SLAM EKONOMSNDE BLM

Nilgn Tuncan ONGAN*

ABSTRACT
An economic system shaped by Islamic clauses requires analyzing
its approaches about social classes and property relations within the
production process, in order to explore whether or not it will be able
to form a real alternative choice on the basis of economic justice.
In this way, it is possible to achieve the general means of evidence
of Islamic approach on distribution problem and industrial relations
system which is shaped as a result of mutual power of parties. Besi-
des, in the course of discussions about Islamic view as an alternative
economic model, it is very important to determine that; to which
conclusions the Islamic clauses will render today rather than their
aim of divine inspiration in the medieval times.

GR
Kapitalizm teknik snrlarna yaklat nispette alternatif araylar da o-
almaktadr. Sistemi yeniden retmek yolundaki abalar emek cephesindeki so-
runlar derinletirirken alternatif araylar ounlukla sosyal adaleti sylemler
zerinden gelitirilmektedir. Bu erevede, gndeme gelen kimi revizyonlar da
ou zaman alternatifmi gibi deerlendirilmektedir.
Oysa, retim ve mlkiyet ilikilerini gz ard ederek gelitirilen dzenleyici
politikalar kapitalizme alternatif olarak deerlendirmek doru olmayacaktr.
nk, tarihsel sre sosyal adalete ilikin belli mekanizmalar sisteme entegre
edilmedii lde kapitalizmin ileyii konusunda ciddi sorunlar yaandn or-
taya koymaktadr.
Buna karlk, sistem ii bile olsa, daha adil seenekler; ii snfnn gn-
lk refah asndan olduu kadar rgtl hareketin uzun dnemli etkinlii ba-
kmndan da nem tamaktadr. Kald ki; refah devleti politikalar kreselleme
koullarnda dnldnde, sermaye asndan nceki rejimin yapsndan kay-
naklanan avantajlar da oluturmamaktadr. Bu durumda, en azndan gnmz

* Dr. .. ktisat Fakltesi, alma Ekonomisi ve Endstri likileri Blm

alma ve Toplum, 2008/4 213

 slam Ekonomisinde Blm

koullarnda, bu politikalar topyalarn sonu olarak deerlendirmek de doru

olmayacaktr.
Farkl refah tedbirlerinin her biri; bu tedbirleri gelitiren yaklamlar a-
sndan politik bir sonu nitelii tamaktadr. Bunlarn etkin olabilmesi iin de
sistemli bir ileyie ihtiya duyulmaktadr. Bu sistematiin olumasnda, o yakla-
mn, iktisad ve blm sorunun tanmlama yntemi belirleyici olacaktr. Dolay-
syla, her politik sonu uyarlayc mekanizmalaryla birlikte belli bir metodolojinin
rn olarak karmza kmaktadr.
Bu durumda, blme ilikin nlemlerin ne lde alternatif ve/ veya et-
kin olabileceini deerlendirebilmek iin, ncelikle, bu nlemleri gelitiren yakla-
mlarn perspektifini ortaya koymak gerekmektedir. Bu dncelerden hareketle,
bu almann amac da; slam iktisadnn endstri ilikileri alanndaki almlarn
kendi metodolojik tutarllklar kapsamnda biimlendirdii snfsal perspektif
erevesinde deerlendirmeye almaktr.
I. slam ktisadnn Metodolojisi
slam ktisadnn kkeninde; slam realitesinin yalnz bir riteller dizisinden
ibaret olmad gr yer almaktadr. Buna gre; bu dinin sadece vicdanlara
indirgenebilecek bir inan sistemi olmad belirtilmekte ve tmyle bir yaam
biimi olarak slama dnn pratik karln tekil edebilmek iin de; pek ok
disiplinin slami versiyonu tekil edilmektedir. 
rgtlenen bu slami disiplinlerin her biri btnn paralar olarak de-
erlendirilmektedir. Bu paralarn belli bir ahenk iinde ileyebilmesi de slamn
ahlaki prensipleri erevesinde faaliyet gsterildii lde mmkn hale gelmek-
tedir. Dolaysyla, toplumsal hayat dzenlemeye talip olan slami disiplinlerin or-
tak perspektifi; slamn ngrd ahlaki deerleri yaplandracak olan kural ve
hkmlerde somutlamaktadr.
Bu genel metodoloji iktisat disiplini erevesinde deerlendirildiinde; r-
nein, Nasr, ekonomiyi uygulamal ahlak olarak tanmlamakta ve ahlaki ilkeleri
uygulamayan bir ekonominin slami adan mmkn olamayacan belirtmek-
tedir. Ona gre ekonomi; slamn ahlak prensiplerinin zel bir insani faaliyet
alanna tatbikini ifade etmektedir. 
 Timur Kuran; Islam and Mammon; 2004; (evrimii); http://press.princeton.edu/
chapters/s7731.pdf; 08.05.2006.
 Seyyid Hseyin Nasr; slamda alma Ahlak; 2000; (evrimii); http://www.igiad.

214
 slam Ekonomisinde Blm

Zaim de iktisad; slamn ahlaki ve ideolojik bir alt birimi olarak tanm-
lamaktadr. Buna gre, iktisat disiplini kendi ayr varlna sahip olmakta ancak
sistemin btnl iinde bir alt birim olma zellii tamaktadr.
ekmegil ise, slamn, iktisadi meseleleri kifayetsiz insan aklna terk ede-
cek kadar nemsiz bulmadn belirtmektedir. ktisat disiplininin de; ahlak, hu-
kuk, politika gibi slam dininin emir ve himayesi altnda faaliyet gsterdiini ve
onun kontrolne bal olduunu ifade etmektedir. Bu erevede, iktisad imann
btnnden ayr dnmenin mmkn olmad belirtilmekte ve bu yaklamn
snrlar; ibadet olarak deil de hayat idame ettirmek amacyla yaplan ekonomik
faaliyetin mslmanlar irke gtrecei anlayna kadar geniletilmektedir. 
Sistemi tmyle deer yarglar ekseninde biimlendiren metodoloji; slami
kesim asndan sistemin adil ileyiini gvence altna alan yegane unsuru tekil et-
mektedir. Bununla beraber, bu yntemin slam iktisadn sekler iktisattan ayran
temel zelliklerden biri olduu belirtilmekte ve sekler alanda faaliyet gsteren
disiplinler deer yarglarn dlam olduklar gerekesiyle eletirilmektedir. 
ktisadn ideolojik ilevi gz nnde tutulduunda, bu alanda faaliyet gs-
teren disiplinlerin deer yarglarn dlayan bir tutum sergilemelerini eletirmek
doru bir yaklam ortaya koymaktadr. Nitekim, bu almann hazrlanmas
esnasnda benimsediimiz yaklam da; kurulan teorilerin gerisindeki felsefi d-
nce sisteminden etkilendii ynndedir. Bu erevede, Kazgann da belirttii
gibi, ncln Myrdaln yapt bu yntemin iktisat teorisinin gerek niteliini
ortaya koyduu ynndeki dnceler tarafmzdan da paylalmaktadr. 
Ancak, slami yazn bu yolla yalnzca ortodoks iktisadn benimsedii bir
metodolojiyi tm sekler alana temil etmekte bylece de; ahlak ve adalet meka-
nizmalarnn yalnzca din alan iinde ve dini yntem ile gerekleebilecei tezini
gndeme getirmektedir. Sistemin adil ileyii ahlakn bir fonksiyonu olarak de-
erlendirilirken ahlakn da dinin bir fonksiyonu olduu varsaym benimsenmek-
tedir. Bu yaklam sekler alann deer yarglarndan arnm olduu dncesi
ile birletiinde ise, kanlmaz olarak, din alan dnda bir ahlak ve adalet meka-
nizmas tanmlanamayaca sonucuna ulalmaktadr.

com/isahlaki/makaleler/seyyidhuseyinnasr.htm; 07. 12. 2005.

 Sabahaddin Zaim; slam- nsan Ekonomi; stanbul; 1992; s.; 124.
 M. Said ekmegil; slamda ktisat; stanbul; 1966; s.; 43, 47.
 Sabahaddin Zaim; slam- nsan Ekonomi; a.g.e; s.; 166.
 Glten Kazgan; ktisadi Dnce; stanbul; 2000; s.; 28.

215
 slam Ekonomisinde Blm

slami yaznda, slam iktisad incelenirken kullanlacak olan usul; vahiyden

kaynaklanan ilkelere dayandrlmakta ve akl yoluyla ulalacak sonularn bu ilke-
ler nda deerlendirilmesi gerektii vurgulanmaktadr.  Bu ilkeler dorultu-
sunda faaliyet gsterecek bir iktisadi yapnn daima ahlaki prensipler erevesinde
ileyecek olmas ise; slam dininin dalist hayat felsefesinden kaynaklanmaktadr.
Buna gre; slamiyet dnyevi ve uhrevi meseleleri birlikte ele almaktadr. Dnyevi
hayatn uhrevi alemde deerlendirilecek bir imtihan olduu inanc ise, sistemin
daima ahlak dorultusunda ileyecek olmasnn gvencesini oluturmaktadr.
Leninin; toplumsal eitsizliklerin her gn yeniden retilmesi yolunda bir
ruhsal iki yahut afyon ilevi grdn ifade ettii bu inan sistematii;
ahlak sadece din alannda tanmlayan anlay daha da daraltmakta ve yalnzca
bahsedilen dalist hayat felsefesi snrlar iinde bir ahlak mekanizmas yaplandr-
maktadr. Buna karlk, kimi aratrmac ise ayn sistematii demokrasinin slami
sistemdeki tecellisi olarak deerlendirmekte ve dnyevi gcn kullanmnn ila-
hi gcn kontrol altnda gereklemesinin g kullanmn snrlandrdn ileri
srmektedir. Bununla beraber, kontrol yetkisinin bir baka dnyevi g yerine
ilahi gce braklmas ise hakiki demokrasi olarak nitelendirilmektedir.
slami iktisat yazn, slam dininin ngrd ekonomik ileyiin yerleik
sistemlerin tmnden daha stn olduunu ileri srmektedir. Buna gre; slami
ekonomik dzen Allahn teklif ve realitesinden kaynaklanmakta, dolaysyla da,
beeri hibir unsurun tasarm olma zellii tamamaktadr.10
Bu erevede deerlendirildiinde; slami yaklam, iktisadi sistemlerin ilahi
ya da beeri bir tasarm rn olduu fikrini tamakta, dolaysyla, zihinsel dz-
lemde oluturulmu bir teorinin ileyii biimlendirdii bir metodoloji benimsen-
mi bulunmaktadr. Teorinin oluumu ise, deer yarglarnn hakimiyeti altnda bi-
imlenmekte ve nihai olarak sistemin ne lde adil ileyecei; dorudan tasarm
yapan znenin deer yarglar ve ahlak anlay ile ilikilendirilmektedir.
Nitekim, slami yazndaki kapitalizm analizlerinde de; Batnn ncelikle
zihinsel dzlemde homoeconomicus olgusunu yaratm olduu belirtilmekte
ve srekli kiisel menfaatleri ve kar maksimizasyonu gdsyle hareket eden bu

 Ahmet Tabakolu; Gayb nancnn Ekonomik Hayata Yansmalar; slam ktisad;

stanbul; 2005; s.; 17- 18.
 Sabahaddin Zaim; Modern ktisat ve slam; Trkiyenin 21. Yzyl- 1; stanbul;
2005; s.; 488 489.
 Sabahaddin Zaim; slam- nsan Ekonomi; a.g.e; s.; 172- 173.
10 Sezai Karako; slam Toplumunun Ekonomik Strktr; stanbul; 1977; s.; 28.

216
 slam Ekonomisinde Blm

insan tipinin de burjuvazi ve kapitalizmi yaratt ileri srlmektedir. Buna kar-

lk; slami modelde diergam (altruist) bir insan tipi tanmlanm olduundan
kapitalizmin yol at adaletsizliklerin bu sistemde olmayaca iddia edilmektedir.
Tanmlanan insan tipinde birey; toplum yararn kendi karndan stn tutmakta,
stelik mteebbis fakat kanaatkar bir nitelik tamaktadr.11
Buna gre; bir iktisat sjesi olarak mslman, Allaha inanan, rasyonel
davranp Allaha gvenen, sebeplere bavurup Allaha tevekkl eden, Allahn
kullarna hizmet uuru iinde mteebbis, kul hakkna sayg gsteren, muhteris
deil kanaatkar bir insandr.12
slami yaklamn, insana bir iktisat sjesi olarak ykledii ahlaki deerler;
tanmlanm ideal mslman ahlaknn, ekonomi alanndaki izdmlerini tekil
etmektedir. Dolaysyla da, belirtilen zellikler; idealize edilmi olan nitelikleri
ifade etmektedir. Bu manada; slami metodoloji isel bir tutarllk sergilemekte ve
sistemsel ileyiin sorumluluunu bireysel davrana yklediinden, bireyin m-
kemmel ahlaki deerlerle donatld bir insan tipi tasarlama abas iinde bulun-
maktadr.
Her inan sisteminin ncelikle bir ahlaki reti olduu dnldnde,
ahlakl insan yaratmak ve/ veya insan davrannn ahlaki prensipler erevesinde
belirlenmesi amacnda olmak yalnzca slamiyete zg bir nitelik tamamaktadr.
Bununla beraber, her din idealize ettii ahlaki prensipleri biimlendirirken, ku-
kusuz ki, kendi inan retisine atfta bulunacaktr. Ancak, tm dinler asndan
ortak kabul edilebilecek bu eilimler slami iktisadn metodu ile birletiinde ise;
sosyal adalet mekanizmalarnn iletildii bir iktisadi sistemi tekil etmenin tek
yolu toplumun mslmanlatrlmasndan gemektedir.
Nitekim, kimi slami aratrmacnn ekonomik kalknma konusunda ge-
litirdii en somut nerilerin; tarikatlarn gelitirilip yaygnlatrlmasyla snrl
olmas da bu sav desteklemektedir. nk; bu dnceyi savunanlar, zellikle
bilgi anda beeri sermayenin artan nemini vurgulamakta, bu nedenle rnek
insana duyulan ihtiyaca dikkat ekmekte ve tarikatlarn slamn rnek insanlarn
yetitirmek konusundaki ilevselliini gndeme getirmektedir. 13 Grld gibi,
bu yaklam, bilgi anda yetimi igcne duyulan ihtiyac rnek mslman

11 Ahmet Tabakolu; slam Ekonomisinin Tarih Boyunca Oluturduu Temel Ku-

rumlar; slam ktisad; stanbul; 2005; s.; 37.
12 Ahmet Tabakolu; Gayb nancnn Ekonomik Hayata Yansmalar; a.g.e; s.; 22.
13 Sabahaddin Zaim; Toplum Kalknmasnda Gzel nsan rnei Ahmed Ziyad-
din Gmhanevi Hazretleri; Trkiyenin 21. Yzyl- 1; stanbul; 2005; s.; 29- 30.

217
 slam Ekonomisinde Blm

yetitirme ihtiyac olarak deerlendirmekte ve bu ynyle de, aslnda, metodo-

lojik bir tutarllk arz etmektedir. Ancak; bu yaklam, ayn zamanda, slami ik-
tisadn neden sekler bir alternatif olamayacann gerekelerini de bnyesinde
barndrmaktadr.
Kald ki; gerek slami gerekse batl birok aratrmac da, slami yaklamn
ynteminden hareketle, bu konuda fikir birliine varmlardr. rnein, Tabako-
lu, slamn ngrd ekonomik dzenin anlaml bir alternatif olabilmesi iin
kltr ve zihniyet btnlnn nemine dikkat ekmektedir. slami ilkelerin an-
cak kendi izdikleri ortam iinde anlaml olabileceini ifade etmekte, ortam ise;
hayat tarz olarak deerlendirmektedir. 14
Kuran ise, slami metodoloji nda, ekonomik adaleti salamann yntem-
sel bir soruna indirgendiini belirtmekte15 ve bu erevede, slam ekonomisinin
iktisadi perspektifinin yalnzca slami karaktere balandna dikkat ekmekte-
dir. Buradan hareketle, bu doktrinin yaygnlamasn siyasal slamn yaygnlamas
olarak deerlendirmekte ve slam iktisad disiplininin ekonomik olmaktan ziya-
de sosyal ve siyasal bir nem tadn ifade etmektedir. Kurana gre; nveleri
1940larda biimlenen ve 30 yllk bir almann ardndan, eitli ekonomilerde
farkl arlklarda, uygulama alan bulan slami ekonomik model; iktisadi kayglar-
dan ziyade mslmanlarn dini kimliine ve geleneksel kltrne sahip kmak
iin gelitirilmi bir projedir. nk; slami iktisadn ayr bir disiplin olarak te-
orize edilmesi grece ok yakn bir gemie dayanmakta bu durumda da; sla-
mi kesimin ne srd geri kalmlkla mcadelede alternatif aray sav bu
doktrinin ortaya kn aklamakta yetersiz kalmaktadr. Bu erevede, Kuran,
slam lkelerinin uluslararas ekonomide etkinliklerini kaybetmeye balamalarnn
yaklak bin yl nceye dayandn belirtmekte buna karlk, slam ekonomisi
disiplininin birka on ylla ifade edilen yakn tarihine dikkat ekmektedir. 16
Benzer ekilde, Amin de, bata iktisat olmak zere birok slami disiplinin
yaplandrlmasna katkda bulunmu olan Mawdudiyi politik slamn mucidi
olarak nitelendirmekte ve amacnn; mslman toplumlarn yalnzca slami devlet
ynetimi altnda yaayabileceklerini ispat etmek olduunu ne srmektedir. 17

14 Ahmet Tabakolu; Gayb nancnn Ekonomik Hayata Yansmalar;a.g.e; s.; 14.

15 Timur Kuran; slamn Ekonomik Yzleri; stanbul; 2002; s.; 191.
16 Timur Kuran; The Genesis of Islamic Economics; Social Research; vol.64; no. 2;
1997; (evrimii); http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/kuran.htm; 11. 08. 2006.
17 Samir Amin; Politik slam; 2003; (evrimii); http://www.sendika.org/yazi.
php?yazi_no=295; 10. 10. 2005.

218
 slam Ekonomisinde Blm

Nitekim, slami hareketi aratran kimi sosyolojik almada da; slami eko-
nomik modelin toplumsal alan slamlatrma projesinin bir paras olarak kul-
lanld sonucuna ulalmtr. rnein, Ismail (2004); slamc politikalarn bir
siyasal ideoloji gerektirdiini belirtmekte ve bu ideolojinin de; eriat hkmleri
dorultusunda faaliyet gsteren bir slami ynetimin art olduu fikrine eklem-
lenmi olduunu ifade etmektedir. Bu erevede, toplumsal hayatn nemli alanla-
rn slami gelenee ait sembol ve iaretlerle donatma abalarna dikkat ekerken,
aslnda slami hareketin aktivisti olmayan birok mteebbisin de slamlatrma
abas kapsamnda kullanlan aktrlerden olduunu belirtmektedir. Ona gre;
slami ekonomik modelin uygulaycs durumundaki bu mteebbislerin ilevi po-
litik olup, kimlik politikasnn temel stratejilerinden birini tekil etmektedir. 18
II. SLAM YAKLAIM EKSENNDE EKONOMK ADALET
A. Ekonomik Adaletin Tanmlanmas
slami yaznda ska vurgulanan ahlak anlay adalet kavramnda somut-
lamakta ancak, sistem genel olarak eitsiz bir yap tanmlamaktadr. Bu erevede
ise, erkeklerin kadnlara, zgr insanlarn klelere ve mslmanlarn gayri ms-
lmlere nazaran daha stn olduklar bir yap belirlenmektedir. Nitekim Lewis,
slami retinin eski Yunan, Roma ve eski ran medeniyetlerine nazaran ok ileri
olduunu belirttii bir almasnda; slami eitliin zgr, ergin ve erkek msl-
manlarla snrl olduuna dikkat ekmektedir.19
Sistemi karakterize eden genel eitsizlik ekonomi alanna da yansmakta ve
bu durumda ekonomik adaletin ilevi de; eitsizlikleri katlanlabilir dzeyde tut-
makla snrlanm olmaktadr. Nitekim, Kurana gre de; slami bir toplumda k-
k eitsizlikler kabul edilse de byk eitsizliklere kesinlikle kar klmaldr. 20
Katlanlabilir eitsizliklerin kkeninde; Allahn muradnn bu ynde ol-
duu yaklam bulunmakta ve bu konuda Kurandaki birok ayete atflar yapl-
maktadr. Bu erevede; Allahn dilediinin rzkn geniletirken dilediine l
ile verecei konusundaki hkmlere ska dikkat ekilmekte ayrca, insanlarn bir
ksmnn dierlerine ilerini yaptrmak iin derecelerce stn yaratlm olduu
ynndeki hkmler vurgulanmaktadr. 21
18 Salwa Ismail; Being Muslim: Islam, Islamism and Politics; Politics of Identity- VI;
(ed.); Richard Bellamy; Blackwell Publishing; 2004; pp.; 616.
19 Bernard Lewis; slam Devrimi; Tarih ve Toplum Dergisi; Cilt: 15; Say: 85; letiim
Yaynlar; stanbul; 1991; s.; 51.
20 Timur Kuran; slamn Ekonomik Yzleri; a.g.e; s.; 184.
21 Bkz. Kuran- Kerim ve Aklamal Meali; 17/30, 39/52, 42/27, 43/32; Trkiye Di-

219
 slam Ekonomisinde Blm

Bu perspektif erevesinde rnein, Mawdudi; eitsizlik kavramn sosyal

basklarn doal seyri olarak tanmlamakta ve ekonomik sorunlarn zm iin
eitsizlii ortadan kaldrmay ngren yaklamlar yaratla aykr olarak deer-
lendirmektedir. Ona gre; yaratl icabnn yerine getirilmesi ise, her yaratlmn
kendi payn almasn temin etmek yoluyla salanm olacaktr. 22
Dolaysyla, slami iktisat dzeninde ekonomik adalet; her kul iin farkl
miktarlarda belirlenmi olan rzkn ilgili kullara ulatrlmas ile snrlandrlmakta
ve ekonomik olarak da hak etme ekseninde belirlenmi nispi bir eitlik tanm-
lanmaktadr. rnein, Faruqi bunu almann karl olarak deerlendirmek-
tedir. 23
Buna karlk, rzkn eitlenmesi ideali ise Allahn dzenine kar kmak
ve adaletinden kuku duymak olarak yorumlanmakta ve sistem blm eitle-
yici somut mekanizmalara kapal bir nitelik ortaya koymaktadr. Ika gre, slami
i ahlak da; esas itibaryla bu ama iin tanmlanmakta ve mevcut snfsal farklar
muhafaza etmek konusunda bir ilevsellik ortaya koymaktadr. 24
ktisadn kanunlar bireylerin niyet ve iradelerini aan sistematik ilikiler
erevesinde ilemekte ve snflarn retim iindeki rolleri deimedii srece
blm konusundaki bireysel irade bir yana merkezi politikalarn bile belli bir
intibak sresinin ardndan etkisizleecei ifade edilmektedir. 25 Bu durumda, sla-
mi yaklamn sistemsel ileyii tmyle bireye indirgeyen bir tutum erevesinde
belirledii adalet anlay; kapitalizmin biimlendirdii ekonomik ve sosyal ada-
letsizlikleri ortadan kaldrma potansiyelinden uzak grnmektedir. Hak etme
ekseninde tanmlanm olan nispi bir eitlik yaklamnn ilevsel ve ahlaki olarak
deerlendirilebilmesi her eyden nce frsat eitlii ile biimlenmi bir toplumsal
ileyii gerekli klmaktadr.
Nitekim slami yazna mensup kimi yazar da, kapitalizmin ekonomik, sos-
yal ve kltrel alandaki hakimiyetine dikkat ekerek, tmyle slami olmayan bir
ortamda ideal slam iktisadnn uygulanamayaca grn savunmaktadr. Bu
erevede, Tabakolu, ikili bir yap benimsemenin nemine dikkat ekmektedir.
yanet Vakf; Ankara; 1993.
22 Ebu- l- Ala El Mevdudi; slamda ktisat Nizam; ev.; Tzn Demirer; Hilal Yayn-
lar; Ankara; 1966; s.; 22- 23.
23 Abdel Rahim A. Belal; Islamists and Trade Unions; (DP); 2005; (evrimii); http://
library.fes.de/pdf-files/bueros/sudan/03526.pdf; 20. 03. 2006.
24 Yksel Ik; Siyasal slam ve Sendikalar; teki Yaynevi; Ankara; 1996; s.; 44.
25 Korkut Boratav; 100 Soruda Gelir Dalm (Kapitalist Sistemde, Trkiyede, Sosya-
list Sistemde); Gerek Yaynevi; stanbul; 1980; s.; 13- 16.

220
 slam Ekonomisinde Blm

Ona gre; gei dnemi slam iktisad ile slamn tm kurum ve bireyleriyle ger-
ekletirildiinin varsayld bir model olan ideal slam iktisadnn nihai zm-
lerini birbiri ile kartrmamak gerekir. Bu durumda, ideal slami dzende yeri
olmayan blm ve sosyal adalete ilikin pek ok sorunun gei dnemi slam
iktisadnn ncelikli konular arasnda yer almas gerektii savunulmaktadr. 26
Dier taraftan ise; kimi yazar, slami norm ve uygulamalarn egemen ol-
duu ve Mslmanlar tarafndan altn a olarak deerlendirilen dnemin de
toplumsal bar ve adalet asndan nemli zafiyetler tadna dikkat ekmek-
tedir. rnein, Kuran; altn ada da kapitalizm ve sosyalizmdekilere benzer
yolsuzluklar grldn belirtmekte ve halifeleri de kapsayacak biimde tm
devlet memurlarnn ska kayrmaclk ve yanl hkm vermekle sulandn
aktarmaktadr. 27
Benzer ekilde, Rodinson da, fetihlerle byyen slam toplumunda zengin-
ler ve yoksullar arasndaki eitsizliin genelde hep art gsterdiini belirtmekte ve
devletin de ayrcalkl toplumsal ve etnik tabakalarn karlarna kar daha duyarl
olduunu ifade etmektedir. Bununla beraber, ounlukla dinsel retiye ilikin
nedenlerden de kaynaklansa, o dnem slam dnyasnda ska grlen protesto
hareketlerine dikkat ekmekte ve durumun halkn zlemleriyle hi de badama-
dn ileri srmektedir. 28
Bu durumda tarihsel sre; slami yaklamn toplumsal adaletin salan-
mas yolunda benimsedii ahlaki yntem ve anlayn Mslmanlarn idealize et-
tikleri dnemde bile tam anlamyla uygulama alan bulamam olduunu ortaya
koymaktadr.
B. slamda Ekonomik Farkllama
slamda iktisadi farkllama da; tpk zeka, kabiliyet, cinsiyet ve miras gibi
sistemin benimsemi olduu farkllklar arasnda yer almakta ancak, bunun huku-
ki imtiyazlara yol amamas gerektiine dikkat ekilmektedir. 29
Byle bir sistemde ise; adalet aray kanlmaz olarak biimsel bir nite-
lik tamakta ve adalet kavram hukuk karsnda imtiyazl kullarn bulunmamas
anlay ile snrlandrlmaktadr. stelik, bu ynyle deerlendirildiinde; slami
26 Ahmet Tabakolu; slam ktisadnda i veren Mnasebetleri; slam ktisad;
stanbul; 2005; s.; 138- 139.
27 Timur Kuran; slamn Ekonomik Yzleri; a.g.e; s.; 18.
28 Maxime Rodinson; slam ve Kapitalizm; ev.; L. Fevzi Topaolu; stanbul; 2002; s.;
103- 104..
29 Ahmet Tabakolu; Gayb nancnn Ekonomik Hayata Yansmalar; a.g.e; s.; 23.

221
 slam Ekonomisinde Blm

adalet mekanizmas, Ortodoks iktisat ideolojisinin ortaya koyduu adalet yakla-

m ile de byk benzerlikler tamaktadr. Her ikisinde de, toplumsal adaletsizliin
yapsal kkenlerine mdahale edilmeksizin gelitirilen hukuksal tedbirler yoluyla
eitsiz yaplarn adalete kavuturulaca iddias bulunmaktadr.
Ancak, kapitalizmin tarihi geliimi eitsiz yaplarn salt hukuksal tedbirlerle
nlenemeyeceini ortaya koyarken slam toplumlarnn tarihsel pratikleri de bu
erevede yer almaktadr.
rnein; Aydn, slamiyetin ortaya kt dnemde ekonomik g oda
olan Arap kabile eflerinin ayn zamanda toplumsal ve siyasasal egemenlik odak-
lar da olduunu ileri srmekte ve bu durumun slamiyet sonrasnda da devam
ettiini ifade etmektedir. Bu erevede, slamiyet bu kesimlere genileyen yeniden
retim karlarnn zorlad mecburi zekat ve yansra sadakann teviki dnda
hibir ykmllk getirmezken elde edilen ganimetlerdeki arlkl payn ve yne-
timdeki inisiyatifin de egemenlere ait olduuna dikkat ekmektedir. 30
Kald ki; bizatihi slami yasa erkekleri kadnlarn yneticisi konumunda ta-
nmlarken bunu dorudan ekonomik g ile aklamaktadr.31 lgili ayetin tefsirin-
de ise; erkein maddi zellikleri ve ekonomik rol gz nnde tutulduunda aile
reisi olma durumu doal olarak deerlendirilmekte ve reise itaatin ilahi talimata
itaat demek olduuna dikkat ekilmektedir.32
Dolaysyla, kadn erkek eitlii kapsamndaki tartmalarda ska gndeme
gelen bu hkm esas itibaryla ekonomik bir zellik tamakta ve snfsal bir nite-
lik ortaya koymaktadr. te yandan, bu durum erkein slam Hukukunda kadna
nazaran imtiyazl olduu birok konu ile birlikte deerlendirildiinde ise; gelir
farkllnn hukuksal imtiyaz yaratmayaca ynndeki slami tezleri kendi iinde
de zayflatabilecek bir boyut ortaya kmaktadr.
C. Sosyal slam
1. slami ktisadn Snfsal Perspektifi
slami iktisat yaznnda, kapitalist retim ilikilerinden kaynaklanan smr
ve sefalet koularnn slami ilkelere gre biimlenmi bir ekonomik yapda yer
almayaca ileri srlmektedir. Bu erevede, slam dininin yoksulluk sorununa
kar ne kadar duyarl olduu vurgulanrken yoksullarn sistem dna itilmesinin
engellenmesini emreden saysz ayet ve hadislere de gndermeler yaplmaktadr.
30 Erdoan Aydn; slamiyetin Ekonomi Politii; Cumhuriyet Kitaplar; stanbul; 2006; s.; 68.
31 Bkz. Kuran- Kerim ve Aklamal Meali; 4/34; Trkiye Diyanet Vakf; Ankara;
1993.
32 A.e.

222
 slam Ekonomisinde Blm

Kukusuz ki; bir dini retinin toplumsal sorunlara kar duyarsz olmas
tanm gerei mmkn deildir. Bu balamda, tarihsel veriler slam dininin de ege-
men olduu dnemde toplumsal adaleti gzetmeyi hedefleyen hkm ve uygu-
lamalar bulunduunu ortaya koymaktadr. Ancak, slami hkmlerin biimlen-
dirdii bir iktisadi sistemin, bugn, ekonomik adalet ekseninde ne lde eitliki
bir alternatif oluturaca sonucuna ulamak; bu sistemin toplumsal snflar nasl
tanmladn ve taraflara olan yaklamn analiz etmeyi gerektirmektedir. Bu er-
evede, slami yaklamn, taraflarn karlkl g dengeleri sonucunda belirlenen
endstri ilikileri sistemine ilikin almlarn ve blm sorunsalna ilikin genel
argmanlarn da deerlendirmek mmkn olacaktr.
slami sistemin katlanlabilir eitsizlikleri kapsamnda uygun grlen
farkllamalar; gelir farkll yannda dorudan snfsal elikileri de iermekte
nk sistem mlkiyet ilikileri konusunda retilebilecek alternatiflere kapal bir
nitelik arz etmektedir.
Nitekim, Rodinson, peygamberin Mekkede verdii ilk vaazlardaki servet
ve zenginlik kart vurgunun dnem koullar asndan son derece reformcu bir
nitelik tadn belirtirken bu yaklamn mlkiyetin bizatihi kendisine ynelik
bir kartlk olmadna zellikle dikkat ekmektedir.33
Devrim ncesi randa slami hareketin sol referans kayna olan Taleqaninin
de; mlkiyet hakknn yanl kullanmnn yol aaca sosyal sakncalar dile geti-
rirken hibir ekilde yeni bir ekonomik dzen oluturma iddiasnda olmadn
nemle vurgulad aktarlmaktadr. Ona gre; slami hkmlerin hayata geiril-
mesiyle birlikte daha uyumlu ve zulm etmeyen bir kapitalist ekonomi mmkn
olabilecektir. 34
slamiyetin gerek orijinal gerekse ada yorumlarnn en reformist rnek-
lerinde bile mlkiyet olgusunun dorudan varln sorgulayan bir anlaya rast-
lanmamakta ve tarihsel perspektiften deerlendirildiinde, kimi Marksist yazar da
bu yaklamn tutarl olduunu savunmaktadr.
rnein, Rodinson; slamiyetin egemen olduu dnemdeki yapsal koul-
larn bugnknden olduka farkl olduuna iaret ederek, retim aralarnn zel
mlkiyetinin bugn oluturduu snfsal elikileri o dnemde alglamann imkan-
sz olduunu belirtmekte ve o dnemin insanlarnn kendi koullaryla rtme-
yen bir takm ideallere ulaamadlar diye sulanamayacan ifade etmektedir. 35
33 Maxime Rodinson; slam ve Kapitalizm; a.g.e; s.; 48.
34 Sohrab Behdad; The Revolutionary Surge and the Quiet Demise of Islamic Eco-
nomics in Iran; (evrimii); http://www.usc.edu/schools/college/crcc/private/ierc/
SBehdad.pdf; 27.08. 2006.
35 Maxime Rodinson; slam ve Kapitalizm; a.g.e; s.; 53.

223
 slam Ekonomisinde Blm

Buna karlk, mlkiyete ilikin benzer yaklamlarn ada slami yazna

da egemen olmas ise; din olgusunun konjonktrden tmyle kopuk olamayaca-
dncesi ile aklanmaktadr. Bu erevede, Harman; dini kurumlarn tarihte
oynad roln nemini belirtirken dnyevi gereklerden koptuu nispette g
potansiyelinin azalacana da dikkat ekmektedir. Nitekim, feodalizmden kapi-
talizme geile birlikte Hristiyan retisinde yaanan kkl dnm vurgular-
ken, slamn da bu adan dier dinlerden farkl olmadn savunmakta ve dn-
celerini slam dininin bugn birok kapitalist lkenin resmi ideolojisi olmasna
dayandrmaktadr. 36
Yaplan pek ok alma bu bakmdan Harman desteklemektedir. rne-
in, Nolandn ulat ampirik bulgular slamn ekonomik bymeye engel olma-
dn gsterirken istatistiksel adan anlaml etkilerin, zayf da olsa, daima olumlu
olduu sonucuna ulamaktadr. 37 Mslman lkeler asndan yaplan deerlen-
dirmelerde de; bu lkelerin ekonomik performanslarnn iktisadn temel ilkele-
riyle rtt ifade edilirken hakim sistemden sistematik kaymalarn szkonusu
olmadna dikkat ekilmektedir. 38
Rodinson ise, slam dininin inan sistematiinden kaynaklanan unsurlarn
tarihsel olarak kapitalist bymeye engel olmad sonucunu ortaya koymaktadr.
Ortaada slam lkelerindeki sermaye biimlerinin Avrupadakine benzer nite-
likte bir yaplanma iinde olduunu belirtmekte ve buradan hareketle slamn,
modern kapitalizmle sonulanan bir evrimin ilk aamalarna engel oluturmad
sonucuna ulamaktadr.39
Bu yaklamlar erevesinde deerlendirildiinde, slami modelin alternatif
retme potansiyeli daralmakta ve styap deiiklikleri ile snrl bir nitelik ortaya
koymaktadr. rnein, ran Devriminin ideolojik uyum ve entelektel esneklik
zerine kurulduunu belirten Abrahamian da, muhalefetin yalnzca sosyal yap ile
snrl tutulduuna dikkat ekmektedir. te yandan, yalnzca sosyal adan hedef-
lenen bir yeniden yaplanmay geni apl yorumlamann mmkn olabileceini
belirtmekte ancak, bunun karma eitim ya da popler bat mziinin ortadan
kaldrlmas ile snrlandrlabileceini de ifade etmektedir.40
36 Chris Harman; The Prophet and The Proletariat; 1994; (evrimii); http://www.
marxists.de/religion/harman/pt01.htm; 22. 02. 2006.
37 Marcus Noland; Religion, Culture and Economic Performance; (evrimii); http://
www.iie.com/publications/wp/03-8.pdf; 18. 01. 2007.
38 Marcus Noland, Howard Pack; Islam, Globalization and Economic Performance in the
Middle East; International Economics Policy Briefs; Number PB04 4; June 2004; pp.; 2.
39 Maxime Rodinson; slam ve Kapitalizm; a.g.e.; s.; 28, 60- 64.
40 Chris Harman; The Prophet and The Proletariat; a.g.e.

224
 slam Ekonomisinde Blm

slami yazn ise, mlkiyete ilikin yaklamlarn dorudan kutsal kitap ile
ilikilendirmekte ve Allahn mlk dilediine verirken dilediinden ekip alaca-
n ngren hkmler41 bu konudaki temel referans kaynan tekil etmektedir.
Bu hkmler nda, zel mlkiyetin meruiyetine ilahi bir nitelik yklenirken
zel mlkiyet; retim aralarnn mlkiyetini de kapsayacak biimde deerlendi-
rilmektedir.
Bu erevede, bireyin kimliinin asla toplum potas iinde eritilemeyecei
belirtilmektedir. zel teebbs; bireyin kiilii ve zekasn gelitirmek iin gerekli
olan zgrlkler kapsamnda ele alnmakta ve bir lkede retim aralarnn kamu-
latrlmasnn douraca sonular; bireyin toplum tarafndan imha edilmesi
olarak yorumlanmaktadr. 42
slami yaklamn mlkiyet konusunda gelitirdii ilahi meruiyet, alter-
natif mlkiyet ilikilerini sistem d brakrken mteebbise dini bir ulviyet de
yklemektedir. rnein, kimi aratrmac ivereni; tm toplum iin farz- ki-
faye olan bir vazifeyi onlar namna yklenen bir kii olarak betimlemektedir.
Bununla beraber, slamn gerei olarak iilerin ve dier vatandalarn da iverene
bu gzle bakmalar gerektii ileri srlmektedir. 43
Ekonomi politik ekseninde deerlendirildiinde ise bu anlay; sermaye
rasyonalitesi erevesinde retim yapan mteebbisin ekonomik faaliyetlerine
toplumsal bir nitelik yklemektedir. Nitekim, slami ekonomik dzenin ada-
letle karakterize olaca iddialarnn kkeninde de, somut mekanizmalarla bunun
temin edilmesinden ziyade olgularn nesnel gereklikleri dnda tanmlanmas yer
almaktadr.
rnein, slam fkhna gre; retim faktrlerinin mal ve emek olarak ikiye
ayrlm olduu belirtilmekte ve sermaye mal kapsamnda deerlendirilirken m-
teebbis ve organizasyon ise, zihinsel ve fiziksel abalar gz nnde tutularak,
emek kategorisine dahil edilmektedir. 44
Benzer ekilde, zel mlkiyet; slamn bireylere duyduu sayg ve gvenin
bir unsuru olarak deerlendirilirken bunun ayn zamanda sistemin toplumsall-

41 Bkz. Kuran- Kerim ve Aklamal Meali; 3/26; Trkiye Diyanet Vakf; Ankara; 1993.
42 Syed Abul Ala Mawdudi; Islamic Way of Life; (evrimii); http://www.islamaware-
ness.net/Way/islamicway.html; 02. 12. 2005.
43 Hayrettin Karaman; slamda i- veren likileri; (evrimii); http://www.hayret-
tinkaraman.net/kitap/meseleler/0301.htm; 11.12.2005.
44 Ahmet Tabakolu; slam Ekonomisinde Emek ve Sermaye Kavramlar slam kti-
sad; stanbul; 2005; s; 127.

225
 slam Ekonomisinde Blm

nn bir tezahr olduu ileri srlmektedir. 45 Hatta, kimi aratrmac mlkiyeti;

blmde adalet salayan temel mekanizmalardan biri olarak nitelendirmekte ve
bunun slami miras hukuku yoluyla servetin belli ellerde birikmesini nleyeceini
ifade etmektedir. 46
Bu yaklamlar nda da, retim aralarnn zel mlkiyetinin snfsal bir
eliki yarataca tezi reddedilmekte nk emek ve sermaye(dar) ayn snfa men-
sup iki unsur olarak deerlendirilmektedir. Buradan hareketle de, slamn kiisel
ve toplumsal karlar ortaklatrd ne srlmekte ve slami gelenein toplumu
elikiler yuma olarak deil bir btn olarak kavrad ifade edilmektedir.
ktisat yaznnda alternatif olduunu ne sren bir yaklamn eitli olgula-
r farkl biimde tanmlamas; alternatif olduu iddias ile yntemsel bir tutarllk
tayabilir. Ancak, bu yaklam, slami yazn asndan deerlendirildiinde kimi
isel elikilerle karakterize olmaktadr. yle ki; slami literatrde mlkiyet, emek ve
mteebbis gibi kavramlara nesnel gereklikleri dnda kimi anlamlar yklenirken
kar olgusu ise; tmyle sermaye rasyonalitesi erevesinde tanmlanmaktadr.
Buna gre, kar gds giriim zgrlne paralel olarak tariflenmekte ve
bunun ok geni apl kullanlm olduu ifade edilmektedir. nk; faizin yasak
olduu bir iktisadi dzende bu yasan uygulanabilmesi iin kredi kullanmnn
azalmas gerekmekte ve bunun yolu da; z sermayeye dayal bir ekonomi kurul-
masndan gemektedir. 47
Dolaysyla, slami yazn; sermayenin slam ekonomisi kapsamndaki faali-
yetlerini bat iktisadnn ngrd rasyonalite erevesinde benimsemekte an-
cak, bunun nesnel sonularnn slam toplumunda gndeme gelmeyeceini iddia
etmektedir. Bu iddialarn kkeninde ise, yalnzca reddiyeci bir anlay yer almakta
ancak, bu anlaya dayanak tekil edebilecek somut nlem ve politikalar sisteme
dahil edilmemi bulunmaktadr.
yle ki; slami iktisad savunan aratrmaclar, slami deerlerle donanm
Mslman iverenin hedefledii kar dzeyinin ekonomik smrye yol amaya-
can ileri srmektedir. Onlara gre; byle bir iveren profili benimsedii manevi
ve ahlaki ilkeler erevesinde iinin i ykn makul lde dzenleyecek, cre-
tini hakk lsnde ve vaktinde deyecek, ayrca ynetimde adil olacaktr. 48

45 Ahmet Tabakolu; Gayb nancnn Ekonomik Hayata Yansmalar; a.g.e.; s.; 22, 23.
46 Sabahaddin Zaim; Modern ktisat ve slam; a.g.e.; s.; 489.
47 Ahmet Tabakolu; slam Ekonomisinin Tarih Boyunca Oluturduu Temel Ku-
rumlar a.g.e.; s.; 35, 36.
48Sabahaddin Zaim; slam- nsan Ekonomi; a.g.e.; s.; 66.

226
 slam Ekonomisinde Blm

Tm bu varsaymlar dorultusunda, emek ve sermaye arasndaki gelir fark-

nn snrl dzeyde kalaca belirtilmekte ve slamn tketim alanndaki engelleyici
hkmleri de gz nnde tutulduunda toplumsal yaam standardnn grece
denk olaca ifade edilmektedir.
Kald ki; slami yaznda gelir farkll doutan ya da sonradan olma fark-
llklar kapsamnda zaruri olarak kabul edilmekte ve bu durumun baz sistem-
lerde snf atmalarna yol aarken slamda dayanma ve btnleme sebebi
olduu ileri srlmektedir. 49
Dolaysyla, slam iktisadnda snf olgusu; gelir farkll ekseninde aklan-
makta ve gelir farknn snrl dzeyde tutulaca varsaymna dayanarak da snfsal
elikiler iermeyen bir toplum yaps tanmlanmaktadr. Bu erevede, gelir fark
snrl dzeyde kald nispette iveren karnn ekonomik smrye yol amayaca-
yaklam benimsenmekte ve ekonomik smr retim ilikilerini dlayan bir
eksende deerlendirilmektedir.
Bu dnceler, Ortodoks iktisadn ortaya koyduu yaklamla byk ben-
zerlikler tamaktadr. Dolaysyla da, snfsal elikinin nesnel koullar slami
model kapsamnda varln korumaktadr. Bu benzerlik, slam ekonomisi tezinin
gerekte ne lde alternatif oluturaca konusunda da aklayc olmakta nk
slami seenein ideolojik tercihleri asndan deilse bile ideolojik sonular a-
sndan fikir yrtebilmeyi mmkn klmaktadr.
Buna karlk, kapitalizme alternatif aray ise; esas itibaryla blm
odakl bir nitelik tamaktadr. Bu durumda, herhangi bir yaklamn alternatif
olma potansiyelini de esasen bu erevede deerlendirmek gerekecektir. Kald
ki; bu perspektif, slam- kapitalizm karlatrmasnda mutlaka kronolojik kkenli
bir mantkszlk da ortaya koymak zorunda deildir. nk, slam ekonomisinin
alternatif bir model olup olmad tartlrken; temel ilkelerin slamiyetin egemen
olduu dnemde ne amala gelitirilmi olduu bir yana, gnmz koullarnda
hangi sonulara hizmet edeceinin belirlenmesi byk nem tamaktadr.
slam ekonomisi yaklam bu dnceler nda deerlendirildiinde ise,
teorik potansiyeli; sistem ii bir seenek olmakla snrlanm bulunmaktadr. Bu
durumda, blm konusunda ileri srlen fikirler de gerekte kapitalizme alter-
natif olmayp sadece daha sosyal bir versiyonunu yaplandrma iddias tayabilir.
Ancak, sistem ii bile olsa, daha adil bir seenek yaplandrmak etkin, somut ve
kapsaml nlemler gerektirmektedir. Bu erevede, emek piyasalarnn serbest i-
49 Hayrettin Karaman; slamda i- veren likileri; a.g.e.

227
 slam Ekonomisinde Blm

leyiine mdahale etmek de byk nem tamaktadr. nk; gelir denkletirme

mekanizmalarnn emek piyasalar zerinden iletilmesi halinde hedeflenen so-
nular sistematik kazanmlara dnebilecektir.
Oysa slami iktisadn ngrd modelde bu konuda gelitirilen kurumsal
tedbirler ounlukla miras hukuku ve zekat ile snrl bulunmaktadr. Bununla
beraber, zekatn gerek kapsam gerekse gnmz koullarnda nasl uygulanaca
ynndeki tartmalar bir yana, bu nlemlerin her ikisi de teorik olarak emek
piyasalar dnda ilevsel olma nitelii tamaktadr. Dolaysyla, byle bir yapda,
blm elikilerini dzeltecek somut mekanizmalar sisteme dahil edilemeyecek
ve rnein, cret adaleti ya da i gvencesine ilikin etkin tedbirler gelitirileme-
yecektir.
Nitekim, slami iktisat yaznnn, zellikle de peygamber hadislerine gn-
dermeler yaparak, cretler konusunda gelitirdii hassasiyet; yalnzca cretlerin
denmesine ilikindir. Bununla beraber, bilinmezlik ve belirsizliin slamiyete
aykr olduu gerekesiyle, cret miktarnn i akdinin oluturulma aamasnda
tespit edilmesi gerektii de ifade edilmektedir. Ancak, denecek cret miktarn
dzenlemek yoluyla blm elikilerini azaltc nitelikteki herhangi bir meka-
nizma sisteme dahil edilmemi grnmektedir.
slami iktisat yaznnda, zel ve zorlayc durumlar dnda cretlere mda-
hale edilmeyecei belirtilmektedir. 50 Bu erevede, slami ekonomik sistem c-
retlerin ilkesel olarak piyasa koullarnda belirlenmesini ngrmektedir. Emein
retimden ne lde pay alaca konusunda kapitalist sisteme alternatif olmak bir
yana telefi edici bir teorik alm gelitirmemekte ve bu ynde dzenlenmi somut
mekanizmalar iermemektedir.
slam iktisadn karakterize eden youn sosyal syleme karn, bu yazna
mensup kimi yazar asgari crete ilikin olumsuz grler sergilemektedir. rne-
in Karaman, cret emek sahibini yaatacak bir gelir olmaldr dncesinin
sakncalarna dikkat ekerken bunun iletmeler asndan zararl olabileceini be-
lirtmekte ayrca, cret adaletini de zedeleyeceini ifade etmektedir. Bu nedenle,
slamn geim skntsna kar cret d tedbirler aldn ileri srmekte ve crete
ilikin slami yaklamn; cretin iiye adaletle ve zamannda verilmesi ile snrl
olduunu ifade etmektedir. 51
Geim skntsn cret d tedbirlerle zme hedefi, zmnen de olsa, pi-
yasa cretinin uygunluu varsaymna dayanmaktadr. Bu durumda, sistemsel bir
50 Ahmet Tabakolu; slam ktisadnda i veren Mnasebetleri; a.g.e.; s.; 159.
51 Hayrettin Karaman; slamda i- veren likileri; a.g.e.

228
 slam Ekonomisinde Blm

sorun olan blm elikisi varln srdrecek ve toplumsal g dengeleri nes-

nel olarak kapitalist retimin belirlediinden farkl bir nitelik arz etmeyecektir.
Bununla beraber, cret miktarn dzenleyen ve gvence altna alan bir meka-
nizmann bizzat cret adaletine aykr olduu gr de olduka Ortodoks bir
nitelik tamaktadr. eridekiler- dardakiler yaklamn artran bu anlay;
emein blm sorunlarnn sermaye ile olan nesnel elikisi yerine snf ii un-
surlardan kaynakland grn ortaya koymaktadr.
Kald ki; slami iktisat yaznnda, cretlere narh koyulabilecei de ngrl-
mekte ve bunun; vasfl iilerin birleerek cretlerini ykseltme eilimini engel-
lemek amacndan kaynaklad ifade edilmektedir. slamn bu tavr; emee deil
tekelcilie muhalefet olarak nitelendirilirken bu yolla, geni halk kesimlerinin -
karlarn korumann hedeflendii ileri srlmektedir. 52
slami iktisat yaznnda cretler konusunda gelitirilen hakim tezler, pratik
sonular itibaryla neye hizmet edecei bir yana, beslendii zihinsel kaynak iti-
baryla da Ortodoks bir perspektif ortaya koymaktadr. Bu durumda, cretlere
ilikin sosyal yaklamn en temel unsurlarndan biri olarak nitelendirilen cretin
denmesi konusu da, teorik olarak, vurguland nispette nemli bir stnlk
tekil etmemektedir. Zira, Ortodoks iktisada ilikin herhangi bir doktrinde de
esas itibaryla piyasada belirlenen cretin iiye denmemesi esas yer almamak-
tadr.
slam ekonomisi yaklamnn ortaya koyduu normatif hkmleri pratie
tamak iin gelitirdii temel mekanizmalar gzlemlendiinde; sermaye lehine
olanlarn merkezi srelerle dzenlenip somut yntemlerle denetlenmesine karn
emek lehine olanlarn ounlukla bireyin inisiyatifine braklm olmas ve uhrevi
meyyidelere tabi klnmas dikkat ekmektedir. rnein, yukarda da belirtildii
gibi, cretlerin yukar doru katl narh yolu ile salanrken iverenin cret de-
me ykmlln yerine getirmemesi halinde karlaaca meyyide; kyamet
gn peygamberin hasm olmaktr.53 Benzer ekilde, blm sermaye lehine
bozan hkm ve uygulamalar slam ekonomisinin yapsal unsurlarn tekil et-
mekte buna karlk, emek gelirini telafi edici mekanizmalar ise ounlukla dini
vecibelere terk edilmektedir.
Bu konuda hazrlanan bir almada, blmn meru yollar; zekat ve
miras yannda sadaka, adak, kurban, fidye, kefaret, diyet, cizye mehir ve nafaka

52 Ahmet Tabakolu; slam ktisadnda i veren Mnasebetleri; a.g.e.; s.; 159.

53 A.e.; s.; 157.

229
 slam Ekonomisinde Blm

olarak sralanmaktadr. 54 Bu uygulamalarn hibiri emek piyasalarnn konusu ol-

mad gibi bir ksm bizatihi kendi iinde kimi snfsallklar iermekte ve doru-
dan geliri telafi etmeye ynelik bir ama ve ilev sergilememektedir.
te yandan uygulama biimi itibaryla dorudan geliri telafi etmeye ynelik
sadaka, adak, kurban gibi uygulamalar ise; yalnzca ibadet ve/ veya dini davran
mahiyetindedir. Dolaysyla, bu uygulamalardan beklenen denkletirme potan-
siyelinin ne lde hayata geecei tmyle bireylerin inisiyatifine ve dindarlk
derecesine terk edilmektedir. Kald ki; slami iktisadn blm konusundaki en
kurumsal unsurlarndan biri saylan zekat uygulamasnn bile ne lde merkezi
olabilecei tartmaldr.
yle ki; ada slami iktisat yaznna mensup kimi yazar zekat; mali bir
ibadet diye tanmlarken dini bir vecibe olduuna dikkat ekmekte ve zekat ile
vergi arasnda nemli farklar bulunduunu ifade etmektedir. 55 Bu durumda, se-
kler alanda zekatn merkezi srelerle dzenlenemeyecei aktr. Kald ki; sla-
mn egemen olduu dnemde bile peygamber sonrasnda zekatn merkezi biim-
de toplanmas konusunda ciddi tepkiler gndeme gelmi ve halifeye zekat vermek
istemeyenler dorudan Kuran buna dayanak gstermilerdir. Tevbe Suresinin
103. ayeti gerei; peygambere dedikleri zekat karlnda onun duasn aldkla-
rn belirtmiler ve peygamber dnda hi kimsenin ettii duann kendileri a-
sndan onunki kadar gven oluturamayacan ileri srerek artk zekat demek
istememilerdir.56
2. slam Ekonomisinde Endstri likileri
a. Endstri likilerinin Nitelii
Endstri ilikileri; cretliler ve iverenlerin retim srecinden kaynaklanan
ilikilerini ifade etmektedir. 57 Taraflarn g dengeleri erevesinde belirlenen ve
blm odakl olan bu ilikiler doas gerei paylam elikileri ve kar ayrlk-
lar ekseninde biimlenmektedir. Nitekim kolektif endstri ilikileri sistemi de,
tarihsel olarak, kapitalizmin biimlendirdii bu nesnellik zerinden kurumsalla-
mtr.

54 Ali Soylu; Kuranda Servet Dalm; Pnar Yaynlar; stanbul; 2003; s.; 125- 161.
55 Sabahaddin Zaim; Zekatn ktisadi nemi; Trkiyenin 21. Yzyl- 1; stanbul;
2005; s.; 137.
56 Ali zek, Hayrettin Karaman, vd.; badet ve Messese Olarak Zekat; slami limler
Aratrma Vakf Yaynlar- 5; stanbul; 1984; s.; 25.
57 Ahmet Makal; Osmanl mparatorluunda alma likileri: 1850- 1920; mge Ki-
tabevi; Ankara; 1997; s.; 33.

230
 slam Ekonomisinde Blm

slami iktisat yazn ise; endstri ilikilerinin eliki ekseninde belirlenmi

bir pazarlk ilikisi olduu yaklamn reddetmektedir.58 Bu yaklam, slam iktisa-
dnn genel snfsal perspektifi erevesinde deerlendirildiinde isel bir tutarllk
arz etmekle beraber endstri ilikileri alannda kapitalist retim ilikilerinin ekil-
lendirdii koullar kavramayan almlar retmesine yol amaktadr.
rnein, Aydemir, bir anlamada taraflarn tmnn karlar olmasn
slamiyetin kabul ettii temel prensipler arasnda deerlendirmekte ve taraflarn
her birinin kendisi kadar kar taraf da dnmek zorunda olduunu ileri sr-
mektedir. 59
te yandan, bu yaklam atmay tmyle dlayan bir model de kurgula-
mamakta bunun yerine farkl ayrma eksenleri ortaya koymaktadr. Kimi yazar,
iilerin mslman bireyler olarak tanmlandn belirtirken iverenle atma-
larnn, kavramsal olarak, iverenlerin yabanc olmas halinde anlaml olabilecei-
ne dikkat ekmektedir. 60
Benzer bir yaklam devletin snfsal konumu tanmlanrken de benimsen-
mektedir. rnein, Akyz, ii ve iveren taraflarndan hangisi mazlum durum-
daysa devletin adalet erevesinde onu korumaya yneleceini belirtmekte ve
iverenin mslman olmamas durumunda devletin, mslman ahsiyetini zede-
leyici ilerde almaktan korumak zorunda olduunu ifade etmektedir.61
Bu yaklamlar erevesinde, devletin alma hayatndaki dzenleyici rol;
snflar aras adaleti salamak yerine mslman kimlii merkezli bir adalet aray-
na indirgenmekte ve endstri ilikileri konusunda ekonomik temelli bir anlayn
benimsenmedii grlmektedir. Taraflarn mslman kimliine birlikte mensup
olmalar durumunda ise; rgtl endstri ilikilerinin zn tekil eden blm
mcadelesi mmet kardelii potasnda eritilmekte, bu da beraberinde kolektif
hareket ve dayanma idealinin snf d karlar ekseninde belirlenmesini gnde-
me getirmektedir.
b. Toplu likileri
Kolektif hareket ve dayanma idealinin snf d karlar ekseninde belir-
lenmesi sendikalarn da, ou zaman, mslman olan ve olmayanlar biiminde

58 Gary Bouma, Ali Haidar, vd.; Work, Religious Diversity and Islam; Asia Pacific
Journal of Human Resources; 41(1); 2003; pp.; 55.
59 Sleyman Aydemir; i- veren likileri Mukayeseli Analizi; i- veren Mna-
sebetleri; lmi Neriyat; stanbul; 1990; s.; 17.
60 Abdel Rahim A. Belal; Islamists and Trade Unions; a.g.e.
61 Vecdi Akyz; Devlet ve i- veren likileri; i- veren Mnasebetleri; lmi
Neriyat; stanbul; 1990; s.; 194.

231
 slam Ekonomisinde Blm

kategorize edilmesine yol amaktadr. Bu erevede; dindar, vatanperver ve iman-

l elemanlarla doldurulmas halinde sendikalarn yapc bir unsur haline gelecei
aksi takdirde ykc bir unsur olabilecei ifade edilmektedir. 62 slami sendikalarn
grevi ise; sosyal uyumu gerekletirmek ve ruhaniyeti gelitirmek olarak tanm-
lanmaktadr. 63
Bununla beraber, ii sendikalarnn slami dzenle ne lde badat;
literatrdeki nemli tartma alanlarndan birini oluturmaktadr. Buna gre; s-
lami yazna mensup kimi yazar ii sendikacl konusunda muhalif bir tutum
taknrken kimi yazar ise konuya ideal slam dzeni ve gei dnemi ayrm er-
evesinde yaklamaktadr. Ayrca slami literatrde, ok hakim olmasa da, ii
sendikacln slamn z ile badatran dnceler de bulunmaktadr.
Belal, ii sendikaclna olumsuz yaklaan slami yazarlarn bu tutumlarn
baz temel nedenlere dayandrmaktadr. slamn ortaya koyduu komnizm kar-
t yaklam ve komnist liderlerin ii sendikalar iinde hakim olaca endiesi,
egemen kltrel deerler erevesinde dnldnde sendika fikrinin slamn
kadna bakn olumsuz etkileyecei kaygs ve slami hareketin nclerinin o-
unlukla orta- alt snfa mensup olmalar dolaysyla iilerin snfsal sorunlarna
yabanc olmas bu nedenler arasnda saylmaktadr. Bununla beraber, Belal, mu-
halefetin kaynanda kimi zaman dini kat yorumlama biiminin de yer aldn
belirtmekte ve kimi slami yaklamn kutsal kitapta dzenlenmemi olmas do-
laysyla ii sendikaclna kar ktn ifade etmektedir. Ayrca, ii sendika-
clnn bat meneli olmas da nemli muhalefet gerekelerinden birini tekil
etmektedir. 64 Bununla beraber, slami yazna mensup iktisatlarn ou ii sen-
dikacln bat meneli olmas yannda batya zg olarak da nitelendirmektedir.
atmalara dayal toplumsal denge aray, Batnn ilerlemeci zihniyetinin
rn olarak deerlendirilirken slamn benimsedii kadim zihniyetinde ise, d-
zene dayal bir denge anlay olduu ifade edilmektedir.65 Bu erevede, slamn
burjuvazinin oluumunu sistemli bir ekilde nleyerek snfl toplumsal yapy en-
gelledii ileri srlmektedir.
Snfl toplum yapsn retim ilikilerinden soyutlanm bir irade ve zihniyet
sorununa indirgemek; slami yaznn blm mcadelesi ve unsurlar konusunda
neden somut ekonomik almlar gelitirmediini de ortaya koymaktadr. Sistem
62 Sabahaddin Zaim;Trkiyenin Sosyal ve ktisadi Siyaseti (i Meseleleri);
Trkiyenin 21. Yzyl- 1; stanbul; 2005; s.; 328.
63 Abdel Rahim A. Belal; Islamists and Trade Unions; a.g.e.
64 A.e.
65 Ahmet Tabakolu; Zihniyet ve Bilgi; slam ktisad; stanbul; 2005; s.; 11.

232
 slam Ekonomisinde Blm

iinde tanmlanmayan bir sorunla ilgili zm arayna girilmemesi isel olarak

tutarldr. Kald ki; gecikmi sanayileme bu isel tutarlln nesnel koulunu da
oluturmaktadr. Ancak, bu metodolojik tutarllk, ayn zamanda, kapitalizmin bi-
imlendirdii emek sermaye elikisi erevesinde slami yaklamn ilevsel bir
alternatif potansiyeline sahip olmadn da ortaya koymaktadr.
Nitekim benzer nitelikte bir tartma slami literatrde de yer almaktadr.
slami dzende sosyal adalet zafiyeti grlmeyeceinden bunun bir rgtl mca-
dele alan tekil etmemesi gerektiini savunan kimi yazar, gnmz koullarnda ise
sendikal rgtlenmenin gerekli ve meru olduu dncesini ileri srmektedir.
rnein, Akyz, slam devletinin sosyal hedefleri erevesinde hak aramak
iin rgtlenmeye gerek olmadn belirtmekte ancak, kapitalizmin biimlendir-
dii koullarda sendikal rgtlenmenin bata iiler olmak zere iverenler asn-
dan da gerekli ve kanlmaz olduunu ifade etmektedir. 66
Tabakolu ise, sendikay ve yrtt cret pazarlklarn, ilkesel olarak,
adaletsizlik unsurlar arasnda tanmlarken ideal slam iktisadnda endstri ili-
kilerinin bir disiplin olarak varlnn bile tartmal olduunu ileri srmektedir.
Buna karlk, gei dnemi olarak adlandrd gnmzde slamn ii ve emek
konusuna ncelikli yeri vermesi gerektiini savunmaktadr. 67
slami yaznda sendikal rgtlenmenin meruiyet koullarna ilikin tart-
malar toplu pazarlk ve grev hakk konusunda derinlemektedir. rnein, kimi
yaklam, iilerin adil cret haklarn koruyabilmek iin rgtlenebilmesi gerek-
tiini sylerken, bu hakkn toplu pazarl kapsamamas gerektiini de ileri sr-
mektedir. 68
Kimi yazar ise, toplu szleme sisteminin kabulnn belli nermeler dahi-
linde uygun olduunu ifade etmektedir. Bu erevede, servet sahibi olan kesimin
dini, milli ve manevi deerler bakmndan daha zayf olmas halinde bir refah
artrma yntemi olan toplu szlemenin faydal olaca ileri srlmektedir. 69
Bununla beraber, yaplan toplu szlemenin slamca meru olabilmesini ta-
raflarn hibirinin tehdit, zorlama ve tazyik altnda kalmamas kouluna balayan
grler de bulunmaktadr. Buna gre, taraflardan birinin bask altnda kalmas
halinde gerekleen szleme meru ve sahih olmayacaktr. 70

66 Vecdi Akyz; Devlet ve i- veren likileri; i- veren Mnasebetleri; a.g.e.; s.; 200
67 Ahmet Tabakolu; slam ktisadnda i veren Mnasebetleri; a.g.e.; s.; 138- 139.
68 Gary Bouma, Ali Haidar, vd.; Work, Religious Diversity and Islam; a.g.e.; pp.; 55.
69 Sabahaddin Zaim;Trkiyenin Sosyal ve ktisadi Siyaseti (i Meseleleri); a.g.e.; s.; 323.
70 Hayrettin Karaman; slamda i- veren likileri; a.g.e.

233
 slam Ekonomisinde Blm

Taraflar arasnda yaplan bir szlemenin karlkl rzaya dayanmas irade

serbestlii kapsamnda deerlendirilmekte ve slamn temel hkmleri arasnda
yer almaktadr. Nitekim, slami yazndaki egemen anlay da, ilkesel olarak, emek
piyasalarndaki uygun szleme sistemin bireysel akit olduunu ortaya koymakta
fakat, gnmz koullarndan hareketle sendikal rgtlenmenin bir ihtiya ol-
duunu belirterek bu konuda bir meruiyet alan tanmlamaktadr. Ancak, temel
hkmlere sadk kalma zarureti, sendikalarn tanmlanm alan kapsamndaki i-
levsel potansiyelini de daraltmakta ve nesnel gereklii dnda bir sendika kavra-
m ortaya koymaktadr.
Buna karlk, slami yaznda ii- iveren ilikilerinin yalnzca ahlaki m-
eyyidelere terk edilemeyecei yaklamn benimseyen yazarlar da bulunmakta-
dr. rnein, Snav, pazarlk sistemini yalnzca ahlaki meyyidelerle yrtmenin
imkansz olduunu belirtirken zaruretler memnu olan mubah klar ilkesine
dayandrarak grev hakknn da slami adan meru olduu grn savun-
maktadr.71
Al- Bannann da benzer dnceleri paylat aktarlmakta ve adaletin
salanmas yolunda sendikalarn grev yapmasn destekledii ifade edilmektedir.72
Ancak, slami yazndaki hakim anlay; grev hakknn slam dininde meru olma-
d grn benimsemekte ve bu yaklam farkl gerekelerle desteklenmekte-
dir.
Baz yazarlar ekonomik sakncalar dolaysyla greve kar karken aktarlan
kimi grte grev yasa kamu yararna aykrlk erevesinde deerlendirilmek-
te ve ekonomik zarar olsun veya olmasn yasak yaklam benimsenmektedir. 73
Kimi yazar ise, bu erevede, Karamann yukarda da belirtilen grlerini
n plana kartmakta ve grev tehdidi altnda batlanan bir toplu szlemenin
bireysel iradeyi zedelemesi dolaysyla slami olamayaca yaklamn savunmak-
tadr.
Ancak, kolektif ii hareketi doas gerei sermayenin bireysel iradesini
basklamay hedeflemektedir. Zira kapitalizmin tarihsel ileyii, biimsel zgr-
lkler bir yana, serbest iradenin tmyle sermaye lehine sistemletii bir nite-
lik ortaya koymaktadr. Bu erevede, toplu szlemeyi kar taraf bask altna
almakszn gerekletirme eilimi; bu sistematie destek vermekte ve szleme
71 Tahsin Snav; Sendikalarn Kurulmas- Faaliyetleri ve Toplu Szlemesi Yapma
mkanlar; i- veren Mnasebetleri; lmi Neriyat; stanbul; 1990; s.; 226.
72 Abdel Rahim A. Belal; Islamists and Trade Unions; a.g.e.
73 Tahsin Snav; Sendikalarn Kurulmas- Faaliyetleri ve Toplu Szlemesi Yapma
mkanlar; a.g.e.; s.; 230.

234
 slam Ekonomisinde Blm

ncesini bir pazarlk sreci olmaktan kartmaktadr. Oysa ii snf asndan

rgtl hareketin nemi ve nesnel gereklilii bizzat pazarlk yapabilme aba ve
arayndan kaynaklanmaktadr.
Nitekim, alma ilikileri yaznndaki egemen gr de; sendikal rgtlen-
me, toplu pazarlk ve grev kurumlarnn birbirini tamamlayc nitelikte olduu
ve herhangi birinin varlk kazanamamas halinde dierlerinin de ilevselleemeyece-
i ynndedir. Bu erevede aktarlan kimi saptamada; bu kurum birbirlerini
destekleyici hatta koullandrc olmalar bakmndan ayrlmaz bir btn olarak
deerlendirilmektedir. Bununla beraber, sendikalarn gcnn esas itibaryla grev
tehdidinden doduu anlay toplu pazarlk kuramnda genel kabul grmekte-
dir.74
Bu durumda, slami yaznda tanmlanan sendika olgusu toplu szleme ko-
nusundaki snrlandrc yaklamlar ve grev yasana ilikin egemen dnce ile
birletiinde nesnel ilevselliini yitirdii gibi slam iktisad asndan doktriner bir
elikiyi de beraberinde getirmektedir. yle ki; slami yazndaki egemen anlay
erevesinde, blm odakl sendikal faaliyetin ideal dzende yeri zaten yoktur.
Buna karlk, ideal slam dzeninin gerekletirilememi olmasndan kaynaklan-
d ne srlen, ekonomik elikiler gei dnemi olarak nitelendirilen gn-
mz koullarnda sendikal rgtlenme iin bir meruiyet alan ortaya koymaktadr.
Dolaysyla, slam iktisadna hakim yaklam asndan nesnel sendika olgusunun
meruiyetini sistemin slam d olmasndan kaynaklanan zorunlu bir sapma
olarak deerlendirmek mmkndr. Bu erevede gerekleecek bir rgtlenme-
nin slami adan meru olduu bir ortamda ise, bunu ilevselletirmek iin ka-
nlmaz olan, toplu pazarlk ve grev hakknn slamn temel hkmlerine aykr
olduu gerekesiyle kstlanmas metodolojik bir tutarszlk tekil edecektir.
SONU
slami yazn, iktisadn tasarlanm bir olgu olduu yaklamn benimsemek-
te ve metodolojik tutarll kapsamnda st yap kurumlar belirlenen deiken
olma niteliini yitirmektedir. Bu erevede, ekonomik sistemin biimlendirdii
yapsal unsurlar dlayan bir adalet aray gndeme gelirken ekonomik adalet;
slam hukukunun egemen olmas halinde otomatik olarak ulalacak bir sonu
olarak deerlendirilmektedir.

74 Ahmet Makal; Trkiyede 1946- 1960 Dnemindeki Grev Tartmalar ile Grevler
zerine Bir zmleme Denemesi; Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Geli-
me ve Toplum Aratrmalar Merkezi; Tartma Metinleri No: 65; ubat 2004; (evrimii);
http://www.politics.ankara.edu.tr/WP/SBF_WP_65.pdf; 17.04. 2007.

235
 slam Ekonomisinde Blm

Bu yaklam biimi, kendi tutarll iinde, kanlmaz olarak toplumsal ya-

amn slamlatrlmasn ngren politikalar retecektir. nk, adaletin yaplan-
drlmas dorudan slami hkmler ile ilikilendirilirken, ileyiin sorumluluunu
ise tmyle bireye ve bireyin ahlaki motivasyonuna indirgeyen bir yntem takip
edilmektedir. Nitekim, slami yazna mensup kimi yazar ekonomik kalknma he-
defi dorultusunda tarikatlarn yaygnlatrlmas grn savunurken aslnda
metodolojik bir tutarllk sergilemektedir. Bu erevede, slam iktisad, sekler ik-
tisat alanndaki ahlaki boluun retebilecei siyasi sonular deerlendirebilmek
asndan nemli ve ilevseldir.
slam iktisadnn gnmz koullarnda blm sorunsal yaratmayan bir
sistem yaplandrmas her eyden nce kendi metodolojisi erevesinde mmkn
grlmemektedir. nk; iktisadi sorunlar yapsal temeli olmayan bir yaklamla
deerlendirilmekte ve sistemin doktriner btnl iinde tanmlanm bir bl-
m sorunu bulunmamaktadr. Bu erevede, slami yaznn blm sorununa
zm retme potansiyeli; farkl altyap zelliklerinin biimlendirdii bir st yap-
y bugne entegre etme abasndan ibarettir.
te yandan, slami yaznn endstri ilikileri konusunda ortaya koyduu
bir dizi yaklam ise kendi iinde elikiler tamaktadr. yle ki; pek ok yazar
ideal dzenden sapma olarak nitelendirdikleri gnmz kapitalizm koullarnda
blm odakl ortak bir mcadelenin meruiyetini savunmaktadr. Buna karlk,
bu mcadeleyi etkin klacak toplu pazarlk ve grev gibi yntemleri ise, slamn te-
mel niteliklerine aykr olduu gerekesiyle, reddetmekte veya snrlandrmaktadr.
Dolaysyla, bugnn koullarnda deerlendirildiinde slami anlay; blm
ekseninde kapitalizmin biimlendirdii standart dzenlemeler erevesinde bile
yer bulabilmi bir takm mcadele alanlarnn ve kazanlm haklarn tmyle or-
tadan kalkmasna yol aacak bir nitelik tamaktadr.

236
 slam Ekonomisinde Blm

KAYNAKA
Akyz, Vecdi: Devlet ve i- veren likileri; i- veren Mnasebetleri; lmi
Neriyat; stanbul; 1990; s.; 191- 204.
Amin, Samir: Politik slam; 2003; (evrimii); http://www.sendika.org/yazi.
php? yazi_no=295; 10. 10. 2005.
Aydemir, Sleyman: i- veren likileri Mukayeseli Analizi; i- veren M-
nasebetleri; lmi Neriyat; stanbul; 1990; s.; 1- 22.
Aydn, Erdoan: slamiyetin Ekonomi Politii; Cumhuriyet Kitaplar; stanbul;
2006.
Behdad, Sohrab: The Revolutionary Surge and the Quiet Demise of Islamic Eco-
nomics in Iran; (evrimii); http://www.usc.edu/schools/college/crcc/private/ierc/
SBehdad.pdf; 27.08. 2006.
Belal, Abdel Rahim A.: Islamists and Trade Unions; (DP); 2005; (evrimii);
http://library.fes.de/pdf-files/bueros/sudan/03526.pdf; 20. 03. 2006.
Boratav, Korkut: 100 Soruda Gelir Dalm (Kapitalist Sistemde, Trkiyede, Sos-
yalist Sistemde); Gerek Yaynevi; stanbul; 1980.
Bouma, Gary, Ali Haidar, Chris Nyland, Wendy Smith: Work, Religious Diversity
and Islam; Asia Pacific Journal of Human Resources; 41(1); 2003; pp.; 51- 61.
ekmegil, M. Said: slamda ktisat; stanbul; 1966.
Harman, Chris: The Prophet and The Proletariat; 1994; (evrimii); http://www.
marxists.de/religion/harman/pt01.htm; 22. 02. 2006.
Ismail, Salwa: Being Muslim: Islam, Islamism and Politics; Politics of Identity-
VI; (ed.); Richard Bellamy; Blackwell Publishing; 2004; pp.; 614- 631.
Ik, Yksel: Siyasal slam ve Sendikalar; teki Yaynevi; Ankara; 1996.
Karako, Sezai: slam Toplumunun Ekonomik Strktr; stanbul; 1977.
Karaman, Hayrettin: slamda i- veren likileri; (evrimii); http://www.hay-
rettinkaraman.net/kitap/meseleler/0301.htm; 11.12.2005.
Kazgan, Glten: ktisadi Dnce; stanbul; 2000.
Kuran- Kerim ve Aklamal Meali; Trkiye Diyanet Vakf; Ankara; 1993.
Kuran, Timur: Islam and Mammon; 2004; (evrimii); http://press.princeton.
edu/chapters/ s7731.pdf; 08.05.2006.
Kuran, Timur: The Genesis of Islamic Economics; Social Research; vol.64; no.
2; 1997; (evrimii); http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/kuran.htm; 11. 08. 2006.
Kuran, Timur: slamn Ekonomik Yzleri; stanbul; 2002.
Lewis, Bernard: slam Devrimi; Tarih ve Toplum Dergisi; Cilt: 15; Say: 85; leti-
im Yaynlar; stanbul; 1991; s.; 47- 51.
Makal, Ahmet: Trkiyede 1946- 1960 Dnemindeki Grev Tartmalar ile Grev-
ler zerine Bir zmleme Denemesi; Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi
Gelime ve Toplum Aratrmalar Merkezi; Tartma Metinleri No: 65; ubat 2004; (ev-
rimii); http://www.politics.ankara.edu.tr/WP/SBF_WP_65.pdf; 17.04. 2007.

237
 slam Ekonomisinde Blm

Makal, Ahmet: Osmanl mparatorluunda alma likileri: 1850- 1920; mge

Kitabevi; Ankara; 1997.
Mawdudi, Syed Abul Ala: Islamic Way of Life; (evrimii); http://www.islamawa-
reness.net/ Way/islamicway.html; 02. 12. 2005.
Mevdudi, Ebu- l- Ala El: slamda ktisat Nizam; ev.; Tzn Demirer; Hilal Ya-
ynlar; Ankara; 1966.
Nasr, Seyyid Hseyin: slamda alma Ahlak; 2000; (evrimii); http://www.
igiad.com/ isahlaki/makaleler/seyyidhuseyinnasr.htm; 07. 12. 2005.
Noland, Marcus, Howard Pack: Islam, Globalization and Economic Performance
in the Middle East; International Economics Policy Briefs; Number PB04 4; June 2004;
pp.; 1- 8.
Noland, Marcus: Religion, Culture and Economic Performance; (evrimii);
http://www.iie.com/publications/wp/03-8.pdf; 18. 01. 2007.
zek, Ali, Hayrettin Karaman, M. Akif Aydn, Mehmed Erkal: badet ve Messe-
se Olarak Zekat; slami limler Aratrma Vakf Yaynlar- 5; stanbul; 1984.
Rodinson, Maxime: slam ve Kapitalizm; ev.; L. Fevzi Topaolu; stanbul; 2002.
Snav,Tahsin: Sendikalarn Kurulmas- Faaliyetleri ve Toplu Szlemesi Yapma
mkanlar; i- veren Mnasebetleri; lmi Neriyat; stanbul; 1990; s.; 215- 233.
Soylu, Ali: Kuranda Servet Dalm; Pnar Yaynlar; stanbul; 2003.
Tabakolu, Ahmet: Gayb nancnn Ekonomik Hayata Yansmalar; slam kti-
sad; stanbul; 2005; s.; 13- 28.
Tabakolu, Ahmet: slam Ekonomisinde Emek ve Sermaye Kavramlar slam
ktisad; stanbul; 2005; s.; 125- 137.
Tabakolu, Ahmet: slam Ekonomisinin Tarih Boyunca Oluturduu Temel Ku-
rumlar; slam ktisad; stanbul; 2005; s.; 29- 40.
Tabakolu, Ahmet: slam ktisadnda i veren Mnasebetleri; slam ktisad;
stanbul; 2005; s.; 138- 159.
Tabakolu, Ahmet: Zihniyet ve Bilgi; slam ktisad; stanbul; 2005; s.; 9- 12.
Zaim, Sabahaddin: Modern ktisat ve slam; Trkiyenin 21. Yzyl- 1; stanbul;
2005; s.; 483- 501.
Zaim, Sabahaddin: Toplum Kalknmasnda Gzel nsan rnei Ahmed Ziya-
ddin Gmhanevi Hazretleri; Trkiyenin 21. Yzyl- 1; stanbul; 2005; s.; 25- 31.
Zaim, Sabahaddin: Trkiyenin Sosyal ve ktisadi Siyaseti (i Meseleleri);
Trkiyenin 21. Yzyl- 1; stanbul; 2005; s.; 319- 332.
Zaim, Sabahaddin: Zekatn ktisadi nemi; Trkiyenin 21. Yzyl- 1; stanbul;
2005; s.; 135- 138.
Zaim, Sabahaddin: slam- nsan Ekonomi; stanbul; 1992.

238