Blm 20: Manyetik zellikler

LENECEK KONULAR...
nemli manyetik zellikler nelerdir?
Manyetik olgular nasl aklyoruz?
Manyetik malzemeler nasl snflandrlr?
Speriletkenlik nedir ve manyetik alanlar speriletkenlik
davrann nasl etkiler?

1
MANYETK FTKUTUPLAR (DPOLLER)
Manyetik kuvvetler elektrik ykl paracklarn hareketleriyle
meydana gelir.
Manyetik kuvvetleri, ou zaman manyetik alan eklinde
dnmek kolaylk salar.
Manyetik alan kayna yaknndaki blgelerdeki kuvvetin
ynn belirtmek iin, hayali kuvvet izgileri izilebilir.

zerinden akm geen

bir halka ve bir
mknats etrafnda
oluan manyetik alan
kuvvet izgileri

2
Manyetik iftkutuplar, pozitif ve negatif elektrik ykleri
yerine, kuzey ve gney kutuplarndan oluan kk bir
mknats ubuk olarak dnlebilir.
Manyetik iftkutup momentleri oklarla
temsil edilirler.
Elektriksel iftkutuplarn elektriksel
alandan etkilenmesine benzer
ekilde, manyetik iftkutuplar da
manyetik alandan etkilenirler.

3
Manyetik alan etkidiinde, manyetik alan kuvveti
manyetik iftkutuplar alan dorultusunda ynlendirecek
bir moment (tork) oluturur.

Bir pusula inesinin,

dnyann manyetik alan ile
ayn dorultuda ynlenmesi
olduka bilinen bir rnektir.

Kat malzemelerdeki manyetik

momentlerin kaynan
tartmadan nce, eitli alan
vektrlerine gre manyetik
davran zerinde durulacaktr.
4
Manyetik Alan Oluumu Vakum durumu
Bobin (sarg, selenoid) zerinden geen bir akm ile oluur:
B0 N = Sarg says
= her sargnn uzunluu (m)
I = Akm (amper)
H
H = Uygulanan manyetik alan (amper-evrim/m)
B0 = Manyetik ak younluu (vakum durumu
I
iin) (tesla)
Uygulanan manyetik alann hesab, H:
NI
H

Vakum durumundaki manyetik ak younluunun hesab, B0:

B0 = 0H
Vakumun manyetik geirimlilii
(1.257 x 10-6 Henry/m) 5
 Manyetik Alan Oluumu --
Kat Madde inde
Malzemede bir manyetik alan uyarm meydana gelmi ise:
B
B = Malzemede manyetik ak younluu
Uygulanan (manyetik indksiyon) (tesla)
manyetik (H manyetik alanna maruz braklan bir
alan H maddedeki manyetik alan iddetinin
bykln temsil eder.)
akm I B=H
Bir katnn geirimlilii

6

bal geirimlilik (birimsizdir) r
0

manyetik bir malzeme, bir manyetik alan ierisine

sokulduunda manyetik alan iddeti daha da artar ve

kuvvet izgileri sklar

Bir malzemenin geirimlilii veya bal

geirimlilii manyetikleme (mknatslama)
derecesinin ltdr, veya
Harici bir H alannn etkisinde bir B alannn
kolayca oluabilirliidir.

7
 Manyetikleme (mknatslama):
Katlarn manyetiklemesi olarak adlandrlan bir baka
alan miktar, M, ifadesi ile tanmlanr:
M = mH
Manyetik hassasiyet
(birimsiz)

Bir H manyetik alan etkisinde, B m > 0

bir malzeme ierisindeki
manyetik momentler alan vakum m = 0
dorultusunda ynlenir ve
manyetik momentin iddeti daha m < 0
da artar.
H
m malzemenin manyetik alan etkisindeki
davrannn vakuma gre bal ltdr
8
 Manyetik Birimler ve evirme
Katsaylar

Manyetik indksiyon
(ak younluu)
Manyetik alan iddeti

Manyetikleme

Vakumun geirimlilii

Bal geirimlilik

Hassasiyet (duyarlk)
 Manyetik Momentlerin Kkeni
Malzemelerin makro lekteki manyetik zellikleri, her bir elektronun
hareketiyle ilikili olan manyetik momentlerin bir sonucu olarak geliir.

Bir atomdaki her bir elektrona ait manyetik momentlerin iki kayna
vardr:
Birincisi elektronun ekirdek etrafnda yrngede dnmesiyle oluur.
Burada, ok kk manyetik alan reten hareket halindeki ykl bir
elektron, kk bir akm dngs olarak dnlebilir ve ekil
20.4ada grld gibi dnme ekseini boyunca bir manyetik
moment sz konusudur.
Her bir elektronun bir eksen etrafnda dnd de dnlebilir,
dier manyetik moment ekil 20.4bde gsterildii gibi, elektronun
spin (kendi ekseni etrafnda dnmesinden) hareketinden kaynaklanr:

Bylece bir atomdaki her bir elektron, kalc zellikte

yrngesel ve spin manyetik momentlerine sahip, kk bir
mknats olarak dnlebilir.
10
 Manyetik Momentlerin Kkeni
Manyetik momentler elektron hareketlerinden ve
elektronlarn kendi etrafnda dnmesinden kaynaklanr.

Manyetik momentler
elektron elektron

ekirdek spin
Adapted from Fig. 20.4,
Callister & Rethwisch 8e.

elektron yrnge elektron spin

hareketi hareketi
Net atomik manyetik moment:
-- Tm elektronlardan kaynaklanan momentlerin toplam.

4 tip manyetikleme oluur

11
Her bir atomda baz elektron iftlerinin oluturduu yrngesel
momentleri, hem birbirlerini hem de spin momentlerini yok
edebilir. rnein, bir elektronun yukar doru olan spin momenti,
bir dier elektronun aa doru olan spin momentini yok edebilir.

Bu durumda, bir atom iin net manyetik moment; her bir

elektronun yrngesel ve spin momentleri ile bunlarn birbirini yok
etmesi sonrasndaki manyetik momentlerinin toplamna eittir.

Alt yrngeler de dahil olmak zere btn yrngeleri dolmu bir

atom iin, tm elektronlar dikkate alndnda, yrngesel ve spin
momentlerinin tamamnn birbirlerini yok etmesi sz konusudur.
Bu nedenle, yrngeleri tamamen dolmu atomlardan oluan
malzemelerin kalc olarak manyetikleme kabiliyetine sahip
olmas mmkn deildir.

12
 Elektron Dizilimi
rn: Fe - atom # = 26 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d 6 4s2

4d
4p N-kabuu n = 4

3d
4s

Enerji 3p M-kabuu n = 3
3s

2p L-kabuu n = 2
2s

1s K-kabuu n = 1

13
 Manyetikleme Trleri

(3) ferromanyetizma e.g. ferrite(), Co, Ni, Gd

(4) ferrimanyetizma e.g. Fe3O4, NiFe2O4
( m , 106 kadar byk!)
B (tesla)

(2) paramanyetizma ( m ~ 10-4)

e.g., Al, Cr, Mo, Na, Ti, Zr
vacuum (m = 0)
(1) diyamanyetizma ( m ~ -10-5)
e.g., Al2O3, Cu, Au, Si, Ag, Zn

H (amper-evrim/m)

Plot adapted from Fig. 20.6, Callister & Rethwisch 8e.

Values and materials from Table 20.2 and discussion in
Section 20.4, Callister & Rethwisch 8e.

14
DYAMANYETZMA:

Diyamanyetizm, manyetiklemenin ok zayf bir trdr, kalc

nitelikte olmayp manyetiklik davrann sadece dardan bir alan
uygulanmas durumunda koruyabilir.
Bu, uygulanan manyetik alann etkisiyle elektronlarn yrnge
hareketindeki deiiklikten kaynaklanr.
Uyarlm manyetik momentin iddeti olduka kktr ve
uygulanan alana zt yndedir.
Bu nedenle, bal geirimlilik vakumun deerinden bile kktr
ve manyetik hassasiyetin deeri negatiftir.
Diyamanyetik malzemeler kuvvetli elektromknats kutuplar
arasnda tutulduklarnda alann zayf olduu tarafa doru ekilirler.

15
PARAMANYETZMA:

16
Hem diyamanyetik hem de paramanyetik malzemelerin
manyetik olmadklar dnlr. Bunun nedeni sadece
dardan bir manyetik alan uygulandnda manyetikleme
zellii gstermi olmalardr.
Ak younluu, B

Paramanyetik

Vakum

Diyamanyetik

Manyetik alan iddeti, H

17
FERROMANYETZMA:

Baz metalik malzemeler bir d alana ihtiya duymakszn,

kalc manyetik momente sahiptirler ve manyetik davranlar
kalcdr ve ak younluklar byktr.
Demir (HMK -ferrit), kobalt, nikel gei metallerinde ve
gadolinyum (Gd) gibi nadir toprak elementlerinde grlr.
Ferromanyetik malzemelerde, manyetik hasssasiyet 106
kadar yksek deer alabilir.

Ferromanyetik malzemelerde, elektron yaplarnn bir

sonucu olarak, birbirini yok etmeyen elektron spin
hareketlerinden kaynaklanan atomik manyetik
momentlerin sonucu olarak, kalc manyetik momentler
meydana gelir (dolmam elektron seviyeleri). 18
Ferromanyetizma (devam):

lave olarak, yrngesel manyetik momentin katks olsa da

spin momentine nazaran deeri kktr.
stelik bir ferromanyetik
malzemede, manyetik alan
olmamas halinde bile, spinler
arasndaki etkileimler komu
atomlarn dier atomlarla birlikte
ynlenmesine ve net bir spin
momentinin ortaya kmasna
neden olur.
Kristalin nispeten byk bir
hacminde bulunan ortak spin
dzenleri domain (blgecik)
olarak adlandrlr.
19
Ferromanyetizma (devam):

Bir ferromanyetik malzemede mmkn olan maksimum

manyetikleme veya doyma manyetiklemesi Ms, bir d
alan etkisinde bir kat ierisindeki btn iftkutuplarn ortak
olarak dizilmi olduuna iaret eder ve ayrca buna karlk
gelen bir doyma manyetik ak younluu Bs sz konusudur.

Bu doyma manyetiklemesi;

Mevcut atom says ile

Her bir atomun net manyetik momentlerinin

arpmna eittir.

20
 Ferromanyetik ve Ferrimanyetik
Malzemelerde Domainler
Bu malzemelere bir (H) manyetik alan uygulandnda, domain
snrlarnn hareketleri sonucunda domainlerin ekli ve boyutu
deiir.
B sat
H
H
younluu (B)
Manyetik ak

H Rasgele ynlenmi
domainler azalrken
H ynlenmi manyetik
momentler
artmaktadr.
H
0 Manyetik alan iddeti (H)

H=0
21
 Manyetiklemenin 4 Tr
Manyetik alan Manyetik alan
uygulanmadnda uygulandnda
(H = 0) (H)

Alana ters
ynlenmi
(1) diamanyetizma Adapted from Fig.

yok
20.5(a), Callister &
Rethwisch 8e.

ynlenmi
rastgele
(2) paramanyetizma Adapted from Fig.
20.5(b), Callister &
Rethwisch 8e.

ynlenmi
ynlenmi

(3) ferromanyetizma Adapted from Fig.

20.7, Callister &
(4) ferrimanyetizma Rethwisch 8e.

22
 Histerezis ve Kalc Manyetik Alan
Manyetik histerezis olay

B
Aama 2. H uygulanr,
Aama 3. H kaldrlr, hizalanma domainler hizalanr.
kalr! => kalc mknats!
Adapted from Fig. 20.14,
Callister & Rethwisch 8e.
Aama 4. Koersivite, HC
H
Manyetiklemeyi Aama 1. Balang
gidermek iin negatif H (manyetiklememi durum)
gerekir!
Aama 6. Histerezis
dngs tamamlanr.
Aama 5. H uygulanr,
domainler hizalanr

Yeil izgi: histerezis erisi

Mavi izgi: balang manyetiklemesi 23
 Sert ve Yumuak Manyetik Malzemeler

Sert manyetik malzemeler: B

-- yksek koersivite
-- balang manyetik geirimlilii dk
-- yksek manyetik enerji kayb

Yumuak
-- kalc mknatslarda kullanlr
-- rnek: wolfram elii --
Hc = 5900 amp-evrim/m) H

Yumuak manyetik malzemeler:

-- dk koersivite
-- balang manyetik geirimlilii yksek
-- dk manyetik enerji kayb
-- elektrik motorlarnda, dinamolarda,
jeneratrlerde ve devre anahtarlarnda
kullanlr
-- rnek: % 99.95 Fe ieren ticari demirler
Adapted from Fig. 20.19, Callister & Rethwisch
8e. (Fig. 20.19 from K.M. Ralls, T.H. Courtney,
and J. Wulff, Introduction to Materials Science
and Engineering, John Wiley and Sons, Inc.,
1976.)
24
 Speriletkenlik
26 metalde ve yzlerce alam&bileikte bulunan bir zelliktir.
Civa

Elektrik zdirenci
Bakr
(normal)
Speriletken

Scaklk (K) Fig. 20.26, Callister &

4.2 K Rethwisch 8e.

TC = kritik scaklk
= Daha aa scaklklarda malzemenin speriletkenlik
zellii kazand scaklk 25
 Speriletken Malzemelerin Kritik
zellikleri
TC = kritik scaklk - if T > TC speriletken deil
JC = kritik akm younluu - if J > JC speriletken deil
HC = kritik manyetik alan - if H > HC speriletken deil

T 2
HC (T ) HC (0)1 2
TC

Fig. 20.27, Callister &

Rethwisch 8e.

26
 Meissner Etkisi
Speriletken manyetik alan iter

normal speriletken
Fig. 20.28, Callister &
Rethwisch 8e.

Bu yzden speriletken bir mknatsn zerinde

havada durur.
27
 Speriletkenlerde lerlemeler
Speriletken malzemeler zerindeki aratrmalar uzun
yllar durgun seyretti.
Kritik scakln (TC,max) 23 K civarnda olduu sanlyordu.
Kritik scakln (TC) bu deerin zerine kmasnn
imkansz olduunu belirten birok teori retildi.
1987- kritik scakln TC > 30 K olduu yeni malzemeler
kefedildi.
Ba1-x Kx BiO3-y seramik bileikleri
Hzl bir yar balad.
Y Ba2Cu3O7-x TC = 90 K
Tl2Ba2Ca2Cu3Ox TC = 122 K
Ykseltgenme seviyeleri ok nemli olduundan yaplmalar
gtr.
En byk problem kullanlan seramik malzemelerin
gevrek olmasdr.
Speriletken trenler: https://www.youtube.com/watch?v=TeS_U9qFg7Y 28
 zet
Bir tel bobinden elektrik akm getiinde manyetik alan
oluur.
Manyetik ak younluu (B):
-- Dsal bir manyetik alan (H) ierisinde bulunan bir malzemede isel
bir manyetik alan oluur
-- Uygulanan manyetik alanla elektronlarn etkileimi sonucunda
manyetik momentler oluur.
Malzemelerin manyetik alanlara tepki trleri:
-- ferrimanyetik ve ferromanyetik (yksek manyetik hassasiyet)
-- paramanyetik (dk ve pozitif manyetik hassasiyet)
-- diyamanyetik (dk ve negatif manyetik hassasiyet)
Ferrimanyetik ve ferromanyetik malzeme trleri:
-- Sert: Yksek koersivite (gidergenlik)
-- Yumuak: Dk koersivite