Analiz I

MB1001 ANALZ I
Ders Notlar
Yrd. Do. Dr. Emel YAVUZ DUMAN
stanbul Kltr niversitesi

Matematik-Bilgisayar Blm
c 2013, Emel Yavuz Duman

Tm hakk sakldr.
Bu notlar rgn retimde Uzaktan retim Destei (UDES) lisans altndadr. Ders not-
larna ulamak iin http://udes.iku.edu.tr/ internet adresine baknz.
lk yaynlanma: 2013, Eyll
Yavuz Duman, Emel

stanbul Kltr niversitesi
Fen-Edebiyat Fakltesi
Matematik-Bilgisayar Blm
MB1001 Analiz I
Ders Notlar
Ataky Kamps
34156, Bakrky
stanbul - Turkey
e.yavuz@iku.edu.tr
http://web.iku.edu.tr/eyavuz/
indekiler
indekiler iii
1 Reel (Gerel) Say Sistemi 1

1.1 Temel Tanmlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.2 Sralanm Cisim Aksiyomlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.3 Tamlk Aksiyomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.4 Ters Fonksiyonlar ve Grntler . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2 Reel Deerli Diziler 35

2.1 Dizilerin Limitleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.2 Limit Teoremleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.3 Bolzano-Weierstrass Teoremi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2.4 Cauchy Dizileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.5 Limit Supremum ve Limit nmum . . . . . . . . . . . . . . . . 59
3 R zerinde Fonksiyonlar 67
3.1 ki-Ynl Limitler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
3.2 Tek-Ynl Limitler ve Sonsuzda Limit Kavram . . . . . . . . . 76
3.3 Sreklilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
3.4 Dzgn Sreklilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
4 R zerinde Diferansiyellenebilme 99
4.1 Trev . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
4.2 Diferansiyellenebilme Teoremleri . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
4.3 Baz Fonksiyonlarn Trevleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Trigonometrik Fonksiyonlarn Trevleri . . . . . . . . . . . . . 111
Kapal Fonksiyonlarn Trevleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Ters Trigonometrik Fonksiyonlarn Trevleri . . . . . . . . . . . 116
Logaritmik ve stel Fonksiyonlarn Trevleri . . . . . . . . . . 117
4.4 Ortalama Deer Teoremi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
4.5 Limitlerde Belirsiz ekiller ve LHpital Kural . . . . . . . . . 125
0\0 Belirsizlii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
\, 0, Belirsizlikleri . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Belirsiz Kuvvetler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
4.6 Fonksiyon Graklerinin izimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
4.7 Ters Fonksiyon Teoremleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
1 Reel (Gerel) Say Sistemi
1.1 Temel Tanmlar

Bu derste kme ve reel saylar iin standart notasyonlar kullanlacaktr. r-
nein, R veya (, ) reel saylar kmesini, ise bo kmeyi (hi bir ele-
man olmayan kme) temsil edecektir. a A notasyonu ann A kmesinin
bir eleman olduunu, a / A ise eleman olmadn syler. Verilen bir sonlu
kmeyi iki farkl ekilde ifade edebiliriz. Elemanlar ak olarak listeleyebilir
veya kmeyi cmleler veya denklemler ile tanmlayabiliriz. rnein, x2 = 1
denkleminin zmleri kmesi
{1, 1} veya {x : x2 = 1}
eklinde gsterilebilir.
A ve B iki kme olsun. Ann B kmesinin bir alt kmesi (notasyon: A
B) olabilmesi olarak isimlendirilmesi iin gerek ve yeter art A kmesinin her
elemannn ayn zamanda B kmesine de ait olmasdr. Eer A kmesi Bnin
bir alt kmesi, fakat B kmesinin Aya ait olmayan en az bir b B eleman
var ise bu durumda Aya Bnin zalt kmesi (notasyon: A B) denir. A ve B
kmelerinin eit (notasyon: A = B) olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter
art A B ve B A iermelerinin salanmasdr. Eer A ve B eit deil ise
A 6= B yazlr. Bir A kmesinin botan farkl olarak isimlendirilmesi iin gerek
ve yeter art A 6= olmasdr.
A kmesine veya B kmesine veya her iki kmeye de ait x elemanlarnn
oluturduu kmeye A ile Bnin birleimi (notasyon: A B) denir ve
A B = {x : x A veya x B}
olarak gsterilir. Hem A hem de B kmesine ait x elemanlarnn oluturduu

kmeye A ile Bnin kesiimi (notasyon: A B) ad verilir ve
A B = {x : x A ve x B}
eklinde ifade edilir. A kmesine ait fakat B kmesine ait olmayan x eleman-
larnn kmesine Bnin Aya gre tmleyeni (notasyon: A\B veya Ann anla-
lmas durumunda B c ) denir ve
A\B = {x : x A, x
/ B}
olarak gsterilir. rnein,
{1, 0, 1} {1, 2} = {1, 0, 1, 2}, {1, 0, 1} {1, 2} = {1},
{1, 2}\{1, 0, 1} = {2}, {1, 0, 1}\{1, 2} = {1, 0}.

X ve Y iki kme olsun. X ve Y nin Kartezyen arpm
X Y := {(x, y) : x X, y Y }
eklinde tanmlanan sral ikililerin kmesidir (:= sembolnn anlam tanma

gre eit veya olarak tanmlansndr). (x, y), (z, w) X Y gibi iki noktann
eit olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter art x = z ve y = w ifadelerinin
gereklenmesidir. rnein X = {1, 2, 3} ve Y = {1, 5} ise X Y , elemanlar
(1, 1), (1, 5), (2, 1), (2, 5), (3, 1), (3, 5)
olan sral ikililerin kmesidir.

X ve Y iki kme olsun. X Y nin herhangi bir alt kmesine X Y zerinde
bir bant ad verilir. X Y zerinde bir bant R olsun. Rnin tanm kmesi
{x X : (x, y) R olacak ekilde y Y vardr}
ve Rnin deer kmesi
{y Y : (x, y) R olacak ekilde x X vardr}
olarak tanmlanr. (x, y) R olmas durumunda genellikle xRy yazlr.

X ve Y iki kme, f ise X Y zerinde bir bant olsun. Eer her bir x X
iin (x, y) f olacak ekilde bir ve yalnz bir y Y var ise f ye X kmesinden
f
Y kmesine bir fonksiyon (notasyon: f : X Y veya X Y ) denir. Buna
gre X Y zerinde tanml bir bantnn fonksiyon olabilmesi iin her x X
iin (x, y) f olacak ekilde bir y Y olmal ve ayrca (x, y) f ve (x, y ) f
ise y = y eitlii salanmaldr. f : X Y bir fonksiyon ise X kmesine f in
tanm kmesi (notasyon: Dom(f ) := X) ad verilir.
Ak olarak, X kmesinin her x elemanna f fonksiyonu ile bir y = f (x) Y
tekabl eder. (x, y) f ise yye xin f altndaki grnts (veya deeri veya
resmi ) (notasyon: y = f (x) veya f : x 7 y), xe ynin f altndaki n grnts
(veya orijinali ) denir. Fonksiyon tanmndan da anlalaca zere n grnt
tek trl belirli olmak zorunda deildir. rnein, her k = 0, 1, 2, iin
f (x) = sin(k) = 0 salanmakla birlikte 0 deerinin f (x) = sin x fonksiyonu
altnda sonsuz sayda n grnts vardr.
f fonksiyonu Xden Y ye bir fonksiyon olsun. Bu durumda f fonksiyonu
X zerinde tanmlanmtr denir ve Y kmesine e-tanm kmesi ad verilir. f
fonksiyonunun deer kmesi
Ran(f ) := {y Y : f (x) = y olacak ekilde x X vardr}
eklinde tanmlanan f in tm grntlerinin bir koleksiyonudur.
2
f
.x
. y = f (x)
Ran(f )
X = Dom(f ) Y e-tanm kmesi
Genel halde, bir fonksiyonun deer kmesi, e-tanm kmesinin bir alt kme-
sidir ve her y Ran(f ) eleman bir veya birden fazla n grntye sahiptir.
Eer Ran(f ) = Y ve her y Y eleman f altnda sadece bir tane x X n
grntsne sahip ise bu durumda f : X Y fonksiyonunun bir tersi vardr
denir ve ters fonksiyon f 1 (y) := x olmak zere f 1 : Y X eklinde tanm-
lanr, burada x X iin f (x) = y dir. Eer f : X Y fonksiyonunun tersi var
ise her x X ve y Y iin
f 1 (f (x)) = x ve f (f 1 (y)) = y
salanr.
f ve g gibi iki fonksiyonun eit olmas iin gerek ve yeter art her iki
fonksiyonun da ayn tanm kmesine ve ayn deerlere sahip olmasdr. Yani,
f, g : X Y fonksiyonlar her x X iin f (x) = g(x) eitliini salar ise
eittirler. Eer iki fonksiyonun tanm kmeleri farkl ise fonksiyonlar farkldr.
rnein, f (x) = g(x) = x2 olsun. Eer f : [0, 1) [0, 1) ve g : (1, 1) [0, 1)
ise f ve g iki farkl fonksiyondur. Her iki fonksiyonun da deer kmesi [0, 1)

olmakla birlikte, her y (0, 1)nin f altnda y eklinde tek trl belirli bir n

grnts mevcutken, g altnda y eklinde iki farkl n grnts vardr.
Buna gre f fonksiyonu f 1 (x) = x ters fonksiyonuna sahip olmakla birlikte
gnin ters fonksiyonu yoktur.
X ve Y iki kme olsun. f : X Y fonksiyonu x1 , x2 X olmak zere x1 6=
x2 iken f (x1 ) 6= f (x2 ) zelliini salyor ise injektif (veya bire-bir veya bire-bir
iine) olarak adlandrlr. Fonksiyon tanmndan tr her elemann grnts
tek trl belirlidir. Yani her fonksiyon iin f (x1 ) 6= f (x2 ) ise x1 6= x2 olmak
zorundadr. Eer f (x1 ) 6= f (x2 ) iken x1 = x2 = x olsayd, bu x elemannn
f (x1 ) ve f (x2 ) gibi iki farkl grnts olurdu ki bu ise f in fonksiyon olma
tanm ile eliirdir. Eer f fonksiyonu injektif ise x1 6= x2 iken f (x1 ) 6= f (x2 )
olacandan injektif bir fonksiyon iin f (X) kmesinin her elemannn ancak
tek bir n grnts olabilir. u halde injektif bir fonksiyon iin f (x1 ) = f (x2 )
ise x1 = x2 eitlii salanr. rnein, f : R R olmak zere f (x) = x2
eklinde tanmlanan fonksiyon 1 6= 1 iken f (1) = f (1) = 1 olduundan
injektif deildir. Dier taraftan g : R R olmak zere g(x) = x + 1 fonksiyonu
3
x1 6= x2 iin x1 + 1 6= x2 + 1 yani g(x1 ) 6= g(x2 ) ifadesini saladndan
injektiftir.
X ve Y iki kme ve f : X Y bir fonksiyon olsun. Eer f (X) = Y eitlii
salanyor, yani Ran(f ) = Y ise f fonksiyonu srjektif (veya zerine veya
rten) olarak adlandrlr. Buna gre herhangi bir y Y iin f (x) = y olacak
ekilde en az bir x X vardr. rnein, f : R R olmak zere f (x) = x2
eklinde tanmlanan fonksiyon srjektif deildir. nk, hi bir negatif say f in
grntsnde yer almaz. Bununla beraber g : R R olmak zere g(x) = x + 1
fonksiyonu, verilen her y says iin y = g(y 1) eklinde yazlabileceinden
srjektiftir.
Hem injektif hem de srjektif olan bir f : X Y fonksiyonuna bijektif
ad verilir. Buna gre her y Y iin f (x) = y eitliini salayan tek trl
belirli bir x X vardr (varl f in srjektif olmas, teklii ise injektif olmas
garantiler). rnein, X = {x R : x 6= 1} olmak zere her x X iin f (x) =
2x
x1 eklinde tanmlansn. f in injektif olduunu gstermek iin f (x1 ) = f (x2 )
eitliini salayan x1 , x2 X noktalarn gz nne alalm. f (x1 ) = f (x2 )
olduundan
2x1 2x2
=
x1 1 x2 1
eitlii salanr. Bu ise x1 (x2 1) = x2 (x1 1) yani x1 = x2 demektir. Dola-
ysyla f injektiftir.
Srjektiii garantilemek iin f in deer kmesini belirleyelim. Bunun iin
2x y
xe bal verilen y = x1 denklemini y cinsinden yazarsak x = y2 elde edilir
ki bu ifade y 6= 2 iin tanmldr. Buna gre f in deer kmesi Y := {y R :
y 6= 2} iin yukardaki ekilde tanmlanan fonksiyon srjektiftir. Dolaysyla
f fonksiyonu Xden Y ye bir bijeksiyondur. f bir bijeksiyon olduundan f in
x
tersi f 1 : Y X fonksiyonu f 1 (x) = x2 eklinde tanmldr.
1.2 Sralanm Cisim Aksiyomlar

Bu ksmda reel say sisteminin cebirsel yaps zerde durulacaktr. Reel saylar
kmesinin her eleman ifti iin aadaki zellikleri salayan toplama ve arpma
ilemleri bu kme zerinde komtatif cisim (veya ksaca cisim) ad verilen bir
cebirsel yap belirtirler.
Postulat 1 [Cisim Aksiyomlar]. R2 := R R zerinde tanmlanm ve her
a, b, c R iin aadaki zellikleri salayan + ve fonksiyonlar vardr:
Kapallk zellii. a + b R ve a b R dir.
Asosyatiik (Birleme) zellii. a+(b+c) = (a+b)+c ve a(bc) = (ab)c
dir.
Komtatiik (Deime) zellii. a + b = b + a ve a b = b a dr.
Distribtiik (Dalma) zellii. a (b + c) = a b + a c dr.
Toplamann Etkisiz Elemannn Varl. Her a R iin 0 + a = a olacak
ekilde tek trl belirli bir 0 R vardr.
arpmann Birim Elemannn Varl. Her a R iin 1 a = a ve 1 6= 0
olacak ekilde tek trl belirli bir 1 R vardr.
4
Toplamada Ters Elemanlarn Varl. Her x R iin x + (x) = 0 olacak
ekilde tek trl belirli bir x R vardr.
arpmada Ters Elemanlarn Varl. Her x R\{0} iin x (x1 ) = 1
olacak ekilde tek trl belirli bir x1 R vardr.
Buna gre toplama ve arpma ilemleri, R reel saylar kmesi zerinde bir
komtatif cisim yaps belirtirler.
Genellikle a + (b) ifadesi a b, a b ifadesi ab, a1 ifadesi a1 veya 1/a
ve a b1 ifadesi ab veya a/b eklinde gsterilir. Toplamada ve arpmada ters
elemanlarn varlnn garantisi ile her a R iin x + a = 0 ve a 6= 0 olmas
durumunda ax = 1 denklemleri zlebilir.
Postulat 1den reel saylarn iyi bilinen aadaki cebirsel kurallar elde edi-
lebilir:
(1)2 = 1, (1.1)
0 a = 0, a = (1) a, (a) = a, a R, (1.2)
(a b) = b a, a, b R (1.3)
ve
a, b R ve ab = 0 ise a = 0 veya b = 0 salanr. (1.4)
Postulat 1 her ne kadar R zerindeki tm cebirsel kurallar belirlemede
yeterli olsa da reel saylar sistemini tam olarak aklamaz. Reel saylar kmesi
zerinde ayn zamanda bir sralama bants vardr.
Postulat 2 [Sralama Aksiyomlar]. R R zerinde aadaki zellikleri
salayan bir < bants vardr:
Trikotomi ( Hal) zellii. Her a, b R iin aadaki ifadelerin bir ve
yalnz bir tanesi dorudur:
a < b, b < a veya a = b.
Transitiik (Geime) zellii. Her a, b, c R iin
a 0 ise ac < bc
ve
a a ile a < b kastedilmektedir. a b ve b a ile a < b veya a = b
anlatlmaktadr. a < b < c ile a < b ve b < c ifade edilmektedir. 2 < x < 1
eklindeki bir eitsizliin hi bir anlam yoktur.
5
Yukarda verildii gibi iki tane arpma zellii vardr ve bu zellikleri kul-
lanrken dikkatli olmak gerekir. rnein x < 1 olmas x > 0 deil ise x2 < x
eitsizliinin gereklenmesini gerektirmez. Eer x < 0 ise kinci arpma zel-
liine gre x < 1 iin x2 > x salanr.
a 0 zelliini salayan bir a reel says negatif olmayan, a > 0 ise pozitif
olarak adlandrlr.
Reel saylar kmesi baz zel alt kmeleri ierir. Bunlardan ilki 1 ile balayan
ve 2 := 1 + 1, 3 := 2 + 1, formunda elemanlarna ardk olarak 1 eklemek
sureti ile elde edilen
N := {1, 2, }
doal (ngilizce karl Natural) saylar kmesidir. Ayrca
Z := { , 2, 1, 0, 1, 2, }
eklinde tanmlanan tamsaylar (Almanca karl Zahl) kmesi,

nm o
Q := : m, n Z, n 6= 0
n
olarak tanmlanan rasyonel (ngilizce karl Quotients) saylar kmesi ve
Qc = R\Q
irrasyonel (ngilizce karl Irrationals) saylar kmesi dier nemli say k-

meleridir. Rasyonel saylarn eitlii aadaki ekilde tanmlanr:
m p
= ancak ve ancak mq = np.
n q
Yukardaki say kmeleri arasnda
NZQR
eklinde bir ierme bants vardr ve bu kmelerin her biri R reel saylar
kmesinin bir zalt kmesidir. rnein her rasyonel say bir reel saydr. Ger-
ekten, rasyonel saylar m/n := mn1 eklinde yazlabileceinden ve Postulat
2ye gre mn1 birreel say olduundan m/n rasyonel says ayn zamanda bir
reel saydr. Fakat 2 reel says rasyonel deildir.
N ve Z kmelerini tam olarak tanmlamadmzdan baz kabuller yapmamz
gerekmektedir:
Aklama 1.2.1. N doal saylar ve Z tamsaylar kmelerinin aadaki zel-

likleri gerekledii kabul edilsin:
i) Eer n, m Z ise n + m, n m ve nm saylar da Z kmesine aittirler.

ii) Eer n Z ise n N olmas iin gerek ve yeter art n 1 eitsizliinin
salanmasdr.
iii) 0 < n < 1 olacak ekilde bir n Z yoktur.
6
Bu zellikler kullanlarak Q rasyonel saylar kmesinin Postulat 1i salad
gsterilebilir (bkz Altrma 1.2.10). Dikkat edilirse Rnin rasyonel saylar k-
mesi hari hibir zel alt kmesi Postulat 1i gereklemez. N kmesi zellik
hari dier tm zellikleri gerekler: N kmesi 0 / N olduundan toplamann
etkisiz elemanna sahip deildir, negatif eleman barndrmadndan toplamada
ters elemanlar olamaz ve 1 dnda hi bir elemannn arpmada ters eleman
yoktur. Z kmesi bir zellik hari Postulat 1in dier tm zellikleri gerekler: 1
ve 1 hari Znin sfrdan farkl hi bir elemannn arpmada ters eleman yok-
tur. Qc kmesi zellik hari Postulat 1in dier zellikleri gerekler: 0
/ R\Q
olduundan toplamann etkisiz elemanna sahip deildir, 1 / R\Q olduundan
arpmann etkisiz eleman
yoktur. Ayrca kapallkzelliinide her zaman sa-
lamaz.
Gerekten, 2 irrasyonel olmakla birlikte 2 + ( 2) = 0 toplam ve
2 2 = 2 arpm rasyoneldir.
Dikkat edilirse Rnin sz edilen tm alt kmeleri Postulat 2yi gerekler.
Buna gre Q Postulat 1 ve Postulat 2yi salarken Ksm 1.3de verilen Postu-
lat 3 (Tamlk Aksiyomu) gereklemez. Benzer ekilde N, Z ve Qc kmelerinin
Postulat 1 ve Postulat 2de verilen zelliklerden hangilerini salad, hangi-
lerini salamad okuyucu tarafndan incelenmelidir. Verilen bu postulatlar
aslnda Ryi karakterize ederler. R kmesi Postulat 1, Postulat 2 ve Postulat
3 gerekleyen tek kmedir ve bu zelliinden tr Tam Archimedean Sra-
lanm Cisim olarak isimlendirilir.
Postulat 1 ve Postulat 2 kullanlarak reel saylarn saladklar tm eitlik ve
eitsizlikler ispatlanabilir. Bu aamada ispat kavramna ksaca deinelim. spat
nedir? Her matematiksel sonu (rnek, aklama (remark), lemma ve teorem)
hipotez ve bir hkm ierir. Bir ispat yapmak iin temel yntem vardr:
matematiksel indksiyon (tmevarm), dorudan karm (dorudan ispat) ve
eliki (olmayana ergi).
Matematiksel indksiyon (veya tmevarm) verilen bir ifadenin tm doal
saylar iin doru olduunu ispatlamakta kullanlan olduka pratik bir yn-
temdir. Bu ynteme ifadenin nce 1 iin (daha dorusu, ifadenin doruluunun
balad doal say iin) doru olduu gsterilir. Daha sonra n doal says iin
doru olduu farz edilir ve n + 1 doal says iin doru olduu gsterilir. Bu da
herhangi bir doal say iin doruysa sonraki iin de doru olacan ispatlad-
ndan btn doal saylar iin geerli bir ifade olduu anlamna gelecektir. Bu
yntem genelde sonsuz sayda domino talarnn dizilmesine benzetilir. n. tan
devrilmesi bir sonraki yani n + 1. tan da devrilmesi anlamna geleceinden
talarn tamam devrilecektir. Tabi ki yine n = 1 iin doruluunu sylemek
gerekir. Bunun iin de ilk ta devirmemiz yeterli olacaktr.
Dorudan karm (veya dorudan ispat) ynteminde hipotez doru olarak
kabul edilir ve adm adm ilerleyerek istenen hkmn gereklendii gsterilir.
Doru olduu gsterilmek istenen ifade, direk olarak, doruluu kantlanm
baka ifadelerle veya aksiyomlarla tretilir.
eliki (veya olmayana ergi ) ynteminde hipotez doru, doruluunu gs-
termeyi planlanan ifadenin yanl olduu kabul edilir ve adm adm ilem ya-
plarak bir elikiye ulalr. eliki, ak olarak yanl olan ya da hipotez ile
elien bir ifadedir. elikiye ulald anda ispat tamamlanm olur (bkz Te-
7
orem 1.2.9). nk, bata yanl olduu kabul edilen ifadenin aslnda doru
olduu ispatlanm olur.
Peki verilen bir ifadenin yanl olduu nasl ispatlanr? Bunun iin ifadenin
hipotezini gerekleyen fakat hkm ile elien somut bir rnek vermek yeter.
Bu rnee ters rnek ad verilir. rnein x > 1 ise x2 x 2 6= 0 salanr.
ifadesinin doru olmadn gstermek iin 1den byk x = 2 says seilsin.
22 2 2 = 0 olduundan verilen ifadenin yanl olduu gsterilmi olur.
Aada dorudan karm yntemi kullanlarak baz ispatlar yaplmaktadr.
sembol ispatn ya da zmn tamamlandn ifade eder.
rnek 1.2.2. a R olsun. Buna gre
a 6= 0 ise a2 > 0 (1.5)
olduunu ve 1 < 0 < 1 eitsizliinin gereklendiini ispatlaynz.
Kant. a 6= 0 olsun. Trikotomi zelliine gre ya a < 0 ya da a > 0 salanr.

Durum 1. a > 0 olsun. Eitsizliin her iki taraf Birinci arpma zellii kul-
lanlarak a ile arplrsa a2 = a a > 0 a elde edilir. (1.2)ye gre 0 a = 0
olduundan a2 > 0 sonucuna ulalr.
Durum 2. a < 0 olsun. Eitsizliin her iki taraf kinci arpma zellii kulla-
nlrarak a ile arplrsa a2 = a a > 0 a elde edilir. (1.2)ye gre 0 a = 0
olduundan a2 > 0 sonucuna ulalr.
Buna gre a 6= 0 ise a2 > 0 salanr. Dier taraftan 1 6= 0 olduundan 1 = 12 >
0dr. Bu eitsizliin her iki tarafna 1 eklenirse 0 = 1 1 > 0 1 = 1 elde
edilir.
rnek 1.2.3. a R olsun. Buna gre
0 < a < 1 ise 0 < a2 < a ve a > 1 ise a2 > a (1.6)
olduunu ispatlaynz.
Kant. 0 < a < 1 olsun. Eitsizliin her iki taraf Birinci arpma zellii
kullanlrarak a ile arplrsa 0 = 0 a < a2 < 1 a = a yani 0 < a2 < a
elde edilir. Dier taraftan a > 1 ise rnek 1.2.2 ve Transitiik zelliine gre
a > 0dr. Dolaysyla Birinci arpma zellii kullanlabilir. a > 1 ifadesinin
her iki taraf a ile arplr ise a2 = a a > 1 a = a sonucuna ulalr.
Benzer ekilde (bkz Altrma 1.2.3) aadaki ifadelerin doruluu gsteri-

lebilir:
0 a > 0. (1.9)
a b
Tanm 1.2.4. Bir a R saysnn mutlak deeri

a a0
|a| :=
a a<0
eklide tanmlanan bir saydr.

Mutlak deere ilikin bir zellii ispatlamak istediimizde genellikle para-
metrelerin pozitif, negatif veya sfra eit olmasna bal olarak ispat eitli alt
durumlara ayrp bu alt durumlar zerinde alrz. Aada bu duruma ilikin
bir rnek verilmektedir.
Aklama 1.2.5. Mutlak deer arpmsaldr. Yani her a, b R iin |ab| = |a||b|
salanr.
Kant. Aadaki drt durumu gz nne alalm:

Durum 1. a = 0 veya b = 0 olsun. Bu durumda ab = 0dr ve tanm gerei
|ab| = 0 = |a||b| salanr.
Durum 2. a > 0 ve b > 0 olsun. Birinci arpma zelliine gre ab > 0 b = 0
salandndan mutlak deer tanm gerei |ab| = ab = |a||b| elde edilir.
Durum 3. a > 0, b < 0 veya b > 0, a < 0 olsun. spat a > 0 ve b < 0 eitsizlik-
lerinin saland durumda yapmak yeter (nk simetriden tr a ile bnin
yerlerini deitirdiimize b > 0 ve a < 0 kabuln elde ederiz). kinci arpma
zelliine gre ab < 0 olduundan Tanm 1.2.4, asosyatiik ve komtatiik
zellikleri kullanlarak
|ab| = (ab) = (1)(ab) = a((1)b) = a(b) = |a||b|
sonucuna ulalr.
Durum 4. a < 0 ve b < 0 olsun. kinci arpma zelliine gre ab > 0 oldu-
undan Tanm 1.2.4 kullanlarak
|ab| = ab = (1)2 (ab) = (a)(b) = |a||b|
elde edilir.
Aadaki teorem mutlak deer barndran eitsizlikleri zmede olduka sk
kullanlr.
Teorem 1.2.6 (Mutlak Deerin Temel Teoremi). a R ve M 0 olsun.

Buna gre |a| M olmas iin gerek ve yeter art M a M eitsizliinin
salanmasdr.
9
Kant. (Gereklilik spat ) a R ve |a| M olsun. Bu eitsizlii 1 ile
arparak |a| M elde edilir.
Durum 1. a 0 olsun. Bu durumda Tanm 1.2.4e gre |a| = a salanr.
Dolaysyla hipotez artndan
M 0 |a| = a M
sonucu elde edilir.

Durum 2. a < 0 olsun. Bu durumda Tanm 1.2.4e gre |a| = a salanr.
Dolaysyla hipotez artndan
M |a| = a < 0 M
ifadesine ulalr. Yani her iki durumda da M a M eitsizlii gereklenir.

(Yeterlilik spat ) Tersine, M a M eitsizlii doru olsun. Buna
gre a M ve M adr. Dolaysyla
a 0 olmas durumunda |a| = a M

a < 0 olmas durumunda |a| = a M
elde edilir. Yani her iki durumda da |a| M salanr.
Not. Benzer ekilde |a| < M olmas iin gerek ve yeter artn M < a < M
eitsizliinin salanmas olduu gsterilebilir.
Aadaki teorem mutlak deer kavram iin kullanl bir sonutur.
Teorem 1.2.7. Mutlak deer aadaki zellii gerekler:
i) [Pozitiik] Her a R iin |a| 0dr, yleki |a| = 0 olmas iin gerek ve
yeter art a = 0 eitliinin salanmasdr.
ii) [Simetriklik] Her a, b R iin |a b| = |b a| gereklenir.
iii) [gen Eitsizlii] Her a, b R iin
|a + b| |a| + |b| ve ||a| |b|| |a b|
eitsizlikleri geerlidir.
Kant. i) Eer a 0 ise |a| = a 0 salanr. Dier taraftan a < 0 olmas

durumunda Tanm 1.2.4 ve kinci arpma zelliine gre |a| = a = (1)a >
0 elde edilir. Yani her a R iin |a| 0 sonucuna ulalr.
imdi |a| = 0 olmas iin gerek ve yeter artn a = 0 eitliinin salanmas
olduunu gsterelim. ncelikle |a| = 0 olduunu kabul edelim. Tanmndan
10
tr a 0 iin a = |a| = 0 ve a < 0 iin a = |a| = 0 gereklendiinden
|a| = 0 olmas a = 0 eitliini gerektirir. Tersine, a = 0 olsun. Mutlak deer
tanmna gre |0| = 0 salandndan |a| = 0 gereklenir.
ii) Aklama 1.2.5 gz nne alndnda
|a b| = | 1||a b| = |b a|
eitlii elde edilir.

iii) lk eitsizliin doruluunu ispatlamak iin her x R reel saysnn |x|
|x| eitsizliini salad gz nne alnsn. Buna gre Teorem 1.2.6 ifadesinden
|a| a |a| ve |b| b |b| elde edilir. Bu iki eitsizlii taraf tarafa
topladmzda
(|a| + |b|) a + b |a| + |b|
sonucuna ulalr. Bu aamada tekrar Teorem 1.2.6 kullanlr ise |a+b| |a|+|b|
eitsizlii elde edilir.
kinci eitsizlii ispatlamak iin (a b) + b ifadesine ilk eitsizlik uygulanr.
Buna gre
|a| |b| = |a b + b| |b| |a b| + |b| |b| = |a b|
elde edilir. imdi yukarda a ile bnin yerleri deitirilir ve ii) sonucu kullanlr
ise
|b| |a| = |b a + a| |a| |b a| + |a| |a| = |b a| = |a b|,
ve bu ifadeyi 1 ile arparak
|a| |b| |a b|
sonucu bulunur. Dolaysyla
|a b| |a| |b| |a b|
eitsizlii doru olduundan Teorem 1.2.6ya gre ||a| |b|| |a b| ifadesine

ulalr.
Yukardaki son eitsizlik ispatlanrken ayn zamanda her a, b R iin |a|
|b| |a b| olduu sonucu da elde edildi ki bu ifade ska kullanlacaktr.
Uyar. Burada dikkat edilmesi gereken bir husus Toplama zellii ve mutlak
deerin beraber kullanlp b < c ise |a + b| < |a + c| eklinde bir eitsizliin her
zaman geerli olduunun dnlmemesidir. Bu eitsizlik sadece a + b ve a + c
ifadelerinin her ikisi de negatif deil ise dorudur. rnein a = 1, b = 5 ve
c = 1 ise b < c salanr fakat |a + b| = |1 + (5)| = 4 > 0 = |1 + (1)| =
|a + c|dr.
11
rnek 1.2.8. Eer 2 < x < 1 ise |x2 x| < 6 olduunu gsteriniz.
Kant. Hipoteze gre 2 < x < 1 olduundan 2 < x < 1 < 2 yani 2 < x <
2 dolaysyla |x| < 2 salanr. Dolaysyla gen eitsizlii ve Aklama 1.2.5
kullanldnda
|x2 x| |x2 | + |x| = |x|2 + |x| < 22 + 2 = 6
elde edilir.
imdi Trikotami zelliine karlk gelen ve oka kullanacamz aadaki

sonucu verelim:
Teorem 1.2.9. x, y, a R olsun.
i) Her > 0 says iin x < y + olmas iin gerek ve yeter art x y
eitsizliinin gereklenmesidir.
ii) Her > 0 says iin x > y olmas iin gerek ve yeter art x y
eitsizliinin gereklenmesidir.
iii) Her > 0 says iin |a| < olmas iin gerek ve yeter art a = 0
eitliinin gereklenmesidir.
Kant. i) Gereklilik ksmnn ispatn eliki yntemi ile elde edeceiz. Buna
gre, her > 0 says iin x < y + salansn fakat buna karlk x > y olsun.
x > y olduundan x y fark pozitiftir. 0 = x y > 0 denirse y + 0 = x
olarak ifade edilebilir. Dolaysyla, Trikotami zelliine gre y+0 deeri xden
byk olamaz. Bu ise = 0 iin teorem hipotezi ile eliir. Bu elikiye neden
x > y olarak alnmasdr. Yani, x y eitsizlii geerlidir.
Tersine, > 0 says verilsin ve x y salansn. Buna gre ya x = y ya
da x < ydir. Eer x < y ise Toplama ve Transitiik zelliklerinden x + 0 <
y + 0 < y + yazlabilir. Eer x = y ise Toplama zelliine gre x < y +
salanr. Bu durumda her > 0 says iin x < y + eitsizlii her iki durumda
da gereklenir.
ii) Her > 0 says iin x > y olsun. kinci arpma zelliine gre bu
ifade x < y + eitsizliine denktir. Dolaysyla i) kkna gre x y
olduu sonucu elde edilir. Bu ise kinci arpma zellii gz nne alndnda
x y eitsizliinin doruluunu gsterir.
iii) Her > 0 says iin |a| < = 0 + olsun. i) neticesine gre bu ifade
|a| 0 olmasna denktir. Dier taraftan her zaman |a| 0 salandndan
Trikotami kural gereince |a| = 0dr. Bu ise Teorem 1.2.7nin i) kkna gre
a = 0 olduu anlamna gelir.
12
a ve b iki reel say olsun. Bu durumda
[a, b] := {x R : a x b}, [a, ) := {x R : a x},
(, b] := {x R : x b} veya (, ) := R
formundaki bir kmeye kapal aralk,
(a, b) := {x R : a < x < b}, (a, ) := {x R : a < x},
(, b) := {x R : x < b} veya (, ) := R
formundaki bir kmeye ise ak aralk ad verilir.
Aralk ile ya bir kapal aralk ya bir ak aralk ya da
[a, b) := {x R : a x < b} veya (a, b] := {x R : a < x b}
formundaki bir kme kastedilmektedir.

a < b olmas durumunda [a, b], [a, b), (a, b] ve (a, b) aralklar reel say do-
rusu zerinde bir doru parasna tekabl eder, eer b < a ise bu aralklarn
hepsi bo kmedir.
< a b < olmak zere bir I aralnn snrl olarak adlandrlmas
iin gerek ve yeter art [a, b], (a, b), [a, b) veya (a, b] formlarndan birine sahip
olmasdr. Bu durumda a ve b saylarna I aralnn u noktalar denir. Snrl
olmayan dier tm aralklar snrsz olarak isimlendirilir.
a, b u noktalar a = b eitliini salayan bir arala dejenere, a < b eitsiz-
liini salayan bir arala ise dejenere olmayan aralk ad verilir. Tanma gre
bir dejenere ak aralk bo kmedir ve dejenere kapal aralk ise bir noktadan
ibarettir.
Mutlak deer uzunluk kavram ile yakndan ilikilidir. a ve b u noktalarna
sahip bir kapal araln uzunluu |I| := |b a| olarak, a, b R gibi herhangi
iki saynn arasndaki uzaklk ise |a b| eklinde tanmlanr.
Aralklar kullanlarak eitsizlikler ifade edilebilir. rnein, Teorem 1.2.6
istenirse |a| M olmas iin gerek ve yeter art ann [M, M ] kapal aralnda
yer almasdr, benzer ekilde Teorem 1.2.9da iii) ifadesi a saysnn > 0 olmak
zere (, ) ak aralnda yer almas iin gerek ve yeter art a = 0 eitliinin
gereklenmesidir eklinde yazlabilir.
Altrmalar
1.2.1. a, b, c, d R olmak zere aada verilen ifadelerin hangilerinin doru, han-
gilerinin yanl olduunu tespit ediniz. Doru olanlar ispatlayp yanl olanlara ise
birer ters rnek veriniz.
a) a bddir.
b) a b ve c > 1 ise |a + c| |b + c|dir.
c) a b ve b a + c ise |a b| cdir.
d) Her > 0 iin a < b ise a < 0dr.
zm.
13
a) Yanl. a = 2/3, b = 1, c = 2 ve d = 1 alnr ise istenilen gsterilmi olur.
b) Yanl. a = 4, b = 1 ve c = 2 alnr ise istenilen gsterilmi olur.
c) Doru. a b ve b a + c olduundan |a b| = b a a + c a = c salanr.
d) Eer b 0 ise a 0 ise = b iin
a < b = 0 elde edilir.
1.2.2. a, b, c R ve a b olsun.
a) a + c b + c olduunu ispatlaynz.
b) c 0 ise a c b c eitsizliinin geerliliini gsteriniz.
zm.
a) a < b ise Toplama zelliine gre a+c < b+c salanr. a = b olmas durumunda
+ bir fonksiyon olduundan a + c = b + c gereklenir. Buna gre her a b iin
a + c b + c eitsizlii dorudur.
b) c = 0 ise ac = 0 = bc ifadesi salanacandan c > 0 olduunu kabul edebiliriz.
Eer a < b ise arpma zelliine gre ac < bc gereklenir. a = b olmas
durumunda bir fonksiyon olduundan ac = bc salanr. Buna gre her a b
ve c 0 iin ac bc eitsizlii dorudur.
1.2.3. (1.7), (1.8) ve (1.9) ifadelerini ispatlaynz. Ayrca a 0 veya a > 0 koullarnn
kaldrlmas durumunda bu ifadelerin gereklenemediini gsteriniz.
zm.
a) 0 a < b ve 0 c < d ise ac < bd salanr. Gerekten, ilk eitsizlii c ve
ikinci eitsizlii b ile arparsak 0 ac < bc ve 0 bc < bd elde edilir. Bu ise
Transitiik zelliine gre ac < bd olduu anlamna gelir.

b) 0 a < b ise 0 a2 < b2 ve 0 a < b salanr. Gerekten, 0 a 1/b > 0 salanr. Gerekten, eer 1/a 1/b olsayd
arpma zelliine gre b = ab(1/a) ab(1/b) = a elikisi elde edilirdir.
Dier taraftan 1/b 0 olsayd b = b2 (1/b) 0 elikisine ulalrd.
d) a < 0 iin verilen ifadelerinin doru olmas gerekmediini gstermek iin a =
2, b = 1, c = 2 ve d = 5 alalm. Bu durumda a < b ve c < d iken ac = 4
olup bd = 5 deerinden kk deildir. Ayrca a2 = 4 says da b2 = 1den
kk deildir. Dier taraftan 1/a = 1/2 deeri de 1/b = 1 saysndan kk
kalmaz.
1.2.4. Bir a R saysnn pozitif ksm
|a| + a
a+ := ,
2
negatif ksm ise
|a| a
a := ,
2
olarak tanmlanr.
a) a = a+ a ve |a| = a+ + a olduunu gsteriniz.
14
b) Aadaki ifadelerin doruluunu gsteriniz:

a a 0 0 a0
a+ = ve a =
0 a 0 a a 0.
zm.
a) Verilen tanmlara gre
|a| + a |a| a |a| + a |a| + a 2a
a+ a = = = = a,
2 2 2 2
ve
|a| + a |a| a |a| + a + |a| a 2|a|
a+ + a = + = = = |a|
2 2 2 2
salanr.
b) Mutlak deer tanmna gre a 0 ise a+ = (a + a)/2 = a ve a < 0 ise
a+ = (a + a)/2 = 0 olur. Benzer ekilde a 0 ise a = (a a)/2 = 0 ve
a < 0 ise a = (a a)/2 = a gereklenir.
1.2.5. Aadaki eitsizlikleri salayan x R saylarn tespit ediniz.

a) |2x + 1| < 7
b) |2 x| < 2
c) |x3 3x + 1| < x3
x
d) x1 <1
2
e) 4xx2 1 < 14
zm.
a) |2x + 1| < 7 ancak ve yalnz 7 < 2x + 1 < 7 ancak ve yalnz 8 < 2x < 6
ancak ve yalnz 4 < x < 3.
b) |2 x| < 2 ancak ve yalnz 2 < 2 x < 2 ancak ve yalnz 4 < x < 0 ancak
ve yalnz 0 < x < 4.
c) |x3 3x + 1| < x3 ancak ve yalnz x3 < x3 3x + 1 < x3 ancak ve yalnz
3x + 1 < 0 yani 3x 1 > 0 ve 2x3 3x + 1 > 0. 3x 1 > 0 eitsizlii x > 1/3
olmasna denktir. Dier taraftan 2x3 3x 2
+ 1 = (x 1)(2x 3+ 2x 1) = 0
ifadesini salayandeerler x = 1, (1 3)/2 olduundan 2x 3x + 1 > 0
eitsizlii (1 3)/2 < x < (1 + 3)/2 ya da x > 1 eitsizliine karlk
gelir. Dolaysyla zm (1/3, ( 3 1)/2) (1, ) olarak bulunur.
d) Verilen ifadenin her iki yann x 1in pozitif veya negatif olduunu gz nne
almadan x 1 ile arpamayz.
Durum 1. x 1 > 0 olsun. Bu durumda x < x 1 yani 0 < 1 olacandan
eitsizlii salayan x deerlerinin kmesi botur.
Durum 2. x1 < 0 olsun. Bu durumda kinci arpma zelliine gre x > x1
yani 0 > 1 olmas her x reel says iin doru olduundan zm aral
(, 1)dir.
e) Durum 1. 4x2 1 > 0 olsun. apraz arpma yaparak 4x2 < 4x2 1 yani bo
kme elde edilir.
Durum 1. 4x2 1 < 0 olsun. Bu durumda kinci arpma zelliine gre
4x2 > 4x2 1 yani 0 > 1 olmas her x reel says iin doru olduundan
zm aral (1/2, 1/2)dir.
15
1.2.6. a, b R olsun.

a) a > 2 ve b = 1 + a 1 ise 2 < b < a olduunu ispatlaynz.
b) 2 < a < 3 ve b = 2 + a 2 ise 0 < a 2 olsun. Bu durumda a1 > 1 yani 1 < a 1 < a1 salanr. Dolaysyla

2 a > 1 yani 0 < 1 a < 1 salanr.

1 a reel olduundan 1a < 1 a dorudur. Dolaysyla b = 1 1 a <
1 (1 a) = a gereklenir.
d) 3 < a < 5 olsun. Bu durumda 1 < a 2 < 3 yani 1 < a 2 < a 2 salanr.

Dolaysyla 3 < 2 + a 2 = b < a gereklenir.
1.2.7. a, b R saylarnn aritmetik ortalamas

A(a, b) = (a + b)/2 ve a, b [0, )
saylarnn geometrik ortalamas ise G(a, b) = ab olarak tanmlanr. Eer 0 a b
ise a G(a, b) A(a, b) b olduunu ispatlaynz. Ayrca G(a, b) = A(a, b) eitli-
inin salanmas iin gerek ve yeter artn a = b ifadesinin gereklenmesi olduunu
gsteriniz.

zm.
Her a, b [0, ) iin a + b 2 ab = ( a b)2 0 salanr. Buna gre
2 ab a + b ve dolaysyla G(a, b) A(a, b) gereklenir. Dier
taraftan
0ab
olduundan A(a, b) = (a + b)/2 2b/2 = b ve G(a,b) = ab a2 = a elde
edilir. Son
olarak, A(a, b) = G(a, ve yalnz 2 ab = a + b ancak ve yalnz
b) ancak

( a b)2 = 0 ancak ve yalnz a = b ancak ve yanlz a = b ifadesine ulalr.
1.2.8. x R olsun.
a) |x| 2 ise |x2 4| 4|x 2| olduunu ispatlaynz.
b) |x| 1 ise |x2 + 2x 3| 4|x 1| olduunu ispatlaynz.
c) 3 x 2 ise |x2 + x 6| 6|x 2| olduunu ispatlaynz.
d) 1 < x < 0 ise |x3 2x + 1| < 1.26|x 1| olduunu ispatlaynz.
zm.
a) |x| 2 ve |x + 2| |x| + 2 olduundan |x2 4| = |x + 2||x 2| 4|x 2| elde
edilir.
b) |x| 1 ve |x + 3| |x| + 3 olduundan |x2 + 2x 3| = |x + 3||x 1| 4|x 1|
elde edilir.
c) 3 x 2 ve |x2| |x|+2 olduundan |x2 +x6| = |x+3||x2| 6|x2|
elde edilir.
d) 1 < x < 0 ve x2 + x 1 fadesi (1, 0) aralnda minimum deerini 1.25
noktasnda aldndan |x3 2x + 1| = |x2 + x 1||x 1| < 5|x 1|/4 elde edilir.
1.2.9. Aadaki eitsizlikleri gerekleyen tm n N deerlerini tespit ediniz.

1n
a) 1n2
< 0.01
n2 +2n+3
b) 2n3 +5n2 +8n+3
< 0.025
n1
c) n3 n2 +n1
< 0.002
16
zm.
a) (1 n)/(1 n2 ) = 1/(1 + n) olduundan 1/(n + 1) < 0.01 = 1/100 elde edilir.

Her n N iin 1 + n > 0 olduundan n + 1 > 100 yani n > 99 sonucuna ulalr.
b) Sadeletirme yapldnda verilen ifadenin 1/(2n + 1) < 1/40 yani 2n + 1 > 40
eitsizliine denk olduu elde edilir. Buna gre n > 39/2 dolaysyla n 20
eitsizliine ulalr.

c) Verilen eitsizlik n2 + 1 > 500 olmasna denktir. Buna gre n > 499 22.33
yani n > 23 eitsizlii elde edilir.
1.2.10. a) m/n rasyonel saysn m n1 R eklinde yorumlayp m, n, p, q, Z

ve n, q, 6= 0 olmak zere Postulat 1i kullanarak aadaki ifadelerin dorulu-
unu gsteriniz:
m p mq + np m p mp m m 1 n
+ = , = , = ve = .
n q nq n q nq n n n
b) Aklama 1.2.1i kullanarak Postulat 1de R yerine Q olmas durumunda Pos-

tulat 1in gereklendiini gsteriniz.
c) Bir rasyonel saynn irrasyonel bir say ile toplamnn her zaman irrasyonel
olduunu ispatlaynz. Rasyonel bir say ile irrasyonel bir saynn arpm sonucu
hakknda yorum yapnz.
d) n, q > 0 olmak zere m/n, p/q R saylar gz nne alnsn. Aadaki ifadenin
doruluunu kantlaynz:
m p
< eitsizlii iin gerek ve yeter art mq < np olmasdr.
n q
(Bu sonu rasyonel saylara kstlanarak Q zerinde < tanm elde edilir.)
1.2.11. Her a, b, c, d R iin
(ab + cd)2 (a2 + c2 )(b2 + d2 )
eitsizliinin gereklendiini gsteriniz.
1.2.12. a) R+ ile pozitif reel saylar kmesi gsterilsin. Buna gre R+ nin aa-
daki iki zellii gereklediini gsteriniz:
i) Her a R iin aadakilerin bir ve sadece bir tanesi dorudur:
x R+ , x R+ veya x = 0.
ii) x, y R+ olmak zere x + y ve x y saylar da R+ kmesine aittir.

b) R kmesi i) ve ii) ile verilen zellikleri gerekleyen bir R+ alt kmesini kapsasn
(bu kme pozitif reel saylar kmesinin kendisi olmak zorunda deildir). x y
ile y x R+ tanmlansn. Buna gre Postulat 2de < yerine yazlmas
durumunda Postulat 2nin gereklendiini gsteriniz.
17
1.3 Tamlk Aksiyomu
Bu blmde R reel saylara ilikin postulatn sonuncusu zerinde durula-
caktr. lk iki postulatn her ikisini de gerekleyen R ve Q kmeleri arasnda bir
ayrm zellii grecek nc postulat formlze etmek iin aadaki konsept
kullanlr.
Tanm 1.3.1. E reel saylarn botan farkl bir alt kmesi olsun. Buna gre
i) E kmesinin stten snrl olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter art

her a E iin a M olacak ekilde bir M R saysnn var olmasdr.
Bu durumda M saysna E kmesinin bir st snr denir.
ii) Bir s saysnn E kmesinin supremumu olarak adlandrlmas iin gerek
ve yeter art sin E kmesinin bir st snr olmas ve Enin tm M st
snrlar iin s M eitsizliinin gereklenmesidir. Bu durumda E kmesi
sonlu bir s supremumuna sahiptir denir ve s = sup E yazlr.
Tanm 1.3.1 ii)ye gre bir E kmesinin supremumu (eer varsa) Enin
st snrlarnn en kdr. Yine tanma gre herhangi bir E R kmesi
verildiinde s = sup E olduunu ispatlamak iin hem sin bir st snr olduunu
hem de st snrlarn en k olduunu gstermek gerekir.
rnek 1.3.2. E = [0, 1] olsun. Buna gre sup E = 1dir.
Kant. Araln tanmndan 1 saysnn E kmesinin bir st snr olduu g-

rlr. Zira her x [0, 1] iin x 1 gereklenir. Dier taraftan M says E
kmesinin bir st snr olsun. Buna gre her x E iin M x eitsizlii sa-
lanr. 1 E olduundan ayn zamanda M 1 eitsizlii dorudur. Buradan
Enin en kk st snrnn 1 olduu sonucuna ulalr.
Aadaki iki aklama verilen bir kmenin ka tane st snr ve supremumu

olabilir sorusuna cevap mahiyetindedir.
Aklama 1.3.3. Bir kmenin bir st snr varsa sonsuz sayda st snr
vardr.
Kant. Eer M0 says E kmesinin bir st snr ise M > M0 eitsizliini

gerekleyen tm M saylar da E kmesinin st snr olurlar. Bir saydan byk
sonsuz tane reel say olduundan E kmesinin sonsuz sayda st snra sahip
olduu sonucu elde edilir.
Aklama 1.3.4. Eer bir kmenin supremumu varsa tek trl belirlidir.
18
Kant. E kmesinin s1 ve s2 gibi iki supremumu olsun. Supremum tanmna
gre hem s1 hem de s2 saylar E kmesinin birer st snrdr. Ayrca Tanm
1.3.1 ii)ye gre s1 s2 ve s2 s1 salanr. Dolaysyla, Trikotami zellii
gerei s1 = s2 olmaldr.
Not. Yukardaki ispat genel bir prensibi gstermektedir. a = b olduu kant-

lanmak istenildiinde ayr ayr a b ve b a olduunu ispatlamak genellikle
daha kolaydr.
Teorem 1.3.5 (Supremum iin Yaklam zellii). E kmesinin sonlu bir

supremumu var olsun. Buna gre > 0 herhangi bir pozitif say olmak zere
sup E < a sup E
eitsizliini gerekleyen bir a E noktas vardr.
Kant. Farz edelim ki teorem yanl olsun. Buna gre yle bir 0 > 0 says
vardr ki E kmesinin hi bir eleman s0 := sup E 0 ile sup E arasnda yer
almaz. sup E says E kmesinin bir st snr olduundan her a E iin a s0
salanr. Buna gre s0 says E kmesinin bir st snr olur. Dolaysyla, Tanm
1.3.1 ii)den sup E s0 = sup E0 eitsizlii gereklenir. Bu eitsizliin her iki
tarafna 0 sup E eklenir ise 0 0 elde edilir ki bu durum bir elikidir.
Yaklam zellii kullanlarak tamsaylarn herhangi bir alt kmesinin sup-

remumunun yine bir tamsay olduu gsterilebilir.
Teorem 1.3.6. Eer E Z kmesinin bir supremumu varsa sup E Edir.

zel olarak, sadece tamsaylar ieren bir kmenin supremumu varsa yine bir
tamsaydr.
Kant. s := sup E olsun. Yaklam zellii kullanlarak s 1 < x0 s eitsiz-

liini salayan bir x0 E tamsays seilsin. Eer s = x0 ise s E olacandan
istenen salanr. Yani sup E bir tamsaydr. Dier durumda s 1 < x0 < s
olur ve yine Yaklam zellii kullanlarak x0 < x1 < s eitsizliini salayan
bir x1 E seilebilir. x0 < x1 < s eitsizliinin her tarafndan x0 kartlr
ise 0 < x1 x0 < s x0 elde edilir. Dier taraftan s 1 < x0 olduundan
x0 < 1 s yazlabilir. Buna gre 0 < x1 x0 < s + (1 s) = 1 sonucuna
ulalr. Dolaysyla x1 x0 Z(0, 1) neticesi elde edilir ki bu durum Aklama
1.2.1 iii) ile eliir. u halde s E olmak zorundadr.
R ile ilgili yaplacak son varsaym supremumun varl ile ilgilidir:
19
Postulat 3 [Tamlk Aksiyomu]. E reel saylarn botan farkl ve sten snrl
bir alt kmesi ise Enin sonlu bir supremumu vardr.
Tamlk Aksiyomu sklkla kullanlan bir olgudur. Bu aksiyomun ilk iki uy-
gulamas tamsaylarn ve reel saylar ierisinde rasyonel saylarn dalmlarn
ortaya koyar.
Teorem 1.3.7 (Archimedean zellii). a > 0 olmak zere her a ve b reel says
iin b < na eitsizliini salayacak ekilde bir n N tamsays vardr.
Strateji: spatn arkasnda yatan mantk gayet basittir. Tamlk Aksiyomu ve
Teorem 1.3.6ya gre tamsaylarn botan farkl stten snrl her alt kmesi
bir en byk tamsayya sahiptir. Eer k0 a b koulunu salayan en byk
tamsay k0 ise n = k0 + 1 iin, ki bu durumda n says k0 dan byktr, na > b
eitsizlii gereklenir. Bu aamada iki olgunun zerinde durulmas gerekir: (1)
E := {k N : ka b} kmesi stten snrl mdr? (2) E kmesi botan farkl
mdr? kinci sorunun cevab b < a olup olmamasna baldr. imdi detaylar
verebiliriz.
Kant. Eer b < a ise n = 1 iin istenen salanr. a b olsun ve E = {k N :

ka b} kmesi gz nne alnsn. E kmesi en azndan 1 doal saysn ierdi-
inden botan farkldr. ka b ifadesini salayan k E iin, a > 0 olduundan
Birinci arpma zelliine gre k b/a yazlabilir. Bu ise E kmesi b/a ile s-
ten snrldr demektir. Dolaysyla Tamlk Aksiyomu ve Teorem 1.3.6ya gre,
E kmesi sonlu bir s supremumuna sahiptir yle ki bu s says ayn zamanda
E kmesinin elemandr. Yani s N gereklenir.
n = s+1 olsun. Buna gre n Ndir ve sden byk olduundan E kmesine
ait olamaz. u halde na > b salanr.
rnek 1.3.2 ve Teorem 1.3.6 gz nne alndnda Enin supremumunun

yine E kmesinin eleman olduu gzlenmektedir. Fakat durum her zaman
byle olmayabilir.
n o n o
rnek 1.3.8. A = 1, 21 , 81 , ve B = 21 , 32 , 43 , kmeleri gz nne
alnsn. sup A = sup B = 1 olduunu kantlaynz.
Kant. 1 saysnn her iki kmenin de bir st snr olduu aktr. Bu durumda
gsterilmesi gereken her iki kme iin de 1in en kk st snr olduudur. A
kmesi gz nne alnsn. 1 A olduundan Ann herhangi bir M st snr
iin M 1 gereklenir. Dolaysyla sup A = 1 olduu sonucu elde edilir. Dier
taraftan, M says B kmesinin bir st snr olsun, yleki M < 1 eitsizliini
salasn. Buna gre 1 M > 0 olduundan 1/(1 M ) R gereklenir.
1 M pozitif olduundan ab = 1M 1
olarak alndnda Archimedean zel-
liine gre n > 1/(1 M ) eitsizliini salayan bir n N says vardr. Buna
20
1
gre n > 1M olduundan n(1 M ) > 1 yani 1 M > n1 yazlabilir. Bu ise
M > n1 1 ya da M < 1 n1 demektir. imdi x0 := 1 1/n diyelim. B
kmesinin elemanlar
n1 2 3 o n 1 1 1 o
B= , , , = 1 ,1 ,1 ,
2 3 4 2 3 4
yani her n = 2, 3, iin 1 n1 formunda olduundan x0 Bdir. Fakat M < x0
olmas M saysnn B kmesinin bir st snr olmas ile eliir. u halde M < 1
olamaz. Yani sup B = 1dir.
Teorem 1.3.9 (Rasyonel Saylarn Younluu). a < b koulunu salayan a ve

b reel saylar verilsin. Buna gre a < q 0 ve E := {k N :
k/n a} kmesinin k0 gibi bir supremumu olduunu farz edelim. Buna gre
m := k0 + 1 says Enin supremumundan byk olmakla birlikte E kmesine
ait deildir. Dolaysyla m/n > a eitsizlii gereklenir. Peki aradmz kesir
bu mudur? Ayrca m/n < b eitsizlii salanr m? Cevap eer n says yeterince
byk deil ise istenenin salanmad ynndedir. Bunu grmek iin somut bir
rnek verelim: a = 2/3 ve b = 1 olsun. Eer n = 1 ise E kmesi k1 23 zelliini
salayan k N saylarn iereceinden E bo kmedir ve supremumu yoktur.
n = 2 olmas durumunda E kmesi k2 32 yani k 43 zelliini salayan
k N saylarn iereceinden E kmesinin supremumu k0 = 1e eittir. Benzer
ekilde n = 3 olmas durumunda E kmesi k3 32 yani k 2 zelliini salayan
k N saylarn iereceinden E kmesinin supremumu k0 = 2ye eittir. Her
iki durumda da (k0 + 1)/n = 1dir ki bu deer istenenden byktr. Fakat
n = 4 olmas durumunda E kmesi k4 32 yani k 83 zelliini salayan
k N saylarn iereceinden E kmesinin supremumu k0 = 2ye eittir ve
(k0 + 1)/4 = 3/4 elde edilir ki bu deer istenildii zere b = 1den kktr.
Her a < b iin yeterince byk bir n saysnn, k0 yukarda anlatld gibi
seilmek zere, (k0 +1)/n (k0 + 1)/n eitsizlii
k0 + 1 k0 1 1
b> = + =a+
n n n n
yani b a > 1/n olduu anlamna gelirdi ki Archimedean zelliine gre bu
ekilde bir n her zaman seilebilir.
Peki sup Enin var olduu varsaym iin ne sylenebilir? Bu durum Enin
botan farkl ve stten snrl olmasn gerektirir. Eer n sabitlenir ise bu du-
rumda E kmesi na ile stten snrl olur. Fakat E kmesinin botan farkl
olmasnn tek yolu 1 E yani 1/n a olmas ile mmkndr. Bu durum n
21
zerinde ikinci bir kstlama yaplmasn gerektirir. Bu noktadan sonra ispat-
mza geebiliriz.
Kant. a > 0 olsun. Dolaysyla b a > 0dr ve Archimedean zelliine gre

n1 1 o
n > max ,
a ba
eitsizliini salayan bir n N says, 1/n < a ve n1/n < bo a olacak ekilde
mevcuttur. Burada belirtmek gerekir ki eer max a1 , ba 1
= a1 ise n > a1 >
1
ba olduundan 1/n < a ve 1/n ba > a1 olduundan 1/n < a ve 1/n 0 olduundan tr E kmesi na
ile stten snrldr. Dolaysyla k0 := sup E mevcuttur ve ayn zamanda Teorem
1.3.6ye gre E kmesinin, zel olarak da Nnin bir elemandr. m = k0 + 1 ve
q = m/n olsun. k0 says E kmesinin supremumu olduundan m / Edir. Yani,
m/n > a salanr. Dier taraftan k0 E olduundan n saysnn seiminden
tr
k0 k0 1 m
b = a + (b a) + (b a) > + = =q
n n n n
ifadesi elde edilir. Yani a < q = m n a olacak ekilde bir k N
says vardr. Bu eitsizliin her iki tarafna a eklenir ve a < b olduu gz nne
alnr ise 0 < k + a < k + b bulunur. Dolaysyla, yukarda ispatland zere
k + a < r < k + b olacak ekilde bir r Q saysnn varl garantidir. Buna
gre q := r k says Q rasyonel saylar kmesinin elemandr ve a < q < b
eitsizliini gerekler.
Tanm 1.3.10. E reel saylarn botan farkl bir alt kmesi olsun. Buna gre
i) E kmesinin alttan snrl olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter art

her a E iin a m olacak ekilde bir m R elemannn var olmasdr.
Bu durumda m saysna E kmesinin bir alt snr denir.
ii) Bir t saysnn E kmesinin inmumu olarak adlandrlmas iin gerek
ve yeter art tin E kmesinin bir alt snr olmas ve Enin tm m alt
snrlar iin t m eitsizliinin gereklenmesidir. Bu durumda E kmesi
bir t inmumuna sahiptir denir ve t = inf E yazlr.
iii) Bir E kmesinin snrl olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter art hem
alttan hem de stten snrl olmasdr.
22
Genellikle supremumunu ieren bir E kmesi iin sup E yerine max E, in-
mumunu ieren bir E kmesi iin inf E yerine min E yazlr. Baz yazarlar
supremumu st snrlarn en k, inmumu alt snrlarn en by ola-
rak adlandrrlar. Fakat biz bu terminolojiyi en kk st snr en byk
alt snrdan her zaman byk veya eit olacandan rencide bir karklk
yaratmamas bakmndan kullanmayacaz.
nmum ve supremum arasndaki balanty ortaya koymak iin yansma
tanmn kullanrz. Bir E R kmesinin yansmas
E := {x : x = a, a E}
olarak tanmlanr. Tanma gre (1, 2] = [2, 1)dir.

Aadaki sonu bir kmenin supremumunun, o kmenin yansmasnn in-
mumunun ters iaretli haline eit olduunu syler. Bu sonu kullanlarak in-
mum iin Yaklam zellii ve Tamlk zellii verilebilir (bkz Altrma 1.3.7).
Teorem 1.3.11 (Yansma Prensibi). E R kmesi botan farkl olsun.
i) E kmesinin supremumu olabilmesi iin gerek ve yeter art
inf(E) = sup(E)
salayacak ekilde E kmesinin bir inmuma sahip olmasdr.

ii) E kmesinin inmumu olabilmesi iin gerek ve yeter art
sup(E) = inf(E)
salayacak ekilde E kmesinin bir supremuma sahip olmasdr.
Kant. i) ve ii) klarnn kantlar benzer olduundan sadece ilk ifadenin ispa-
tn vereceiz.
E kmesinin supremumu s ve t = s olsun. s says E kmesinin bir st
snr olduundan her a E iin s a yani s = t a eitsizlii geerlidir.
Buna gre t says E kmesi iin bir alt snrdr. E kmesinin herhangi bir
alt snr m olsun. Her a E iin m a yani m a gereklendiinden m
says E kmesinin bir st snrdr. E kmesinin supremumu s olduundan
s m yani t = s m salanr. Bu ise tnin E kmesinin inmumu
olduu ve sup E = s = t = inf(E) eitliinin saland anlamna gelir.
Tersine, E kmesinin inmumu t olsun ve inf(E) = sup(E) eitlii
salansn. Tanma gre her a E iin t a eitsizlii geerli olduundan
t says E kmesinin bir st snrdr. E kmesi bo olmadndan Tamlk
Aksiyomu gerei E kmesinin bir supremumu vardr.
Teorem 1.3.12 (Monotonluk zellii). Rnin botan farkl A B iermesini

gerekleyen alt kmeleri verilsin.
23
i) Eer B kmesinin supremumu varsa sup A sup Bdir.
ii) Eer B kmesinin inmumu varsa inf A inf Bdir.
Kant. i) A B olduundan B kmesine ait her st snr ayn zamanda A

kmesini de stten snrlar. Dolaysyla sup B says Ann bir st snrdr.
Buna gre Tamlk Aksiyomu gerei sup A mevcuttur ve Tanm 1.3.1 ii)ye gre
sup A sup B eitsizlii elde edilir.
ii) Aka A B iermesi A B olmasn gerektirir. Dolaysyla i)
kk, Teorem 1.3.11 ve kinci arpma zellii gz nne alndnda
inf A = sup(A) sup(B) = inf B
sonucu elde edilir.

Supremum ve inmum tanmlarn Rnin tm alt kmelerine uyarlamak
mmkndr. Bunu gerekletirmek iinSRnin tanmn geniletmek gerekir.
Geniletilmi reel saylar kmesi R := R {} olarak tanmlanr. Buna gre
bir x saysnn geniletilmi reel saylar kmesinin bir eleman olabilmesi iin
gerek ve yeter art x R, x = + veya x = ifadelerinden birinin gerek-
lenmesidir.
Botan farkl bir E R kmesi gz nne alnsn. Eer E kmesi stten
snrl deil ise sup E = +, alttan snrl deil ise inf E = olarak tanm-
lanr. Ayrca sup = ve inf = + eklinde tanmlanr. Dikkat edilirse
Rnin bir E alt kmesinin supremumunun sonlu olabilmesi iin gerek ve yeter
art Enin botan farkl ve stten snrl olmasdr. Benzer ekilde bu E alt
kmesinin inmumunun sonlu olabilmesi iin gerek ve yeter art Enin botan
farkl ve alttan snrl olmasdr. Ayrca, her a R iin < a ve a <
olduu esasna gre Monotonluk zellii bu geniletilmi tanm iin de doru-
dur. Yani < kural altnda Rnin A B iermesini salayan her A, B
alt kmeleri iin sup A sup B ve inf A inf B eitsizlikleri geerlidir.
Altrmalar
1.3.1. Aadaki ifadelerin hangilerinin doru hangilerinin yanl olduunu belirleyi-
niz. Doru olanlar ispatlayp yanl olanlara ise ters rnek veriniz.
a) A ve B reel saylarn botan farkl ve snrl iki alt kmesi ise sup(AB) sup A
salanr.
b) pozitif bir reel say olsun. A reel saylarn botan farkl snrl bir alt kmesi
ve B = {x : x A} ise sup B = sup A eitlii gereklenir.
c) A ve B reel saylarn botan farkl ve snrl iki alt kmesi olmak zere A+B :=
{a + b : a A ve b B} eklinde tanmlansn. Buna gre sup(A + B) =
sup(A) + sup(B) salanr.
d) A ve B reel saylarn botan farkl ve snrl iki alt kmesi olmak zere AB :=
{a b : a A ve b B} eklinde tanmlansn. Buna gre sup(A B) =
sup(A) sup(B) salanr.
24
1.3.2. Aada verilen her bir kmenin supremum ve inmumunu tespit ediniz.
a) E = {x R : x2 + 2x = 3}
b) E = {x R : x2 2x + 3 > x2 ve x > 0}
c) E = {p/q Q : p2 < 5q 2 ve p, q > 0}
d) E = {x R : x = 1 + (1)n /n, n N}
e) E = {x R : x = 1/n + (1)n , n N}
f) E = {2 (1)n /n2 : n N}
1.3.3. Her a R ve n N iin |a rn | < 1/n olacak ekilde bir rn rasyonel saysnn
varln gsteriniz.
1.3.4. (rrasyonel Saylarn Younluu) Gsteriniz ki a < b zelliini gerekleyen her

a, b reel says iin bir R irrasyonel says a < < b eitsizliini salayacak ekilde
vardr.
1.3.5. Bir kmenin alt snrnn tek trl belirli olmak zorunda olmadn fakat
verilen bir E kmesinin inmumunun tek trl belirli olduunu ispatlaynz.
1.3.6. Znin botan farkl bir E alt kmesi iin inf Enin mevcut ve E kmesinin
eleman olduunu kantlaynz.
1.3.7. Yansma Prensibi ve supremum iin benzer sonular kullanarak aadaki

ifadelerin doruluunu gsteriniz.
a) (nmum iin Yaklam zellii) E R kmesinin sonlu bir supremumu var
olsun. Buna gre > 0 herhangi bir pozitif say olmak zere
inf E + > a inf E
eitsizliini gerekleyen bir a E noktas vardr.

b) (nmum iin Tamlk zellii) Eer botan farkl E R kmesi alttan snrl
ise bir (sonlu) inmumu vardr.
1.3.8. a) E R kmesinin bir st snr x ve x E ise gsteriniz ki Enin

supremumu x saysdr.
b) Yukardaki ifadenin benzerini inmum iin tekrar yazp ispatlaynz.
c) rnek vererek yukardaki ifadelerin terslerinin doru olmadn gsteriniz.
1.3.9. E, A, B R ve E = A B olsun. Gsteriniz ki eer Enin supremumu varsa

ve A, B kmeleri botan farkl ise sup A ve sup B deerlerinin her ikisi de mevcuttur
ve sup E says sup A veya sup Bden birine eittir.
1.3.10. k, n Z olmak zere k/2n formundaki bir sayya diyadik rasyonel ad verilir.
a < b zelliini salayan her a ve b reel saylar iin a < q < b eitsizliini gerekleyen
bir q diyadik rasyonelinin varln gsteriniz.
1.3.11. xn R ve her n N iin |xn | M olacak ekilde bir M R says var olsun.
Gsteriniz ki her n N iin sn = sup{xn , xn+1 , } ifadesi bir reel say tanmlar
ve s1 s2 eitsizlii gereklenir. Benzer sonucu tn = inf{xn , xn+1 , } iin
ispatlaynz.
1.3.12. Eer a, b R reel saylar iin b a > 1 salanyor ise a < k < b olacak
ekilde en az bir k Z saysnn varln gsteriniz.
25
1.4 Ters Fonksiyonlar ve Grntler
Ksm 1.1den biliyoruz ki f : X Y fonksiyonunun bir ters fonksiyonu olmas
iin gerek ve yeter art Ran(f ) = Y ve her y Y elemannn tek trl belirli
bir x X n grntsne sahip olmasdr. Bu durumda f 1 ters fonksiyonu
f 1 (y) := x olarak tanmlanr. zel olarak f : X Y fonksiyonunun tersi
varsa her x X ve y Y iin aadaki ifadeler dorudur:
f 1 (f (x)) = x ve f (f 1 (y)) = y. (1.10)
Teorem 1.4.1. X ve Y iki kme ve f : X Y olsun. Buna gre aada

verilen ifade birbirine denktir.
i) f in bir tersi vardr;

ii) f fonksiyonu Xden Y ye zerine bire-bir bir fonksiyondur;
iii) Her x X ve y Y iin bir g : Y X fonksiyonu aadaki iki koulu
gerekleyecek ekilde mevcuttur:
g(f (x)) = x (1.11)
ve
f (g(y)) = y. (1.12)
Ayrca her f : X Y iin (1.11) ve (1.12) ifadelerini salayan sadece bir g

fonksiyonu vardr. Bu fonksiyon f 1 ters fonksiyonudur.
Kant. i) gerektirir ii). f fonksiyonunun bir tersi olsun. Tanm gerei Ran(f ) =
Y dir. Yani f fonksiyonu Xden Y ye zerine bir fonksiyondur ve her y Y
elemannn tek trl belirli bir x X n grnts vardr. Yani f (y1 ) = f (y2 )
iin y1 = y2 salanr ki bu f in X zerinde bire-bir olduu anlamna gelir.
ii) gerektirir iii). f fonksiyonu Xden Y ye zerine bire-bir bir fonksiyon
olsun. i) gerektirir ii) ispat ayn zamanda f in bire-bir ve zerine olmas du-
rumunda bir tersi olduunu da syler. zel olarak g(y) := f 1 (y) fonksiyonu
(1.10)den tr (1.11) ve (1.12) ifadelerini de gerekler.
iii) gerektirir i). (1.11) ve (1.12) ifadelerini gerekleyen bir g : Y X fonk-
siyonu var olsun. Eer bir y Y elemannn X iinde x1 , x2 gibi birbirinden
farkl iki n grnts varsa f (x1 ) = y = f (x2 ) yazlabilir. Bu durumda (1.11)e
gre x1 = g(f (x1 )) = g(f (x2 )) = x2 olduu sonucu elde edilir ki bu x1 6= x2
olmas ile eliir. Dier taraftan verilen bir y Y iin x = g(y) olsun. (1.12)e
gre f (x) = f (g(y)) = y, yani Ran(f ) = Y olduu sonucu elde edilir.
Son olarak, (1.11) ve (1.12) ifadelerinin her ikisini birden salayan bir baka
h fonksiyonunun olduunu kabul edelim ve y Y elemann sabitleyelim. ii)ye
26
gre f (x) = y olacak ekilde bir x X vardr. Dolaysyla (1.11)den
h(y) = h(f (x)) = x = g(f (x)) = g(y)
ifadesi yazlabilir ki buna gre Y zerinde h = g salanr. Yani g fonksiyonu

tek trl belirlidir.
Biliyoruz ki bir f fonksiyonunun bire-bir olduunu gstermek iin iki yol

vardr. Ya f (x1 ) = f (x2 ) olduu kabul edilip x1 = x2 eitliinin doruluu
gsterilmelidir ya da x1 6= x2 iin f (x1 ) 6= f (x2 ) olduu kantlanmaldr. Eer
X kmesi R iinde bir aralk ve f diferansiyellenebilir ise f in X zerinde
bire-bir olduunu gstermenin daha kolay bir yolu vardr.
Aklama 1.4.2. I bir aralk ve f : I R bir foksiyon olsun. Eer f in trevi

I zerinde her zaman pozitif ya da her zaman negatif deerler alyor ise f
fonksiyonu I aral zerinde bire-birdir.
Kant. Simetriden tr f in trevi olan f fonksiyonunun her x X iin

f (x) > 0 koulunu saladn, yani pozitif olduunu farzedelim. Tek deikenli
fonksiyonlar daha nceden incelemi olan herkes bilir ki bir I aralnda f > 0
koulunu salayan bir fonksiyon kesinlikle artandr. Yani x1 < x2 koulunu
salayan x1 , x2 I iin f (x1 ) < f (x2 ) gereklenir (bu zelliin ispat daha
sonra verilecektir).
Yukardaki zelliin bire-bir olmay neden gerektirdiini gstermek iin x1 ,
x2 X olmak zere f (x1 ) = f (x2 ) eitliinin salandn dnelim. Eer
x1 6= x2 ise Trikotami zellii gerei ya x1 < x2 ya da x2 < x1 dir. f fonksiyonu
I zerinde kesinlikle artan olduundan ya f (x1 ) < f (x2 ) ya da f (x2 ) < f (x1 )
salanr. Bu her iki durum da f (x1 ) = f (x2 ) olmas varsaym ile eliir.
Teorem 1.4.1e gre f : X Y fonksiyonunun f 1 ters fonksiyonu olmas

iin gerek ve yeter art her x X iin f 1 (f (x)) = x ve her y Y iin
f (f 1 (y)) = y eitliklerinin salanmasdr. Buna gre eer y = f (x) fonksiyonu
xe gre zlebiliyorsa f 1 iin bir forml bulunabilir.
rnek 1.4.3. f (x) = ex ex fonksiyonunun Rde bire-bir olduunu gsterip

Ran(f ) zerinde f 1 iin bir forml bulunuz.
zm. Her x R iin f (x) = ex + ex > 0 olduundan Aklama 1.4.2ye

gre f fonksiyonu R zerinde bire-birdir.
y = ex + ex olsun. Bu ifadenin her iki tarafn ex ile arpar, sfrdan farkl
tm terimleri bir tarafa toplarsak ex in
e2x yex 1 = 0
27
eklinde kuadratik denklemini elde ederiz. kinci derece denklemlerin zm
iin bilinen forml kullanlarak
p
x y y2 + 4
e = (1.13)
2
sonucu elde edilir. ex ifadesi her zaman pozitif olduundan negatif iaret gz
p
ard edilmelidir. Son eitlikten logaritma alnr ise x = log(y + y 2 + 4) log 2
elde edilir ki bu ise
p
f 1 (x) = log(x + x2 + 4) log 2
olduu anlamna gelir.
Tanm 1.4.4. X ve Y iki kme f : X Y olsun. Buna gre E X kmesinin

f altndaki grnts (veya imaj)
f (E) := {y Y : y = f (x) olacak ekilde x E vardr},
E Y kmesinin f altndaki ters grnts (veya ters imaj)
f 1 (E) := {x X : f (x) = y olacak ekilde y E vardr}
olarak tanmlanr.
f f (E)
E
H
1
f (H)
Enin bir aralk olmas durumunda ekstra parantezleri ihmal ederiz. rnein
f ((a, b]) yerine f (a, b] ve f 1 ((a, b]) yerine f 1 (a, b] yazlabilir.
rnek 1.4.5. f : R R fonksiyonu f (x) = x2 olarak tanmlansn. Buna gre

E = {x : 0 x 2} kmesinin grnts f (E) = {y : 0 y 4} kmesidir.
G = {y : 0 y 4} olsun. Buna gre G kmesinin f altndaki ters
grnts f 1 (G) = {x : 2 x 2} kmesidir. Bu durumda f 1 (f (E)) 6= E
Dier taraftan f (f 1 (G)) = G eitlii gereklenir. Fakat H = {y : 1
y 1} olmas durumunda f (f 1 (H)) = {y : 0 y 1} = 6 H sonucu elde
edilir.
28
rnek 1.4.6. f (x) = x2 + x fonksiyonu altnda I = (1, 0) ve J = (0, 1]
kmelerinin grntlerini ve ters grntlerini bulunuz.
zm. Bulmak demek ispatlamak anlamna gelmediinden y = x2 + x

fonksiyonunun graine bakarz.
Tanma gre f (I) kmesi xler I = (1, 0) aralndan deerler almak zere
f (x)in y-deerlerini ierir. f (x) = x2 + x = x(x + 1) fonksiyonunun x = 0, 1
noktalarnda kkleri vardr ve x = 0.5 noktasnda 0.25 minimum deerini
alr. Grae bakarak f (I) = [0.25, 0) olduu kolayca grlr. f 1 (I) k-
mesi grnts I = (1, 0) aralna ait x-deerlerini ierdiinden ve f fonk-
siyonunun grai 1 < x < 0 iin x-ekseninin altnda yer aldndan aka
f 1 (I) = (1, 0) olduu grlr.
Benzer ekilde J = (0, 1] kmesinin grnts f (J) = (0, 2] olmakla birlikte
h 1 5 [ 1 + 5
1
f (J) = , 1 0, .
2 2
sonucu elde edilir.
DKKAT. Ne yazk ki f 1 in tane anlam bulunmaktadr: (1) f fonk-

siyonunun reel deerleri ve f (x) 6= 0 olmas durumunda f 1 (x) = 1/f (x)
ters fonksiyonu; (2) f in bire-bir ve zerine olmas durumunda f 1 (x) ters
fonksiyonu; (3) f altnda Enin f 1 (E) ters grntsn ifade etmede hep ayn
notasyon kullanlmaktadr. Metin ierisinde bunlardan hangisinin kast edildii
anlalmaldr.
29
Dikkat edilirse Tanm 1.4.4 bir asimetri ierir: y f (E) olmas x E iin
y = f (x) eitliinin saland anlamna gelir. Fakat x f 1 (E) olmas y E
iin x = f 1 (y) eitliinin salanaca anlamna gelmez. rnein, f (x) = sin x
olsun. Her k Z iin sin(k) = 0 olduundan f altnda {0} kmesinin ters
grnts f 1 ({0}) = {k : k Z} olmakla birlikte arcsin x fonksiyonunun
deer blgesi [/2, /2] olduundan {0}n f 1 altndaki imaj arcsin{0} =
{0}dr.
Eer gz nne alnan kmelerin says alfabenin harerinden daha ok
deil ise onlar A, B, , W gibi harerle temsil edilebilir. Eer alfabenin harf-
lerinden daha ok ve saylar n tane olan kmeler sz konusu ise bu kme-
ler A1 , A2 , An simgeleri ile temsil edilebilir. Bu durumda, her bir Ai (i =
1, 2, 3, , n) kmesi i ile indislenmitir denir. imdi bu kavram biraz daha
genelletirelim. Herhangi bir A kmesini dnelim. Her A elemanna
karlk bir E kmesi var olsun. Btn bu kmelerden oluan topluluk E ile
gsterilirse
E = {E : A}
yazlabilir. Buna gre E topluluu, elemanlar E kmeleri olan bir kmedir.
Dolaysyla Eye bir kmeler ailesi veya kmeler topluluu denir. Burada A
kmesine ailenin indis kmesi, her bir E kmesine ile indislenmi kme ve
her bir A elemanna da bir indis ad verilir.
Yukarda yaplan tanma gre bir kmeler ailesinin bir A kmesi ile indislen-
mesi iin gerek ve yeter art Adan E zerine bir F fonksiyonunun var olmasdr
(yani, her A ile ilikilendirilmi E ierisinde bir ve yalnz bir kme vardr).
A ile indislenmi E kmeler ailesi ounlukla E = {E }A olarak gsterilir.
Tanm 1.4.7. E = {E }A bir kmeler ailesi olsun.
i) Bir E kmeler ailesinin birleimi

[
E := {x : x E olacak ekilde A vardr}
A
eklinde tanmlanan kmedir. Yani bir x elemannn bu birleime ait ola-

bilmesi iin gerek ve yeter art en az bir A iin x E olmasdr.
ii) Bir E kmeler ailesinin kesiimi

\
E := {x : her A iin x E }
A
eklinde tanmlanan kmedir. Yani bir x elemannn bu arakesite ait ola-

bilmesi iin gerek ve yeter art her bir A iin x E olmasdr.
rnein, [ \
[0, x) = [0, 1) ve [0, x) = {0}
x(0,1] x(0,1]
30
salanr.
Aadaki nemli ve oka kullanlan sonu birleimden keisime ve tersi
geilerde kolay bir yol olduunu gstermektedir.
Teorem 1.4.8 (DeMorgan Kurallar). X bir kme ve {E }A ise Xin alt

kmelerinin bir ailesi olsun. Her E X iin E c ile X\E kmesi temsil edilmek
zere !c
[ \
E = Ec (1.14)
A A
ve !c
\ [
E = Ec (1.15)
A A
eitlikleri geerlidir.
Kant. x eleman (1.14) ifadesinin sol tarafnda verilen kmeye ait olsun. Bu
S
durumda x X ve x / A E ifadeleri gereklenir. Tanma gre x X ve
her A iin x / E salanr. Dolaysyla her A iin x Ec gereklenir.
Bu ise xin (1.14) ifadesinin sa tarafnda verilen kmeye ait olduu anlamna
gelir. Bu admlar terslenebilir olduundan (1.14) eitliinin saland grlr.
Benzer ekilde hareket ederek (1.15) ifadesinin doruluu elde edilir.
Aadaki sonu kmelerin birleim ve kesiimlerinin grnt ve ters grn-

tleri hakknda yorum yapmamz salamas bakmndan nemlidir.
Teorem 1.4.9. X ve Y iki kme, f : X Y olsun.
i) Xin alt kmelerinin bir ailesi {E }A ise

! !
[ [ \ \
f E = f (E ) ve f E f (E )
A A A A
ifadeleri dorudur.
ii) Xin herhangi iki B ve C alt kmeleri iin
f (C\B) f (C)\f (B)
iermesi gereklenir.
iii) Y nin alt kmelerinin bir ailesi {E }A ise

! !
[ [ \ \
f 1 E = f 1 (E ) ve f 1 E = f (E )
A A A A
ifadeleri dorudur.
31
iv) Y nin herhangi iki B ve C alt kmeleri iin
f 1 (C\B) = f 1 (C)\f 1 (B)
eitlii gereklenir.
v) Eer E f (X) ise f (f 1 (E)) = E gereklenir. Dier taraftan, E X

ise f 1 (f (E)) E iermesi dorudur.
Kant. i) Tanma gre y f (A E ) ifadesinin salanmas iin gerek ve ye-

ter art x E ve A iin y = f (x) eitliinin gereklenmesidir. Bu ise
y A f (E ) olmasna denktir. Benzer ekilde, y f (A E ) ifadesinin
salanmas iin gerek ve yeter art x A E iin y = f (x) eitliinin ger-
eklenmesidir. Buna gre her A iin y = f (x ) olacak ekilde bir x E
eleman vardr. Dolaysyla, y A f (E ) olduu sonucu elde edilir.
ii) Eer y f (C)\f (B) ise c C iin y = f (c) ve her b B iin y 6= f (b)
gereklenir. Dolaysyla, y f (C\B) salanr. Benzer ekilde hareket ederek
iii), iv) ve v) ifadelerinin doruluu gsterilebilir.
i), ii) ve v) klarnda verilen iermelerde f fonksiyonunun bire-bir olmamas

durumunda eitlik halinin hibir zaman gereklenmeyeceini grmek nemlidir
(bkz Altrma 1.4.7 ve 1.4.8). rnein, eer f (x) = x2 , E1 = {1} ve E2 = {1}
ise f (E1 E2 ) = kmesi f (E1 ) f (E2 ) = {1} kmesinin bir alt kmesidir.
Altrmalar
1.4.1. Aada verilen ifadelerin hangilerinin doru, hangilerinin yanl olduunu
tespit ediniz. Doru olanlar ispatlayp yanl olanlara ise birer ters rnek veriniz.
a) f (x) = sin x olsun. Bu durumda

3
f: , [1, 1]
2 2
fonksiyonu bir bijeksiyondur ve ters fonksiyonu arcsin xdir.

b) A, B, C verilen bir X kmesinin alt kmeleri olmak zere f : X X fonksiyonu
tanmlansn. Eer A B 6= ise f (A) f (B C) 6= salanr.
c) A ve B verilen bir X kmesinin alt kmeleri olsun. Buna gre (A\B)c = B\A
eitlii geerlidir.
d) Eer f fonksiyonu [1, 1] araln [1, 1] zerine resmediyor ise f 1 (f ({0})) =
{0} salanr.
1.4.2. a) Aada verilen f fonksiyonlarnn E zerinde bire-bir olduklarn gs-

terip f (E) kmesini tespit ediniz.
i) f (x) = 3x 7, E = R
ii) f (x) = e1/x , E = (0, )
32
iii) f (x) = tan x, E = (/2, 3/2)
iv) f (x) = x2 + 2x 5, E = (, 6)
v) f (x) = 3x |x| + |x + 2|, E = R
vi) f (x) = x/(x2 + 1), E = [1, 1]
b) f (E) zerinde f 1 iin bir ak forml bulunuz.
1.4.3. Aada verilen ifadelerin her biri iin f (E) ve f 1 (E) kmelerini tekil ediniz.
a) f (x) = 2 3x, E = (1, 2)
b) f (x) = x2 + 1, E = (1, 2]
c) f (x) = 2x x2 , E = [2, 2)
d) f (x) = log(x2 2x + 1), E = (0, 3]
e) f (x) = cos x, E = [0, )
1.4.4. Aadaki ekilde tanmlanan her bir kme iin basit bir tanmlama yapnz.
a) x[0,1] [x 2, x + 1]
S
b) x[0,1] (x 1, x + 1]
T
c) kN k1 , k1
T
d) kN k1 , 0
S
e) kN k, k1
S
f) kN k1 , k+1
T
k k
1.4.5. (1.15) ifadesini ispatlaynz.
1.4.6. Teorem 1.4.9 iii), iv) ve v) klarnn doruluunu gsteriniz.
1.4.7. f (x) = x2 olsun.

a) Rnin f (C\B) 6= f (C)\f (B) eitsizliini gerekleyen iki B ve C alt kmelerini
bulunuz.
b) Rnin f 1 (f (E)) 6= f (E) eitsizliini gerekleyen bir E alt kmesini bulunuz.
1.4.8. X ve Y iki kme ve f : X Y olsun. Aadaki ifadelerin birbirine denk

olduunu gsteriniz.
a) f fonksiyonu X zerinde bire-birdir.
b) Xin her A ve B alt kmesi iin f (A\B) = f (C)\f (B) eitlii salanr.
c) Xin her E alt kmesi iin f 1 (f (E)) = Edir.
d) Xin her A ve B alt kmesi iin f (A B) = f (A) f (B) ifadesi dorudur.
33
2 Reel Deerli Diziler
2.1 Dizilerin Limitleri

Bir sonsuz dizi (ya da ksaca dizi ) tanm blgesi N doal saylar olan bir fonksi-
yondur. Terimleri xn := f (n) olan bir f dizisi x1 , x2 , x3 , veya {xn }nN veya
{xn }n=1 veya {xn } eklinde gsterilebilir. Buna gre 1, 1/2, 1/4, 1/8, ifadesi
{1/2n1 }nN dizisini; 1, 1, 1, 1, ifadesi {(1)n }nN dizisini; ve 1, 2, 3,
ifadesi ise {n}nN dizisini temsil eder.
Tamamen iki ayr konsepte sahip {xn }nN dizisi ile {xn : n N} kme-
sini birbirine kartrmamak gerekir. rnein, dizi olarak gz nne alnd-
nda 1, 2, 3, 4, ile 2, 1, 3, 4, birbirlerinden farkldrlar. Fakat kme an-
lamnda {1, 2, 3, 4, } ile {2, 1, 3, 4, } kmeleri zdetirler. Dier taraftan
1, 1, 1, 1, sonsuz bir dizi iken {(1)n : n N} kmesinin sadece iki tane
eleman vardr.
Limit kavram analizin temel talarndan birisidir. Temel matematik ders-
lerinden biliyoruz ki bir {xn } reel say dizisinin bir a saysna yaknsamas iin
n says bydke xn deerlerinin aya yaklamas (yani a ile xn arasndaki
mesafenin ksalmas) gerekir. Dolaysyla, verilen bir > 0 iin (ne kadar kk
olduunun nemi olmakszn), eer n says yeterince byk ise, |xn a| farkl
dan kktr. Buna gre bir dizinin limiti iin aadaki biimsel tanm ve-
rilebilir:
Tanm 2.1.1. Reel saylarn bir {xn } dizisinin bir a R reel saysna yakn-
samas iin gerek ve yeter art her > 0 saysna karlk
her n N iin |xn a| <
olacak ekilde bir N N (genellikle a bal) saysnn var olmasdr.

Aadaki ifadeler ve notasyonlar ska birbirinin yerine kullanlr:
a) {xn } dizisi aya yaknsar; b) xn dizisi aya yaknsar; c) a = limn xn ;
d) n iken xn a; e) {xn } dizisinin limiti vardr ve a saysna eittir.
n iken xn a ifadesinde, xn dizisini a deerine yaplan yaklamlarn
bir dizisi ve deerini ise bu yaklamda oluan hata iin bir st snr olarak
dnmek mmkndr. Tanm 2.1.1deki N deeri n N iin hata deeri
dan kk olacak ekilde seilir.
a a+
( )
x1 x3 x5 . . . a . . . x6 x4 x2
Tanmdan anlalaca zere xn dizisinin a deerine yaknsamas iin gerek

ve yeter art n iken |xn a| 0 olmasdr. zel olarak xn 0 olmas
iin gerek ve yeter art n iken |xn | 0 salanmasdr.
Tanm 2.1.1e gre belirli bir limitin varln gstermek iin ncelikle ne
kadar kk olduu nemli olmayan verilen bir > 0 saysna karlk n N
iin |xn a| < eitsizliini gerekleyecek N saysnn ne ekilde seileceini
tanmlamak gerekir. zellikle, says N belirlenmeden tanmlanr ve N says
genellikle a baldr. Her n N iin |xn a| < salandndan N says ne
bal olamaz.
Limitin varl ile ilgili somut rneklere gemeden nce bir terminoloji daha
verelim. Pn ifadesi N ile indislenmi bir zellii gstersin. Her n N iin
Pn zelliinin doru olduu bir N N says varsa byk n deerleri iin Pn
gereklenir denir. Dolaysyla, Tanm 2.1.1in bir informal zeti xn dizisinin
a deerine yaknsamas iin gerek ve yeter art n says byk olmak zere
|xn a| farknn kk olmasdr eklinde verilebilir. Bu ifadenin anlam, verilen
bir pozitif (ne kadar kk olduunun nemi olmakszn) saysna karlk her
n N iin |xn a| fark dan kk olacak ekilde yeterince byk bir N
doal saysnn seilebileceidir.
rnek 2.1.2. i) n iken 1/n 0 olduunu ispatlaynz.

ii) xn 2 ise n iken (2xn + 1)/xn 5/2 olduunu gsteriniz.
iii) limn n21+1 = 0 olduunu gsteriniz.
iv) limn 3n+2
n+1 = 3 olduunu ispatlaynz.
zm. i) > 0 olsun. Archimedean zellii kullanlarak N > 1 olacak e-

kilde bir N N says seilsin. Bu eitsizliin tersi alndnda n N olmak
zere 1/n 1/N < ifadesi elde edilir. 1/n orannn tm deerleri pozitif
olduundan her n N iin |1/n| < eitsizliine ulalr. Buna gre n
iken 1/n 0 salanr.
ii) iin Strateji: Tanma gre gsterilmesi gereken byk n deerleri iin
2xn + 1 5 2 xn
=
xn 2 2xn
ifadesinin kk olduudur. Bu son yazlan kesrin paynn deeri n iken
xn 2 olduundan byk n deerleri iin kk olacaktr. Peki payda iin ne
sylenebilir? xn 2 olduundan byk n deerleri iin xn deeri 1den byk
olacaktr. Dolaysyla, byk n iin 2xn deeri 2den byk olacaktr. n dee-
rini iki kere byttmzden Tanm 2.1.1de verilen deerine karlk gelen
36
N saysn belirlemede iki kstlama yapmamz gerekir. Tm bu kstlamalar
altnda aadaki zm verebiliriz:
ii) > 0 olsun. xn 2 olduundan Tanm 2.1.1e gre > 0 saysna
karlk n N1 iin |xn 2| < olacak ekilde bir N1 N says vardr. imdi,
= 1 olmak zere Tanm 2.1.1i uygulayarak n N2 iin |xn 2| < 1 olacak
ekilde bir N2 says seelim. Mutlak Deerin Temel Teoreminden n N2 iin
1 < xn 2 < 1 yani xn > 1, dolaysyla 2xn > 2 olduu sonucu elde edilir.
N = max{N1 , N2 } seilsin ve n N olsun. n N1 olduundan |2 xn | =
|xn 2| < salanr. Dier taraftan n N2 olduundan 0 1/(2xn ) < 1/2 < 1
eitsizlii elde edilir. Buna gre her n N iin

2xn + 1 5 |2 xn |

xn = < <
2 2xn 2xn
olduu sonucuna ulalr.

iii) > 0 says verilsin. N saysn bulmak iin n N olmak zere
1 1 1
< 2
n2 + 1 n n
eitsizliini kullanrz. i) kknda olduu gibi > 0 olduundan 1/ > 0dir

ve Archimedean zelliine gre bir N = N () doal says (burada N () ile
N doal saysnn a bal olduu ifade edilmektedir) 1/N < olacak ekilde
mevcuttur. Buna gre n N olmas 1/n < eitsizliinin saland anlamna
gelir ve buradan

1 1 1

n2 + 1 0 n2 + 1 < n <
=
elde edilir. Yani, verilen dizinin limiti sfrdr.

iii) > 0 says verilsin. Yeterince byk n iin

3n + 2
n + 1 3 <
(2.1)
eitsizliinin salandnn gsterilmesi gerekmektedir. ncelikle yukarda ve-

rilen ifadenin sol tarafn sade halde yazalm:

3n + 2 3n + 2 3n 3 1 1 1

n+1 3=
n + 1 = n + 1 < n.
=
n+1
Buna gre eer 1/n < ifadesi gereklenir ise (2.1) eitsizlii salanr. Archi-
medean zellii yukarda anlatld ekilde aynen uygulandnda aranan N
saysnn varl ve verilen dizinin limitinin 3 olduu kolayca gsterilebilir.
37
rnek 2.1.2 ii)de dikkat edilirse N says N1 ve N2 nin maksimumu ola-
cak ekilde seildi. Bu seim bize n Nj (j = 1, 2) iin maksimum olma
zelliinden n N eitsizliinin salanmasn garantiler. Benzer ekilde, her j
iin n Nj iin N1 , N2 , , Nq saylar bir Pj zelliini gereklesin. Eer N =
max{N1 , N2 , , Nq } ise tm q deerleri iin n N olmak zere P1 , P2 , , Pq
zellikleri ayn anda gereklenir. Bu olgu yaplan ispatlarda ska kullanlmakla
birlikte N deerinin Nj tamsaylarnn maksimumu olduu ak olarak kimi du-
rumlarda belirtilmemektedir.
Aadaki iki sonu bir dizinin ya limiti olmadn ya da tektrl belirli bir
limiti olduunu gsterir.
rnek 2.1.3. {(1)n }nN dizisinin limiti yoktur.
zm. a R iin n iken (1)n a olsun. Buna gre verilen = 1 iin

bir N N says n N olmak zere |(1)n a| < eitsizliini salayacak
ekilde mevcuttur. n saysnn tek olmas durumunda |1 + a| = | 1 a| < 1
ve nnin ift olmas drmnda ise |1 a| < 1 salanr. Buna gre
2 = |1 + 1| |1 a| + |1 + a| < 1 + 1 < 2
yani 2 < 2 elikisi elde edilir. Dolaysyla {(1)n }nN dizisinin bir limiti yok-
tur.
Aklama 2.1.4. Bir dizi en fazla bir limit deerine sahip olabilir.
Kant. {xn } dizisi a ve b deerlerine yaknsasn. Tanma gre verilen bir > 0
saysna karlk her n N iin |xn a| < /2 ve |xn b| < /2 eitsizliklerini
salayacak ekilde bir N N tamsays mevcuttur. Buna gre, gen eitsizlii
kullanlarak
|a b| = |a b + xn xn | |xn a| + |xn b| <
ifadesi elde edilir. Yani her > 0 says iin |a b| < eitsizlii salanr. Bu
ise Teorem 1.2.9ya gre a = b olmasn gerektirir.
Tanm 2.1.5. Bir {xn }nN dizisi verilsin. Her nk N iin n1 < n2 <
zelliini salayan {xnk } dizisine {xn } dizisinin bir alt dizi si ad verilir.
Tanma gre x1 , x2 , eklindeki bir dizinin xn1 , xn2 , alt dizisi x1 , x2 ,
dizisinden n = nk eitliini salayan indisler hari tm xn lerin atlmas ile elde
edilir. rnein 1, 1, dizisi zel olarak (1)n dizisinin nk = 2k eitliini sala-
yan terimler hari dier tm terimlerinin silinmesi ile elde edilmi bir alt dizidir.
Benzer ekilde, 1/2, 1/4, dizisi zel olarak 1/n dizisinin nk = 2k zelliini
salayan terimler hari dier tm terimlerinin silinmesi ile elde edilmi bir alt
dizisidir.
38
Grld zere {1/n} dizisi, bir alt dizisi olan {1/2n } dizisine gre limit
deeri olan sfra ok daha yava yaknsar. Dier taraftan rnek 2.1.3te gs-
terildii gibi {(1)n } dizisinin bir limiti yok iken bu dizinin bir alt dizisi olan
1, 1, dizisi 1e yaknsar.
Eer n iken xn a ise n bydke xn deerlerinin aya yaklat
sylenebilir. k bydke nk deeri de byyeceinden yaknsak bir dizinin
herhangi bir alt dizisinin de yaknsak olaca sonucu sezilebilir.
Aklama 2.1.6. a deerine yaknsayan bir {xn }nN dizisi verilsin ve bu

{xn }nN dizisinin herhangi bir {xnk }nN alt dizisi gz nne alnsn. Buna
gre k iin xnk deerleri de aya yaknsar.
Kant. > 0 olsun ve n N iin |xn a| < eitsizliini salayan N N

seilsin. nk N ve n1 < n2 < olduundan her k N iin nk k gereklenir.
Dolaysyla, k N iin |xnk a| < salanr. Buna gre k iken xnk a
Aadaki tanm dizi teorisi ierisinde olduka nemli bir yere sahiptir.
Tanm 2.1.7. Reel saylarn bir {xn } dizisi verilsin.
i) {xn } dizisinin stten snrl olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter art
{xn : n N} kmesinin stten snrl olmasdr.
ii) {xn } dizisinin alttan snrl olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter art
{xn : n N} kmesinin alttan snrl olmasdr.
iii) {xn } dizisinin snrl olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter art bu
dizinin stten ve alttan snrl olmasdr.
Tanm 2.1.7 ve Tanm 1.3.1 birlikte dnldnde {xn } dizisinin stten

snrl olmas iin gerek ve yeter art her n N iin xn M olacak ekilde
bir M R saysnn var olmasdr. Benzer ekilde {xn } dizisinin alttan snrl
olmas iin gerek ve yeter art her n N iin xn m olacak ekilde bir m R
saysnn var olmasdr. Dier taraftan ak olarak {xn } dizisinin snrl olmas
iin gerek ve yeter art her n N iin |xn | C olacak ekilde bir C > 0
saysnn var olmasdr (bkz Altrma 2.1.5). Bu durumda {xn } dizisi C ile
snrldr veya domine edilmitir denir.
Yaknsak ve snrl diziler arasnda aadaki nemli iliki mevcuttur.
Teorem 2.1.8. Her yaknsak dizi snrldr.
Strateji: n iken xn a olsun. Tanma gre yeterince byk N iin

xN , xN +1 , deerleri aya yakn olmaldr. Bu ise snrll gerektirir. Ayrca
x1 , , xN 1 sonlu dizisi de snrl olduundan verilen dizi snrldr.
39
Kant. limn xn = a olsun. Buna gre, verilen = 1 saysna karlk n N
iin |xn a| < 1 olacak ekilde bir N N says vardr. Dolaysyla, gen
eitsizlii kullanlarak her n N iin |xn ||a| |xn a| < 1 yani |xn | < 1+|a|
ifadesi elde edilir. Dier taraftan, 1 n N iin
|xn | M := max{|x1 |, |x2 |, , |xN |}
olduundan {xn } dizisinin max{M, 1 + |a|} ile domine edildii sonucu elde
edilir.
rnek 2.1.3 gz nne alndnda Teorem 2.1.8in tersinin doru olmad

sonucu elde edilir.
Yaknsak Dizi Snrl Dizi, Snrl Dizi ; Yaknsak Dizi
Altrmalar
a) xn yaknsak ise xn /n dizisi de yaknsaktr.
b) xn yaknsak deil ise xn /n dizisi de yaknsak deildir.
c) xn yaknsak ve yn snrl ise xn yn dizisi yaknsaktr.
d) xn dizisi sfra yaknsyor ve her n N iin yn > 0 ise xn yn dizisi de yaknsaktr.
2.1.2. Aadaki limitlerin varln rnek 2.1.2i), iii), iv)de anlatlan metodu kul-
lanarak gsteriniz.
a) n iken 2 1/n 2.

b) n iken 1 + / n 1.
c) n iken 3(1 + 1/n) 3.
d) n iken (2n2 + 1)/(3n2 ) 2/3.
2.1.3. Reel saylarn n iken 1e yaknsayan bir xn dizisi gz nne alnsn.

Tanm 2.1.1 kullanlarak aadaki limitlerin varln ispatlaynz.
a) limn (1 + 2xn ) = 3.
b) limn (xn 2)/(xn ) = 2.
c) limn (x2n e)/xn = 1 e.
2.1.4. Aada verilen her bir diziye ait farkl limitlere sahip iki yaknsak alt dizi
bulunuz.
a) 3 (1)n .
b) (1)3n + 2.
c) (n (1)n n 1)/n.
2.1.5. xn R olsun.
a) {xn } dizisinin snrl olmas iin gerek ve yeter art her n N iin |xn | C
olacak ekilde bir C > 0 saysnn var olmasdr
40
b) {xn } dizisi snrl olsun. Buna gre her k N iin n iken xn /nk 0
olduunu gsteriniz.
2.1.6. C bir pozitif sabit olsun. {bn } negatif olmayan saylarn sfra yaknsayan bir
dizisi ve {xn } yeterince byk n deerleri iin |xn a| < Cbn zelliini salayan reel
saylarn bir dizisi ise xn in aya yaknsadn ispatlaynz.
2.1.7. a bir reel sabit olmak zere n N iin xn := a olarak tanmlansn. Buna gre
{xn } sabit dizisinin yaknsak olduunu ispatlaynz.
2.1.8. a) {xn } ve {yn } dizileri ayn bir reel sayya yaknsasnlar. Buna gre n
iken xn yn 0 olduunu gsteriniz.
b) {n} dizisinin yaknsamadn ispatlaynz.
c) a) kknn hkmn gerekleyen snrsz xn 6= yn dizilerinin varln gsteriniz.
2.1.9. {xn } reel saylarn bir dizisi olsun. xn dizisinin a deerine yaknsamas iin
gerek ve yeter artn xn nin HER alt dizisinin aya yaknsamas olduunu ispatlaynz.
2.2 Limit Teoremleri

Hem teoride hem de uygulamada karlalan en byk problemlerden birisi
verilen bir dizinin yaknsak olduu olmaddr. Eer verilen dizinin yaknsak
olduu biliniyorsa limit deerine farkl teknikler kullanlarak yaklamda bulu-
nulabilir veya bu limit hesaplanabilir.
Teorem 2.2.1 (Sktrma Teoremi). {xn }, {yn } ve {wn } reel say dizileri
olsun.
i) Eer n iken xn a ve yn a (AYNI a deeri) ve
n N0 iin xn wn yn
eitlii salanacak ekilde bir N0 N var ise bu durumda n iken

wn a salanr.
ii) Eer n iken xn 0 ve {yn } dizisi snrl ise n iken xn yn 0.
Kant. i) > 0 olsun. xn ve yn dizileri a deerine yaknsadndan Tanm 2.1.1

ve Teorem 1.2.6 kullanlarak n N1 iin < xn a < ve n N2 iin <
yn a < eitsizliklerini salayan N1 , N2 N seilebilir. N = max{N0 , N1 , N2 }
olsun. n N iin teorem hipotezine ve N1 ve N2 nin seiminden
a < x n wn yn < a +
eitsizlii salanr. Buna gre n N iin |wn a| < olduu elde edilir.
Dolaysyla n iin wn a sonucuna ulalr.
41
ii) xn 0 ve n N iin |yn | M olacak ekilde bir M > 0 says var
olsun. > 0 olmak zere |xn | < /M eitsizliini n N iin salayacak ekilde
N N seilsin. Buna gre n N iin

|xn yn | < M =
M
salanr. Yani n iken xn yn 0 gereklenir.
Aadaki Sktrma Teoreminin ne ekilde kullanldna ilikin bir rnek

verilmektedir.
rnek 2.2.2. limn 2n cos(n3 n2 + n 13) limit deerini bulunuz.
zm. Her x R iin | cos x| 1 olduu kullanlrsa {2n cos(n3 n2 + n

13)} dizisinin 2n ile domine edildii sonucuna ulalr. Dier taraftan 2n > n
olduundan 2n < n1 dir. Buna gre rnek 2.1.2 i) ve Sktrma Teoremine
gre n iken n1 0 olduundan 2n 0 dolaysyla 2n cos(n3 n2 +
n 13) 0 limit deeri elde edilir.
Teorem 2.2.3. E R olsun. Eer E kmesinin sonlu bir supremumu varsa

n iken xn sup E olacak ekilde bir xn E dizisi vardr. Benzer ekilde,
eer E kmesinin sonlu bir inmumu varsa n iken yn inf E olacak
ekilde bir yn E dizisi vardr.
Kant. E kmesinin sonlu bir supremumu olsun. Buna gre Supremum iin
Yaklam zelliine gre sup E n1 < xn sup E eitsizliini salayacak
ekilde bir xn E vardr. Dolaysyla, Saktrma Teoremi ve rnek 2.1.2 i)ye
gre n iken xn sup E salanr. Benzer ekilde n iken yn inf E
olacak ekilde bir yn E dizisinin varl gsterilebilir.
Teorem 2.2.4. {xn } ve {yn } iki reel say dizisi ve R olsun. Eer {xn } ve
{yn } yaknsak ise
i) limn (xn + yn ) = limn xn + limn yn ,

ii) limn (xn ) = limn xn ,
ve
iii) limn (xn yn ) = (limn xn ) (limn yn )
eitlikleri gereklenir. Bunlara ek olarak yn 6= 0 ve limn yn 6= 0 ise

xn limn xn
iv) limn yn = limn yn
ifadesi gereklenir ve zellikle tm bu limitler mevcuttur.
42
Kant. limn xn = x ve limn yn = y olsun.
i) > 0 olsun ve n N iin |xn x| < /2 ve |yn y| < /2 eitsizliklerini
salayacak ekilde N N seilsin. Buna gre gen eitsizlii kullanlarak n
N iin

|(xn + yn ) (x + y)| |xn x| + |yn y| < + =
2 2
elde edilir. Yani, n iken (xn + yn ) (x + y) salanr.
ii) n iken xn x 0 olduunu gstermek yeter. n iken
xn x 0 olduundan Sktrma Teoremine gre n iken (xn x) 0
sonucu elde edilir. Yani, limn (xn ) = x eitlii bulunur.
iii) Teorem 2.1.8e gre her yaknsak dizi snrl olduundan yaknsak {xn }
dizisi snrldr. Dolaysyla Sktrma Teoremine gre {xn {yn y}} ve {{xn
x}y} dizilerinin her ikisi de 0 deerine yaknsar. Dier taraftan
xn yn xy = xn (yn y) + (xn y)y
olduundan i) kkna gre n iken xn yn xy olduu sonucu elde edilir.

Benzer argman kullanlarak iv) ifadesinin gereklendii gsterilebilir.
rnek 2.2.5. limn (n3 + n2 1)/(1 3n3 ) limitini hesaplaynz.
zm. Verilen ifadenin pay ve paydasn 1/n3 ile arparsak

n3 + n2 1 1 + (1/n) (1/n3 )
=
1 3n3 (1/n3 ) 3
elde edilir. rnek 2.1.2 i) ve Teorem 2.2.4 iii) gz nne alndnda her k N
iin n iken 1/nk (1/n)k 0 olduu sonucuna ulalr. Dolaysyla Teorem
2.2.4 i), ii) ve iv) klarna gre
n3 + n2 1 1+00 1
lim = =
n 1 3n3 03 3
limit deeri bulunur.
Tanm 2.2.6. {xn } reel saylarn bir dizisi olsun.
i) {xn } dizisinin +a raksyor (notasyon: n iken xn + ya

da limn xn = +) olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter art her
M R iin n N olmak zere xn > M eitsizliini salayacak bir N N
saysnn var olmasdr.
ii) {xn } dizisinin a raksyor (notasyon: n iken xn ya
da limn xn = ) olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter art her
M R iin n N olmak zere xn < M eitsizliini salayacak bir N N
saysnn var olmasdr.
43
Sktrma Teoremi sonsuz limitlere geniletilebilir. Aadaki sonu Teorem
2.2.4n bir geniletilmesidir.
Teorem 2.2.7. {xn } ve {yn } iki reel say dizisi olsun yleki n iken
xn + (sras ile, xn ) gereklensin.
i) Eer yn alttan snrl (sras ile, yn stten snrl) ise
lim (xn + yn ) = + (sras ile, lim (xn + yn ) = ).

n n
ii) Eer > 0 ise
lim (xn ) = + (sras ile, lim (xn ) = ).

n n
iii) Eer bir M0 > 0 ve her n N iin yn > M0 ise
lim (xn yn ) = + (sras ile, lim (xn yn ) = ).

n n
iv) Eer {yn } snrl ve xn 6= 0 ise

xn
lim = 0.
n yn
Kant. Kolaylk salamas bakmndan limn xn = + olsun.
i) Hipotez koulu gerei yn alttan snrl olduundan bir M0 R iin yn
M0 salanr. M R ve M1 = M M0 olsun. xn + olduundan n N
iin xn > M1 eitsizliini salayacak ekilde bir N N says vardr. Buna gre
n N iin xn +yn > M1 +M0 = M gereklenir. Bu ise limn (xn +yn ) = +
ii) M R ve M1 = M/ olsun. xn + olduundan n N iin xn > M1
eitsizliini salayacak ekilde bir N N says vardr. Buna gre > 0 olmak
zere her n N iin xn > M1 = M gereklenir. Bu ise limn (xn ) = +
iii) M R ve M1 = M/M0 olsun. xn + olduundan n N iin
xn > M1 eitsizliini salayacak ekilde bir N N says vardr. Ayrca hipotez
koulu gerei n N iin yn > M0 olduundan n N iin xn yn > M1 M0 = M
elde edilir. Bu ise limn (xn yn ) = + olduu anlamna gelir.
iv) > 0 olsun. {yn } snrl olduundan |yn | M0 eitsizliini salayacak
ekilde bir M0 > 0 says vardr. Dier taraftan M0 /M1 < olacak ekilde bir
M1 > 0 says seilsin. Ayrca, xn + olduundan n N iin xn > M1
eitsizliini salayacak ekilde bir N N says vardr. Tm bu seimler altnda
n N iin
yn |yn | M0
= < <
xn xn M1
eitsizli gereklenir. Bu ise limn xynn = 0 olduu anlamna gelir.
44
Eer aadaki kurallar kabul edersek
x R iin x + = , x =
x > 0 iin x = , x () =
x < 0 iin x = , x () =
= () () =
() = () () =
Teorem 2.2.7nin Sonu 2.2.8i ierir.
Sonu 2.2.8. {xn } ve {yn } reel say dizileri, , x ve y geniletilmi reel saylar
olsun. n iken xn x ve yn y ise aadaki ifadenin sa tarafnn
dan farkl olma koulu altnda
lim (xn + yn ) = x + y
n
salanr. Ayrca bundan fazla olarak aadaki ifadenin sa tarafnn 0dan

farkl olma koulu altnda
lim (xn ) = x, lim (xn yn ) = xy

n n
gereklenir.
Dikkat edilirse ve 0 durumlarndan uzak durulmaktadr.

nk bu formlar belirsizdir. Belirsizlik hallerinin incelemesi ileriki derslerde
lHpital Kural ile verilecektir.
Teorem 2.2.4 ve Teorem 2.2.7de limit ileminin Rnin cebirsel yaps ile
ne ekilde etkileime girdii ortaya konmaktadr (Bir toplamn limiti (arpm,
blm) limitlerin toplam (arpm, blm) olarak yazlabilir). Aadaki te-
orem limit ileminin Rnin bir dier yaps zerindeki etkileimini iaret etmek-
tedir.
Teorem 2.2.9 (Karlatrma Teoremi). {xn } ve {yn } yaknsak diziler olsun.

Eer
n N0 iin xn yn (2.2)
eitsizliini salayan bir N0 N says varsa
lim xn lim yn
n n
eitsizlii salanr. zel olarak, eer xn [a, b] dizisi bir c noktasna yaknsyor
ise bu c says [a, b] aralnda olmaldr.
45
Kant. Teoremin ifadesinin yanl olduunu kabul edelim. Yani, (2.2) salanr-
ken x := limn xn limit deeri y := limn yn limit deerinden byk olsun.
= (x y)/2 verilsin. Buna gre n N1 iin |xn x| < ve |yn y| <
olacak ekilde bir N1 > N0 seilebilir. Dolaysyla bu n says iin

xy xy
xn > x = x =y+ = y + > yn
2 2
salanr. Bu ise (2.2) ile eliir. Dolaysyla teoremde yer alan ilk ifadenin do-
ruluu gsterilmi olur.
a xn b olduundan yukarda elde edilen sonu kullanlarak a c b
eitsizliinin saland grlr.
Yukardaki teoremi hatrlamann bir yolu, sz konusu limitlerin varlnn

garantisi altnda, bir eitsizliin limitinin, limitlerin eitsizlii olduudur. Bu
prosedr verilen eitsizliin limitini almak eklinde isimlendirilir. xn < yn
eitsizliinden xn yn olduu anlalacandan Karlatrma Teoremi u so-
nucu ierir: Eer {xn } ve {yn } yaknsak reel say dizileri ise
n N0 iin xn < yn ise lim xn lim yn olduu anlamna gelir.

n n
Burada dikkat edilmesi gereken bir husus iaretinin < ile deitirilmesi du-
rumunda elde edilecek sonucun doru olmaddr. Yani
n N0 iin xn < yn ise lim xn < lim yn olduu anlamna GELMEZ.

n n
rnein, 1/n2 < 1/n olmasna karn bu dizilerin limitleri eittir.
Altrmalar
a) n iken xn ve xn ise xn + yn 0 salanr.
b) n iken xn ise 1/xn 0 salanr.
c) n iken xn 0 ise 1/xn salanr.
d) n iken xn ise (1/2)xn 0 salanr.
2.2.2. Aadaki dizilerin sfra yaknsadn ispatlaynz.

2
a) xn = sin(log n + n5 + en )/n
2
b) xn = 2n/(n
+ )
c) xn = ( 2n + 1)/(n + 2)
n
d) xn = n/2
2.2.3. Tanm 2.2.6y kullanarak aadaki ifadelerin + veya deerlerine rak-

sadn gsteriniz.
a) xn = n2 n
46
b) xn = n 3n2
c) xn = (n2 + 1)/n
d) xn = n2 (2 + sin(n3 + n + 1))
2.2.4. Eer varsa, aadaki dizilerin limitlerini hesaplaynz.

a) xn = (2 + 3n 4n2 )/(1 2n + 3n2 )
b) xn =(n3 + n 2)/(2n

3
+ n 2)
c) xn = 3n + 2 n
d) xn = ( 4n + 1 n 1)/( 9n + 1 n + 2)
2.2.5. a) Teorem 2.2.4 iv) ifadesini ispatlaynz.

b) Sonu 2.2.8 ifadesini ispatlaynz.
2.2.6. x R ve xn 0 olmak zere n iken xn x salansn. Buna gre

limn xn = x olduunu ispatlaynz.
2.2.7. Verilen x R saysna karlk n iken rn olacak ekilde bir rn Q

dizisinin varln gsteriniz.
2.2.8. x ve y geniletilmi reel saylar, {xn }, {yn } ve {wn } reel say dizileri olsun.
a) [R iin Sktrma Teoremi] Eer n iken xn x, yn x ve n N
iin xn wn yn eitlii salanyor ise bu durumda n iken wn x
gereklenir.
b) [R iin Karlatrma Teoremi] Eer n iken xn x, yn x ve n N iin
xn yn eitlii salanyor ise bu durumda x y gereklenir.
2.2.9. Altrma 2.2.6y kullanarak aadaki ifadelerin doru olduunu ispatlaynz.

a) 0 x1 1 ve n N iin xn+1 = 1 1 xn olsun. Eer limn xn = x ise
x = 0 ya da 1dir.
b) x1 > 3 ve n N iin xn+1 = 2 + xn 2 olsun. Eer limn xn = x ise
x = 3tr.
c) x1 0 ve n N iin xn+1 = 2 + xn olsun. Eer limn xn = x ise x = 2dir.
x1 > 2 olmas durumunu inceleyiniz.
2.2.10. a) n 0 iin 0 y < 1/10n olsun. Buna gre

w w 1
y < n+1 + n+1
10n+1 10 10
eitsizliini salayacak ekilde bir 0 w 9 tamsaysnn varln gsteriniz.
b) Verilen bir x [0, 1) sayssna karlk her n N iin
n n
X xk X xk 1
k
x< + n
10 10k 10
k=1 k=1
eitsizliini salayacak ekilde 0 xk 9 tamsaylarnn varln gsteriniz.

c) Verilen bir x [0, 1) sayssna karlk her k N iin
n
X xk
x = lim
n 10k
k=1
eitsizliini salayacak ekilde 0 xk 9 tamsaylarnn varln gsteriniz.

d) c) kkn kullanarak 0.5 = 0.4999 ve 1 = 0.999 olduunu ispatlaynz.
47
2.3 Bolzano-Weierstrass Teoremi
Her ne kadar {(1)n } dizisi yaknsak olmasa da, yaknsak bir alt diziye sahip
olduunu biliyoruz. Bu blmde, bu olgu ile alakal genel bir kaide ispatlana-
caktr. Bolzano-Weierstrass Teoremi ad verilen ve her snrl dizinin yaknsak
bir alt diziye sahip olduunu belirten bu prensibi en genel halde ele almadan
nce sz konusu teoremin akar olarak gereklendii monotonluk kavramn
ortaya koyalm:
Tanm 2.3.1. Reel saylarn bir {xn }nN dizisi gz nne alnsn.
i) {xn } dizisinin artan (sras ile, kesinlikle artan) olarak isimlendirilmesi

iin gerek ve yeter art x1 x2 (sras ile, x1 < x2 < ) eitsizli-
inin gereklenmesidir.
ii) {xn } dizisinin azalan (sras ile, kesinlikle azalan) olarak isimlendirilmesi
iin gerek ve yeter art x1 x2 (sras ile, x1 > x2 > ) eitsizli-
inin gereklenmesidir.
iii) {xn } dizisinin monoton olarak isimlendirilmesi iin gerek ve yeter art
dizinin artan veya azalan olmasdr.
Baz kaynaklarda azalan dizi yerine artmayan ve artan dizi yerine de azal-
mayan terimleri kullanlmaktadr.
Eer {xn } dizisi artan (sras ile, azalan) ise ve bir a deerine yaknsyorsa
n iken xn a (sras ile, xn a) yazlacaktr. Ak olarak, kesinlikle artan
her dizi artandr ve kesinlikle azalan her dizi azalandr. Ayrca, {xn } dizisinin
artan olmas iin gerek ve yeter art {xn } dizisinin azalan olmasdr.
Teorem 2.1.8e gre her yaknsak dizi snrldr. imdi bu sonucun tersini
monoton diziler iin kantlayalm.
Teorem 2.3.2 (Monoton Yaknsaklk Teoremi). Eer {xn } dizisi artan ve

stten snrl veya {xn } dizisi azalan ve alttan snrl ise {xn } sonlu bir limit
deerine yaknsar.
Kant. {xn } dizisi artan ve stten snrl olsun. Tamlk Aksiyomu gerei sonlu
bir a := sup{xn : n N} supremumu vardr. > 0 olsun. Supremum iin
Yaklam zellii kullanlarak
a < xN a
olacak ekilde bir N N seilsin. Dizi monoton artan olduundan n N iin

xN xn salanr. Ayrca a verilen dizinin supremumu, dolaysyla bir st snr
olduundan her n N iin xn a gereklenir. Buna gre her n N iin
a < xN xn a < a + yani a < xn a + eitsizlii elde edilir.
48
Dolaysyla n N iin |xn a| salanr. > 0 herhangi bir pozitif reel
say olduundan {xn } dizisinin aya yaknsad sonucu elde edilir. zel olarak,
{xn } artan olduundan n iken xn a yazlr.
{xn } dizisi azalan, alttan snrl ve b := inf{xn : n N} olsun. Buna gre
{xn } dizisi artandr ve supremumu bdir (bkz Teorem 1.3.11). Yukarda
verilen ilk durumdan ve Teorem 2.2.4 ii)ye gre
b = (b) = lim (xn ) = lim xn

n n
elde edilir.
Monoton Yaknsaklk Teoremi genellikle verilen bir dizinin limitinin varl-

nn gsterilmesi iin kullanlr. Limitin varl bir kere gsterildiinde Teorem
2.2.1 ve Teorem 2.2.4 kullanlarak bu limitin deerinin bulunmas kolaydr.
Aadaki rnek bu durumu ortaya koymaktadr.
rnek 2.3.3. Eer |a| < 1 ise n iken an 0dr.
zm. limn |a|n = 0 olduunu gstermek yeterlidir. |a|n ifadesi arpma

zelliine gre monoton azalandr ve |a| < 1 olduundan her n N iin
|a|n+1 < |a|n salanr. Ayrca mutlak deerin zelliinden dolay |a|n dizisi alt-
tan (0 ile) snrldr. Monoton azalan ve alttan snrl bir dizinin Monoton Ya-
knsaklk Teoremine gre L := limn |a|n limiti mevcuttur. |a|n+1 = |a||a|n
cebirsel zdeliinin n iin limiti alnrsa Aklama 2.1.6 ve Teorem 2.2.4e
gre L = |a| L olduu sonucu elde edilir ki bu ise ya L = 0 ya da |a| = 1 de-
mektir. Teorem hipotezine gre |a| < 1 eitsizlii salandndan L = 0 olmak
zorundadr.
rnek 2.3.4. Eer a > 0 ise n iken a1/n 1dir.
zm. Problemi durumda ele alalm:

Durum 1. a = 1 olsun. Her n N iin a1/n = 1 olduundan n iken
a1/n 1 limit deeri elde edilir.
Durum 2. a > 1 olsun. Bu durumda Monoton Yaknsaklk Teoremini kullan-
mak iin {a1/n } dizisinin azalan ve alttan snrl olduunu gstermek gerekir.
Bir n N sabitlensin. a > 1 olduundan an+1 > an salanr. Bu eitsizliin her
iki tarafnn n(n + 1). kk alnrsa a1/n > a1/(n+1) sonucu elde edilir. Buna
gre a1/n azalandr. a > 1 olduundan a1/n > 1 gereklenir ki bu ise a1/n
dizisinin alttan snrl olduu anlamna gelir. Alttan snrl monoton azalan bir
dizinin Monoton Yaknsaklk Teoremi gerei L := limn a1/n limiti mevcut-
tur. Limit deerini bulmak iin n iken (a1/(2n) )2 = a1/n zdeliinin
her iki tarafnn limitini alrsak L2 = L olduu sonucu elde edilir. Buna gre
49
L = 0 ya da 1dir. a1/n > 1 olduundan Karlatrma Teoremine gre L 1
salanacandan L = 1 olduu sonucuna ulalr.
Durum 3. 0 < a < 1 olsun. Buna gre 1/a > 1dir. Dolaysyla Teorem 2.2.4 ve
Durum 2den
1 1
lim a1/n = lim = =1
n n 1/a1/n limn (1/a)1/n
sonucu elde edilir.
Tanm 2.3.5. Bir {In }nN kmeler dizisinin i ie gemi olarak isimlendiril-
mi olmas iin gerek ve yeter art
I1 I2
eklinde yazlabilmesidir.
Teorem 2.3.6 ( e Gemi Aralk zellii). Eer {In }nN botan farkl ka-
T
pal snrl aralklarn i ie gemi bir dizisi ise E := n=1 In botan farkldr.
Ayrca, n iin bu aralklarn uzunluklar |In | 0 oluyor ise E tek bir
noktadr.
Kant. In = [an , bn ] olsun. {In } i ie gemi olduundan {an } reel say dizisi
artandr ve stten b1 ile snrldr. Benzer ekilde {bn } dizisi azalandr ve alttan
a1 ile snrldr. Dolaysyla, Teorem 2.3.2a gre n iken an a ve bn b
olacak ekilde a, b R saylar vardr. Her n N iin an bn olduundan
Karlatrma Teoremine gre an a b bn salanr. Buna gre, bir x
saysnn her n N iin In aralna ait olmas iin gerek ve yeter art a x b
eitsiliinin salanmas, yani x [a, b] olmasdr. zel olarak, [a, b] aralnda
yer alan her x, ayn zamanda tm In aralklarna aittir.
a1 a2 a3 a4 . . . a b . . . b4 b3 b2 b1
spatn imdiye kadar yaplan ksmnda gsterildi ki tm In lere ait tam olarak
bir elemann varl iin gerek ve yeter art a = b eitliinin salanmasdr.
Fakat, n iken |In | 0 olmas demek bn an 0 anlamna gelir.
Dolaysyla, Teorem 2.2.4e gre n iken |In | 0 ise a says bye eittir.
50
Aklama 2.3.7. e Gemi Aralk zelliinde gz nne alnan aralklarn
kapal olma durumu ihmal edildiinde Teorem 2.3.6 doru olmayabilir.
Kant. Her n N iin In = (0, 1/n) eklinde tanmlanan aralklar snrl ve i

ie gemi olmakla birlikte kapal deillerdir. Eer her n N iin bir x In
eleman var olsayd 0 < x < 1/n, yani her n N iin n < 1/x salanrd. Bu
ise Archimedean zellii ile eliir. Buna gre In aralklar ortak bir noktaya
sahip olamaz.
Aklama 2.3.8. e Gemi Aralk zelliinde gz nne alnan aralklarn

snrl olma durumu ihmal edildiinde Teorem 2.3.6 doru olmayabilir.
Kant. n N olmak zere In = [n, ) eklinde tanmlanan kapal ve i ie

gemi snrl olmayan aralklara ait ortak bir nokta yoktur.
Teorem 2.3.9 (Bolzano-Weierstrass Teoremi). Reel saylarn her snrl dizisi

yaknsak bir alt diziye sahiptir.
Strateji: Gstermemiz gereken {xn } dizisinin bir limit deerine yaknsayan

bir alt dizisinin olduunur. Bunun iin i ie gemi In aralklar kullanlacak-
tr. zel olarak bu In aralklarnn uzunluklar n iken 0a yaklaacak
ekilde seilecektir. Bu seimden tr aralklar bir noktaya yaklaacaktr. Bu
aamada her bir admda seilen i ie gemi araln verilen dizinin sonsuz sa-
yda terimini ierdiinden emin olunmas gerekir. Daha sonra her bir aralktan
bir terim seilerek yaknsak bir dizi formu elde edilecektir.
Kant. spata genel bir gzlem ile balayalm. {xn } herhangi bir dizi olsun.
Eer A ve B kmelerinin birleimi E = A B kmesi, nnin sonsuz sayda
deeri iin xn ieriyor ise A veya B kmelerinin en az biri nnin sonsuz sayda
deeri iin xn deerlerini ierir (Eer iermeseydi bu durumda E kmesi, nnin
sonlu sayda deeri iin xn saylarn ierirdi ki bu ise elikiye neden olurdu).
{xn } reel saylarn herhangi snrl bir dizi olduundan her n doal says
iin |xn | C olacak ekilde bir C > 0 reel says vardr. I1 = [a1 , b1 ] = [C, C]
olsun. Snrllktan tr her n N iin a1 xn b1 olacak ekilde bir [a1 , b1 ]
aral vardr. I1 aral iki yar-arala blnsn ve c1 = (a1 + b1 )/2 denilsin.
Yukarda anlatlanlardan tr [a1 , c1 ] veya [c1 , b1 ] aralklarndan (en az) biri
{xn } dizisinin sonsuz saydaki terimini ierir. Genellii bozmadan [a1 , c1 ] kapal
aralnn verilen dizinin sonsuz sayda terimini ierdii farz edilsin ve a2 =
a1 ve b2 = c1 olarak isimlendirilsin. Buna gre I2 = [a2 , b2 ] aralnda {xn }
dizisinin sonsuz sayda terimi mevcuttur.
Yukardaki prosedr tekrarlayarak I2 = [a2 , b2 ] aral iki eit yar-arala
blnsn ve c2 = a2 +b2
2
denilsin. Buna gre bu yar-aralklardan (en az) birisi,
51
[a2 , c2 ] veya [c2 , b2 ] aral, {xn } dizisinin sonsuz sayda terimini ierecektir. Bu
zellie sahip olan aralk seilsin ve I3 = [a3 , b3 ] olarak isimlendirilsin.
Benzer ekilde elde edilen In = [an , bn ] i ie gemi aralklar, {xn } dizisinin
sonsuz sayda terimini ierecek ekilde tekil edilsin. e Gemi Aralk zel-
liinden a = limn an ve b = limn bn limitlerinin var olduunu biliyoruz.
Dier taraftan, [a1 , b1 ] = [C, C] aralnn uzunluu |I1 | = 2C, [a2 , b2 ] aral-
nn uzunluu |I2 | = 2C/2 = C, [a3 , b3 ] aralnn uzunluu |I3 | = 2C/22 =
C/2 ve genel olarak [an , bn ] aralnn uzunluu |In | = C/2n1 olduundan
limn (bn an ) = 0 yani a = bdir.
I1 aral {xn } dizisinin en az bir xn1 terimini ierir. I2 aral {xn } dizisinin
sonsuz sayda terimini ierdiinden n2 > n1 zelliini salayacak ekilde I2
aralndan bir xn2 seilsin. Benzer ekilde, I3 aral {xn } dizisinin sonsuz
sayda terimini ierdiinden n3 > n2 > n1 zelliini salayacak ekilde I3
aralndan bir xn3 terimi seilsin. Bu prosedre tekrar edilerek a deerine
yaknsayan {xn } dizisinin bir {xnk } alt dizisini elde edilir.
Altrmalar
a) xn kesinlikle azalan ve 0 xn < 1/2 ise n iken xn 0 salanr.
b) Eer
(n 1) cos(n2 + n + 1)
xn =
2n 1
ise xn nin yaknsak bir alt dizisi vardr.
c) Eer xn kesinkile artan bir dizi ve her n = 1, 2, 3 iin
1
|xn | < 1 +
n
ise limn xn = 1 gereklenir.
d) Eer xn dizisinin yaknsak bir alt dizisi varsa, xn snrldr.

2.3.2. x0 (1, 0) ve n N iin xn = xn1 + 1 1 olsun. Buna gre n iken
xn 0 olduunu ispatlaynz. x0 [0, 1] olmas durumu iin yorum yapnz.

2.3.3. 0 x1 < 1 ve n N iin xn+1 = 1 1 xn olsun. Buna gre n iken
xn 0 ve n iken xn+1 /xn 1/2 olduunu gsteriniz.

2.3.4. x0 2 ve n N iin xn = 2 + xn1 2 olsun. Monoton Yaknsaklk
Teoremini kullanarak n iken ya xn 2 ya da xn 3 olduunu gsteriniz.
2.3.5. x0 R ve n N iin xn = (1+xn1 )/2 olsun. Monoton Yaknsaklk Teoremini

kullanarak n iken xn 1 olduunu gsteriniz.
52
2.3.6. Aadaki limit deerlerinin doruluunu gsteriniz:

1 x>0

1/(2n1)
lim x = 0 x=0
n

1 x < 0.

2.3.7. a) {xn } reel saylarn monoton artan bir dizisi olsun (stten snrl olmasna
gerek olmakszn). n iken xn x olacak ekilde bir x geniletilmi reel
saysnn varln gsteriniz.
b) Yukardaki zellii azalan diziler iin ifade edip ve ispatlaynz.
2.3.8. E R botan farkl snrl bir kme olsun ve sup E

/ E salansn. Her n N
iin xn E olacak ekilde kesinlikle artan ve sup E deerine yaknsayan bir {xn }
dizisinin varln gsteriniz.
2.3.9. 0 < y1 < x1 olsun ve n N iin

xn + yn
xn+1 = ve yn+1 = xn yn
2
olarak tanmlansn.
a) Her n N iin 0 < yn < xn olduunu gsteriniz.
b) yn dizisinin artan ve stten snrl, xn dizisinin azalan ve alttan snrl olduunu
ispatlaynz.
c) n N iin 0 < xn+1 yn+1 < (x1 y1 )/2n olduunu gsteriniz.
d) limn xn = limn yn olduunu gsteriniz (Bu ortak deere x1 ve y1 in
aritmetik-geometrik ortalamas ad verilir).
2.3.10. x0 = 1 ve y0 = 0 olsun ve n N iin
xn = xn1 + 2yn1 ve yn = xn1 + yn1
olarak tanmlansn. Buna gre n N iin x2n 2yn2 = 1 ve

xn
n iken 2
yn
olduunu gsteriniz.

2.3.11. (Archimedes) x0 = 2 3 ve y0 = 3 olsun ve n N iin
2xn1 yn1
xn = ve yn = xn yn1
xn1 + yn+1
olarak tanmlansn.
a) n iken x, y R iin xn x ve yn y olduunu gsteriniz.
b) x = y ve
3.14155 < x < 3.14161
olduunu gsteriniz (xin gerek deeri dir).
53
2.4 Cauchy Dizileri
Bu blmde olduka etkili ve fazlaca kullanlan bir olgu zerinde durulacaktr.
Tanma gre, eer {xn } yaknsak bir dizi ise byk n deerleri iin xn
terimlerinin yaknnda yer alaca bir a R noktas vardr. Eer xn ler ann
yaknnda ise doal olarak birbirlerine de yakndrlar. Buna gre aadaki kon-
sept ortaya kar.
Tanm 2.4.1. xn R noktalar dizisinin (Rde) bir Cauchy dizisi olarak isim-
lendirilmesi iin gerek ve yeter art her > 0 saysna karlk
n, m N iin |xn xm | < (2.3)
olacak ekilde bir N N doal saysnn var olmasdr.

n o
rnek 2.4.2. 3n7 9n+2 dizisinin bir Cauchy dizisi olduunu tanm kulla-
n=1
narak gsteriniz.
zm. Gsterilmesi gereken her > 0 saysna karlk bir N pozitif tamsay-
snn n, m N iin
3n 7 3m 7
9n + 2 9m + 2 <

46
eitsizliini salayacak ekilde var olduudur. > 0 olsun. Bir N tamsays 27
deerinden daha byk olacak ekilde seilsin (bu seimin nedeni aada izah
edilmektedir). Herhangi n, m N pozitif tamsaylar gz nne alnsn. Buna
gre

3n 7 3m 7 (27nm + 6n 63m 14) (27mn + 6m 63n 14)
9n + 2 9m + 2 =

(9n + 2)(9m + 2)

69m 69n 69 |m n| 69 m + n
= <
81mn + 18n + 18m + 4 81 mn 81 mn

23 1 1 23 1 1 46
= + < + = <
27 n m 27 N N 27N
salandndan verilen dizinin bir Cauchy dizisi olduu sonucu elde edilir.

rnek 2.4.3. {xn }nN = (1)n n+1 n nN
dizisinin bir Cauchy dizisi olmad-
n tanm kullanarak gsteriniz.
zm. Gsterilmesi gereken bir > 0 saysna karlk her N pozitif tamsay-
snn m, n N iin

nn+1 m m + 1

|xn xm | = (1)
(1)
n m
54
eitsizliini saladdr. = 2 olsun. Herhangi bir N pozitif tamsays gz
nne alnsn ve n = 2N ve m = 2N + 1 olsun. Buna gre istenildii zere
n N ve m N salanr. Dier taraftan

nn + 1 m m + 1

|xn xm | = (1)
(1)
n m

2N 2N + 1 2N +1 (2N + 1) + 1

= (1)
(1)
2N 2N + 1

2N + 1 (2N + 1) + 1
= + = 1 + 1 + 1 + 1
2N 2N + 1 2N 2N + 1
1 1
=2+ + >2=
2N 2N + 1
gereklendiinden verilen dizinin bir Cauchy dizisi olmad sonucu elde edilir.

Aadaki iki netice Cauchy dizisi olmann sreklilik ile ne ekilde balantl
olduunu ortaya koymaktadr.
Aklama 2.4.4. Eer {xn } dizisi yaknsak ise bir Cauchy dizisidir.
Kant. {xn } dizisi yaknsak olduundan n iken xn a salanr. Tanma

gre, verilen bir > 0 saysna karlk n N iin |xn a| < /2 olacak ekilde
bir N N says vardr. Dolaysyla eer n, m N ise gen eitsizliine gre

|xn xm | = |xn xm +aa| = |(xn a)(xm a)| |xn a|+|xm a| < + =
2 2
salanr. Yani, {xn } bir Cauchy dizisidir.
Aadaki teorem, Aklama 2.4.4nin tersinin de (reel deerli diziler iin)

doru olduunu gstermektedir.
Teorem 2.4.5 (Cauchy). {xn } reel saylarn bir dizisi olsun. Buna gre {xn }
dizisinin Cauchy dizisi olabilmesi iin gerek ve yeter art {xn }nin (bir a R
noktasna) yaknsamasdr.
Strateji: Aklama 2.4.4den tr sadece her Cauchy dizisinin yaknsak ol-

duunu gstermek gerekir. {xn } bir Cauchy dizisi olsun. Buna gre xn terim-
leri birbirlerine yakn olduklarndan {xn } dizisi snrl olmaldr. Dolaysyla,
Bolzano-Weierstrass Teoremine gre {xn } dizisinin xnk gibi bir yaknsak alt
dizisi vardr. Yani, knn byk deerleri iin xnk lar bir a R noktasnn yak-
nnda yer alrlar. Fakat {xn } bir Cauchy dizisi olduundan yeterince byk n
deerleri iin xn terimleri ile xnk lar yakndrlar. Dolaysyla byk n deerleri
iin xn terimleri a noktasnn yaknnda yer alr. Buna gre tm dizi ayn bir
a noktasna yaknsar.
55
Kant. {xn } bir Cauchy dizisi olsun ve = 1 verilsin. Cauchy dizisi olma
tanmna gre
n, m N iin |xn xm | < 1
olacak ekilde bir N N doal says vardr. zel olarak bu ifade her m N
iin |xN xm | < 1 olacak ekilde bir N N says vardr formunda yazlabilir.
Dolaysyla, gen eitsizlii kullanlarak m N iin
|xm | |xN | |xm xN | = |xN xm | < 1 olduundan |xm | < 1 + |xN |
elde edilir. Buna gre {xn } dizisi M = max{|x1 |, |x2 |, , |xN 1 |, 1 + |xN |}
ile snrldr (Her Cauchy dizisi snrldr). Yani her n iin |xn | M salanr.
Gerekten, eer n < N ise |xn | yukardaki maksimumu elde etmede kullanlan
terimlerden bir tanesidir. Dier taraftan n N olmas durumunda |xn |
1 + |xN | eitsizlii salandndan 1 + |xN | bir snrdr.
Bolzano-Weierstrass Teoremine gre {xn } dizisi n iken xnk a
olacak ekilde yaknsak bir alt diziye sahiptir. xn bir Cauchy dizisi olduundan,

n, m N1 iin |xn xm | <
2
eitsizliini salayacak ekilde bir N1 N says seilebilir. n iken xnk a
olduundan

k N2 iin |xnk a| <
2
ifadesini gerekleyen bir N2 N vardr. nk N1 olacak ekilde k N2 says
sabitlensin. Buna gre her n N1 iin
|xn a| |xn xnk | + |xnk a| <
elde edilir. Dolaysyla, n iken xn a olduu sonucuna ulalr.

Genellikle bir dizinin Cauchy dizisi olduunu gstermek verilen dizinin ya-
knsak olduunu gstermekten daha kolay olduundan bu sonu teoride nemli
bir yer tekil eder. Aadaki rnek bu durumun bir uygulamasdr.
rnek 2.4.6. n N iin

1
|xn xn+1 |
2n
eitsizliini salayan her {xn } reel say dizisinin yaknsak olduunu gsteriniz.
zm. Eer m > n ise
|xn xm | = |xn xn+1 + xn+1 xn+2 + + xm1 xm |

|xn xn+1 | + |xn+1 xn+2 | + + |xm1 xm |
1 1 1
n + n+1 + + m1
2 2 2
56
elde edilir. imdi 21n + 2n+1
1 1
+ + 2m1 toplamnn deerini hesaplayalm. Bu
1
toplam deerine T dersek ve T yi 2 ile arpar kendisinden kartrsak
1 1 1
T = n
+ n+1 + + m1
2 2 2
1 1 1 1
T = n+1 m1 m
2 2 2
2
1 1 1 1 1
T = n m T =2 m
2 2 2 2n 2
elde edilir. Burada 1/2m ifadesi pozitif olduundan

1 1 1 1 1 1 1
+ + + = 2 2 n = n1 ,
2n 2n+1 2m1 2n 2m 2 2
yani tm m > n 1 tamsaylar iin

1
|xn xm |
2n1
salanr. Dier taraftan biliyoruz ki Archimedean zelliine gre verilen her

> 0 saysna karlk n N iin 1/2n1 < eitsizliini salayacak ekilde
bir N N doal says vardr. Buna gre {xn } bir Cauchy dizisidir. Teorem
2.4.5e gre her Cauchy dizisi yaknsak olduundan verilen dizinin yaknsad
bir reel saynn varl garantidir.
Aadaki sonu yeterince byk n deerleri iin xn ile xn+1 terimlerinin

yakn olmasnn, verilen dizinin bir Cauchy dizisi olmasn gerektirmediini vur-
gulamaktadr.
Aklama 2.4.7. xn+1 xn 0 zelliini salayan her dizinin bir Cauchy

dizisi olmas art deildir.
Kant. xn := log n olsun. Logaritmann temel zelliklerinden biliyoruz ki

n + 1 n
xn+1 xn = log(n + 1) log n = log log 1 = 0
n
salanr. Dier taraftan {xn } bir Cauchy dizisi olamaz. nk n iken
dizi + deerine raksar.
Altrmalar
a) Eer {xn } bir Cauchy dizisi ve {yn } snrl ise {xn yn } bir Cauchy dizisidir.
57
b) Eer {xn } ve {yn } Cauchy dizileri ve her n N iin yn 6= 0 ise {xn /yn } bir
Cauchy dizisidir.
c) Eer {xn } ve {yn } Cauchy dizileri ve her n N iin xn +yn > 0 ise {1/(xn /yn )}
sfr deerine yaknsamaz.
d) Reel saylarn k iken x2k x2k1 0 ve her k N iin n 6= 2k koullarn
salayan bir {xn } dizisi Cauchy dizisidir.
2.4.2. Her n N iin

2n2 + 3
|xn |
n3 + 5n2 + 3n + 1
eitsizliini salayan {xn } dizisinin bir Cauchy dizisi olduunu gsteriniz.
2.4.3. Her n N iin xn Z olsun. Buna gre {xn } bir Cauchy dizisi ise xn nin
sonuta bir sabit olduunu, yani her n N iin xn = a olacak ekilde bir a Z ve
n N saylarnn varln gsteriniz.
2.4.4. {xn } ve {yn } herhangi iki Cauchy dizisi ve a R olsun.

a) Teorem 2.4.5 kullanmadan axn dizisinin de bir Cauchy dizisi olduunu gs-
teriniz.
b) Teorem 2.4.5 kullanmadan xn + yn dizisinin de bir Cauchy dizisi olduunu
gsteriniz.
c) Teorem 2.4.5 kullanmadan xn yn dizisinin de bir Cauchy dizisi olduunu gs-
teriniz.
2.4.5. {xn } bir reel say dizisi olsun. Farz edelim ki her > 0 saysna karlk
m n N iin m k=n zk < olacak ekilde bir N N says var olsun. Buna gre
P
n
X
lim xk
n
k=1
limitinin var ve sonlu olduunu gsteriniz.

Pn k
2.4.6. Gsteriniz ki limn k=1 (1) /k limiti vardr ve sonludur.
2.4.7. {xn } bir dizisi olsun. Eer her n N iin
|xn+1 xn | an
eitsizliini salayan bir a (0, 1) reel say var ise xn x olacak ekilde bir x R
saysnn varln gsteriniz.
2.4.8. a) Reel saylarn bir E alt kmesi gz nne alnsn. Her r > 0 iin E
(a r, a + r) arakesiti sonsuz sayda nokta ieriyor ise a R saysna Enin bir
kapan noktas ad verilir. spatlaynz ki, a saysnn E kmesinin bir kapan
noktas olmas iin gerek ve yeter art her r > 0 iin E (a r, a + r)\{a}
kmesinin botan farkl olmasdr.
b) Rnin her snrl sonsuz alt kmesinin en az bir kapan noktas olduunu ispat-
laynz.
58
PSfrag
2.4.9. a) Rnin bir E alt kmesinin dizisel kompakt olarak adlandrlmas iin
gerek ve yeter art her xn E dizisinin, limit deeri Enin eleman olan bir
yaknsak alt diziye sahip olmasdr. Her kapal snrl araln dizisel kompakt
olduunu ispatlaynz.
b) R ierisinde dizisel kompakt olmayan snrl aralklarn varln gsteriniz.
c) R ierisinde dizisel kompakt olmayan kapal aralklarn varln gsteriniz.
2.5 Limit Supremum ve Limit nmum

Formal tanm vermeden nce aklayc olmas bakmndan aadaki irdele-
meyi yapalm:
{xn } terimleri R kmesine ait bir dizi olsun. Buna gre her n N iin
Xn = {xk : k n}
kmesinin Rde inmumu vardr. Yani her k n iin
inf Xn xk
salanr.
inf Xn R
. .
+
her k n iin xk elemanlar burada yer alr
Her n iin Xn Xn+1 olduundan {tn } = {inf Xn } artan bir dizidir.
inf X1 inf X3 R
. .
+
inf X2 inf X4
Benzer ekilde Xn kmesinin supremumu vardr. Buna gre her k n iin
xk sup Xn
salanr.
59
sup Xn R
. .
+
Ayrca her n iin Xn+1 Xn+1 olduundan {sn } = {sup Xn } azalan bir dizidir.
Sonu olarak k n iin
inf Xn xk sup Xn
eitsizlii salanr.
sup X4 sup X2 R
. .
+
sup X3 sup X1
inf Xn sup Xn R {, }
. .
+
n deerleri bydke [inf Xn , sup Xn ] kapal aral klr. Dolaysyla dizi-

nin sonlu ksm hari bizim asl ilgilendiimiz blmnn ne kadar kk bir
arala skacan gzlemleyebiliriz.
inf Xn sup Xn
inf Xn sup Xn R {, }
. .
+
n > n
Tanm 2.5.1. {xn } bir reel say dizisi olsun. Buna gre {xn } dizisinin limit
supremumu
lim sup xn := lim sup xk (2.4)
n n kn
60
ve {xn } dizisinin limit inmumu

lim inf xn := lim inf xk
n n kn
geniletilmi reel saylardr.

Tanm 2.5.1de verilen limitlerin geniletilmi reel say olarak varlnn gs-
terilmesi gerekir. Bunun iin {xn } reel say dizisi ve
sn = sup xk := sup{xk : k n} ve tn = inf xk := inf{xk : k n}

kn kn
dizileri gz nne alnsn. Yukarda anlatld zere sn ve tn lerin her biri

geniletilmi reel saylardr ve Monotonluk zelliine gre sn geniletilmi reel
saylarn azalan ve tn ise artan bir dizisi olduundan n iken sn s ve
tn t olacak ekilde s ve t geniletilmi reel saylar vardr (bkz Altrma 2.3.7).
Bu geniletilmi reel saylar, sras ile, Tanm 2.5.1e gre {xn } dizisinin limit
supremum ve limit inmum deerleridir.
Aadaki rnekte limit supremum ve limit inmumun ne ekilde hesap-
land gsterilmektedir.
rnek 2.5.2. xn = (1)n olsun. lim supn xn ve lim inf n xn deerlerini

tespit ediniz.
zm. Her n N iin supkn (1)k = 1 olduundan Tanm 2.5.1e gre

lim supn xn = 1dir. Benzer ekilde lim inf n xn = 1 olarak bulunur.
rnek 2.5.3. xn = 1+1/n olsun. lim supn xn ve lim inf n xn deerlerini

tespit ediniz.
zm. Her n N iin supkn (1 + 1/k) = 1 + 1/n olduundan Tanm 2.5.1e

gre lim supn xn = 1dir. Dier taraftan, her n N iin inf kn (1 + 1/k) = 1
olduundan lim inf n xn = 1 eklinde elde edilir.
rnek 2.5.4. xn = (1)n n olsun. lim supn xn ve lim inf n xn deerlerini

tespit ediniz.
zm. Verilen dizi {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, } eklinde yazlabilir. Buna gre

her n N iin supkn (1)n n = olduundan lim supn xn = dir. Dier
taraftan, her n N iin inf kn (1)n n = olduundan lim inf n xn =
eklinde elde edilir.
Teorem 2.5.5. {xn } bir reel say dizisi, s = lim supn xn ve t = lim inf n xn
olsun. Buna gre k iken xnk s ve j iken xj s olacak ekilde
{xnk }kN ve {xj }jN alt dizileri vardr.
61
Kant. spat sadece limit supremum iin vereceiz. Benzer argman kullan-
larak teoremin doruluu limit inmum iin de gsterilebilir. sn = supkn xk
olsun. Buna gre n iken sn s gereklenir.
Durum 1. s = olsun. Tanma gre her n N iin sn = dir. s1 =
olduundan xn1 > 1 olacak ekilde bir n1 N says vardr. sn1 +1 =
olduundan xn2 > 2 olacak ekilde bir n2 n1 + 1 > n1 says mevcuttur. Bu
ekilde devam ederek, her k N iin xnk > k olacak ekilde bir {xnk } alt dizisi
seilebilir. Dolaysyla, R iin Sktrma Teoremine (bkz Altrma 2.2.8) gre
k iken xnk = s olur.
Durum 2. s = olsun. Her n N iin sn xn ve n iken sn
olduundan R iin Sktrma Teoremine gre n iken xn = s
salanr.
Durum 3. < s < olsun. n0 = 0 alnsn. Teorem 1.3.5e (Supremum iin
Yaklam Teoremi) gre sn0 +1 1 < xn1 sn0 +1 eitsizliini salayacak bir
n1 N tamsays vardr. Benzer ekilde, sn1 +1 1/2 < xn2 sn1 +1 eitsizliini
salayacak bir n2 n1 + 1 > n1 tamsays mevcuttur. Bu anlamda devam
ederek her k N iin
1
snk1 +1 < xnk snk1 +1 (2.5)
k
eitsizliini salayacak ekilde n1 < n2 < tamsaylar seilebilir. k
iken snk1 +1 s olduundan Sktrma Teoremine gre k iken xnk s
elde edilir.
Teorem 2.5.6. {xn } bir reel say dizisi ve x bir geniletilmi reel say olsun.
Buna gre n iken xn x olmas iin gerek ve yeter art
lim sup xn = lim inf xn (2.6)

n n
eitliinin salanmasdr.
Kant. n iken xn x olsun. {xn } dizisinin her {xnk } alt dizisi iin n
iken xnk x yazlabilir. Buna gre, Teorem 2.5.5den lim supn xn = x
ve lim inf n xn = x ifadeleri gereklenir. Dolaysyla, (2.6) eitlii dorudur.
Tersine, (2.6) ifadesi doru olsun.
Durum 1. x = olsun. Eer terimler xn eklinde gz nne alnrsa x =
olduunu syleyebiliriz. Buna gre, verilen bir M R iin inf kN xk >
M olacak ekilde bir N N vardr. Dolaysyla, her n N iin xn > M
gereklenir. Bu ise n iken xn x olduu anlamna gelir.
62
Durum 2. < x < ve > 0 olsun. Ayrca

sup xk x < ve x inf xk <
kN 2 kN 2
olacak ekilde bir N N seilsin.

n, m N olsun ve basitlik salamas bakmndan xn > xm eitsizliinin
doruluu kabul edilsin. Buna gre

|xn xm | = xn xm sup xk x + x inf xk < + =
kN kN 2 2
elde edilir. Dolaysyla, {xn } dizisi bir Cauchy dizisidir ve sonlu bir reel sayya
yaknsar. Bununla beraber, Teorem 2.5.5e gre {xn } dizisinin xe yaknsayan
bir alt dizisi mevcuttur. Bu ise n iken xn x olduu anlamna gelir.
Teorem 2.5.5 bize limit supremum ve limit inmum hakknda aadaki

geometrik yorumu yapma imkn tanr.
Teorem 2.5.7. {xn } bir reel say dizisi olsun. Buna gre lim supn xn (sras
ile, lim inf n xn ) deeri, {xn } dizisinin baz alt dizilerinin yaknsad (veya
deerin olmas durumunda raksad) en byk (sras ile, en kk) geni-
letilmi saydr. Yani, k iken xnk x ise
lim inf xn x lim sup xn (2.7)

n n
eitsizlii gereklenir.
Kant. k iken xnk x olsun. Bir N N says sabitlensin ve k K

iken nk N olacak ekilde yeterince byk bir K says seilsin. Buna gre
her k K iin
inf xj xnk sup xj
jN jN
eitsizlii dorudur. k iken yukardaki ifadenin limiti alnrsa
inf xj x sup xj
jN jN
elde edilir. Son eitsizlikten bu kez N iken limit alr ve Tanm 2.5.1
kullanlrsa (2.7) ifadesi elde edilir.
Aklama 2.5.8. Reel saylarn herhangi bir {xn } dizisi iin
lim inf xn lim sup xn

n n
63
Kant. Her n N iin inf kn xk x supkn xk eitsizlii gereklendiinden
Teorem 2.2.9 (Karlatrma Teoremi) kullanlarak verilen ifadenin doruluu
grlr.
Aadaki ifadenin doruluu Tanm 2.5.1, Karlatrma Teoremi ve Mo-

noton Yaknsaklk Teoremi kullanlarak gsterilebilir.
Aklama 2.5.9. Bir {xn } dizisinin alttan snrl olmas iin gerek ve ye-
ter art lim supn xn < ve stten snrl olmas iin gerek ve yeter art
lim inf n xn > ifadelerinin gereklenmesidir.
Aadaki sonu bize eitsizliklerin limit supremum ve limit inmumlarn

alabileceimizi belirtir.
Teorem 2.5.10. Byk n deerleri iin xn yn eitsizlii salanyor ise
lim sup xn lim sup yn ve lim inf xn lim inf yn (2.8)

n n n n
ifadeleri dorudur.
Kant. Her k N iin xk yk ise her n N iin supkn xk supkn yk

ve inf kn xk inf kn yk eitsizlikleri gereklenir. Eer bu ifadelerden n
iken limit alnrsa (2.8) elde edilir.
Altrmalar
2.5.1. Aadaki dizilerin limit supremum ve limit inmum deerlerini hesaplaynz.
a) xn = 3 (1)n
b) xn = cos(n/2)
c) xn =(1)n+1 + (1)n /n
d) xn = 1 + n2 /(2n 5)
e) xn = yn /n, burada yn stten snrl bir dizidir
f) xn = n(1 + (1)n ) + n1 ((1)n 1)
g) xn = (n3 + n2 n + 1)/(n2 + 2n + 5)
2.5.2. {xn } bir reel say dizisi olsun. Buna gre
lim sup xn = lim inf (xn )

n n
ve
lim inf xn = lim inf (xn )
n n
olduunu gsteriniz.
2.5.3. {xn } bir reel say dizisi ve r R olsun.
64
a) Byk n deerleri iin
lim sup xn < r iken xn < r

n
olduunu ispatlaynz.
b) Sonsuz oklukta n N iin
lim sup xn > r iken xn > r

n
olduunu ispatlaynz.
2.5.4. {xn } ve {yn } reel saylarn herhangi iki dizisi olsun.

a) Aadaki toplamlarn hi birinin formunda olmamas koulu altnda
lim inf xn + lim inf yn lim inf (xn + yn )

n n n
lim sup xn + lim inf yn

n n
lim sup(xn + yn ) lim sup xn + lim sup yn

n n n
olduunu ispatlaynz.
b) Eer limn xn limiti mevcut ise
lim inf (xn + yn ) = lim xn + lim inf yn

n n n
ve
lim sup(xn + yn ) = lim xn + lim sup yn
n n n
eitliklerini ispatlaynz.
2.5.5. {xn } ve {yn } reel saylarn herhangi iki dizisi olsun.

a) Her n N iin xn 0 ve yn 0 olsun. Aadaki eitsizliin sandaki arpm
0 formunda olmamak zere
lim sup(xn yn ) (lim sup xn )(lim sup yn )

n n n
olduunu gsteriniz.
b) Her n N iin xn 0 yn olsun. Aadaki eitsizlikte bulunan arpmlarn
hi biri 0 formunda olmamak zere
(lim inf xn )(lim sup yn ) lim inf (xn yn )

n n n
olduunu gsteriniz.
2.5.6. Her n N iin xn 0 ve yn 0 olsun. n iken xn x (burada x bir

genelletirilmi reel say da olabilir) ise aadaki eitlikte bulunan arpmlarn hi
biri 0 formunda olmamak zere
lim sup(xn yn ) = x lim sup yn

n n
olduunu gsteriniz.
65
2.5.7. Herhangi bir reel {xn } dizisi iin

lim sup xn = inf sup xk ve lim inf xn = sup inf xk
n nN kn n nN kn
olduunu gsteriniz.
2.5.8. Her n N iin xn 0 olsun. 1/0 = ve 1/ = 0 yorumlar altnda

1 1 1 1
lim sup = ve lim inf =
n xn lim inf n xn n xn lim supn xn
olduunu gsteriniz.
66
3 R zerinde Fonksiyonlar
3.1 ki-Ynl Limitler

Blm 2de reel saylarn limitlerini inceledik. Bu blmde ise tanm ve deer
kmeleri Rnin bir alt kmesi olan reel fonksiyonlarn limitleri zerinde dura-
caz. Bu formdaki fonksiyonlar, deer kmesi ayn zamanda ve/veya
deerlerini ieren fonksiyonlardan ayrmak iin reel fonksiyonlar kimi zaman
sonlu deerli olarak isimlendireceiz.
Tanm 3.1.1. a R, I reel saylarn a noktasn ieren bir ak aral ve f

muhtemelen a noktasnda olmasa da bu I aral zerindeki dier tm nokta-
larda tanml bir reel fonksiyon olsun. Buna gre x noktas a noktasna yakla-
rken f (x) fonksiyonunun Lye yaknsyor olarak adlandrlmas iin gerek ve
yeter art her > 0 saysna karlk
0 < |x a| < olduu mddete |f (x) L| < (3.1)
eitsizliini salayan bir > 0 (bu say genellikle , f , I ve a niceliklerine

baldr) saysnn var olmasdr.
Bu durumda
L = lim f (x) veya x a iken f (x) L

xa
yazlr ve x noktas a noktasna yaklarken f (x) fonksiyonunun limiti Ldir

eklinde okunur.
Tanm 3.1.1e gre verilen bir fonksiyonun limiti olduunu gstermek iin
genel bir > 0 deeri ile balayp (3.1) ifadesini salayan saysnn nasl
seilmesi gerektii ortaya konmaldr.
rnek 3.1.2. m, b R olmak zere f (x) = mx + b olarak tanmlansn. Buna

gre her a R iin
f (a) = lim f (x)
xa
olduunu ispatlaynz.
y
y = f (x)
L+
L
L
x
a+ a a
Kant. Eer m = 0 ise ispat gerektiren bir durum yoktur. Dier durumda, > 0
says verilsin ve = /|m| olarak seilsin. Eer |x a| < ise bu durumda
|f (x) f (a)| = |mx + b (ma + b)| = |m||x a| < |m| =
ifadesi salanacandan saysnn bu seimi ile x a iken f (x) f (a) olduu

elde edilir.
Kimi durumlarda saysn belirlemek iin f (x) L ifadesini iki arpan

eklinde yazmamz gerekebilir. Daha sonra nemsiz olduu dnlen arpan
bir st snr ile deitirilerek istenilen elde edilir.
rnek 3.1.3. f (x) = x2 + x 3 olarak tanmlansn. Buna gre x 1 iken

f (x) 1 olduunu ispatlaynz.
Kant. > 0 ve L = 1 olsun. Buna gre
f (x) L = x2 + x 3 (1) = x2 + x 2 = (x 1)(x 2)
bulunur. Eer 0 < 1 ise |x1| < olduundan |x1| < 1 yani 1 < x1 <
1 dolaysyla 0 < x < 2 elde edilir. Buna gre gen eitsizlii kullanlarak
|x + 2| |x| + 2 < 4 eitsizliine ulalr. = min{1, /4} olsun. saysnn bu
seimi ile eer |x 1| < ise
|f (x) L| = |x 1||x 2| < 4|x 1| < 4
elde edilir. Bu ise tanma gre x 1 iken f (x) 1 demektir.
rnek 3.1.4. limxa x2 = a2 olduunu ispatlaynz.
Kant. Her x R iin f (x) := x2 olsun. Gsterilmesi gereken
|f (x) L| = |f (x) a2 | = |x2 a2 |
68
farknn, x deerleri aya yeterince yakn olmak zere, nceden atanm bir
deerinden kk olduudur. Buna gre x2 a2 = (x a)(x + a) olduundan,
eer |xa| < 1 ise gen eitsizlii kullanlarak |x||a| |xa| < 1nyani |x| < o

1 + |a| dolaysyla |x + a| |x| + |a| < 1 + 2|a| elde edilir. = min 1, 2|a|+1
olsun. saysnn bu seimi ile |x a| < ise
|f (x) L| = |x a||x + a| < |x a|(1 + 2|a|) < (1 + 2|a|)
sonucuna ulalr. Bu ise tanma gre x a iken f (x) a2 demektir.
rnek 3.1.5. a > 0 iin x a iken 1

x 1
a olduunu ispatlaynz.
Kant. Her x > 0 iin f (x) := 1/x ve a > 0 olsun. Gsterilmesi gereken

1 1 1
|f (x) L| = f (x) =

a x a
farknn, x deerleri a > 0ya yeterince yakn olmak zere, nceden atanm bir
deerinden kk olduudur. Buna gre x > 0 iin

1
1 = 1 (a x) = 1 |x a|

x a ax ax
olduundan 1/(ax) ifadesi iin bir st snr bulmak gerekir. zel olarak eer
|x a| < 12 a ise 12 a < x a < 12 a olduundan a 21 a < x < a + 12 a yani
1 3 1 2
2 a < x < 2 a sonuta x < a elde edilir. Dolaysyla
1 1 2
|x a| < a iin 0 < < 2
2 ax a
sonucuna ulalr. Buna gre xin bu deerleri iin

f (x) 1 < 2 |x a|

a a2
elde edilir. Yukardaki eitsizliin sa tarafnn dan kk kalmasn garantile-

mek iin |x a| < 21 a2 alnmaldr. Sonu olarak = min 21 a, 12 a2 eklinde
seilirse eer |x a| < ise
2 2
|f (x) L| = 2
|x a| < 2
a a
sonucuna ulalr. Bu ise tanma gre x a iken f (x) 1/a demektir.
Devam etmeden nce Tanm 3.1.1in iki nemli zelliine deinelim: Kabul
1. I bir ak aralktr; Kabul 2. 0 < |x a| salanr. Eer I = (c, d) bir ak
aralk ve 0 := min{a c, d a} olarak belirlenirse |x a| < 0 iin x I
salanr. Dolaysyla, Kabul 1 yeterince kk > 0 iin |x a| < (ann
69
her iki tarafnda) koulunu salayan her x 6= a noktasnda f (x) fonksiyonu
tanmldr. |x a| > 0 olduundan x 6= adr ve Kabul 2 f fonksiyonu bu
noktada tanml olmasa dahi f in limitinin a olabileceini garantiler (Bu olgu
daha sonra trevleri tanmlarken kritik bir rol oynayacaktr).
Aadaki sonu f (x) fonksiyonu a noktasnda tanml olsa dahi a nokta-
snda f in limitinin deerinin f (a) deerinden genellikle bamsz olduunu
ortaya koymaktadr.
Aklama 3.1.6. a R, I reel saylarn a noktasn ieren bir ak aral

ve f, g muhtemelen a noktasnda olmasa da bu I aral zerindeki dier tm
noktalarda tanml birer reel fonksiyon olsun. Eer her x I\{a} iin f (x) =
g(x) ve x a iken f (x) L ise bu durumda x a iken g(x) fonksiyonunun
da bir limit deeri vardr ve
lim g(x) = lim f (x)

xa xa
salanr.
Kant. > 0 olsun. (3.1) ve |x a| < iin x I koullarn salayacak ekilde

yeterince bir kk > 0 says seilsin. 0 < |x a| < eitsizliinin saland
kabul edilsin. Teorem hipotezine gre f (x) = g(x) ve (3.1)den |f (x) L| <
olduundan |g(x) L| < sonucu elde edilir.
rnek 3.1.7. x 1 iken

x3 + x2 x 1
g(x) =
x2 1
fonksiyonunun bir limit deeri olduunu ispatlaynz.
Kant. f (x) = x + 1 olsun. rnek 3.1.2ye gre x 1 iken f (x) 2 salanr.

x 6= 1 iin
x3 + x2 x 1 (x + 1)(x2 1)
g(x) = = = x + 1 = f (x)
x2 1 x2 1
olduundan Aklama 3.1.6ya gre x 1 iken g(x) fonksiyonunun limiti vardr
(ve bu limit deeri 2dir).
Dizilerin limitleri ile fonksiyonlarn limitleri arasnda yakn bir iliki vardr.
Teorem 3.1.8 (Limitlerin Dizisel Karakterizasyonu). a R, I reel saylarn a

noktasn ieren bir ak aral ve f muhtemelen a noktasnda olmasa da bu I
aral zerindeki dier tm noktalarda tanml bir reel fonksiyon olsun. Buna
gre
L = lim f (x)
xa
70
limitinin mevcut olmas iin gerek ve yeter art n iken a deerine yakn-
sayan her xn I\{a} dizisi iin n iken f (xn ) L olmasdr.
Kant. x noktas aya yaklarken f fonksiyonu L deerine yaknsasn. Buna

gre verilen > 0 iin (3.1) ifadesini salayacak ekilde bir > 0 says vardr.
Dier taraftan eer xn I\{a} dizisi n iken a deerine yaknsyor ise
n N iin |xn a| < eitsizliini salayan bir N N says seilebilir. xn 6= a
olduundan (3.1)e gre her n N iin |f (xn ) L| < salanr. Bu ise n
iken f (xn ) L demektir.
Tersine, n iken a deerine yaknsayan her xn I\{a} dizisi iin
n iken f (xn ) L olsun. Bu durumda, eer x noktas aya yaklarken
f fonksiyonu L deerine yaknsamyor ise bir > 0 says iin (biz bu sayya
0 diyelim) 0 < |x a| < olduu mddete x I\{a} iin |f (x) L| <
eitsizliini salayan hi bir > 0 says yoktur. Dolaysyla n N olmak zere
her = 1/n iin 0 < |xn a| < 1/n ve |f (xn ) L| koullarn salayan bir
xn I noktas vardr. Bu ise birinci koul ve Saktrma Teoremi (Teorem 2.2.1)
gerei xn 6= a ve xn a demektir. Sonu olarak hipotez kouluna gre n
iken f (xn ) L salanr. zel olarak, byk n deerleri iin |f (xn ) L| <
olmas ikinci koul ile eliir.
Yukardaki teorem gerei bir fonksiyonun x a iken limit deerinin olma-

dn gstermek iin f altndaki grntlerinin farkl limit deerlerine sahip
olduu a deerine yaknsayan iki dizinin varln gstermek gerekir.
rnek 3.1.9.
1
sin
x x 6= 0
f (x) =
0 x=0
eklinde tanmlanan fonksiyonun x 0 iken limitinin olmadn gsteriniz.
Kant. n N iin
2 2
an := ve bn :=
(4n + 1) (4n + 3)
olarak tanmlansn. Aktr ki her iki dizi de n iken 0 deerine yaknsar.

Dier taraftan her n N iin f (an ) = 1 ve f (bn ) = 1 olduundan n
iken f (an ) 1 ve f (bn ) 1 gereklenir. Bu ise Teorem 3.1.8e gre x 0
iken f (x) fonksiyonunun limitinin olmad anlamna gelir.
f, g : E R olsun. Her x E iin f ve g fonksiyonlarnn noktasal toplam,

f +g
(f + g)(x) := f (x) + g(x),
71
bir R skaleri ile f fonksiyonunun skaler arpm, f
(f )(x) := f (x),
f ve g fonksiyonlarnn noktasal arpm, f g
(f g)(x) := f (x)g(x)
ve son olarak da f ve gnin (g(x) 6= 0 olmak zere) noktasal blm, f /g

f f (x)
(x) =
g g(x)
eklinde tanmlanr.
Aadaki sonu Teorem 2.2.4n fonksiyon analoudur.
Teorem 3.1.10. a R, I reel saylarn a noktasn ieren bir ak aral

ve f, g muhtemelen a noktasnda olmasa da bu I aral zerindeki dier tm
noktalarda tanml birer reel fonksiyon olsun. x deerleri aya yaklarken f (x)
ve g(x) yaknsak ise (f + g)(x), (f g)(x), (f )(x) ve (g(x) fonksiyonunun limiti
sfrdan farkl olmak zere) (f /g)(x) fonksiyonlar da yaknsaktrlar. Aslnda,
lim (f + g)(x) = lim f (x) + lim g(x),

xa xa xa
lim (f )(x) = lim f (x),

xa xa
lim (f g)(x) = lim f (x) lim g(x)

xa xa xa
ve (g(x) fonksiyonunun limiti sfrdan farkl olmak zere)

f limxa f (x)
lim (x) =
xa g limxa g(x)
eitlikleri gereklenir.
Kant. i)
L := lim f (x) ve M := lim g(x)
xa xa
olsun. Eer xn I\{a} dizisi a deerine yaknsyor ise Teorem 3.1.8e gre n
iken f (xn ) L ve g(xn ) M salanr. Bu ise Teorem 2.2.4 ii) kkna gre
n iken f (xn ) + g(xn ) L + M demektir. Bu ifade a deerine yaknsayan
her xn I\{a} dizisi iin doru olduundan Teorem 3.1.8 kullanlarak
lim (f + g)(x) = L + M = lim f (x) + lim g(x)

xa xa xa
sonucu elde edilir. Dier sonular, Teorem 2.2.4 ii)-iv) neticeleri benzer ekilde
kullanlarak ispatlanr.
72
Diziler iin verilen Sktrma ve Karlatrma Teoremleri ile Limitlerin Di-
zisel Karakterizasyonu beraber dnldnde aadaki sonular elde edilir.
Teorem 3.1.11 (Fonksiyonlar iin Sktrma Teoremi). a R, I reel saylarn

a noktasn ieren bir ak aral ve f, g, h muhtemelen a noktasnda olmasa da
bu I aral zerindeki dier tm noktalarda tanml birer reel fonksiyon olsun.
i) Her x I\{a} iin g(x) h(x) f (x) salanyor ve
lim f (x) = lim g(x) = L

xa xa
ise bu durumda x a iken h(x) fonksiyonunun limiti vardr ve
lim h(x) = L
xa
gereklenir.
ii) Her x I\{a} iin |g(x)| M ve x a iken f (x) 0 ise
lim f (x)g(x) = 0
xa
salanr.
y
y = f (x)
y = h(x)
y = g(x)
L .
x
a
Teorem 3.1.12 (Fonksiyonlar iin Karlatrma Teoremi). a R, I reel say-

larn a noktasn ieren bir ak aral ve f, g muhtemelen a noktasnda olmasa
da bu I aral zerindeki dier tm noktalarda tanml birer reel fonksiyon ol-
sun. Eer f ve g fonksiyonlarnn x deerleri aya yaklarken limitleri varsa
ve her x I\{a} iin f (x) g(x) salanyor ise
lim f (x) lim g(x)

xa xa
73
Yukardaki limit teoremleri (Teorem 3.1.10, 3.1.11 ve 3.1.12) sayesinde ve
ya bavurmadan limitlerin var olduu ispatlanabilir.
rnek 3.1.13.
x1
lim =0
x1 3x + 1
olduunu ispatlaynz.
Kant. rnek 3.1.2ye gre x 1 iken x 1 0 ve 3x + 1 4 elde edilir.

Teorem 3.1.10 kullanlarak x 1 iken (x 1)/(3x + 1) 0/4 = 0 sonucuna
ulalr.
Altrmalar
3.1.1. a R, f ve g muhtemelen x = a noktasnda olmasa da reel saylarn a
noktasn ieren bir ak aral zerindeki dier tm noktalarda tanml birer reel
fonksiyon olsun. Buna gre aadaki ifadelerin hangilerinin doru hangilerinin yanl
olduunu belirleyiniz. Doru olanlar ispatlayp yanl olanlara ise ters rnek veriniz.
a) Her n N iin x a iken (x a)n sin(f (x)(x a)n ) fonksiyonunun limiti
vardr.
b) xn 6= a olmak zere {xn } dizisi a deerine yaknsasn. Eer n iken
f (xn ) L ise x a iken f (x) L salanr.
c) f ve g fonksiyonlar (a 1, a + 1) ak aral zerinde sonlu deerli ve x a
iken f (x) 0 ise x a iken f (x)g(x) 0 salanr.
d) a noktasn ieren bir I aral ierisindeki her x deeri iin f (x) g(x) ve
limxa f (x) limiti yoksa limxa g(x) limiti de yoktur.
3.1.2. Tanm 3.1.1i kullanarak aadaki limitlerin herbirinin varln ispatlaynz.

a) limx2 x2 + 2x 5 = 3
x2 +x2
b) limx1 x1
=3
3
c) limx2 x + 2x + 1 = 4
2
d) limx0 x3 sin(ex ) = 0
3.1.3. Aadaki limitlerin hangilerinin var hangilerinin var olmadna karar veriniz.
Cevabnzn doruluunu ispatlaynz.
a) limx0 tan x1

2
b) limx0 x cos x x+1
3
1
c) limx1 log x
3.1.4. Aadaki limitlerin hangilerinin var hangilerinin var olmadna karar veriniz.
Cevabnzn doruluunu ispatlaynz.
x2 +2x3
a) limx1 x3 x
xn 1
b) limx1 x1
nN
74

3
x4 1
c) limx1 cos(1x)
2 sin2 x+2x2x cos2 x

d) limx0 1cos2 (2x)
1
e) limx0 tan x sin

x2
3.1.5. Teorem 3.1.11i ispat ediniz.
3.1.6. Teorem 3.1.12yi ispat ediniz.
3.1.7. f reel deerli bir fonksiyon olsun.

a) Eer
L = lim f (x)
xa
limiti varsa x a iken |f (x)| |L| olduunu ispatlaynz.

b) x a iken |f (x)| |L| olduu halde f (x)in limitinin olmad f fonksiyonla-
rnn varln gsteriniz.
3.1.8. Her reel deerli f fonksiyonu iin f in pozitif ksm

|f (x)| + f (x)
f + (x) = , x Dom(f )
2
ve f in negatif ksm
|f (x)| f (x)
f (x) = , x Dom(f )
2
olarak tanmlanr.
a) Her x Dom(f ) iin f + (x) 0, f (x) 0, f (x) = f + (x) f (x) ve |f (x)| =
f + (x) + f (x) olduunu kantlaynz (Altrma 1.2.4 ile kyaslaynz).
b) Eer
L = lim f (x)
xa
+ +
limiti varsa x a iken f (x) L ve f (x) L olduunu ispatlaynz.
3.1.9. f ve g reel deerli fonksiyonlar ve her x Dom(f ) Dom(g) iin
(f g)(x) := max{f (x), g(x)} ve (f g)(x) := min{f (x), g(x)}
olarak tanmlansn.
a) Her x Dom(f ) Dom(g) iin
(f + g)(x) + |(f g)(x)|

(f g)(x) =
2
ve
(f + g)(x) |(f g)(x)|
(f g)(x) =
2
olduunu ispatlaynz.
b) Eer
L = lim f (x) ve M = lim g(x)
xa xa
limitleri varsa x a iken (f g)(x) L M ve (f g)(x) L M salanr.
75
3.1.10. a R ve a noktasn ieren bir ak aralk I olsun. Eer f : I R fonksiyonu
x a iken f (x) f (a) oluyor ve m < f (a) < M eitsizliini salayan m ve M
saylar varsa |x a| < koulunu salayan x deerleri iin
m + < f (x) < M
ifadesini gerekleyen ve saylar vardr.
3.2 Tek-Ynl Limitler ve Sonsuzda Limit Kavram

Bir nceki ksmda reel deerli bir fonksiyonun limitini tanmladk. imdi bu
tanm daha gelen durumlarda
kullanlmak zere geniletelim.
x 1 iken f (x) := x 1 fonksiyonunun limiti nedir? Makul bir cevap
limitin sfr olduu ynndedir. Fakat, bu fonksiyon a = 1 noktasn ieren bir
AIK aralkta tanml olmadndan Tanm 3.1.1in koullarn gereklemez.
Aslnda f fonksiyonu sadece x 1 iin tanmldr. Bu tip problemlerle baa
kmak iin tek-ynl limitler kavram kullanlmaktadr.
Tanm 3.2.1. a R ve f reel deerli bir fonksiyon olsun.
i) x noktas a noktasna sadan yaklarken f (x) fonksiyonunun Lye ya-

knsyor olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter art, f fonksiyonu sol
u-noktas a olan bir I ak aralnda tanml ve her > 0 saysna
karlk
a + I ve a < x < a + olduu mddete |f (x) L| < (3.2)
eitsizliini salayan bir > 0 (bu say genellikle , f , I ve a niceliklerine

baldr) saysnn var olmasdr. Bu durumda
f (a+) := L =: lim f (x)

xa+
yazlr ve fonksiyonunun a noktasndaki sadan-limiti Ldir eklinde oku-

nur.
ii) x noktas a noktasna soldan yaklarken f (x) fonksiyonunun Lye ya-

knsyor olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter art, f fonksiyonu sa
u-noktas a olan bir I ak aralnda tanml ve her > 0 saysna kar-
lk a I ve a < x < a olduu mddete |f (x) L| < eitsizliini
salayan bir > 0 (bu say genellikle , f , I ve a niceliklerine baldr)
saysnn var olmasdr. Bu durumda
f (a) := L =: lim f (x)

xa
yazlr ve fonksiyonunun a noktasndaki soldan-limiti Ldir eklinde oku-

nur.
76
ki-ynl limitler iin bir nceki ksmda verilen tm limit teoremlerinin tek-
ynl limit sz konusu olduunda da doruluu kolayca gsterilir. Bu anlamda
gerektiinde sz konusu teoremleri tek-ynl limitler iin kullanma hakkna
sahibiz.
Tek-ynl limitlerin varl limit teoremlerinden veya dorudan tanm kul-
lanlarak gsterilebilir.
rnek 3.2.2. i) a = 0 noktasnda

x + 1 x 0
f (x) =
x 1 x < 0
eklinde tanmlanan fonksiyonun tek-ynl limitleri olduunu fakat limx0 f (x)

limitinin mevcut olmadn gsteriniz.
ii) Aadaki limitin varln ispatlaynz:

lim x = 0.
x0+
Kant. i) > 0 ve = olsun. Eer 0 < x < ise |x 0| = |x| < ol-
duundan |f (x) 1| = |x + 1 1| = |x| < = gereklenir. Buna gre
limx0+ f (x) limit deeri vardr ve 1e eittir. Benzer ekilde < x < 0 ise
|f (x) (1)| = |x 1 + 1| = |x| < = salandndan limx0 f (x) limiti
var ve 1e eittir. Bununla beraber n iken xn = (1)n /n 0 salanr,
fakat f (xn ) = (1)n (1 + 1/n) yaknsak deildir. Dolaysyla, Limitlerin Dizisel
Karakteristiinden tr limx0 f (x) limiti mevcut deildir.

ii) > 0 ve = 2 olsun. Eer 0 < x < ise |f (x) L| = | x| = x <

= elde edilir. Bu ise limx0+ x = 0 demektir.
Her fonksiyonun tek-ynl limitleri var olmak zorunda deildir (bkz Altr-
ma 3.1.9). Altrma 3.2.2de bir fonksiyonun tek ynl limitleri olsa da iki-ynl
limitinin olmayabilecei gsterilmektedir. Bununla beraber, aadaki sonu bir
a noktasnda tek-ynl limitler var ve birbirine ET ise a noktasnda fonksi-
yonun iki-ynl limitinin var olduunu ortaya koymaktadr.
Teorem 3.2.3. f bir reel deerli fonksiyon olsun. Buna gre
lim f (x)
xa
limitinin var ve L deerine eit olmas iin gerek ve yeter art
L = lim f (x) = lim f (x) (3.3)

xa+ xa
ifadesinin salanmasdr.
77
Kant. x a iken f (x) fonksiyonunun limiti var ve L olsun. Verilen bir > 0
says iin 0 < |x a| < olduu mddete |f (x) L| < eitsizliini salayan
bir > 0 says seilsin. Ayrca a < x < a + ve a < x < a eitsizliklerini
salayan her x deeri iin a < x < a + yani < x a < olduundan
0 < |x a| < gereklenir. Buna gre f (x) fonksiyonunun x a iken sadan
ve soldan limitlerinin her ikiside vardr ve (3.3) ifadesi dorudur.
Tersine (3.3) ifadesi doru olsun ve bir > 0 says verilsin. Buna gre
a < x < a + 1 (sras ile, a 2 < x < a) olduu mddete |f (x) L| <
eitsizliini salayan bir 1 (sras ile, 2 ) says vardr. = min{1 , 2 } olsun.
0 < |x a| < ise ya a < x < a + 1 ya da 1 2 < x < a (x noktasnn ann
sanda ya da solunda yer almasna bal) salanr. Dolaysyla (3.1) ifadesi
gereklenir. Yani, x a iken f (x) Ldir.
Reel deerli fonksiyonlarn limitleri kavram geniletilmi reel saylara aa-
daki ekilde uygulanabilir.
Tanm 3.2.4. a, L R ve f reel deerli bir fonksiyon olsun.
i) x iken f (x) fonksiyonu L deerine yaknsyor olarak adlandrlmas

iin gerek ve yeter art (c, ) Dom(f ) iermesini salayan bir c > 0
saysnn ve verilen > 0 saysna karlk x > M olduu mddete
|f (x) L| < eitsizliini gerekleyecek ekilde bir M R saysnn var
olmasdr. Bu durumda
lim f (x) = L veya x iken f (x) L

x
yazlr. Benzer ekilde x iken f (x) fonksiyonu L deerine yakn-

syor olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter art (, c) Dom(f )
iermesini salayan bir c > 0 saysnn ve verilen > 0 saysna karlk
x < M olduu mddete |f (x) L| < eitsizliini gerekleyecek ekilde
bir M R saysnn var olmasdr. Bu durumda
lim f (x) = L veya x iken f (x) L

x
yazlr.
ii) x a iken f (x) fonksiyonu deerine yaknsyor olarak adlandrlmas

iin gerek ve yeter art I\{a} Dom(f ) iermesini salayan a noktasn
da ieren bir I ak aralnn ve verilen M R saysna karlk 0 <
|x a| < olduu mddete f (x) > M eitsizliini gerekleyecek ekilde
bir > 0 saysnn var olmasdr. Bu durumda
lim f (x) = veya x a iken f (x)

xa
78
yazlr. Benzer ekilde, x a iken f (x) fonksiyonu deerine ya-
knsyor olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter art I\{a} Dom(f )
iermesini salayan a noktasn da ieren bir I ak aralnn ve verilen
M R saysna karlk 0 < |x a| < olduu mddete f (x) < M
eitsizliini gerekleyecek ekilde bir > 0 saysnn var olmasdr. Bu
durumda
lim f (x) = veya x a iken f (x)

xa
yazlr.
Tanm 3.2.4 kullanlarak x a+ ve x a iken f (x) ve x

iken f (x) limitleri de tanmlanabilir ki bu durumlar renciye dev
olarak braklmtr.
rnek 3.2.5. i) x iken 1/x 0 olduunu ispatlaynz.

x+2
ii) limx1 f (x) := limx1 2 = olduunu ispatlaynz.
2x 3x + 1
Kant. i) > 0 verilsin ve M = 1/ olsun. Eer x > M ise |1/x| = 1/x <
1/M = salanr. Buna gre x iken 1/x 0 gereklenir.
ii) M R olsun. Gstermemiz gereken 1in civarnda fakat solunda yer alan
x deerleri iin f (x) < M (M saysnn ne kadar byk ve negatif olduu-
nun nemi olmakszn) eitsizliinin salanddr. Genellii bozmadan M < 0
olduu kabul edilsin. x, 1e soldan yaklarken 2x2 3x + 1 negatif deerler
alr ve 0a yaknsar (dikkat edilirse aslnda 2x2 3x + 1 kollar yukar doru
uzanm x eksenin 1/2 ve 1 noktalarnda kesen bir paraboldr). Buna gre
1 < x < 1 aralndaki x deerleri iin 2/M < 2x2 3x + 1 < 0 olacak e-
kilde bir (0, 1) says seilebilir. Dolaysyla 1/(2x2 3x + 1) > M/2 > 0
gereklenir. Dier taraftan 0 < x < 1 olduundan 2 < x + 2 < 3 salanr. Bu
ise (x + 2)/(2x2 3x + 1) > M yani her 1 < x < 1 iin
x+2
f (x) = <M
2x2 3x + 1
sonucu elde edilir.
Tek-ynl, ift-ynl ve sonsuz limitleri tek trl belirli bir ekilde gster-
mek iin aadaki notasyonu tanmlayalm. a bir geniletilmi reel say, I ya a
noktasn ieren ya da bir u noktas a olan dejenere olmayan bir ak aralk ve
f muhtemelen a noktasnda olmasa da I ak aral zerinde tanmlanm reel
deerli bir fonksiyon olsun. Eer a sonlu ve I aral a noktasn ieriyor ise
lim f (x)
xa
(3.4)
xI
79
noktasyonu limxa f (x) (limitin olmas durumunda); eer a deeri sonlu ve
I aralnn sol u noktas ise (3.4) notasyonu limxa f (x) (limitin olmas
durumunda); eer a deeri sonlu ve I aralnn sa u noktas ise (3.4) notas-
yonu limxa+ f (x) (limitin olmas durumunda); eer a = ve I aralnn
bir u noktas ise (3.4) notasyonu limx f (x) (limitin olmas durumunda)
limitlerini temsil edecektir.
Yukardaki ekilde tanmlanan notasyon kullanlarak Limitlerin Dizisel Ka-
rakterizasyonu ift-ynl, tek-ynl ve sonsuz limitler iin aadaki ekilde
verilir.
Teorem 3.2.6. a bir geniletilmi reel say ve I ya a noktasn ieren ya da bir

u noktas a olan dejenere olmayan bir ak aralk ve f muhtemelen a nokta-
snda olmasa da I ak aral zerinde tanmlanm reel deerli bir fonksiyon
olsun. Buna gre
lim f (x)
xa
xI
limitinin var ve L deerine eit olmas iin gerek ve yeter art xn 6= a ve n

iken xn a olan her xn I dizisi iin f (xn ) L limitinin gereklenmesidir.
Kant. Bu teoremin doruluu hali hazrda iki-ynl limitler iin gsterildi-

inden (3.4) ifadesinin temsil ettii dier limit durumlar iin ispat yapmak
yeter. Tm durumlara ait kantlar benzer tarzda hareket ederek ortaya koyu-
labileceinden biz sadece a noktasnn I aralna ait ve L = olmas halini
inceleyeceiz. Gsterilmesi gereken x a iken f (x) limitinin gereklen-
mesi iin gerek ve yeter artn her n N iin xn 6= a ve a deerine yaknsayan
tm xn I dizileri iin f (xn ) olduudur.
x a iken f (x) olsun. Eer xn I, n iken xn a ve xn 6= a ise
verilen bir M R saysna karlk 0 < |x a| < olduu mddete f (x) > M
eitsizliini salayacak ekilde bir > 0 says ve n N iin |xn a| <
eitsizliini salayacak ekilde bir n N says vardr. Sonu olarak, n N
eitsizliini salayan xn terimleri iin f (xn ) > M gereklenir. Bu ise istenildii
gibi n iken f (xn ) olduu anlamna gelir.
Tersine, xn 6= a olan ve a deerine yaknsayan tm xn I dizileri iin
f (xn ) limiti salansn, fakat x a iken f (x) fonksiyonu deerine
yaknsamasn. a yaknsamann tanmna gre her n N iin f (xn ) M0
ve |xn a| < 1/n eitsizliklerini gerekleyen M0 R ve xn I saylar vardr.
Dolaysyla, n iken xn a salanr fakat f (xn ) fonksiyonu deerine
yaknsamaz. Bu ise a I ve L = durumunda Teorem 3.2.6te elde edilen
sonu ile eliir.
80
Teorem 3.2.6 kullanlarak Teorem 2.2.7 ve Sonu 2.2.8 ile verilen limit te-
oremlerinin fonksiyonlar iin analoglar ispatlanabilir. Bu limit teoremleri kul-
lanlarak sonsuz limitler ve da limitler hesaplanr.
2x2 1
rnek 3.2.7. limx = 2 olduunu ispatlaynz.
1 x2
Kant. arpmn limiti limitlerin arpm olduundan her m N iin rnek
3.2.5 i)ye gre x iken 1/xm 0 salanr. Yukarda verilen ifadenin pay
ve paydas 1/x2 ile arplrsa
2x2 1 2 1/x2 limx (2 1/x2 ) 2

lim = lim = = = 2
x 1 x2 x 1 + 1/x2 limx (1 + 1/x2 ) 1
elde edilir.
Altrmalar
a) Eer x iken f (x) ve g(x) > 0 ise x iken g(x)/f (x) 0
salanr.
b) Eer x a+ iken f (x) 0 ve her x R iin g(x) 1 ise x a+ iken
g(x)/f (x) salanr.
c) Eer x iken f (x) ise x iken sin(x2 + x + 1)/f (x) 0 salanr.
d) Eer P derecesi Qnn derecesine eit ya da kk iki polinom ise (bkz Altrma
3.2.4)
P (x) P (x)
lim = lim =L
x Q(x) x Q(x)
olacak ekilde bir L R says vardr.
3.2.2. Aada verilen ifadelerin her biri iin tanmlar kullanarak (limit teoremleri
yerine) limitlerin varln ispatlaynz. Limit deerlerini belirleyiniz.

a) limx0 x2 /x
b) limx sin x/x2
c) limx1+ 1/(x2 1)
d) limx1+ (x 3)/(3 x 2x2 )
e) limx (cos(tan x))/(x + 1)
3.2.3. Her a R iin x a iken ex ea , sin x sin a ve cos x cos a olduunu

kullanarak aadaki limitleri eer varsa hesaplaynz.
a) limx2 (x3 x2 4)/(x2 4)
b) limx (5x2 + 3x 2)/(3x2 2x + 1)
2
c) limx e1/x
2
d) limx0+ ex +2x1 / sin x

e) sin(x + /2)/ 3 cos x 1
limx0
f) limx0+ 1 cos x/ sin x
81
3.2.4. Her j = 0, 1, 2, , n iin aj R ve an 6= 0 olmak zere
P (x) = an xn + an1 xn1 + + a1 x + a0
formundaki bir fonksiyona n. dereceden polinom ad verilir.
a) Eer 00 = 1 ise her n = 0, 1, ve a R iin limxa xn = an olduunu

ispatlaynz.
b) Eer P bir polinom ise her a R iin
lim P (x) = P (a)

xa
olduunu ispatlaynz.
3.2.5. a R olmak zere f ve g reel deerli fonksiyonlar iin aadaki karlatrma

teoremlerini ispatlaynz.
a) Eer x a iken g(x) ve f (x) g(x) ise x a iken f (x) salanr.

b) Eer f (x) g(x) h(x) ve
L := lim f (x) = lim h(x)

x x
ise x iken g(x) L salanr.
3.2.6. Teorem 3.2.6n u zel durumunu ispatlaynz: a R iin f : [a, ) R

olsun. x iken f (x) L limitinin gereklenmesi iin gerek ve yeter art n
iken deerine yaknsayan her xn (a, ) dizisi iin f (xn ) L olmasdr.
3.2.7. f : [0, 1] R ve her a [0, 1] iin f (a) = limxa f (x) olsun. Buna gre
her q Q [0, 1] iin f (q) = 0 eitliinin salanmas iin gerek ve yeter artn her
x [0, 1] iin f (x) = 0 ifadesinin gereklenmesi olduunu ispatlaynz.
3.2.8. P bir polinom ve bir a R sabiti iin P (a) > 0 olsun. Buna gre x a+
iken P (x)/(x a) ve x a iken P (x)/(x a) olduunu fakat
P (x)
lim
xa xa
limitinin var olmadn ispatlaynz.
3.2.9. [Cauchy] f : N R olsun. Eer
lim f (n + 1) f (n) = L
n
ise limn f (n)/n limitinin var ve L deerine eit olduunu ispatlaynz.
82
3.3 Sreklilik
Biliyoruz ki bir fonksiyonun a noktasnda srekli olmas iin a Domf ve
x a iken f (x) f (a) salanmaldr. Aslnda burada st kapal bir ekilde
de olsa f in a noktasnn her iki tarafndatanml olduu kabul edilmektedir.
imdi daha genel halde x = 0 noktasnda x gibi, verilen bir noktann sadece
bir ynnde tanml olan bir fonksiyonun srekliliinin de ierildii aadaki
tanm verelim.
Tanm 3.3.1. Rnin botan farkl bir alt kmesi E ve f : E R olsun.
i) f fonksiyonunun bir a E noktasnda srekli olarak adlandrlmas iin

gerek ve yeter art verilen > 0 saysna karlk
|x a| < ve x E olduu mddete |f (x) f (a)| < (3.5)
eitsizliini salayacak ekilde bir > 0 (genellikle bu say , f ve a

niceliklerine baldr) saysnn var olmasdr.
ii) f fonksiyonunun E zerinde srekli (notasyon: f : E R srekli) olarak

adlandrlmas iin gerek ve yeter art f in her x E noktasnda srekli
olmasdr.
Aadaki sonu eer E kmesi a noktasn ieren bir ak aralk ise f fonk-
siyonu a noktasnda sreklidir ifadesinin x a iken f (x) f (a) yazmaya
denk olduunu gstermektedir. Dolaysyla, Enin bir ak aralk olmas duru-
munda f fonksiyonu a E noktasnda sreklidir yerine ksaca f fonksiyonu
a noktasnda sreklidir eklinde belirtiriz.
Aklama 3.3.2. a noktasn ieren bir ak aralk I ve f : I R olsun. f

fonksiyonunun a I noktasnda srekli olmas iin gerek ve yeter art
f (a) = lim f (x)

xa
ifadesinin salanmasdr.
Kant. I = (c, d) ve 0 := min{|c a|, |d a|} olsun. Eer < 0 ise |x a| <
eitsizliini salayan x deerleri iin x I salanr. Dolaysyla f (a) = L,
E = I ve < 0 iin (3.5) ifadesi (3.1)e denk olur. Buna gre f fonksiyonunun
a noktasnda srekli olmas iin gerek ve yeter art x a iken f (x) f (a)
salanmasdr.
Teorem 3.1.8in ispatndaki ekilde hareket ederek herhangi botan farkl

bir kmenin zerinde srekliliin dizisel karakterizasyonunu aadaki ekilde
verebiliriz.
83
Teorem 3.3.3. Rnin botan farkl bir alt kmesi E, a E ve f : E R
olsun. Buna gre aadaki ifadeler birbirine denktir.
i) a E noktasnda f sreklidir.
ii) Eer xn dizisi a deerine yaknsyor ve xn E ise n iken f (xn )

f (a)dr.

zel olarak x fonksiyonu Altrma 2.2.6ya gre I = [0, ) aralnda
sreklidir.
Teorem 3.3.3 ve Teorem 2.2.4 birlikte dnldnde aadaki sonu elde
edilir.
Teorem 3.3.4. Rnin botan farkl bir alt kmesi E ve f, g : E R olsun.

Eer f , g fonksiyonlar bir a E noktasnda (sras ile, E kmesi zerinde)
srekli ise f + g, f g ve f ( R) fonksiyonlar da a noktasnda (sras ile,
E zerinde) sreklidir. Ayrca, g(a) 6= 0 (sras ile, her x E iin g(x) 6= 0)
olmak zere f /g fonksiyonu da a noktasnda (sras ile, E zerinde) sreklidir.
Altrma 3.1.7, 3.1.8 ve 3.1.9 gz nne alndnda eer f ve g fonksiyonlar
sras ile, bir a E noktasnda ya da E kmesi zerinde srekli ise |f |, f + , f ,
f g ve f g fonksiyonlar da sz konusu a E noktasnda ya da E kmesi
zerinde sreklidir. Ayrca Altrma 3.2.4e gre her polinom Rde sreklidir.
Pek ok komplike fonksiyon toplamlar, arpmlar, blmler ve aada ta-
nmlanan operasyon ile basit ksmlara ayrlabilir.
Tanm 3.3.5. Rnin iki alt kmesi A ve B, f : A R ve g : B R olsun.

Buna gre eer f (A) B ise g ile f in bilekesi g f : A R fonksiyonu x A
olmak zere
(g f )(x) := g(f (x))
eklinde tanmlanr.
Teorem 3.3.6. Rnin iki alt kmesi A ve B, f : A R, g : B R ve her

x A iin f (x) B olsun.
i) I ya a noktasn ieren ya da bir u noktas a olan dejenere olmayan bir

ak aralk, A := I\{a} olsun. Eer
L := xa
lim f (x)
xI
limiti var ve B kmesine ait ve g fonksiyonu L B noktasnda srekli

ise !
lim (g f )(x) = g
xa
lim f (x)
xa
xI xI
salanr.
84
ii) Eer f fonksiyonu a A noktasnda ve g fonksiyonu f (a) B noktasnda
srekli ise g f bileke fonksiyonu da a A noktasnda sreklidir.
Kant. i) xn I\{a} ve n iken xn a olsun. Aka f (A) B olduun-

dan f (xn ) B gereklenir. Ayrca, Limitlerin Dizisel Karakterizasyonu (Te-
orem 3.2.6) tr n iken f (xn ) Ldir. g fonksiyonu L B noktasnda
srekli olduundan Teorem 3.3.3e gre n iken f (xn ) := g(f (xn )) L
salanr. Bu ise Teorem 3.2.6ya gre I aralnda x a iken g f (x) L
demektir. Yani i) ifadesi gereklenir. Benzer tarzda hareket ederek ii) kknn
doruluu gsterilebilir.
Pek ok uygulamada verilen bir fonksiyonun maksimum ve minimum de-
erlerini belirlemek nemli bir yer tutar. Bu amala ilk adm olarak aadaki
konsepti ortaya koyalm.
Tanm 3.3.7. Rnin botan farkl bir alt kmesi E olsun. Bir f : E R
fonksiyonunun E zerinde snrl olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter art
her x E iin |f (x)| M eitsizliini salayacak ekilde bir M R saysnn
var olmasdr. Bu durumda f fonksiyonu E zerinde M ile domine edilmitir
denir.
Dikkat edilirse bir f fonksiyonun E kmesi zerinde snrl olup olmamas
E ve f ifadelerine baldr. rnein, [1, ) aralndan f (x) = 1/x fonksiyonu
1 ile domine edilmitir. Fakat ayn fonksiyon (0, 2) aralnda snrszdr. Dier
taraftan, (2, 2) aralnda f (x) = x2 fonksiyonu 4 ile domine edilmi olmakla
birlikte [0, ) zerinde snrszdr.
Ska kullanlacak aadaki sonta kapal ve snrl bir aralkta srekli olan
fonksiyonlarn her zaman snrl olduu gsterilmektedir.
Teorem 3.3.8 (Ekstremum Deer Teoremi). Eer I aral kapal, snrl ve f :

I R fonksiyonu I zerinde srekli ise bu durumda f fonksiyonu I zerinde
snrldr. Ayrca,
M = sup f (x) ve m = inf f (x) (3.6)
xI xI
ise
f (xM ) = M ve f (xm ) = m
olacak ekilde xm , xM I noktalar vardr.
Kant. Farzedelim ki f fonksiyonu I zerinde snrl olmasn. Buna gre
|f (xn )| > n, n N (3.7)
eitsizliini salayan xn I vardr. I aral snrl olduundan Bolzano-Weier-

strass Teoremine (Teorem 2.3.9) gre {xn } dizisinin yaknsak bir alt dizisi
85
vardr. Bu yaknsak alt dizi xnk olsun. Buna gre k iken xnk a gerek-
lenir. Ayrca, yine I snrl olduundan Karlatrma Teoremi (Teorem 2.2.9)
gerei a Idr ve zel olarak f (a) R salanr. Dier taraftan, (3.7) ifadesinde
n yerine nk yazar ve bu eitsizlikten k iken limit alnrsa |f (a)| = elde
edilir ki bu ise f (a) R olmas ile eliir. u durumda f fonksiyonu I zerinde
snrl olmaldr.
Yukarda gsterildi ki M ve m sonlu reel saylardr. imdi f (xM ) = M
eitliini saalayan bir xM I saysnn var olduunu gstermek iin ifadenin
tersinin, yani her x I iin f (x) < M salandn farz edelim. Buna gre
1
g(x) =
M f (x)
eklinde tanmlanan fonksiyon Ida srekli ve dolaysyla I zerinde snrldr.
zel olarak, |g(x)| = g(x) C eitsizliini salayacak ekilde C > 0 says
mevcuttur. Dolaysyla her x I iin
1
f (x) M (3.8)
C
ifadesi gereklenir. Tm x I zerinden (3.8) eitsizliinin supremumu alnr
ise
1
M M
C
elde edilir ki bu ise elikidir. u durumda f (xM ) = M olacak ekilde bir
xM I vardr. Benzer argman kullanlarak f (xm ) = m eitliini salayan bir
xm I olduu gsterilebilir.
Teorem 3.3.8de verilen M deerine I zerinde f fonksiyonunun maksi-
mumu, m deerine ise minimumu ad verilir.
Aklama 3.3.9. Ekstremum Deer Teoreminin hipotezinden kapal veya

snrl olma koullar karldnda teorem doru olmaz.
Kant. steneni gstermek iin bir ters rnek vermek yeter. Snrl fakat kapal
olmayan (0, 1) aral zerinde f (x) = 1/x fonksiyonu sreklidir fakat snrl
deildir. Dier taraftan snrl olmayan kapal [0, ) aral zerinde f (x) = x
fonksiyonu sreklidir fakat snrl deildir.
Bir aralkta srekli olan fonksiyonlarn graklerinde delikler veya srama-
lar yoktur (bkz Teorem 3.3.11). Bu olgu kullanlarak aadaki basit gzlem
verilebilir.
Lemma 3.3.10. a 0 ise buna gre x1 > x0 ve her x [x0 , x1 ] iin f (x) >
eitsizliini salayacak ekilde bir pozitif says ve x1 [a, b) noktas vardr.
86
Strateji: spatn dayanak kri gayet basittir. Eer f (x0 ) > 0 ise bu durumda
x0 n civarndaki x deerleri iin f (x) > f (x0 )/2 gereklenir. imdi detaylar
verelim.
Kant. = f (x0 )/2 olsun. x0 < b olduundan 0 := (b x0 )/2 says pozitiftir

ve a x < x0 + 0 eitsizliini salayan x deerleri iin x [a, b) gereklenir.
Tanm 3.3.1 kullanlarak x [a, b) ve |x x0 | < olduu mddete |f (x)
f (x0 )| < eitsizliini gerekleyecek ekilde 0 < < 0 saysn seelim.
Bir x1 (x0 , x0 + ) sabitlensin ve x [x0 , x1 ] olsun. ve saylarnn
seimlerinden tr aka
f (x0 ) f (x0 )
< f (x) f (x0 ) <
2 2
gereklenir. Yukardaki eitsizliin sol taraf f (x)e gre zlr ise f (x) >
f (x0 )/2 = elde edilir.
Bir y0 reel saysnn c ve d saylar arasnda yer almas iin gerek ve yeter
art c < y0 < d ya da d < y0 < c eitsizliinin gereklenmesidir.
Teorem 3.3.11 (Ara Deer Teoremi). a < b ve f : [a, b] R srekli bir

fonksiyon olsun. Eer y0 says f (a) ile f (b) arasnda yer alyor ise bu durumda
f (x0 ) = y0 olacak ekilde bir x0 (a, b) says vardr.
Kant. f (a) < y0 < f (b) olsun. Aadaki ekilde gsterildii gibi bir E = {x
[a, b] : f (x) < y0 } kmesi gz nne alnsn. a E ve E [a, b] olduundan
E kmesi botan farkldr ve Rnin snrl bir alt kmesidir. Dolaysyla Tamlk
Aksiyomu gerei x0 := sup E deeri sonlu bir reel say olarak mevcuttur. Buna
gre x0 (a, b) ve f (x0 ) = y0 olduunu gstermek yeter.
f (b) .
y0 .
f (a) .
x
a x0 b
87
Teorem 2.2.3 gz nne alnarak n iken xn x0 olan bir xn E dizisi
seilsin. E [a, b] olduundan Teorem 2.2.9 (Karlatrma Teoremi) gerei
x0 [a, b] gereklenir. Dolaysyla f fonksiyonunun sreklilii ve E kmesinin
tanm gz nne alndnda f (x0 ) = limn f (xn ) y0 elde edilir.
f (x0 ) = y0 olduunu gstermek iin ifadenin doru olmadn yani f (x0 ) <
y0 eitsizliinin salandn farz edelim. Buna gre y0 f (x) ifadesi [a, b) ara-
lnda sreklidir ve x = x0 noktasnda pozitif deer alr. Dolaysyla, Lemma
3.3.10a gre y0 f (x1 ) > > 0 olacak ekilde x1 > x0 ve saylar seilebilir.
Buradan x1 E ve x1 > sup E elikisi elde edilir.
x0 [a, b] ve y0 = f (x0 ) olduunu ispatladk. Kantn banda yaptmz
f (a) < y0 < f (b) varsaymndan tr x0 says a veya bye eit olamaz. Buna
gre x0 (a, b) sonucu elde edilir.
Yukardaki teorem gerei, eer f fonksiyonu bir [a, b] aralnda srekli ve
f (a) y0 f (b) ise f (x0 ) = y0 olacak ekilde bir x0 [a, b] says vardr.
Eer f fonksiyonu bir a noktasnda srekli deil ise f fonksiyonu ada s-
reksiz dir denir ve a noktasna f in bir sreksizlik noktas ad verilir. Bir fonk-
siyonun bir sreksizlik noktas etrafndaki davran aadaki rnekte incelen-
mektedir.
rnek 3.3.12.
|x| x 6= 0
x
f (x) =
1 x=0
eklinde tanmlanan fonksiyonun (, 0) ve [0, ) aralklarnda srekli ve 0
noktasnda sreksiz olduunu gsterip f (0+) ve f (0) limit deerlerinin var
olduunu ispatlaynz.
Kant. x 0 iin |x| = x dolaysyla f (x) = 1 olduundan aka f (0+) = 1

limit deeri vardr ve her a > 0 iin x a iken f (x) f (a) salanr. Buna
gre, f fonksiyonu [0, ) aralnda sreklidir. Benzer ekilde f (0) = 1
limit deeri vardr ve f fonksiyonu (, 0) aralnda sreklidir. Dier taraftan,
f (0+) 6= f (0) olduundan Teorem 3.2.3e gre x 0 iken f (x) fonksiyonunun
limiti yoktur. Dolaysyla f fonksiyonu 0 noktasnda sreksizdir.
rnek 3.3.13. sin x fonksiyonunun Rde srekli olduu kabul altnda

sin 1 x 6= 0
x
f (x) =
1 x=0
eklinde tanmlanan fonksiyonun (, 0) ve (0, ) aralklarnda srekli ve 0

noktasnda sreksiz olduunu gsterip ne f (0+) ne de f (0) limitlerinin var
olmadn ispatlaynz.
88
Kant. Teorem 3.1.10a gre 1/x fonksiyonu x 6= 0 iin sreklidir. Dolay-
syla Teorem 3.3.6 kullanlarak f fonksiyonunun (, 0) ve (0, ) zerinde
srekli olduu sonucu elde edilir. f (0+) limitinin var olmadn gstermek iin
xn = 2/((2n + 1)) olarak tanmlansn. Buna gre n N iin sin(1/xn ) =
(1)n dir. xn 0 olmakla birlikte (1)n dizisi yaknsak deildir. Dolaysyla
Teorem 3.3.3e (Srekliliin Dizisel Karakterizasyonu) gre f (0+) limiti mevcut
deildir. Benzer argman kullanlarak f (0) deerinin var olmad gsterile-
bilir.
rnek 3.3.14. R zerinde

1 x Q
f (x) :=
0 x
/Q
eklinde tanmlanan fonksiyona Dirichlet fonksiyonu ad verilir. Dirichlet fonk-

siyonunun her x R noktasnda sreksiz olduunu gsteriniz (Bu tip fonksi-
yonlara hibir yerde srekli fonksiyon ad verilir).
Kant. a bir rasyonel say ve {xn } irrasyonel saylarn a noktasna yaknsayan

bir dizisi olsun (Bu dizinin varl Teorem 1.3.9 ve Altrma 1.3.4 (Rasyonel ve
rrasyonel Saylarn Younluu) gz nne alndnda garantidir). Her n N
iin f (xn ) = 0 olduundan f (a) = 1 olmasna karn f (xn ) 0 gereklenir.
Buna gre f fonksiyonu herhangi bir rasyonel a noktasnda srekli olamaz.
Dier taraftan b bir irrasyonel say ve {yn } rasyonel saylarn bu b deerine
yaknsayan bir dizisi olsun (Bu dizinin varl Teorem 1.3.9 (Rasyonel Sayla-
rn Younluu) gz nne alndnda garantidir). Her n N iin f (yn ) = 1
olduundan f (yn ) 1 salanr. Fakat f (b) = 0 olduundan f fonksiyonunun
herhangi bir irrasyonel b noktasnda srekli olmad sonucu elde edilir.
Her reel say ya rasyonel ya da irrasyonel olduundan f fonksiyonunun Rde
hi bir yerde srekli olmad neticesine ulalr.
rnek 3.3.15.

1 p
q x= q Q (indirgenmi formda)
f (x) =
0 x
/Q
eklinde tanmlanan fonksiyonun (0, 1) aralndaki tm irrasyonellerde srekli

fakat (0, 1) aralndaki tm rasyoneller zerinde sreksiz olduunu kantlay-
nz.
89
Kant. a noktas (0, 1) aralndan bir rasyonel say ve farz edelim ki f fonksi-
yonu bu a noktasnda srekli olsun. Eer xn irrasyonellerin a noktasna yakn-
sayan bir dizisi ise sreklilikten f (xn ) f (a) yani f (a) = 0 gereklenir. Fakat
tanma gre f (a) 6= 0 olduundan eliki elde edilir. Buna gre f fonksiyonu
(0, 1) aralndaki tm rasyoneller iin sreksizdir.
(0, 1) aralna ait bir irrasyonel say a olsun. Gsterilmesi gereken n
iken xn a koulunu salayan tm xn (0, 1) dizilerinin ayn zamanda
f (xn ) f (a) limitini de gereklediidir. xn Q olsun. Her n N iin di-
zinin terimleri indirgenmi formda xn = pn /qn eklinde yazlsn. f (a) = 0
olduundan n iken qn limitini gstermek yeter. Tersine, her k N
iin |qnk | M < eitsizliini salayacak ekilde n1 < n2 < tamsaylar
var olsun. xnk (0, 1) olduundan

pn
E := xnk = k : k N
qnk
eklinde tanmlanan kme sadece sonlu sayda eleman ierir. Buna gre E k-
mesinden alnan her dizinin limiti yine E kmesine ait olmaldr. a bu limit
deerlerinden birisidir fakat a irrasyonel olduundan kmeye ait olamaz. Dola-
ysyla n iken qn ve buna gre f fonksiyonunun (0, 1) aralndaki
tm irrasyonellerde srekli olduu sonucu elde edilir.
Aklama 3.3.16. f fonksiyonu sadece Q zerinde ve g fonksiyonu da sadece

bir noktada sreksiz iki fonksiyon ise bu fonksiyonlarn g f bilekeleri hibir
yerde srekli olabilir.
Kant. f fonksiyonu rnek 3.3.15te gz nne alnan fonksiyon ve

1 x 6= 0
g(x) =
0 x = 0
olsun. Buna gre

1 x Q
(g f )(x) =
0 x
/Q
salanr. g f bileke fonksiyonu rnek 3.3.14 ile verilen hibir yerde srekli
Dirichlet fonksiyonudur.
Aadaki rneklerde gerektiinde sin x, cos x ve ex fonksiyonlarnn Rde

srekli olduu kabul edilecektir.
90
Altrmalar
a) Eer f fonksiyonu [a, b] zerinde srekli ve J := f ([a, b]) ise J snrl ve kapal
bir aralktr.
b) Eer [a, b] zerinde f ve g srekli, f (a) < g(a) ve f (b) > g(b) ise f (c) = g(c)
eitsizliini salayan bir c [a, b] says vardr.
c) a noktasnda f fonksiyonu srekli ve f (a) 6= 0 olmak zere a noktasn ieren bir
I aral zerinde tanml sonlu deerli f ve g fonksiyonlar gz nne alnsn.
Buna gre g fonksiyonunun a noktasnda srekli olmas iin gerek ve yeter art
f g fonksiyonunun ada srekli olmasdr.
d) f ve g fonksiyonlar R zerinde tanml ve sonlu deerli olsun. Eer f ve g f
fonksiyonlar R zerinde srekli ise gnin de R zerinde sreklidir.
3.3.2. Limit teoremlerini kullanarak aadaki fonksiyonlarn [0, 1] zerinde srekli

olduunu gsteriniz.
2
ex sin x
a) f (x) = cos x

x2 +x2
x 6= 1
x1
b) f (x) =
3 x=1

e1/x x 6= 0
c) f (x) =
0 x=0
x sin 1 x =

x
6 0
d) f (x) =
0 x=0
3.3.3. Aada verilen denklemleri gerekleyen en az bir x R saysnn var olduunu

gsteriniz.
a) ex = x3
b) ex = 2 cos x + 1
c) 2x = 2 3x
3.3.4. Eer f : [a, b] R fonksiyonu srekli ise supx[a,b] |f (x)| deerinin sonlu
olduunu ispatlaynz.
3.3.5. Eer f : [a, b] [a, b] fonksiyonu srekli ise f in bir sabit noktasnn, yani
f (c) = c eitliini salayan bir c [a, b] saysnn varln gsteriniz.
3.3.6. Eer reel deerli f fonksiyonu bir a R noktasnda srekli baz M R

noktalarnda f (a) < M ise her x I iin f (x) < M eitsizliini gerekleyecek ekilde
ay ieren bir I ak aral vardr.
3.3.7. f + g toplam fonksiyonu R zerinde srekli olan f ve g hibir yerde srekli

fonksiyonlarnn varln gsteriniz. Bu fonksiyonlarn arpm iin de benzer duru-
mun sz konusu olduunu gsteriniz.
91
3.3.8. a R, bu a noktasn ieren bir ak aralk I, f, g : I R ve f fonksiyonu
ada srekli olsun. spatlaynz ki g fonksiyonunun a noktasnda srekli olmas iin
gerek ve yeter art f + g toplam fonksiyonunun ada srekli olmasdr.
3.3.9. f : R R fonksiyonu her x, y R iin f (x + y) = f (x) + f (y) eitliini

gereklesin.
a) Her x R ve n Z iin f (nx) = nf (x) olduunu gsteriniz.
b) Her x R ve q Q iin f (qx) = qf (x) olduunu gsteriniz.
c) spatlaynz ki f fonksiyonunun 0 noktasnda srekli olmas iin gerek ve yeter
art f in R zerinde srekli olmasdr.
d) spatlaynz ki f fonksiyonu 0 noktasnda srekli ise her x R iin f (x) = mx
eitliini salayacak ekilde bir m R says vardr.
3.3.10. f : R (0, ) fonksiyonu f (x + y) = f (x)f (y) eitliini gereklesin. spat-

laynz ki f fonksiyonu 0 noktasnda srekli ise her x R iin f (x) = ax eitliini
salayacak ekilde bir a (0, ) says vardr (Burada ax fonksiyonunun R zerinde
olduunu kabul ediyoruz).
3.3.11. f : R R fonksiyonu R zerinde srekli ve
lim f (x) = lim f (x) =

x x
ise f in R zerinde bir minimumunun, yani
f (xm ) = inf f (x) <

xR
ifadesini salayan bir xm R saysnn var olduunu gsteriniz.
3.4 Dzgn Sreklilik
Tanm 3.4.1. Rnin botan farkl bir alt kmesi E ve f : E R bir fonksiyon
olsun. Buna gre f fonksiyonunun E zerinde dzgn srekli (notasyon: f :
E R dzgn srekli) olarak isimlendirilmesi iin gerek ve yeter art her
> 0 saysna karlk
|x a| < ve x, a E olduu mddete |f (x) f (a)| < (3.9)
eitsizliini salayacak ekilde > 0 saysnn var olmasdr.
Dikkat edilirse Tanm 3.4.1de sz konusu says ve f niceliklerine bal

fakat a ve x deerlerine bal deildir. Bu durum bir kme zerinde verilen bir
fonksiyonun dzgn srekliliini gstermek istendiinde zellikle vurgulanmas
gereken temel noktadr.
rnek 3.4.2. (0, 1) aralnda f (x) = x2 fonksiyonunun dzgn srekli oldu-

unu ispatlaynz.
92
Kant. > 0 verilsin ve = /2 olsun. Eer x, a (0, 1) ise |x+a| |x|+|a| 2
salanr. Dolaysyla x, a (0, 1) ve |x a| < ise
|f (x) f (a)| = |x2 a2 | = |x a||x + a| 2|x a| < 2 =
elde edilir.
Grld zere sreklilik ve dzgn sreklilik tanmlar birbirine benzer.

Tek fark, srekli fonksiyonlarda parametresi a saysna bal olabilirken dz-
gn srekli fonksiyonlarda parametresi kesinlikle adan bamsz seilmelidir.
Tanmdan hemen anlalan bir sonu E kmesi zerinde dzgn srekli tm
fonksiyonlarn ayn zamanda E zerinde srekli olduudur. Aadaki rnek bu
durumun tersinin, baz kstlamalar yaplmakszn, her zaman doru olmadn
ortaya koymaktadr.
rnek 3.4.3. Gsteriniz ki f (x) = x2 fonksiyonu R zerinde dzgn srekli

deildir.
Kant. f fonksiyonu R zerinde dzgn srekli olsun. Buna gre her x, a R

iin |xa| < olduu mddete |f (x)f (a)| < 1 eitsizliini salayan bir > 0
says vardr. Archimedean zelliine gre n > 1 olacak ekilde yeterince
byk bir n N says seilebilir. a = n ve x = n + /2 olsun. Dolaysyla
|x a| < ve
2

1 > |f (x) f (a)| = |x2 a2 | = n+ n2
2
2 2
= n2 + n + n2 = n + > n > 1
4 4
elikisi elde edilir. Bu eliki f fonksiyonunun R zerinde dzgn srekli ol-
madn ortaya koymaktadr.
Aadaki sonu sreklilik ve dzgn sreklilik arasnda kilit rol oynamak-

tadr.
Lemma 3.4.4. E R ve f : E R dzgn srekli olsun. Eer xn E bir

Cauchy dizisi ise f (xn )de bir Cauchy dizisidir.
Kant. > 0 olsun ve (3.9) ifadesini gerekleyen bir > 0 says seilsin.
{xn } bir Cauchy dizisi olduundan n, m N iin |xn xm | < eitsizliini
salayan bir N N says vardr. Buna gre n, m N iin ayn zamanda
|f (xn ) f (xm )| < ifadesi gereklenir.
93
Dikkat edilirse (0, 1) aralnda f (x) = 1/x fonksiyonu srekli ve xn =
1/n bir Cauchy dizisi olmasna karn f (xn ) = n bir Cauchy dizisi deildir.
Aslnda, (0, 1) aralnda 1/x srekli fakat dzgn srekli deildir. Bu durumu
y = 1/x fonksiyonunun grai dorular. Aadaki ekilde grld zere a
deeri 0a yaklatka deerleri klr (0 ve 1 deerlerini mukayese ediniz).
Dolaysyla says adan bamsz seilemez.
y
f (x0 ) + .
.
f (x0 ) .
f (x1 ) + .
.
f (x1 ) .
x
}
x0 x1
0 1
Bir ak aralk zerinde sreklilik ve dzgn sreklilik, her ne kadar ara-

lk snrl olsa da, farkldr. Aadaki sonu snrl kapal aralklar zerinde
durumun bu ekilde olmadn gstermektedir.
Teorem 3.4.5. I kapal ve snrl bir aralk olsun. Bu durumda eer f : I R

fonksiyonu I zerinde srekli ise I zerinde dzgn sreklidir.
Kant. Tersine, I zerinde f fonksiyonu srekli olsun fakat dzgn srekli ol-
masn. Buna gre bir 0 > 0 says ve xn , yn I noktalar |xn yn | < 1/n
ve
|f (xn ) f (yn )| 0 , n N (3.10)
eitsizliini salayacak ekilde mevcuttur. Bolzano-Weierstrass Teoremi ve Kar-
latrma Teoremine gre xn dizisinin xnk eklinde k iken bir x I
deerine yaknsayan bir alt dizisi mevcuttur. Benzer ekilde {ynk }kN dizisinin
ynkj eklinde j iken bir y I deerine yaknsayan bir alt dizisi mevcuttur.
j iken xnkj x ve f srekli olduundan (3.10) ifadesine gre |f (x)
f (y)| 0 , yani f (x) 6= f (y) salanr. Dier taraftan her n N iin |xn yn | <
1/n olduundan Teorem 2.2.1e (Sktrma Teoremi) gre x = ydir. Bu ise
f (x) = f (y) elikisini dourur.
Snrl ak aralklar zerinde dzgn srekliliin kullanl fakat basit bir
karakterizasyonu aadaki teorem ile verilmektedir (Bu sonu snrsz aralklar
iin geerli deildir).
94
Teorem 3.4.6. a < b ve f : (a, b) R olsun. f fonksiyonunun (a, b) zerinde
dzgn srekli olmas iin gerek ve yeter art f in [a, b] kapal aralna srekli
geniletilebilmesi, yani
f (x) = g(x), x (a, b) (3.11)
eitliini salayan bir g : [a, b] R srekli fonksiyonunun var olmasdr.
Kant. f fonksiyonu (a, b) zerinde dzgn srekli olsun. Dier taraftan n

iken b deerine yaknsayan bir xn (a, b) dizisi gz nne alnsn. Buna gre
{xn } bir Cauchy dizisi olduundan Lemma 3.4.4e gre {f (xn )}de bir Cauchy
dizisidir ve ayrca
g(b) := lim f (xn )
n
limiti vardr. Bu deer b deerine yaklaan baka diziler kullanlsa da deimez.
n iken b deerine yaknsayan bir baka yn (a, b) dizisi gz nne alnsn.
> 0 says verilsin ve E = (a, b) iin (3.9) ifadesini gerekleyecek ekilde bir
> 0 says seilsin. xn yn 0 olduundan n N iin |xn yn | <
eitsizliini gerekleyecek ekilde N N says seilebilir. Dolaysyla (3.9)a
gre her n N iin |f (xn ) f (yn )| < salanr. Her > 0 iin bu ifadenin
n iken limiti alnrsa
| lim f (xn ) lim f (yn )|

n n
elde edilir. Bu ise Teorem 1.2.9ya gre
lim f (xn ) = lim f (yn )

n n
demektir. Benzer ekilde hareket ederek g(a) iin istenilen gsterilebilir.

Her x (a, b) iin g(x) = f (x) olsun. Buna gre g fonksiyonu [a, b] ze-
rinde tanmldr ve (3.11) ifadesini salar. Ayrca Limitlerin Dizisel Karakte-
rizasyonuna gre [a, b] zerinde sreklidir. Dolaysyla, gye istenildii ekilde
srekli geniletilebilir.
Tersine, [a, b] zerinde srekli ve (3.11) ifadesini salayan bir fonksiyon g
olsun. Teorem 3.4.5e gre [a, b] aral zerinde g fonksiyonu dzgn sreklidir.
Dolaysyla, g fonksiyonu (a, b) aral zerinde dzgn sreklidir. Bu ise f in
(a, b) zerinde dzgn srekli olduu anlamna gelir.
Snrl, ak ve dejenere olmayan (a, b) aralnda f fonksiyonu srekli olsun.
Dikkat edilirse f in [a, b] aralna srekli geniletilebilmesi iin gerek ve yeter
f fonksiyonunun tek-ynl limitlerinin var ve a ve b saylarna eit olmasdr.
Aslnda, limitlerin varl durumunda her zaman g fonksiyonunun a ve b nokta-
larndaki deerleri sz konusu limitlere eit olacak ekilde tanmlanabilir. Buna
gre f fonksiyonunun dzgn srekliliini ve argmanlarn kullanlmadan
gstermek mmkndr.
95
rnek 3.4.7. (0, 1) zerinde f (x) = (x 1)/ log x fonksiyonunun dzgn
srekli olduunu gsteriniz.
Kant. Aka x 0+ iken f (x) 0 salanr. Dier taraftan lHpital Ku-

ralna gre
x1 1
lim f (x) = lim = lim =1
x1 x1 log x x1 1/x
elde edilir. Yani f (x) fonksiyonunun 0 noktasnda sadan ve 1 noktasnda sol-

dan limitleri mevcut olduundan f fonksiyonu [0, 1] aralna srekli genileti-
lebilir. Dolaysyla Teorem 3.4.6ya gre f fonksiyonu (0, 1) aralnda dzgn
sreklidir.
Altrmalar
a) Eer f fonksiyonu (0, ) aralnda dzgn srekli ve g fonksiyonu (0, ) aral-
nda pozitif ve snrl ise f g fonksiyonu da (0, ) aralnda dzgn sreklidir.
b) x log(1/x) fonksiyonu (0, 1) aralnda dzgn sreklidir.
c) Her sfrdan farkl m, b R iin
cos x
mx + b
eklinde tanmlanan fonksiyon (0, 1) zerinde dzgn sreklidir.
d) f ve g fonksiyonlar [a, b] zerinde dzgn srekli ve her x [a, b] iin g(x) 6= 0
ise f /g fonksiyonu da [a, b] zerinde dzgn sreklidir.
3.4.2. Tanm 3.4.1i kullanarak aada verilen fonksiyonlarn (0, 1) aralnda dz-
gn srekli olduunu gsteriniz.
a) f (x) = x2 + x
b) f (x) = x3 x + 2
c) f (x) = x sin x
3.4.3. Aada verilen fonksiyonlarn (0, 1) aralnda dzgn srekli olduunu gste-
riniz (sin x ve cos x fonksiyonlarnn tanm blgeleri zerinde srekli olduu bilindiine
gre isteneni gstermek iin lHpital Kural kullanlabilir).
sin x
a) f (x) = x
1
b) f (x) = x cos x2
c) f (x) = x log x
d) f (x) = (1 x2 )1/x
3.4.4. sin x fonksiyonunun R zerinde srekli olduu bilindiine gre (0, 1) ak aral
zerinde x sin(1/x) fonksiyonunun dzgn srekli olduu reel saysn tespit ediniz.
96
3.4.5. a) f : [0, ) fonksiyonu srekli ve x iken f (x) L olacak ekilde
bir L R says var olsun. Buna gre f fonksiyonunun [0, ) zerinde dzgn
srekli olduunu ispatlaynz.
b) f (x) = 1/(x2 +1) fonksiyonunun R zerinde dzgn srekli olduunu gsteriniz.
3.4.6. Reel saylarn botan farkl bir alt kmesi E, R ve f, g : E R fonksi-

yonlar E zerinde dzgn srekli olsun.
a) f +g ve g fonksiyonlarnn da E zerinde dzgn srekli olduunu ispatlaynz.
b) f ve g fonksiyonlar E zerinde snrl ise f g fonksiyonun E zerinde dzgn
srekli olduunu gsteriniz.
c) f g arpm fonksiyonu R zerinde dzgn srekli olmad halde R zerinde
dzgn srekli olan f ve g fonksiyonlarnn varln gsteriniz.
d) f fonksiyonu E zerinde snrl ve her x E iin g(x) 0 eitsizliini salaya-
cak ekilde bir > 0 says var olsun. Buna gre f /g fonksiyonunun E zerinde
dzgn srekli olduunu ispatlaynz.
e) Her x (0, 1) iin g(x) > 0 olmak zere f /g blm fonksiyonu (0, 1) ze-
rinde dzgn srekli olmad halde (0, 1) zerinde dzgn srekli olan f ve g
fonksiyonlarnn varln gsteriniz.
3.4.7. a) I bir snrl aralk olsun. Eer f : I R fonksiyonu I zerinde dzgn

srekli ise f in I zerinde snrl olduunu ispatlaynz.
b) a) kknda verilen ifadede I snrsz veya sadece f srekli olarak alnr ise
snrllk hakknda verilen hkm doru olmayabilir.
3.4.8. E R olsun. f : E R fonksiyonunun E zerinde artan olarak adlandrlmas

iin gerek ve yeter art x1 < x2 koulunu salayan her x1 , x2 E iin f (x1 ) f (x2 )
eitsizliinin gereklenmesidir. f fonksiyonu botan farkl, snrl ve ak (a, b) aral
zerinde artan olsun.
a) f (a+) ve f (a) limitlerinin her ikisinin de var ve sonlu olduunu ispatlaynz.
b) Gsteriniz ki f fonksiyonunun (a, b) aralnda srekli olmas iin gerek ve yeter
art f in (a, b) zerinde dzgn srekli olmasdr.
c) Gsteriniz ki eer f snrsz ise b) kk doru deildir. Yani, (0, 1) aral ze-
rinde srekli fakat bu aralk zerinde dzgn srekli olmayan bir g : (0, 1) R
fonksiyonu vardr.
3.4.9. spatlaynz ki n. dereceden bir polinomun R zerinde srekli olmas iin gerek
ve yeter art n = 0 ya da 1 olmasdr.
97
4 R zerinde Diferansiyellenebilme
4.1 Trev
Tanm 4.1.1. Reel deerli bir f fonksiyonunun bir a noktasnda diferansi-

yellenebilir olarak adlandrlmas iin gerek ve yeter art f fonksiyonunun a
noktasn ieren bir I ak aralnda tanml ve
f (a + h) f (a)
f (a) := lim (4.1)
h0 h
limitinin var olmasdr. Bu durumda f (a) deerine a noktasnda f fonksiyo-
nunun trev i denir.
f fonksiyonu a noktasn ieren bir I ak aral zerinde tanml olduun-
dan yeterince kk h 6= 0 iin (4.1) ile verilen blm de tanmldr.
Biliyoruz ki y = f (x) fonksiyonunun bir (a, f (a)) noktasnda dey olmayan
bir teet dorusunun (veya tanjat dorusu) olmas iin gerek ve yeter art f in
a noktasnda trevi olmasdr. Bu durumda x = a noktasnda fonksiyonun
graine izilen teetin eimi f (a)dr. Bu balantnn mantkl olduunu gz-
lemlemek iin (4.1) ifadesinin geometrik yorumunu verelim: f fonksiyonu a
noktasnda diferansiyellenebilir olsun. y = f (x) erisinin grai zerindeki en
az iki noktadan geen doruya secant dorusu (veya kesen), erinin grai
zerindeki bir noktadan yine erinin zerinde ki dier bir noktaya izilen doru
parasna ise kiri ad verilir. x = a + h olsun. Buna gre (x, f (x)) ve (a, f (a))
noktalarndan geen kiriin eimi (f (x)f (a))/(xa)dr. x = a+h olduundan
(4.1) ifadesinden
f (x) f (a)
f (a) := lim
xa xa
yazlabilir. x a olduundan aadaki ekilde de grld zere (x, f (x))
ve (a, f (a)) noktalarndan geen kirilerin eimi, x = a noktasndan y = f (x)
dorusuna izilen teetin eimine yaklamaktadr ve limit durumunda x = a
noktasnda y = f (x) erisine izilen teet dorusunun eimi tam olarak f (a)
deerine eittir. Buna gre x = a noktasnda y = f (x) erisinin grainin
(a, f (a)) noktasnda tek trl belirli bir teet dorusuna sahip olabilmesi iin
gerek ve yeter art f (a) trevinin var olmasdr denir.
y
y = f (x)
Kiriler
.
. Teet
.
x
a x2 x1
f fonksiyonu E kmesi zerindeki tm noktalarda diferansiyellenebilir ise

f trev fonksiyonu E zerinde bir fonksiyondur. Bu fonksiyon pek ok ekilde
gsterilebilir:
df
Dx f = = f (1) = f .
dx
y = f (x) olmas durumunda f iin dy/dx veya y noktasyonlar kullanlr. Yk-
sek mertebeden trevler rekrsif olarak tanmlanr: yani, sz konusu trevlerin
var olmas durumunda n N iin f (n+1) (a) := (f (n) ) (a)dr. Ayrca, yksek
mertebeden trevleri ifade etmek iin de eitli yollar kullanlr: Dxn f , dn f /dxn
ve f (n) gibi. Eer y = f (x) ise dn y/dxn veya y (n) yazlr. f (2) (sras ile, y (2) )
ikinci trev i fonksiyonu f (sras ile, y ) ile gsterilir ve bir a noktasnda var
olmas durumunda f fonksiyonu a noktasnda iki kez diferansiyellenebilir dir
denir.
Trevlerle alma sz konusu olduundan diferansiyellenebilmenin iki ka-
rakterizasyonunu verebiliriz. Bunlardan ilki trevleri
f (x) f (a)
F (x) := , x 6= a (4.2)
xa
kiri fonksiyonu ile karakterize etmektir. Bu metot Zincir Kuraln ortaya
koyarken kullanlacaktr.
Teorem 4.1.2. Reel deerli f fonksiyonunun bir a R noktasnda diferansi-

yellenebilmesi iin gerek ve yeter art a I, I zerinde tanml bir fonksiyon
f , a noktasnda srekli bir fonksiyon F ve her x I iin
f (x) = F (x)(x a) + f (a) (4.3)
eitliinin saland bir I ak aral ve F : I R fonksiyonunun var olma-

sdr. Bu durumda F (a) = f (a) gereklenir.
Kant. Dikkat edilirse her x I\{a} iin (4.2) and (4.3) ifadeleri birbirlerine
denktir. f fonksiyonu a noktasnda diferansiyellenebilir olsun. Buna gre f
fonksiyonu a noktasn ieren bir I ak aralnda tanmldr ve (4.1) ifadesinde
100
verilen limit vardr. F fonksiyonu I zerinde x 6= a olmas durumunda (4.2)
eitlii ile, a noktasnda ise F (a) := f (a) olarak tanmlansn. Dolaysyla, her
x I iin (4.3) eitlii gereklenir ve f (a) trevi var olduundan (4.2)ye gre
F fonksiyonu sreklidir.
Tersine (4.3) ifadesi gereklensin. Buna gre her x 6= a, x I iin (4.2)
eitlii salanr. x a iken (4.2) ifadesinden limit alnrsa, F in a noktasnda
srekli olduu bilindiine gre, F (a) = f (a) elde edilir.
Diferansiyellenebilmenin ikinci karakterizasyonu ise lineer yaklam (f (a +

h) f (a)ya orijinden geen dorular ile ne kadar iyi yaklalabilir) ile verilir.
Bu olgu ok deikenli fonksiyonlarn trevleri tanmlanrken kullanlacaktr.
Teorem 4.1.3. Reel deerli f fonksiyonunun bir a noktasnda diferansiyelle-

nebilmesi iin gerek ve yeter art T (x) := mx fomundaki bir T fonksiyonunun
f (a + h) f (a) T (h)
lim =0 (4.4)
h0 h
eitliini salayacak ekilde var olmasdr.
Kant. f fonksiyonu trevlenebilir ve m := f (a) olsun. Dolaysyla (4.1)e gre

h 0 iken
f (a + h) f (a) T (h) f (a + h) f (a)
= f (a) 0
h h
gereklenir.
Tersine, h 6= 0 ve T (x) := mx iin (4.4) ifadesi salansn. Buna gre
f (a + h) f (a) f (a + h) f (a) mh
=m+
h h
f (a + h) f (a) mh
=m+
h
ifadesinden limit alnrsa (4.4)e gre m elde edilir. Dolaysyla, h 0 iken
(f (a + h) f (a))/h m sonucuna ulalr. Yani, f (a) trevi vardr ve me
eittir.
Teorem 4.1.2nin aada verilen ilk uygulamas sreklilik ile diferansiyelle-

nebilme arasndaki ilikiyi ortaya koymaktadr.
Teorem 4.1.4. f fonksiyonu a noktasnda diferansiyellenebilir ise ayn za-

manda bu noktada sreklidir.
Kant. f fonksiyonu a noktasnda diferansiyellenebilir olsun. Teorem 4.1.2ye

gre her x I iin f (x) = f (a) + F (x)(x a) eklinde tanml, a noktasnda
101
srekli bir F fonksiyonu ve I ak aral vardr. Bu ifadeden x a iken limit
alnrsa
lim f (x) = f (a) + F (x) 0 = f (a)
xa
elde edilir. Yani, x a iken f (x) f (a) sonucuna ulalr ki bu f fonksiyonu

a noktasnda srekli demektir.
Yukardaki teoreme gre a noktasnda srekli olmayan hi bir fonksiyon ada

diferansiyellenebilir deildir. rnek 4.1.5, Teorem 4.1.4n tersinin, yani bir a
noktasnda srekli olan fonksiyonlarn bu a noktasnda diferansiyellenmesini
gerektirmediini gstermektedir.
rnek 4.1.5. f (x) = |x| fonksiyonunun 0 noktasnda srekli fakat diferansi-

yellenebilir olmadn gsteriniz.
Kant. Mutlak deer fonksiyonunun tanmna gre x 0 iken |x| 0 salan-

dndan f fonksiyonu 0 noktasnda sreklidir. h > 0 iken |h| = h ve h < 0 iken
|h| = h salandndan
f (0 + h) f (0) h0
lim = lim =1
h0+ h h0+ h
ve
f (0 + h) f (0) h 0
lim = lim = 1
h0 h h0 h
elde edilir. Limitin var olmas iin tek-ynl limitlerin mevcut ve birbirine eit
olmas gerektiinden (Teorem 3.2.3), a = 0 ve f (x) = |x| iin (4.1) ifadesindeki
limit yoktur. Buna gre f fonksiyonu 0 noktasnda diferansiyellenebilir deildir.
y = |x|
. x
Aslnda rnek 4.1.5 diferansiyellenebilme ve srekli fonksiyonlar arasndaki

fark hakknda ki en genel yanl anlalmay yanstr. a noktasnda diferansi-
yellenebilen bir fonksiyon (a, f (a)) noktasnda daima tek trl belirli bir teet
102
dorusuna sahip olacandan, verilen bir aralkta bu diferansiyellenebilir fonk-
siyonun grai dzgndr, yani bir ke, bir sivri u veya krlma noktas
iermez. Aksine, her ne kadar bir srekli fonksiyonun grai verilen bir ara-
lkta kesintisiz (boluk veya srama iermeyen) olsa da bir ke, bir sivri u
veya bir krlma noktas ierebilir. zel olarak, x = 0 noktasnda f (x) = |x|
fonksiyonu srekli olmakla birlikte diferansiyellenebilir deildir. Ayrca, y = |x|
grai her ne kadar kesintisiz olsa da (0, 0)da bir ke ierir.
Tanm 4.1.1e gre f fonksiyonu a noktasnda diferansiyellenebilir ise f in
a noktasn (dolaysyla ann her iki yann da) ieren bir ak aralk zerinde
tanmlanm olmas gerekir. Limit kavramndaki gibi tanm blgesi kapal ara-
lklar olan fonksiyonlar iin tek-ynl trevlerini tanmlamak uygun olur (bkz
rnek 4.1.9). Burada bir reel fonksiyonun bir aralk zerinde diferansiyellene-
bilmesi ne anlama gelir ksaca vurgulanmaktadr (bir aralk iindeki her nok-
tada diferansiyellenebilmenin tersine). Bu konsept ntegral kavram anlatlrken
kullanlacaktr.
Tanm 4.1.6. I dejenere olmayan bir aralk olsun.
i) Bir f : I R fonksiyonunun I aral zerinde diferansiyellenebilir ola-

rak adlandrlmas iin gerek ve yeter art
f (x) f (a)
fI (a) := xa
lim
xI
xa
limitinin mevcut ve her a I iin sonlu olmasdr.
ii) f fonksiyonunun I zerinde srekli diferansiyellenebilir olarak adland-

rlmas iin gerek ve yeter art fI trevinin mevcut ve I zerinde srekli
olmasdr.
Dikkat edilirse, I aralnn bir u noktas a deil iken fI (a) ile f (a) de-
erleri ayndr. Bu durumda genellikle fI notasyonundaki alt indis kullanlmaz.
Ayrca, f fonksiyonu [a, b] aralnda diferansiyellenebilir ise
f (a + h) f (a) f (b + h) f (b)
f (a) := lim vef (b) := lim
h0+ h h0 h
ifadeleri yazlabilir.
rnek 4.1.7. i) Her x R ve n N iin (xn ) = nxn1 olduunu ispatla-

ynz.
ii) Her x (0, ) ve n N{0} iin (xn ) = nxn1 olduunu ispatlaynz.
Kant. i) Her c, d R ve n N iin
cn dn = (c d) (cn1 + cn2 d + cn3 d2 + + cdn2 + dn1 )

| {z }
n terim
103
eklinde yazlabileceini biliyoruz. f (x) = xn olsun. n = 1 ise her a R iin
f (x) f (a) xa
f (a) = lim = lim =1
xa xa xa x a
elde edilir. Eer n > 1 ve x 6= a ise

f (x) f (a) x n an
f (a) = lim = lim
xa xa xa x a
(x a)(xn1 + xn2 a + xn3 a2 + + xan2 + an1 )
= lim
xa xa
n1 n2 n3 2
= lim (x +x a+x a + + xan2 + an1 )
xa
= (an1 + an2 a + an3 a2 + + aan2 + an1 )

| {z }
n terim
n1
= na
sonucuna ulalr.
ii) f (x) = xn olsun. n = 0 ise f (x) = x0 = 1 olduundan her x R iin
f (x) f (a) 11
f (a) = lim = lim =0
xa xa xa xa
elde edilir. n N ve a > 0 olsun. Bu durmda n N olduundan i) kk
kullanlarak
f (x) f (a) x n an
f (a) = lim = lim
xa xa xa x a
an xn n n
= lim x a
xa xa
n
a xn
= lim lim (xn an )
xa xa xa
= nan1 a2n
= nan1
elde edilir. Buna gre xn fonksiyonu a R noktasnda diferansiyellenebilirdir

ve trevi f (a) = nan1 e eittir.
rnek 4.1.8. i) n Z ve n N olmak zere q = n/m ise
xn an = (xq aq )(xq(m1) + x2(m2) aq + + xq aq(m2) + aq(m1) )
eitliinin gereklendiini gsteriniz.

ii) [Kuvvet Kural] Her q Q iin xq fonksiyonunun (0, ) aralnda dife-
ransiyellenebilir ve (xq ) = qxq1 olduunu ispatlaynz.
104
Kant. i) rnek 4.1.7de sylendii zere her c, d R ve m N iin
cm dm = (c d) (cm1 + cm2 d + cm3 d2 + + cdm2 + dm1 )

| {z }
m terim
eitlii geerlidir. Burada q = n/m olmak zere c = xq ve d = aq alnr istenilen

gsterilmi olur.
ii) f (x) = xq , x, a (0, ) ve q = n/m olsun. i) kk kullanlarak
f (x) f (a) x q aq
f (a) = lim = lim
xa xa xa x a
n n
x a
= lim (xq(m1) + + aq(m1) )1
xa x a
n
x an
= lim lim (xq(m1) + + aq(m1) )1
xa xa xa
| {z }
m terim
n1 q(m1) 1 n1qm+q
= na (ma ) = qa = qaq1
elde edilir.
Aadaki rnek Tanm 4.1.6nn srekli fonksiyonlarn ailelerine genileti-

lebileceini ortaya koyar.
rnek 4.1.9. f (x) = x3/2 fonksiyonu [0, ) aralnda diferansiyellenebilirdir

ve trevi her x [0, ) iin f (x) = 3 x/2ye eittir.
Kant. Kuvvet Kuralna (rnek 4.1.8) gre her x (0, ) iin

3 (3/2)1 3 3
f (x) = (x3/2 ) = x = x1/2 = x
2 2 2
salanr. Ayrca, tanma gre
f (0 + h) f (0) h3/2 0
f (0) = lim = lim = lim h = 0
h0+ h h0+ h h0+
gereklenir.
Tanm 4.1.6 ile balantl olarak sklkla kullanlan bir notasyon verelim. I
dejenere olmayan bir aralk olsun. Her n N iin C n fonksiyonlar ailesini
C n (I) := {f : f : I R ve f (n) trevi var ve trev I zerinde srekli}
olarak tanmlayalm. Her n N iin C n (I)ya ait olan f fonksiyonlarnn ailesi

C (I) ile gsterilir. Dikkat edilir ise C 1 (I) notasyonu I zerinde srekli dife-
ransiyellenebilen reel deerli fonksiyonlarn ailesini gsterir. zerinde allan
aralk ak olarak verildiinde bu notasyonda dardaki parantezler ihmal edi-
lecektir. Yani C n ([a, b]) yerine C n [a, b] yazm kullanlacaktr.
105
Teorem 4.1.4 modiye edilerek bir I aral zerinde diferansiyellenebilir bir
fonksiyonun I aral zerinde srekli olduu sonucu elde edilebilir. Dolaysyla,
her m > n > 0 tamsaylar iin C (I) C m (I) C n (I) iermesi dorudur.
Aadaki rnekte R zerinde her diferansiyellenebilir fonksiyonun C 1 (R)
ailesine ait olmad gsterilmektedir.
rnek 4.1.10.
x2 sin(1/x) x 6= 0
f (x) =
0 x=0
eklinde tanmlanan fonksiyon R zerinde sreklidir. Fakat orijin noktasn ie-

ren hi bir reel say aralnda srekli diferansiyellenebilir deildir.
Kant. Tanma gre
f (0 + h) f (0) h2 sin(1/h) 0
f (0) = lim = lim = lim h sin(1/h) = 0
h0 h h0 h h0
ve x 6= 0 iin
f (x) = 2x sin(1/x) cos(1/x)
olduundan f fonksiyonu Rde diferansiyellenebilirdir, fakat limx0 f (x) limiti

yoktur. Buna gre f fonksiyonu orijin noktasn ieren hi bir aralkta srekli
deildir.
ki farkl aralk zerinde diferansiyellenebilen bir fonksiyonunun bu iki ara-

ln birleimi zerinde diferansiyellenebilir olmas gerekmez.
Aklama 4.1.11. f (x) = |x| fonksiyonu [0, 1] ve [1, 0] aralklar zerinde

diferansiyellenebilir iken [1, 1] aral zerinde diferansiyellenemez.
Kant. x > 0 iken f (x) = x ve x < 0 iken f (x) = x olduundan aka f

fonksiyonu [1, 0) (0, 1] aralnda diferansiyellebenilir (x > 0 ise f (x) = 1
ve x < 0 ise f (x) = 1). rnek 4.1.5den biliyoruz ki f (x) fonksiyonu x = 0
noktasnda diferansiyellenebilir deildir. Bununla beraber
|h| |h|
f[0,1] (0) = lim = 1 ve f[1,0] (0) = lim = 1
h0+ h h0 h
olduundan f fonksiyonu [0, 1] ve [1, 0] aralklar zerinde diferansiyellenebi-

lirdir.
106
Altrmalar
4.1.1. f, g : [a, b] R olsun. Aada verilen ifadelerin hangilerinin doru, hangile-
rinin yanl olduunu tespit ediniz. Doru olanlar ispatlayp yanl olanlara ise birer
ters rnek veriniz.
a) Eer f = g 2 ve [a, b] aralnda f diferansiyellenebilir ise (a, b) aralnda g
diferansiyellenebilirdir.
b) Eer [a, b] aralnda f diferansiyellenebilir ise [a, b] zerinde dzgn sreklidir.
c) Eer (a, b) aralnda f (a) = f (b) = 0 ise f fonksiyonu [a, b] zerinde dzgn
sreklidir.
d) Eer f fonksiyonu (a, b] aralnda diferansiyellenebilir ve x a+ iken f (x)/(x
a) 1 ise f fonksiyonu (a, b] zerinde dzgn sreklidir.
4.1.2. Aadaki her reel fonksiyon iin Tanm 4.1.1i kullanarak f (a) trevinin var
olduunu gsteriniz.
2
a) f (x) = x
+ x, a R
b) f (x) = x, a > 0
c) f (x) = 1/x, a 6= 0
4.1.3.
|x| 1 x 6= 0
x
f (x) =
0 x=0
olsun. > 0 ise x = 0 noktasnda f (x) fonksiyonunun srekli ve > 1 iin x = 0
noktasnda diferansiyellenebilir olduunu gsteriniz.
4.1.4. 0 noktasn ieren bir aralk I ve f : I R olsun. Her x I iin |f (x)| |x|
eitsizliini gerekleyecek > 1 says varsa f fonksiyonunun 0 noktasnda diferansi-
yellenebilir olduunu ispatlaynz. = 1 olmas durumunu inceleyiniz.
4.1.5. a) y = x+sin x erisinin y = x+15 dorusuna paralel olan tm teetlerinin

y = x + sin x erisini kestii yerlerin koordinatlarn belirleyiniz.
b) y = 3x2 + 2 erisine teet olan ve (1, 7) noktasndan geen tm tetlerinin
y = 3x2 + 2 erisini kestii yerlerin koordinatlarn belirleyiniz.
4.1.6. f fonksiyonu R zerinde

x3 x0
f (x) :=
0 x<0
olarak tanmlansn. Her R iin f (n) var olmasn salayan tm n N deerlerini tespit
ediniz.
4.1.7. f : (0, ) R fonksiyonu her x, y (0, ) iin f (x) f (y) = f (x, y) ve

f (1) = 0 koullarn salasn.
a) f fonksiyonunun (0, ) aralnda srekli olmas iin gerek ve yeter art 1
noktasnda srekli olmasdr, ispatlaynz.
b) f fonksiyonunun (0, ) aralnda diferansiyellenebilir olmas iin gerek ve yeter
art 1 noktasnda diferansiyellenebilir olmasdr, ispatlaynz.
107
c) Gsteriniz ki, f fonksiyonu 1 noktasnda diferansiyellenebilir ise her x (0, )
iin f (x) = f (1)/xdir.
[Not: Eer f (1) = 1 ise f (x) = log x fonksiyonudur.]
4.1.8. I bir ak aralk, f : I R ve c I olsun. f fonksiyonunun c noktasnda yerel

maksimumu vardr olarak isimlendirilmesi iin gerek ve yeter art her |x c| < iin
f (c) f (x) eitsizliini salayacak ekilde bir > 0 saysnn var olmasdr.
a) c noktasnda f fonksiyonunun yerel maksimumu varsa u > 0 ve yeterince kk
t < 0 iin
f (c + u) f (c) f (c + t) f (c)
0 ve 0
u t
eitsizliklerinin salandn gsteriniz.
b) Yukardaki ifadeyi yerel minimum iin yaznz.
c) Gsteriniz ki, f fonksiyonu 1 noktasnda diferansiyellenebilir ise her x (0, )
iin f (x) = f (1)/xdir.
d) b) ve c) klarndaki ifadelerin terslerinin doru olmadn bir rnek ile gsteri-
niz: 0 noktasnda yerel maksimum ve yerel minimum iermedii halde f (0) = 0
salayan bir f fonksiyonu bulunuz.
4.1.9. a > 0 iin (a, a) olsun. Bir f : I R fonksiyonunun ift olarak isimlen-
dirimesi iin gerek ve yeter art her x I iin f (x) = f (x) eitliinin, tek olarak
isimlendirimesi iin gerek ve yeter art her x I iin f (x) = f (x) eitliinin
salanmasdr.
a) Eer f fonksiyonu tek ve I zerinde diferansiyellenebilir ise I zerinde f trev
fonksiyonunun ift olduunu gsteriniz.
b) Eer f fonksiyonu ift ve I zerinde diferansiyellenebilir ise I zerinde f trev
fonksiyonunun tek olduunu gsteriniz.
4.2 Diferansiyellenebilme Teoremleri
Teorem 4.2.1. f ve g reel fonksiyonlar ve R olsun. Eer f ve g fonksi-

yonlar a noktasnda diferansiyellenebilir ise f +g, f , f g ve (g(a) 6= 0 olmas
durumunda) f /g fonksiyonlar da a noktasnda diferansiyellenebildir. Ayrca
(f + g) (a) = f (a) + g (a), (4.5)
(f ) (a) = f (a), (4.6)
(f g) (a) = g(a)f (a) + f (a)g (a), (4.7)
ve
f g(a)f (a) f (a)g (a)
(a) = (4.8)
g g 2 (a)
eitlikleri salanr.
108
Kant. Yukardaki ifadelerin doruluunu gstermek iin yaplan ispat tarzlar
ayn olduundan biz burada sadece (4.7)nin ak kantn vereceiz. Buna gre
f (x)g(x) f (a)g(a) f (x)g(x) f (a)g(a) + f (a)g(x) f (a)g(x)

=
xa xa
g(x)(f (x) f (a)) + f (a)(g(x) g(a))
=
xa
f (x) f (a) g(x) g(a)
= g(x) + f (a)
xa xa
yazlabilir. Yukardaki ifade fonksiyonlarn arpmdr. g fonksiyonu srekli ol-
duundan (bkz Teorem 4.1.4), Tanm 4.1.1 and Teorem 3.1.10a gre

f (x)g(x) f (a)g(a) f (x) f (a) g(x) g(a)
lim = lim g(x) + lim f (a)
xa xa xa xa xa xa

f (x) f (a) g(x) g(a)
= lim g(x) lim + lim f (a)
xa xa xa xa xa
= g(a)f (a) + f (a)g (a)
elde edilir.
Forml (4.5)e Toplam Kural, (4.6)ya Homojenlik Kural, (4.7)ye arpm

Kural ve (4.8)e ise Blm Kural ad verilir.
ki fonksiyonun bilekesinin trevi hakknda aadaki teorem sz konusu-
dur.
Teorem 4.2.2 (Zincir Kural). f ve g reel deerli iki fonksiyon olsun. Eer
f fonksiyonu a noktasnda, g fonksiyonu f (a) noktasnda diferansiyellenebilir
iseg f fonksiyonu da a noktasnda diferansiyellenebilirdir ve
(g f ) (a) = g (f (a))f (a)
salanr.
Kant. Teorem 4.1.2ye gre ak I ve J aralklar, a noktasnda srekli F : I

R, f (a) noktasnda srekli G : I R fonksiyonlar F (a) = f (a), G(f (a)) =
g (f (a)),
f (x) = F (x)(x a) + f (a), x I (4.9)
ve
g(y) = G(y)(y f (a)) + g(f (a)), y J (4.10)
ifadelerini salayacak ekilde mevcuttur. f fonksiyonu a noktasnda srekli ol-

duundan her x I iin f (x) J olduunu varsayabiliriz (eer gerekirse I
aral kltlebilir).
109
Bir x I sabitlensin. (4.10) eitliinde y = f (x) alnr ve bu ifadede (??)
kullanlr ise
(g f )(x) = g(f (x)) = G(f (x))(f (x) f (a)) + g(f (a))
= G(f (x))F (x)(x a) + (g f )(a)
elde edilir. Her x I iin H(x) = G(f (x))F (x) olsun. a noktasnda F fonksi-
yonu ve f (a) noktasnda G fonksiyonu srekli olduundan H fonksiyonu da a
noktasnda sreklidir. Ayrca,
H(a) = G(f (a))F (a) = g (f (a))f (a)
salanr. Buna gre Teorem 4.1.2 kullanlarak (g f ) (a) = g (f (a))f (a) eit-
liine ulalr.
Altrmalar
4.2.1. a noktasn ieren bir ak aralk I ve f, g, h : I R olsun. Aada verilen ifa-
delerin hangilerinin doru, hangilerinin yanl olduunu tespit ediniz. Doru olanlar
ispatlayp yanl olanlara ise birer ters rnek veriniz.
a) f, g ve h fonksiyonlar a noktasnda diferansiyellenebilir ise
(f gh) (a) = f (a)g(a)h(a) + f (a)g (a)h(a) + f (a)g(a)h (a)
salanr.
b) f fonksiyonu a noktasnda iki kez diferansiyellenebilir ve g fonksiyonu f (a)
noktasnda iki kez diferansiyellenebilir ise
(g f ) (a) = g (f (a))f (a) + g (f (a))(f (a))2
salanr.
c) f (n) (a) ve g (n) (a) ile verilen n. derece trevler var ise
(f + g)(n) (a) = f (n) (a) + g (n) (a)
salanr.
d) f (n) (a) ve g (n) (a) ile verilen n. derece trevler var ve sfrdan farkl ise
(n)
f g(a)f (n) (a) + (1)n f (a)g (n) (a)
(a) =
g g (n+1) (a)
salanr.
4.2.2. f ve g fonksiyonlar 2 ve 3 noktalarnda diferansiyellenebilir f (2) = a, f (3) =

b, g (2) = c ve g (3) = d
a) f, g ve h fonksiyonlar a noktasnda diferansiyellenebilir ise
(f gh) (a) = f (a)g(a)h(a) + f (a)g (a)h(a) + f (a)g(a)h (a)
salanr.
110
b) f fonksiyonu a noktasnda iki kez diferansiyellenebilir ve g fonksiyonu f (a)
noktasnda iki kez diferansiyellenebilir ise
(g f ) (a) = g (f (a))f (a) + g (f (a))(f (a))2
salanr.
c) f (n) (a) ve g (n) (a) ile verilen n. derece trevler var ise
(f + g)(n) (a) = f (n) (a) + g (n) (a)
salanr.
d) f (n) (a) ve g (n) (a) ile verilen n. derece trevler var ve sfrdan farkl ise
(n)
f g(a)f (n) (a) + (1)n f (a)g (n) (a)
(a) =
g g (n+1) (a)
salanr.
4.3 Baz Fonksiyonlarn Trevleri

Bu noktaya kadar aadaki trevlerin doruluu gsterilmitir:
f (x) = c (c sabit say) ise f (x) = 0dr
f (x) = xq ise f (x) = qxq1 dir
x
f (x) = |x| ise f (x) = |x| dir.
imdi baz nemli fonksiyonlarn trevlerinin ne ekilde hasaplandn incele-

yelim.
Trigonometrik Fonksiyonlarn Trevleri

Teorem 4.3.1. Sins fonksiyonunun trevi kosins fonksiyonudur:
d
sin x = cos x.
dx
Kant. Trev tanm, sins fonksiyonu iin toplam forml (sin(x+h) = sin x cos h+
cos x sin h) ve limit kurallar kullanlarak
d sin(x + h) sin x sin x cos h + cos x sin h sin x
sin x = lim = lim
dx h0 h h0 h
sin x(cos h 1) + cos x sin h
= lim
h0 h

sin x(cos h 1) cos x sin h
= lim + lim
h0 h h0 h

cos h 1 sin h
= sin x lim + cos x lim
h0 h h0 h
= sin x 0 + cos x 1 = cos x.
elde edilir.
111
Teorem 4.3.2. Kosins fonksiyonunun trevi negatif sins fonksiyonudur:
d
cos x = sin x.
dx
Kant. Trev tanm, kosins fonksiyonu iin toplam forml (cos(x + h) =
cos x cos hsin x sin h) ve limit kurallar kullanlarak yukardaki ekilde hareket
ederek istenilen gsterilir. Dier taraftan

sin x = cos x ve cos x = sin x
2 2
olduundan Zincir Kural (Teorem 4.2.2) kullanlarak
d d
cos x = sin x = (1) cos x = sin x
dx dx 2 2
trev deeri elde edilir.
rnek 4.3.3. Aadaki fonksiyonlarn trevlerini hesaplaynz.
i) sin(x) + cos(3x)

ii) x2 sin x
cos x
iii) 1sin x
zm. i) Toplam ve Zincir Kurallar kullanlarak
d
(sin(x) + cos(3x)) = cos(x) 3 sin(3x)
dx
elde edilir.
ii) arpm ve Zincir Kurallar kullanlarak
d 2 1 1
(x sin x) = 2x sin x + x2 cos x = 2x sin x + x3/2 cos x
dx 2 x 2
elde edilir.
iii) Blm Kural kullanlarak

d cos x (1 sin x)( sin x) (cos x)(0 cos x)
=
dx 1 sin x (1 sin x)2
sin x + sin2 x + cos2 x
= (sin2 x + cos2 x = 1)
(1 sin x)2
1 sin x 1
= 2
=
(1 sin x) 1 sin x
elde edilir.
112
rnek 4.3.4. ki farkl metot kullanarak f (t) = sin t cos t fonksiyonunun t-
revini hesaplaynz.
zm. arpm kuraln kullanarak

f (t) = cos t cos t + sin t( sin t) = cos2 t sin2 t
elde edilir. Bir dier zm yntemi sin(2t) = 2 sin t cos t eitlii kullanlarak
verilebilir. Buna gre

d 1 1

f (t) = sin(2t) = (2) cos(2t) = cos(2t) = cos2 t sin2 t
dt 2 2
sonucuna ulalr.
Dier trigonometrik fonksiyonlarn trevleri ise
sin x 1
tan x = sec x =
cos x cos x
cos x 1
cot x = csc x =
sin x sin x
eitlikleri kullanlarak elde edilir.
rnek 4.3.5. Tanjant ve sekant fonksiyonlarnn trevlerini hesaplaynz.
zm. Yukarda tanjat ve sekant fonksiyonlar iin verilen ifadeleri kullanarak

d d sin x (cos x)(cos x) sin x( sin x)
tan x = =
dx dx cos x cos2 x
cos2 x + sin2 x 1
= 2
= = sec2 x
cos x cos2 x
ve

d d 1 d 1
sec x = =
(cos x)
dx dx cos x dx
sin x 1 sin x
= (1)(cos x)2 ( sin x) = = = sec x tan x
cos2 x cos x cos x
elde edilir.
rnek 4.3.5deki ekilde hareket ederek
d d
cot x = csc2 x csc = csc x cot x
dx dx
olduunun gsterilmesi okuyucuya altrma olarak braklmtr.
rnek 4.3.6.
d h x i h x i 1 1 x
3x + cot = 3 + csc2 = 3 csc2
dx 2 2 2 2 2

d 3 d
= (3 csc(2x)) = 3( csc(2x) cot(2x))(2) = 6 csc(2x) cot(2x)
dx sin(2x) dx
113
Kapal Fonksiyonlarn Trevleri
Bu ksmda Zincir Kuralnn zel bir durumu olan kapal trev kavram ince-
lenecektir. imdiye kadar
y = 3x2 sin(7x + 5)
gibi y = f (x) formunda ak bir ekilde xe bal olarak yazlabilien y fonksi-

yonlarnn trevleri incelendi ve trevlerinin Zincir Kural kullanlarak
y = 6x 7 cos(7x + 5)
eklinde hesaplanabilecei gsterildi. Dier taraftan kimi zaman
x3 + y 3 9xy = 0, y 2 x = 0 ve x2 y 2 25 = 0
gibi eitlikler ile almamz gerekebilir. Bu denklemler x ile y deikenleri ara-

snda kapal bir iliki tanmlar. Baz durumlarda byle bir denklemi, yyi xin
bir kapal fonksiyonu eklinde yazarak zebiliriz. Bildiimiz yoldan trev alr-
ken F (x, y) = 0 denklemini y = f (x) eklinde yazamasak da dy/dx trevini
gene de kapal trev yolu ile bulabiliriz. Bu olgu aadaki rnekte anlatlmak-
tadr.
rnek 4.3.7. x2 + y 2 = 25 erisine (3, 4) noktasndan izilen teetin eimini

tespit ediniz.
zm. x2 + y 2 = 52 denklemi merkezi (0, 0), yarap 5 olan emberi gsterir.

stenen teetin eimi iki farkl ekilde bulunabilir.

Yntem 1. x2 + y 2 = 25 denklemi sadece xe bal olarak y1,2 = 25 x2

eklinde yazlabilir. Dikkat edilirse (3, 4) noktas y = 25 x2 erisinin
zerindedir. Dolaysyla Zincir Kural kullanlarak
dy d p 2x x
y = = ( 25 x2 ) = =
dx dx 2 25 x2 25 x2
trev deeri elde edilir. Buna gre teitin eimi
dy x 3 3
= =
dx x=3 25 x 2 25 32 4
eklinde bulunur.
Yntem 2. imdi verilen denklemin yyi kapal olarak xin trevlenebilir bir
fonksiyonu gibi tanmladn varsayalm: y = y(x). Buna gre verilen kapal
ember denkleminin her iki tarafndan xe gre trev alnrsa
d 2 d 2 d dy dy x
(x ) + (y ) = 25 2x + 2y =0 =
dx dx dx dx dx y
114
elde edilir. Buna gre teerin eimi
dy x 3
= =
dx (3,4) y (3,4) 4
olarak bulunur. Bu ekilde trev deerini hesaplama metoduna kapal trev ad

verilir.
rnek 4.3.8. i) cos2 x + cos2 y = cos(2x + 2y) ise dy/dx trevini bulunuz.
ii) x2 y + y 4 = 4 + 2x ise d2 y/dx2 trevini bulunuz.
zm. i) yyi xin fonksiyonu gibi dnp, y = y(x), denklemin kapal olarak
trevini alrsak
d d d
(cos2 x) + (cos2 y) = (cos(2x + 2y))
dx dx dx
d d d
2 cos x cos x + 2 cos y cos y = sin(2x + 2y) (2x + 2y)
dx dx dx

dy dy
2 cos x( sin x) + 2 cos y( sin y) = sin(2x + 2y) 2 + 2
dx dx
dy dy
2 cos x sin x 2 cos y sin y = 2 sin(2x + 2y) 2 sin(2x + 2y)
dx dx
dy dy
2 sin(2x + 2y) 2 cos y sin y = 2 cos x sin x + 2 sin(2x + 2y)
dx dx
elde edilir. Buna gre trev
dy cos x sin x sin(2x + 2y)

y = =
dx sin(2x + 2y) cos y sin y
olarak bulunur.
ii) Benzer ekilde y = y(x) olarak dnp denklemin kapal olarak birinci
trevini alrsak
d 2 d dy dy
(x y + y 4 ) = (4 + 2x) 2xy + x2 + 4y 3 =2
dx dx dx dx
dy 2 2xy
y = = 2
dx x + 4y 3
elde edilir. Birinci trev ifadesinden tekrar trev alnarak

d 2 3 d 2 3
d2 2 2xy dx (2 2xy)(x + 4y ) dx (x + 4y )(2 2xy)
=
dx2 x2 + 4y 3 (x2 + 4y 3 )2

dy dy
2 y + x dx (x2 + 4y 3 ) 2x + 12y 2 dx (2 2xy)
=
(x2 + 4y 3 )2
115
dy 22xy
bulunur. dx = x2 +4y 3 olduu kullanlarak

d2 2 2xy
y = 2
dx x2 + 4y 3

2 y + x x22xy
2 +4y 3 (x2 + 4y 3 ) 2x + 12y 2 x22xy
2 +4y 3 (2 2xy)
=
(x2 + 4y 3 )2
sonucuna ulalr.
Ters Trigonometrik Fonksiyonlarn Trevleri

rnek 4.3.9. d
dx arcsin x = 1
1x2
olduunu ispatlaynz.
dy 1
Kant. y = arcsin x olsun. Gsterilmesi gereken dx = 1x 2
eitliinin salan-
ddr. Arcsins fonksiyonunun tanm gerei biliyoruz ki

x = sin y ve y
2 2
ifadeleri geerlidir. Yukardaki ilk ifadenin xe gre trevi alnrsa
d d d dy dy
1= (x) = (sin y) = (sin y) = (cos y)
dx dx dy dx dx
olduundan
dy 1
=
dx cos y
2 2 2 2
elde edilir. Dier taraftan
p sin y + cos y = 1 dolaysyla cos y = 1 sin y
olduundan cos y = p1 sin2 y elde edilir. Burada 2 y 2 iin cos y >
0 olduundan cos y = 1 sin2 y gereklenir. Buna gre
dy 1 1
=p =
dx 2
1 sin y 1 x2
bulunur.
rnek 4.3.10. d
dx arccos x = 1
1x2
olduunu ispatlaynz.
dy 1
Kant. y = arccos x olsun. Gsterilmesi gereken dx = 1x 2
eitliinin salan-
ddr. Arckosins fonksiyonunun tanm gerei biliyoruz ki
x = cos y ve 0 y

d d d dy dy
1= (x) = (cos y) = (cos y) = ( sin y)
dx dx dy dx dx
116
olduundan
dy 1
=
dx sin y
elde edilir. Dier taraftan sin2 y + cos2 y = 1 dolaysyla sin2 y = 1 cos2 y
p
olduundan sin y = 1 cos2 y elde edilir. Burada 0 y iin sin y > 0
p
olduundan sin y = 1 cos2 y gereklenir. Buna gre
dy 1 1
=p =
dx 2
1 cos y 1 x2
bulunur.
rnek 4.3.11. d
dx arctan x = 1
1+x2 olduunu ispatlaynz.
dy 1
Kant. y = arctan x olsun. Gsterilmesi gereken dx = 1+x 2 eitliinin salan-
ddr. Arctanjant fonksiyonunun tanm gerei biliyoruz ki

x = tan y ve y
2 2
d d d dy dy
1= (x) = (tan y) = (tan y) = (sec2 y)
dx dx dy dx dx
olduundan
dy 1
=
dx sec2 y
sin2 y cos2 y
elde edilir. Dier taraftan sin2 y + cos2 y = 1 dolaysyla cos2 y + cos2 y = 1
cos2 y
olduundan sec2 y = 1 + tan2 y elde edilir. Buna gre
dy 1 1
= =
dx 1 + tan2 y 1 + x2
bulunur.
Logaritmik ve stel Fonksiyonlarn Trevleri

Logaritma fonksiyonunun trevi
1/n
lim (1 + n) =e
n0
eitliine dayanr. Burada e says doal logaritmann taban olan e = 2.718281828459

saysdr.
rnek 4.3.12. d
dx ln x = 1
x olduunu ispatlaynz.
117
Kant. f (x) = ln x fonksiyonu x > 0 iin tanmldr. Trev tanm kullanlarak

f (x + h) f (x) ln(x + h) ln x 1 x+h
f (x) = lim = lim = lim ln
h0 h h0 h h0 h x
" h1 #
1 h h
= lim ln 1 + = lim ln 1 + (h/x = n olsun)
h0 h x h0 x
h i x1
1 1
= lim ln (1 + n) nx = lim ln (1 + n) n
n0 n0

1 1 1 1
= lim ln (1 + n) n = lim ln (1 + n) n
n0 x x n0
1 1
= ln e =
x x
elde edilir.
rnek 4.3.13. x > 0, a > 0 ve a 6= 1 olmak zere d

dx (loga x) = 1
x ln a olduunu
ispatlaynz.
d 1
Kant. dx ln x = x olduu kullanlarak

d d ln x 1/x 1
f (x) = (loga x) = = =
dx dx ln a ln a x ln a
elde edilir.
Aklama 4.3.14. En genel halde u = u(x) olmak zere
d 1 d 1
(loga u(x)) = u (x) ve (ln u(x)) = u (x)
dx u(x) ln a dx u(x)
salanr.
rnek 4.3.15. i) y = ln(sin x) ise dy/dxi bulunuz.
ii) y = log10 (2 + sin x) ise dy/dxi bulunuz.

x
iii) y = x ise dy/dxi bulunuz.
zm. i) u = sin x olsun. Buna gre zincir kuraln kullanarak y = ln u fonk-

siyonunun trevi
dy dy du 1 1
= = cos u = cos x = cot x
dx du dx u sin x
118
olarak elde edilir.
ii) u = 2 + sin x olsun. Buna gre zincir kuraln kullanarak y = log10 u fonksi-
yonunun trevi
dy dy du 1 1 cos x
= = cos x = cos x =
dx du dx u ln 10 (2 + sin x)(ln 10) (2 + sin x)(ln 10)
eklinde bulunur.

iii) y = x x ifadesinden
1/2 1/2
x
y=x y = xx ln y = ln xx ln y = x1/2 ln x
yazlr ve her iki tarafn xe gre kapal trevi alnrsa

1 1 1 ln x 1
y = x1/2 ln x + x1/2 = +
y 2 x 2 x x

ln x 1
y = y +
2 x x

ln x 1
y = y = x x +
2 x x
sonucuna ulalr.
rnek 4.3.16. d x
dx e = ex olduunu ispatlaynz.
Kant. y = ex olsun. Buna gre x = ln y elde edilir. Son eitliin her iki tara-
fndan yye gre trev alrsak
dx d 1 dy d x
= (ln y) = = y sonuta e = ex
dy dy y dx dx
elde edilir.
rnek 4.3.17. d x
dx (a ) = ax ln a olduunu ispatlaynz.
Kant. y = ax olsun. Buna gre ln y = ln ax yani ln y = x ln a salanr. Bu

ifadenin her iki yanndan xe gre trev alrsak
d d 1 dy dy
(ln y) = (x ln a) = ln a = y ln a
dx dx y dx dx
sonuta
dy
= ax ln a
dx
elde edilir.
119
Aklama 4.3.18. En genel halde u = u(x) olmak zere
d u(x) d u(x)
(a ) = au(x) ln a u (x) ve (e ) = eu(x) u (x)
dx dx
salanr.
rnek 4.3.19. i) y = 2sin 3x ise dy/dxi bulunuz.

1x
ii) y = xe ise dy/dxi bulunuz.
zm. i) u = sin 3x olsun. Buna gre y = 2u fonksiyonunun trevi
dy dy du d u d
= = (2 ) (sin 3x) = 2u ln 2 3 cos 3x
dx du dx du dx
yani
dy
= 3 2sin 3x ln 2 cos 3x
dx
elde edilir.
ii) Gerekli ilemler yaplarak

dy 1 xe 1x
= 1e 1x + xe 1x = e 1x
dx 2 1x 2 1x
sonucuna ulalr.
4.4 Ortalama Deer Teoremi

Ortalama Deer Teoremi, bir fonksiyonunu trevi ile bu fonksiyona ait kirilerin
bir tanesinin eimi arasndaki ilikiyi ortaya koyar. imdi zel bir durumu ieren
aadaki sonucu verelim.
Lemma 4.4.1 (Rolle Teoremi). a < b olmak zere a, b R reel saylar gz

nne alnsn. Eer f fonksiyonu [a, b] aralnda srekli, (a, b) aralnda dife-
ransiyellenebilir ve f (a) = f (b) ise f (c) = 0 olacak ekilde bir c (a, b) says
vardr.
Kant. Ekstremum Deer Teoremi (Teorem 3.3.8) gerei f fonksiyonunun [a, b]

kapal aralnda sonlu bir M maksimum ve m minimum deeri vardr. Eer
M = m ise f fonksiyonu (a, b) zerinde sabit sabit fonksiyon olmak zorundadr
ve bu durumda her x (a, b) iin f (x) = 0 salanr.
M 6= m olsun. f (a) = f (b) eitlii gereklendiinden bir c (a, b) nok-
tasnn fonksiyon altndaki deeri M veya me eit olacak ekilde seilebilir.
120
Genellii bozmadan f (c) = M olsun (eer f (c) = m ise benzer tarzda hare-
ket ederek istenilen gsterilebilir). M noktas [a, b] aralnda f fonksiyonunun
maksimumu olduundan c + h (a, b) koulunu salayan tm h deerleri iin
f (c + h) f (c) 0
eitsizlii gereklenir. Eer h > 0 ise
f (c + h) f (c)
f (c) = lim 0
h0+ h
ve h > 0 ise
f (c + h) f (c)
f (c) = lim 0
h0 h
olduundan f (c) = 0 eitsizliinin doruluu elde edilir.
Aklama 4.4.2. Rolle Teoremindeki sreklilik hipotezi [a, b] aralndaki bir

nokta iin bile salanmasa teorem doruluunu yitirir.
Kant. Aadaki
x x [0, 1)
f (x) =
0 x=1
fonksiyonu gz nne alnsn. Bu fonksiyon aka [0, 1) aralnda srekli, (0, 1)

zerinde diferansiyellenebilir ve f (0) = f (1) = 0 olduu halde f (x) deeri hi
bir zaman sfra eit deildir.
Aklama 4.4.3. Rolle Teoremindeki diferansiyellenebilirlik hipotezi (a, b)

aralndaki bir nokta iin bile salanmasa teorem doruluunu yitirir.
Kant. Biliyoruz ki f (x) = |x| fonksiyonu [1, 1] aralnda srekli, (1, 1)\{0}
zerinde diferansiyellenebilir ve f (1) = f (1) = 1 olduu halde f (x) deeri
hi bir zaman sfra eit deildir.
Teorem 4.4.4. a < b olmak zere a, b R reel saylar gz nne alnsn.
i) [Genelletirilmi Ortalama Deer Teoremi] Eer f ve g fonksiyonlar [a, b]

aralnda srekli ve (a, b) aralnda diferansiyellenebilir ise
g (c)(f (b) f (a)) = f (c)(g(b) g(a))
eitliini salayacak ekilde bir c (a, b) says vardr.
121
ii) [Ortalama Deer Teoremi] Eer f fonksiyonu [a, b] aralnda srekli ve
(a, b) aralnda diferansiyellenebilir ise
f (b) f (a) = f (c)(b a)
eitliini salayacak ekilde bir c (a, b) says vardr.
Kant. i)
h(x) = f (x)(g(b) g(a)) g(x)(f (b) f (a))
olsun. Bu fonksiyonun
h (x) = f (x)(g(b) g(a)) g (x)(f (b) f (a))
trev fonksiyonu aka [a, b] zerinde srekli ve (a, b) zerinde diferansiyelle-

nebilirdir. Ayrca
h(a) = f (a)(g(b) g(a)) g(a)(f (b) f (a))

= f (a)g(b) f (a)g(a) g(a)f (b) + g(a)f (a) = f (a)g(b) g(a)f (b)
ve
h(b) = f (b)(g(b) g(a)) g(b)(f (b) f (a))
= f (b)g(b) f (b)g(a) g(b)f (b) + g(b)f (a) = g(b)f (a) f (b)g(a)
salandndan h(a) = h(b) eitlii gereklenir. Dolaysyla Rolle Teoremine

gre h (c) = 0 olacak ekilde bir c (a, b) says vardr.
ii) Eer i) kknda g(x) = x alnr ise istenilen gsterilmi olur.
Rolle Teoremi c (a, b) iin eriye (c, f (c)) noktasndan izilen teetin
x-eksenine paralel olduunu syler. Bununla beraber Ortalama Deer Teoremi
benzer koullarda bir c (a, b) iin (c, f (c)) noktasndan izilen teetin (a, f (a))
ve (b, f (b)) noktalarn birletiren kirie paralel olacan belirtir. Genelletiril-
mi Ortalam Deer Teoremi ayn zamanda Cauchy Ortalama Deer Teoremi
olarak da bilinir.
y y Teet Kiri
f (b)
y = f (x)
y = f (x)
f (a)
x x
a c b a c b
122
Tanm 4.4.5. R reel saylarn bir alt kmesi E gz nne alnsn ve f : E R
olsun.
i) f fonksiyonunun E zerinde artan (sras ile kesinlikle artan) olarak isim-

lendirilmesi iin gerek ve yeter art x1 < x2 koulunu salayan x1 , x2 E
iin f (x1 ) f (x2 ) (sras ile f (x1 ) < f (x2 )) eitsizliinin salanmasdr.
ii) f fonksiyonunun E zerinde azalan (sras ile kesinlikle azalan) olarak

isimlendirilmesi iin gerek ve yeter art x1 < x2 koulunu salayan x1 , x2
E iin f (x1 ) f (x2 ) (sras ile f (x1 ) > f (x2 )) eitsizliinin salanmas-
dr.
iii) f fonksiyonunun E zerinde monoton (sras ile kesinlikle monoton) ola-

rak isimlendirilmesi iin gerek ve yeter art ya artan ya da azalan (sras
ile ya kesinlikle artan ya da kesinlikle azalan) olmasdr.
Dikkat edilirse f (x) = x2 fonksiyonu [0, 1] ve [1, 0] zerinde kesinlikle
monotonken [1, 1] aralnda monoton deildir.
Teorem 4.4.6. a 0 (sras ile f (x) < 0) ise f fonksiyonu
[a, b] zerinde kesinlikle artandr (sras ile kesinlikle azalandr).
ii) Eer her x (a, b) iin f (x) = 0 ise f fonksiyonu [a, b] zerinde sabittir.
iii) Eer g fonksiyonu [a, b] zerinde srekli, (a, b) aralnda diferansiyelle-

nebilir ve her x (a, b) iin f (x) = g (x) salanyor ise [a, b] zerinde
f g fonksiyonu sabittir.
Kant. i) a x1 < x2 b olsun. Ortalama Deer Teoremine gre f (x2 )

f (x1 ) = f (c)(x2 x1 ) eitliini salayacak ekilde bir c (a, b) says vardr.
Buna gre eer f (c) > 0 ise f (x2 ) > f (x1 ) ve eer f (c) < 0 ise f (x2 ) < f (x1 )
gereklenir. Dolaysyla istenilen gsterilmi olur.
ii) Eer f = 0 ise i) kknn istapna gre f fonksiyonu hem artan hem de
azalandr. Dolaysyla [a, b] zerinde sabit olmak zorundadr.
iii) Ykarda verilen ii) kknn ispat f g iin uygulanrsa istenilen gsterilmi
olur.
Teorem 4.4.6 i) kk diferansiyellenebilir fonksiyonlarn monotonluu hak-
knda yorum yapma imkan salar. Bununla birlikte monoton olduu halde
diferansiyellenebilir olmayan fonksiyonlar da vardr. rnein
f (x) = x := n, n x < n + 1, n Z
123
en byk tamsay fonksiyonu R zerinde artan olmakla birlikte ne srekli ne
de diferansiyellenebilir deildir.
Peki bu diferansiyellenemeyen monoton fonksiyonlarn davranlar ne ekilde-

dir. Aadaki sonu tpk en byk tamsay fonksiyonunda olduu gibi bir
aralkta monoton olan herhangi bir fonksiyonun daima sadan ve soldan limit-
lerinin var olduunu ortaya koyar. Bu sonu Monoton Yaknsaklk Teoreminin
(Teorem 2.3.2) fonksiyonlar iin analoudur.
Teorem 4.4.7. f fonksiyonu [a, b] aralnda artan olsun.
i) Eer c [a, b) ise f (c+) limiti mevcuttur ve f (c) f (c+) eitsizlii

salanr.
ii) Eer c (a, b] ise f (c) limiti mevcuttur ve f (c) f (c) eitsizlii
salanr.
Kant. Simetriden tr verilen bir c (a, b] iin f (c) limitinin var ve f (c)
f (c) olduunu gstermek yeter. E = f ((a, c)) ve s = sup E olsun. f fonksiyonu
artan olduundan f (c) deeri Enin bir st snrdr. Buna gre s bir sonlu say
olarak s f (c) eitsizliini gerekler. Supremum iin Yaklam zelliinden
(Teorem 1.3.5) s < f (x0 ) s olacak ekilde bir x0 (a, c) says vardr. f
fonksiyonunun artan olduu gz nne alndnda her x0 < x < c iin
s < f (x0 ) f (x) s
eitsizlii gereklenir. Buna gre f (c) limiti vardr ve f (c) = s f (c)

124
rnek 3.3.14den biliyoruz ki hi bir yerde srekli yani saylamayan sonsuz
noktada sreksizlii olan fonksiyonlar mevcuttur. Peki bir monoton fonksiyon
ka tane sreksizlik noktasna sahip olabilir?
Teorem 4.4.8. Eer f fonksiyonu bir I aralnda monoton ise I zerinde f

fonksiyonunun en fazla saylabilir sayda sreksizlik noktas olabilir.
rnek 4.4.9. Her x > 0 iin 1 + x < ex olduunu ispatlaynz.
Kant. f (x) = ex x olsun. Her x > 0 iin f (x) = ex 1 > 0 olduundan Te-
orem 4.4.6 i) kkna gre f (x) fonksiyonu (0, ) aralnda kesinlikle artandr.
Dolaysyla her x > 0 iin ex x = f (x) > f (0) = 1 gereklenir. Yani, x > 0
iin ex > x + 1 gereklenir.
Teorem 4.4.10 (Trevler iin Ara Deer Teoremi). f fonksiyonu f (a) 6= f (b)
olmak zere [a, b] aralnda diferansiyellenebilir olsun. Eer y0 says f (a)
ile f (b) arasnda yer alyor ise f (x0 ) = y0 eitliini saalayacak ekilde bir
x0 (a, b) says vardr.
Strateji: F (x) := f (x) y0 x olsun. Buna gre F (x0 ) := f (x0 ) y0 = 0

eitliini salayacak ekilde bir x0 (a, b) says bulmamz gerekir. Diferan-
siyellenebilir bir F fonksiyonunun lokal ekstremumlar F trevinin sfra eit
olduu yerlerde bulunduundan F fonksiyonunun bir x0 (a, b) noktasnda
lokal ekstremumu olduunu gstermek yeter.
Kant. y0 deeri f (a) ile f (b) arasnda yer alsn. Simetriden tr f (a) <
y0 < f (b) olduunu farz edebiliriz. Her x (a, b) iin F (x) = f (x) y0 x
olarak tanmlansn. Buna gre F fonksiyonu [a, b] aralnda diferansiyellene-
bilirdir. Dolaysyla, Ekstremum Deer Teoremine (Teorem 3.3.8) gre [a, b]
zerinde F fonksiyonunun bir mutlak maksimum, F (x0 ) deeri vardr. Dier
taraftan F (a) = f (a)y0 < 0 olduundan F fonksiyonu azalandr. Dolaysyla
yeterince kk h > 0 iin F (a + h) F (a) < 0 yani F (a + h) < F (a) sa-
lanr. Bu ise bize F (a)nn [a, b] zerinde F fonksiyonunun mutlak minimumu
olmadn gsterir. Dolaysyla mutlak minimum F (x0 ) deeri mutlaka (a, b)
zerinde olmaldr. Yani F (x0 ) = 0 olacak ekilde bir x0 (a, b) says vardr.
Bu ise isteneni ispatlar.
4.5 Limitlerde Belirsiz ekiller ve LHpital Kural

Aadaki sonu 0/0 ve / formundaki limitleri hesaplamada ska kullanlr.
125
Teorem 4.5.1 (LHpital Kural). a bir geniletilmi reel say, ann bir i
veya u noktas olduu bir ak aralk I, f ve g fonksiyonlar I\{a} zerinde
diferansiyellenebilir ve her x I\{a} iin g(x) 6= 0 6= g (x) olsun. Ayrca,
A := xa
lim f (x) = xa
lim g(x)
xI xI
deeri ya 0 ya da olsun. Eer
f (x)
B := xa
lim
xI
g (x)
limiti bir geniletilmi reel say olarak var ise
f (x) f (x)
lim = xa
lim
xa
xI
g(x) xI
g (x)
salanr.
limxa fg(x)
(x)
limitini lHpital kural ile bulmak iin x a iken 0/0 veya
xI
/ formunu elde ettiimiz srece f ve g ifadelerinin trevlerini almaya de-
vam ederiz.
0\0 Belirsizlii
rnek 4.5.2. Aadaki limitleri hesaplaynz.

1+x1
(a) limx0
x
sin x1
(b) limx
arctan x1
sin x2 ln(1 + x2 )
(c) limx0
1 cos x2
x3 cos x1
(d) limx0
1 sec x
sin x
(e) limx0
x2
zm. Bu tip belirsizliklerde dorudan lHpital Kural uygulanr.
1
1 + x 1 00 2 1+x
(a) limx0 = limx0 = 21
x 1
sin x1 0
x12 cos x1 00 1 1
(b) limx 0
= limx = limx cos 1+ 2 =1
arctan x1 x12 x x
1+ x12
126
(c)
2x 1
sin x2 ln(1 + x2 ) 00 2x cos x2 1+x 2 cos x2 1+x 2
lim = lim = lim
x0 1 cos x2 x0 2x sin x2 x0 sin x2
2x
0
0
2x sin x2 + (1+x 2 )2
= lim
x0 2x cos x2
1
sin x2 + (1+x 2 )2
= lim =1
x0 cos x2
(d) Her a R iin 1 cos a 1 salandndan limx0 cos x1 limit deeri
sonludur. limx0 cos x1 = k olsun. Buna gre

x3 cos x1 x3 1 x3
lim = lim lim cos = k lim
x0 1 sec x x0 1 sec x x0 x x0 1 sec x
2
0
3x x
0
= k lim = 3k lim (x cos2 x)
x0 sec x tan x x0 sin x
= 3k 1 0 = 0
sin x 00 cos x 1
(e) limx0 = limx0 = 0 =
x2 2x
\, 0, Belirsizlikleri
\ formundaki belirsizliklerde dorudan lHpital Kural uygulanr.

tan 2x
(a) limx 4
ln(4x )
x(ln x)2
(b) limx
e2x
zm. (a)
tan 2x 2 sec2 2x 4x
lim = lim 4 = lim
x 4 ln(4x ) x 4 x 4 2 cos2 2x
4x
0
0 4 4
= lim = =
x 4 8 cos 2x sin 2x 0
(b)
x(ln x)2

(ln x)2 + 2x(ln x) x1 (ln x)2 + 2(ln x)
lim = lim = lim
x e2x x 2e2x x 2e2x
1 1

2(ln x) x + 2 x (ln x) + 1
= lim = lim
x 4e2x x 2xe2x
1

x 0
= lim = =0
x 2e2x + 4xe2x
127

0 ve tipindeki belirsizlikler cebirsel ilemler ile 0\0 veya \

formuna evrilerek lHpital kural uygulanarak limit bulunur.

x x
(a) limx2 ln tan
2 4
x
(b) limx 2
cot x 2 cos x
zm. (a)
1
x x 0 ln x2 00 x
1
2 2
lim ln tan = lim = lim = =
2 4 x2 cot x x2 2 x 4
4 1 + cot
x2
4 4
(b)
x 2x cos x cot x
lim = lim
x 2 cot x 2 cos x x 2 2 cos x cot x
2x sin x 00 2 sin x + 2x cos x 2
= lim = lim = = 1
x 2 2 cos x x 2 2 sin x 2
Belirsiz Kuvvetler
1 , 00 ve 0 formundaki belirsizlikler de fonksiyonun logaritmas alnarak
daha nceden zm bilinen hallerden birisine dntrlebilir. Buna gre,
eer a geniletilmi reel says iin limxa ln f (x) = L ise
lim f (x) = lim eln f (x) = eL

xa xa
elde edilir.
rnek 4.5.5. limx0+ (1 + x)1/x = e olduunu gsteriniz.
zm. Verilen limt 1 formunda bir belirsizlie sahiptir. f (x) = (1 + x)1/x

olsun ve limx0+ ln f (x) limit deerini hesaplayalm. Buna gre
1
ln f (x) = ln(1 + x)1/x = ln(1 + x)
x
olduundan
1
1 0 ln(1 + x) 00 1
lim ln f (x) = lim ln(1 + x) = lim = lim 1+x = = 1
x0+ x0+ x x0+ x x0+ 1 1
128
elde edilir. Yani,
lim ln f (x) = 1
x0+
olduundan
lim (1 + x)1/x = lim f (x) = lim eln f (x) = e1 = e

x0+ x0+ x0+
sonucuna ulalr.
rnek 4.5.6. limx0 (cot x)sin x limitini hesaplaynz.
zm. Dikkat edilirse limit 0 belirsizliine sahiptir. Eer f (x) = (cot x)sin x
denir ise
ln f (x) = ln(cot x)sin x = sin x ln(cot x)
elde edilir. Buna gre
0 ln(cot x)
lim ln f (x) = lim sin x ln(cot x) = lim 1
x0 x0 x0
sin x
2

1/cotsinx x
sin x
= lim cos x = lim =0
x0 sin 2x x0 cos2 x
olduundan istenen limit deeri
lim (cot x)sin x = e0 = 1

x0
eklinde bulunur.
rnek 4.5.7. limx0 (x + sin x)tan x limitini hesaplaynz.
zm. Verilen limit 00 formunda bir belirsizlie sahiptir. Eer f (x) = (x +

sin x)tan x denir ise
ln(x + sin x)
ln f (x) = ln(x + sin x)tan x = tan x ln(x + sin x) =
cot x
1+cos x
ln(x + sin x)
lim ln f (x) = lim tan x ln(x + sin x) = lim
= lim x+sin x
x0 x0 x0 cot x x0 12
sin x
( sin2 x)(1 + cos x) ( sin x)(1 + cos x) 0
= lim = lim x = =0
x0 x + sin x x0
sin x + 1 1+1
olduundan istenen limit deeri
lim (x + sin x)tan x = e0 = 1

x0
eklinde bulunur.
129
4.6 Fonksiyon Graklerinin izimi
Limit, sreklilik ve trev gibi kavramlar kullanarak verilen bir fonksiyonun
grai izilebilir. Bunun iin aadaki tanmlara ihtiya vardr.
Tanm 4.6.1 (Dey Asimptotlar). f : A R bir fonksiyon ve a A olsun.
i) limxa+ f (x) = ise x = a dorusuna f fonksiyonunun sadan dey

asimptotu denir.
ii) limxa f (x) = ise x = a dorusuna f fonksiyonunun soldan dey

asimptotu denir.
iii) x = a dorusu f fonksiyonunun hem sadan hem de soldan dey asimp-

totu ise x = a dorusuna f nin dey asimptotu denir.
rnek 4.6.2. f (x) = 5x

1
eklinde tanml f : R\{5} R fonksiyonunun eer
varsa dey asimptotlarn bulunuz.
zm.
1 1
lim f (x) = lim = ve lim f (x) = lim =
x5+ x5+ 5 x x5 x5 5 x
olduundan x = 5 dorusu f fonksiyonunun hem sadan hem soldan dey

asimptotudur. Bu durumda x = 5 dorusu f in dey asimptotudur
Tanm 4.6.3 (Yatay ve Eik Asimptotlar). Baz a R iin (a, ) A olmak

zere f : A R bir fonksiyon olsun.
lim (f (x) (mx + c)) = 0 veya lim (f (x) (mx + c)) = 0

x x
olacak ekilde bir y = mx + c dorusu varsa y = mx + c dorusuna f fonksiyo-

nunun bir eik asimptotu denir. Burada m = 0 ise yani
lim f (x) = c veya lim f (x) = c

x x
ise y = c dorusuna f in yatay asimptotu denir.
nerme 4.6.4. f fonksiyonunun eik ya da yatay asimptotu varsa tek trl

belirlidir.
rnek 4.6.5. f (x) = 1 + 5x1

eklinde tanml f : R\{5} R fonksiyonunun
eer varsa dey asimptotlarn bulunuz.
130
zm.

1 1
lim f (x) = lim 1+ = 1 ve lim f (x) = lim 1+ =1
x x 5x x x 5x
olduundan y = 1 dorusu f fonksiyonunun yatay asimptotudur
Eik Asimptotun Bulunmas. Bir f fonksiyonunun eer varsa eik asimp-

totu varsa aadaki ekilde bulunur.
i) limx f (x) = c olacak ekilde bir c R varsa y = c dorusu f fonksi-

yonunun yatay asimptotudur.
ii) limx f (x) = veya limx f (x) = ise limx f (x) x limitinin
var olup olmadna baklr. Bu limit var ve sfrdan farkl ise
f (x)
lim =m
x x
denir. Bundan sonra limx (f (x) mx) limitinin var olup olmadna
baklr. Bu limit varsa
lim (f (x) mx) = c

x
denir. Bu durumda y = mx + c dorusu f fonksiyonunun eik asimptotu

olur.
x2
rnek 4.6.6. f (x) = eklinde tanml f : R\{1} R fonksiyonunun
3(x 1)
eik asimptotunu bulunuz.
2
x
zm. limx f (x) = limx 3(x1) = olduundan f fonksiyonunun eik
asimptotu olabilir. Dier taraftan
x2
f (x) 3(x1) x2 1
lim = lim = lim = =m
x x x x x 3(x2 x) 3

x2 x x 1
lim (f (x) mx) = lim = lim =
x x 3(x 1) 3 x 3x 3 3
x+1
sonucuna ulalr. Eer c = 1/3 denir ise y = 3 dorusu f fonksiyonunun
eik asimptotudur. Ayrca
lim f (x) = ve lim f (x) =

x1+ x1
olduundan x = 1 noktasnda fonksiyonun dey asimptotu vardr.
131
Fonksiyon Graklerinin izimi. Bir f fonksiyonunun graini izerken ge-
nellikle aadaki yol izlenir.
i) Eer verilmemise fonksiyonun tanm kmesi bulunur.
ii) Fonksiyonun eksenleri kestii noktalar (varsa) bulunur:
0, f in tanm kmesine aitse f (0) deeri bulunarak fonksiyonun gra-

inin y-eksenini kestii nokta bulunur.
f (x) = 0 eitliini salayan x deerleri varsa (belirlenebiliyorsa) bu-
lunarak fonksiyonun x-eksenini kestii nokta veya noktalar bulunur.
iii) Fonksiyonun yerel maksimum ve yerel minimumlar incelenir: f diferan-
siyellenebilir ise f (x0 ) = 0 eitliini salayan f in ekstremum noktalar
(varsa) bulunur.
Eer f trevinin iareti x0 n solunda negatif sanda pozitifse x0

noktasnda f in yerel minimumu vardr.
Eer f trevinin iareti x0 n solunda pozitif sanda negatifse x0
noktasnda f in yerel maksimumu vardr.
Yerel maksimum ve yerel minimumlar ikinci trev testi ile de bulunabilir:
Eer f (x0 ) > 0 ise f in x0 noktasnda yerel minimumu vardr.

Eer f (x0 ) < 0 ise f in x0 noktasnda yerel maksimumu vardr.
Eer f (x0 ) = 0 ise bu test sonu vermez. x0 noktasnda bir ekstre-
mum olabilir ya da olmayabilir.
iv) f in konkavitesi ve bkm noktalar incelenir: f trevi varsa ve bir aralk
zerinde
Eer f (x) > 0 ise verilen aralkta f fonksiyonu yukar konkavdr.

Eer f (x) < 0 ise verilen aralkta f fonksiyonu aa konkavdr.
Eer fonksiyonunun gsterdii eri zerindeki bir noktada konkav-
lk yn deitiriyorsa bu noktaya bkm noktas denir. Eer c bir
bkm noktas ise ya f (x) = 0 eitlii salanr ya da f (x) ikinci
trevi mevcut deildir.
v) Fonksiyonun tek veya ift olup olmadna baklr: f in tanm blgesindeki

tm x deerleri iin
f (x) = f (x) salanyor ise f fonksiyonu tek fonksiyon,

f (x) = f (x) salanyor ise f fonksiyonu ift fonksiyondur.
Buna gre:
Fonksiyon ift ise x 0 iin izim yaplr, oluan grntnn y-

eksenine gre, simetrii alnarak grak tamamlanr.
132
Fonksiyon tek ise, x 0 iin izim yaplr, oluan grntnn orijine
gre simetrii alnarak grak tamamlanr.
vi) Eer fonksiyon periyodik ise, fonksiyonun periyodu bulunur. Esas peri-
yotta izim yaplr; dier aralklarda izim tekrarlanr.
vii) Fonksiyonun monotonluu incelenir. Bir aralk zerinde diferansiyellene-

bilir f fonksiyonu iin
Eer f (x) > 0 ise f fonksiyonu bu aralk zerinde artandr.

Eer f (x) < 0 ise f fonksiyonu bu aralk zerinde azalandr
viii) Fonksiyonun asimptotlar bulunur.
ix) Fonksiyonun deiim tablosu yaplr ve bu deerlere gre grak izilir.
Graklerin Basit Dnmleri. Verilen bir f fonksiyonu cinsinden yaz-

labilen baz fonksiyonlarn grakleri f in grai yardmyla izilebilir. Bylece
grak izmedeki ilem ykn azaltm oluruz. imdi baz zel durumlar in-
celeyelim.
i) g(x) = f (x + a) eklinde tanml g fonksiyonunun grai f fonksiyonunun

grainin, x-ekseni boyunca, |a|nn deeri kadar, a nn iaretinin tersi
ynnde kaydrlarak bulunur.
ii) g(x) = f (x) + b fonksiyonunun grai, f fonksiyonunun grainin, y-

ekseni boyunca, |b|nin deeri kadar, bnin iaretinin ynnde kaydrlarak
bulunur.
iii) a) k > 1 olmak zere g(x) = f (kx) fonksiyonunun grai f fonksiyonu-

nun grainin y-eksenine doru yatay olarak k defa sktrlmasyla
elde edilir.
b) 0 < k < 1 olmak zere g(x) = f (kx) fonksiyonunun grai f fonksi-
yonunun grainin y-ekseninden yatay olarak 1/k defa alarak elde
edilir.
iv) a) k > 1 olmak zere g(x) = kf (x) fonksiyonunun grai f fonksi-

yonunun grainin x-ekseninden (dikey ynde) k kere alarak elde
edilir.
b) 0 < k < 1 olmak zere g(x) = kf (x) fonksiyonunun grai f fonk-
siyonunun grainin x-eksenine doru (yani dikey ynde) 1/k kere
sktrlarak bulunur.
v) a) g(x) = f (x) fonksiyonunun grai, f fonksiyonunun grainin,

x-eksenine gre simetriidir.
b) g(x) = f (x) fonksiyonunun grai ise, f fonksiyonunun grainin
y-eksenine gre simetriidir.
133
vi) g(x) = f (|x|) fonksiyonunun grai x 0 iin f in grai aynen koruna-
rak ve x 0 iin f fonksiyonunun x 0 iin izilen grainin y-eksenine
gre simetrii alnarak bulunur.
vii) g(x) = |f (x)| fonksiyonunun grai, f fonksiyonunun grainden kolayca

bulunabilir. f fonksiyonunun grainin x-ekseninin zerinde kalan par-
alar aynen muhafaza edilir ve sonra da f fonksiyonunun grainin x-
ekseninin altnda kalan paralarnn x-eksenine gre simetrii alnarak g
nin grai elde edilir.
viii) y = f (kx + a) + b eklindeki daha kark fonksiyonlarn grai (i)-(v)

dnmleri ard arda uygulanarak izilebilir.
4.7 Ters Fonksiyon Teoremleri

Bu blmde ters fonksiyonlarn sreklilii ve diferansiyellenebilmesi olgular
zerinde durulacaktr.
Biliyoruz ki, f : X Y fonksiyonunun bir f 1 tes fonksiyonuna sahip ola-
bilmesi iin gerek ve yeter art f in 1-1 ve zerine olmasnr (bkz Teorem 1.4.1).
Bu durumda her x X iin f 1 (f (x)) = x ve her y Y iin f (f 1 (y)) = y
eitlikleri gereklenir. (x, f (x)) = (f 1 (y), y) olduundan y = f 1 (x) ters fonk-
siyonunun grai y = f (x) fonksiyonunun grainin y = x dorusuna gre
simetriidir. Dolaysyla, f 1 erisi f erisi kadar dzgndr. Buna gre aa-
daki iki sonucu verebiliriz.
y=x
. (y, x)
f in grai .
(x, y)
f 1 in grai
Teorem 4.7.1. I dejenere olmayan bir aralk ve f : I R fonksiyonu 1-

1 olsun. Eer f fonksiyonu I zerinde srekli ise J := f (I) bir aralktr, f
fonksiyonu I zerinde kesinlikle artandr ve f 1 ters fonksiyonu J zerinde
srekli ve kesinlikle monotondur.
134
f fonksiyonu (a, b) aralnda diferansiyellenebilir olsun. Buna gre y =
f (x) fonksiyonunun grai zerindeki her x (a, b) noktasnn dey olmayan
bir teeti vardr. Ayn zamanda, y = f (x) fonksiyonunun yansmas olan y =
f 1 (x) ters fonksiyonunun grai zerindeki f (a) ve f (b) aralnda yer alan
her x noktasnn da dey olmayan bir teeti mevcuttur. Dolaysyla y = f 1
fonksiyonu bu x noktalarnda diferansiyellenebilirdir. f (f 1 (x)) = x olduuna
d
gre bu ifadenin her iki tarafndan trev alrsak dx f (f 1 (x)) = 1 elde edilir.
Dolaysyla burada Zincir Kural kullanlr ise
d 1 d 1 1
f (f 1 (x)) f (x) = 1 yani f (x) = 1
dx dx f (f (x))
sonucuna ulalr.
Teorem 4.7.2 (Ters Fonksiyon Teoremi). I bir ak aralk ve f : I R

fonksiyonu 1-1, srekli olsun. Eer a I iin b = f (a) salanyor ve f (a) trev
deeri mevcut ve sfrdan farkl ise buna gre f 1 ters fonksiyonu b noktasnda
diferansiyellenebilirdir ve (f 1 ) (b) = 1/f (a) eitlii geerlidir.
rnek 4.7.3. f (x) = 2x + cos x ise (f 1 ) (1) deerini hesaplaynz.
zm. Her x R iin

f (x) = 2 sin x > 0
olduundan f fonksiyonu R zerinde 1-1 ve artandr. (f 1 ) iin bir ifade bul-
madan (f 1 ) (1) deerini hesaplayabiliriz. f (0) = 1 olduundan f 1 (1) = 0
eitlii gereklenir. Buna gre Teorem 4.7.2 kullanlarak
1 1 1 1
(f 1 ) (1) = = = =
f (f 1 (1)) f (0) 2 sin 0 2
elde edilir.
rnek 4.7.4. f (x) = x3 + x ise (f 1 ) (10) deerini hesaplaynz.
zm. Her x R iin

f (x) = 3x2 + 1 > 0
olduundan f fonksiyonu R zerinde 1-1 ve artandr. (f 1 ) iin bir ifade bul-
madan yukardaki ekilde hareket ederek (f 1 ) (1) deerini hesaplayabiliriz.
f (2) = 10 olduundan f 1 (10) = 2 eitlii gereklenir. Buna gre Teorem 4.7.2
kullanlarak
1 1 1 1
(f 1 ) (10) = = = 2 =
f (f 1 (10)) f (2) 32 + 1 13
elde edilir.
135

Analiz I

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Analiz I

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MB1001 ANALZ I

Yrd. Do. Dr. Emel YAVUZ DUMAN

stanbul Kltr niversitesi

lk yaynlanma: 2013, Eyll

Yavuz Duman, Emel

1 Reel (Gerel) Say Sistemi 1

2 Reel Deerli Diziler 35

1.1 Temel Tanmlar

olarak gsterilir. Hem A hem de B kmesine ait x elemanlarnn oluturduu

{1, 0, 1} {1, 2} = {1, 0, 1, 2}, {1, 0, 1} {1, 2} = {1},

{1, 2}\{1, 0, 1} = {2}, {1, 0, 1}\{1, 2} = {1, 0}.

eklinde tanmlanan sral ikililerin kmesidir (:= sembolnn anlam tanma

olan sral ikililerin kmesidir.

{x X : (x, y) R olacak ekilde y Y vardr}

ve Rnin deer kmesi

{y Y : (x, y) R olacak ekilde x X vardr}

olarak tanmlanr. (x, y) R olmas durumunda genellikle xRy yazlr.

Ran(f ) := {y Y : f (x) = y olacak ekilde x X vardr}

eklinde tanmlanan f in tm grntlerinin bir koleksiyonudur.

1.2 Sralanm Cisim Aksiyomlar

a < b, b < a veya a = b.

Transitiik (Geime) zellii. Her a, b, c R iin

a < b ve b < c ise a < cdir.

Toplama zellii. Her a, b, c R iin

a < b ve c R ise a + c < b + cdir.

arpma zellii. Her a, b, c R iin

a < b ve c > 0 ise ac < bc

eklinde tanmlanan tamsaylar (Almanca karl Zahl) kmesi,

irrasyonel (ngilizce karl Irrationals) saylar kmesi dier nemli say k-

Aklama 1.2.1. N doal saylar ve Z tamsaylar kmelerinin aadaki zel-

i) Eer n, m Z ise n + m, n m ve nm saylar da Z kmesine aittirler.

rnek 1.2.2. a R olsun. Buna gre

a 6= 0 ise a2 > 0 (1.5)

olduunu ve 1 < 0 < 1 eitsizliinin gereklendiini ispatlaynz.

Kant. a 6= 0 olsun. Trikotomi zelliine gre ya a < 0 ya da a > 0 salanr.

rnek 1.2.3. a R olsun. Buna gre

0 < a < 1 ise 0 < a2 < a ve a > 1 ise a2 > a (1.6)

Benzer ekilde (bkz Altrma 1.2.3) aadaki ifadelerin doruluu gsteri-

eklide tanmlanan bir saydr.

Kant. Aadaki drt durumu gz nne alalm:

|ab| = (ab) = (1)(ab) = a((1)b) = a(b) = |a||b|

|ab| = ab = (1)2 (ab) = (a)(b) = |a||b|

Teorem 1.2.6 (Mutlak Deerin Temel Teoremi). a R ve M 0 olsun.

sonucu elde edilir.

ifadesine ulalr. Yani her iki durumda da M a M eitsizlii gereklenir.

a 0 olmas durumunda |a| = a M

elde edilir. Yani her iki durumda da |a| M salanr.

Aadaki teorem mutlak deer kavram iin kullanl bir sonutur.

Teorem 1.2.7. Mutlak deer aadaki zellii gerekler:

|a + b| |a| + |b| ve ||a| |b|| |a b|

Kant. i) Eer a 0 ise |a| = a 0 salanr. Dier taraftan a < 0 olmas

eitlii elde edilir.

|a| |b| = |a b + b| |b| |a b| + |b| |b| = |a b|

|b| |a| = |b a + a| |a| |b a| + |a| |a| = |b a| = |a b|,

ve bu ifadeyi 1 ile arparak

sonucu bulunur. Dolaysyla

eitsizlii doru olduundan Teorem 1.2.6ya gre ||a| |b|| |a b| ifadesine

|x2 x| |x2 | + |x| = |x|2 + |x| < 22 + 2 = 6

imdi Trikotami zelliine karlk gelen ve oka kullanacamz aadaki

Teorem 1.2.9. x, y, a R olsun.

[a, b] := {x R : a x b}, [a, ) := {x R : a x},

(a, b) := {x R : a < x < b}, (a, ) := {x R : a < x},

[a, b) := {x R : a x < b} veya (a, b] := {x R : a < x b}