Kimia : Shkenca q evolon

Mijra vjet m par ishte e pandashme nga magjia. Sot sht n baz t do
zhvillimi industrial
Fizikant e studiojn botn pothuajse n do aspekt t saj. Studiojn
atomet dhe rrezatimet e padukshme q prshkojn hapsirn n do
drejtim; forcat q bjn t mundur lvizjen e planetve, duke analizuar
mnyrn n t ciln lviz nj rrot dhe prse nj pal krah mund t
fluturojn. N fakt ekziston nj fush n t ciln fizikant ia ln
vendin nj tjetr lloji shkenctarsh: kimistve.
.
Substanca t reja
Kimia sht shkenca q studion prej shekujsh kt magji t uditshme t natyrs dhe ka arritur t
zbuloj se si t krijoj elemente t reja, prve 92 elementve q kan qen n fillim, por veanrisht se
si t prftohet nga elementt ekzistues nj pun n grup, duke krijuar pafundsi substancash t reja
nga tunxhi te plastika, nga sheqernat te gjysmpruesit.

Bazat e lnds
Si thot edhe Theodore Gray, n librin e tij t fundit, elementt kimik jan baza me t cilt sht
krijuar gjithka q na rrethon, prfshi edhe ne. N tabeln periodike, ata jan shprndar dhe
klasifikuar n mnyr sistematike, nj rregull i cili nuk sht i tanishm, por po t bsh nj llogari t
shpejt sht shum e thjesht: zakonisht elementt q gjenden n t njjtn kolon, njri mbi tjetrin,
kan veti kimike t ngjashme. Prve ksaj, t gjith elementt e tjer pas bismuthit (elementi i 83 n
tabeln e Mendelejevit) jan radioaktiv: do atom i tyre ka nj lloj probabiliteti q t dobsohet,
duke u transformuar n element m t leht dhe duke lshuar rrezatime t rrezikshme. Elementt
paraardhs jan t qndrueshm, me prjashtim t teknezit (elementi i 43-t) dhe promezit (elementi i
61-t).
Ndonjher elementt mund t paraqiten si t vetm, por m shpesh gjenden t bashkuar me element
t tjer, nn formn e przierjeve (nuk bhet fjal pr przierje t thjeshta, ku do molekul e vetme e
przierjes prmban atomet e njrit dhe tjetrit element, n prmasa t sakta dhe gjithmon t barabarta).
Ja nj shembull i thjesht: hidrogjeni dhe oksigjeni, n temperaturn e ambientit jan dy gaze pa
ngjyr, por t kombinuar s bashku formojn ujin, nj lng shum i rndsishm pr jetn. Ose klori:
n gjendjen e tij fillestare sht nj gaz, q nse thithet, t vret n ast. S bashku me natriumin
formojn kripn e zakonshme q prdorim t gjith.

T prbashkta dhe t veanta

Ka nga ata element q jan shum t njohur (pr shembull platini, oksigjeni, ose hekuri) dhe t tjer
q vetm pak njerz kan dgjuar t flitet. T till jan rubidiumi, tuliumi dhe hafniumi. Disa prej
elementve jan tepr t prdorur (E kush nuk do t dshironte nj byzylyk floriri? Kush nuk e di se
fijet elektrike jan prej bakri?), ndrsa t tjert duket sikur nuk shrbejn pr asgj. Por faktikisht nuk
sht kshtu. Praktikisht do element sht perfekt pr t paktn nj prdorim. Pr shembull,
skandiumi formon lidhje me aluminin q prdoren pr shkopat e bejsbollit. Edhe titani prdoret
shum (nga skeletet e protezave te tehet e brisqeve t rrojs), por pak njerz e din se dioksidi i titanit
sht pigmenti i bardh i t gjitha bojrave. Titani prdoret gjithashtu edhe pr piercing (pirsing),
por materiali i duhur pr kt prdorim sht niobi, sepse i reziston shum mir korrozionit
(grryerjes) dhe mund t marr ngjyra t mrekullueshme. Meq jemi te ngjyrat, e gjelbra e smeraldit i
detyrohet papastrtis s vanadiumit dhe kromit.
Po ashtu bakri, prvese sht nj prcjells i mir i energjis
elektrike, ka edhe veti dezinfektuese. Pr kt arsye edhe
dorezat e dyerve t spitaleve jan t prbra nga ky material,
sepse rreziku i infeksioneve sht jashtzakonisht i lart. Pa
selenin nuk do t kishte as fotokopje dhe as stampues lazer. Po
ashtu, pa telurin nuk do t kishim DVD rishkruese: n fakt
sht teluri q nn formn e lidhjes, gjendet n shtresn
siprfaqsore dhe t rishkrueshme t ktyre mbajtseve.

Gramafona dhe stoli

Po ti riktheheni teknologjis s vjetr ka gjasa q n shtpi t rigjeni edhe
pak osmium. Ky element n lidhje me iridiumin (lidhja quhet
osmiridium) prdorej pr majn e stilolapsave, stilografve dhe
gramafonave. sht tepr i fort kundr thyerjes, pra i prshtatshm pr
kto prdorime. Por nse do t shkoni n nj dyqan bizhuterish pr t
bler nj bizhu argjendi q shklqen shum, ka gjasa q po ju shesin
ndonj xhevahir t br me rodium, nj nga metalet m t shndritshme.
Po ashtu rodiumi prdoret pr t stimuluar edhe platinin, kshtu q bni
kujdes me mimet kur blini bizhuteri. Rodiumi prdoret shum edhe n marmitat katalitike t
makinave.
Disa element prdoren fal vetive t tyre fizike, ose m sakt pr mnyrn e bashkveprimit: pr
shembull metalet q n tabeln e Mendelejevit fillojn nga tungsteni tek ari jan shum t dendur dhe
si pasoj shum t rnd. Osmiumi dhe iridiumi jan elementt m t dendur, prandaj prdoren aty
ku nevojitet shum pesh n pak hapsir. Tungsteni sht elementi q kushton m pak se t tjert.