8.

04 Kuantum Fizii Ders II

Klasik Mekanik (CM) makroskopik kuantum olaylarn betimlemede baarszla

uramtr. Mikroskopik zelliklerin makroskopik dnyaya tanmna ait olaylar unlardr:
stn akkanlk
Yeterince dk scaklk derecelerinde helyum srtnmesiz akabilir.
stn iletkenlik
Akm kaypsz olarak akar.
ferromanyetizm
Manyetik momentler/spinler kendiliinden hizaya gelir.
Bose-Einstein youumu
Atomlarn stn akcl...
Tm bu problemler (ve daha birou) fevkalade baarl olan kuantum mekanik
(KM)le zlmtr.

KMin Sorunlar ve Baarszlklar

Baz makroskopik kuantum davran (yksek kritik scaklkta stn iletkenlik)
iin hibir model ortaya koyulamad ve ancak KM iinde zlebildi.
KM genel grelilik ile uyumazlk halindedir. Bu sorun KM dnda belki de
daha byk bir kuram ile zlebilir. (sicim kuram ?)
KMin matematiksel yapsndaki yorum karklklar:
- lmn rl
- Olasla karn belirlilik... htiyar biri zar atmaz.
- Mikroskopik kuantum mekanikten makroskopik kuantum davrana
gei... (Schrdinger kedisi, l ve canl)
- Dolaklk ve gizli-deikenler... (Einstein-Podolsky-Rosen (EPR)
paradoksu, Bell eitsizlikleri)
- Bohr (ve Born) Kopenhag yorumuna kar ok-dnyalar-kuram

Kuantum Mekanii
Kuantum Mekanii imdiye kadar karlatnz en acayip fizik kuramdr. KMnin
matematiksel yaps ok iyi belirlenmi olmasna karn matematiksel sonularn fiziksel
yorumu aikar paradokslara yol amtr ki bunlar gzlemlenirler ve lmlerdir.

Massachusetts Institute of Technology II-1

 8.04 Kuantum Fizii Ders II

Bir nesneyi betimlemek iin kullanlan matematiksel kavram, dalga fonksiyonu, nesnenin
kendisiyle ayn deildir. ekil Ide grld gibi, bolukta dalan bir parack dalga
paketi bizi KMnin olaslk yorumuna zorlamaktadr.

Kopenhag Yorumu
Dalga fonksiyonu paracn belli bir durum ve belli bir
konumda bulunmasn salayan olaslk genliidir (dalga
fonksiyonunun karesinin bykl olaslk veya olaslk
younluudur). lmlerin sonularna ait olaslklar
deterministik (belirlenlenimci) dir. Bunlar deterministik
olarak gelien dalga fonksiyonlar ile belirlenebilir. Ancak,
zel bir lmn sonucu genellikle ngrlemezdir. Biz ekil I: Dalga Paketi
deneyin beklenti deerlerini, varyanslar, standart sapmalar
ngrebiliriz fakat deneyin gereklemesini ngremeyiz.
Schrdinger denk. (SE) bir dalga fonksiyonunun deterministik geliimini belirleyen bir
ksmi diferansiyel denklemdir. sistemi betimleyen tm mevcut bilgileri ierir. zel
bir lmn (rnein, bir paracn x ve x + x arasnda bulunabilmesi) sonucuna ait
2
olaslk (x) ile belirlenmitir (Kopenhag
Yorumu).


Dier Yorumlar

oklu Dnyalar yorumu

Bir lm yaptmz zaman, dnyamz birok hale ayrlr ki bunlardan biri mmkn
lm sonucudur. Sama? Bunun mmkn olmadn kantlamak iin bilinen bir yol
yoktur.
Gizli-Deikenler kuramlar
Einstein tarafndan savunulmutur, Einstein-Podolsky-Rosen (EPR) paradoksu. Sistemin
tam durumunu bilemediimiz iin gelii gzellik ortaya kar. Dalga fonksiyonunda
bulunmayan baz bilgiler vardr ki bunlar prensipte mevcuttur. Bu durum klasik istatistik
mekanikte karlalan bir gelii gzellie kar gelir. Yllar boyunca gizli-deikenler
kuramlarnn metafizik olduu sanlmtr. Yani bunlar yanltlamazlar veya standart
Kopenhag yorumundan deneysel olarak ayrt edilemezler. Bununla beraber John Bell gizli-
deikenler kuramlarn, yani yerel gereklik kuramlarn standart KMden deneysel
olarak ayrt edebilecek bir mmknl ortaya karmtr.
Bell eitsizlikleri
Gizli-deikenler kuramlarna tabi olan artl olaslklardaki snrlamalar standart KM ile
ihlal edilmitir. imdiye kadar yaplan deneyler gizli-deiken kuramlaryla uyumazlk
halinde olmasna karn standart KM ile uyuma halindedir.

Massachusetts Institute of Technology II-2

 8.04 Kuantum Fizii Ders II

KMne Ne Zaman htiya Duyarz?

Hangi tarihi deneyler Klasik Mekanikte (CM) yeterince betimlenemez?
Kronolojik bir yaklam yerine mantksal bir yaklam sunacaz. CM ve E&M
mikroskopik dzeyde genelde baarszla urar, yani tek temel paracklarla
uratmzda (elekronlar, atomlar, fotonlar gibi tek kuantum paracklar) bu durum
ortaya kar.
Tek bir paracn / nesnenin klasik betimlemesi ne zaman bozulur?
CM kk bir d mesafesinde baarszla urar. Yani, lmnzn znrl artan
d hassasiyeti dorultusunda paracn konumu llrken art gsterir. Bu mesafe
lei d, paracn momentumu pye baldr. Daha dorusu yaptnz p momentum
lmndeki belirsizlik burada ok nem kazanr. CMin yetersiz olmas d p (faz uzay
alan) nicelii ile belirlenir ki, kritik mesafe lei d dir.

ekil II: Faz uzay alan

m
Birimler: [d p] = m kg = Js
s
Eer d p h ise, bu takdirde davran klasiktir.

Massachusetts
Institute of Technology II-3
 8.04 Kuantum Fizii Ders II

h = 6,6 1034 J s Plank sbt.

Verilen bir frekansnda ayn nicelik doal bir enerji lei E = h verir.

Eer d p ~ h ise, bu takdirde KM gereklidir.

Dier Formulasyon

[d p] = [r p] = [l] (2-1)

h
Eer [ l] = CM (2-2)
2

[ l] ~ ise KM (2-3)

h
= = 1,05 1034 J s (indirgenmi Planck sbt.) (2-4)
2

Verilen bir asal frekans = 2 da, doal bir enerji lei E = tekil eder.

rnekler

1. Oda scaklnda bir
kutudaki gaz:
d = 1 cm
m = 87 mp

m p = 1.67 1027 kg

p2 1
= kB T (1 Boyutta) (2-5)
2m 2

m
p ~ p 2 = mk B T = 2,5 1023 kg (2-6)
s

d ~ d = 1cm (2-7)
2
p d = 2,5 1025 kg m = 2,5 1025 J s = 4 10 8 h (2-8)
s

CM yeterlidir.

2. Manyetik bir tuzaktaki lazerle soutulmu gaz

m
p ~ mk B T = 1.4 1026 kg (2-9)
s
30
p d = 1.4 10 J s ~ 2000h (2-10)

hala klasiktir.


Massachusetts Institute of Technology II-4
8.04 Kuantum Fizii Ders II

(a) T ~ 100K li manyetik (b) Atomun elektronu

potansiyel

ekil III: Manyetik potansiyel ve atom modeli

3. d ~ 1 m iken T ~ 1K e kadar buharlama soutulmas

m
p ~ 1.4 1027 kg (2-11)
s
p d ~ 2h (2-12)

atomlar bozon ise Bose-Einstein youumu

atomlar fermiyon ise dejenere Fermi gaz

KM betimleme gereklidir.

4. Atomun Elektronu
m = 9.11031 kg
q = 1.6 1019 C

r ~ 1A = 1010 m
A s
0 = 8.85 1012
Vm

q2
l = pr = 2m r ~ 2 1034 J s ~ (2-13)
4 0

KM betimleme

Massachusetts Institute of Technology II-5

8.04 Kuantum Fizii Ders II

Klasik betimleme bu lekte niin bozunur?

Heisenberg belirsizlii
paracn dalga boyu
Bu soruna k tutmak zere, Fermatn en ksa zaman ilkesini inceleyelim.

Fermat en ksa zaman ilkesi

Ik A dan B ye nasl
yol alr?
Dz doru boyunca
ekil IV: Dz Doru Yol Niin?
Nasl Dz?

ekil V: Krnm
Ik nasl yol alr?
ek. IV dz doru boyunca
sin 1 n2
ek. V ara kesitte k Snell kuralna tabidir sin 2
= n1

Massachusetts Institute of Technology II-6

8.04 Kuantum Fizii Ders II

Ik nasl yol alr?

Ik en ksa sreyi alacak ekilde bir yol takip eder. Cam iinde k c = nc2 hzyla hareket
eder ki, doru yol dz yola gre daha ksa zamanda vuku bulur. Ancak: Nasl oluyorda k
en ksa zamanl yolu biliyor?. Baz durumlarda k daha uzun sreli yolu takip
etmektedir.

Fermat ilkesinin gelitirilmi hali

Ik yle bir yol takip eder ki, yakndaki yollar iin yol alma zamannda birinci mertebeden
hibir deiiklik olmaz.

Okuma
Feynman, Lectures on Physics I, Bl. 26.

Massachusetts Institute of Technology II-7