Ramazan Kamilolu 171

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

AMASYALI (AHMEDOLU) KRULLAHIN EDVR-I

MSKSNN TANITIMI VE DEERLENDRLMES

Ramazan KAMLOLU*

zet:
Yapm olduumuz Edvr- Msik adl bu almann ilk on be blm, Trk
Msiksi nazariyat asndan en nemli kaynak eserlerden birisi olan Urmevnin
Kitbl-Edvr adl Arapa olan eserinin XV. Yzylda Osmanl Trkesine ter-
cmedir. Daha ora ki Blmlerde alg yapmyla olan ksmlar, o dneme ka-
dar yaplan ilk alg yapmndan bahseden Trke kitap olmas ynnden ol-
duka nemlidir.
Anahtar kelimeler: Msik, enstruman, Osmanl, usl, makam, Ahmed olu
krullah, Safiyd-din Abdl-Mmin Urmev
Absract:
Introduction and Evaluation to Edvar- Musiki of Ahmedolu krullah
The first fifteen chapters of this study which we named Edvar- Musiki is a 15.
Century Turkish translation of Urmevis Kitabl Edvar in Arabic, which is one
of the most important written sources with regard to theoretical aspects of Turk-
ish Music. In the other chapters of Edvar- Musiki, there are some discussions
with respect to how a musical instrument is constructed. This is very important
in that those discussions are the first theoretical discussions in Turkish about
how to construct a musical instrument.
Keywords: Music, instrument, Ottoman, rhythm, mode, Ahmed olu krullah,
Safiyd-din Abdl-Mmin Urmev

Giri
XV. yy. Osmanl Devletinde msik almalarnn youn olduu nemli
bir zaman dilimidir. Trk dnyasnda bu dneme kadar msik nazariyat al-
malar Arapa ve Farsa dillerinde yazlyordu. kinci Muratn emriyle bu d-
nemde Arapa ve Farsa telif edilen eserlerin bir ksm Trkeye tercme edil-
mi, ayrca Trke msik nazariyat ile ilgili yeni eserler yazlmtr.

* Dr., nn niversitesi lahiyat Fakltesi slam Tarihi ve Sanatlar Blm

172 Edvar- Musikinin Tantm ve Deerlendirilmesi

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

Aratrmamza konu olan Ahmedolu krullahn1 Edvr- Msiksi bu

dnemde telif edilmitir. Eserin ilk on be fasl, zaman zaman krullahn da
grlerinin ifade etmesine ramen, temelde Safiyddin Abdl-Mmin
Urmevnin Kitabul-Edvr adl eserinin Trkeye tercmesidir. On beinci fasl-
dan sonraki blmlerde Msik letlerinin yapm teknikleri ve tel yapm teknik-
leri anlatlmtr. zellikle sazlarla ilgili blmlerde verilen bilgiler ayr bir ne-
me sahiptir. nk krullaha gelinceye kadar Trke yazlan msik nazariyat
kitaplarn telif eden limler, krullah kadar sazlara yer vermemilerdir. Bun-
dan dolay eserin gnmz ilim dnyasna tantlmas Trk msiksi asndan
olduka nemlidir.

A-EDVAR-I MUSKNN TANITIMI

1- Nshalar

Edvr- msik, musiki alannda hazrlanm bir kitap olup, el yazmas

olarak Trkiyede sadece merhum Rauf Yekt Beyin ktphanesine sahip olan
torunu Yavuz Yektay Beyin ktphanesindedir. Merhum Rauf Yekta Beyin
torunu Yavuz Yektay Beyin ifadelerine gre kinci Murat Hana sunulan asl
nsha budur. Eldeki mevcut dokmanlarn SAM ktphanesindeki ve deiik
yerlerde bulunan fotokopilerin de bu nshadan oaltld anlalmaktadr.

Bu el yazmasnn Rauf Yekta Beyin ktphanesine nasl geldii konu-

sunda kesin bir bilgi yoktur. Torunu Yavuz Yektay Beyin ifadelerine gre Rauf
Yekta Bey kitaplarnn ounu satn almtr. Ancak Yenikap Mevlevi hanesi
yangnndan sonra, o dnemde Rauf Yekta bey Mevlevi hnede hem neyzenlik
hem de neyzen ba olarak grev yapm olduu iin, baz kitaplar Rauf Yekta
beye verilmitir2. Dolaysyla bu el yazmas Edvr- Msik nshasnn Mevlev-
haneden de gelmi olmas ihtimal dahilindedir. Ancak bu nsha incelendiinde
Mevlevhaneye ait olduuna dair ne herhangi bir mhre, ne de iarete rastlan-
maktadr. Bu sebeple bu nshann Rauf Yekta Beyin satn ald kitaplardan ol-

1 Hayatyla ilgili geni bilgi iin baknz: Ramazan Kamilolu, Ahmedolu krullah ve Edvr- Msik Adl
Eseri, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara,. 2007.
2 Sleyman Ergner, Rauf Yekta Bey, stanbul 2003 s. 27.
 Ramazan Kamilolu 173

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

ma ihtimali daha yksektir. imdiye kadar yaptmz aratrmalarda bu nsha-

nn dnda baka bir nshaya rastlayamadk.

2- D ve zellikleri

a. Kullanlan Hat
Edvr- msik nesih hattyla ok dzgn ve okunakl bir ekilde, kelime-
ler harekeli olarak yazlmtr. Bu da genel olarak okunuu kolay klmtr. Ancak
zamanla varaklarn baz yerlerinin deforme olmas ve baz yerlerinde de mrek-
kep yaylmas olduundan zaman zaman kelimelerin okunmasnda glkler
ortaya kmaktadr. Eserin yazl ksm 121 varaktr.

b. Kullanlan Mrekkep
Mrekkep olarak siyah ve krmz renkli mrekkepler kullanlmtr. Ko-
nu balklar, yetler, fasllar, notalar ve baz izimlerde krmz renkli mrek-
kep kullanlrken, dier anlatm yazlar ve baz izimler siyah mrekkeple ya-
zlmtr.

c. Ebatlar

Eserin eni on santim milimetredir (13.3cm.). Boyu on alt santim be

milimetredir (16.5cm.). Cildi ile birlikte kalnl iki santim sekiz milimetredir
(2.8 cm.). Kapaklar kartondan imal edilmi olup, ebru ile kaplanmtr. Eserin
tam srtnda koyu mrekkeple Edvr- Msik yazldr. Ne yazk ki kapaklar
kopuk vaziyettedir. Yavuz bey eserin orijinallii bozulmasn diye eseri olduu
gibi muhafaza etmektedir. Baz varaklarnda tahribatlar olsa da eserin gnmze
kadar gelmesi byk bir anstr. Eserin ba tarafnda kapaktan sonra turuncu
renkte iki varak vardr. Ondan sonra kirli beyaz bir varak var, varan sa taraf
bo sol tarafnda ise lim kmil Safiyddin rahimehullhu tasnif kld kitabdr
ibaresi yazldr. Yavuz Yektay Bey gzel bir hatla yazlan bu yaznn ayn za-
manda hattat olan dedesi neyzen ba merhum Rauf Yekta Beye ait olduunu
sylemitir. Kullanlan mrekkep ve yazlan hat bu bilgiyi dorular gibidir.
nk mrekkep ve hat eserin i yazsyla farkldr. Daha sonra bir varak daha
vardr. Bu varan sa tarafnda Besde devr ve name fasl- evvel namede hid-
det ve el bildrr. lm-i msiknin baz beyan namenin biri birine muvfk ya mu-
174 Edvar- Musikinin Tantm ve Deerlendirilmesi

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

hlif olduunu bilmene telf dirler. ki name arasnda olan zamana dirler. Alt ve-
zin diye iki nameden ne sret gzkr ki samahhna abiat hkm ider diye yaz var-
dr. Buradaki yaz karakteri Rauf Yekta Beyin kitabn ierisinde yapt aklama-
larda kulland yaz karakterine uymaktadr. Bu yazy da Rauf Yekta Bey yaz-
m olabilir. Sol tarafnda ise varan en st ortasnda Risle min ilmil-edvr
yazs okunabiliyor. Bunun dnda yazlar var ama okunamamaktadr. Kanaati-
mizce ba taraftaki iki varakta son iki varak gibi bo olup mellifin dndakiler
tarafndan yazlmtr. Eserin baz varaklarnda tadilat yaplmtr. Eserin so-
nunda drt bo varak vardr. Bu bo varaklardan sonra eserin ba tarafnda ol-
duu gibi turuncu renkte iki varak daha vardr.

3. erii

Klasik Osmanl eserlerinin tamamnda olduu gibi Edvar- Musiki de bir

girizghla balar. Bu girizghta genellikle hamdele ve salvele denilen Allaha
hamd ve Peygambere salavat yer alr. krullah da esere hamdele (Allaha kr)
ve salvele (peygamber s.a.v.e salavt) ile balamtr. kinci Murat Hana vgler
yaptktan sonra Osmanl hizmetinde olmann onuru gururu ve stnln
anlatmtr. Daha sonra msiknin gzelliklerinden bahsederek girizgh tamam-
lanmtr.

Eserin ilk on be fasl Safiyd-din Abdul-Mmin Urmevnin Kitbul-

Edvr isimli eserinin Trke tercmesidir. Burada Trk msiksinin nazariyat
anlatlmtr. krullah bu ksmda bire bir tercme yapmayp, baz eklemeler
yaparak kendi fikirlerini de anlatmtr. On beinci fasln sonunda krullah y-
le demitir: Safiyddn Abdul-Mmin rahmetullahi aleyhi rahmeten vasaten tasnif
kldu kitabun tercmesinden fri olduk. uru klalum bir nice stadlar alimler ve
fazllar tasnif klduklar kitablara. eyh Ebu Ali Sna kitabna bn-i Nsr kitabna ve
stad Kemal Tebriz kitabna ve Hsamed-din eyh Hasan Kazurun kitabna ve h-
vnus-Safa kitabna rahmetullahi aleyhim ecman. Ve yigirmi bir fasl da bularun
kitablarndan bu kitaba derc idelm. Ta mbtedilere hi nesne mkil olmaya. Ve ol
alimlern szi da yirde kalmaya3.

3 Ahmedolu krullah, Edvr- Msik, vr. 90 b.

 Ramazan Kamilolu 175

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

On altnc fasldan itibaren olan ksmlarn telfinde krullah, bni S-

nnn(.1037), Farabnin (.950) Kemal Tebrznin(?), Hsameddin eyh Hsn
Kazurnnin(?) ve hvn- nn eserlerinden faydalandn belirtmitir. On altn-
c fasldan itibaren Trk msiksinde kullanlan bir ok msik letlerinin yapm
teknikleri ve hangi musiki letinin hangi aatan daha iyi yapld anlatlr. Bu
ynyle eser, Trk msiksi alg letlerini anlatan ilk Trke kitaptr denilebilir.
Daha sonra kiri (tel) yapm tekniklerini de anlatlmaktadr. Sese zarar veren ve
sese iyi gelen bitkilerden bahsedilerek, bir msikinasn bir meclise girdii za-
man edep ve erkn, ayn zamanda hangi mecliste ve gnn hangi saatinde han-
gi makamn uygun olduunu yazlmtr. Anasr- erbeadan bahsetmitir4. En
sonunda da terkiplerin isimleri ve nasl olutuuna dair malmat vermi ve ese-
ri tamamlamtr. Ayrca eser msik nazariyat ve msik letlerinin yan sra
sanki bir ahlk kitab gibidir. Din ve ahlk nasihatleri srekli telkin etmitir.

e - Eserin Yazl Amac

Byk vglerde bulunduu kl sahibi zatn (bu kitap II. Murat Hann
emriyle yazld iin ad geen zatn II. Murat Han olduu ileri srlebilir,Kim
bu kitab Trk diline tercme edip Trk halknn anlayaca biimde yapabilir? deyince
krullahn kitab eline alp incelediini ve Safiyd-dnin telif ettii kitap ol-
duunu belirtmitir. Kendisinin yeterince sanat ehli olmamasna ve bu iin ya-
plmasnn zorluuna ramen insanlara faydal olmak ve sultnn himmetini
kazanmak iin bu ie balamtr. krullah, msik zerine telif edilen eserlerin
anlalmasnda zorluk ekildiinden bunlar anlalr hale getirmek iin elinden
gelen btn gayreti sarf ettiini belirtiyor.

B- EDVR-I MSKNN DEERLENDRLMES

Giri

Giri ksmna besmele balanr. Sonra Allahn ululuu ve btn kintn

onu tespih ettii konusunda yetlerden deliller getirerek, bu nimetleri ihsan eden
yce yaratcya krler sunulur. Bunun peinden Peygamber (S.A.V.) efendimi-
ze vgler ve salavatlar sralanr. eitli iirlerle Allaha kul, Peygambere mmet

4 Ansr- erbaa (drt unsur) kainatn yapsnda bulunan drt temel edir. Bunlar hava, su, toprak, atetir.Bu
eler hemen hemen btn eski msik nazariyat kitaplarnda ilenmi ve baz makamlarla eletirilmitir.
176 Edvar- Musikinin Tantm ve Deerlendirilmesi

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

olmakta aba harcayan lim, fzl ve ariflerin gayretleri anlatlr. Devlet hizme-
tinde olmann gzelliini ve mutluluu aklanr. Msiknin gzelliklerinden ve
faziletlerinden bahsedildikten sonra, bu ilmi hnerli ve faziletli kmil insanlarn
yapabilecei belirtilir.

Mukaddime-i Kitap

Bu ksmda msikinin aziz erif ve latif bir ilim olduu, baz ilimlerin mu-
sik ilmini bilmeyince bilinemeyeceini belirtilmitir. Dier musik nazariyat ki-
taplarnda da olduu gibi bu ilmin kurucusu Fisagorun hikyesi anlatlm.
Fisagor, Eflatun, Aristo ve Batlamyusun bu ilmin kurucular olduu, daha sonra
ki limlerin bunlarn tasniflerini kabul ettikleri yazlmtr. Davut (a.s.)n dua
ederken sazlarla niyaz ettii bildirilerek, bu ilmin nce Yunan halk iinde, sonra
Fars kavmi arasnda daha sonra Arap kavmi arasnda, ondan sonra da Rm5
kavmi arasnda mehur olduu belirtilmitir.

Ayrca yine bu blmde II. Murat Hana byk vglerden sonra onun
ilim, iir ve msik meclislerine katlmay desteklemesi vlmtr. Rum halk-
nn bad bir kavim olduunu belirtilerek, bu ilme chiller ve ahmaklar katnda
rabet olmad ve chillerin limlere dman olduu sylenmitir. Blmn
sonunda msiki ilmi hakknda bilgi verildikten sonra kitabn otuz alt fasl oldu-
u ve fasllarn konular yazlmtr. Ancak eser otuz be faslda bitmitir.

Birinci Fasl

Bu faslda namenin tarifi yaplarak, Araplarla, Acemlerde seslerin tizlik

(hiddet) ve peslik (sakl) yn karlatrlmal olarak incelenmitir. krullahn
bu blmdeki tespitlerine gre tizlik ve pesliin, telli alglarda tellerin uzunlu-
u ve ksal, nefesli sazlarda da deliklerin yaknl ve uzaklyla ilgili olduu
belirtilmitir.

kinci Fasl

Bu blmde telli sazlarda parmakla baslp ses karlan perdeler anlatl-

maktadr. Telli mzik letlerinin klavye ksmndaki perdelere destan, oulu-
na da destn denir. Edvr kitaplarnda algnn telini temsil ettii kabul edilen

5 Katip elebi, Kefzznn, stanbul, 1991, 257. Ktip elebiye gre Rm, Anadolu ve Trakya anlamndadr.
 Ramazan Kamilolu 177

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

bir izgi zerinde bu noktalar gsterilir Mutlak veter (telin parmak baslmadan
ak olan pozisyonu) ad verilen bu izgiye Safiyddin tarafndan bir ucuna A
dier ucuna da M harfi konmutur. A noktas Cnibl-Enf denilen pes taraftaki
son noktay (burun taraf, kk eik), M noktas ise Cnibl Mut denilen tiz
taraftaki son noktay (harak taraf, byk eik) temsil eder.6 Tel zerinde sesler
blnm, oranlar ve seslerin tizlii-peslii incelenmitir.

nc Fasl

Aralklarn biri birine oranlar inceleniyor. Araln iki sesten olutuunu,

ayn seslerin aralk olamayaca izah ediliyor. Araln uyumlu ve uyumsuz ola-
rak iki trl olduu anlatlyor. Ruhun lezzet ald arala uyumlu arlk (bud-u
mttefik), ruhun lezzet almad arala da uyumsuz aralk deniyor. Edvr kitap-
larnda arala bud ad verilmi ve bu mesafelerin oranlar ayr blmlerde
incelenmitir. M.. VI. yzylda Phthagoras ses aralklarnn oranlarn belirle-
mitir. Bu oranlardan Bazlar bugn bile ilmi geerliliini korumaktadr. Aralk-
lar ya bir melodi ezgi iinde arka arkaya sese ezgisel olarak, ya da iki sesin
ayn anda tnlamasyla armonik olarak duyulmaktadr.7 Ayrca byk aralklar,
kk aralklar ve bunlarn oranlar anlatlmtr.

Drdnc Fasl

Kulaa ho gelmeyen tenfr uyumsuz aralklar ve bu uyumsuzluun

drt sebebi anlatlyor.

Beinci Fasl

Kulaa ho gelen uyumlu arlklar ve uyumluluk sebepleri anlatlyor.

Aralklarn nasl kullanlrsa uyumlu ve hangi ekilde kullanlrsa uyumsuzlu-
un ortaya kaca anlatlyor. Ayn zamanda drtller ve beliler izah ediliyor.

Altnc Fasl

Devirleri ve devirlerin oranlar anlatlyor. Drtllerin ve belilerin biri

birine eklenmesinden meydana gelen makamlar bildiriyor. Daireler eklinde

6 Mehmet Nuri Uygun, Safiyddin Abdul-Mmin Urmev ve Kitbl-Edvr, Marmara niversitesi,Sosyal

Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1996, s. 135.
7 Nuri Uygun, 147.
178 Edvar- Musikinin Tantm ve Deerlendirilmesi

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

izim yaplp gsteriliyor. Uak, Nev, Bselik, Rast, Hseyn, Hicaz olarak alt
makamn izimleri yaplp izah ediliyor. Ayrca her dairenin btn daireler iin-
deki yeri gsteriliyor.

Yedinci Fasl

ki telli sazlarn alnmasnn kideleri anlatlmtr. ki telin biri birine

drtl aralkla akortlanmasn ve ortaya kan sesleri gstermitir.

Sekizinci Fasl

Udu ve udun tellerinin balanmasn, ses aralklar bildirilmitir. nceki

stadlarnda uda be tel taktklar belirtiliyor. Be telin isimleri aadan yukar-
ya isimleri yledir: hd, zr, men, mele ve bam. Udun klavyesinde parmaklarn
basld ses yerleri ve hangi notaya hangi parmakla baslaca izah edilmitir.

Dokuzuncu Fasl

Mehur oniki makamlarn isimleri ve sesleri incelenmitir. Uak, Nev,

Buselik, Rast, Irak, sfehan, Zrefkend, Zengle, Rehav, Hseyn, Hicazdr8
diyerek makamlarn isimleri ve oluum ekilleri yazlmtr.

Ayn yzylda yazlan msik nazariyat kitalarndan Hzr bin Abdul-

lahn Kitabl-Edvrnda, Yusuf krehrnin Risle-i Msiksinde, Bedri
Diladn Murat Namesinde, Ldikli Mehmet elebinin Zeynl-Elhn ve
Fethiyyesinde, Fethullah irvninin Mecelletn fil-Msikasnda, Seydnin
Matlanda da makamlar oniki olarak gemektedir. Baz makamlarn isimleri
kk farkllk gstermektedir. Mesela bazlarnda zengle-zrgle, bselik-
ebselik, hicz-hicaz olarak gemektedir. Makam sralamalar bazlarnda fark-
ldr.

Bu dnemde vzeler ya da zeler baz ilim adamlarna gre alt, baz-

larna gre ise yedidir. krullah, irvn ve Hzr bin Abdullaha gre; Gevet,
Gerdaniye, Nevrz, Selmek, Mye, ehnz isimleriyle alt tanedir. Krehr, L-
dikli Mehmet elebi, Seyd ve Bedri Dilad ise yukardaki vzelere Hisar da
ekleyerek sayy yediye karmlardr.

8 Bzrg makam unutulmu, orijinal metinde de yazl deildir.

 Ramazan Kamilolu 179

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

Onuncu Fasl

Makamlarn aldklar ortak sesler bildirilmitir. Uak, Nev, Bselik ma-

kamlarnn aldklar ortak seslerle bir dairede toplanmtr. Rast makamyla H-
seyn makam bir dairede bulunur. Rehav ile Zenglenin baz yerde muvfk.
Baz yerde muhlif olduu belirtilmitir. Irakla zenglenin biri birine muhlif
olduu bildirilmitir.

On birinci Fasl

On yedi tabakadan bahsedilmitir. Bu tabakalarn birincisi A (Rast), ikin-

cisi H (argh), ncs Yh (Acem), drdncs h (Krd), beincisi YB (Ba-
yt), altncs B (r), yedincisi T (Sab), sekizincisi YV (Evc), dokuzuncusu V
(Segh), onuncusu YC (Hisar), on birincisi C (Zengle), on ikincisi Y (Uzzal),
on ncs YZ (Mhur), on drdncs Z (Bselik) on beincisi YD (Hseyn),
on altncs D (Dgh) on yedincisi YA (Nev) dr. Ayrca makamlarn ses aralk-
larn bozmadan deiik perdelere grlebilecei anlatlmtr.

On kinci Fasl

Bu blmde o dnemde fazla bilinmeyen ud akortlar anlatlmaktadr.

Ancak bu akortlarn zor olduunu ve bu akortla alacak mzisyenin ok usta ve
maharetli olmas gerektii bildirilmitir.

On nc Fasl

Usln mahiyeti ve usllerin devirleri anlatlmtr. Bu uslleri renmek

ve anlamak iin ok mesai, emek sarf etmenin yan sra anlayn ve idrak gc-
nn olmas gerektii izah ediliyor. Sebeb-i sekl, sebeb-i hafif, veted-i mecmu,
veted-i mefruk, fasla-i sur, fasla-i kbr gibi usln temel unsurlar olan
terimler aklamtr. Sekl- evvel, sekls-sn, haffs-sekl, seklr-remel,
remel, haffr-remel, hezec 1, hezec 2 ve fahte uslleri daireleriyle birlikte yazl-
mtr. Baz usl dairelerinde nakralar (vurular) yazlmamtr. Yazlmayanlar
nakralarna bakarak yazdk.
180 Edvar- Musikinin Tantm ve Deerlendirilmesi

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

XV. yzylda telif edilen eserlerde usul (ritim) konusu olduka farkllk
gstermektedir. Bazlarnda usullerin alt olduu,9 bazlarnda sekiz, bazlarnda
ise yirmi bir10olarak gemitir. Bu dnemde en geni usul bilgileri Fethullah
irvnnin Mecelletn fil-Msikasnda ilenmitir.

On Drdnc Fasl

Makamlarn etkilerinden bahsetmektedir. Hangi insanlara hangi makam-

larn etkili olaca anlatlmaktadr. Kuvvetli insanlarn sohbetindeUak, Bselik
ve Neva makamlarnn uygun olaca, yumuak abiatl insanlara Rast, Nevruz,
sfehan ve Ira makamlarnn uygun olaca, sakin ve hznl insanlar iinde
Bzrk, Rhav ve Zirefkend makamlarnn uygun olaca anlatlmtr.

On beinci Fasl

Msik ilminin uygulamas hakknda bilgi verilmitir. iirler zerinde ne

kadar vuru yaplmas gerektii gsterilmitir. Ayrca on iki makamn devrlerini
tablolar izilerek anlatlmtr. Bu makamlar unlardr: Uak, Ebselik (Bselik),
Nev, Rast, Hseyn, Hicz, Rhev, Zengle, Ira, sfehan, Zrefkefkend,
Bzrk. krullah buraya kadar olan fasllarn Safiyd-din Abdl-Mmin
Urmevnin tasnif ettii Kitbl-Edvrn Trke tercmesi olduunu sylemi,
msik ilmine yeni balayanlara kolaylk olsun diye bu kitaba on bir fasl daha
eklediini belirtmitir. Bu yirmi bir fasldaki bilgileri Frbnin, bni Sinnn,
Kemal Tebriznin, Hsameddin eyh Hsn Kazurnnin, hvn Safnn eser-
lerinden topladn belirtmitir.11

On altnc fasldan itibaren saz yapm ksmlar ilk Trke sazlarn yap-
mn anlatan ksmlardr. Edvr- Msik bu ynyle de nemli bir kaynaktr.
Entruman (alg) yapmyla ilgili blmlerde nemli bilgiler veren krullah
yaad dnem itibaryla sekin bir yere sahiptir. Daha nce enstruman yapm
teknikleri ile ilgili Trke esere raslanmamaktayd. Bundan dolay krullah

9 Sadrettin zimi, Hzr bin Abdullah ve Kitabl-Edvr, Marmara niversitesi,Sosyal Bilimler Enstits, stan-
bul, 1989, s,173.
10 Bayram Akdoan, Fethullah irvn ve Mecelletn Fil- Msika Adl Eserinin 15. Yzyl Trk Msiksi Nazari-

yatndaki Yeri, Adl Eseri, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara,1996,
242-259.
11 Sazlarn yapmyla ilgili blmler Hsn Knin Kenzt-Tuhaf isimli eserindeki sazlar ksmyla hemen

hemen ayndr. Tki Bine Msikde Farsa Risale ad altnda 1993te Tahranda yaynlamtr.
 Ramazan Kamilolu 181

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

kendi dneminde nemli bir boluu doldurmutur. Bu dnemde telif edilen

eserlerde sazlarn alnmasyla ilgili metot bilgileri vardr. Ancak alg yapmyla
ilgili bilgiler sadece krullahn eseri Edvr- Msikde ilenmitir. Bu yzden
Edvr- Msiknin nemi bir kat daha artmaktadr.

On altnc Fasl

Ud yapm olarak hangi aacn uygun olduu ve yapm teknikleri anla-

tlmtr. ahub ve servi aacndan iyi ud yaplaca, ancak aacn kendiliin-
den kurumas gerektii belirtilmitir. Udun resmi izilerek ekli ve telleri gste-
rilmitir. Udun tellerinin isimleri ve tellerin nasl olmas gerektii anlatlmtr.
Ayrca udun nasl alnacana dair metot verilmitir.

On yedinci Fasl

Yayl sazlardan kln ekli izilerek yapm teknikleri anlatlmtr.

Ikln gvdesinin ince ve yzndeki derinin de ceylan derisi olmas tavsiye
edilmitir.

On sekizinci Fasl

Rebbn yapm teknikleri anlatlmtr. Zerdli aacndan teknesinin yap-

lp teknenin st ierisinde kaynatlrsa aac ilerken kolaylk salayaca belir-
tilmitir. Ayrca rebbn ikierli gurup teli olduu, zr, hd, mesn diye isimle-
ri ve bu tellerin nasl olmas gerektii anlatlmtr.

On dokuzuncu Fasl

Nefesli enstrmanlardan Mizmrn resmi izilerek yapm teknikleri anla-

tlmtr. ki paradan olduunu, bir parasnn kamtan, dier parasnnsa
aatan olduu ve deliklerinin nasl olmas gerektii izah edilmitir.

Yirminci Fasl

Yine nefesli ve kamtan yaplan enstrmanlardan Penin resmi izilerek

yapm teknikleri anlatlmtr. Pe yaplacak kamn hem olgun hem de dz
olmas gerektii ve ince-kaln seslilerin nasl kt izah edilmitir.

Yirmi Birinci Fasl

182 Edvar- Musikinin Tantm ve Deerlendirilmesi

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

engin resmi izilerek yapmnda hangi aacn iyi olaca, lleri ve ya-
pm teknikleri anlatlmtr. Tam sazlar snfnda mtalaa edilmitir. Teknesinin
tek para kays aacndan olmas gerektii ifade edilmitir. engin tel eitleri ve
saylar ifade edildikten sonra akordu anlatlmtr.

Yirmi kinci Fasl

Nzhenin resmi izilerek yapmnda kullanlan aalar ve yapm teknik-

leri anlatlmtr. enkten sonra nzheden stn saz olmad ifade edilmitir.
Yz sekiz teli olduu ve Safiyd-dn Abdul-Mmin Urmevnin icat ettii bildi-
rilmitir. Ayrca tellerin kaar tane taklaca ve hangi seslere akort edilecei gs-
terilmitir. alma metodu da az da olsa verilmitir.

Yirmi nc Fasl

Knunun hangi aatan yaplaca ve yapm teknikleri anlatlmtr. At-

m drt teli olduu, telin bir sese ekildii ve tellerin hangi seslere akort edi-
lecei gsterilmitir. Bam, mesles ve mesn diye telleri de e ayrlmtr.

Yirmi Drdnc Fasl

Yine Safiyddin Abdl-Mmin el-Urmevnin icat ettii Mun saz ya-

pm teknikleri ve zellikleri anlatlmtr. Safiyddinin sfehana gelince icat etti-
i bu saz, rebb, knun ve nzheden esinlenerek yapmtr. Tel saysnn otuz
dokuz ve her sese tel gerilecei bildirilmitir. Bu teller hd, mesn, mesles ve zr
isimleri altnda drt gruba ayrlmtr.

Yirmi Beinci Fasl

Bu blmde enstruman tellerinin neden ve nasl yapldna dair teknik-

ler anlatlmtr. Sazlarn sessinin kaliteli kmas iin kaliteli tel kullanmann
nemi vurgulanarak kaliteli telin de kaliteli malzemeden kurallara riyet ederek
elde edilecei anlatlmtr. Her telin kendi yerine yerli yerince taklmas sylen-
mitir.

Yirmi Altnc Fasl

Koyun ve kei barsandan yaplan tellerin yapm tekniini ve hangi i-

lemlerden geeceine dair bilgiler verilmitir. Kaln tellerin iki ya da kat ba-
 Ramazan Kamilolu 183

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

rsaktan olduu ondan sonra teller inceldike barsan katlarnn azalaca

ifade edilmitir.

Yirmi Yedinci Fasl

lm-i msikye heves edenlere nasihatler verilmitir. Davranlarn ve ha-

reketlerin edepli, dapl olmas gerektii ayrca ibdetlerin aksatlmamas tavsiye
edilmitir. Az uyumak, az yemek, az konumak ve az giyinmek gerektii sy-
lenmitir. Ayrca sohbetler iin gzel hkyeler ve ho szler renilmeli. Kadn-
larla sohbetten kanlmal. Sesleri daima gzel olmal ve sesi bozan eylerden
kendini saknmal. Saz almak isterse de bunu chillerden gizli tutmal. Zenaat
ehlinden olduunu sylememeli.

Yirmi Sekizinci Fasl

Sazendenin ve hanendenin bir sohbet meclisine gittii vakit nasl dav-

ranmas gerektii anlatlmtr. Gidilen mecliste saa sola bakmadan edeplice ve
uygun biimde oturulmal. Ev sahibinden asla bir ey istenmemeli. Meclisteki
kadn ve olanlarla konuulmamal. Ev sahibinin mizacna uygun makamlar icra
edilmeli. Bir mecliste olan bir sz baka yere tamamal. nne gelen yiyecek-
lerden irilerini ve gzellerini sememeli. Ahmaklarla sohbet etmemeli, ayet
mecliste sohbet etmek zorunda kalrsa onlara tahamml etmeli ve sabretmeli.

Yirmi Dokuzuncu Fasl

Zhre duas yazlm ve dua ederken uyulmas gereken dap bildirilmi-

tir. Duann Arapas ve Farsas nazm halinde yazlmtr.

Otuzuncu Fasl

Sesi aan otlar bildirilmitir. Bunlarn balcalar unlardr: Ispanak, ebe-

gmeci, kat pimemi yumurta sars, eker erbeti, eker kam somurmak,
incir, bakla, bal erbeti, hardal, badem ya gibi maddelerin faydalaryla birlikte
sesi atndan bahsedilmitir. Bu fasldaki konu o dnemde sadece krullahn
kitabnda ilenmitir. Dier nazariyat kitaplarnda bu konuyla ilgili pek malumat
yoktur. krullahn Edvr- Msiksinin nemli zelliklerinden birisi de dier
kitaplarda olmayan baz konularn sadece orada yazlm olmasdr.

Otuz Birinci Fasl

184 Edvar- Musikinin Tantm ve Deerlendirilmesi

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

Sesi bozan nesneler bildirilmitir. yle ki; kar suyu imek, eki yiyecek-
ler yemek, sr yayla pien yemekler yemek, esrar imek, ok cinsel mnse-
bette bulunmak, souk suyla boy abdesti almak, istifra etmek, ba ak tutmak
ve yatarken bir eyler okumak sesi ksmakta ya da bozmaktadr. Yine bu konuya
da dier msik kitaplarnda pek rastlamaz.

Otuz kinci Fasl

Vakitlere uygun olan makamlar anlatlmtr. bni Sinann dzenledii

vakitlere gre icra edilecek makamlar hemen hemen XV. yzylda ki btn ed-
vrlarda vardr. Yaklak olarak hepside bu dzenlemeyi kullanmlardr.
Birinci afakta Rehv makam
kinci afakta Hseyn makam
Gne iki sng boyu ykseldiinde Rast makam
Kuluk vaktinde Bselik makam
Gne ortadayken Zengle makam
le vaktinde Uak makam
leyle ikindi arasnda Hicaz makam
kindi vaktinde rak makam
Gn batarken sfahan makam
Akamleyin Nev makam
Yats namazndan sonra Bzrk makam
Yatsdan sonra yatma zaman Muhlif makam
Geceleyin ehnaz makam uygun olaca yazlmtr.

Otuz nc Fasl

Anasr- erbaa denilen drt unsurdan bahsedilmitir.12 Bu unsurlarn:

Birincisi: Yegh
kincisi: Dgh
ncs: Segh

Drdncs : argh olarak yazlmtr. Ancak krullah drt unsura te-

kabl eden makamlar belirtmi, drt unsurun adn toprak, su, hava, ate diye

12 Buradaki drt unsur felsefedekiler deildir. Msikde makamlara karlk geenlerdir. Ancak birbirine tek-
bl sz konusudur.
 Ramazan Kamilolu 185

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

belirtmemitir. Yusuf Krehr yukardaki drt makam be olarak deerlendiri-

yor ve yle eletiriyor:
Yegh: Hk (topraa ait)
Dgh: b (Suya ait)
Segh: Bd (Havaya ait)
argh: Nr (Atee ait).13

Ayn dnemde telif edilen Hzr bin Abdullahn Kibul-Edvrnda,

Seydnin Matlanda, Bedri Dildn Murat Nmesinde, Fethullah irvnnin
Mecelletn Fil-Mskasnda, Ldikli Mehmet elebinin Zeynl-Elhn ve
Risletl-Fethiyyesinde de beler ayn yukardaki gibi gemektedir.

Otuz Drdc Fasl

Elli alt terkibin isimleri bildirilmitir. Bu terkipler batan itibaren srayla

yledir: Beste Nigr, Tz Nev, Pengh, Beste-i sfehan, sfehanek, Zilke
haveran (Diklehavern), Zrkede, Airan, Nigr, Gerdaniye nigr, Gerdniye-
de Bselik, Muhayyer, Vech-i Hseyn, Karcir, Ry-i Irak, Mstear, Nhft,
Sipihr, Hseyn Acem, Acem-Uzzal, Hisar, Nihavend, Humyun, Bahr-i Nzik,
Hisrek, Hicz- Trk, Hicz- Bzrk, Muhlif, (yirmi dokuzuncu makamn ad
yazl deil, ancak otuz beinci faslda bu makamlarn asln anlatrken Hicz-
Muhlif olarak anlatmtr.), Rahatlervh, Irak Mye, Zavul, Zemzeme, Nev-
rz-i Rm, Rekb, Rekb-i Nevrz, Zrefkend, Sazkr, Nihavend-i Rm, Hisar-
Evc, Rast Maye, Nevrz-i Acem, argh- Acem, Sigh- Acem, Dgh- Acem,
Rast Acem, Sebz Ender Sebz, Nivurek (Niburek), Acem-i Irak, Hicaz-
Acem, Sigh-Mye, Uak-Mye, Nigrnek, Mahur.

Yusuf Krehri msik risalesinde 59 terkip belirtmitir. Terkiplerin isim-

leri unlardr: Beste nigr, Nikriz, Pengh, Beste isfehan, Dilke havern,
Zirkede, Airan, sfehanek, Uzzal, Nihavent, Humyun, Bahri nazik, Hisarek,
Trki hicaz, Hicaz muhlif, Rhatl ervh, Nev airan,Zvil, Mberka, Zemze-
me, Nevrzi Rm, Rekb, Nevrz, Zirefkend, Bzrk, Szkr, Nihavendi Rm,
Nivurek, Vechi hseyn, Karciar, Ryi Irak, Mstear, Nigr, Gerdniye Nigr,
Gerdniye, Bselik, Muhayyer, Siphr, Hseyn acem, Hicaz, Bzrk, Muhalif,

13 Ramazan Kamilolu, Yusuf Krehrnin Risale-i Msiksinin Transkripsyonu ve Deerlendirilmesi,

nn niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Malatya, 1998, s. 22.
186 Edvar- Musikinin Tantm ve Deerlendirilmesi

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

Hisar, Evc, Nhft, Nigr nek, Acem, Zirkede, Rast, Maye, Uak, Segh mye,
Terkibi Sab, Nevrzi acem, argh, Uzzal Acem, Acem Rast, Sebz Ender Sebz,
Azei Zenbr. Grld gibi krullahla ayn olan terkip isimlerinin yan sra
farkl olanlar da vardr. Ayn zamanda terkiplerin saylarda farkldr.
krullahta elli alt olan terkip says Krehrde elli dokuzdur.

Ayn yzylda eser telif eden Hzr bin Abdullahagre de bu say altm-
tr. simleri unlardr: Bestenigr, Nirzi, Pengh, Beste sfehan, sfehnek, Dik-
le hezrn, Zirkede, Airan, Nev ve airn, Nigr, Gerdniye Nigr, Gerdni-
ye Bselik, Muhayyer, Vecd-i Hseyn, Karciar, Ry-i Irak, Mster, Nhft,
Terkib-i Acem, Zirkede, Sipihr, Uzzal, Nihavend, Nihavend-i Rm, Humayun,
Bahr-i Naz, Zenbr, Hisr, Hisrek, Trk Hicz, Hicz Bzrk, Hicz
Muhlefe, Muhalefeh, Rhal-Ervh, Zvil, Zemzeme, Nevrz-i Rmi, Rekb,
Rekb Nevrz, Zirefkend, Szkr, Hisr Rm, Rast Mye, Dgh Mye, Segh
Mye, Uak Mye, Irak Mye, Nivurek, Nigrnek, Nevrz Acem, Rast Acem,
Dgh Acem, Segh Acem, argh Acem, Irak Acem, Hseyn Acem, Uzzal
Acem, Hicz Acem, Terkb Sab, Siznder siz.

Seydnin Matlanda terkiplerin says elli sekiz olarak gemektedir. Yine

ayn dnemde yaayan ve eser telif eden ilim adamlarmzdaki bu farkllk XV.
yzyln terkipler konusunda da verimli bir dnem olduu grlmektedir.

Otuz Beinci Fasl

Yukar blmde saylan terkiplerin balang ve biti sesleri izah edilmi-

tir. Makamlarn balang ve karar sesleri izah edildikten sonra Safiyddin
Urmevnin baz makamlar hakkndaki grleri aktarlmtr, yle ki:
Rhev : Alamak ba
Zrefkend : Kayg, hzn ba
Bzrk : Cimrilik ba
sfehan : Cmertlik ba
Irak : Lezzet ba
Uak : Glme ba
Zengle : Uyku ba
Nev : Kahramanlk ve yiitlik ba
Bselik : Kuvvet ba
 Ramazan Kamilolu 187

Hikmet Yurdu Yl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.171-187

Hseyn : Bar ba
Hicaz : Tevzu ba

olarak ifade edilmitir. Bu yazlanlarn uygulanmas halinde sazendenin ve oku-

yucunun sohbetinin gzel olaca ve istenilenin hsl olaca belirtilmitir. Ancak
msik inasn ferset sahibi olmas gerektii ve bu yazlanlardan kendisine uy-
gun olanlar uygulamas tavsiye edilerek eser sona ermitir.

Otuz alt fasldan olutuu ifade edilen Edvr- Msik otuz be

faslda bitirilmitir. indekiler ksmnda otuz ikinci faslda geen perdeler esern
bildrr eklinde konulan fasl balnn ii bo braklmtr.

SONU

krullahn Edvar- Musiki adl eseri bir ok ynlerden kendine mahsus

zelliklere sahiptir. ncelikle Safiyd-din Abdl-Mmin Urmevnin Kitabul-
Edvr adl eserinin Trkeye tercmesini iinde barndrmas onun farkl bir y-
nn oluturduu gibi, Trk sazlaryla ilgili ilk Trke kaynaklardan biri olmas
da, deerini ayrca arttrmaktadr.

Sonu olarak diyebiliriz ki, gnmzde Trk musikisi zerine olduka

nemli ve faydal almalar yaplmaktadr. Biz de bu almalara katk salamak
adna, krullahn bu eserinin tahlil edilmesinin faydal olacan dnerek,
doktora almamza konu edindik. Asrlardr gn yzne kmay bekleyen bu
eseri ilim dnyasna sunarak, Trk Msiksine bir katk yapmaya altk. Trk
musikisi alannda akademik alma yapan ya da yapacak olan aratrmaclar
iin hem kaynak bir kitap olma zellii gstermesi, hem de musiki alanna katt-
anlam bakmndan Edvar- Musiki faydal bir kitaptr.