Blm 21: Optik zellikler

LENECEK KONULAR...
Bir malzeme zerine k vurduunda ne gibi olaylar olur?
Malzemelerin rengini ne belirler?
Neden baz malzemeler saydamken dierleri
yar saydam veya opak davran gsterir?
Lazer nasl alr?

1
 Elektromanyetik radyasyon

Geleneksel fizikte, elektromanyetik radyasyon, birbirlerine

ve ayn zamanda yaynma dorultusuna dik elektrik ve
manyetik bileenleri olan dalgalar eklinde olduu
dnlr.

2
 Optik zellikler
Ik, s, radar, radyo dalgalar ve x-nlarnn tm elektromanyetik
radyasyonun birer farkl trdr.
Bunlarn her biri belirli bir dalga boyu aralna ve retim tekniine
gre tanmlanr.

Grnen k
dalgalar, frekanslar
1014 1015 Hz
arasnda olan
elektromanyetik
dalgalardr

3
 Optik zellikler
Btn elektromanyetik radyasyonlarn, boluktaki (vakum)
hz 3x108m/s olup, bu k hzna eittir.
Bu hz, c, boluun elektriksel geirgenlii ve manyetik
geirgenlii ile aada ifade edilen denklemdeki gibi
ilkilidir.

Dolaysyla, elektromanyetik sabit olan c ile elektriksel

geirgenlik ve manyetik geirgenlik arasnda bir iliki
vardr.
4
 Optik zellikler
In hem partikl ve hem de dalga zellikleri vardr.
Foton- In bir kuantum birimidir.
Atomlarn evresindeki
hc elektronlar bir alt enerji
E h dzeyine geerken enerji
yayar.
Bu enerjinin FOTON denilen
kk paracklar tarafndan
E= Foton enerjisi
yayld varsaylr.
= Radyasyonun dalga boyu
= Radyasyonun frekans
h= Planck sabiti (6,62x10-34 J.s)
c= In vakumdaki hz (3,00x108 m/s)
5
 In Katlarla Etkileimi
Gelen k demeti malzeme zerinde yansr, absorbe edilir
(emilir), salr ve/veya malzeme iinden geer.
I0 IT IA IR IS
Yansma: IR Absorbe: IA
Geen: IT
Gelen k: I0
Salan: IS
Malzemelerin optik ynden gruplamas:
Saydam
Yarsaydam
Opak

Tek okkristal okkristal

kristal youn yap boluklu yap
6
 Atomik ve Elektronik Dzeydeki
Etkileimler
En nemli etkileimlerin ikisi:
Elektronik kutuplama
Elektron enerji geileri
-Elektronik polarizasyon:
Grnen frekanslar aralnda, malzeme iinde ilerleyen elektromanyetik
dalgann (k) elektrik alan bileeni ile her atomun etrafn saran elektron
bulutu arasnda elektronik kutuplama (polarizasyon) oluturacak bir
etkileme meydana gelir.
Ya da bu elektrik alan bileeni her deitiinde, elektron bulutunu atom
ekirdeine gre teler.
Bu kutuplamann iki sonucu:
(1) Radyasyon enerjisinin bir ksm absorbe edilebilir,
(2) Ik dalgalar ortamdan geerken hznda bir yavalama meydana
gelebilir.

7
-Elektron enerji geileri:

Atomda bu nedenle,
enerjileri sadece Eye
karlk gelen, uygun
frekansa sahip fotonlar
elektron geii ile
absorplanabilir.
Ayrca, her uyarlma
olaynda bir fotonun tm
enerjisi absorplanabilir.

8
kinci nemli nokta ise uyarlm bu elektron uyarld bu konumda
srekli kalamaz ve geri dnmek ister.
Ksa bir sre sonra, ald elektromanyetik radyasyon enerjisini geri
yayarak orijinal (ilk) enerji konumuna geri dner.
Bu geri dn farkl ekillerde olabilir. Ancak her durumda, enerji emilimi
(absopsiyon) ve yaynm srasnda enerjinin korunumu yasas geerlidir.

Kat maddelerde elektromanyetik radyasyonun

emilmesi ve yaylmas sonucu oluan optik
zellikler, malzemelerin elektron band yaplar ve
buna bal olarak elektron geileri ile ilgili
prensiplerle aklanabilir.

9
 Metallerin Optik zellikleri: Emilme

Her iki durumda da elektronlar yksek enerjili band ksmen doldurmutur.

Metaller opak malzemelerdir, nk grnr k aralndaki frekansa
sahip radyasyon, elektronlar Fermi enerji seviyesi zerindeki ksmen bo
enerji seviyelerine uyarmaktadr.
Sonu olarak gelen k enerjisi emilir. Emilme oran katedilen yolla orantldr
Tm enerji emilimi d tabakann ok ince bir ksmnda, yaklak 0.1 bir
kalnlk iinde gerekleir. Dolaysyla ancak 0.1 den daha ince metal filmler
grnr geirebilir.
10
 In Emilmesi
In malzeme tarafndan emilmesi Beers kural ile
ifade edilebilir.

IT I 0 e
= emilme katsays, cm-1
= numune kalnl, cm
I 0 = gelen k iddeti (yansma dikkate alnmamtr)
IT = geen k iddeti

IT
Eitlik yeniden dzenlenirse: ln
I 0
11
 Metallerde In Yansmas
Metal yzeyine emilen radyasyonun byk ksm ksa sre iinde
ayn dalga boyuna sahip grnen dalga boyunda yzeyden yaynr.
Bu yaynm yzeyde yansyan k olarak grnr.
Uyarldklar enerji dzeyinden geri dnen elektronlar foton retirler.

Elektronun enerjisi
IR Bo dzeyler
aktive edilmi elektron
Metal Elektron geii
yzeyinden
yaynan foton
Dolu dzeyler

12
 Metallerde In Yansmas
Yansma oran= IR /I0 0.90 ile 0.95 arasndadr.
Metal yzeyleri parlak grnr.
Emilen enerjinin hemen hemen hepsi ayn
dalga boyunda yzeyden yansr.
Enerjinin az bir ksm malzeme iinde
emilebilir.
Yansyan n rengi dalga boyuna baldr.
rnek: Bakr ve altn mavi ve yeil olarak emer
ve yansyan k altn rengindedir.

13
Metalik Olmayan Malzemelerin
Optik zellikleri:
Elektron band yaplarna bal olarak metalik
olmayan malzemeler grnen dalga
boyundaki geirebilirler.

Bu yzden, yansma ve emilmenin

yannda, krlma ve geirme/iletme
durumlar da dikkate alnmaldr.

14
 Krlma
Malzeme iinden geen k elektron bulutu dalmn
bozar.
Bozulan elektron
Ik gemiyor + Ik geiyor + bulutu dalm

In malzeme iinden gei hz bolukta (vakum) gei

hzndan daha azdr. Bunlarn birbine oranna krlma indisi
denir.

(n boluktaki
c (velocity of light hz)
in vacuum)
n = Krlma indisi
v (velocity of lightiindeki
(n malzeme in medium)
hz)

15
Krlma indisinin (n) bykl (veya eilmenin derecesi) n dalga
boyuna baldr.
Bu etki aadaki ekilde, beyaz n cam prizmadan geerken bileen
renklerine dalmasyla gsterilmektedir.

Her bir renk, cam prizma iinden geerken farkl miktarlarda krlma
urar ve renklerin yaylmasna neden olur.
Krlma indisi sadece n optik rotasn etkilemez, ayn zamanda
gelen n yzeyden yansyan miktarn da etkiler.
16
 I geiren malzemeler iin krlma indisi ile dielektrik
sabit arasnda aadaki ekilde bir iliki de vardr.

Dielektrik Relatif
sabit manyetik
geirgenlik

Pek ok malzemenin ok az manyetik olduunu dnrsek: r=1

17
Elektromanyetik radyasyonun malzeme iindeki gei hzna etki eden ey
elektronik kutuplamalar olduuna gre, atom veya iyonlarn boyutlar da
bu etkinin byklne etki edecektir.
Atom/iyon boyutu bydke, elektronik kutuplama artacak, hz decek
ve krlma indisi artacaktr.
Kbik yapya sahip kristal seramiklerde ve camlarda krlma indisinin
deeri kristal dorultusundan bamszdr, yani k her dorultuda ayn
hzla yaylr (izotropik).
te yandan, kbik olmayan kristallerde krlma indisi anizotropiktir. Krlma
indisi iyonlarn en youn dizildii dorultularda en byktr.
-- Cama kurun gibi byk iyonlarn katlmas
n cam iindeki hareket hzn drr. Malzeme n
-- Ik saydam bir prizma iinden geerken
Cam 1.5 -1.7
eilir, yn deitirir.
Plastikler 1.3 -1.6
Elmas 2.41
PbO (Litharge) 2.67

18
 Yansma
Ik, krlma indisleri bir ortamdan farkl bir dier ortama
geerken, her iki ortamn saydam olmas halinde bile, n
bir ksm iki ortamn ara yzeyinde salr.
Yansma, R, gelen n ara yzeydeki yanstlan ksmn
gsterir.

Yansyan n
younluu

Gelen n
younluu

19
 Yansma
Ik, vakum veya hava ortamndan bir kat (s) iine
geerse,

Katnn krlma indisi byrse, yansma da artar.

Bir kat maddenin krlma indisinin bykl gelen
n dalga boyuna bal olduu gibi, yansma
oran da dalga boyu ile deiiklik gsterir.

20
 Tmden Yansma
n1 sin 2
n2 < n1
2 n2 sin 1
n2 1 = gelen a
n1 2 = krlma as
c = kritik a
c Fc : 2 = 90
1 Eer 1 > c lk ara yzeyden
geri yansr (i yansma)

Fiberoptik kablolar dk krlma indisine sahip malzeme ile kaplanr.

Bu sayede k tmden i yansma yapar ve dar kamaz.
21
 Emilme
Ik metalik olmayan malzemelerde iki temel mekanizma
ile emilir. Bunlar bu tr malzemeler iinde n gei
karakteristiklerini etkilerler:

1- Elektronik Kutuplama: Bu tr emilim sadece,

atomlarn rlaksasyon frekanslarna yakn frekans deerine
sahip dalgalar iin nemlidir.
2- Valans band-letim band elektron geileri:
Malzemenin elektron band yapsna baldr: Yariletken ve
yaltkanlarn elektron band yaplar.

22
Ia ait bir fotonun emilmesi bir elektronun, neredeyse dolu
bir valans bandndan, bant araln gemek suretiyle iletim
bandndaki bo bir enerji konumuna ykselmesi veya
uyarlmasyla meydana gelir.

Emilmeye elik eden bu uyarlma, ancak, foton enerjisinin yasak

bant enerjisi Egden byk olmas halinde meydana gelir.
23
Yasak enerji band genilii yaklak 1.8 eV deerinden daha dk olan
yar iletkenlerde, grnen dalga boyundaki tm k dalgalar, Valans
band letim band elektron geileri ile absorbe edilir. Bu yzden
bu tr malzemeler geirmez ve opak malzemelerdir.
Ik radyasyonu ile etkileimler,
valans band-iletim band elektron
geilerinin kolaylkla
gereklemedii, geni yasak bant
aralna sahip dielektrik katlarda da
meydana gelebilir.
Malzemede empriteler (katklar)
veya elektriksel davran etkileyen
kusurlar mevcutsa, elektron
seviyeleri donr olarak iletim
bandnn hemen altnda veya alc
olarak valans bandnn hemen
stnde olmak zere yasak bant
aral ierisinde oluturulabilir.
(Yasak bant aralnn ortasna
yakn bulunduklar durumlar hari) 24
Belirli dalga boyuna sahip k
radyasyonu, elektronlarn
yasak bant iindeki bu enerji
seviyelerine gemeleriyle
yaylabilir.

rnein byle bir emprite

ieren bir malzemede,
elektronun valans bandndan
iletim bandna geiini
gsteren yandaki ekil
incelendiinde, bir emprite
seviyesinin olduu grlr.

Elektronun uyarlmasyla
emilen elektromanyetik enerji
olas birka mekanizmayla
yaylabilir:
25
(1): Bu yaylma zellikle aadaki reaksiyona gre
dorudan elektron ile boluun birleimiyle meydana
gelir.

26
(2-1): Kademeli Elektron Geii:
ki fotonun yaylmas;
Biri elektronun iletim bandndan emprite seviyesine
dmesiyle meydana gelen yaylma,
Dieri valans bandna geri dmesiyle meydana gelen
yaylmadr.

27
(2-2): Basamakl Elektron Geii :

Bu geiler bir fonon

retimiyle de sonulanabilir.
Ve dolaysyla burada enerji
s eklinde yaylr.

28
 Eer h > Eg ise, elektron geii szkonusudur.

Elektron Enerjisi
rnek foton enerjileri:
Bo dzeyler
Mavi k: h = 3.1 eV
Krmz k: h = 1.8 eV

Eyasak
Gelen foton
enerjisi h
Dolu dzeyler

Eer Eg < 1.8 eV ise, tm k emilir; malzeme opaktr (Si, GaAs)

Eer Eg > 3.1 eV ise, k emilmez; malzeme saydam ve renksizdir
(diamond)
Eer 1.8 eV < Eg < 3.1 eV ise, ksmi emilme olur; malzeme renklidir.
29
30
In Malzeme inden Geii (letim):
Emme, yansma ve iletim (gei) olaylar saydam cisim
zerinden n geii ile aklanabilir.
Saydam bir malzemenin iinden geen grnr n miktar,
emme ve yansma kayplarna baldr.

Io: Gelen k younluu

l: Kalnlk
R: Yansma oran
: Emme katsays

31
 Lminesans (Ildama)
Lminesans malzemenin k yaymas
Malzeme bir frekansta emer ve farkl bir frekansta (daha
dk frekanslarda) geri yayar.
Yasak band iinde kusur/empriteler tarafndan alc/verici
dzeyleri oluturulur.
letim band Oluma sresine gre ikiye ayrlr:
Eer elektronlarn geri dn sreleri
uzun ise (> 10-8 s)
-- Fosforesans
Ara enerji Eyaynan
Eg dzeyleri ksa ise(< 10-8 s)
-- Floresans

rnek: -Karanlkta parlayan

oyuncaklar. Bu oyuncaklar k altnda
Valans band arj olurlar ve uzun srede bu
geri yayarlar fosforesans.
32
-Floresan lambalar - floresans.
 Fotolminesans
Hg atom

UV k

elektrot elektrot

Elektrotlar arasndaki ark lambadaki civa atomlarnn elektronlarn

yksek enerji seviyelerine uyarr.
Elektronlar ilk seviyelerine dnerlerken UV k yayarlar.
Tbn i yzeyindeki malzeme UV absorbe eder ve grnen
k olarak geri yayar.
- rnein, F iyonlarnn % 20si Cl ile yerdeitirilmi Ca10F2P6O24

33
 LAZER
Lazerler, e frekansl, e zamanl, paralel k
dalgalar yayan kaynak anlamndadr.

LASER
Light Uyarlm
Amplification by Radyasyon
Stimulated Yaylmas ile
Emission of Kuvvetlendirilmi
Radiation Ik

34
Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation

Buraya kadar incelenen tm radyasyon bazl elektron

geileri, kendi kendine gereklemekteydi. Yani bir
elektronun yksek enerji seviyesinden dk enerji
seviyesine geii bir d etki (enerji) olmadan meydana
gelmektedir.

Bu gei olaylar, birbirinden bamsz ve rastgele bir

zamanda, uyumsuz (dalga boylar farkl fazlarda) bir
radyasyon reterek oluur.

Oysa lazerlerde, bir d uyarc yardmyla balatlan

elektron geileri sayesinde ayn dalga boyu fazlarnda
(uyumlu) k retilebilir.
35
 Yakut (Ruby) Lazer

Yakut: ierisine % 0.05 Cr+3 iyonlar ilave edilmi, tek kristalli Al2O3
(safir)tr.

Yakut lazeri dzgn, ular birbirine paralel ve iyi bir ekilde

parlatlm ubuk eklindedir. Bu ubuk lazerin bir ucu tamamen
yanstacak, dier ucu ksmen geirecek ekilde her iki ucu
gm ile kaplanmtr. 36
 Yakut lazeri, bir xenon gaz lambas
ile aydnlatlr. Lazer xenon lambasna
maruz braklmadan nce, neredeyse tm
Cr3+ iyonlar en alt enerji seviyelerindedir,
yani elektronlar ekilde gsterildii gibi en
alt enerji seviyelerini doldurmulardr.
Ancak, xenon lambasndan gelen 0.56m
dalga boyuna sahip fotonlar elektronlar
Cr3+ iyonlarndan, yksek enerji
seviyelerine uyarrlar.
Bu elektronlar en alt enerji seviyelerine iki
farkl ekilde derler:
Bazlar dorudan geri der, burada
foton lazer demetinden yaylmaz.
Dier elektronlar, yar-kararl bir orta
enerji seviyesine (EM) dmekte,
kendiliinden yaylmadan (MG) nce
burada 3 milisaniye (ms) sresince
kalabilmektedir.
Elektronik ilemlere gre, bu 3 ms.lik sre nispeten uzun bir sre olduundan, ok
saydaki yar-kararl enerji konumlar elektronlar tarafndan igal edilir. 37
 Bu birka elektron tarafndan balangta
kendiliinden gerekleen foton yaylmas,
yar-kararl durumdaki kalan elektronlarn
ksa srede aktiflemesini salayan bir
tetikleme grevi grmektedir.
Yakut ubuun uzun ekseni boyunca
ynlenen fotonlardan bir ksm, ksmen
gm ile kaplanm utan gemekte,
dierleri tamamen gmle kaplanm
yzeyden geri yansmaktadr.
Bu eksen ynnde yansmayan fotonlar,
kayp olarak nitelendirilir.
ok sayda yaylma tetiklendiinde,
ubuun uzunluu boyunca her iki uca
hareket eden k demetinin iddeti artar.

Sonu olarak, yksek iddette, uyumlu ve yksek oranda birbirine paralel, ksa
sreli lazer k demeti ubuun ksmen gm ile kaplanm ucundan geer.

38
 Dier Uygulamalar-Optik Fiberler
Fiberoptik iletiim sisteminin bileenlerini
gsteren ema

Fiber-optik kablo

Giri Elektrik/ Optik/

Kod
k
kodlayc Optik Amplifikatr Elektrik
Dntrc Dntrc zc sinyali
sinyali

39
 Optik Fiberler

aplar 125 m yada daha az fiberler.

60 m kalnlnda plastik klf

Fig. 21.20, Callister &

Rethwisch 8e. 40
 Optik Fiber Tasarmlar
Basamakl-indis Optik Fiber

Fig. 21.21, Callister & Rethwisch 8e.

Kademeli-indisli Optik Fiber

Fig. 21.22, Callister & Rethwisch 8e.

41
 ZET
Bir malzemeye vuran k yzeyden yansyabilir,
malzeme iine emilebilir, ve/veya iinden geebilir.
Ik geirimlilii zellikleri:
-- saydam, yarsaydam, opak
Metallerin optik zellikleri:
-- Elektron enerji bant yaplarndan dolay opaktrlar ve yksek
oranda yanstrlar.
Metalik Olmayan Malzemelerin optik zellikleri:
-- Eer Eg < 1.8 eV ise, n tm dalga boylar emilir
-- Eer Eg > 3.1 eV, grnen k radyasyonu emilmez
-- Eer 1.8 eV < Eg < 3.1 eV, k dalga boylarnn bazlar emilir.
-- letilen n dalga boyu dalm ile renkler belli olur.
Dier nemli optik uygulamalar/cihazlar:
-- lminesans, laserler ve optik fiberler

42