Periodni sistem elemenata

Periodni sistem elemenata je hemijska tablica

u kojoj su po odreenoj zakonitosti
sistematizovani (poredani) hem.elem.

Mendeljejev je je definisao Peridni zakon koji glasi:

Hemujske svojstva elemenata su periodina funkcija njihovih
relativnih atomskih masa

Na osnovu sadanjeg poznavanja strukture atoma, periodni sistem

elemenata se definie na sledei nain:

Hemijska svojstva elemenata su periodine funkcije njihovih

elektronskih konfiguracija (rednih brojeva)
1. U Periodnom sistemu elementi su poredani u nizu sa porastom njihovih
rednih (atomskih) brojea (tj. sa poveanjem broja protona u jezgru i
broja elektrona u elektronskom omotau) i to u :
- periode i
- grupe.

2. Periode su horizontalni redovi u koje su reani elementi po porastu

broja protona u jezgru.

- Broj periode odgovara poslednjem energet. nivou (K, L, M, N, O ,P ,Q).

- Razlikujemo male i velike periode a sama duina perioda je odreena

brojem podnivoa, koji se popunjavaju kada se formiraju periode.

3. Grupe su vertikalni redovi u koje su redani elementi po slinim

fiz.hem.osobinama iji se atomi razlikuju po broju energetskih nivoa ali
imaju istu konfiguraciju zadnjeg valentnog energetskog nivoa.

Elementi iste grupe periodnog sistema imaju slina hemijska svojstva

Npr. elementi IA grupe ili alkalni elementi
 Usljed poveanjea broja elektrona u elektronskom omotau (u periodi)
dolazi do:
- postepenog mijenjanja hemijskih svojstva i
- poslije odreenog broja novih elektrona ponove se uspostavlja
ista konfiguracija valentnih elektrona

to opet uslovljava slina hemijska svojstva tih elemenata.

U Periodnom sistemu elemenata izgradnja strukture atoma

elemenata vri se tako da se:
- u jezgro atoma svakom sledeem elementu dodaje po jedan
proton (i odreen broj neutrona) i

- jedan elektron u spoljanjem elektronskom omotau.

svaki novi elektron koji popunjava orbitale prema talasno-mehanikoj

teoriji treba biti u saglasnosti sa

- Paulijevim principom zabrane i

- Hudovim pravilom multiplciteta
 Postoji povezanost izmeu broja periode i energetskih nivoa
kao i izmeu broja elemenata u periodama i maksimalnog
broja elektrona u njima
maksim. br. elek. u periodi = 2n2
Sa porastom rednog broja u grupi :
1. raste: - relativna atomska masa :,
- zapremina atoma,
- atomski poluprenik
- metalni karakter elementa
2. opada : - energija prve jonizacije,
- elektronegativnost,
- standardni el. pot.,

Sa porastom rednog broja u periodi:

1. raste: - relativna atomska masa ,
- veliina atoma,
- energija prve jonizacije
- afinitet prema elektronima
- elektronegativnost, standardni el. pot.,
- nemetalni karakter
2. opada: - metalni karakter elementa
 Istorijski razvoj periodnog sistema
Najranije grupisanje elemenata izvrio je Deberajner.
On je uoio da su Ca, Sr i Ba tri srodna elementa i da je razlika
Ar izmeu Sr-Ca priblino istekao i Ba-Sr
Kasnije je otkrio jo nekoliko grupa i nazvao ih trijadama.

1864. godine Newlands je redao elemente po rastuoj

atomskoj masi i ustanovio da se sline hemijske osobine
javljaju kod svakog osmog elementa - oktave
Mendeljejev je prvu verzija PSE objavio je 1869god.
-on je hemijske elemente redao po porastu Ar u grupama
a hemijski srodni elementi su bili u horizontalnim nizovima,
- kod sastavljanja ovog PS bilo poznato 64 hemijska
eleme,
- za hemijske eleme.koji su nedostajali ostavio je
slobodna mjesta.
Njemaki hemiar Majer je iste godine objavio je svoju tablicu hemijskih
elemenata koja je bila slina Mendeljejevoj.
On se rukovodio prvenstveno fizikim svojstvima elemenata.
 Mendeljejev je 1871 godine objavio drugu verziju PS koja se
bitno ne razlikuje od dananje.
- Ovde su h.e. redani:
- po porastu Ar u horizont. redovi. (periode)
- a hemijski srodni elementi bili su u grupama,
- 1, 2 i 3 perioda su imale po jedan red elemenata a ostale su
imale po dva reda.
- prazna mjesta u periodnom sistemu Mendeljejev je nazvao:
eka-bor (Sc-21), eka-mangan (Tc-41),
eka-aluminijum (Ga-31), dvi-mangan (Re-75)
eka-silicijum (Ge-32) i eka-tantal (Pa-91).

-Svojstva kasnije otkrivenih elemenata odlino su se

podudarala sa pretskazanim svojstvima od strane Mendeljejeva.
 Mendeljejev je kod parova
Co(58,93)-Ni(58,71) i
Te(127,60)-I(126,9)
stavio u periodi prvo tee elementea a iza njih lake

Ista situacija je i kod.

argon (Ar=39,948) je tei od kalijuma (Ar=39,102)
torijum (Ar=232,04) je tei od protaktinijuma (Ar=231)

Ovaj problem je rjeio Mozli (Moseley) tako to je eksperi.

dokazao da argon ide prije kalijuma... i da elemente treba
redati po atomskim (rednim) brojevima

Periodni zakon
Osobine elemenata su periodina funkcija njihovih
atomskih brojeva
 Danas se koriste dva tipa PS i to:

1. Periodni sistem kratkih perioda (po Mendeljejevu)

2. Periodni sistem dugih perioda (po Verneru)

Periodni sistem kratkih perioda:

Ima 7 perioda i 9 grupa (deveta grupa je nulta gr. plem.gas.)
1 perioda sadri 2 elementa (H, He)
2 i 3 perioda sadre po 8 elemenata (kratke periode)
4 i 5 perioda sadre po 18 elemenata (duge periode)
6 perioda sadri 32 elemenata (najdua perioda)
7 perioda sadri 29 elemenata (nedovrena perioda)

Od IV periode grupe se dijele na A I B podgrupu

A Glavne grupe elemenata
B Sporedne grupe elemenata
 Periodni sistem dugih perioda
P S dugih peroda ima: 7 peroda i 18 grupa

s elementi: 1 grupa alkalni metali

2 grupa zemnoalkalni metali
d - elementi 3-12 grupe prelazni elementi (metali)
p - elementi 13-18 grupe glavni elementi
(18 grupa plemeniti gasovi)
f - elementi lantanoidi i aktinoidi (unutar prelazni
elemenati)

Metali (lijevo) linija B-Si-As-Te-At (metaloidi ili

semimetali) nemetali (desno). Oko 90 % svih elemenata
su metali a samo oko 10 % su nemetali.
 Podatci oelementima PS
1.Pznato 115 h.e
- praistorijski vijek 2h.e. (C, S)
- stari vijek 9 h.e. (C, S, Au, Ag, Ca, Fe, Sn, Pb, Hg)
- srednji vijek 14 h.e. (+ 5 novih P, As, Sb, Bi, Zn)
- 18. vijek 20 h.e.
- 19. vijek 64 h. e.
Bojl - 1661. god. 13 h. e. :Sb, As, Bi, C, Cu, Au, Fe, Pd, Hg, Ag, S, Sn, Zn

Lavoazije jo 11 elemenata : ......Cl, Co, H, Mn, Mo, Ni, N, O, P, Pt, W

2. 92 h.e. otkriveno u prirdi a ostali sintetizovani

3. 90% ukupnog broja su metali
4. Dijele se na:
- po fiziko - hemijskim osob. na : metale, nemetale, metaloide ,
(semimetali) i plemenite gasove
- po elektr. konf. zadneg val.stanja na: s, p, d i f elemente
5. Gasoviti su: H, O, N, F,Cl, plem. gas., a teni : Hg i Br
6. Najelektropozitivniji je Cs a najelektronegativniji je F
 STRUKTURA ATOMA
Daltonova atomska teorija i Avogadrova hipoteza o
molekulima bile su dovoljne za tumaenje hemijskih zakona i
pojava.

Otkria na polju fizike i hemije krajem 19 i poetkom 20

vjeka dovela su do saznanja:
- da je atom sastavljen od jo sitnijih estica i
- da je atom sloene strukture.

Ova ispitivanja dovela su do otkria najvanijih estica

atoma:
- elektrona (e-),
- protona (p+) i
- neutrona (n).
 Prvu atomsku teoriju postavio je poetkom XIX vijeka Dalton koji je
smatrao da je materija izgraena od sitnih estica - atoma - koji su nedjeljivi
.
Danas je poznato da je atom sloene strukture, izgraen je od sitnijih
estica ,tj. djeljiv je.

+
ATOMSKO JEZGRO p ,n

ATOM
ELEKTR. OMOTA
-
e

ELEKTRON
Nosilac je neg. naelektrisanja ( 1,610-19 C, Miliken 1908god.)
krui oko jezgre (5 107 m/s = 1/6 brzine svjetlosti)
masa : 9,1 10-31 kg
 Otkriveni su1858. godine od strane Plikera
- eksp. u katodnoj cijevi.

Ako je p=atmosf. kod visokog napona javlja se varnica

Ako je vakum gas svijetli
Ako se na anodi naprave otvori, na stakl. zidu cijevi javlja se
svjetlucanje ( fluoroscencija),zraci su nazvani KATODNIM ZRACIMA.
 Tomson (1895) je prouavanjem e- utvrdio da su to:
- negativno naelektrisane estice,
- veoma male mase (oko 1837 puta manja masa od vodonikovog atoma)
- Dobile su naziv elektroni koji je dao Stoni 1891. godine

A skretanje e- u elektrinom polju

B bez elektr. i magnom polja
C - skretanje e- u magnom polju
Kada su istovremeno ukljueni magnetno polje jaine (H) i
elektrino jaine (E) i kada su sile (magnetnog i elektrinog polja)
koje deluje na estice katodnih zraka izjednaene tada je:
Hev = Ee

za poznate vrednosti E i H moe se odretiti brzina katodnih zraka

v = E/H
pod djelovanjem magnetnog polja estice katodnih zraka se
kreu putanjom krunog luka poluprenika r pa je magnetna sila
uravnoteena sa centrifugalnom silom:
Hev = mv/r

=> specifino naelektrisanje je: e/m = v/Hr

Tomson je odredio brzinu katodnih zraka (5107 m/s = 1/6 brzine
svetlosti) i odnos e/m (uvek je konstantan =1011C/kg) bez obzira
koji se gas nalazi u cevi i od kog materijala je katoda napravljena.
 Odreivanje naelektrisanja elektrona
Miliken je odredio naelektrisanje elektrona pomou elektrinog
kondenzatora sa uljnim kapljicama

Podeavanjem napona moe se elektrina sila koja vue kap

na gore izjednaiti sa silom zemljine tee tako da kapljica lebdi :
eE = mg => e = mg / E = 1,610-19 C
gde je m- masa kapljice
Na osnovu ovog ogleda izraunata je i me i ona iznosi:
me =9,110-31 kg
 PROTON
Njemaki fiziar Goldtajn je u katodnij cijevi napravio otvore na katodi i
dobio zrake koje su se kretale od A ka K i nazavao ih je :
KANALSKIM ZRACIMA
Specifino naelektrisanje e/m za razliite gasove je bilo razliito i najvee
je kod H+ i nazvani su protonima

Zahvaljujui ovoj pojavi danas su razvijeni aparati (maseni

spektrometri) pomou kojih moemo odrediti sastav
supstanci.
 Radioaktivnost
Bekerel je utvrdio da minerali urana i uranovih soli emituju
zraenje koje nesmetano prolazi kroz papir i fotografsku plou.
Ispitivanja Marije i Pjer Kiri otkrili su u rudama urana i nove
hemijske elemente (Ra i Po) a koji takoe emituju nepoznato
zraenje.
Ova pojava je nazvana radioaktivnost a zraenje
radioaktivno zraenje.
Radioaktivnost, koju je otkrio Bekerel, pokazala je svu sloenost
strukture atoma. Neki elementi kao to je uran spontano zrae tri vrste zraka a
to su , i - zrake.
Utvreno je da su:
- zraci pozitivno naelektrisani,
- zraci su kao i elektroni, negativno naelektrisani
- zraci talasne prirode
 Radeford je ispitivao radioaktivno zraenje tako to je kroz mali
otvor emitovao -estice i usmeravao ih na tanaki listi zlata(10-4 cm)
 Radeford je predloio planetarni model atoma
(model: planete-sunce):

- svi p+ (s tim i masa atoma) su skoncentrisani u jezgru oko

koga krue elektroni

r(jezgro)/r(atom) = 10-12 cm / 10-8 cm = 104 puta manji

(kao da se kuglica prenika 1 cm nalazi u centru lopte prenika 100 m)
 Rendgenski zraci
Nemaki fiziar Rentgen prouavajui katodne zrake
primjetio je da stakleni dio katodne cjevi na koju padaju
katodni zraci zrae fluoroscentnu svjetlost.
Ovi zraci :
- djeluju na fotografsku plou
- lako prolazi kroz metal
- spektralno se ne razlou pomou kvarcne prizme ili
optike reetke
Zbog toga to se dugo nije poznavala priroda ovih zraka
nazvani su X-zraci
Reenje ovog problema dao je Laue difrakcijom rendgenskih
zraka pomou kristala (kristalne reetke).
X-zraci predstavljaju elektromagnetno zraenje ija je
talasna duina = 0,01 do 1 nm i nazvani su:
Rendgenskim zracima
 Mozli je koristio modifiovanu katodnu cjev:
- elektrone sa katode usmjeravao na antikatodu (koristio
razne metale)
- sa antikatode nastajali su X-zraci
- razlaganjem nastalog zraenja dobio je itav niz spektara
- kod svih metala najjae su bile izraene dvije
spektralne linije K i K

Mozlijevzakon
c 1/ R ( Z 1)

 karakteristino X-zraenje nastaje od elektrona iz
unutranjeg nivoa.

Kontinuirani i linijski spektar

Nastajanje rendgenskog zraenja

U zavisnosti sa kog nivoa je prelaz elektrona na K-nivo linije

u rendgenskom spektru oznaavamo sa K, K , K itd.
 Kosel je na osnovu Borove teorije o strukturi atoma dobio jednainu za
linijske spektre rendgenskih zraka:
1 1 1
Z R 2 2
2

n1 n2
Postoje dve bitne razlikeizmeu Koselove i Borove
jednaine za izraunavaju :
1. Talasne duine fotona koji daju atomske spektre su vee a
energija manja od rendgenskih zraka
(npr. Eas je reda veliine eV a Ers reda veliine keV)
2. - Atomski spektri:
potiu od elektrona iz spoljanjeg nivoa
- a X-zraenje
od elektrona iz unutranjeg nivoa.
Pri udaru e- (katodn. zra.) u antikatodu neki :
- prolaze kroz elektronski omota atoma
- dok se drugi sudaraju i izbacuju elektrone iz atoma.
Zbog velike Ek.z neki dospjevaju ak i do K-nivoa koji:
- izbacuju elektron - ostaje upranjeno mjesto,
- zato elektr. iz L-nivoa prelazi u K-nivo, a iz M u L-nivo itd.
Ovi e- imaju veu E od e- iz K-nivoa pa se pri prelazu e- sa npr.
LK ili MK oslobaa E u vidu kvanata X-zraenja.

Najprodorniji X-zraci su K-zraci

Korigovana Koselova jednaina za izraunavanje talasne

duine K-zraka bilo kog elementa:
1 1 1

( Z 1) R 2 2
2

1 2

Naelektrisanje jezgra umanjeno za jedan to ukazuje da

postoji e- u blizini jezgra, koji umanjuje privlano
djelovanje jezgra, pri prelasku e- sa vieg na K-nivo.
 Neutron
Kod lakih atoma (Z 20) atomski broj (ili redni broj) je
priblino jednak Ar. Radeford je na osnovu svojih ogleda
zakljuio da se samo mase jezgra moe pripisati masi
protona (p+). Zbog toga se pretpostavljalo da u jezgru
atoma mora postojati elektroneutralna estica ija je masa
priblino jednaka masi protona.
edvik je 1932. na osnovu tumaenja berilijumskog zraenja
ustanovio da je re o neutronima (n0).
On je bombardovao Be sa He:

4
2 He Be 9
4
12
6 C n 1
0

Dobijeno zraenje je analizirao u magnetnom i elektrinom

polju, pri emu je zapazio elektroneutralnost.
Neutron je neutralna estica i osnovni sastojak jezgre.
 Kako je broj protona jednak rednom broju elemenata u PSE,
a atom je neutralan ,to je i broj elektrona jednak rednom broju
tj. atomskom broju.
Maseni broj (A) je jednak zbiru protona i neutrona
A = N(p) + N(n)
a broj protona (Np) jednak je rednom broju element Np = Z

Protoni i neutroni se nazivaju zajednikim imenom nukleoni.

masa naelektrisanje
p 1,67210-27 kg + 1,60210-19 C
n 1,67410-27 kg 0
e 5,10910-31 kg - 1,60210-19 C
Hemijski element moemo definisati kao supstancu iji
svi atomi sadre isti broj protona tj. imaju isti redni broj,
odnosno maseni broj.
 IZOTOPI
U PSE postoje i elementi koji imaju jednake Z a razli.Ar.
Takvi atomi ije jezgro sadri isti broj protona ali razliit
broj neutrona nazivaju se izotopi ( npr. H, O, C)
Oni imaju iste hemijske osobine koje uglavnom zavise od
elektronske konfiguracije i broja e-, ali se razlikuju po masi

Primjeri nekih izotopa:

obian vodonik (protijum); -(D) deuterijum i - (T) tritijum

-izotopi ugljenika C-12

12 13 14
6C6 6C7 6C8
 Otkriem izotopa utvreno je da je relativna atomska masa
nekog elementa predstavlja prosjenu vrijednost Ar svih njegovih
izotopa koji postoje u prirodi zbog ega nisu cjeli brojevi

Ar(X) = xiAri
gde je: xi molski udio izotopa
Ari relativna atomska masa izotopa

Na primjer: Ar x

16O 15,99491 0,99759

17O 16,99913 0,00037 Ar = 15,99937
18O 17,99916 0,00204

Ar nisu celi brojevi jer predstavljaju zbir razliitih vrijednosti masa p i n

(mase p i n se razlikuju u maloj mjeri) ali i zbog defekta masa.

Prilikom spajanja p i n i stvaranja jezgra jedan dio mase se izgubi u vidu

energije i to je defekt mase.
Na primjer : prilikom nastajanja atoma silicijuma izgubi se masa koja je
ekvivalentna oslobaenoj energiji od 2,365108 eV.
 - danas je poznato oko 1700 izotopa od ega je 271 stabilan
- elementi sa Z > 83 (iza Bi) nemaju stabilne izotope
- oko 400 radioaktivnih izotopa dobijeno u laboratoriji

Stabilnost sistema atoma zavisi od atomskog broja i minimuma

izgubljene energije.

Kod atoma iji redni broj:

- ne prelazi 20 stabilni izotopi sadre isti broj p+ i n0
- koda je Z > 20 stabilniji je atom ako je broj n0 > p+
- najnestabilnija jezgra su sa neparnim brojem n0 i p+.

IZOBARI
Atomi koji imaju razliit broj p+ i n0 ali jednak broj nukleona (p+ + n0 )

40 40 40
18Ar (18p +22n) 19K (19p + 21n) 20Ca (20p + 20n)

IZOTONI
Atomi sadre isti broj neutrona
136 138 139
54Xe (54p +82n) 56Ba (56p +82n) 57La (57p +82n)
 MODELI ATOMA
Prvi model atoma je postavio Radeford 1911. godine i na
njega je primijenio klasine zakone fizike.

Istraujui strukturu atoma Radeford je 1911. godine postavio

teoriju planetarnog modela atoma.

On je utvrdio da je masa atoma sva skoncentrisana na mali dio

prostora koji je nazvao jezgro atoma (p+ i n)

Oko jezgra krue elektroni velikom brzinom slino kao planete

oko sunca, a oni su negativno naelektrisani.
Radeford je 1919. godine prvi izvrio razbijanje atoma,
odnosno izveo vjetaku transmutaciju jednog elementa u
drugi.

Radeford je svojim modelom pokazao da je atom

elektroneutralna estica, a to znai da ima isti broj protona
i elektrona.
 Nils Bor je 1913. godine dopunio ovaj model i postavio
uveni Borov model atoma, postavljajui time kvantnu teoriju
strukture atoma.
Sutina Borovog modela sadrana je u dva osnovna
postulata:

1. U atomu elektron moe da se kree samo po

odreenim, stacionarnim putanjama pri emu ne emituje
energiju.

2. Energiju atom moe da apsorbuje ili da emituje samo u

odreenim kvantima energije. A kada atom apsorbuje odreeni
kvant energije tada elektron prelazi sa nieg na vii
energetski nivo sa tano odreenim poluprenikom.

Mada je udario temelje kvantnoj teoriji strukture atoma,

Borov model atoma nije mogao dati objanjenje linijskih
spektara kod sloenijih atoma - nego samo za atom vodonika.