand Qyand Qyand 185
Kzagan Qzaqan Qzaan 186
Kzl-Alma Qzl-Alma Qzl-Alma 186
Kil Han Kil Xan Kil Xan 187
Kilin Kilin Kili 187
Kimsene Kimsn Kemsni 187
Kiremet Kiremet Kiremet 187
Kitey Kity Kity 187
Kitre iyesi Kitr ysi Kitr yse 188
Koca Qoca Xuca/Quca 188
Ko Qo Qu/Quqar 188
Koa Qoa Qua 188
Koagan Qoaqan Quaqan 188
Kokpar Kokpar Kkper 189
Koncolos Qoncolos Qoolos 189
Konrul Qonrul Qurl 190
Kopuz Qopuz Qubz 190
Kor Kor/Qor Qur/Quz 190
Korbolko Korbolko Qorbolqo 191
Kor Qor Qor 191
Kork Qorq Qorq 191
Korkut Ata Qorqud Ata Qurqut Ata 191
Kormusta Qormusta Xormusta 192
Korosun Qorosun Qorosu 192
Korsan Qorsan Qorsan 192
Korak Qoraq Qorsaq/Quraq 193
Kosa Qosa Qosa 193
Kotaz Qotaz Qotz 193
Kovak Kovaq Kovaq 194
Kovu Qou Qawu 194
Kovuu Qouu Qawu 194
Koyun Qoyun Quyn 194
Kbek Kbk Kbek 195
Kt Kt Kt 195
Kmey Hmey Kmey 195
Kpek Kpk Kpk 196
Krms Krms Krms 197
Krolu Korolu Korolu 197
Krtiges Krtiges Krtiges 199
Krm Krm Krme 199
Kse Kosa Ks 199

S a y f a | 365
Kylek Kylk Kylk 199

Kubamaral Qubamaral Qubamaral 199
Kuday Quday Quday 199
Kuu Qu Quu 200
Kuu Ana Qu Ana Quu Ana 200
Kuu Ata Qu Ata Quu Ata 200
Kulbast Qulbasd Qulbast 200
Kuldur Quldur Quldr 200
Kurgan Kurqan Quran 201
Kurgan yesi Kurqan ysi Quran yse 201
Kur Han Qur Xan Qur Xan 201
Kurmaca Qurmaca Qoruwa 201
Kurt Qurd Qort 202
Kurt Ana Qurd Ana Qort Ana 202
Kurt Ata Qurd Ata Qort Ata 203
Kurumsak Qurumsax Qormsaq 203
Kut Qut Qot 204
Kutan Qutan Qotan 204
Kutya Qutya Qutya 204
Kuya Kuya Qoya 205
Kuyu Quyu Qoy 205
Kuyu yesi Quyu ysi Qoy yse 205
Kuz Han Quz Xan Gz Xan 205
Kuzar Han Quzar Xan Quzar Xan 205
Kbey Kby Kby 205
Kdegen Kdgn Ktgn 206
K K Ky 206
Kldrgi Kldrgi Kldrgi 206
Kmbet Knbt Gmbz 206
Kmbet yesi Knbt ysi Gmbz yse 207
Kmr Kmr Kmer 207
Kpegiren Kpgirn Kbekeren 207
Krmez Han Krmz Xan Krmez Xan 207
L 208
Lak-Rak-Zak Ilaq-Iraq-Izaq Laq-Raq-Zaq 208
Laylay Laylay Lyly 208
Lokman Loman Luqman 208
Loson Loson Loson 208
Lovun Lovun Lowu 209
Lur Luvr Lur 209
M 210
Mal iyesi Mal ysi Mal yse 210
Malahay Malaxay Malaxay 210
Mamut Mamont Mamont 210
Manas Manas Manas 211
Mangaday Manqaday Maaday 211
Mangus Manqus Magus 212
Mankurt Manqurt Maqort 212

S a y f a | 366
Mano Mano Mano 212

Markut Marqut Marqut 212
Matr Matr Matr 213
May Ana May Ana May Ana 213
May Ata May Ata May Ata 213
Maygl Mayql Mayl 213
Maylgan Maylqan Maylqan 213
Meik Mik Msek 214
Mekey Mky Mky/Meky 214
Mehmed Mhmmd Mhmmd 214
Menerik Mnrik Mnrik 215
Meng Meng Mge 215
Meng Mng Mge 215
Merde Merd Merd 216
Mergen Mergen Mrgn 216
Mee yesi Me ysi Me yse 216
Mlahsn Mlaxsn Mlaxsn 216
Mstan Mistan Mestan 216
Mi yesi Mi ysi Mi yse 216
Mite Mit Bet 217
Modun Modun Modun 217
Mohol Mohol Moxol 217
Monoy Monoy Mooy 217
Mugal Han Muqal Xan Mugal Xan 217
Mumus Mumus Mumus 218
Munuk Munuq Muyna/Muynaq 218
Mus Han Mus Xan Moz Xan 218
Mren Mren Mren 218
N 219
Nal Nal Nal 219
Nalban Nalban Nalban 219
Nama Nama Nama 219
Namtar Namtar Namtar 220
Nardoan Narduqan Nartuan 220
Nartlar Nartlar Nartlar 221
Nart Sylenceleri Nart Sylnclri Nart Sylclre 221
Natkay Natqay Natqay 222
Natulad Natulad Natuluat 222
Nayman Ana Nayman Ana Nayma Ana 222
Neme Neme Nm 222
Nigez yesi Nigz ysi Nigez yse 223
Nokay Ana Noqay Ana Nugay Ana 223
Nokay Ata Noqay Ata Nugay Ata 223
Nom Nom Nom 223
Noyon Noyon Noyo 223
O 224
Oba yesi Oba ysi Oba yse 224
Obot Obot Obot 224

S a y f a | 367
Obruk yesi Obruq ysi Obruq yse 224

Obun Obun Obun 224
Ocak Ocaq Uaq 224
Ocak yesi Ocaq ysi Uaq yase 225
Od Od Ut 225
Od Ana Od Ana Ut Ana 226
Od Ata Od Ata Ut Ata 226
Od yesi Od ysi Ut yse 226
Oddeniz Oddniz Utdigez 226
Odman Odman Utman 227
Odtigin Odtigin Uttigin 227
Oan Oan Oan 227
Ouz Han Ouz Xan Ouz Xan 227
Ok Oq/Ox Uq 228
Okan Okan Uqan 229
Okay Okay Uqay 229
Olca Olca Olca 229
Olongo Olonqo Ologo 229
Ongun Onqon Uun 230
Ongon Han Onqon Xan Uun Xan 230
Opkan Opqan pkn/Upqan 230
Orduyolu Orduyolu Urdayul 230
Or Han Or Xan Ur Xan 231
Orman Orman Urman 231
Orman yesi Orman ysi Urman yse 231
Otagan Otaqan Otaan 231
Ota Ota Uta 232
Ota yesi Ota ysi Uta yse 232
Ota yesi Ota ysi Uta yse 232
Otuy Otuy Utuy 232
Ovo Ovo Owo 233
Oymak yesi Oymaq iysi Uyu yse 233
Oyor Oyor Oyor 234
Oyrat Han Oyrat Xan Oyrat Xan 234
Ozan Ozan Uzan 234
Ozor Ozor Ozor 234
235
c c 235
dget Han dgt Xan dgt 235
en yesi ven ysi g yse 235
z yesi z ysi gz yse 235
ksk ksk gsk 236
lm lm lem 236
rek rk rk 237
ren yesi ren ysi rn yse 237
rgl rgl rgl 237
rzmek rzmg rzmk 238
s z z 238

S a y f a | 368
t Han t Xan t Xan 238

t t tg 239
tken tken tgen 239
tmek tmk tw (tmek) 240
zen Han zen Xan zen Xan 240
P 241
Pakta Paqta Paqta 241
Paktagan Paqtaqan Paqtaqan 241
Papay Han Papay Xan Papay Xan 241
Payna Payn Payn 242
Paynagan Paynaqan Paynaqan 242
Peg iyesi Pg ysi Pg yse 242
Pitsen Pitsn Pesn 242
Porhan Porxan Por Xan 242
Pura Pura Bura 243
Pusat Pusat Busat 243
R 244
Rom Ana Rom Ana Rom Ana 244
Romus ve Romulus Rem v Rom Remus hm Romulus 244
S 245
Sabantoy Sabantoy Sabantuy 245
Salga Salqa lg 245
Sagan Han Saqan Xan Sagan Xan 245
Sagzak Saqzaq Sagzaq 246
Sagu Saqu Sa 246
Sah Sax Saq 246
Saklap Han Saklab Xan Saqlab Xan 246
Sald Sald Sald 246
Salhn Salxn Salqn 246
Samanu Samanu Samanu 247
Samrav Samrav Samraw 248
Sanlav Sanlav Sanlaw 248
Sargay Sarqay Saray 248
Sar Ana Sar Ana Sar Ana / Sor Ana 248
Sar Han Sar Xan Sar Xan / Sor Xan 249
Sarkan Sarqan Sarqan 249
Satanay Stny Stny 249
Sat Sat Satu 250
Satlay Satlay Satulay 250
Savac Sava Sawa 250
Saya Saya Saya 250
Saya Han Saya Xan Saya Xan 250
Sayagan Sayaqan Sayaqan 251
Sazakan Sazaqan Sazaqan 251
Sehen Sehen Shn 251
Selcen Selcn Salcan 251
Semetey Smty Smty 252

S a y f a | 369
Serge Srg Srg 252

Sezgi Sezgi Siz 252
Sgunotu Squnotu Siynut 252
Sn Sn Sin/Siyn 252
Snaka Snaqa Snaqa 253
Snalk Snalx Snalx 253
Srma Hanm Srma Xanm Srma Xanm 253
Sibel Sibel Sibel 253
Simge Simg Simg 253
Sile Sil Sila/Sil 254
Silkinmek Silkinmk Selken (Selkenmek) 254
Sogotoh Soqotox Sogotox 255
Sogto Soqto Sogto 255
Sohan Soxan Soxan 255
Solbondu Solbondu Sulbudu 255
Sona Suna Suna 255
Sk yesi Sk ysi Syk yse 255
Su Su Su 256
Su Ana Su Ana Su Ana 256
Su Ata Su Ata Su Ata 256
Su yesi Su ysi Su yse 257
Sudan kma Sudan xma Sudan u 257
Suorun Suorun Suworun/Suorun 258
Sulukun Sulukun Suluqun 258
Surhura Surxura Surxuri 258
Sus Hanm Sus Xanm Sus Xanm 258
Susulu Susulu Susul 259
Suvbuga Suvbuqa Suwbuga 259
Suvolta Suolta Suwolta 259
Suyla Suyla Suyla 259
Suylaman Suylaman Suylaman 259
Slde Sld Sld 260
Smer Da Smr Da Smr Taw 260
Sn Sn S 260
Sn Han Sn Xan S Xan 260
Sr Sr Sr 261
Srenge Srng Srg 261
Sr Da Sro Da Sro Taw 261
Symesen Symsn Syms 261
262
ahta Ata axta Ata axta Ata 262
alk alx alq 262
at Ata ad Ata at Ata 262
epe epe p 262
ee 263
ngay nqay ay 263
ik ik ek 263
imiltey imiltey imiltey 263

S a y f a | 370
u Sylencesi u Sylncsi u Sylcse 263

ubar ubar ubar 264
ulbus ulbus ulbus 264
unnu unnu unu 264
lgen lgn lgn 264
ek k Susaq 265
rele rl rle 265
T 266
Tahlga Taxlqa Talqa 266
Talay Talay Talay 266
Tama Tamaq Tamu 266
Tammuz Tmmuz Tmmuz 267
Tanolpan Danulpan Taulpan 267
Tanha Tanxa Taxa 267
Tanr Tanr Tre 267
Tanra Tanra Tree 268
Tanrda Tanrda Tretaw 269
Tansk Dansq Tasq 269
Tapduk Tapdq Tabtu 269
Tapnak Tapnaq Tabnaq 269
Tapnmak Tapnmaq Tabnu (Tabnmaq) 269
Tapmak Tapmaq Tabu (Tabmaq) 270
Tapu Tapu Tabu 270
Targutay Targitay Tartay 270
Tarkan Tarxan Tarqan 270
Tarla yesi Tarla ysi Tarla yse 271
Ta-Ata Da-Ata Ta-Ata 271
Ta Han Da Xan Ta Xan 271
Takap Daqap Taqap 271
Takn Daqn Taqn 271
Tatar Han Tatar Han Tatar Xan 272
Tatay Tatay Tatay 272
Tavara Tavara Tawara 272
Tayga yesi Tayqa ysi Taya yse 272
Taylga Taylqa Taylga 272
Taz Hanm Taz Xanm Taz Xanm 273
Taza Taza Taza 273
Telekey Telgy Telgy 273
Temir Han Tmir Xan Tmir Xan 274
Tengri Tengri Tegre 274
Tep Teb Tb 275
Tepegz Tpgz Tbkz 275
Teyren Tyrn Tyrn 275
Tiki Tiki Tiki 276
Tileg Tilg Telk 276
Timer Timer Timer 276
Tin Tin Tn 276
Tiyergen yesi Tiyergn ysi Tiyergn yse 277

S a y f a | 371
Tobad Tobad Tobad 277

Togun Togun Tugun 277
Torul Torul Turl 277
Tokay Toqay Togay 278
Tolays Tolays Tolays 278
Tom Tom Tom 278
Tonga Han Tonqa Xan Tua Xan 278
Toprak Torpaq Tufraq 279
Toprak Ana Torpaq Ana Tufraq Ana 279
Toprak Ata Torpaq Ata Tufraq Ata 279
Torbalan Torbalan Torbalan 280
Toybadm Toybadm Tuybadm 280
Toyon Toyun Toyun 280
Trngey Trngy Trengy 280
Tz Tz Tz 281
Tz Han Tz Xan Tz Xan 281
Tu Tu Tu 281
Tura Tura Tura 282
Tukran Tuqran Tuqran 282
Tulpar Tulpar Tolpar 282
Tumar Tumar Tom/Tomar 283
Tung-Ak Tung-Aq Tug-Aq 283
Tung-Puk Tung-Buq Tug-Buq 283
Tur Tur Tur 284
Tura Tura Tura 284
Turan Turan Turan 284
Turu Turu Turu 285
Tkel Tkl Tikel 285
Tnder Tndr Tnder 285
Tnkr Tnkr Tnkr 285
Trk Han Trk Xan Trek Xan 286
Trk ve Trkan Trk v Trkan Trek hm Trkan 287
Timel Timel Timel 287
Tyen Tyn Tyn 287
Tzek Tzk Tzk 287
U 288
Ubr Ubr Ubr 288
Uan Hal Uan Xala Ougan Xal 289
Uar Han Uar Xan Oar Xan 289
Uma Umaq Oma 289
Uuh Uux Ouq 289
Ud Ud Ud 289
Ud Ana Ud Ana Ud Ana 290
Ud Ata Ud Ata Ud Ata 290
Ugur Uxur Uxur 290
Uru Oru Uru 290
Udagan Udaqan Utaan 290
Ukulaan Ukulan Ukulan 290

S a y f a | 372
Ulu Ulu Ol 291

Ulu Ana Ulu Ana Ol Ana 291
Ulu Ata Ulu Ata Ol Ata 292
Ulukayn Uluqayn Olqayn 292
Ulukonak Uluqaonaq Olqunaq 293
Ulukun Ulukun Olkun 293
Umay Umay Umay 293
Ural Han Ural Xan Ural Xan 295
Urasa Urasa Urasa 295
Uraz Uraz Uraz 295
Urgun Urun Urun 296
Urkay Urqay Urqay 296
Uruslan Uruslan Uruslan 296
Uruz Uruz Urz 297
Usal Usal Usal 297
Usan Usan Usan 297
Uta Uta Uta 297
Utka Utqa Utqa 297
Uyat Uyat Oyat 298
Uylak Uylax Uylaq 298
Uzuh Uzux Ozx 298
299
mst mst mgez 299
oklar oqlar/oxlar uqlar 299
kek kk kk 299
lgen lgn lgn 300
lger liger lgr 300
ngr ngr gr 301
ren rn rn 301
rgel rgel rgel 301
rng Ar Toyon rng Ar Toyon r Ar Toyon 302
rng Ay Toyon rng Ay Toyon r Ay Toyon 302
ygl ygl ygl 302
zt zt zet 302
V 303
Verielen Veriln Vereele 303
Vot Vod Vot 303
Vuah Vuax Vuax 303
Vupar Vupar Vupar 303
Vupkan Vupqan Upqan 303
Vurgun Vurgun Urun 303
Y 304
Yaba Yaba Yaba 304
Yada Yada Yada 304
Yada Yada Yada 304
Yadlamak Yadalamaq Yadlaw (Yadlamaq) 305
Yaaga Yaaqa Yauqa 305

S a y f a | 373
Yama Yama Yawu 305

Yamur yesi Ya ysi Yar yse 306
Yakarmak Yaxarmaq Yaaru (Yaarmaq) 306
Yalana Yalana Yalana 306
Yalap Yalab Yalab 306
Yalbuz Yalbuz Yalbuz 306
Yaluk Yaluq Yalq 306
Yalgzgz Yalqzgz Yalzkz 306
Yall Yall Yall 306
Yalmavuz Yalmavuz Calmavz 307
Yalpaan Han Yalpaan Xan Calpaan Xan 307
Yalta Yalda Yalta 307
Yalun Yalun Yalun 307
Yalva Yalva Yalwa 307
Yalvamak Yalvamaq Yalwaw (Yalwamaq) 309
Yapanay Yapanay Yabanay 309
Yaran Yaran Yara 309
Yarboa Yarbua Yarbua 309
Yarmtk Yarmtx Yarmtq 309
Yar yesi Yar ysi Yar yse 310
Yaruk Yaruq Yaruq 310
Yaryunt Yaryund Yaryont 310
Yaam Aac Yaam Aac Yw Aa 310
Yal Yal Yel 310
Yak Yaq Yq 310
Yatr Yatr Yatur 311
Yay Yay Cy 312
Yayaanlar Yayaanlar Cynnr 312
Yayak Yayak Cayak 312
Yaygu Yayqu Caygu 312
Yayk Yayx Cyek 313
Yayla Yayla Cyl 314
Yayla yesi Yayla ysi Cyl yse 314
Yayu Yayu Cayu 314
Yazagl Yazaql Yazal 314
Yazg Yazq Yazm 315
Yaz Han Yay Xan / Yaz Xan Cy Xan 315
Yedi Yeddi Cide 315
Yedi Biliz Yeddi Biliz Cide Biliz 315
Yediler Yeddilr Cideler 316
Yek Yk Yg 316
Yel Yel Cil 317
Yel Ana Yel Ana Cil Ana 317
Yel Ata Yel Ata Cil Ata 317
Yel yesi Yel ysi Cil yse 318
Yelbeen Yelbeen Cilbegn 319
Yelbis Yelbis Cilbis 319
Yelvi Yelvi Cilvi 320
Yelvii Yelvii Cilvii 320

S a y f a | 374
Yelpin Yelpin Cilpin 320

Yelpinmek Yelpinmk Cilpin (Cilpinmek) 320
Yenbirde ve Yenbike Ynbird v Ynbik Ynbirz hm Ynbik 320
Yer Yer Cir 320
Yeralt Yeralt Cirast 321
Yer Ana Yer Ana Cir Ana 321
Yer yesi Yer ysi Cir yse 321
Yereh Yerh Yerh 322
Yer-Su Yer-Su Cir-Su 322
Yertengri Yertengri Cirtre 322
Yeteen Yeten Ciden 323
Ylan lan Ylan 323
Ylan Ana lan Ana Ylan Ana 323
Ylan Ata lan Ata Ylan Ata 323
Yldz Ulduz Yoldz 324
Yldz Han Ulduz Xan Yoldz Xan 324
Ylgayak lqayax Ylqayaq 324
Ylk iyesi Ylq ysi Ylq yse 325
Ylmaya lmaya Ylmaya 325
Yohan Yoxan Yoxan 325
Yol Yol Yul 326
Yol yesi Yol ysi Yul yse 326
Yolak yesi Yolaq ysi Yulaq yse 326
Yom Yom Yom 326
Yomak Yomaq Yomaq 327
Yoru Yoru Yuru 327
Yn Tanrlar Yn Tanrlar Yn Trelere 328
Yr Yr Yr 328
Yu Yo Yu 328
Yulamak Ylamaq Ylaw (Ylamaq) 329
Yula Yula Yola 329
Yulamak Yulamaq Yolaw (Yolamaq) 329
Yumu Yumu Yom 329
Yunak Yunax Muna 330
Yunak iyesi Yunax ysi Muna yse 330
Yurt iyesi Yurd ysi Yort yse 330
Yuvha Yuvxa Yuxa 330
Z 332
Zada Han Zada Xan Zada Xan 332
Zambu Zambu Zambu 332
Zarlk Zarlx Zarlq 332
Zaya Zaya Zaya 332
Zayaan Zayaan Zayaan 333
Zemire Zmir Zmir 333
Zlant Zilant Zilant 333
Zu Zu Zu 333
Zzl Zzl Zzl 333

S a y f a | 375
KAYNAKA
(Referans Grubu)
AIKLAMA: Aada verilen yaptlarn sonundaki kaynaka listelerinde gsterilen eserler tek tek
incelenmi ve karlatrmalar yaplmtr. Bu nedenle mevcut liste aslnda bir referans grubudur.
1. TRK MTOLOJS, Bahaeddin el, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1971, 2 Cilt
2. TRK MTOLOJS ANSKLOPEDK SZLK, Celal Beydili (Memmedov), Yurt Kitap-Yayn, 2004
3. ALTAY AMANLIINA AT MATERYALLER, Andrey Anohin, 2006, Kmen Yaynlar, eviren: Z. Karadavut
4. TRK MTOLOJS, Pertev Naili Boratav, Bilgesu Yaynlar, 2000
5. TRKLERN VE MOOLLARIN ESK DN, Jean Paul Roux, Kabalc Yaynevi, 2002
6. ALTAY TRKLERNDE LM, Jean Paul Roux, Kabalc Yaynevi, 1999
7. TRK MTOLOJSNN ANA HATLARI, Yaar oruhlu, Kabalc Yaynevi, 2002
8. TRK MTOLOJK SSTEM, Fuzuli Bayat, tken Yaynlar, 2007, 2 Cilt
9. BYK LARAOUSSE, ok Yazarl, Milliyet Gazetesi Yaynlar, 1986, 24 Cilt (lgili Maddeler)
10. NART BOYU TRKLER MTOLOJS, Sofi Tram Semen, Kaynak Yaynlar, 2008
11. TRK MTOLOJS, Murat Uraz, Dnen Adam Yaynevi, 1994
12. FOLKLOR VE MTOLOJ SZL, zhan ztrk, Phoenix Yaynevi, 2009
13. BALKANLARDAN TRKSTANA HALK NANLARI, Yaar Kalafat, Berikan Yaynlar, 2007, 10 Cilt
14. SLAMYET VE TRK HALK NANLARI, Yaar Kalafat, Kltr Bakanl Yaynlar, 1996
15. DOU ANADOLUDA ESK TRK NANLARI, Yaar Kalafat, Ebabil Yaynevi, 2006
16. ALIP MANA, Metin Ergn, Kltr Bakanl Yaynlar, 1997
17. TRK HALK EDEBYATI TERMLER SZL, Doan Kaya, Aka Yaynlar, 2007
18. SBRYADAN, Vasili Wilhelm Radloff, Maarif Vekaleti Yaynlar, 1954, 4 Cilt, eviren: A. Temir
19. TRKLK VE AMANLIK, Vasili Vasilyevi Wilhelm Radloff, rgn Yaynevi, 2010
20. CHOSEN BY THE SPIRITS, Julie Ann Stewart (Sarangerel Odigan), Inner Traditions, 2001 (ngilizce)
21. TARHTE VE BUGN AMANZM, Abdlkadir nan, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2000
22. ESK TRK DN TARH, Abdlkadir nan, Kltr Bakanl Yaynlar, 1976
23. AMANZM, Mircea Eliade, mge Kitabevi, 1999, eviren: . Birkan
24. ESK TRK NANLARI VE AMANZM SZL, Esat Korkmaz, Anahtar Kitaplar Yaynevi, 2003
25. THE MYTHOLOGY OF ALL RACES, Uno Holmberg Harva, 13 Cilt, AIA, Boston, 1927 (ngilizce), Cilt: 4
26. TRK KABLELER ARASINDA, Nikolay Fyodorovi Katanov, Kmen Yaylar, 2004, eviren: A. Bac
27. DNYA MTOLOJS VE NARTLAR, zdemir zbay, Kafkas Dernei Yaynevi, 1999
28. MANAS DESTANI, Anonim, Aka Yaynlar, 2002, Hazrlayan: Tuncer Glensoy
29. KROLU DESTANI, Pertev Naili Boratav, Adam Yaynlar, 1984
30. DVAN-I LGAT-T TRK, Kagarl Mahmud, Kltr Bakanl Yaynlar, 2008, Hazrlayan: aban Kurt
31. KUTADGU BLG, Yusuf Has Hacib, Kabalc Yaynevi, 2006, Hazrlayan: Reit Rahmeti Arat
32. ECERE- TRK, Ebulgazi Bahadr Han, Maarif Vekaleti Yaynlar, 1925, Hazrlayan: Rza Nur
33. ECERE- TERAKME, Ebulgazi Bahadr Han, Yntem Yaynclk, 1996, Hazrlayan: Zuhal lmez
34. DEDE KORKUT KTABI, Korkut Ata, Devlet Kitaplar, 1969, Hazrlayan: Muharrem Ergin
35. URAL BATIR DESTANI, Anonim, Yurt Kitap-Yayn, 2005, Hazrlayan: Atilla Dirim
36. OUZ KAAN DESTANI / OUZNAME, Anonim, Enderun Kitabevi, 1972, Hazrlayan: Zeki Velidi Togan
37. MOOLLARIN GZL TARH, Anonim, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1986, Hazrlayan: Ahmet Temir
38. BLG DERGS, Sreli, Ahmed Yesevi niversitesi Yaynlar, lk Say 1996dan itibaren.
39. TARH ARATIRMALARI DERGS, Sreli, Ankara niversitesi Yaynlar, lk Say 1963den itibaren.
40. MODERN TRKLK ARATIRMALARI DERGS, E-Dergi, A-DTCF, lk Say 2004ten itibaren.

S a y f a | 376
nemli Makaleler
1. TATAR TRKLERNDE MTLER VE NANILAR, ulpan Zaripova etin, Bilig-Dergisi, Say: 43, 2007
2. SBRYA TRKLERNDE ATELE LGL NANILAR, brahim Dilek, Bilig-Dergisi, Say: 43, 2007
3. ESK TRK NANCI ZERNE BR ZET, Saadettin Gme, Tarih Aratrmalar Dergisi, Say: 33, 2003
4. NART DESTANLARINDA AT, Ufuk Tavkul, M. Trklk Aratrmalar Dergisi Cilt: 4, Say: 3, 2007
5. YAAYAN ESK TRK NANLARI BLDRLER, ok Yazarl, Hacettepe niversitesi Yaynlar, 2007
6. DVAN- LGAT-T TRKDE AMANZM, Abdlkadir nan, Trk Kltr Dergisi, Say: 100, 1971
7. TATAR EFSANELER, Yaar Kalafat, lyas Kamalov, Karadeniz Aratrmalar Dergisi, Say: 6, 2005
8. TRKLERDE TABAT-ST VARLIKLAR, Aye Duvarc, Bilig-Dergisi, Say: 32, 2005
9. TRK MTOLOJSNDE KURBAN, Selahaddin Bekki, Akademik Aratrmalar Dergisi, Say: 3, 1996
10. TRKYEDE NEVRUZ KUTLAMALARI, Ramazan Karaman, Milli Folklor Dergisi, Say: 42, 1999
11. AMANZM VE ESK TRK DN, Saadettin Gme, Pamukkale niversitesi-EF Dergisi, Say: 4, 1998
12. SBRYA TRKLER MTOLOJS, Naciye Yldz, M. Trklk Aratrmalar Dergisi, Cilt: 5, Say: 4, 2008
13. TRKLERDE AA NANILARI, Ramazan Ik, Frat niversitesi-F Dergisi, Cilt: 9, Say: 2, 2004
14. TRK HALK ANLATILARINDA KADIN, Muharrem Kaya, Toplumbilim Dergisi, Say: 15, 2002
15. SLAM NCES TRK TARH, Saadettin Gme, Tarih Aratrmalar Dergisi, Say: 31, 2000
Szlkler
1. MOOLCA TRKE SZLK, Ferdinand Lessing, TDK Yaynlar, 2003, 2 Cilt, eviren: Gnay Karaaa
2. YAKUTA TRKE SZLK, Yuriy vanovi Vasiliev (Cargstay), TDK Yaynlar, 1995
3. AZERCE TRKE SZLK, Yaar Akdoan, Deniz Kitabevi, 1999
4. TRKMENCE TRKE SZLK, Mehmet lmez, Talat Tekin, Simurg Kitabevi, 1995
5. ZBEKE TRKE KARILIKLAR KILAVUZU, Erturul Yaman, Nizamiddin Mahmud, TDK Yaynlar, 2000
6. KAZAKA TRKE SZLK, Kenan Ko, Ayabek Bayniyazov, Aka Yaynlar, 2007
7. KIRGIZ SZL, Konstantin Kuzmi Yudahin, TDK Yaynlar, 1998, 2 Cilt, eviren: Abdullah Taymas
8. TUVA TRKES SZL, Klara Kuular, Ekrem Arkolu, TDK Yaynlar, 2003
9. UVAA TRKE SZLK (Ek: Ataszleri ve Deyimler), Emine Ceylan, Simurg Kitabevi, 1996
10. TATARCA TRKE SZLK, Halil Akgz, Fuat Ganiyev, nsan Yaynevi, 1997
11. KARAAY MALKAR TRKES SZL, Ufuk Tavkul, TDK Yaynlar, 2000
12. KIPAK TRKES SZL, Ahmet B. Ercilasun, Hanifi Vural, TDK Yaynlar, 2000
13. TRKE BAKURTA SZLK, G. D. Zeynullina, Bakortostan Kitep Neriyeti, 1996
14. HAKASA TRKE SZLK, Erdal ahin, TDK Yaynlar, 2000
15. TRKE SZLK, Kolektif, Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1945
16. TRK DL SZL, Orhan Hanerliolu, Remzi Kitabevi, 1992
17. TRK DLNN ETMOLOJS SZL, smet Zeki Eybolu, Sosyal Yaynlar, 1998
18. TRKYEDE HALK AZINDAN DERLEME SZL Cilt: 1-12, TDK Yaynlar, Ankara, 1963-1982
19. GAGAVUZ TRKES SZL, Nikolay A. Baskakov, Kltr Bakanl Yaynlar, 1991
20. ALTAYCA TRKE SZLK, Nikolay A. Baskakov, 1999, TDK Yaynlar, eviren: Emine G. Naskali
21. YAKUT DL SZL, Edouard K. Pekarskiy, TDK Yaynlar, stanbul, 1945
22. YEN UYGUR TRKES SZL, Emir Necipovi Necip, TDK Yaynlar, 2005, eviren: . Kurban
23. KARILATIRMALI TRK LEHELER SZL, Ahmet B. Ercilasun Kltr Bakanl Yaynlar, 1991
24. AZERBAYCAN DLNN ZAHLI LGET, Eliheyder Orucov, Elmler Akademiyas Neriyat, Bak, 1966
25. KIRGIZ TLNN ETMOLOGYALIK SZDG, Kasmbek Seydakmatov, lim Basmas, Frunze, 1988
nternet Szlkleri
1. Trk Dil Kurumu Szlk Veritabanlar, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Kurumu
2. Starling Etymology (The Tower of Babel) Dnya Dilleri Etimolojik Veritaban, Sergei Starostin
3. Freelang Dictionary, nternet Sitesi Dnya Dilleri Szlkleri Veritaban

S a y f a | 377
Yardmc Kaynaklar
1- J. M. Deguignes; Hunlarn, Trklerin, Moollarn ve Tatarlarn Tarih-i Umumisi; stanbul, 1924
2- B. gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1962
3- Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1941
4- H. Ecsedy, Tribe, Empire and Society in the Turk Age, Acta Orientalia, 30/1, Budapest, 1977
5- E. Esin, slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul, 1978
6- D. Sinor, Some Components of Civilization of the Turks, Altaistic Studies, Stockholm, 1985
7- S. Gme, Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, Ankara, 1997
8- J. R. Hamilton, Toquz-Oguz et On-Uygur, Journal Asiatique, 250, Paris 1955
9- R. een, bn Fazlan Seyahatnamesi Tercmesi, stanbul, 1975
10- A. Donuk, Eski Trk Devletlerinde dari-Askeri Unvan ve Terimler, stanbul, 1988
11- A. B. Ercilasun, Trk Leheleri Grameri, Aka Yaynevi, 2007
12- J. R.Krueger, Chuvash Manual Introduction - Grammar, Indiana University, 1961
13- M. . Gnaltay, Mufassal Trk Tarihi, 5 Cilt, stanbul, 1922-1924
14- H. Tanyu, slamlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, Ankara, A. . Basmevi, 1980
15- J. Baldick, Animal and Shaman - Central Asia, New York University Press, 2000
16- M. A. Czaplicka, Aboriginal Siberia, Oxford, 1914
17- V. Dioszegi, M. Hoppal, Shamanism in Siberia, Budapest, Akademiai Kiado, 1978.
18- N. Drury, amanizm - amanln eleri, stanbul: Okyanus, 1996, (eviren: E. imek)
19- W. Eberhard, P. N. Boratav, Typen Trkischer Volksmrchen, Franz Steiner Verlag, 1953
20- M. Eliade, Mitlerin zellikleri, stanbul, Om Yaynevi, 2001, (eviren: S. Rifat)
21- M. Kosko, Mitologia Ludow Syberii, Varova, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, 1990
22- I. Kunos, Trk Masallar, stanbul, Engin Yaynclk, 1991, (eviren: G. Yener)
23- Z. Makas, Trk Dnyasndan Masallar, stanbul, 2000.
24- M. nder, Anadolu Efsaneleri, Ankara, 1966
25- S. G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre 13th Century Turkish, Oxford 1972
26- A. Y. Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, letiim Yaynlar, 2002
27- S. V. rnek, 100 Soruda Din, By, Sanat, Efsane, stanbul, Gerek Yaynlar, 1988
28- M. Perrin, amanizm, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, (eviren: Blent Arba)
29- K. Reichl, Turkic Oral Epic Poetry: Traditions, Forms; London: Garland Publishing, 1992
30- C. Sener, amanizm - Trklerin Mslmanlktan nceki Dini. stanbul, AD Yaynclk, 1997
31- W. Walker, A. E. Uysal, Tales Alive in Turkey, Harvard University. Press, 1968
32- M. And, Minyatrlerle Osmanl-slam Mitologyas, Akbank Kltr ve Sanat Kitaplar, 1998
33- W. Anderson, Trk Masal Hazinesi, Kltr Bakanl Yaynlar, 1998, (eviren: N. Gzaydn)
34- P. N. Boratav, Az Gittik Uz Gittik, stanbul, Adam Yaynlar, 1997
35- N. A. Alekseev, Shamanism Among the Turkic Peoples of Siberia, Shamanism SSTR; 1990
36- . Dilek, Altay Destanlar 1-2-3 Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2002
37- M. H. Tehmasib, Azerbaycan Dastanlar, Korolu Dastan, rak Neriyat, Bak, 2005
38- Z. ndirka, C. Gknil, Trk Mitoslar ve Anadolu Efsanelerinin zsrm, 2007
39- Sen Gupta, Suresh Chandra, Alpam Menei ve Versiyonlar, 1983, (eviren: . YILDIRIM)
40- B. T. Davletov, Huban Ar - Hakas Trklerinin Destan, Ankara, Trksoy Yaynlar, 2006
41- S. Hummel, Eurasian Mythology in the Tibetan epic of Gesar, Guido Vogliotti, 1998
42- . obanolu, Trk Kltrnde Memoratlar ve Halk nanlar, Ankara, Aka Yaynevi, 2003
43- N. Chadwick, V. Zhirmunsky; Epics of C. Asia, Cambridge Press, 1968, ISBN: 9780521148283
44- P.N. Boratav, 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul, Gerek Yaynevi, 1984
45- U. S. Al-Ashqar, The World of the Jinn and Devils, Boulder, Al-Basheer Company, 1998
46- K. Menges, The Turkic Languages and Peoples, An introduction, Wiesbaden, 1968
47- A. Schimmel, Mystische Dimensionen des Islam, Insel Verlag, 1995, ISBN: 3458334157
48- A. Schimmel, Saylarn Gizemi, stanbul, 2000
49- U. Harva, Les Representation Religiuses Des Peuples Altaigues, Gallimard, 1959
50- Y. Kemal, 3 Anadolu Efsanesi (Krolu, Karacaolan, Alageyik), Y.Kredi Yaynlar, 2004, stanbul

S a y f a | 378
51- E. M. Meletinsky, The Poetics of Myth, Routledge, 2000, ISBN: 0415928982

52- J. L. Henderson, M. Oakes; The Wisdom of the Serpent, 1990, ISBN: 9780691020648
53- O. Acpayaml, Trkiyede Doumla lgili nanmalarn Etimolojik Etd, Ankara, 1974
54- P. N.Boratav, Les Maitres de lEspace Sauvage, Pratiques et Representations, Paris, 1976
55- W. Petrovitch, Hero Tales and Legends of the Serbians, Harrap, 1917
56- D. Ark, Hristiyanlatrlan Trkler (uvalar), Aziz Anda Yaynevi, 2005
57- G. Luck, Arcana Mundi - Magic and the Occult, Baltimore, Johns Hopkins U. Press, 1985
58- H. El-Shamy, Folk Traditions of the Arab World - A Guide, 2 Cilt, Bloomington, 1995.
59- N. S. Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, Kubbealt Neriyat Yaynlar, 1976
60- J. Needham, Science and Civilization in China, Cambridge University Press, 1954
61- G. Samuel, Civilized Shamans, Smithsonian Institution Press, 1993, ISBN: 9781560986201
62- A. Glpnarl, Menakb- Hnkr Hac Bekta-I Veli, Vilayet-Name
63- N. Alpman; Baka Dnyann nsanlar ingeneler, ISBN: 2880000117865
64- M. Ergin, Orhun Abideleri, stanbul, 1992
65- P. Howarth, Attila - King of the Huns, Man and Myth, 1995
66- M. Molnar, A Concise History of Hungary, Cambridge University Press, 2001
67- C. Saccone, blis Satana del Terzo Testamento, Centro Essad Bey, Padova, 2012
68- A. Gzel, Kaygusuz Abdal (Alaeddin Gaybi) Menakbnamesi, Ankara, 1999
69- L. Rasonyi, Tarihte Trklk, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1971
70- F. Bayat, Ana Hatlaryla Trk amanl, tken Neriyat, stanbul, 2006
71- . Dilek, Altay-Trk Kaylk Gelenei, TDK Yaynlar
72- I. V. Puhov, Altayski Narodny Epos, Moskova, 1973
73- S. Surazakov, Altayski Geroicheski Epos, Moskova, 1985
74- M. N. nal, Romanya Dobruca Trkleri, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar, 1998
75- M. Ekici, Trk Dnyasnda Krolu, Aka Yaynlar, Ankara, 2004
76- F. G. Ferhadov, Korolu Dastan (17 Kol), Bak, 1975
77- M. F. Kprl; Trk Saz airleri I-V, Milli Kltr Yaynlar, Ankara, 1962.
78- F. Bayat, Krolu amandan Aka, Alptan Erene, Aka Yaynlar, Ankara 2003
79- M. Gimbutas, The Kurgan Culture, Selected Articles from 1952 to 1993, ISBN: 0941694569
80- U. Z. Bayramukov, Etimologii Slova Nart, Leksiki Karaayevo-Balkarskogo i Nogayskogo, 1993
81- V. . Abayev, N.G. Djusoyev; Nartlar-Asetin Halk Destan, eviren: Kayhan Ykseler, YKY, 1999
82- V. . Abayev, Osetinskiy Epos, Moskova, 1978
83- A. . Aliyeva, T.M. Haciyeva, R.A.K Ortabayeva, Malkar-Karaay Nart Epos, 1994
84- G. Dumezil, Le Livre des Heros, Legendes sur les Nartes, Paris, 1965.
85- G. U. Ergis, Culuruyar Nurgun Bootur, Yakutskay, 1947
86- M. Ersz, Olonho Metinlerinin Derlenmesi ve Yaymlanmas, Gazi niversitesi, Ankara, 2009
87- E. K. Pekarskiy, Obrazts Narodnoy Literatur Yakutov, St. Petersburg, 1908
88- G. U. Ergis, Oerki Po Yakutskomu Folklor, Akademiya Nauk SSSR Sibirskoe, Moskova, 1974
89- T. Cornell, The Beginnings of Rome, Routledge, 1995, ISBN: 9780415015967
90- T. P. Wiseman, Remus A Roman Myth, Cambridge Press, 1995, ISBN: 9780521483667
91- V.O. Karatayev, Yakutskiy Geroieskiy Epos Modun Er Sogotoh, Novosibirsk. 1996.
92- . obanolu, Trk Dnyas Epik Destan Gelenei, Aka Yaynlar, Ankara, 2003.
93- Alaeddin Ata Melik Cveyni, Tarih-i Cihan Ga, Ankara, 1999, eviren: Mrsel ztrk
94- W. Ashbrook, H. Powers, Puccinis Turandot, Princeton U. Press, 1991, ISBN: 0691027129
95- S. Mladenov, Etimologiceski i Pravopisen Recnik na Balgarskiya Knizoven Ezik, 1941
96- S. T. Kaypov, Problem Poetii Eposa Er Ttk, Giperbola, Sravnenie, lm, Frunze, 1990
97- G. Atnur, Ural Batr Destan zerine Bir Aratrma, Erzurum, 1996
98- W. Heissig, Mongolen, 1999, 812-23. ISBN: 9783110154535
99- S. Yoshitake, A Chapter from the Uliger-Un Dalai, Bulletin of School of Oriental Studies, 1928
100- E. Esin, Trk Kozmolojisi (lk Devir zerine Aratrmalar), stanbul, 1979
101- . Grkem, Trk Dnyasnda Yas Trenleri ve Atlar, Trk Dnyas Aratrmalar, 1992, Nisan.
102- . Atasoy, Peygamberler Tarihi, Nesil Yaynlar, 2006

S a y f a | 379
Kaynaka Ek-1: Ayrntl nceleme Kaynaklar

1. Rinchindorji, Mongolian-Turkic Epics, Typological Formation and Development, Sayfa: 387
2. . ztrk, Karadeniz Ansiklopedik Szlk, Heyamola Yaynevi, 2005, Cilt: 2, Sayfa: 55
3. C. Colpe, Gtter und Mythen der Kaukasischen und Iranischen Vlker, Sayfa: 89
4. E. Jacobson, The Art of the Scythians, Brill, 1995, Sayfa: 6, ISBN: 9789004098565
5. A. Gacek, The Arabic Manuscript Tradition, A Glossary of Terms, Sayfa: 12-13, 2001, ISBN: 9004120610
6. . Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, 25. Bask, Sayfa: 3
7. M. Newton, Michael, Encyclopedia of Cryptozoology, 2005, Sayfa: 19, ISBN: 0786420367
8. C. V. Findley, The Turks in World History, Oxford University Press, 2005, Sayfa: 38, 45 ISBN: 0195177266
9. M. smaylov, Azerbaycan Tarihi. Bak, Azerner, 1992. Sayfa: 3
10. D. J. Roxburgh, Turks - A Journey of a 1000 Years, Royal Academy of Arts, London, 2005, Sayfa: 20
11. S. Sakaolu, A. Duymaz, slamiyet ncesi Trk Destanlar, stanbul, tken Yaynlar, 2003, Sayfa: 29
12. G. Asatrian, Al Reconsidered, Brill Publishers, 2001, Sayfa: 149156. ISSN: 16098498
13. J. P. Roux, Die Alttrkische Mythologie, Klett-Cotta, Stuttgart, 1999, Sayfa: 251, ISBN: 3129098704
14. J. P.Roux, Orta Asyada Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, Kabalc Yaynevi, 2005, Sayfa: 31-32
15. M. Eliade, Dinler Tarihine Giri, Kabalc Yaynlar, Sayfa: 296
16. M. Eliade, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, Kabalc Yaynlar, 2003, Sayfa: 14, eviren: Ali Berktay
17. M. Eliade, amanizm lkel Esrime Teknikleri, mge Kitabevi, Ankara 2006, Sayfa: 31, eviren: smet Birkan
18. M. Eliade, Kutsal ve Dind, Gece Yaynevi, Ankara, 1992, Sayfa: 122-125, eviren: Mehmet Ali Klbay
19. M. Eliade, Le Chamansme Et Les Techniques Archiques de Extase, Payot, Paris 1951, Sayfa: 244
20. . zkan, Ergenekon Destan Hakknda, Trk Yurdu, Cilt: 29, Say: 265, Eyll, 2009, Sayfa: 43-47
21. . zkan, Krolu Destannda Kahraman ve Atnn Douu, Trk Dili, Say: 549, Eyll, 1997, Sayfa: 223-233
22. D. A. Weese, Islamization and Native Religion in Golden Horde, Pennsylvania U. Press, 1994, Sayfa: 273
23. Meydan Larousse, Ergenekon Destan, Cilt: 4, stanbul, Meydan Yaynevi, 1971, Sayfa: 313
24. N. blak, Halk Kltrnde Nazar ve Nazarlk nanc, TBA Dergisi, 2004, Say: 15, Sayfa: 103-125
25. W. B. Henning, A Farewell to the Khagan of the Aq-Aqataran, London, Sayfa: 501-522
26. L. P. Peirce, The Imperial Harem, Oxford University Press, 1993, Sayfa: 312
27. Muhammed bin Sleyman er-Rudani, Byk Hadis Klliyat, Cilt: 5, Sayfa: 18
28. P. Padfield, Tide of Empires, Decisive Naval Campaigns in the Rise of the West, Routledge 1979, Sayfa: 65
29. W. Andrews, M. Kalpakl, The Age of Beloveds, Duke University Press, 2005, Sayfa: 341-342
30. S. Bekki, Merkez Simgecilii ve At ak, Folklor-Edebiyat, Say: 35, 2003, Sayfa: 181-184
31. A. Z. Velidi Togan, bn Fadlan's Reisebericht, Sayfa: 35 (metin), 80 (tercme).
32. M. Duranl, r ve stlendii Sosyal Fonksiyonlar, Motif Akademi Dergisi, 2008, Sayfa: 1123
33. C. Pegg, Mongolian Music, Dance, Oral Narrative, 2001, Sayfa: 5758. ISBN: 9780295981123
34. F. Smer, Ouzlar (Tarihler, Tekilat, Destanlar), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, 1999, Sayfa: 227-232
35. C. Rose, Giants, Monsters and Dragons, Norton Company, 2001, Sayfa: 384, ISBN: 9780393322118.
36. A. Galakhova, B. Veselovsky - History of Russian Literature, 1880, Sayfa: 431
37. J. Maehder, Turandot-Studien, Deutsche Oper Berlin, Spielzeit 1986/87, Sayfa: 157187
38. A. Altnta, Eski Trk Kltrnde Hayat Aac, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Aralk 1987, Sayfa: 51
39. . Kafesolu, Eski Trk Dini, Kltr Bakanl Yaynlar, Anakara 1980, Sayfa: 29
40. . Gnay, H. Gngr, Trklerin Din Tarihi, Rabet Yaynlar, stanbul, 2009, Sayfa: 118-122
41. A. nan, Ongun ve Ts Kelimeleri Hakknda, Trk Tarih ve Arkeologya Dergisi, 1935, Sayfa: 2
42. E. enocak, Gktrk Yaztlarnda Halk Edebiyat, F.. SB Dergisi, 2001 Cilt: 11, Say: 2, Sayfa: 165-176
43. B. Atalay, Divan- Lgati't Trk, TTK Basmevi, 2006, Cilt: 1, Sayfa: 41
44. B. Atalay, Divan- Lgati't Trk, TTK Basmevi, 2006, Cilt: 3, Sayfa: 149-150.
45. W. M. Clements, The Greenwood Encyclopedia of World Folklore and Folklife, 2006, Sayfa: 432
46. I. M. Diakonoff, The Paths of History, Cambridge University Press, 1999, Sayfa: 100
47. B. gel, Kelolan Masal Motifinin Eski Trk Kkenleri, MFAD Yaynlar, 19, 1976, Sayfa: 265-68
48. R. Abdurahim, Uyurlarda amanizm, Milletler Neriyat, Pekin 2006, Sayfa: 3
49. M. Tsaroieva, Anciennes Croyances des Ingouches et des Tchetchenes. Sayfa: 195, ISBN: 2706817925
50. E. Esin, Eski Trklerde Maddi Kltrn Oluumu, Sayfa: 178
51. Mirza Tahir Ahmad, An Elementary Study of Islam, Sayfa: 12, ISBN: 1853725625
52. E. Yavuz, Tarih Boyunca Trk Kavimleri, Sayfa: 169
53. A. George, The Babylonian Gilgamesh Epic, Oxford, 2003, Sayfa: 7, ISBN: 0198149220
54. H. N. Orkun, Eski Trk Yaztlar, Ankara, TDK Yaynlar, 1986, Sayfa: 264
55. M. Gervers, W. Schlepp; Religion, Customary Law and Nomadic Technology, JCAPS, 2000, Sayfa: 60

S a y f a | 380
56. M. Ktkolu, 18. Yzylda Korsanlk Hareketleri, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 12, Yl 1968, sf. 5771
57. D. Kaya, Krolu Kollarnn Yeni Varyantlar, Trklk Bilimi Arastrmalar, Say: 5, 1997, Sayfa: 311-334
58. L. S. Akaln, Trk Folklorunda Kular, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1993, Sayfa: 41
59. S. Gme, Eski Trklerde Siyasi Hakimiyet, Trk Dnyas Aratrmalar, Say: 100, stanbul, 1996, Sayfa: 113
60. Altay Baatrlar, C-VIII, Gorno Altay, 1974, Sayfa: 228
61. E. Grsoy-Naskali, Manas Destannda Krk Yiit (Niin Krk Yiit),Trk Dili, 529, 1996, Sayfa: 5659
62. R. R. Hanks, Central Asia, ABC-Clio, 2005, ISBN: 9781851096565, Sayfa: 168
63. J. Bottero, L'Oriente Antico, Dai Sumeri Alla Bibbia, 1994, Sayfa: 246256, ISBN: 9788822005359
64. M. W. Green, Eridu in Sumerian Literature, PhD Dissertation, University of Chicago, 1975, Sayfa: 224
65. H. T. Kover, Peeps at Many Lands Hungary, Read Books, 2007, Sayfa: 8, ISBN: 9781406744163
66. R. Toparl, Ahmet Vefik Paa Lehe-i Osmani, TDK Yaynlar, Ankara, 2000, Sayfa: 100
67. F. Bayazitova, Tatar Halqnn Beyrem Knkre Yolalar, Tatarstan Kitap Neriyat, 1995, Sayfa: 121-124
68. G. Lewis, The Book of Dede Korkut, Harmondsworth, Penguin, 1974, Sayfa: 20-21
69. D. Yldrm, Krolu Destan'nn Ortaasya Rivayetleri, Krolu Semineri Bildirileri, Ankara, 1983, Sayfa: 107
70. H. nalck, Osmanllar'da Saltanat Veraseti Usul, A SBF Dergisi, XIV/1, 1959. Sayfa: 74
71. M. akmak, M. In, Anadolu Ku Adlar Szl, Kitap Yaynevi, 2005, Sayfa: 77, ISBN: 9756051035
72. I. Szabolcs, Sarkanyok Szletese Baba Kiado, Szeged, 2006, Sayfa: 269, ISBN: 9637337407
73. Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1976, Sayfa: 40-41, 63, 75, 211
74. Z. Gkalp Klliyat-1, 1977, s. 323. 19 Trkln Esaslar, 1976, Sayfa: 25, 135
75. Z. Gkalp, Eski Trklerde Din, Darl-Fnun Edebiyat Fakltesi Mecmualar, Say: 5
76. A. nan, Al Ruhu Hakknda, Makaleler ve ncelemeler, Ankara, 1987, Sayfa: 259-267
77. A. nan, Mslman Trklerde amanizm Kalntlar, Makaleler ve ncelemeler, Sayfa: 462-479
78. M. Turan, Tarihi Kaynaklar Inda Nevruzun Menei Meselesi, Milli Folklor Dergisi, 1998 Sayfa: 37, Ankara
79. A. zek H. Karaman, Kur'an ve Trke Aklamal Meali, Lokman Suresi, 1992
80. M. Kiriiolu, Olonkholarn Toplanmas - Aratrlmas, S.. Trkiyat Aratrmalar, 2003, Sayfa: 227-233
81. J. Hastings, Encyclopaedia of Religion and Ethics, Blm: 22, Buriats
82. M. Kutlu, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, Nevruz, 1990 Cilt: VII, Dergah Yaynlar
Kaynaka Ek-2: Sreli Yayn ve Dergi Kaynaklar

1. . Dilek, Sibirya Trk Destanlarnda Yeralt ve Gkyz, Milli Folklor Dergisi, 2010, Yl: 22, Say: 85
2. B. gel, Uygurlarn Mene Efsanesi, DTCF Yaynlar, 611-2, Ankara, 48
3. T. Glensoy, Mogollarn Gizli Tarihi, Turkish Studies, Trkoloji Arastrmalar Cilt: 2/2, 2007
4. A. Adilolu, Nart Sosurka, Karaay-Malkar Dergisi, Say: 5, 1993, Ankara
5. H. zba, Yozgatta Congoloz, Trk Folklor Aratrmalar, Say: 12, 1967
6. Y. Z. Smbll, Halk Meteorolojisi - Bir Melheme rnei, IP for the LLH-T Cilt: 3/7, 2008
7. A. Appa, Nartlarn Demircisi Debet-1, Birleik Kafkasya Dergisi, Say: 16, Eskiehir, 1998.
8. A. Appa, Nartlarn Demircisi Debet-2, Birleik Kafkasya Dergisi, Say: 17, Eskiehir, 1999.
9. Z. Karadavut, . Yeildal; Anadolu-Trk Folklorunda Geyik, Mill Folklor, 2007, Yl: 19, Say: 76
10. M. Gltekin Trk Kltrnde Fal ve Falclk, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, Say: XLIX
11. A. . Gven, 40 Saysnn Halk Edebiyatnda Kullanm, A.. Trkiyat Aratrmalar Dergisi Say: 41, 2009
12. A. Adilolu, Karaay-Malkar Nart Destanlar, Karaay-Malkar Dergisi, 1993, Say: 4, Ankara
13. A. Adilolu, Karaay-Malkar Trklerinde Nart Destanlar, Yeni Trkiye Dergisi, Say: 15 (I. Cilt), 1997
14. R. E. Kou, Trnova Cadlar, Trk Folklor Aratrmalar, Say: 154
15. B. Durbilmez, Krm Trk Halk Anlatlarnda Say Simgecilii, Mill Folklor Dergisi, 2007, Yl: 19, Say: 76
16. P.Ergun, Trk Kltrnde Ruhlar ve Orman Klt, Mill Folklor Dergisi, 2010, Yl: 22, Say: 87
17. A. Appa, Nart rzmek ve Satanay Biye, Karaay-Malkar Dergisi, Say: 6, Ankara, 1993
18. Varlk - Aylk Edebiyat ve Kltr Dergisi, Say: 1053, Haziran 1995, Yl: 62
Kaynaka Ek-3: Ansiklopedik Kaynaklar

1. Qazaqtn Etnografiyalk Kategoriyalar, Ansiklopedi, Almat, DPS, 2011, ISBN: 978601702672
2. Tatar Encyclopaedia, The Republic of Tatarstan Academy of Sciences, Kazan, 2002
3. I. Foszerk, S. A. Tokarjev, Mitologiai Enciklopedia, Magyar Kiadast Gondolat, 1988. ISBN: 9632820274
4. Dinler Tarihi Ansiklopedisi, Sabah Yaynevi, 4 Cilt, stanbul, 1999

S a y f a | 381
NDEKLER:
1. GR 4
2. YNTEM 7
3. SYLENCE NEDR? 10
4. HARFLER VE SES DEERLER 12
5. SZLK (Harfler Sayfa ):
A 15, B 64, C 92, 96,
D 104, E 113, F 128, G 129,
H 140, I 149, 153, J 160,
K 161, L 208, M 210, N 219,
O 224, 235, P 241, R 244,
S 245, 262, T 266, U 288,
299, V 303, Y 304, Z 332.
6. EKLER 334:
c) Gezegenler 339
d) Burlar 340
e) Takmyldzlar 341
h) Renkler 346
j) Rtbeler 348
l) Boy Adlar 350
m) Yer Adlar 351
7. DZN / Sayfa (Trke-Azerice-Tatarca) 353

8. KAYNAKA 375

S a y f a | 382
DJTAL MATERYAL
TRK SYLENCE SZL

adl eserin e-Kitap srmdr.
zinsiz baslamaz.

Turk Soylence Sozlugu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Turk Soylence Sozlugu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

+ e-KTAP

2. Kaynak belirtmeden alnt yaplamaz, kullanlamaz.

3. Yazarn izni olmadan baslamaz. Deniz Karakurt

5. Serbeste datlabilir ve paylalabilir.

Kaynak gstermek kaydyla her tr alnt yaplabilir.

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

7. DZN / Sayfa (Trke-Azerice-Tatarca) 353

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

Dny bir deniz idi; ne gk vard, ne bir yer,

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

KTAPTA ZLENEN YNTEM

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

A. TNSEL (RUHN) VARLIKLAR:

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

D. CANSIZ / NESNE VARLIKLAR:

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

HARFLER, SES DEERLER VE SZCKLERN YAZIMI

:_[Azericede, Tatarcada, Gagavuzcada ve Trkmencede.] Ksa, kapal, boazdan gelen bir E

W:_[Tatarcada ve Trkmencede.] Tpk U sesine benzeyen ak bir V harfidir. Dudaklarn dilere

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

Trkede Kullanlmayan Baz Harfler

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

AAL: Sayg Szc. [ TKA: al ]

AAN: Sayg Szc. [ TKA: an ]

ABAKAN: Ay Kral. [ TKA: Abaqan ]

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

ABASI: Kt Ruh. [ TKA: Abas ]

ABAY: Yeryz Tanras. [ TKA: by ]

ABRA ve YUTPA: Yeralt Ylanlar. [ TKA: Abra v Yutpa ]

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

ABZAR: Ahr. [ TKA: Abzar ]

ABZAR YES: Ahrn Koruyucu Ruhu. [ TKA: Abzar ysi ]

AD: sim. [ TKA: Ad ]

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

ADAGAN: Da Tanrs. [ TKA: Adaan ]

ADAK: Nezir. [ TKA: Adaq ]

AD KOYMA: sim Verme. [ TKA: Ad Qoyma ]

ADSIZ: simsiz ocuk. [ TKA: Adsz ]

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

ADSIZ HANIM: Ktlk Tanras. [ TKA: Adsz Xanm ]

AFRASYAB: Efsnev Hkan. [ TKA: Afrasyab ]

AA: Kutlu Bitki. [ TKA: Aa ]

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

AA ANA: Aa Tanra. [ TKA: Aa Ana ]

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

AA ATA: Aa Tanr. [ TKA: Aa Ata ]

AA YES: Aacn Koruyucu Ruhu. [ TKA: Aa ysi ]

AAL: Ruh arma. [ TKA: Aal ]

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

AAN: Du. [ TKA: Aan ]

AAR: Canllar Tanrs. [ TKA: Aar ]

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

ACA HAN: Sylencesel Bey. [ TKA: Aca Xan ]

AIL YES: Aln Koruyucu Ruhu. [ TKA: Al ysi ]

ALIS: Demirci Kahraman. [ TKA: Als ]

AHAGA: Hayvan Tanrs. [ TKA: Axaga ]

Deniz KARAKURT TRK SYLENCE SZL

AK: Kutlu Renk. [ TKA: Aq ]