VI -

2021 2015 .

 . VI -
. 2021 2015 . .
. 174 .

XVI -
.
: , , ,
.

:
:
:

, 2017 .
, 2017 .

. ? ..5

Alexander R. Sich. Why a Realist Philosophy of Nature Must Animate the Natural Sciences
to Provide a Unified Understanding and Appreciation of Gods Creation8

.
: , , ..19

.
.23

. : ()..27

. .
..29

Dagmara Moskwa, Piotr Szczepanik. Specyfika islamu w poradzieckim Tatarstan...32

Jarosaw Norbert Chada. Wsplnota muzumaska Bediuzzaman Said Nursiego, jako

przykad modernizacji Islamu..37

, . ,
( )..42

Monika Szabowska-Zaremba. Miejsce religii w edukacji wielokulturowej (poziom

uniwersytecki)..45

. ...50

.
.55

Sergiusz Anoszko. Nowe religie a ponowoczesno: historyczno-spoeczne uwarunkowania

powstania Kocioa Scjentologicznego....60

. New Atheism ..65

. ...68

.
..71

. Apple religion:
?....75

. .79

. : (
)....84

3
 . 1920- .
91

. -
18681914 ..95

. , :
V
VII ......99

. - ,
102

. (
- )...107

. .? ..111

.
..114

. :
..119

.
....124

. :
.127

. , , ():
131

. ,
. 137

. 142

. :
146

. : .152

. 158

.
..161

Natalia Olszanecka. Konflikt indyjsko-pakistaski w XXI w. Spr terytorialny czy konflikt

religijny? (Indo-Pakistan conflict in XXI. Territorial or religious war?) .167

. 171

4

( )

, ,
, XX ,
XIX . ,
, .
. ,
, ,
( ), , ,
, ,
. , ,
.
,
: , .
, XX . - . ,
, .
. , ,
, .
XIX ., , ,
:
- ;
- ;
- ;
- .
, , XIX . ,
, :
, , ,
.
XX . .
:
- ( , ,
);
- (
);
- ( ,
).
XIX .
, , . XX
. ,
(
, , , ,
) ( )
, . ,
, ,
5
 . , ,
, , ,
, .
XX . , , , , ,
, , , ,
, .
, ( , )
, .
(. Large Hadron Collider, LHC), ,
(CERN), (),
, ,
.
, , ,
, .
LHC, , .
, XX .
.
,
, CERN-. 2 ,
. ,
, , .
-,
(. archives), ,
, ( )

. ( ) ,
, , ,
, . ,
, , , , ,
, , , .
. ,
, . ,
; , ,
, .
, ,
.
, :
, , . ,
, , ,
.
. , ,
, .
,
,
. ,
, , . ,
, . , ( :
6
, ), - , ,
. , , ,
, , , ,
...
,
, -
. ,
, . ,
, , . , ,
, .
, ,
, , .
,
. , , :
Raffiniert ist der Herrgott, aber boshaft ist Er nicht ( , ).
, .
.

, ,
( ,
, , ,
). , , ,
, ,
.
, , (, )
.
,
, .
(, ) (,
), , ,
, , . ,
, . ,
, ) ( ,
, 18- .).
, , ,
, :
, .
, , , ,
, : ,
, , ?
( )

7
 Alexander R. Sich, Ph.D.
(Franciscan University of Steubenville)

Why a Realist Philosophy of Nature Must Animate the Natural Sciences

to Provide a Unified Understanding and Appreciation of Gods Creation

It has often been said, and certainly not without justification,

that the man of science is a poor philosopher
(Albert Einstein. Physik und Realitt, 1936)

To establish meaningful dialog, in Metaphysics IV.4 Aristotle famously counsels that in general
(at least implicitly based on the Principle of Non-Contradiction), correct distinctions must be made. With
this in mind, perhaps the most serious error animating the philosophical monisms of materialism,
naturalism, and physicalism (MNP) is a failure to distinguish ontological types, which, among other
things, should drive essentialnot nominaldefinitions of extra-mental, actually-existingrealthings.
In other words, on MNP reality is flatlanded down to one kind of existent, and the perceived variety of
existing things can be explained in terms of a single reality or principle. 1 For example, the essential
definition of a human beingper Boethius is in the form specific difference and genus: a rationalanimal.
Cast in the same form, the definition of a plant is non-sentient living thing. In this sense, the term
animal and the term plant are not the same kind of ontological type or kind: literally, their claims to
existence are fundamentally different, mainly based on the fact that the locus of powers or capacities
of each of these natures2form different sets:
(1) Plant: four fundamental forces of nature, biological growth, biological reproduction,
biological homeostasis;
(2) Human Being: in addition to all the powers or capacities of plants, there are the powers of
brute animals (local motion, sentience, memory, etc.) and the uniquely human powers of rationality and
free will.
These powers themselves are irreducible: a more complex material manifestation of the four
fundamental forces operating on matter cannot account for, say, biological growth, for the latter is a
power of the formal cause of the entity considered as a wholein a similar way that the differences in
physical properties of n-propanol and iso-propanol (both C3H8O) cannot be accounted for merely by their
material (atomic) constituentsbecause their material basis is the same. In other words, one cannot
obtain biological growth by merely adding more numerically distinct components in the hopes that
material complexity by itself will result in the higher power: a mountain is roughly one million times the
size and numerical complexity of a human being, but a mountain does not undergo biological growth,
reproduction, homeostasis nor is a mountain rational. In the realm of ideas, the word cat written on a

1
Here, the term principle is to be understood in a strictly philosophical sense, that is, that from which beingproceeds without
qualification, whereas the term cause is that upon which another depends on its being. For example, a cow is both the
principle and cause of milk, but a milk bottle is only a principle of milk because milk proceeds from the bottle but is not
caused by the bottle. For an extended treatment see Thomas Aquinas, Commentary on the Metaphysics, Book 5, Lesson 1
The Five Senses of the Term Principle, 749-762, available at http://dhspriory.org/thomas/Metaphysics5.htm.
2
Here, the term nature per Aquinas is a complex of powers which are properly coordinated to focus on one object as its end
[telos]. (ST I-II, q1.a2.c) This definition is general and holds true for all substances, whether rational or non-rational living
creatures, or inanimate objects. Such a definition locates the orientation toward an end within the nature itselfas opposed to
within a relation of the nature to something external, which is the Newtonian mechanistic view. All natures by definition move
toward their respective ends.
8
school-room white board and the 100 meter letters comprising the word CAT formed by an airplane in
the air are materially very different yet their meanings are identical. 3
This most certainly is not Parmenides hyper-univocal notion of the Beinga perfect sphere,
eternal, undivided for which no change is possible. Rather, while the adherents of suchmonisms generally
agree to a multiplicity of beings, their monistic character holds that all objects exist in the same way or
have the same claim to existence: to exist must be understood univocally. In the case of Evangelical
Christian philosopher William Lane Craig, existence is predicated univocally of God and humans, 4 and,
e.g., the number two exists in the same way as a carbon atom. 5 In the case of those who assert that the
natural sciences are the ultimate epistemic arbiters of all knowledge (scientism), all existents-even the
mind-are material objects and physical phenomena:
All the processes in the universe from physical to mental, are purely physical processes involving
fermions and bosons interacting with one another Thinking about things cant happen at all. The brain
cant have thoughts about Paris, or about France, or about capitals, or about anything else for that matter.
When consciousness convinces you that you, or your mind, or your brain has thoughts about things, it is
wrong6
From the perspective of positivism, since these real things (material objects and physical
phenomena) and their effects in the world can be accessed through the senses, the knowledge acquired
about them is reduced to a narrow understanding of verification and human reasons access to new
knowledge is pessimistically and a priorilimited to this one kind of thing and one kind of explanation
eliminating the possibility for humans to reason to higher verities. Consideras examples of many similar
claims, the following published assertions by Harvard University evolutionary geneticist Richard
Lewontin, Harvard University physicist Edward Wilson, Duke University philosopher Alex Rosenberg,
and University of California logical empiricist Hans Reichenbach:
1. Our willingness to accept scientific claims that are against common sense is the key to an
understanding of the real struggle between science and the supernatural. We take the side of science in
spite of the patent absurdity of some of its constructs, in spite of its failure to fulfill many of its

3
Admittedly, the two different physical manifestations of the word red are intentional signshence artifacts. The meanings
are expressed as nominal definitions: one can imagine a human language for which the three letters red can point to
(symbolize or signal or sign) a small furry creature that purrs. As long as natural things (which are understood through their
univocal essential definitions) are not confused with artifacts (which are known through their equivocal nominal definitions),
confusion will not arise: the word cat as a symbol is an artifact of the mind that points to a natural extra-mental thing.
4
William Lane Craig, Q&A #276 Is God a Being in the Same Sense that We Are? Reasonable Faith, (online discussion
arena, no posting date provided) http://www.reasonablefaith.org/is-god-a-being-in-the-same-sense-that-we-are. Craig fails to
distinguish negative univocal predication (what God is not) from positive analogous predication (what God is like) in the
context of human reason, and further the positive univocal predication of revealed knowledge: I agree wholeheartedly with
Scotus that there is a univocal concept of being which applies to both God and creatures. One of the aspects of Thomas
Aquinas thought that I find most disturbing is his claim that we can speak of God only in analogical terms. Without univocity
of meaning, we are left with agnosticism about the nature of God, able to say only what God is not, not what He is. Scotus
rightly saw that when we say that God is or exists, we are using the term in the same sense in which we say that a man is or
exists. Later, Craig attempts to qualify his position: What makes God more than just one being among many is precisely His
aseity: God alone is self-existent; everything else exists contingently. Only God exists of Himself (a se); everything else exists
through another (ab alio). That makes God the source of being for everything apart from Himself. The problem (among
others) is this appears to reduce the question to an operational definition of Godimplying existence is a functional
characteristic rather than an irreducible metaphysical fact, damaging the concept of Actus purus and with potential to slip into
the heresy of functionalism in the Trinity.
5
William Lane Craig and J.P. Moreland, Philosophical Foundations for a Christian Worldview, (Downers Grove, IL:
InterVarsity Press, 2003): 18: if being is not a genus, then what it is for one thing to exist, say the number two, may be
entirely different from what it is for a carbon atom to exist. It is most natural to take being as a genus, that is, to hold that a
general theory of existence will give us a univocal notion of being that is equally true of all things that do, in fact, exist.
Notice that Craig and Moreland provide no rigorous support for their value-laden claim that It is most natural to take being as
a genus
6
Alex Rosenberg, The Atheists Guide to Reality: Enjoying Life Without Illusions (New York: W.W. Norton & Company,
2011): 28, 142.(emphasis added)
9
extravagant promises of health and life, in spite of the tolerance of the scientific community for
unsubstantiated just-so stories, because we have a prior commitment, a commitment to materialism.It is
not that the methods and institutions of science somehow compel us to accept a material explanation of
the phenomenal world, but, on the contrary, that we are forced by our a priori adherence to material
causes to create an apparatus of investigation and a set of concepts that produce material explanations,
no matter how counter-intuitive, no matter how mystifying to the uninitiated. Moreover, that materialism
is absolute, for we cannot allow a Divine Foot in the door.7
2. There is only one class of explanation. It traverses the scales of space, time and
complexity to unite the disparate facts of the disciplines by consiliencethe perception of a seamless web
of cause and effect. All tangible phenomena from the birth of stars to the working of societal institutions
are based on material processes that are ultimately reducible, however long and torturous the sequence,
to the laws of physics.8
3. [Scientism] is the conviction that the methods of science are the only reliable ways to
secure knowledge of anything; that sciences description of the world is correct in its fundamentals; and
that when complete, what science tells us will not be surprisingly different from what it tells us today
Science provides all the significant truths about reality Being scientistic just means treating[natural]
science as our exclusive guide to reality, to natureboth our own nature and everything elses.9
4. we have no absolutely conclusive evidence that there is a physical world and we have
no absolutely conclusive evidence either that we exist. But we have good inductive evidence for both
assumptions. Using the results of the analysis of inductive inference, we can say: we have good reasons to
posit the existence of the external world as well as that of our personalities. All our knowledge is posits;
so, our most general knowledge, that of the existence of the physical world and of us human beings
within it, is a posit.10
Such notions did not arise of themselves: they rest upon a long pedigree of thinking going back to
the Atomists of Ancient Greece for whom, by implication, there is no real change. Empedocles took
change (coming-to-be) as merely a mixture of different proportions of the four unchanging elements,
while Democritus reduced qualitative change to a rearrangement of atoms. There was no organizing
principle or form in the Aristotelian sense, and hence there was no accounting for stability and change.
If a human were to eat something, they would no longer be the same human being. If a rock moved from
one place to another, it would be a different rock. What is at stake is that science becomes impossible.
Aristotle responded. In opposing Heraclitus, he believed in a stable (hence knowable) order that
limits change: the world is full of all sorts of clearly demarcatedalmost well-behavedchanges. In
opposing Plato, Aristotle held to the basic character of particular processes. Against the materialists, he
pointed out their reductionism arose from clinging to a specific physical theory that itself can be
challenged on physical grounds.
For Aristotle, the complete explanation of any contingent being (natural or artifact; real,
accidental, of reason, or privation) means obtaining an understandingalthough not necessarily a
complete understandingof all four causes for its existence: the material, formal, efficient and final.
Particularly important is Aristotles understanding of the final cause and its relation to natures, that is, that

7
Richard Lewontin, Billions and Billions of Demons review of Carl Sagans The Demon-Haunted World: Science as a
Candle in the Dark, in The New York Review of Books (9 January 1997): 31. (emphasis added)this is perhaps one of the
clearest and most honest reflections of a tenacious adherence not to a natural-scientifically- or philosophically-supported basis,
but to an a priori personal opinion, which he sloppily labels a belief.
8
Edward O. Wilson, Consilience, (New York: Knopf, 1998): 266.(emphasis added)
9
Rosenberg, op cit.: 17-18.(emphasis added)
10
Hans Reichenbach, The Rise of Scientific Philosophy (Berkeley, CA: University of California Press, 1951): 268.(emphasis
added) Note that this quote does not immediately support the point of the paragraph. Rather, it is an indication of conclusions
reached based on a reductionist, scientistic worldview.
10
every natural process acts towards an end or that for the sake of which a thing is done. 11 In
distinguishing natures from artifacts, depending on the nature of the thing to be explained, the end may be
the actualization of a form, or it may be the deliberate goal of an intelligent agent who imposes a form
from outside.12 In other words, the nature of a natural thing is found in and expressed by its inherent
ability to move from potency to act, i.e., to change.13 In contrast, for an artifact thing its explanation and
source of change must ultimately be located outside itself, and that source must itself be a natural rational
agent.
It is worth revisiting in a bit more detail the grave metaphysical error of the univocity of being
noted aboveproposed by John Duns Scotuswhich invariably leads to an certain ontologically
reductionist view of reality adopted by the modern empirical sciences.
While Scotus admits that substance is more of a being than accident, and God is more complete
and perfect... than any other being, the more echoes a reduced quantitative sense of perfection, which
cannot be so reduced. This arises from hisunivocal account of being for which the ontological *diversity*
(in which there is no real common factorhence no basisfor a distinguishing element) between the ten
Aristotelian categories and between God and creature is replaced with a mere ontological difference (a
real common factor combined with a real distinguishing element). For example, God and creatures are
cannot be merely ontological different but are rather ontologically diverse because there is no reality
common to them: creatures exist and their existence depends on God who is Existence itself. Similarly,
the ten categories are diverse because there is no real common factor between themnot only among the
nine accidents but between any of the accidents and the substances in which they inhere: the existence of
the accidents depends on the existence of substance; the accidents between themselves have no
commonality in being. And, this is not even to speak of the levels of existence of beings of reason,
privations, and nothing as such. Moreover, if being is the supreme genus under which God is merely
differentiated from His creatures, then there is some real factor common to God and creatures (in this case
the implied genus being). As a result, Gods transcendence is domesticated 14 downward to be an
existent among existence.15
For Scotus, if being in its ontologicalnot logicalsense is univocal, then while he may accept
the causes of their existences, the distinction becomes blurred if not altogether eliminated. This sheds
some light on understanding why the natural sciences jettisoned the final cause altogether, why the formal
cause was largely reduced to taxonomical or empiriological categories, and why the analogous nature of
the material cause was reduced to the physical. Aristotles rich and powerful analogical distinction
between the material cause of a syllogism (being of reason), the material cause of a brick house (artifact),
and the material cause of a living creature (nature) is inexplicable and indistinguishable from the
perspective of univocal being.To be clear, adherents of such a view do not claim being is ontologically
equivocal (which is silly), but that all existents are one kind of existent in that they share existence in
the same way.
This is precisely why William Lane Craig claimsin all seriousnessthat the number two exists
in the same way as the carbon atom, or that all of Gods creatures exist in the same way He exists. 16 The
further implication is perhaps more troubling: if all contingent beings exist in the same way and if human
beings exist in the same way as God, then all these objects (including the now transcendently-
11
Physics, 194a33.
12
Physics, 192b9-194b15.
13
Physics, 192b21.
14
See an exceedingly interesting exposition on this point (and the resulting problems) in William Platcher, The Domestication
of Transcendence: How Modern Thinking About God Went Wrong (Louisville, Kentucky: Westminster John Knox Press,
1996).
15
This paragraph is a paraphrased summary from Thomas Williams, ed., The Cambridge Companion to Duns Scotus, Peter
King, Chapter 1, Scotus on Metaphysics (Cambridge, England: Cambridge University Press, 2003): 17-21.
16
Craig op. cit.,Is God a Being in the Same Sense that We Are?
11
domesticated Godreduced to an object among objects) are accessible to human reason in the same way.
For example, Thomas Aquinas first three of the Five Ways (which are proper cosmological arguments)
are no longer metaphysical in their naturestarting from and supported by empirical observations, but
merely natural scientific arguments. This also partly helps to explain the attempts of Intelligent Design
proponents to pool philosophy and theology in with the natural sciences so that an expanded science
can detect design and hence infer the existence of Godwhich is nothing more than a confused
conflation of the formal objects (subject matters) of the particular sciences.
At the base of Craigs claim What makes God more than just one being among many is precisely
His aseity: God alone is self-existent; everything else exists contingently, is a careless reduction of aseity
(self-existence) to a property rather than what it is: a metaphysical facta name of God. God does not
need or depend upon aseity, nor is He propertied of aseity, nor is His Existence is not rooted in
His aesity: He IS Aseity Itself because He is Existence ItselfExistence utterly, transcendently beyond
the contingent existence of any of His creatures.
The modern empirical sciences eventually rejected analogous language because the precision of its
univocal terms and definitions so strongly supported the acquisition of knowledge of sensory-accessible
objects and phenomena, especially in regards to the predictive efficacy of the natural sciences. Analogy
was also rejected because in such a context it leads to invalid argumentsthe fallacy of equivocation.
This partly explains why resistance weakened against the tendency in modern thinking to break things
down into particlesbuoying the notion that one can have the full explanation of an entity if one can
break it down to the ultimate pieces of which it is composed. In such thinking all terms are ultimately
univocal: objects are all reduced to elements that are the same everywhere. Indeed, the modern
mathematics that began with Viet and Descartes moved away from analogous nature of ratios to
individual numerical values, toward algebra in place of geometry, toward the equation in place of the
analogy, toward the algebraization of nature. 17 The search for the laws of nature (increasingly
understood as causally-efficacious Platonic beings) replaced the search for the natures of things. In this
regard, consider the words of Noble laureate Steven Weinberg and MIT cosmologist Max Tegmark, who
respectively
described himself in an e-mail as pretty [strongly] Platonist, saying he thinks the laws of
nature are as real as the rocks in the field.
speculated that mathematics does not describe the universeit is the universe Everything
in our world is purely mathematicalincluding you.18
Galileo imparted great impetus to the rise of a mechanistic understanding of reality which reduces
causality to the impact of particles of matter, i.e., to efficient causalitychanneling the Ancient Greek
Leucippus and Democritus, and later the Greek materialists Epicurus and Lucretius. In this view, all
causal action was interpreted as external to the material particles. Galileos new science of motion was
based on the principle of inertiainterestingly, itself an immanent characteristic of a moving thing. This
in turn led to a rejection of the primary Aristotelian perspectives from which to understand entitys
17
The modern notion (which largely arose from Descartess reduction of non-rational substance to res extensa as supported by
his discovery of the precision of geometry and geometric proofs and prompted his attempt to turn that Geometry in to the
whole of philosophy) views matter as essentially convertible to the quantifiable. A fascinating account of the transition from
the Ancient Greek a geometric conceptualization (in which numbers are always referenced to concrete things) to a modern
algebraic conceptualization (in which variables represent any number) is provided by Jacob Klein, Greek Mathematical
Thought and the Origin of Algebra(New York: Dover, 1992).) This, in turn, animates the underlying sentiment to natural
scientific determinism. Neither Aristotle nor St. Thomas would agree: matter, unlike number, is subject to change (motion),
and hence can never be essentially convertible or reducible to quantity. Consider two typical modern definitions of matter:
something that occupies space and can be perceived by one or more senses; a physical body, a physical substance or
anything that has both mass and volume (occupies space). Later, due also to the very significant successes of mathematics in
supporting in particular physics, the problem of the reification of mathematical formalisms would creep in, for example, in
quantum mechanics and the theories of relativity (see ahead).
18
Dennis Overbye, Laws of Nature, Source Unknown, NY Times, 18 December 2007.
12
beingness precisely because they were not sensory accessible but are higher verities to which one must
reason: substance (the primary existent that is understood or known), form (the determining principle of
the entity and the cause of knowledge in us), essence (what the entity isits meaning expressed as the
definition), and nature (the immanent source of the entitys activities).19
While most of the 17th century mechanists rejected immanent final causes (in the sense of
change understood as the actualization of a form), they accepted an idea of finality as externally imposed
on nature. They did not reject final causes per se, but reinterpreted them within a new concept of nature.20
With this, the idea of an individual nature possessing an immanent telos was replaced with the idea of
nature as a whole being reduced to a product of the divine artificer: Nature and natures became artifacts
or works of art, forward echoing to William Paleys watch on a heath.This, of course, is a rejection of the
Aristotelian principle that art imitates naturenever the other way aroundthat is, a reversion to a
Platonic externalist vision of motion.21
This was particularly true for Newton, who so successfully fused physical efficient causality to the
power of mathematics to describe change (why todays physics is a mixed science: formally
mathematical, materially physical)in particular through his Second Law Fext = (ma)sys, whereby
systems move only by virtue of an applied netexternal force. Moreover, Newton is responsible for being
the first scientist in modern times to formalize a pessimistic view of human reason, in his Principia,
which did not permit access to sensory-inaccessible beings (this pessimism later echoed by Humes denial
of causality becauseas an object of thoughtit could not be detected by the senses):
In bodies we see only their figures and colors, we hear only the sounds, we touch only their
outward surfaces, we smell only the smells, and taste only the savors; but their inward substances are not
to be known, either by our senses, or by any reflex act of our minds.22,23

19
I may tell you, between ourselves, that these six Meditations contain all the foundations of my Physics. But please do not
tell people, for that might make it harder for supporters of Aristotle to approve them. I hope that readers will gradually get used
to my principles, and recognize their truth, before they notice that they destroy the principles of Aristotle. (Descartes, Letter
of Mersenne, 28 January 1641, The Philosophical Writings of Descartes: Volume 3, The Correspondence, trans. Kenny et al
(Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1991): 173).
20
In Gods Divine Providential Governance (Providence) He knows immediately the ordering of His creatures towards Him.
To implement this Governance, God permits the higher creatures to govern the lower ones. He does not do so by intervening
directlynot because he could not do so, but because of the abundance of His goodness. God communicates the dignity of
being a cause to the creatures as well God leads his creatures to their end by preserving them in their own goodness. He does
so as well through moving them towards this end and also through being cause of goodness by giving his creatures possibilities
to cause goodness for each other. Creatures enjoy the abundance of the goodness of God who allows them participation in His
Divine causality.
According to St. Thomas, God communicates to His creatures, through the dignity of their being, an ability or capacity to
cause things in their own right (Summa theologiae I.22.3 & I.103.6). What this means is that Gods creatures are ordered in
relation to one another (Summa contra gentiles, I.42 and II.41). That some depend on others is stressed in reference to how
some created things are preserved in existence by others in a secondary way (Summa theologiae, I.104.2 ad 2). Higher beings
also benefit lower by leading them to goodness by being acted upon as God intended (De veritate, 5.8), thereby making them
more like Gods ideas of them when they were created (Summa contra Gentiles, III.24), how God rules lower creatures by
higher so they can procure the good of many (Compendium theologiae DXXIII.124), and creatures more capable of acting at a
high level can lead lower creatures to perfection as God intended when creating them (Summa theologiae, IIaIIae.2.3).
21
Aristotles account of nature wholly rejects Platos account of motion and nature. They agree only about artthat which has
an extrinsic source of motion. Plato describes nature as a divine work of art produced by a master craftsman (Demiurge)
employing perfect models (Forms) imposed upon matter. Aristotle contrasts nature with artindeed, for Aristotle, nature is the
original or model and art is derivative. [Physics II.2 194a21-22] For Plato, since nature is a work of art produced by an
extrinsic technician (techne), nature must have a beginningchronological or causal. Aristotle, on the other hand,
unequivocally characterizes natureschanging thingsas eternal. That is, not the individual natures themselves but motion as
never having not existed. [Plato, Timaeus 28a2; Aristotle, Physics VIII.1 252b5-6] Nature, for Aristotle, is not, as in Plato,
constituted by an external source of motion, such as a self-moving soul descending into body, but by an intrinsic source of
motion. Again, contra Plato, nature is not a principle of self-motion, but a principle of being moved and being at rest.
22
Sir Isaac Newton, The Mathematical Principles of Natural Philosophy (Principia), Book III, Proposition XLII, Problem XXI
To correct a comets trajectory found as above, (New York: Daniel Adee, 1846, first American edition): 506. See also his
Query 31 in Opticks, or A Treatise of the Reflections, Refractions, Inflections and Colors of Light, (New York: 4th Dover
edition, 2012): 401-2.(emphasis added)
13
 Prior to Newton, physica or the philosophy of nature (whose subject matter is ens mobile), did
study the features of material bodies in motion quantitatively, analyzing them in terms of efficient
causality (movers) and material causality (matter). But, it also examined formal and final causality of
material objects and physical phenomena. However, Newtons mathematical approach to natural
philosophy radically shifted the focus from (a) seeking causal explanations (i.e., certain understanding of
their existence) in the investigation of sensory-accessible extra-mental beings to (b) largely mathematical
descriptions of their behaviors or actions.24 (Arguably, it is from this point that the natural sciences begin
to accelerate their separation away from the mother ship of the philosophy of nature.)
Clearly, a systematization of measurements (e.g., the correlation of data into mathematical
formalisms for their predictive efficacy) cannot be the final explanation for the existence of any real
being. Father Stanley L. Jaki notes:
Equations are a set of numbers, or rather number or quantities that are to replace any letter of the
alphabet that occurs in those equations. Only then do those equations perform the function proper to
them, that is, yield quantitatively exact results that are also predictive about similarly quantitative features
of a physical reality the exact formulas and measurements remain in themselves mere numbers, devoid
of any physical reality. To his philosophical discredit the physicist may attribute a metaphysical existence
to numbers and formulas, but that existence remains locked up in a conceptual stratosphere separate from
physical reality, the reality which alone out to be of final interest for science.25
Yet despite such clearly-articulated commons sense, largely due to the admittedly astounding
achievements of the modern empirical sciences, the equations behind the laws of physics are seen as
taking on a life of their own: how many times have we heard or read, such-and-such equation governs
the behavior of such-and such object?
This is a clear confusion of the descriptive mathematical formalism with the ontological status of
the things described: there is no motion or change in mathematics. In fact, the objects of mathematics are
eternal, i.e., unchanging. But, one can use mathematics to discuss motion and change. Interpretations of
quantum mechanics and both theories of relativity are particularly susceptible to such confusions:

23
Note that Newtons position is directly opposed to that of Democritus, Galileo, and Descartes: By convention there are
sweet and bitter, hot and cold, by convention there is color; but in truth there are atoms and the void. (Democritus, Fragment
9); I think that tastes, odors, colors, and so on are no more than mere names so far as the object in which we locate them are
concerned, and that they reside in consciousness. Hence if the living creature were removed, all these qualities would be wiped
away and annihilated. (Galileo Galilei, The Assayer); [I]t must certainly be concluded regarding those things which, in
external objects, we call by the names of light, color, odor, taste, sound, heat, cold, and of other tactile qualities, [...]; that we
are not aware of their being anything other than various arrangements of the size, figure, and motions of the parts of these
objects which make it possible for our nerves to move in various ways, and to excite in our soul all the various feelings which
they produce there. (Ren Descartes, Principles of Philosophy.Thereis a confusion that arises later from John Lockes
distinction (held earlier by Galileo and Descartes) between primary qualities (those properties that are measureable and
independent of any observer) and secondary qualities (those properties that produce sensations in observers and are hence
subjective). The confusion arises from the illicit ontological reduction of secondary qualities to primary qualities, which
ultimately undermined the foundations undergirding Aristotelian thought in support of a scientific view of the world based
strictly on an examination of the realprimary qualities of things.See Paul Symington, Thomas Aquinas, Perceptual
Resemblance, Categories, and the Reality of Secondary Qualities, Proceedings of the American Catholic Philosophical
Association85:237-252 (2011).
24
Jacques Maritain claimed the natural sciences (in particular mathematical physics) fall short of the knowledge of essences of
material objects and physical phenomena, drawing a hard line between the sciences and philosophical reflection and referring
to the knowledge obtained as perinoetical. (The Degrees of Knowledge, (Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press
[rev. ed.], 1995), 184-192.) Maritains distinction is too strong: the modern empirical sciences do, in fact, afford us insights
into the natures of the objects they study, and in many cases certitude knowledge but natures are not per se the proper
objects of the natural sciences. See Michael Augros, Reconciling Science with Natural Philosophy, The Thomist, 68 (2004):
105-141.
25
Stanley L. Jaki, Numbers Decide and Other Essays (Pinckney, MI: Real View Books, 2003): 38-39. Consider also: it is
not quantitative relations that give physical meaning to physical science, but some clearly non-quantitative perceptions,
judgments, and conclusions, Ibid., 37, and Only a limited range of the full reality of things can ever be accommodated in the
modls of mathematics, advanced and esoteric as these might be. Stanley L. Jaki, The Relevance of Physics (Chicago, Ill.:
University of Chicago Press, 1966): 135.
14
 (1) The mathematical artifact known as the Minkowski space-time manifold is seen as a primary
substance in its own right: substantivalism, the view that space-time is a substance and that objects and
phenomena exist independently of the processes occurring within it.26 Yet, neither space nor time enjoy
ontological status of themselves, that is, separated from matter because they are accidents of real being.
The general theory of relativity and field theory of matter generate undue momentum for an ontological
interpretation of space-timeand generally of naturethat is monistic (somewhat echoing Spinoza,
whom Einstein admired), anti-atomistic and geometrized, for which the substance is the metric field and
to which all physical events are reducible. Such an ontology also echoes the Cartesian vision of
corporeality and Platos ontology of nature presented in the Timaeus. Nonetheless, substantivalist view of
space-time is tenaciously held to by most modern physicists. For example, somewhat channeling Steven
Weinberg, Stephen Barr asserts,
modern physics starts with the insight that time is something physical. After Einsteins theory
of General Relativity, it became clear that space and time, rather than being something over and above
physical events and processes, actually form a physical space-time manifold or fabric that is acted
upon by other physical entities and acts upon them in turn. Space-time can bend and flex and ripple; and
these distortions of space-time carry energy and momentum, just as all physical things do. Indeed, space-
time is just as physical as magnetic fields are, or as rocks and trees.27 (emphasis added)
(2) One must be careful to distinguish the mathematical formalism employed to describe the
behavior of quantum-level objects that are highly affected by observation (measurement) from the natures
of those objects. Epistemic limitations (in measurement) currently force scientists to employ statistical
mathematical formalisms to describe observed quantum phenomena, but this in no way dictates the
ontological status of those phenomena. Why? Precisely because mathematics considers only being as
quantifiable, leaving the rest of reality behind. While it is true that the other accidents canto a greater or
lesser extentbe quantified, the accidents even if taken together (in the flawed sense of Humes Bundle
Theory) cannot capture the underlying reality of the substance.
The wave equation of an electron, for example, is derived from the observation of a huge
population of electrons under specific conditions, but it does not follow that an electron isby its
naturea wave: some wave-like behavior does not imply wave-like nature. An example might clarify
this: the mathematical formalism known as a normal function describing the shape of the collection of
balls that have fallen through a Galton board in no way implies the balls themselvesby their nature
are spread out in space or whose motions are random (i.e., without cause). The Copenhagen
Interpretation commits a gross error in logic and scientific procedure by concluding that what cannot be
measured exactly does not occur exactly: an epistemic principle was converted into an ontological

26
A simple Google search confirms there is a veritable cottage industry generating philosophical and pseudo-philosophical
positions on this issue.
27
Stephen Barr, Modern Physics, the Beginning, and Creation, presented at the conference Origin of the Universe,
sponsored by the Washington Theological Consortium, 12 November 2011, available athttp://washtheocon.org/re-
sources/using-science-pastoral-ministry/. Less than a month later, Barr repeated verbatim this position in his paper Physics,
the Nature of Time and Theology presented at the conference Can Science Inform Our Understanding of God?, sponsored by
Franciscan University of Steubenville, 02-03 December 2011 (http://www.franciscan.edu/scienceandfaith/). Barr also appears
to reify the Minkowski space-time manifold: space-times are coming into and going out of existence (Fire in the
Equations, First Things, Aug-Sep 1996, http://www.firstthings.com/article/2007/10/006-the-fire-in-the-equations-13).
Interestingly, Barrs view parallels the view of most biologists when they respond with life to the question what is the
subject matter (or proper object) of biology? Modern-day biologists study living thingsthings accessible to the five primary
sensesnot life (although certainly the knowledge gained informs a broader philosophical understanding of what life is);
modern-day physics studies non-living material objects in physical motionnot motion per se, for to be moved by the beauty
of a woman or I changed my mind are not a mere metaphors because change is not limited to local (translational,
rotary/orbital, oscillatory/vibrational) motion. Finally, Barr asserts in a strongly Cartesian sense that the theories of modern
physics can be grasped only with the tools of advanced mathematics. (Fearful Symmetries: Science Seeks the Elegant,
Elusive Simplicity of the Universe Itself, First Things, Oct 2010, http://www.firstthings.com/article/2010/09/fearful-
symmetries).
15
principle,28 leading most modern-day physicists to question causality as such. For example, according to
Werner Heisenbergs interpretation of his own Uncertainty Principle (which specifies the inherent
limitations to the accuracy of complementary measurements at the quantum levelposition and
momentum, time and energybecause any attempt to ascertain one disturbs the other), while there is an
inherent limitation to the accuracy that can be attained in measurements, Heisenberg jumps to the
conclusion that causality has definitively been disproved:
The invalidity or at least the meaninglessness of the law of causality seems to be firmly
established through recent developments in atomic physics.29
Two years later, Heisenberg stated the resolution of the paradoxes of atomic physics can be
accomplished only by further renunciation of old and cherished ideas. Most important of these is the idea
that natural phenomena obey exact lawsthe principle of causality.30
This doesnt bode well for science writ large, which is certain knowledge through causes. 31 As a
result, modern-day physicists and scientistic philosophers are prone to making egregious claims
(validating Einsteins characterization of physicists being poor philosophers), similar to the following
incorrect, absolutist, and self-contradictory assertions:
But what physics has now done is to show that [t]here is no absolute knowledge All
information is imperfect That is the human condition; and that is what quantum physics says. I mean
that literally.32
Cover summary: The entire universe burst into something from absolutely nothingzero, nada.
And as it got bigger, it became filled with even more stuff that came from absolutely nowhere. From the
article: All matter plus all gravity in the observable universe equals zero. So the universe could come
from nothing because it is, fundamentally, nothing.33

28
On this point Stanley Jaki notes Heisenberg committed a non sequitur based on an equivocation: just because physicists are
limited in their ability to measure nature exactly does not mean events take occur inexactly in nature. The word exactly is
applied the same way to two very different thingsone operational (observation or measurement) and one ontological
(existence as independent of the observer). Those who developed quantum theory were bogged down in an equivocation
which is the result of their failure to distinguish between two propositions: one states the limited nature of mans ability to
measure exactly, either in theory or practice, a physical interaction; the other states that because exact measurement of an
interaction is impossible, the interaction itself is inexact in the sense that the effect can contain more than what is contained in
its cause; that is, the effect is not caused fully, and may not be caused at all. The first of these statements is purely operational,
the second is radically ontological. To suggest that the first implies the second is sheer equivocation, the result of an
elementary mishandling of the laws of logic. It would not be tolerated in any moderately good freshman course untainted with
that modal or subjective logic which Hegel grafted on to modern thought. Yet this equivocation or logical fallacy has become
part and parcel of our modern scientific culture. There the notion of chance has grown, soon after Heisenbergs enunciation of
the uncertainty principle, into the basic dogma of anti-ontology. In that culture the real is replaced by the unreal garbed in the
cloak of chance. While for the unwary that garb means only the absence of exact measurement, for the initiated it is a
specious cover-up for a situation in which the real becomes in the end a mere appearance, to the delight of phenomenologist,
who forgot their initial resolve to make no utterance whatever about reality as such. Hence, the rise of the widespread belief,
amounting to a climate of opinion, that anything can happen and that man therefore is not bound by anything specific such as
natural law, which obviously presupposes a specific ontological order. The Absolute Beneath the Relative and Other Essays
(Lanham, Md., and London: University Press of America; Bryn Mawr, Pa.: Intercollegiate Studies Institute, 1988): xx.
29
(10 April 1927) Wener Heisenberg, ber den anschulichenInhalt der quantentheoretischenKinematik und Mechanik, Z.
Phys.43 (3-4): 172198 (http://link.springer.com/article/10.1007%2FBF01397280); and this is cited on page 243 of in Mott,
N.; Peierls, R. (November 1977) Werner Heisenberg, Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society 23: 213251,
available here: http://rsbm.royalsocietypublishing.org/content/23/212.full.pdf+html.(emphasis added)
30
Werner Heisenberg, Physical Principles of the Quantum Theory, trans. Carl Eckart and F.C. Hoyt, (Mineola, NY: Dover,
1949 reprint of 1930): 62. Note two things: (1) physical reality does not obey lawsthere are no Platonic-like Forms or
Ideas or Laws; (2) by exact what is meant is non-probabilistic or deterministic.
31
Science (Greek epistm, Latin scientia) per Aristotle is certain knowledge through causes or mediate intellectual knowledge
obtained through demonstration: in actu: Posterior Analytics, I:2 and II:19; in actuexercito: Physics I:1; see also Fr. William A.
Wallace, The Modeling of Nature: Philosophy of Science and Philosophy of Nature in Synthesis (Washington, DC: Catholic
University of America Press, 1997): 231; Thomas Aquinas, Commentary on the Posterior Analytics of Aristotle, I.2.1.
32
Jacob Bronowski, The Ascent of Man, (Boston, MA: Little, Brown & Company, 1973): 353.(emphasis added)
33
Front cover summary of MIT cosmologist Alan Guths position for an article by Brad Lemley and Larry Fink, Guths
Grand Guess, Discover Magazine, 23.4 (01 April 2002), 33-39. In the article Guth concludes: I think it underlies the belief
16
 There is sufficient evidence at present to justify the belief that the universe began to exist without
being caused to do so.34
The observable Universe could have evolved from an infinitesimal region. It is then tempting to
go one step further and speculate that the entire Universe evolved from literally nothing.35

For the first time in the history of the natural sciences Newton captured, under one integrated
empiriological36 theory of gravity and its predictive efficacy, a huge segment of reality: the motion of the
apple which allegedly hit Newton on the head is described by the same theory that describes the motion
of the moon. (Later, Maxwell accomplished something similar for all electromagnetic phenomena.) The
effect of all this was to further strengthen the sentiments of many natural scientists against the final cause.
For example, around the beginning of the seventeenth century, the idea of causation was linked to the
concept of a temporally asymmetric sequence of events, in which causes invariably precede their effects
in time. Per this view, the only real causes are efficient causes (and even here understood only in a
physical sense), and Aristotles final causes are merely fictions or semantic constructions. The idea that
events could be caused by conditions in the future, i.e., that events might be pulled by the future from the
past, came to be regarded as nonsensical. The success of Newtonian mechanics seemed to imply that
causality acts in only one direction in time, and Aristotles notion of teleonomy was discarded and with
it the concept of natures. It is no surprise, then, that Newton characterized his work:
Since the ancients made great account of the science of mechanics in the investigation of
natural things, and the moderns, laying aside substantial forms and occult qualities, have endeavored to
subject the phenomena of nature to the laws of mathematics, I have in this treatise cultivated mathematics
so far as it regards philosophy.37
Explanation was reduced to classificatory or taxonomical descriptions (empirioschematic, e.g., the
periodic table or the biological taxonomical classification of living things) and mathematical analysis
(empiriometric, e.g., the abstract mathematical formalisms of physics) of physical properties and motions,
and to the determination of proximate, physical efficient causality. In other words, the material cause was
reduced to mere matter as opposed to potency writ large (the term cause was dropped altogether); the
efficient cause was reduced to Humean causality by conventionrestricting science to descriptive (how?)
questions of immediate processes; the formal cause only appears in its highly-rarified mathematical forms
and the term cause was again dropped altogether; and the immanent final causeteleonomy
disappeared almost completely (see above).
The natural sciences were themselves strongly affected: abandonment of natures and universals
eventually led to a fragmentation of the sciences and a loss of a holistic vision of knowledge of the real
world; operational definitions of mechanized objects (seen as mere accidental unities) and physical
phenomena based on mere metrical accounts eliminated the formal and final causes from scientific
explanations; the laws of nature presented as reified mathematical formalisms (for their predictive
efficacy) increasingly came to be seen as capable of actualizing the realities they were meant to describe.

that we are here for any cosmic purpose It means we give meaning to our lives ourselves.(emphasis added) Note part of the
problem is that Guth imparts actual ontological status on the utter privation of beingnessthat is, upon the concept of
nothingness, that is, Guth misunderstand the concept of nothing univocally.
34
Quentin Smith, The Uncaused Beginning of the Universe, Philosophy of Science, 1988 (vol. 55, no. 1): 39-57.(emphasis
added)
35
Alan H. Guth and Paul J. Steinhardt, The Inflationary Universe, Scientific American (May 1984):12. The newest pretenders
to the throne of nothingness are Stephen Hawking and Lawrence Krauss, over which much ink has spilled: see Edward Feser,
Fifty Shades of Nothing, First Things (On the Square), 24 July 2013, http://www.firstthings.com/onthesquare/2013/07/fifty-
shades-of-nothing. (emphasis added)
36
Jacques Maritain coined the term empiriological to distinguish (a) experimentally- or observationally-obtained and
mathematically-described knowledge of nature from (b) knowledge acquired through the philosophy of nature as it reflects
upon on the general principles of ens mobilechangeable being. Maritain, op. cit., 23-72.
37
Ibid., from the Authors Preface, lxviii.(emphasis added)
17
Yet, what possible realities could there be without the organizing principle of the formal cause: what
could be known, and what possible determination could be made about the truth or falsity of propositions
regarding these realities? Perhaps it is no wonder, then, that many physicists hold a view similar to that of
Case Western Reserve physicist Mano Singham, in which he denied,
that science is goal-directed and thus progressing toward the truth [T]o be valid, science
does not have to be true.38
Sadly, it is not merely ignorance of robust philosophical reflection (implied by Einstein at the
beginning of this article) but also a narrow-minded,a prioricommitment to reductionism as well as the
arrogance manifested by many contemporary scientistsdirected against a realist philosophical
conception of realitythat, ironically, pits them squarely against truth and therefore against science.

38
Mano Singham, Letter to the Editor, Physics Today (June 2002): 51.
18

( )

:
, ,

,
. ,
, , ,
.
. ,
, : ,
. ,
, .

, ,
, , ;
. ,
, .
, ,
,
. ,
, . ,
, ,

, [3, .
233 ( . . . .)].
,
.
(, ) ,
, , ( ),
[3, . 233].
(Lebenswelt),
, .
, ,
, . , ,
. , , ,
.
, ,
; , .
,
,
, .
.
, . ,

19
 :
, .
. ,
[1, . 131]. , , ,
, -
.
, , :
,
,
[2, . 69]. ,
,
- ,
. , , ,
.
. , ;
.
, ,
, .
, , , ,
, .
,
- , .
, .
, .
.
, , ,
, .
; ,
-. ,
, . , ,
, , ,
,
[3, . 259].
, , , , ,
, , .
,
, . .
, ,
: ,
, [4, . 13].
, ,
, , ,
, ; ,
, . ,
, ,
.
.
20
 , ,
,
.
, , ,
, .
, , ,
, . ,

[5, . 62]. ,
, .
, , , ,
,
. ,
, .
, ,
.
. ,
.
. ,
, ,
, , .
, ,
, , .
, ,
, ,
. , ,
,
, ,
. ,
, ,
- , ,
. ,
, , ,

,
[5, . 97]. , , ,
, . ,
, ,
, ,
, .
, ,
, , , .
, ,
. ,
.
- . ,
, , . ,
21

, , .
, ,
. ;
, ,
, . ,
, [5, . 190].
, ,
, , -
.
- ,
, .
, , , ,
, , ,
.
, ,
, , .
, , .
,
, ,
. ,
, ,
.

:
1. . : / . ; . . .
. .: , 2001. 430 .
2. . / . ; . . . .
.: , 2011. 280 .
3. . / .
; . . . . . .: - , 2004. 399 .
4. . ; , ;
; , / . ; . ., ., .
. , . . .: - . , 2001. 591 .
5. , , . :
/ . , . , . ; . . . .
. .: , 2013. 320 .

22

( )

. , ,
, ,
, .
,
, .
- .
[3; 16]. ,
, -
. ,
,
. , ,
,
. ,
, ,
. , 39, transcendent reference
,
,
. ,
,
(,
[9; 6]),
, .
,
.
, . 40
, ,
logos, Logos.
, ,
.
,
, , , ( ),
. , ,
,
.
,
,
- . ,

39
, .
40
Gaudium et Spes, Dignitatis Humanae, Persona Humana, Evangelium Vitae .
23
,
FIVET41. ,
(
) [1; 470-471]. , ,
, , ,
.
: FIVET ,
, ,
[2; 26]. ,
,
.
NaProTechnology, [5;
33] . .

[5; 33]. ,
, ,
[10; 87]. ,
, .
,
, .
, , , 70
, , .
[5; 34].
, ,
,
. VI [6; 275]. 42 ,

, , ,
. 1980 ,
1998 , ,
96,8 [6;
277]. .
. , ,
.
.
, ,
.
43, , .
:
,
[4; 43].
, -

41
Fertilization in vitro and embryo transfer.
42
Creighton Model Naproeducation Technology.
43
, .
, ,
. , , ,
, .
24
 . ,
44 ,
. David Steenblock Umbilical-cord stem-cell therapy :
, , ,
, ,
, , [8; 9].
,
.
, , ,
, , ,
. 2009 -
The New York Times
Why We Must Ration Health Care 45 .
.
, , ,
. , ,
,
, . ,
, .
, ,
, . ,
. ,
. - .
46. ,
.
,
. , .
The Expanding Circle ,
, ,
[7; 6273]. , ,
, . :
, ?
, , 47
. ,
, . ,
, ,
,
.

:
1. ., . . . 2007.
2. . 2010.

44
, .
45
http://www.nytimes.com/2009/07/19/magazine/19healthcare-t.html?pagewanted=1&_r=0.
46
http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/peter-singer-some-people-are-more-equal-than-others-6166342.html.
47
.
25
 3. Appleby J. Hunt L. Jacob M. Telling the Truth About History. W. W. Norton & Company,
New York 1995.
4. Committee on the Biological and Applications of Stem Cell Research. Stem cells and the
future of regenerative medicine. National Academy of Sciences, Washington 2002.
5. Dimech-Juchniewicz. Facing infertility: a Catholic approach. Pauline Books & Media,
Boston 2012.
6. Joseph H. Casey S.J. Life, Love, and Sex: A Search for Answers to Todays Moral Issues.
AutorHouse, Indiana 2004.
7. Singer P. The Expanding Circle. Princeton University Press, Princeton 1981.
8. Steenblock D. Umbilical-cord stem-cell therapy: the gift of healing from healthy
newborns. Basic Health Publications, California 2006.
9. Taylor C. The Ethics of Authenticity. Harvard University Press, Harvard 1991.
10. The Womens Health Council. Infertility Treatments for Women.
http://health.gov.ie/wp-content/uploads/2014/03/infertBiomedEvid_Full.pdf

-:
1. http://www.nytimes.com/2009/07/19/magazine/19healthcare-t.html?pagewanted=1&_r=0
2. http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/peter-singer-some-people-are-more-
equal-than-others-6166342.html

26

( - )

:
()

1. ( )
, .
.
1.1.
.
1.2.
: , , [2; 764].
2.
( ) . , ,
, .
, [2; 773].
3. () () ,
, , , , ,
.
3.1. ,
<>,
[1; 327].
3.2. ,

[1; 330].
4.
pop-science, .
4.1. . ,
,
, , [8;
1002].
4.2. -
, .
5. The God Particle

.
5.1.
, -
[.: 4; 22],
.
5.2.
[.: 4; 2324], ,
, , .
6. , .
XVIII XIX
27
 , [3; 59],
.
7. , ,
[5], ,
, , .
, (
) .
8. , ,
.
[.: 6],
,
the God particle - the Champagne bottle boson
[.: 7].

:
1. Brooke J. H. Science and Religion: Some Historical Perspectives. New York :
Cambridge University Press, 2006. x+422 p.
2. Brooke J. H. Science and Religion // Companion to the History of Modern Science / R. C.
Olby, G. N. Cantor, J. R. R. Christie, M. J. S. Hodge (eds.). London and New York : Routledge, 1996.
P. 763-782.
3. Eves H. W. In Mathematical Circles: A Selection of Mathematical Stories and Anecdotes.
Quadrants III and IV Boston, London, Sydney : Prindle, Weber & Schmidt, 1969. 145 p.
4. Lederman L., Teresi D. The God Particle: If the Universe Is the Answer, What is the
Question? New York : Delta, 1993. 434 p.
5. Lucy M. Higgs Boson // The Monthly. August, 2012. URL: http://mnth.ly/1qrGgiW.
6. Sample I. Anything but the God particle // The Guardian. May 29, 2009. URL:
http://gu.com/p/284v9/stw.
7. Sample I. Higgs competition: Crack open the bubbly, the God particle is dead // The
Guardian. June 12, 2009. URL: http://gu.com/p/289xa/stw.
8. Shapin S. Science and the Public // Companion to the History of Modern Science / R. C.
Olby, G. N. Cantor, J. R. R. Christie, M. J. S. Hodge (eds.). London and New York : Routledge, 1996.
P. 990-1007.

28

( )

, , .
, , , (
, ),
,
.

.
, ,

.
.
, -

. ,
. ,
,
, .

4 1992 .
[4], 22 1994 .
[5].
- ,
.
35:
. - ,
,
[1]. 4
:
, ,
[3]. 4,
; ,
,
. 2 17
: , ,
, ,
,
, [3].
,
, .

,
29
 .
- -

, () , 1990-,
.
.

. -
.
. , . :

,
. [9, 275].
- ,
.

.
,
,
. ,
, ,
1950 . 1993 .
,
, ,
, ,
.
,
.
, ,
,
.
()
1 1 1 :
.
,
[2, 22]. , -
.
/, : 1)
; 2) ; 3)
[6, 533].
,
, .
,
. ,
, , ,
,
,
30
, [6, 538].
:
- ,
[8, 326]. ,
,
, ,
, - . :
,
,
, , ,
, [7, 315].

, .
, .

. , ,
.
,
- -.


.

:
1. [ ] :
http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/254/96-
2. : .
. . : (. ) / . .. . .: .., 2014.
120 .
3. [ ]
: http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/987-12
4. 4 1992 .
[ ] :
http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/125/92
5. 22 1994 .
[ ] :
http://old.risu.org.ua/ukr/resourses/govermentsdoc/presidentorder53_
6. P. Hofmaski, [w:] Garlicki, Komentarz EKPCz, t. II, art. 19, Nb 1, Warszawa 2011.
7. , . : .: . . . . .
. .: , 2004. 496 .
8. . .
, 2013, 1-2, . 324331.
9. . : . ,
2013, 12, . 274-281.

31
 Dagmara Moskwa, Piotr Szczepanik
(Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytet Rzeszowski)

Specyfika islamu w poradzieckim Tatarstanie

Muzumaskie spoeczestwo Tatarstanu narodzio si daleko od gwnych centrw islamu oraz

przeyo kilka pokole trwajc sowietyzacj, co doprowadzio do powstania specyficznej odmiany
wyznania muzumaskiego. Wysoki poziom spoycia alkoholu, obchodzenie wycznie kilku
najwaniejszych wit muzumaskich czy swoista osmoza kulturowa - przestrzeganie islamskich praktyk
religijnych przez poradzieckich chrzecijan oraz niewierzcych - jest tego najlepszym przykadem [1].
Celem niniejszego artykuu jest przedstawienie specyfiki islamu w poradzieckim Tatarstanie z
naciskiem na charakterystyk dwch wystpujcych w nim koncepcji wiatopogldowych: euroislamu
oraz islamu tradycyjnego. Autorzy pokrtce pokazuj rwnie w jaki sposb rozwija si islam w
Tatarstanie w okresie Rosji Radzieckiej, omijajc okres wczeniejszy ze wzgldu na skomplikowany jego
charakter. Uwaga ich koncentruje si jednak przede wszystkim na przedstawieniu istoty tatarskiego
islamu bdcego nie tylko religi, lecz take elementem kultury i symbolem narodu tatarskiego [2, 83].

Islam w Tatarstanie okres Rosji radzieckiej

Rewolucja padziernikowa 1917 r. miaa miejsce w tym samym czasie co rozwj tatarskiego
ruchu narodowego. Zetknicie si komunizmu z ideologi nacjonalistyczn doprowadzio do stopniowej
ich syntezy, czego przyczyn byo przede wszystkim niezadowolenie Tatarw z sytuacji muzumanw w
Rosji carskiej oraz wiar w to, e nowa wadza pomoe im j zmieni. Bolszewicy potrzebowali
natomiast pomocy Tatarw do rozszerzenia rewolucji poza terytorium Rosji Centralnej [2, 101-105]. Aby
zrealizowa swj cel, rozpoczli finansowanie narodowej kultury Tatarw, dziki czemu organy
sowieckiej wadzy oraz organizacje tatarskie funkcjonoway obok siebie w sposb bezkonfliktowy [3,
50]. Podczas rewolucji bolszewickiej, Tatarzy i Baszkirzy usiowali stworzy jedno pastwo. W roku
1917, proklamowali w Ufie powstanie Pastwa Uralsko-Woaskiego (Idel-Ural), ktre w marcu tego
samego roku zostao zlikwidowane przez bolszewikw [4, 483]. W roku 1918 doszo do powstania
Tatarsko-Baszkirskiej Republiki Radzieckiej. By to wyrany ukon w stron narodu tatarskiego i
baszkirskiego, ktre zaczy realizowa bolszewick polityk. W roku 1920 rozpoczto rozmowy na
temat przeksztacenia Republiki Tatarsko-Baszkirskiej w Tatarsk Autonomiczn Socjalistyczn
Republik Radzieck (TASRR), a 27 maja tego roku wydano dekret przewidujcy jej utworzenie [5, 105-
107].
Skutkiem przejcia wadzy przez bolszewikw by podzia inteligencji tatarskiej na dwie czci:
jedna dopuszczaa moliwo wsppracy z nowymi wadzami, a dla drugiej byo to niedopuszczalne.
Doszo do zaamania si tatarskiego ruchu nacjonalistycznego oraz emigracji czci inteligencji [5, 111].
Tatarski bolszewizm stawia na pierwszym miejscu ide wyzwolenia narodowego oraz propagowa
elementy marksistowskie takie jak walka klas czy wana rola proletariatu. Co wicej, komunici tatarscy
dyli do pogodzenia kultury muzumaskiej z marksizmem - uwaali, e mog one wystpowa obok
siebie nie wykluczajc si nawzajem [3, 51-52].
W pierwszych latach istnienia Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), wadze
komunistyczne dyy do stworzenia socjalistycznej inteligencji. W tym celu gwarantowano lojalnym
przedstawicielom innych grup spoecznych awanse na stanowiska kierownicze, ksztacono now i
redukowano star inteligencj. Do mierci Stalina (1953 r.), niemale caa stara inteligencja zostaa
zlikwidowana [5, 175-176]. Wszystko to doprowadzio do zaniku idei islamu wysokiego islam mg
przetrwa bowiem wycznie jako element kultury ludowej [6, 77]. Lata 60-te s pocztkiem pracy
organicznej tatarskiej inteligencji. Organizowano przedsiwzicia w celu utrzymania wiadomoci
32
narodowej Tatarw, ktre mieciy si jednoczenie w ideologii pastwa radzieckiego. Publikowano
wiele ksiek o historii i tradycji Tatarstanu, a ycie intelektualne zwrcio si w stron historii [5, 191-
193].
Wraz z rewolucj padziernikow rozpocza si prowadzona przez Tatarw intensywna polityka
jzykowa. W roku 1918, Komisariat ds. Narodowociowych Guberni Kazaskiej ogosi dekret O
rwnouprawnieniu jzyka tatarskiego i czuwaskiego. Jego konsekwencj byo uznanie jzyka tatarskiego
i czuwaskiego za jzyki pastwowe, a tym samym zrwnanie ich z jzykiem rosyjskim. Dekret z roku
1921 wprowadzi jzyk tatarski do radzieckich urzdw. Powoano rwnie Orodek Akademickiego
Ludowego Komisariatu Owiaty, ktrego celem byo prowadzenie prac nad terminologi i ortografi
jzyka tatarskiego. Do poowy lat 20-tych, opracowano w nim 6 tysicy tatarskich sw majcych
zastpi sowa z innych jzykw (gwnie z jzyka rosyjskiego). Zaczy wychodzi rwnie ksiki (w
tym podrczniki dla szk) oraz gazety w jzyku tatarskim. Przetumaczono cae prawodawstwo. Na
przeomie lat 20-tych i 30-tych doszo do wprowadzenia alfabetu europejskiego (aciskiego) a pod
koniec lat 30-tych zmieniono go na cyrylic. Sprzeciw publiczny jaki wobec tej decyzji wadz
komunistycznych wyraziy narody nieeuropejskie by ostatnim tego rodzaju buntem wobec
bolszewikw [135-136; 140-141].
Tatarskiej Republiki Radzieckiej nie ominy rwnie wielkie represje lat
1937-1939. To wwczas radziecka wierchuszka podja decyzj o likwidacji starych bolszewikw,
najwaniejszych dziaaczy Armii Czerwonej oraz wszystkich, ktrych podejrzewano o branie udziau w
imperialistycznym wielkim spisku przeciwko ZSRR [7, 436-437]. Do grudnia 1937 roku aresztowani
zostali wszyscy czonkowie tatarskiego biura komitetu obwodowego oraz tatarscy komisarze ludowi [5,
158].

Islam w poradzieckim Tatarstanie

Odrodzenie islamu (etapy)
Impulsem do odrodzenia zniszczonego w czasach radzieckich islamu (islamski bum, islamski
renesans) w Tatarstanie, staa si polityka Sekretarza Generalnego Komunistycznej Partii Zwizku
Radzieckiego (1985-1990) i Prezydenta ZSRR (1990-1991) Michaia Gorbaczowa. Rezultatem procesu
przeksztace systemu komunistycznego byo zaprzestanie represji religijnych i wczenie si organizacji
religijnych do ycia spoeczno-politycznego pastwa. Wrd czynnikw, ktre wpyny wwczas na
odrodzenie islamu w Tatarstanie wymieni naley przede wszystkim likwidacj zakazu swobodnego
wyboru religii i jej uzewntrzniania oraz zniesienie barier uniemoliwiajcych nawizanie bliszego
kontaktu muzumanw rosyjskich z reszt islamskiego wiata [8, 39].
Odrodzenie si islamu w Tatarstanie oraz jego dalszy rozwj podzieli mona na cztery etapy:
legalizacji (1988-1992), instytucjonalizacji (1992-1998), strukturalizacji (1998-2002) oraz wewntrznej
mobilizacji (2002 dzisiaj). Etap legalizacji obejmuje okres, w ktrym muzumanie Tatarstanu mogli
zacz otwarcie wyraa swoje pogldy religijne oraz bra aktywny udzia w yciu religijnym. Wtedy to
po raz pierwszy doszo do agodniejszego traktowania islamu przez wadze radzieckie. Naley pamita
jednak, e w tym okresie swj rozkwit przeywa take tatarski ruch niepodlegociowy, w zwizku z
czym kwestie religijne zostay zepchnite na dalszy plan przez wartoci spoeczne i polityczne [8, 39-40].
Odrodzenie si islamu w Tatarstanie zostao zapocztkowane wic przez powstanie organizacji
spoeczno-politycznych, ktre traktoway islam jako wany element narodowej tosamoci. Dopiero
pniej zaczy powstawa organizacje stricte religijne. Powstanie w roku 1992 Duchownego Zarzdu
Muzumanw Republiki Tatarstanu (DZM RT) byo z jednej strony przejawem ruchu
niepodlegociowego (jednoczenie narodu tatarskiego w walce o suwerenno), z drugiej za bya to
organizacja sprawujca kontrol nad niemale wszystkimi wsplnotami muzumaskimi Tatarstanu. Etap

33
legalizacji sta si pierwszym okresem, w ktrym zauway mona powolny powrt wartoci islamskich
do muzumaskiego spoeczestwa Tatarstanu [2, 29].
W latach 1992-1998 (etap instytucjonalizacji islamu) zaczy powstawa podstawowe islamskie
instytucje. Wtedy to swj szczyt osign proces tworzenia wsplnot muzumaskich [2, 30] poczonych
jedn wiar, wsplnymi instytucjami religijnymi i wieckimi oraz jedn kultur [5, 30]. W roku 1988
byo ich tylko 18, a w 1992 r. ich liczba wzrosa do ponad 700. Ponadto, powstay wwczas take
pierwsze muzumaskie medresy (muzumaskie szkoy teologiczne) jak np. Muhammadija czy medresa
Imienia 1000-lecia przyjcia islamu przez Bugari Woask, a duchowiestwo zaczo ksztatowa si
jako osobna warstwa spoeczna. Zauway mona take wzrost aktywnoci politycznej muzumanw -
zaczy powstawa pierwsze muzumaskie partie oraz organizacje spoeczno-polityczne takie jak np.
Tatarska Partia Niepodlegoci Narodowej Ittifak czy Midzyregionalna organizacja Wszechzwizkowe
Tatarskie Centrum Spoeczne [2, 30-31].
Lata 1998-2002 (etap strukturalizacji) s okresem, w ktrym wypracowano system zarzdzania
wsplnotami muzumaskimi oraz wszelkimi islamskimi instytucjami. DZM RT by wwczas jedyn
organizacj kontrolujc dziaalno wsplnot muzumaskich Tatarstanu, zaczy mu podlega take
wszystkie muzumaskie uczelnie wysze oraz medresy. Etap wewntrznej mobilizacji rozpocz si od II
Zjazdu Muzumanw Tatarstanu (luty 2002 r.), w ktrym to zwrcono uwag na potrzeb rozwizania
wewntrznych problemw wsplnot muzumaskich takich (np. przygotowanie dziaaczy religijnych
znajcych miejscowe obyczaje oraz wielowiekowe tradycje muzumanw szkoy hanafickiej) [2, 33-35].
Celem miao by przeciwstawianie si wahhabizmowi traktowanemu jako zagraniczny ekstremizm,
obcy tradycyjnemu islamowi Tatarw oraz doprowadzenie do dalszego rozwoju islamu jako idei
jednoczcej wok siebie jak najwiksz liczb Tatarw.

Polityka wadz Tatarstanu wobec islamu

Islam, jako jeden z symboli tatarskiej etnicznoci, w sposb znaczny wpywa na polityk
prowadzon przez wadze dzisiejszego Tatarstanu. W okresie rozkwitu ruchu niepodlegociowego, islam
traktowany by jako element kultury narodowej, ktry niemale w zupenoci zniszczony zosta przez
wadze radzieckie [2, 33-35]. W ZSRR mg on przetrwa bowiem jedynie jako element skadowy
kultury narodowej lub ludowych obyczajw [1]. Obecnie, organy wadzy staraj si wykorzysta islam do
promocji swojego wizerunku spoeczestwie. Powstanie oficjalnych religijnych i politycznych
organizacji muzumaskich, a w tym najwaniejszej z nich Duchownego Zarzdu Muzumanw
Republiki Tatarstanu (DZM RT), zmusio wadze do sformuowania swojego wobec nich stanowiska.
Rada ds. religii przy Gabinecie Ministrw RT (organ zajmujcy si stosunkami pastwa z organizacjami
religijnymi), podejmowaa prby uzalenienia DZM RT od RT poprzez ingerencj w jego sprawy
wewntrzne czego skutkiem byo przeksztacenie Zarzdu w kolejny urzd pastwowy [2, 67-68].
Lata 90. to dla spoeczestwa muzumaskiego okres wyboru pomidzy dwiema koncepcjami
wiatopogldowymi: euroislamem oraz islamem tradycyjnym. W spoeczestwie tatarskim, zwaszcza w
rodowisku inteligenckim, doszo do szybkiego rozwoju pierwszej z nich. Euroislam oddaje prby
okrelenia miejsca islamu we wspczesnym spoeczestwie oraz jego dostosowanie si do
zachodnioeuropejskich wartoci [3, 165]. Najwaniejszym jego przedstawicielem jest Rafael Chakimow,
ktrego koncepcja euroislamu bazuje na dadidizmie (euroislam nazywa neodadidizmem). Celem
rozwijajcego si spoeczestwa muzumaskiego powinno by ycie zgodnie z przykazaniami Allaha
oraz przyjmowanie wartoci i osigni czasw wspczesnych (zwaszcza naukowych i technicznych
pyncych z Zachodu). Chakimowska koncepcja euroislamu gosi potrzeb modernizacji zarwno islamu,
jak i spoeczestwa islamskiego w celu przyjcia przez niego wspczesnych wartoci politycznych i
spoecznych [2, 86-89]. Zdaniem Chakimowa, dadidizm jest prb rozumienia islamskiej kultury przez
pryzmat Zachodu lub te orientalnego rozumienia kultury Europy. Co wicej, pooenie geograficzne
34
Tatarstanu (peryferie muzumaskiego wiata) oraz jego bliskie stosunki z Rosj powinny sta si
impulsem do stworzenia islamskiej subcywilizacji w Tatarstanie, ktrej podstaw byby dadidizm [8,
92-93]. W Europie istnieje wiele sposobw interpretacji euroislamu. Najwaniejsze z nich to rozumienie
go jako islamu uniwersalnego, w ktrym nie ma odwoa do elementw radykalnych [9, 88] oraz jako
islamu wieckiego, ktry moe w peni wspistnie z demokratycznymi instytucjami oraz
spoeczestwem obywatelskim pastw zachodnich [3, 166].
Islam tradycyjny goszony jest przede wszystkim przez tatarskie duchowiestwo i nawouje do
powrotu ku tradycyjnym wartociom islamskim. Gwnym jego kreatorem w Tatarstanie by zastpca
przewodniczcego DZM RT Waliula Jakupow (piastowa t funkcj w latach 2008 - 2011). Krytykowa
on zwolennikw euroislamu twierdzc, e naley przeciwstawi si europocentrycznemu podejciu do
rzeczywistoci. Celem powinno by wypracowanie nowych sposobw metodologicznego podejcia do
wartoci goszonych przez islam. Tatarom udao si zachowa tradycyjne wartoci islamu, ktry z kolei
przyswoi niektre zwyczaje tatarskie jako swoj nieodczn cz [2, 94-95]. Tatarscy tradycjonalici s
przeciwni wartociom wieckim, prawie do wyboru wiatopogldu itp. Uwaaj si za kreatorw islamu
oficjalnego popieranego przez wadze, a wic takiego, ktry szerzy wycznie konserwatywne wartoci
islamskie [10, 37-38].

Zakoczenie
W niniejszym artykule autorzy przedstawili pokrtce problematyk zwizan z istot i specyfik
islamu w poradzieckim Tatarstanie. Starali si pokaza w jaki sposb doszo do odrodzenia islamu oraz
jakie koncepcje wiatopogldowe s obecne w republice.
Islam tatarski jest nie tylko religi, lecz przede wszystkim jednym z waniejszych elementw
tatarskiej kultury, symbolem tatarskiego narodu podkrelajcego jego odrbno od Federacji Rosyjskiej.
Specyfika tatarskiego islamu polega m.in. na nieprzestrzeganiu rygorystycznych zasad oraz przyjciu
niektrych elementw lokalnej kultury (picie alkoholu, nie modlenie si regularnie w meczetach).
Skutkiem tego jest traktowanie Kazania jako miejsca symbolicznego, ktre - zdaniem wielu muzumanw
- powinno sta si centrum rosyjskiego islamu [6, 79]. Mona przypuszcza, e islam moe sta si w
przyszoci narzdziem w rkach Tatarw w deniach o poszerzenie autonomii republiki czy nawet w
walce o jej niepodlego.

Bibliografia:
1. Marszewski M., Muzumanie z terenw byego ZSRR definicja spoeczno-kulturowa,
etnologia.pl, http://etnologia.pl/swiat/teksty/muzulmanie-z-terenow-bylego-zsrr.php z 25.01.2015.
2. . ., , 2007.
3. . ., , 2003.
4. Europa Wschodnia, Azja Pnocna i rodkowa, Zakaukazie Encyklopedia Geografii
wiata, red. J. Maj-Szatkowska, D. Szweda, Warszawa 1997.
5. Zajczkowski W., W poszukiwaniu tosamoci spoecznej. Inteligencja baszkirska,
buriacka i tatarska wobec kwestii narodowej w Cesarstwie Rosyjskim i ZSRR, Lublin 2001.
6. Marszewski M., Islam w Tatarstanie, w: Islam na obszarze postradzieckim, red. A.
ubaszewska, Prace OSW, nr 7/2013, http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/PRACE_7.pdf z
27.01.2015.
7. Bazylow L., Wieczorkiewicz P., Historia Rosji, Wrocaw 2005.
8. Hunter S. T., Islam in Russia. The politics of identity and security, The Center for Strategic
and International Studies, Londyn 2004.
9. ., , , nr 5-
6/2006.
35
10. A., , 2007.

36
 Jarosaw Norbert Chada
(Uniwersytet Rzeszowski)

Wsplnota muzumaska Bediuzzaman Said Nursiego,

jako przykad modernizacji Islamu

Islam wbrew obiegowej opinii w swej historii i zaoeniach mocno nie odbiega od
chrzecijastwa. Tak jak kada wielka religia miewa swoje wzloty i upadki. Podobnie jak
chrzecijastwo ewoluuje, chocia zmiany s mniej dostrzegalne, zwaszcza dla naszego, europejskiej
wiata. W minionym wieku Islam zdecydowanie odrodzi si, a zarazem wrci do swoich korzeni.
Dziaalno ajatollaha Al-Chomeiniego, Bractwa Muzumaskiego oraz konsumpcja arabskiej ropy
zbliya kraje islamskie do szeroko pojtego wiata zachodniego. Zbliya - w sensie zaciekawia. Mimo
to naley zdecydowanie przyzna, i oba te wiaty prowadz byty rwnolege i nic nie wskazuje na
ocieplenie stosunkw w najbliszej przyszoci.
Islam jest zaliczany do religii powstaych bardziej na podstawach intelektualnych anieli twardej
doktryny 48 . Pocztkowy rozwj zawdzicza talentom oratorskim pierwszych przywdcw z
Muhammadem na czele oraz polityce ognia i miecza. Pniejsze skodyfikowanie zaoe religijnych oraz
do dowolne ukadanie hadis49 nieco zwolnio rozwj religii. Rozwj Imperium Osmaskiego przez cay
okres trwania wzmacnia islam, jako czynnik jednoczcy ludzi, zamieszkujcych tereny od Azji
Mniejszej, przez Pwysep Arabski, dzisiejsze Indie, Pakistan, a take du cz Afryki pnocnej.
Sutan sta si gow pastwa i jednoczenie autorytetem religijnym. Pocztek XX wieku sta si jednak
pocztkiem koca dla wielonarodowego pastwa ze stolic w Stambule. Po przegranej pierwszej wojnie
wiatowej Imperium Osmaskie, jak i sam Islam przeywa gbok zapa. W tej wojnie
midzypastwowej wygray pastwa chrzecijaskie.
Po tym nieco przydugim wstpie naley w kocu przedstawi czowieka, ktry poczu w sobie
misj odnowy Islamu w tym najtrudniejszym okresie. Said Nursi, urodzi si w 1289r. kalendarza
islamskiego, czyli w 1893r., liczc od narodzenia Chrystusa w maej osadzie Nurs 50, niedaleko Bitlis
(tereny dzisiejszej wschodniej Turcji). Jego modo niewiele rnia si od innych rwienikw.
Pobiera nauki u miejscowych kaznodziejw i nauczycieli, a nastpnie uczszcza do medresy, gdzie
uczy si arabskiego, tureckiego i biegle posugiwa si kurdyjskim. W wieku 16 lat posiada ju prawo
do nauczania innych, przez co zyska sobie przydomek Bediuzzaman (tur. Cud czasu) 51 . Jego
harmonijny rozwj zdecydowanie skierowany by w stron religii. Burzliwe losy podczas I Wojny
wiatowej wpyny na przeistoczenie sposobu mylenia o wiecie i pogbienie wiary. Wtedy to walczc
po stronie wielokulturowego pastwa osmaskiego dosta si do niewoli i spdzi dwa lata w obozie
jenieckim w Kostromie. Uciek stamtd przez Warszaw, Berlin, a trafi do Stambuu. Dokadnie wtedy
rodzia si armia turecka, ktr dowodzi Mustafa Kemal pasza, wkrtce okrzyknity Atatrkiem (ojcem
Turkw, takie te nazwisko otrzyma od narodu). Za swoje wojenne czyny Said Nursi szybko zyska
powaanie w krgach nowej wojennej elity. Bohater wojenny to zawsze niezwyky presti dla nowej
wadzy, dlatego Nursi z miejsca dosta moliwo piastowania wysokich funkcji pastwowych w
rodzcej si Republice Turcji. Pocztkowo zainteresowa si t propozycj, lecz kierunek zmian
proponowany przez Atatrka wzburzy wielu ludzi, w tym Nursiego. W tym czasie mia ju wasn wizj
na reszt ycia.

48
Patrz: I.M. Abu-Rabi, Intellectual origins of Islamic Resurgence in the Modern Arab world, New York 1996
49
Przypowieci dotyczce zachowania Muhammada, stanowice jedno z drogowskazw wiary.
50
W czasach republiki tureckiej nazwiska najczciej pochodziy od miasta zamieszkania, zawodu, ulubionego przedmiotu czy
zjawiska. Suyy te podkreleniu swojego pochodzenia, std Trkman, Trkolu.
51
S. Vahide, Toward an Intellectual Biography of Said Nursi, Islam at he crossroads s.3; za S. Doan, The influence of
modern science on Bediuzzaman Said Nursis thinking,Islamic Sciences 2014, Vol. 12, No.1, s. 4,
37
 Religioznawcy specjalizujcy si w nowoytnym islamie oraz biografowie Nursiego, dziel jego
ycie na trzy etapy: epoka starego Saida (1878 -1920), czas nowego Saida (1920 1950), oraz
umownie nazywany etap trzeci (1950-1960). Podajc za chronologicznym rozkadem danych, naley
zacz od pierwszej epoki.
Said Nursi od pocztku mia wizj nie tylko swojego ycia, ale take wizj rozwoju Islamu. W
ostatnich latach istnienia Imperium Osmaskiego bliski by stworzenia wasnej medresy w miecie Van.
ycie religijne toczyo si w dwch w dwch centrach dzisiejszej Turcji, rywalizujcych ze sob
korespondencyjnie. Blisza kalifowi i nauce pyncej przez usta yjcych autorytetw od wiekw istniaa
w Stambule, stolicy pastwa. Na drugim biegunie, w Bitlis gromadzili si uczeni w dawnych pismach,
ktrzy ksztacili modzie i dorosych bazujc na gwnie na starych przekazach pisemnych. Tam wanie
uczy si Bediuzzaman. Jego celem byo jednak stworzenie szkoy z trzema jzykami wykadowymi:
arabskim, kurdyjskim i tureckim, gdzie okoliczni poszukiwacze prawdy mogliby wsplnie naucza i
studiowa wite pisma, a do tego szkoa byaby dostpna dla kadego, nie zwaajc na jzyk52. Kontakty
bezporednie z sutanem i jego doradcami niemale doprowadziy do budowy Medresetuz-Zehra. Jednak
wybuch I Wojny wiatowej kracowo pokrzyowa te plany. Skupmy si jednak na tym projekcie.
Utworzenie szkoy na miecie Van, nad jeziorem o tej samej nazwie miao stanowi wizualizacj
planw i yciowa misja dla trzydziestoletniego nauczyciela. Zarazem by to najwaniejszy z trzech
wytyczonych celw dla projektowanego systemu edukacyjnego:
1) Medresy lub tradycyjne szkoy religijne
2) Mekteby53 lub nowe szkoy wieckie
3) Tekke54 lub inne miejsca prowadzone przez sufitw
Po pierwsze i najwaniejsze, religia przekazywana winna by w szkoach specjalnie do tego
przygotowanych jak Medresetuz-Zehra. To miejsce miao stanowi centrum ycia religijnego dla caego
regionu, a do tego stanowi swoisty pomost z sufitami z uniwersytetu Al-Azhar w Kairze 55 . Nursi
przekonywa, e powstanie Medresetu zintegruje lokaln spoeczno, uczonych oraz Kurdw ze
wszystkimi czciami Imperium. Oprcz nauczania kolejnych pokole znajcych wite ksigi,
zachodzia te potrzeba dostosowania komentarzy koranicznych do postpu w nauce wieckiej, m. in.
konieczno wytumaczenia heliocentrycznej koncepcji wszechwiata, dotychczas negowanej przez
pisma 56 . Mekteby i nowe szkoy wieckie miay stworzy moliwo nauczania dzieci islamu w
nowoczesnym wydaniu. Podajc za przemianami na caym wiecie, nauczanie pocztkowe take
musiao pj krok do przodu, aby zainteresowa najmodszych i odpowiada na pytania, ktre stawiay
potrzeby wczesnego wiata. Ostatnim skadnikiem innowacyjnego systemu edukacji byli kaznodzieje.
Said Nursi w modoci pobiera nauki wanie od sufitw, std bliskie mu byo ich zaangaowanie w
egzegez pisma. To do nich naleao kierowanie opini publiczn w kwestiach religijnych 57 . W tym
czasie on sam nalea do takich znanych i szanowanych wdrownych nauczycieli. Wida przez to, e w
swojej wizji edukacji chciaby powiela wasn drog.
Charakterystycznym dla pierwszej epoki w yciu Nursiego byo skupienie si na sprawach
regionalnych. Kolejne reformy wytyczane przez postp czasu zostay pochwycone przez sutana

52
M. G. ahin, Said Nursi and the Nur Movement in Turkey: An Atomistic Approach, Digest of Middle East Studies, vol.
20, nr 2, s.229.
53
Mekteb szkoa koraniczna przewidziana dla dzieci w wieku od 6 do 14 lat, gdzie oprcz nauki Koranu uczyy si jzyka
arabskiego i kultury islamskiej.
54
Tekke zgromadzenia prowadzone przez mistykw islamskich, bardzo popularne pod koniec istnienia Imperium
Osmaskiego. W Republice Turcji prawnie zakazane.
55
Z. Sayilgan, S. Sayilgan, Bdiuzzaman Said Nursis Ethics of Non-Violence: Implications for Christian-Muslim Relations
Today, A Journal of Teology 2011, vol. 50, No. 3, s. 244.
56
Biography of Bedizzaman Said Nursi-6 (Part 1) [on-line]. Tryb dostpu
http://www.islamicinvitationturkey.com/2013/01/01/biography-of-bediuzzaman-said-nursi-6-part-1/ [3.03.2015].
57
Ibidem.
38
Abdulhamida II, ktry wciela niektre nowinki zachodnie (woska opera, kolej, telegraf) do swojego
kraju, a jednoczenie by mocno przesiknity ide panislamizmu, jako podstawy narodowoci
osmaskiej58. Podobne pogldy podziela Said Nursi, ktry jednak dziaalno samego sutana uwaa za
zbyt autorytarn i nieprzynoszc podanych efektw w postaci wolnoci opartej na systemie
konstytucyjnym59. O tej opinii wiadcz te wczesne pismach - nie wida ortodoksji religijnej, jaka w
wczesnym czasie panowaa wrd autorytetw religijnych. Nursi nie opowiada si np. za
wprowadzaniem prawa szariatu czy izolacj midzynarodow na rzecz umacniania polityki wewntrznej.
Podobnie jak nie podwaa europejskiej myli filozoficznej, z ktr si zetkn podczas pobytu w
stolicy60. Pierwsze 30 lat z ycia Nursiego upyno gwnie na nauce oraz wyjazdach do Stambuu, gdzie
zafascynowany tematem reform pisywa nawet do gazet politycznych. Pomimo modego wieku cieszy
si wielk estym, a jego sowa byy dalej przekazywane przez najbliszych suchaczy. O jego pozycji
niech wiadczy choby fakt zaaprobowania projektu budowy medresy z funduszy sutana.
Era nazwana przez biografw Nowy Said zaczyna si po powrocie z wojny. Epizod wojenny
zakoczony dwuletni niewol zmieni islamskiego myliciela. Pozna bezbony komunizm, ktry
pitnowa do koca swojego ycia. Pozna te now polityk narodow wprowadzon przez Mustaf
Kemala. Jej te nie sprzyja. Wprawdzie pocztkowo zosta zaproszony do Ankary, przyjty z honorami i
wysuchany przez zgromadzenie parlamentarne, to jednak wrd synnych szeciu strza (tur. alt ok)
haso laicyzm podziaao jak pachta na byka61. Wtedy to Nursi mia wypowiedzie sowa cytowanie
jeszcze za ycia, jako pocztek jego nowej drogi Szukam ucieczki w Bogu od szatana i polityki62.
Prasa, spotkania, wyjazdy i caa aktywno w yciu spoecznym zostaa ograniczona przez nowe zasady
wprowadzone przez nacjonalistyczne pastwo. Nursi, zosta kilkukrotnie oskarony o zakadanie tarika
(tekke), zgromadzenie religijnego o charakterze mistycznym, korzeniami dotykajcego sufizmu. Ze
wszystkich zarzutw zdoa si wybroni samodzielnie przed sdem, a mimo to nie unikn kary.
Odmwi udziau w kurdyjskim powstaniu szejka Saida, lecz zosta programowo skazany na wygnanie z
Kurdystanu na areszt domowy do Barla (okolice Isparty). Tam powici si w caoci swojemu dzieu
ycia Risale-i Nur (Traktat o wietle). W pimie znalaz wyraenie swojej wizji i zaangaowania w
przemian islamu. Gwna jego cech jest cakowite zawierzenie Allahowi i poleganiu na Jego decyzjach.
Przekaz pyncy z Risale-i Nur rni si znaczco od wczeniejszych dzie. Jest bardziej moralizatorski,
dajcy okrelone rady w kadym aspektu ycia czowieka. Posugujc si najczciej przypowieciami
wskazuje konkretne drogi wyboru dla czowieka. Nie brak tam takich opowieci, ktre bezporednio
mona poczy z dziaalnoci i kolejami losu autora. Dowiadczenia wojenne i gboka religijno
doprowadziy do unikalnej postawy pokojowego dihadu, jako reakcj na postpujc ateizacj kraju.
Przekazem, jaki niesie ze sob Risale-i Nur jest pokojowy dihad lub dihad sowa walczcy
przeciw agresywnej ateizacji i bezbonoci. Poprzez prac wycznie na rzecz poszerzania i umacniania
wiary rozumie si take ochron porzdku wewntrznego, pokoju i stabilnoci w spoeczestwie,
zmagajcym si z moralna i duchow destrukcj komunizmu oraz [innych] si bezbonych, ktre za cel
wziy sobie zdestabilizowanie spoeczestwa i stworzenie anarchii63.
Kilkutomowe dzieo za ycia Nursiego byo w zasadzie nieznane poza Turcj. Surowo
prowadzona polityka antyreligijna stanowczo zabraniaa powielania opracowa dotyczcych islamu,
zwaszcza od ludzi oskaranych o budowanie wsplnot religijnych. Dlatego pocztkowo uczniowie

58
M. Bazin, S. de Tapia, Turcja. Geografia wschodzcej potgi, Warszawa 2014, s. 57.
59
M. G. ahin, op. cit, s. 230.
60
I. M. Abu-Rabi, Theodicy and Justice in Modern Islamic Thought: The Case of Said Nursi, Farnham 2010,s. 110.
61
Sze strza kemalizmu (republikanizm, sekularyzm (laicyzm), reformizm (rewolucjonizm), etatyzm, nacjonalizm oraz
populizm), to fundamenty, na ktrych Mustafa Kemal Ataturk tworzy nowoczesne pastwo tureckie, wyznaczajc ideologi,
ktra panuje do dzi na terenie Anatolii.
62
A. Kuru, A.T, Kuru, op. cit., s.101.
63
S. Vahide, The Biography of Bediuzzaman Said Nursi:The Author of the Risale-i Nur, Istanbul 1992, s. 352.
39
mistyka przepisywali jego dziea i przekazywali dalej. Pniej uywano do tego te prymitywnych kalek.
Dopiero dwa lata przed mierci Nursiego udostpniono rkopisy do oficjalnego druku64.
Kluczowe znaczenie w rozwoju myli Bediuzzamana miaa aktywno jego uczniw, ktrzy poza
kopiowaniem i rozprowadzaniem dzie swojego mistrza, zakadali take grupy dyskusyjne. Pocztkowo
debatowali midzy sob, poniewa wikszo polemik z nauczycielem koczya si odesaniem do
Koranu, lub Risale-i Nur 65 . Mimo wszystko wraenie, jakie wywar Nursi swoim charakterem,
niezomnoci, a szczeglnie wiedz powodowao powstawanie coraz wikszych zgromadze
rozmawiajcych o jego sposobie przedstawienia islamu. Wkrtce po jego mierci kade wiksze miasto
na wschd od Ankary miao swoje miejsce, gdzie zbierali si mczyni czerpicy nauk z pism
Nursiego. Sami siebie nazwali ruchem Nur (tur. wiato), utosamiajc si z najsynniejszym dzieem
nauczyciela66. Zaczynajc od cotygodniowych zebra po modlitwach, spotykali si coraz czciej, a w
chwili obecnej ruch Nur uksztatowa wasne struktury nieformalnych szk, gdzie ucz si modzi
ludzie z Turcji i innych krajw z religi muzumask (Turkmenistan, Afganistan, Rosja, Azejberdan,
Uzbekistan). W tym momencie te wyjtkowe szkoy utrzymuj si ze skadek czonkw wsplnoty oraz
bogatych sponsorw. Co ciekawe w takich szkoach nie ma cile ustanowionego programu ani czasu, po
ktrym zdaje si egzaminy. Autor artykuu spotka modych mczyzn, ktrzy gotowi s po kilku latach
na powrt do swoich wiosek i tam nauczanie miejscowe dzieci islamu zgodnie z nauk Nursiego. Inni
przebywaj we wsplnotach na dugoletnich stypendiach darczycw, aby przygotowa swoj wiedz do
takiego poziomu, aby naucza w obcych jzykach i zakada wsplnoty w niedostpnych zaktkach
wiata. Sama wsplnota ma w sobie co z katolickiego seminarium, jednak stopie wspzalenoci jest
bliszy do klasztoru. Czonkowie Nur mieszkaj pod jednym dachem, wsplnie spoywaj posiki,
odmawiaj modlitwy, dyskutuj na forum i przyjmuj goci. Oprcz modych ludzi werbowanych w
celach naukowych z misj szerzenia tego nauczania, czsto mieszkaj tam rwnie doroli mczyni czy
nawet starcy. Kady z nich, ktry w przyszoci nie bdzie wysany na misj pracuje w zwykych
miejscach pracy, a cz dochodw przeznacza na cele statutowe wsplnoty. Drukarnie wydajce dziea
Saida Nursiego oraz ksiki dotyczce jego nauczania, dysponuj wieloma przekadami, take na jzyki
ze stosunkowo ma populacj muzuman np. Polska. Sposb dystrybucji opiera si najczciej na
transferze wyda ksiek wraz z osob podrujc w dane miejsce. Oczywicie na terenie Turcji
stosunkowo atwo znale w ksigarniach materiay dotyczce Nursiego. Systematycznie organizowane
konferencje, na ktrych religioznawcy z caego wiata przedstawiaj wyniki swoich bada skupiaj
rzesze zainteresowanych. Do tego marzenie Buduizzamana, aby ton naukom nadawali wdrowni
nauczyciele poniekd zicio si, bowiem wsplnoty bardzo czsto zapraszaj na otwarte wykady
znanych autorytetw religijnych.
Jak wida dziaalno Saida Nursiego bynajmniej nie skoczya si wraz z kresem jego ycia w
1960r. W dwa miesice po mierci nieznani sprawcy wywodzcy si z kemalistowskich rodowisk
wojskowych rozczonkowali jego ciao i zakopali w nieoznaczonych miejscach. Ten kracowo bestialski
czyn pooy fundament pod legend wielkiego myliciela, a do tego nakreli kanw opowieci dla
rozprzestrzeniania si jego nauk po caym wiecie. Dzisiaj nietrudno znale kolejne pokolenia Turkw
wychowanych na naukach Nursiego. Wedle nieoficjalnych rde do wsplnoty Nur naley od 3 do 10
milionw ludzi na caym wiecie67. Pod wzgldem popularnoci w Turcji jest na drugim miejscu, tu po

64
A. Mrozek.-Dumanowska., Islam i jego odnowa, Warszawa 2010, s. 120.
65
Idem, s. 116.
66
O ile poza Pwyspem Azja Mniejsza dominuje nazwa Nur, to w Turcji czciej wsplnot Saida Nursiego nazywa si
Nurcu, co take znaczy wiato.
67
E. F. Karaahan, Trkiyede ka milyon Nurcu var? [on-line]. Tryb dostpu http://www.risalehaber.com/turkiyede-kac-
milyon-nurcu-var-10766yy.htm [3.03.2015]
40
sympatykach nauk Fetullacha Glena 68 . Jednak tu nie liczby s najwaniejsze, a zaangaowanie
czonkw i podtrzymywanie idei. Potwierdzeniem tego niech bd sowa samego Muhammada
Najlepsze w mojej wsplnocie [islamie przyp. J.Ch] s kolejne generacje generacja, ta, w ktrej ja
zostaem wysany, pniej ci ktrzy podaj za nimi i ci ktrzy podaj za nimi69.

Bibliografia:
1. I.M. Abu-Rabi, Intellectual origins of Islamic Resurgence in the Modern Arab world, New
York 1996;
2. M. Bazin, S. de Tapia, Turcja. Geografia wschodzcej potgi, Warszawa 2014;
3. S. Doan, The influence of modern science on Bediuzzaman Said Nursis thinking,Islamic
Sciences 2014, Vol. 12, No.1;
4. A. Kuru, A.T, Kuru, Apolitical Interpretation of Islam: Said Nursis Faith-Based Activism
in Comparison with Political Islamism and Susm, Islam and ChristianMuslim Relations 2008, vol.
19, No.1;
5. A. Mrozek.-Dumanowska., Islam i jego odnowa, Warszawa 2010, Warszawa 2010;
6. Z. Sayilgan, S. Sayilgan, Bdiuzzaman Said Nursis Ethics of Non-Violence: Implications
for Christian-Muslim Relations Today, A Journal of Teology 2011, vol. 50, No. 3;
7. S. Vahide, The Biography of Bediuzzaman Said Nursi:The Author of the Risale-i Nur,
Istanbul 1992;
8. Biography of Bedizzaman Said Nursi-6 (Part 1) [on-line]. Tryb dostpu
http://www.islamicinvitationturkey.com/2013/01/01/biography-of-bediuzzaman-said-nursi-6-part-1/
[3.03.2015];
9. E. F. Karaahan, Trkiyede ka milyon Nurcu var? [on-line]. Tryb dostpu
http://www.risalehaber.com/turkiyede-kac-milyon-nurcu-var-10766yy.htm [3.03.2015];
10. Andy-Ar'n Trkiye'deki cemaatler anketi [on-line]. Tryb dostpu
http://www.ensonhaber.com/andy-arin-turkiyedeki-cemaatler-anketi-2011-04-06.html [3.03.2015].

68
Andy-Ar'n Trkiye'deki cemaatler anketi [on-line]. Tryb dostpu http://www.ensonhaber.com/andy-arin-turkiyedeki-
cemaatler-anketi-2011-04-06.html [3.03.2015].
69
M. G. Sahin, op.cit., s. 227.
41
 ,
( ,
Katolicki uniwersytet Lubelski Jana Pawa II)

,

( )

. ,
,
. , ,
.
:
.
; , .
() , .
, .

(.
, ),
.
,
, , , .
XIX . 70 ,
, 60- .
:
1. (, , ,
);
2. , , ;
3. ( ) ,
;
4. .

:
, .
. .. ,
.

/:
() (!) : ,
, , .
, .
/ .
?
70
(1885),
.
42
 ( )
: horror, triller, fantastic, action.
PG-13.

:
(; Meteor)
(War of the Worlds; , Battlefield Earth;
; Dreamcatcher, Battle Los Angeles)
: (The Day After Tomorrow; 2012),
(Sunshine), ()
(The Road; The Day the Earth Stood Still; )
: , ()
(I am Legend; Resident Evil; World War Z;
Walking Dead)
-: (;
; 9).
(; ; )

:
:
, , ( ; Steel dawn)
, , , (; )
, ( ; )
( ; -3; The Walking Dead)
(; )
, (This Is The End 2013)
( )
( )
(; ; )
( ; ; )
( 1885)
(Priest)
( ; ; )
+ ( )

:
(: , ,
, (), , ,
( ), , )
(Sunshine)

:
( )
( , )
( )
(, -)

43
 :


, , , , ...

44
 Monika Szabowska-Zaremba
(Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II)

Miejsce religii w edukacji wielokulturowej

(poziom uniwersytecki)

W wyniku szybko postpujcej globalizacji wiata, a szczeglnie krajw przynalenych do Unii

Europejskiej, Dyrekcja Generalna do spraw Edukacji i Kultury UE rozpocza starania, aby stworzy
jednolity program edukacji dla wspczesnego Europejczyka. Zastrzeono, echo powinienon dotyczy
gwnie ludzi modych, to take musi by skierowany do osb dorosych, gdy rynek pracy wymaga od
wszystkim mobilnoci i umiejtnoci rozwizywania zada z wielu dziedzin ycia. Od pocztkw lat
dziewidziesitych XX w. podejmowano rnorodne dziaania oraz projekty, majce zdefiniowa kim
byby projektowany Europejczyk, a take okreli cele i formy nowej edukacji.
W 2009 roku w oparciu o zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2006/962/WE z dnia 18
grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia si przez cae ycie,polskiego
Ministerstwa Edukacji Narodowewprowadzio now podstaw programow wytyczajc kierunek
ksztacenia polskiej modziey. Odwoano si w niej do omiu kompetencji kluczowych:
1. porozumiewanie si w jzyku ojczystym,
2. porozumiewanie si w jzykach obcych,
3. kompetencje matematyczne,
4. podstawowe kompetencje naukowo-techniczne,
5. kompetencje informatyczne,
6. kompetencje spoeczne i obywatelskie,
7. poczucie inicjatywy i przedsibiorczo
8. wiadomo i ekspresja kulturowa.
Wrd nich nie pojawia sikwestia religii. Istnieje ona w sensie ponadtekstowym wpisujc si w
kompetencje spoeczne i obywatelskie oraz wiadomo i ekspresje kulturow. Jednak nie wybrzmiao
ona gono, a przecie czowiek budujc swoj tosamo, okrelajc jako wasnej egzystencji przede
wszystkim identyfikuje si z podstawowymi kategoriami, wrd ktrych jedn z najwaniejszych jest
religia.Polscy twrcy podstawy programowej, a szczeglnie czci dotyczcej nauki jzyka polskiego,
starali si zniwelowa ten brak m.in.poprzez stworzenie takiego zbioru obowizkowych lektur, w ktrych
sprawy zwizane z religi s podstawowymi w interpretacji oraz analizie dziea literackiego, jak i jego
wiata przedstawionego.
W komentarzu do podstawy programowej dotyczcej nauki jzyka polskiego Sawomir J. urek
piszc o gwnych celach ksztacenia zwrci uwag, i:

W ich centrum usytuowany jest ucze, traktowany jako podmiot wszelkich zapisw prawnych i w
konsekwencji caego procesu dydaktycznego. W omawianym dokumencie zdefiniowany jest on jako
uczestnik procesw komunikacyjnych (przyjmuje i tworzy wypowiedzi) oraz jako wiadomy odbiorca
kultury (analizuje i interpretuje teksty kultury), ktry opiera wszystkie ksztatowane kompetencje na bazie
zdobytych wiadomoci z zakresu wiedzy o jzyku, wiedzy o literaturze i wiedzy o kulturze [1].

Twrcy nowej podstawy programowej postawili przed sob wane zadania, ktre mona by
okreli jako potrzeb szybkiego dostosowania systemu nauczania do wyzwa rzeczywistoci XXI w.
Wrd gwnych postulatw znajduje si wprowadzanie ucznia w tradycj i sfer wartoci narodowych
oraz ksztatowanie postawy otwartoci wobec innych kultur. Tymi zagadnieniami zajmuje si edukacja
wielokulturowa lub midzykulturowa stanowica jednoczenie odpowied na obecny stan
45
narodowociowy spoeczestwa polskiego a jednoczenie bdca wyzwaniem dla niezbyt dobrze
przygotowanego do jej wypeniania nauczyciela.

Edukacja wielokulturowa

Marian Golka pod pojciem wielokulturowoci rozumie:

Wielokulturowo wspwystpowanie na tej samej przestrzeni (albo w bezporednim
ssiedztwie bez wyranego rozgraniczenia, albo w sytuacji aspiracji do zajcia tej samej przestrzeni)
dwch lub wicej grup spoecznych o odmiennych cechach dystynktywnych, wygldzie zewntrznym,
jzyku, wyznaniu religijnym, ukadzie wartoci itd., ktre przyczyniaj si do wzajemnego postrzegania
odmiennoci z rnymi tego skutkami [2;55].

Edukacja wielokulturowa stawia przed nauczycielem i uczniem nowe wyzwania. Jest czym nader
atrakcyjnym, poniewa odkrywa to, co nieznane, przyblia inny wiat, wskazujc na podobiestwa oraz
rnice wynikajce z takiej konfrontacji. Stawia jednak okrelone wymogi, a zatem wie si z
konkretyzacj dziaa edukacyjnych skierowanych na wyjcie poza oswojon przestrze mentaln,
kulturow i spoeczn.
Zakada, e podejmujcy si okrelonych dziaa nauczyciel bdzie posiada odpowiednie
kompetencje do przekazania jej postulatw. Edukacja wielokulturowa od lat jest przedmiotem dyskursu
prowadzonego przez badaczy reprezentujcych rne orodki akademickie. Powicono jej niezliczon
ilo artykuw stricte naukowych i metodycznych, literatura przedmiotu z roku na rok staje si coraz
bogatsza. Niemniej jednak odczuwa si wci pewien niedosyt, poniewa proponowane przez
metodykw czy dydaktykw rozwizania uwiadamiaj nauczycielom dwie podstawowe kwestie:
potrzeb ich rzetelnego przygotowania oraz wypracowanie umiejtnoci przekazania wiedzy uczniom.
Igor Kominarec i EditaKominarecova omawiajc zagadnienie kompetencji wielokulturowych nauczyciela
odwouj si do bada K. L`uptakovej, ktra podzielia je na trzy grupy:
1. Wiedza [podstawy teorii kultury, wiadomoci o kraju, narodzie, narodowociach yjcych
na danym obszarze oraz znajomo dydaktyki wielokulturowej]
2. Postawa [otwarto na zmiany, ch poznawania innego, uznanie wanoci edukacji
wielokulturowej czy akceptacja uczniw reprezentujcych rne rodowiska kulturowo-spoeczne]
3. Zdolnoci [planowanego przygotowania do lekcji, realizacji nauczania, samooceny pracy
edukacyjnej][3; 98-111].

Dla mnie bardzo istotnym jest dobre przygotowanie nauczyciela wprowadzajcego ucznia w
przestrze innej kultury, ktry potrafi t kultur rozkodowa i przeoy j na szereg dowiadcze ucznia
polskiego. W ten sposb nauczyciel moe ksztatowa kompetencje komunikacyjne, ktre maj ogromne
oddziaywanie na umiejtno
Do najwaniejszych postulatw edukacji wielokulturowej zaliczamy:
1. Ksztatowanie postawy otwartej na drugiego czowieka, co wynika z coraz wikszego
uczestniczenia w teje innej a czasem obcej kulturze,
2. Ksztatowanie wasnej tosamoci w konfrontacji z inn/obc kultur.

Edukacja wielokulturowa wypracowaa ju wasne metody nauczania. Z pocztku przypisana

zostaa do nauk jzykw obcych, lecz z czasem jej potrzeb zauwayli dydaktycy innych przedmiotw
nauczania, co mocno wpyno na drog jej rozwoju. Tym bardziej, e w tak podstawowym dokumencie,
jakim jest podstawa programowa moemy odnale wiele wskazwek o potrzebie jest zastosowania i
efektach, jakie dziki niej moemy osign w czasie edukacji szkolnej.
46
 Edukacja wielokulturowa to zetknicie si z innym czowiekiem, ktry czsto odwouje si do
dowiadczenia nam nieznanego. Posuguje si kodem dla nas niezrozumiaym lub nie w peni
zrozumiaym, nawet jeli wypowiada si w naszym jzyku. Dlatego musimy uwiadomi uczniowi a co
za tym idzie wsplnie z nim wypracowa pewne jzykowe zachowania, ktre pozwol na zachowanie
szacunku wobec interlokutorw dyskursu. Jest to zatem realizacja konkretnego postulatu zawarta w
podstawie programowej a mwica o ksztatowaniu umiejtnoci komunikowania si w jzyku ojczystym
i w jzykach obcych, zarwno w mowie, jak i w pimie. W zetkniciu z innym/obcym ucze musi naby
umiejtno wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji o danej kulturze. Co wicej
ucze zdobywa wiadomo, i jzyk jest wartociujcy i wielofunkcyjny, a zatem musi formuowa
swoje wypowiedzi w ten sposb, aby stosowane przez niego sowa posiaday proste znaczenia przenone,
gdy ich zawio moe prowadzi do nieporozumie, a nawet wywoa konflikt. Ucze zdobywa w ten
sposb wiadomo, i jego ojczysta mowa jest podstawowym narzdziem komunikacji midzyludzkiej i
midzykulturowej, moe budowa lub niszczy dan rzeczywisto.

Poziom uniwersytecki

W odniesieniu do przedstawionych zaoe musia ulec zmianie system nauczania na poziomie

uniwersyteckim. Naleao dostosowa dotychczasowy sposb ksztacenia akademickiego do oczekiwa
polskiej szkoy. Mody czowiek, ktry uzyska prawa do nauczania jzyka polskiego na trzech
poziomach (poziom II szkoa podstawowa klasy IV-VI, poziom III gimnazjum i poziom czwarty
szkoy ponadgimnazjalne) musi oprze swj proces dydaktyczny na podstawie programowej. Jego
nadrzdnym zadaniem staje si wprowadzenie modziey w wiat i wyksztacenie umiejtnoci
swobodnego oraz rozumnego rozpatrzenia si w nim.
Na wielu polskich uczelniach prowadzone s zajcia wprowadzajce do edukacji wielokulturowej
czy midzykulturowej. Stay si one niezbdne, gdy inaczej nauczyciel nie potrafi w peni zrealizowa
podstawowych zaoe podstawy.
W Instytucie Filologii Polskiej KUL specjalizacjnauczycielsk prowadzi wraz z zespoem
pracownikw naukowo-dydaktycznych prof. dr hab. Sawomir Jacek urek, twrca podstawy
programowej do nauczania jzyka polskiego. W ramach specjalizacji odbywaj sirnego rodzaju
zajcia przygotowujce przyszego nauczyciela do realizacji zada dydaktycznych.
Do tej pory podstawow form prowadzenia zaj akademickich bya forma tradycyjna oparta na
spotkaniu w obrbie sali wykadowej, w ktrej prowadzony dyskurs mia przede wszystkim umocni
wiedz, zweryfikowa j, obudowa przykadami projektujcymi dan sytuacj dydaktyczn.
Niezmiernie istotnym byo, aby student przyswoi sobie i rozumia podstawowe zaoenia metodyki
jzyka polskiego. Wana rol peni praktyki, ktre umoliwiaj studentom wiczenie nabytej wiedzy
wraz z przeoeniem jej na dziaania praktyczne. Obecnie dy si do tego, aby forma zaj ulega
zmianie. Kadzie si wikszy nacisk na ksztacenie umiejtnoci a wycznie przyswojenie teorii. Z tego
powodu podstawowymi formami zaj s: warsztaty, wiczenia, zajcia terenowe oraz zajcia oparte na
dziaaniach. Umoliwiaj one lepsze przygotowanie zawodowe, rozwijaj umiejtnoci niezbdne do
podjcia dziaa dydaktycznych.
Wan rol w edukacji wielokulturowej odgrywaj zajcia terenowe oraz zajcia oparte na
dziaaniach, dziki ktrym student styka si bezporednio z interesujcymi go kwestiami. Z tej racji warto
opisa je szerzej.

Spotkanie-dialog

47
 Podejmujc si zada zwizanych z edukacj wielokulturow/midzykulturow naley pamita,
e religia jest jednym z fundamentalnych czynnikw ksztatowania si kultury kadego z narodw. Zanim
wkroczymy w nieznany sobie wiat, musimy by dobrze przygotowani. Spotkanie oznacza zetknicie si,
ale i konfrontacj. Aby nabrao ono waciwego znaczenia, mody czowiek musiwiedzie kim jest i
jakim systemem wartoci si kieruje. Bez okrelenia swojej tosamoci nie pozna drugiego czowieka,
gdy nie bdzie mg podj dialogu na temat religii, kultury czy tradycji. Bez przedstawienia i
zdefiniowania siebie, nie rozczyta kodu podanego przez drug osob.
Zajcia terenowe stwarzaj moliwo penego uczestniczenia w spotkaniu, studenci udaj si do
miejsc zwizanych z rnymi kulturami. Lublin by i jest miastem wielokulturowym. Jego bogata historia
powstaa na styku kultur: katolickiej, prawosawnej, protestanckiej, ydowskiej i muzumaskiej. Dziki
temu poczeniu miasto zadziwia swoim bogactwem, lecz wymaga dobrego rozpoznania si w nim.
Studenci chtnie podejmuj dziaania umoliwiajce im poznanie nie tylko samej wiedzy zwizanej z
dan przestrzeni religijno-kulturow, lecz i miejscami z nimi zwizanymi stale obecnymi w historii
miasta. Zajcia terenowe umoliwiaj przeoenie teorii na praktyk. OdwiedzenieKatedry Prawosawnej
Przemienienia Paskiego w Lublinie, kocioa Ewangelicko-Augsburskiego witej Trjcy czy Jesziwy
Chachmej Lublin [Wyszej Szkoy Teologicznej Jesziwy Mdrcw Lublina] to wyjcie do religii,
poznanie przynalenej jej obrzdowoci i jej wyznawcw. Bezporedni kontakt z przedstawicielami:
prawosawia, protestantyzmu czy judaizmu uwaam to za niezmiernie wany, poniewa pozwala modym
ludziom na podjcie dialogu, na zadanie pyta oraz na odkrywanie nieznanych dotd zagadnie bdcych
potem podstaw do rozmw.
Podobn rol odgrywaj warsztaty lub dziaania praktyczne. Mog by realizowane wsplnie z
innymi orodkami edukacyjnymi, przykadem jest projekt edukacyjny podjty wsplnie z Muzeum Wsi
Lubelskiej w Lublinie zatytuowany Od koyski do chederu spotkanie z codziennoci ydw
mieszkajcych w Polsce do 1939 r.Przygotowali go, pod moj opiek merytoryczn, studenci Instytutu
Filologii Polskiej KUL wraz z pracownikami Muzeum pp. Grzegorzem Miliszkiewiczem i dr Halin
Stachyr. Kierowany by do uczniw szk licealnych. Przeprowadzone w jego ramach warsztaty
uwiadomiy studentom, jak wan jest umiejtno opowiadania o innej kulturze uczniom. Wymaga
przecie rzetelnego przygotowania, aby przekaza wiedz i kreatywnoci, by zaciekawi ucznia do
podejmowania dziaa. W czasie warsztatw studenci chtnie wykorzystywali metody aktywizujce
uczestnikw, mogli sami je zorganizowa i przeprowadzi, chtnie te stawali si ich uczestnikami. W
ten sposb sami rozpoznawali czy wybrane przez nich metody i formy dziaa s pobudzajce dla
uczestnikw.
W tradycyjnym rozumieniu dydaktyki jzyka polskiego nauczyciel mia by porednikiem
pomidzy uczniem a literatur, ktra odgrywaa najwaniejsz rol w ksztatowaniu jego wiedzy o
dziejach kultury polskiej. Nauczyciel by te mistrzem, gdy ucze mia go naladowa w odczytaniu i
rozumieniu dziea literackiego. W nowej rzeczywistoci nauczyciel musi nauczy si dobrze
wykorzystywa rne teksty kultury [np. obraz, fotografi czy spektakl teatralny], wrd nich tekst
literacki jest tylko jednym z wiadectw kultury polskiej, wanym, lecz ju nie podstawowym. Co wicej
podstawa programowa dopuszcza i zaleca, by o wspczesnym wiecie uczniom opowiaday teksty
literackie reprezentujce rne kultury [mog nimi by opowiadania Issaca Bashevisa Singera, wiersze
cygaskiej poetki Papuszy czy utwory autorw z obszarw kulturowych prawosawia lub ewangelikw],
a zatem kwestia znajomoci przez nauczyciela wielu kultur nie jest ju tylko postulatem, lecz wymogiem
edukacyjnym.
Z tej racji nauczanie na poziomie uniwersyteckim musi by adekwatne do oczekiwa polskiej
edukacji. Student nie moe by zamknity w murach uczelni i rozpatrywa poszczeglne kwestie
wycznie na poziomie abstrakcji. Musi wyj do ludzi, gdy jego dziaalno ma suy ludziom.
Podstawa programowa zobowizuje nauczyciela jzyka polskiego, by ksztacony przez niego ucze:
48
 1) ze zrozumieniem posugiwa si pojciami dotyczcymi wartocipozytywnych i ich
przeciwiestw oraz okrela postawy z nimizwizane, np. patriotyzmnacjonalizm, tolerancja
nietolerancja,piknobrzydota, a take rozpoznawa ich obecno w yciu orazw literaturze i innych
sztukach;
2) dostrzega zrnicowanie postaw spoecznych, obyczajowych, narodowych, religijnych,
etycznych, kulturowych i w ich kontekcieksztatowa swoj tosamo, uczestniczy w dyskusji,
uzasadnia wasne zdanie, przyjmowa pogldyinnych lub polemizowa z nimi [4].
Nie wolno nam zatem pozosta poza oczekiwaniami. Ksztacenie uniwersyteckie musi i za
wyzwaniami czasw, gdy pomijanie tej kwestii moe wywoa bardzo negatywne skutki.

Bibliografia:
1. Sawomir J. urek, Koncepcja podstawy programowej z jzyka polskiego
http://www.men.gov.pl/images/stories/pdf/Reforma/men_tom_2.pdf [dostp z dn. 23.03.2014].
2. Marian Golka, Oblicza wielokulturowoci [w:] U progu wielokulturowoci. Nowe oblicza
spoeczestwa polskiego, red. M. Kempa, A. Kapciak, S. odziski, Warszawa 1997.
3. Igor Kominarec, Edyta Kominarecova, Przygotowanie nauczycieli do wychowania
wielokulturowego [w:] tyche, Podstawy edukacji wielokulturowej, tum. M. Waligrski, Czstochowa
2008.
Zagadnienie to omawiaj rwnie m.in.: W. abicki, Wielokulturowo a szkoa. O
midzykulturowych kompetencjach pedagogw [w:] Wielokulturowo-midzykulturowo obszarami
edukacyjnych odniesie, red. Alicji Szerlg, Krakw 2005, s. 183197; W. Tulasiewicz, Przygotowanie
nauczyciela do pracy w wielokulturowym spoeczestwie [w:] Edukacja midzykulturowa w wymiarze
instytucjonalnym, red. J. Nikitorowicz, Biaystok 1999, s. 4355, ks. B. Stakowski, Rola nauczyciela w
wychowaniu wielokulturowym, Ruch Pedagogiczny 2009, nr 12, s. 4761.
4. http://www.men.gov.pl/images/stories/pdf/Reforma/men_tom_2.pdf [dostp z dn.
23.03.2014]

49

( )

, ,
. ,
, .
.
, . ,
, .
, ,
,
, ,
.

, : , ,
... , .
, :
. , ,
, . !
, . , ,
... , ,
, . .
, 71.
, ,
.
, . (
). , .
, , , ,
289 . , IV .
, , .
, .
. ,
, ,
. , , :
, 72.
, .
, .
.
, . , ,
,
, .

71
. 38: 12, 610, 1214.
72
1 . 5: 5.
50

. , . , ,
. , , ,
. . , ,
, , ,
, , . ,
, ,
, .
, .
: , ,
, : , 73.
,
. ,
,
.

.
, .
,
, .
, ... 74
. ,
, , , 75
.
, , .

-.
,
: (. Corpus) , ,

. , .
, , :
. , 76.
, : 77.
. ,
, : , ,
, , 78 .
, .
, , ,
. , , ,
: , 79

73
. 10: 8.
74
. 17: 14.
75
. 9: 5-6.
76
. 138: 13, 14.
77
. 1: 14.
78
. 5: 29-30.
79
. 38 (37): 8.
51
, : ,
, , , ,
, 80.
, , .
, , , ,
, ( ) .
-
.
. , , , ,
, , .
, 81.
, , , ,
. ,
.
. ,
, , , ,
82.
, , ,
, . , .
, .
, , , ,
, .
, . , , ,
; , , 83.
,
. ,
, ,
.
- ,
. ,
,
.
.
.
, ;
( ), , , ,
,
. - ,
.
, ,
, 84 , , 85 ,

80
. 4: 1314.
81
. 7: 23.
82
1 . 6: 15, 19.
83
.: . : -- , 1990, . 660.
84
. 1: 6.
85
. 38: 21.
52
 86,
87. , .
, , .
.
88 . , , .
, , , , ,
, , , , , , .
.
,
. , ,
. ,
. ,
.
.
,
, ,
.
, .
,
, ,
. , , ,
, .
, ,
.
;
, .
. .
: , , . , , ,
. , .
,
, .
:
, ,
89 . ,
, , ,
,
. , -
, .
,
, , ,
. ,
, .

86
. 10: 34.
87
2 . 4: 34.
88
1 . 5: 23.
89
1 . 5: 23.
53
 : 90.
, ,
, .
, ,
. ,
. , , ,

, 91.

90
. 53: 5.
91
.: . 53: 4.
54

( . )

94 (450):314.7:282
63.3(4 )

,
1991 .
-
.
: , , .
,
1991
. -
.
: , , .
This paper deals with the scientific research work of the migratory phenomenon, carried out by
representatives of the Catholic Church in Italy, between 1991 and today. The author focuses on the most
famous Catholic research institutions and on the work on migration issues of their staff.
Key words: Catholic Church, migration, research.

, . :
, , , .
, ,
, .
, ,
, ,
, .
,
, , , , , ,

.
,
, .
,
.
, ,
Immigrazione -. ,
( , , , ,
.). 1991
- .
- ,
. , ,
55
 , ,
.
, , ,
, ,
, [3]. 2004

(IDOS), . (1928-1997),
,
1991 , IDOS,
: .
,
, [1].
, ,
(SIMI) .
, , ,
-, - ,
, .

. . (18391905) .
,
, ,
, ,
. :
;
-
;
[21]. 2004 SIMI
(Quaderni SIMI) - .
,
2004 . , ,
,
[10].
.
, , . .
, ,
, ,
, ,
[8]. 2005
: ,
, , [13].
-
. (2006), ,
[15].

, .
2007 ,
. ,
56
, : ,
, , .
, ,
, [18].
2008 .
, , , ,
,
. ,
,
[11].
.
(2009) .
, , , . .
, .
, ,
[14].
2010
, [16].
. (2011)
, [17].
2012
, ,
[9]. (2013),
. , ,
, .
,
, ,
[7].
, , . -
(Migrazioni. Dizionario socio-pastorale) .
(Lessico migratorio),
1987 . . SIMI
[6]. ,
80- .
.
,
,
,
[19].

, () SERPE [5] CSER [4],
(FCSM).
,


: , , , , .
, ,
57
 , ,
, . , Studi emigrazione,
.
- . ,

, , ,
,

. 18831983 (1985) .
18872000 (2001) [2].
. .
. 19802007. 2316
, .
: ,
, , , [20].
,
, ,
,
.

:
1. Di Liegro L. Il pianetta immigrazione: dal conflitto alla solidariet / Di Liegro L., Pittau
F. Roma : Edizione Dheoniane, 1990. 502 p.
2. Enchiridion della Chiesa per le Migrazioni. Documenti magisterali ed ecumenici sulla
pastopale della mobilita umana (18872000) a cura di Giovanni Grazioano Tassello. Bologna : EDB,
2001. 1856 p.
3. Caritas Italiana [Risorsa elettronica]. Modalit di accesso:URL:
http://www.caritas.it/home_page/pubblicazioni/00000439_XXV_anniversario_della_Caritas_di_Roma.ht
ml.
4. Centro Studi Emigrazione Roma [Risorsa elettronica]. Modalit di accesso:URL:
http://www.cser.it/cseritpr.htm.
5. Centro Studi e Ricerche per l'Emigrazione [Risorsa elettronica]. Modalit di
accesso:URL: http://www.cserpe.org/home_italian.html.
6. Lessico migratorio a cura di Graziano Tassello.- Roma.: CSER, 1987.- 225 p. [Risorsa
elettronica]. Modalit di accesso:URL: http://www.simiroma.org/download/Tassello%20-
%20Lessico%20migratorio%20mini.pdf.
7. Libreria del Santo [Risorsa ettronica]. Modalit di accesso:URL:
http://www.libreriadelsanto.it/libri/9788840170916/migrazioni-e-nuova-evangelizzazione.html
8. Libreria universitaria [Risorsa elettronica]. Modalit di accesso:URL:
http://www.libreriauniversitaria.it/chiesa-migrazioni-paolis-velasio-urbaniana/libro/9788840170992.
9. Libreria universitaria [Risorsa elettronica]. Modalit di accesso:URL:
http://www.libreriauniversitaria.it/mediterraneo-crocevia-popoli-urbaniana-
university/libro/9788840170923.
10. Libreria universitaria [Risorsa elettronica]. Modalit di accesso:URL:
http://www.libreriauniversitaria.it/migrazioni-diritti-umani-urbaniana-university/libro/9788840171005.

58
 11. Libreria universitaria [Risorsa elettronica]. Modalit di accesso:URL:
http://www.libreriauniversitaria.it/migrazioni-questioni-etiche-urbaniana-
university/libro/9788840170312.
12. Libreria universitaria [Risorsa elettronica]. Modalit di accesso:URL:
http://www.libreriauniversitaria.it/missione-migranti-missione-chiesa-urbaniana/libro/9788840170961.
13. Libreria universitaria [Risorsa elettronica]. Modalit di accesso:URL:
http://www.libreriauniversitaria.it/missione-viene-noi-margine-istruzione/libro/9788840170985.
14. Libreria universitaria [Risorsa elettronica]. Modalit di accesso:URL:
http://www.libreriauniversitaria.it/orme-paolo-annuncio-culture-comunione/libro/9788840170954.
15. Libreria universitaria [Risorsa elettronica]. Modalit di accesso:URL:
http://www.libreriauniversitaria.it/padre-era-arameo-errante-temi/libro/9788840170978.
16. Libreria universitaria [Risorsa elettronica]. Modalit di accesso:URL:
http://www.libreriauniversitaria.it/sfide-chiesa-cammino-strutture-pastorale/libro/9788840170947.
17. Libreria universitaria [Risorsa elettronica]. Modalit di accesso:URL:
http://www.libreriauniversitaria.it/testimoni-esodo-vita-consacrata-mobilita/libro/9788840170930.
18. Recensioni Librarie Daniel Groody, Gioacchino Campese (a cura di) MISSIONE
CON I MIGRANTI MISSIONE DELLA CHIESA Urbaniana University Press [Risorsa elettronica].
Modalit di accesso:URL: http://www.fides.org/it/news/pdf/13822.
19. Scalabrini International Migration Institute [Risorsa elettronica]. Modalit di
accesso:URL: http://www.simiroma.org/pubblicazioni/pubblicazioni.htm.
20. Tassello G. G. Migrazioni e scienze teologiche rassegna bibliografica (1980-2007) /
Tassello G. G., Deponti L., Proserpio F. Basilea : CSERPE [Risorsa elettronica]. Modalit di
accesso:URL: http://www.cserpe.org/Rassegna%20bibliografica2.pdf.
21. Teologia pastorale della mobilit umana. Licenza e dottorato [Risorsa ettronica].
Modalit di accesso:URL: http://www.simiroma.org/download/Brochure%20SIMI.pdf.

59
 Sergiusz Anoszko
(Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie)

Nowe religie a ponowoczesno:

historyczno-spoeczne uwarunkowania powstania Kocioa Scjentologicznego

Powstanie i rozpowszechnienie nowych religii jest zjawiskiem o skali wiatowej. Z jednej strony
to moe wynika z kryzysu ideologicznego, ktry panuje w tradycyjnych systemach religijnych, z drugiej
natomiast moe by prb poszukiwania w ramach religii odpowiedzi na wezwania wspczesnoci, a
zarazem propozycj dla tych, co poszukuj odnonikw wiatopogldowych w ich yciu.
Punktem odniesienia szerokiego rozprzestrzenienia si nowych religii na wiecie jest wiek XX, a
zwaszcza czas po drugiej wojnie wiatowej. Wanie wtedy wite sklepienie, jak okreli tradycj
judeochrzecijask na Zachodzie profesor socjologii Westmont College Ronald Enroth92, zaczyna traci
monopol. Wielkie religie wiata wyday liczne potomstwo. Wedug profesora Roberta Ellwooda 93, coraz
czciej kult jest sprawowany na otarzach alternatywnych [7; 9]. W owe czasy badania socjologiczne
wskazyway na zmiany w stosunku do religii ze strony spoeczestwa, a w sposb szczeglny modziey
oraz inteligencji twrczej [6; 43].
Demokratyzacja ycia politycznego, uchwalenie Deklaracji Praw Czowieka
i, jako logiczny wynik tego, wolno sumienia stworzyy podatny grunt dla pluralizmu religijnego.
Zdezorientowana opinia publiczna dostaa w ofercie nie tylko nowe sownictwo religijne, ale i nowy
wiatopogld: rozmaici guru New Age zachcali samorozwojem, zwolennicy jogi zaproponowali
uwolnienie kundalini, scjentolodzy opowiadali o engramach i oczyszczeniu. Na Ukrainie w cigu
ostatnich 25 lat owa tematyka staa si rwnie popularn. Jednym z takich nowych ruchw,a zarazem
podmiotem zainteresowa staa scjentologia.
W rnych publikacjach Midzynarodowego Kocioa Scjentologicznego co do iloci adeptw
podaje si liczba w 8 milionw. Jednak w literaturze rdowej scjentologw trudno znale liczb
wyznawcw w konkretnym kraju. Dane wymieniaj nazwy pastw oraz ilo kociow, misji a take
innych organizacji, co wykorzystuj technologie L. Rona Hubbarda. Tak na pocztek 2013 r. globalna
sie Scjentologii liczya 344 misje w 57 krajach [13; 62]. Trudno mwi o konkretnych liczbach w
odniesieniu do Ukrainy, poniewa Koci Scjentologiczny nie jest wpisany do rejestru kociow, co
prawda istniej 24 (wedug innych danych 25) kocioy scjentologiczne [4].
Eksperci w niektrych rdach podaj liczb w 100-400 tysicy wiernych [10; 60], w innych
natomiast redukuj je dziesiciokrotnie do 40 tysicy maksymalnie [11]. Jednak rwnie s dane nieco
zblione do tych, co oferuj sami scjentolodzy. Rosyjska badaczka dr G. Kukushkina94 w oparciu o rne
rda dotyczce tematyki pokazuje, i liczba zwolennikw nauki Hubbarda moe wynosi 2 mln osb
[5; 16].
Biorc pod uwag ten fakt, i scjentologia rodzi si w USA, na przykadzie akurat tego pastwa
przejrzymy si bliej politycznym, spoecznym oraz ideologicznym przyczynom powstania nauki
Hubbarda.

92
Ronald M. Enroth, dr (ur. 1938) profesor socjologii w Westmont College (do 2012 r.) w Santa Barbara, California.
Ewangelicki autor ksiek dotyczcych tematyki sekt i nowych ruchw religijnych. Aktywny dziaacz ruchu antykultowego.
93
Robert S. Ellwood, dr (ur. 1933) profesor historii wiatowych religii na Uniwersytecie Poudniowej Californii
(1967-1997). Czonek Towarzystwa Teozoficznego w Ameryce, duchowny ezoterycznej wsplnoty Liberalnego Kocioa
Katolickiego.
94
G. A. Kukushkina, dr filozofii (ros. , ur. 1967) rosyjska badaczka scjentologii
(zwaszcza wsplnoty Kocioa w Moskwie) przy katedrze religioznawstwa Rosyjskiej Akademii Suby Publicznej przy
Prezydencie Federacji Rosyjskiej.
60
 Faktem oglnie znanym jest to, e Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej formoway si, jako
wielobarwny utwr pastwowy z bogat palet narodowoci i wyzna. W sytuacji wielonarodowego oraz
wielokonfesjonalnego kraju tolerancja religijna miaa zapewnia spjno i jednolito federalnej
struktury, stajc si t. zw. conditio sine qua non. W zwizku z tym prawo wyznaniowe, a zwaszcza
kwestia wolnoci sumienia, stay si przedmiotem pierwszej troski w ustawodawstwie amerykaskim. W
pierwszej poprawce do Konstytucji byo podkrelane, e adna ustawa Kongresu nie moe wprowadzi
religii ani zabroni swobodnego praktykowania jej [16; 13]. Wolno sumienia w Stanach okrela si
odtd, jako pierwsza wrd praw deklarowanych w Konstytucji i jest znana, jako pierwsza wolno
[12; 34].
Drugim wanym uwarunkowaniem, ktre spowodowao pojawienie neokultw, byo przejcie
ekonomicznie rozwinitych krajw do nowej fazy w relacjach spoeczno-politycznych oraz towarzyszce
wymienionemu zjawisku zmiany w duchowych priorytetach obywateli [Zob. 2]. W swojej koncepcji
amerykaski futurolog A. Toffler 95 powstanie nowych ruchw religijnych tumaczy bezporedni
refleksj na postp naukowo-techniczny oraz skutkiem najwikszej cywilizacyjnej zmiany, ktre
oznaczay wejcie wiata Zachodu w okres postindustrialnego rozwoju [17; 15].
W latach 1945-1960 gospodarka Stanw przeywa kilka kryzysw, zwiksza si fala strajkw
klasy robotniczej. Uzalenienie od polityki rzdzcej elity, strata zaufania w moliwo rychego
reformowania sektora spoecznego, wzrost kosztw ycia, bezrobocie, brak pewnoci co do przyszoci
powodoway niezadowolenie duchow stron. Religia dla wielu osb staje si miejscem ucieczki przed
lkiem.
W drugiej poowie lat 60. Ameryka jest wiadkiem wydarze spoeczno-politycznych, ktre
podaj w wtpliwo struktur i wartoci spoeczestwa. Modzieowy ruch protestacyjny oraz
ekstremizm lat 60. wywoane fal wystpie czarnoskrych mieszkacw USA, eskalacj wojny we
Wietnamie, zabjstwem kandydata na Prezydenta R. F. Kennedy i lidera Konferencji chrzecijaskich
przywdcw Poudnia, noblisty Martina Luthera Kinga w 1968 roku, zrodziy stowarzyszenia
modzieowe, mniej lub bardziej formalne, o zabarwieniu lewicowym [14; 90]. Prawda ekstremizm nie
zrodzi czego wikszego, ni zwyke protesty, zrodzone brakiem nominacji pokojowego kandydata E.
McCarthy [3; 125] na stanowisko prezydenta od partii demokratycznej. Wanie wtedy modzie a take
inteligencja zaczynaj odchodzi od aktywnych walk politycznych, lecz nie odnajdujc siebie w nowych
warunkach spoeczestwa amerykaskiego zwracaj swoj uwag ku nowym religiom. Tam ich obiecano
wyzwoli z wyobcowania, apatii, samotnoci. Tradycyjne religie zaczto odbiera, jako systemy o
skostniaej organizacji hierarchicznej, zewntrznych formach religijnoci oraz zastarzaej nauce.
Poszukiwania duchowe u sporej czci spoeczestwa pozostaway niezaspokojone. Jak zauwaa
amerykaski socjolog religii J. Milton Yinger96: Religia to cz systemu, ktry koegzystuje z procesami
politycznymi i ekonomicznymi, typami rodziny, technik i natur. I jeli jedna cz w tym systemie si
zmienia, to w rny sposb to wpywa na wszystkie elementy tego systemu [9; 45].
Napicie psychologiczne, ktre co raz czciej odczuwa czowiek epoki ponowoczesnoci,
tumaczy si tempem ycia oraz wywouje t. zw. syndrom labilnoci psychologicznej. To wszystko
sprzyja temu, e wielu ludzi w nadziej otrzymania wsparcia, duchowego spokoju i pomocy od Boga
zwracaj si do nowych religii. Tak, w 1957 roku wtedy akurat rodzi si scjentologia 30%
Amerykanw w wieku 21-39 pokazali podwyszony poziom neurotycznego lku, natomiast w 1978 roku
liczba ta wzrosa ju do 49% [18; 199].

95
Alvin Toffler (ur. 1928) amerykaski pisarz, futurolog, znany gwnie z prac na temat cyfrowej rewolucji,
rewolucji komunikacyjnej, rewolucji korporacyjnej oraz osobliwoci technologicznej.
96
John Milton Yinger, dr (1916-2011) amerykaski socjolog, profesor socjologii w Oberlin College (1947-1987),
Ohio.
61
 Warunki pluralizmu religijnego, sekularyzacji a take wzrostu zjawisk kryzysowych
spoeczestwa amerykaskiego powodoway nieznan dotd eksplozj ruchw religijno-mistycznych,
nietradycyjnych kultw, sekt, religii nowego wieku, ktre zaoferoway osobliwy wiatopogld wraz z
duchowym wyzwoleniem jednostki. Amerykascy badacze R. Stark 97 i W. Bainbridge 98 w swojej
publikacji pisz o tym, i w 1985 roku w USA istniay 417 sekt oraz 501 ruchw kultycznych. Okoo 7
mln osb (3% ludnoci kraju) byy zaangaowane w nowe religie [15; 13-14].
Jak wida, zrodzenie si scjentologii, jako religii nowego wieku byo logicznym wynikiem tego,
co w jakim stopniu odzwierciedlao ycie duchowe pewnej czci spoeczestwa, sytuacj w polityce i
gospodarce Stanw lat 40.-70. XX wieku. Naley pamita, e zainteresowane byy dwie strony: pastwo
oraz spoeczestwo. Jeeli pierwsza z nich w oparciu o Konstytucj dya do stworzenia warunkw
powszechnej religijnoci w swoim spoeczestwie, przez co chciaa wyeliminowa socjalne protesty i
niezadowolenie obywateli, druga za zawiedziona religiami tradycyjnymi pragna zdoby yw religijn
wiar, ktra odpowiadaaby zmienionemu nastawieniu, moralno-religijnym uczuciom, przedstawieniom o
miejscu i sensie egzystencji ludzi na ziemi, a zarazem wiar, ktra rozwizaaby problemy yciowe.
Koci Scjentologiczny by gotw sta na wysokoci zadania.
Nauka Hubbarda zaproponowaa formu osignicia sukcesu, technologi zbawienia duszy,
samorealizacj osoby w stopniu najdoskonalszym, odpowiedzi na nurtujce pytania. W celu
sukcesywnego dziaania i w oparciu o mylenie wspczesnego czowieka zosta zaoferowany rodek
adaptacyjny. W gruncie rzeczy, scjentologia wsikna pewne cechy racjonalizmu oraz pragmatyzmu,
popularnew pierwszej poowie stulecia.
Nie brakowao sprzecznoci i problemw spoecznych w krajach Europy Zachodniej.
Konsumpcjonizm wraz z dewaluacj wartoci duchowych, tempa inflacji, wzrost bezrobocia i kosztw
ycia, narkomania i lk przed wojn atomow wywoyway nieodwracalne zmiany w wiadomoci [1;
42]. Zwikszya si liczba osb, ktre nie znalazy duchowego wsparcia w tradycyjnych kocioachi
poszukujcych pociechy w doktrynach neokultw.
Pojawienie i rozprzestrzenienie si nowych religii najbardziej byo widocznew rodowisku
modzieowym: bitniki, hippisi, pewna cz studentw, przedstawiciele klasy redniej, ktrzy niekiedy
mieli do wysoki poziom wyksztacenia, zaczli protestowa przeciwko konsumpcjonizmowi. Dla tych
ludzi byo nie do przyjcia zaniechanie duchowych wartoci kosztem osignicia dobrobytu
materialnego. Zwrot w kierunku organizacji neoreligijnych byo rozpatrywane przez nich na paszczynie
nabycia gbokiej duchowoci, jako droga moralno-religijnego udoskonalenia si.
Rezultatem kryzysu ideologicznego lat 60. byo rozprzestrzenienie si nowych ruchw religijnych
w krajach ludowej demokracji, w tym na Ukrainie. W religiach nowego wieku poszukiwano wskanikw
moralnoci, ycia codziennego oraz wiatopogldu, wsparcia oraz rozwizywania kwestii
metafizycznych. Stabilne zainteresowanie neokultami na stae pojawia si w umysach co raz wikszej
liczby osb. Wrd przyczyn, ktre doprowadziy do takiego stanu religijnoci, czsto s wskazywane
bolesne zmiany w sektorze spoecznym, mechanizm obronny, jako odpowied na przytaczajcy sposb
ycia [8; 21], kryzys tradycyjnej kultury, wzrastajce niezadowolenie duchow atmosfer [1; 42]. Puent
religijnej doktryny Hubbarda wic bya kompensata wewntrznych zapotrzebowa duchowychi
propozycja pomocy adaptacji we wspczesnym spoeczestwie.
Badania socjologiczne przeprowadzone dr G. Kukushkin wrd adeptw scjentologii w Moskwie
wskazuj, i podwyszony poziom napiciaw spoeczestwie czsto implikuje nastroje jak rwnie
wiatopogld, warunkuje poszukiwanie nowych wskanikw w yciu duchowym. 43% ankietowanych

97
Rodney Stark, dr (ur. 1934) konserwatywny amerykaski socjolog religii, profesor nauk spoecznych na
Uniwersytecie Baylor (Texas), zastpca dyrektora instytutu Bada nad Religi, redaktor Interdyscyplinarnego Czasopisma
Bada nad Religi.
98
William S. Bainbridge, dr (ur. 1940) amerykaski socjolog, profesor na Uniwersytecie George Mason, Virginia.
62
jako przyczyn swojej konwersji na scjentologi wskazali lk przed przyszoci (w tym rozwizywanie
wojny, katastrofa atomowa, bezrobocie, wzrost przestpczocii narkomanii), 25% wskazali na
bezduszno spoeczestwa [5; 27].
Drugim wanym czynnikiem doczenia neofitw jest pragnienie poczu siw zespole, w
kolektywie: 18% respondentw podkrelali moliwo komunikowania si, zrozumienia i wsparcia
duchowego ze strony innych. 92% uwaa, e technologie L. Rona Hubbarda s skuteczne, pomagaj
rozwiza skomplikowane codzienne problemy yciowe w pracy bd w nauce [5; 28].
Analizujc wyniki bada, widzimy gwne przyczyny zwrcenia si do religii scjentologicznej
zwaszcza w rodowisku modzieowym i inteligencji. Przeycia duchowe poczone z osobistymi
powikaniami, brak ufnoci tradycyjnym doktrynom, uomno spoeczestwa oraz pustka ideologiczna
powoduj zwrcenie si do nowej wiary. Ch odnalezienia si wrd innych, yczenie odnale
pewno co do jutra, otrzyma wiar w swj potencja, a take lgnicie do rwnowagi i harmonii
charakteryzuj przejcie do novum, ktre jest mao znane, lecz wabi do siebie obietnic uwolnienia od
trudw egzystencji na tej ziemi, jak i zbawieniem duszy po tamtej stronie.
Jest oczywiste, e religijna nauka L. Rona Hubbarda uwzgldnia najbardziej bolesne problemy
ludzkoci z jednoczesnym zaproponowaniem modelu adaptacyjnego w warunkach wspczesnoci. Jest
oczywistym, e proces powstania scjentologii wie si ze zjawiskami kryzysowymi na rnych
paszczyznach ycia spoecznego. Dewaluacj wartoci poniekd wywoaa fal zainteresowania wiatem
niematerialnym, doprowadzia do oywienia spoecznych nastrojw poszukiwania Boga. Zaoyciele
scjentologii uchwycili zmieniajce si duchowe nastroje obywateli, w sposb zrozumiay i na czasie
zaoferowali nowe religijne nauki, ktre odpowiaday oczekiwaniom a take zapotrzebowaniom pewnej
czci spoeczestwa.
Religijna nauka Lafayette'a Rona Hubbarda oddziauje na wiadomo czowieka oraz jego sfer
uczuciow, obiecuje zbawienie od trudnoci codziennego ycia, gwarantuje wyeliminowanie
psychologicznego niepokoju. W oparciuo perspektywiczn nauk boskiego doskonalenia czowieka,
supranaturalnego rozwoju jego zdolnoci umysowych, jakoci psychiczno-moralnych jak i umiejtnoci
fizycznych scjentologia staa si atrakcyjna wanie dla pragncych ulepszenia swojego istnienia,
osignicia sukcesu za ycie. Metoda dianetyki uwzgldnia pragmatyczne podejcie ludzi do
rzeczywistoci. Dobrze rozumiejc mentalno czowieka XX wieku L. Ron, czc elementy religijne z
pragmatyzmem i racjonalizmem, zaproponowa moliwoci jednoczce poszukiwania duchowez
niemiertelnoci na zasadzie lepszych warunkw egzystencji.
Doktryna LRH jest skuteczn odpowiedzi na westchnienia wielu ludzi: bezrobotni dostaj
obietnic znalezienia pracy, studenci sukces w nauce, chorzy odzyskanie zdrowia, przedsibiorcy
dobrobyt i powodzenie w biznesie, wierzce zbawienie duchowe. Talent menederski pozwoli
Hubbardowi stworzy potn sie religijnych i niereligijnych organizacji scjentologicznych,
przycigajc do dziaalnoci pewn cz ludzi, uksztatowa z Kocioa Scjentologii jeden z samych
prosperujcych zwizkw wyznaniowych tego wiata.

Bibliografia:
1. . ., . 1,
1999.
2. Berger P. L., wity baldachim. Spoeczna rzeczywisto religii, Krakw 1997.
3. Franczak K., Transformacja ruchu Rodzina, [w]: Ruchy pogranicza religii i nauki jako
zjawisko socjopsychologiczne, tom 5 red. T. Doktr, Warszawa 1996.
4. .,
: , 23.06.2014, https://religion.in.ua/main/26160-registraciya-

63
religioznyx-menshinstv-kak-indikator-urovnya-religioznoj-svobody-opyt-saentologov.html (dostp z dn.
24.01.2015).
5. . ., : ,
(- ), 2003.
6. . ., :
, [w]: , 2000.
7. Mather G. A., Nichols L. A., Sownik sekt, nowych ruchw religijnych
i okultyzmu, Warszawa 2006.
8. . ., : -
, 2002.
9. . ., ,
1986.
10. .
. 1997.
11. Ortega T., Scientologists: How Many Of Them Are There, Anyway?, 04.07.2011,
http://blogs.villagevoice.com/runninscared/2011/07/scientologists_1.php (dostpz dn. 13.10.2014).
12. : - . 3 (2002).
13. , International Scientology News 55
(2013).
14. Simpson G. E., Milton Yinger J., Racial and cultural minorities: an analysis of prejudice
and discrimination, New York 1958.
15. Stark R., Bainbridge W., The future of Religion. University of California Press Bereli, Los
Angeles, London, 1985.
16. The Constitution of the United States of America. As Amended. Unratified Amendments.
Analytical Index. Washington 2007.
17. Toffler A., Trzecia fala, Warszawa 2001.
18. . ., . ., , 1985.

64

( . )

NewAtheism

,
.
, , , ,
, .
, .
,
, , .
,
; ,
( , )
, ;
[6, . 4].
. New Atheism, ,
, ,
, .
, ,
.
,
, .
, . , . . , . . : ...
. ,
[3, . 139]. : . , .
: , . , .
, . : . .
,
, - .
, , .
. ,
:
, ,
, ,

[5, . 14]. , : .
,
, .
, . :
, , ,
, , [6, . 384].
. ,
. . . , .
, , : ,
65
, , 11
. . . ,
, , ,
. ,
. . , .
, . : ,
, .
,
. ,
[2, . 124]. , ,
, . .
. ,
;
. ,
, , . ,
, , .
,
[1]. , ,
, , ,
, .
. ,
, , . .
, , ,
, , .
:
, , . .
: ,
. . , .
, , , ,
, , . , . .
New Atheism , XXI
, , ,
.
, .
, ,
, ,
.
, New Atheism ,
, ,
. ,
. ,
, ,
, .

:
1. . . . , . .: , 2011. 496 .

66
 2. . . : . .: -, 2011.
365 .
3. Cimino, Richard, and Christopher Smith The New Atheism and the Empowerment of
American Freethinkers. In Religion and the New Atheism: A Critical Appraisal , edited by Amarnath
Amarasingam, 2010. . 139 .
4. D.Dennett. Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon, 2006. 456 p.
5. Dennett, Freedom Evolves, 2003. p. 14.
6. Robertson A. Short History of Freethought / Robertson A. New York, 1957.D. 4. 478 p.
7. Richard Rorty, Anticlericalism and Atheism, in: Richard Rorty and Gianni Vattimo, The
Future of Religion. New York: Columbia University Press, 2005, p. 29.

67

( )

, ,
, ,
. ,
.
, , , , .
, , .
,
. . .
. .
, , , .
, ., , ,
. ,
, .
. , ,
, ,
, .
. ,
. , (, )
, , ,
- , , .
, , ,
, , . ,
, .
, ,
, .

, .

, , .
, ,
. , ,
.
, , ,
.

, , , ,
. . ,

.
, . ,

68
 , , ,
, .
. .
,
, . ,
; ,
. , , ,
, .
.
, , ,
. .
,
. 28-
,
[3]. ,
. ,
, , .
,
.

,
, , .
, ,
,
. ,
. ,
.
, , ,
, , , .
, , .
, , ,
. ,
, ,
- . ,
. , [1, 105]
. , ,
, . ,
. .
, [2, 15].
,
,
, , . , ,
, , .
, .

:
1. . / . : , 2000 320 .
69
 2. . / . : -, 2007 26 .
3. Censor.net
[censor.net.ua/news/286214/lyudeyi_na_donbasse_pohischaet_russkaya_pravoslavnaya_armiya_pobyvav
shiyi_v_plenu_u_terroristov_sovetnik] : .

70

( )

,
, ,
, , , , .
, , .
.
, .
, , ,
. , , ,
.
- 1994 , 12
- -
,
,
.
, , -,


[4, 420].
, ,
.
, . ,
, .
4 : , ,
, .
.
, , .
, .
.
.
,
. .
, . , -
, . .
. ,
, , . . ,
, .
.
, , ,
, .
.
, . ,
71
 . - .
.
, , .
(, , ). ,
, ,
, .
, .
,
;
[1]. , ,
.
,
, 2011
[2]. ,
, .
, , , , ;
, .
,
, ,
. 2 2014 ,
( ) ,
, , , ,
[3].
.
.
,
, , ,
. , ,
,
.
, ,
,
, . .
- ,

. ,
, , , ,
, .
, -
.
, ,
, .
, ,
, - .
, ,
, ,
.
72
 .
, ,
, ;
- .
, ,
, .
, , ,
.
. XII
[5, 117].

. : .
.
, , ,
. ,
. ,
[6, 234].
.
, , , ,
, , ,
-
.
.
. .

:
1. ,
.
2. .
3.
, -, .
4. [2].
, , ,
. , , ,
. , , , .
. , ,
, . .
.
, .
, , .
, , , , , .
.
,
. , ,
, ,
. , .
, . , .
73
 :
1. 23.04.1991 987- .
2. 22.04.2011 220
.
3. 677 02.07.2014
( ) ,
.
4. . :
. .: , 1998. 420 .
5. . ., . . -
. ., 1995. 117 .
6. . . . ., 2004. 234 .

74

( )

Apple religion:

90- ,
Buyology: ,
Apple, [5].
Apple religion.
, (
BBC) .
Apple religion .
, , , -,
Apple, , .
,
. Apple ,
, , .
Apple religion ,
?
, - .
, ,
, ,
[6, . 16].
, :
- , ;
- ( );
- , .
, ,
. -,
, , . -,
, ,
. -, ,
[6, . 16]. ,
Apple religion,
. , ,
( ) .
, ,
. , Apple
, ,
[2], , .
Apple
, Apple religion . ,
,
, , ?
, , , ,
. Apple
75
 , , , .
, ,
Apple religion.
iPhone, JesusPhone.
.
Apple () , Microsoft ();
. Apple religion holy
war, .
Apple ,
. Apple switchers ( . ,
). ,
(, Windows) Apple,
[1, . 22].
Apple ,
.
,
. Apple 1977
, Apple .
, ,
, Apple . ,
,
, , .
Apple religion .
, ( )
. .
Apple religion
, Apple. ,
Apple, .
2011
- ,
, Apple
, , . ,
, .
, Apple ,
Apple religion [3].
. , ,
, , , , .
,
iPhona.
Apple religion , Apple
. Apple
religion ,
.
.

. religare [4, .
18]. .
76
- . ,
. , ,
[4, . 20]. , ,
( ) ,
. ,
. , -,
.
, [4, . 31]. .
Microsoft, Coca-Cola, Harley-Davidson,
, ,
. : ,
[4, . 33].
,
Apple. , ,
. ,
.
Apple,
, . .
Apple , .
Apple
, .
[4, . 46].
Apple religion,
,
. Apple religion
,
.
, iPhone, Apple
,
Apple, .

Apple religion .

:
1. . Apple. / // 2000.
2014. 80 .
2. . : [ ] / //
RoyalLib.com: . :
http://royallib.com/book/yang_dgeffri/ikona_stiv_dgobs.html . . :
30.01.2015.
3. . Apple: , ? [ ] /
// Slon.ru: . : http://slon.ru/future/kult_apple_lyubov_religiya_ili_oshibka-
911696.xhtml . . : 30.01.2015.
4. . / // . . . . , .
. . : -, 2002. 272 .
5. . Buyology:
[ ] / // -reading: .
77
 : http://www.e-reading.link/book.php?book=1015008 . .
: 30.01.2015.
6. : / . . . . 2- ., . . .:
, 2008. 470 .

78

( . . )

.
.
, ,
[4, 192195]. . ,
(1865),
, , , [10, 85].
(1876) ,
, , , ,
, ,
[28, 37].
, [21, 397].
.
- ,
,
[3, 54].
,
, , [3, 54].

: , ,
[16, 125].
:
,
[22, 452].
? ,
, , ,
, , , ,
, , [25, 154].
: ,
, , , , ,
[25, 154].
,
. ,
: ,
,
, , .
, ,
, , , [19, 492].

, , .
, [9, 5154].
4 1884 . ,
79
, , ,
, , , [18, 387]. ,
,
[18, 388], . .
,
, [9, 52].
[16, 124125], ,
.
, .
, ,
. ,
,
,
,
, [23, 270].
, 1878 , :
, ,
, ,
[20, 114]. , ;
,
; ,
[20, 114]. , , ,
, , , . .,
[25, 163].
,
- ,
[17, 180]. (1897) :
, [ . . .]
, ,
, , ,
[17, 180].
, , ,
. .
, , :
.
, , ,
[5, 694]. .
. : ; ,
, .
[11, 330]. ,
, ( ), . [
. . . .], ,
[29, 17].
,
: , - ,
. , .
. , ,
80
 . . !
, .
[8, 445]. . ,
[8, 445].
1890- .
. , :
- [1, 5]. . , 1890-
,
[27, 15]. , ,
. . ,
1900-
( , ,
) (, , , ) [2, 150
151].
, ,
(1900) (1905),
(1901) ( 1904
., 1905 .). ,
, ,
, [15, 1118].
. ,
, , ,
, .
, . . , ,
, , [6, 22]. ,
, ,
, [15, 16]. , ,
, . ,
1908 [24, 403439].
, -
, (sensus plenior) [8, 59].
, ,
, - [7,
59].

.
, , ,
, [13].
: .
, . ,
,
[14, 1]. ,
:
, , ,
, ,
[23, 268]. , ,

81
: , . , , ,
! [12, 780].
1903 ?. ,
, , , ,
[26, 345].
, , , .
, , [26, 345].
, .
.
, ,
, .
.
-
.
. , ,
, ,
.

:
1. . (
) // / . . . , . , .
. , 2002. . . 322.
2. . .
: . // ii: i / i
i i i. . . i : i. . . i, 2006.
1. . 149161.
3. .
/ . : . / . . . .
: , 2010. . 29. . 5163.
4. . :
. . . . 3, 2009. . 192195.
5. . / . /
., . ., . . . . 2- ., ., . : , 2011. .
690700.
6. .
// : . /
. : , 2004. . 1521.
7. . // / : -
. , 2006. 15. . 5965.
8. . / . . / .,
. ., . . . . 2- ., ., . : , 2011. . 440445.
9. . // .
: , 1986. 3. . 5154.
10. . : (18561886). :
, 2006. 632 .

82
 11. . / . / ., . ., . . .
. 2- ., ., . : , 2011. . 306332.
12. - . / . . /
., . ., . . . . 2- ., ., . : , 2011. .
780781.
13. . . //
http://risu.org.ua/ua/index/monitoring/society_digest/41897/
14. . // . 24 1932. . 137. . 1.
15. . . ,
1918. 118 .
16. . / . : 50
. . 45. : , 1986. . 76139.
17. . . / . : 50 . . 2.
: , 1976. . 179181.
18. . . . 4.12.1883 / . : 50 .
. 48. : , 1986. . 383388.
19. . . . 1884 / . :
50 . . 48. : , 1986. . 490493.
20. . . . 20.08.1878 / . : 50 . .
48. : , 1986. . 108119.
21. . . /
. : 50 . . 26. : , 1986. . 393400.
22. . / . : 50 . .
45. : , 1986. . 448466.
23. . / . : 50 . . 45. :
, 1986. . 268271.
24. . / . : 50
. . 38. : , 1983. . 403439.
25. . ? / . :
50 . . 45. : , 1986. . 151164.
26. . ? / . : 50 . . 45. :
, 1986. . 300348.
27. . : . //
. 2006. 14 . 139140. . 15.
28. . . /
: . / .
: , 2004. . 3353.
29. . // . . 1. -, 1990
. 123 / . : . / ., . ., . . . . 2- .,
., . : , 2011. . 17.

83

( )

:

( )

, !
( . 8, 31)

, , , :
... [10, 40]
( )

[10, 42]
( )

, ,
[]
, ;
, , , [17]
(- )

. , -
.
- (19782005 .)
(14 1998 .)
. , ,
,
. ,
. . .
,
, ,
, , ,
[8, 81].

: ,
. - ,
fides et ratio ( )
[17]. [19, 26].
.
. , .
[17]. -
, , (
).

84
 [17].
, .
, (
, , ). , ,
( , ), (
[13, 781]), ,
. , ,
( : , 1, 713).
, .
, ,
( 10, 12); , .
, , ,
( 2, 2021).
, , . , ,
,
(. 18, 3738). ,
[13].

. ,
, , ,
.
50
,
. . , ,
. ,
, ,
.
, , ,
. . [7, 673674].
,
, (354430 .) [14, 57]
. , .
, ,
. , ,
: , ,
, , . [] ,
, - , ,
. , ,
, , , , ,
, . . -
, [14, 81].
. ,
: , , , , , , ,
. ,
, , ,
, [14, 278; 140141].

85
 ,
. , ,
, . :
,
, , ,
[17].

, , .
, .
: ,
, ,
.
,
[10, 4].
[10, 38].
, , ,
, ,
[15, 96]. (18921967), ,
1927 p., : ,
. ,
, [10, 43].
, ,
, .
, ,
[4]. ,
, , ...
? ... [10, 3].
, , , ,
. ,
, ,
.

: , , , .
(. . .) , -
[10, 43] ,
. ,
(18521908), ,
[10, 42]; , 1950 .
, 2004 . -.
, , [11, 3].
, , ,
, (
) . 21
, .
, :
. () , [12, 18].
,
86
 , ,

[12, 19]. ,
. .
, , ( 500 )
[12, 23]. , ,
( !)
, .
, ,
,
, .
, ,
. , ,
, . ,
(18731944 .). ,
.
: , . ,
. . ,
, [5, 22].
,
-. . ,
. ,
. .
. 1912 .
[16, 21].
,
.

. - (18711961 .), ,
, , , ,
, . .
. -
. 1946
,
[3]. ,
(
, ) [2].
.
, , , , ;
,
[1]. . -, ,
, . ,
. ,
[3].
,
, , , (27
19031916 .), , ,
87
 - , , ,
, 1911 . [20]. ,
. .
, , , .
.
. , , ,
: ,
: , ,
; ,
, ,
. ! (16 1926 .) [6].
, ,
, , ,
. , , ,
. , .
, , .
: ,
[6].
. , ,
, . ,
. . ,
, , , .
, .
, ,
!, , , ,
[6]. .
:
[18].
[18] : ,
, () ... ,
; , .
, [6].
, , .
, . ,
, , ,
, , , .
, .
.
[6]. 1993 . -
, . : ,
, [18].
, ,
. ,
,
. [18].
.
: [] ,
88
 , ,


,
; ,
; , , ,
[6].

, -
. , :
. , , .
, , , [9, 37].
,
, , .
, .
,
, . ratio fides
.

:
1. (-). // .
: http://azbyka.ru/otechnik/?Luka_Vojno-Jasenetskij/nauka-i-religija
2. 20- ,
// .
: http://www.oda.ck.ua/?lng=ukr&section=2&page=2&id=6394
3. . (-) ,
// . : http://www.mif-ua.com/archive/article/22180
4. // . :
http://www.truechristianity.info /ua/ books/zakon_bozhyi/zakon_bozhyi_102.php
5. // . 2012. 2. .
2123.
6. // . // .
: http://www.christusimperat.org/ru/node/12810
7. , -
. : , 2011. 800 .
8. . , ! / . . . . : ,
2005. 168 .
9. // . 2013. 1. . 3537.
10. . . . -: , 2010. 136 .
11. . // . 2011. 1.
. 3.
12. . // . 2012. 1. .17
25.
13. . ,
, . : , 2007.
14. . / . . . : , 2008. 356
.
89
 15. ., ., .
// . 2012. 2. . 9497.
16. Alexis Carrel Biographical // . :
http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1912/carrel-bio.html
17. Fides et ratio. II. // .
: http://www.fjp2.com/ru/john-paul-ii/online-library/encyclicals/128-fides-et-ratio
18. Miller M. Joseph Moscati: Saint, doctor, and miracle-worker //Lay Witness (March/April
2004) // . :
http://catholiceducation.org/articles/catholic_stories/cs0067.html
19. Ratzinger J. Teologia mdrociowa. Troska papiea Jana Pawa II o trzecie tysiclecie //
Wdziczno i zobowizanie. Pontyfikat Jana Pawa II w oczach rodowiska naukowego KUL. Lublin,
1999. S. 2334.
20. St. Giuseppe Moscati. The Holy Physician of Naples // .
: http://www.catholic.net/index.php?id=6453&option=dedestaca
21. Stanley L. Jaki. Two Lourdes Miracles and a Nobel Laureate: What Really Happened? //
. :
https://www.catholicculture.org/culture/library/view.cfm?id=2866

90

( )

1920- .

.
().
: (),
, .
.

().
: (),
, .
Annotation. In the article the analysis of activity of religious societies of sectarian type is carried
out on the basis of the archived materials of the Archived separation of Berdychiv city advice (AVBMR).
Keywords: Archived separation of Berdychiv city advice (AVBMR), sectarian societies,
Berdychiv district.

.
,
- . ,
.
- .
,
.
( )
,

1920- .
,
- . ,
, . , . , . .
- , 1920- .,
. , . , . , . , . .
- ,
1920- .
, , .
407 148,
,
.
( ,
, ),
,

91
 , .
,
,
.
,
, , ,
(, , ) .
, , , ,
, . . -,
;
- ,
. , . ,
, , , .
, : -
[3]. (
) .
-, ,
. , .
, , ,
.
, 50 30% [7].
,
.
,
.
- . -
, .
. 19241925
., . ,
[2, c. 68].
1920- . .
.
, , , .
, . ,
- 1926 .
, , .
[2, c. 120128].
.
, (139 ),
. , , , ,
. 1926 100 ,
1927 65 . 19201930- .
.
.
[11, c. 134].

. . ,
92
. , , 1924 . ,
, .
, .
,
[6, c. 14].
.
, (44 94 -
), (52 ) ,
5 825 [1, . 101; 9, . 27].
, .
1928 ., .
, ,
, [5, . 51].
, . ,
22 1923 .,
. ,
, ,
, [4, . 79].
1921 . ,
, ,
, [8, .
15].
1920- . .
: ; -
; ;
;
.
,
, .
,
(, ) .
. , , , ,
.
,
,
.
1920- .
.
. ,
, ,
, .
, 1920- . , ,
, ,
, .
,
,

93
 , ,
.

:
1. .
. . . 407. . 1. . 90. . 105.
2. . . : , ,
19171930- . / . . . : , 2005. 384 .
3. . . : [ ]. :
http://pidruchniki.ws/10890815/religiyeznavstvo/duhovne_hristiyanstvo_ukrayini
4. .
. . . 407. . 1. . 11. . 999.
5.
. . . -407. . 1. . 10. . 483.
6. .
. . . -407. . 1. .
207. . 186.
7. .
. . . -148. . 1. . 26. . 233.
8. .
. . . -407. . 1. . 839. . 64.
9. , , .
. . -407. . 1. . 426. . 1184.
10. . . : / .
. . , 2007. . 318.

94

( )

-
18681914 .

,
- , .
. . . , 1868 .
,
,
, , [4, 18].
,
. ,
. ,
.
2 1868 .

. .
: . , . , ,
.
.
8 .
.
64 -, .
. ,
.
. ,
. . , ,
, , ,
, . , :
1848 , .
, . ,
, , , , ,
, ,
, , . , !
-, , . , .
, , ,
, .
, , ,
[4, 2022].
, 46
. ,
. , . .
- , . . ,
. . - [1, 56].

95
 , 44
( 1908 .) 11, 25 % ,
. ,
.
. , . , . , . , . .
[5, 3738].
,
. ,
, ,
. , , ,
, : , ,
.
1870- . ,
. -
, ,
. , .
. 1875 ., 18761877 .
. . ,
. 1870 .
. ,
- .
.
. , ,
, .

, , . 1881 . .
,
. ,
[7, 1518].

. .
. ,
. .
. ,
2008 . 170-
[7, 19].
-
. .
.
. . . ,
. , .
-.
. , . , . , .
, . . ,
,
. . , . , .
[3, 57].
96
 -
.
1898 . . .
.
24 [2, 5].
. . ,
.
.
. . . . .
. . ; : ,
, [1, 60].
,
.
. 816 , 1914 .
2944 [6, 213].
.
.
, .
. , ,
, ,
.
. , 19921996 .
.
,
.
, ,
,
[9, 1].
, .
. ,
- .
. , , ,
, ,
. . . ,
, [8, 119].
, [] , ,
. , ,
89 . [8, 123129].
-
. ,
1871
. .
. , 1874
.

. 1871 .

97
 , ,
.

:
1. . -
XX . / . // .
2002. . 12 (657). . 5562.
2. . . 294
. . 1. . 377. ,
.
3. . : / . . . : ,
2003. 100 .
4. . . : [. .], 1932.
5. . ( 40- ) / .
. . : . , 1908. 72 .
6. / . [ .]. . ; ; : , 1993.
232 .
7. . () / . //
, 120- . ;
; , 1995. 51 .
8. , . . . 178.
. . . 1. . 865. . 1886 .
9. , . . . 348.
, . . . 1. . 347. .
. 1925 .

98

( )

, :

V VII .

, ,
-
. ,

,
.

.
V V .

-
. , 1564 .
. -
.
() ,
, ,
,

, , .
, , ,
.

, [1, 17729
17733]. ,
, .
. :
,
, 1566 . [3; 459 .
460]. [2; 91
. 92, 132 132 .], : Ja, Anna Wasilowa
Cwilowa przysigam Panu Bogu wszechmogcomu a Troicy Switey Jedynemu na tym, yz ja u paniey
Doroty Piotrowey Zotnieczky, gdym szynkowaa, adnego dugu ani tych osmnastu zotych niestaam tam
winna, kromia tego, co czeladz iey napia tedy y tam porachowaa i przekazaa wzic, a wicey nie. Tak
mi, Panie Boe, pomo y niewinna mka Chrystusa Pana (, ,
, ,
, , , ,
, , , , ) [2; 6 6 .]. ,
, , , ,
, ,

99
[2; 125 126 .]. , :
Kalinowna Hazbieta dug paniey Piotrowey Zotnice winna, za ktory rok caly suzyc powinna iest
zaczynaiac rok suzby swey od Jarmarka uckiego Sw. Semiona w roku zwysznapisanym, a konczc o
takim ze dniu jarmarku uckim w roku, da Pan Bog doczekac,1639 r. (
,
(1638. . .),
, , 1639 .) [2; 30].
: Niech Pan Bog mego oica nieblogoslowi y grzechow nie
odpusci, kiedy on temu Stefanowi ten moi gwat opusci (
, ) [2; 120].
, ,
,

, V
V . [5; 88 94, 6; 690 706].
7 1609 .

. ,

[4; 379 379 .]. ,
,
,
,
, ,
. - : ,
, ,
, : , , ,
, ( .
. .), , ,
,
, ,
, , , ,
,

[4; 379 . 380]. ,
, ,
.
[4;
380]. , , ,
, ,
, ,
, ,
, , [4; 380].

,
[4; 380 .]. ,
, , . , ,
100
 1607 150
. 1609 , 1617 .
40 .
1622 . 25 , 1629 .
, , ,
, : , , . 1642 . -
, ,
, , 1645 .
,
, 100 [6; 692 693].
, , ,
V V .
. ,
, , ,
, , .

, .
,
.
: ,
, etc.,
.

:
1. . 17729 17733, 5 .
: , . 389: , . 41, . 381 383.
2. , . ( ),
. 23: , . 1, . 1. 183 .
3. , . 25: , . 1, . 8. 507 .
4. , . 25, . 1, . 82. 630 .
5. . :
( V
V .) [] / // . 4 (81). 2012. . 88 99.
6. . . V
V . []: / . .: . ., 2008.
882 .

101

( )

- ,

-
.
.
,
, .
,
. ,
, .
, .
, .
, , ,
.
[1, . 68].
-
, , .
, , , .
. -
; , -
.
,
[2, . 94].
-
. , ,
.
, . ,

.
, -
.
, , , .

.
-
.
- ,
.
.
,
[3, . 123].
,
, .
102
, ,
. ,
, ,
.
,
, . , -
.
, .
-
. XIII . ,
, .
, .
,
.
, (, )
, .
.
, , .
. ,
, .
, ,
[4, . 2342 35].

, .
. , ,
, , () , ,
, .
, , , ,
. .
, ,
. .

. ,
, . ,
, .
, . ,
XIII 400 . ,
,
.

. .
. ,
, . ,
,
. , , ,
[5, . 234235].

103
 , -
. ,
. ,
.
,
, .
, (
) , . ,
. ,
, . [6, . 56].

. . ,
1917 . XVI
,
( , , , , ).
1577 . .
-
, , , , . .
, ,
.

[7, . 114].
, ,
. ,
. XIXIII .
. ,
. -
. , ,
,
; [8, . 112].
,
.
, VI ., ,
, .
,
.
- , , . ,
.
, .
,
.
.
- XIIXIV . , ,
, , .
,
, , 36
.
104
 -
.
- ( XIII .),
- 1201 1291 .
,
.
[9, . 103].
, -
. 2040- . XII .
, , , , .
,
, , ,
, .
,
[10, . 30].
XII . .
,
.
. .
-,
, .
. ,
[11, . 99].
, :
.

.
V .
,
, ,
.
[12, . 125].
XIII . - .
, . -
.
, .
[. 1:9],
, .
- -
, .

:
1. . ( )
// . - 1992. - 2. - . 68.
2. . :
// - : , ,
, . . - , 1993. - . 98.
105
 3. . . -
// . . - , 1988. . 123.
4. . . - . - : , 1998. . 234235.
5. . . . - : , 1999. - . 234235.
6. . . -: . - . 3. - : ,
1992. . 56.
7. - / . . . - : , 1994.
. 114.
8. ., . - - //. - 1985. -
5. - . 112113.
9. . ( ) //
. - 1992. - 2. - . 103.
10. . . - ( 800- ) //
. - 2000. - 1. . 30.
11. . - . - , 1999. . 99.
12. . . - : , 1992. . 125.

106

( )

( - )

. -,
-,
.

-
.
,
. , 1909
[1]. .
(
) . 1918
, -
. , , , -
, [2].
, () .
1921
, , ,
.
.
.
, 20- .
- .
,
,
, ,
.
. ,
1922 . [3] (
1939 .).
; ,
. .
( 1923
1934 ., . ) (, 19221939, . ,
- . . ) [4].
,
, , ,
. 1925 .
, .
, II ,
, . ,
107
 , , , (,
19191939 . . , . ;
, 1928 ., ,
) [5]; (, , 19321935
., . ) ,
. ; (, , 19331939 .,
. );
(, 19281929 ., . ,
. , . , . ); (,
19311932 ., . ).
,
( , ),
.
, ,
[6] 19261928 . . , ., . .
, .

, (19241928 .).
,
, , ,
- , .
. -
[7].
- -
,
- 1927 . , -
. -
, .
1925 .
. . [8].
: , ,
, .
, ,
, .
[9]. 1932 .
, . -,
1939 . ,
, .
19291939 . ,
. .
, - ,
- ,
. ,
-
. , ,
, ,

108
 ,
.
, 1939 -
- .
, , .
50- .
-
.
.
. , ,
, .
, , -
. , ,
-. ,
,
- .
, .
-
, -
. 19901997 .
,
.
,
,
. -
( ),
. ,

. , ,

-. 2000- -
, ,
.
, , ,
.

:
1. . . . . 27.
2. . . . . 27.
3. . . // . .10
(1931), . 180.
4. II 2030- . . .: J.
Kaczkow. Protestanckie wydawnictwa prasowe na ziemiach polskich w XIX i pierwszej poowie XX w.
Toru 2008; A. Suawka. Rosyjska i rosyjskojzyczna prasa religijna w II Rzeczypospolitej // Kultura.
Media. Teologia. Warszawa 2012, N 10, s. 6190; . .
, . 246253; . . -

109
 (19181939 .) // . 2010, 2. [.
]. : http://www.univerua.rv.ua/VNS.php
5. 1933 . - .
6. - ,
, , -, -
. .: .
. // . 1977, 68, . 24.
7. ., , : [] . // .
1927, 7; 10; [] . // , 1; 11; .[] .,
[] . // , 1928, 3, .
4649.
8. . . // 1977, . 68, . 24.
9. // . - 1927, . 2, . 2.

110

( )

, ,
, . ,
-. .
? ?
,
. ,
(), , .
, .
, .
99 ,
. ,
. ,
, .
.
, , ,
, . ,
, , .
: , .
. , . ?
, .
, . ,
.
. ,
,
.
,
.
, . ,
, . ,
: , ,
.
, : ,
. .
. ,
, . , .
. ,
, , .
, , .
, , .
,

99
. . . . ., 1989, . 131.
111
.
, , . 100
, ,
,
. ,
.

. , .
,
, . , ,
, .
.
, .
. ,
. ,
.
, ( ,
) , ,
, 101.
.
. ,
. . .
. , ,
. .
?
.
102. ,
. ? , .
.
, , , ,
? , , ,
: .
, . ,
, .
,
. , -. ,
, , ,
. , ,
.
, - , ,
.
, , ,
.
, . , ,

100
http://risu.org.ua/ru/index/blog/52829
101
http://religo.ru/video/3755
102
Alvin and Heidi Toffler. Creating a New Civilization. The Politics of the Third Wave. Turner Publishing, Inc. Atlanta, 1995
112
 , .
.
.
. , ,
, - ,
( ).
,
.
, , ' 103.
, , , -
, . . .
. ,
.
,
, .
, .
, ,
. , ,
, .

103
http://www.bogoslov.org.ua/charlz-teielor-i-xose-kazanova-v-kievi-notatki-ochevidcya
113

( )

.
. -
, .

- .
,
.
, ,
, , .
,
,
.
, ,
.
[1, 2122].
.
( , . , 2004) ,
XVI ., .
,
XVI . XVI .
. 1705

. . 1731
(), 1757 . [8, 132].
, , (
-) , . 29
1784 . , ,
[8, 178].
,
, .
. ( 700 , 74
), [5]. 1805
1831 . . .
.
, 1868 . . 1867
1870 . () ,
, [8, 179].
[6].
1882 .
, 1904 . 3 .
.
114
, 30 1885 .
. [12].
, ,
, , ,
, , .
,
[8, 229230].
28 1888
. , ,
-, ,
.
[10, 1617]. 1888 . . ,
, ,
. ,
[3, 30].

. 18831889 .
, .
.
:
. ; , , , .
, , ( ), , , ,
. 1 , .
, . 3
, .
.
[7, 1214].
. .
-. 1910 ., ,
1928 ., .
15 . . ,
. 1930- . (
, , .) [11].
-,
19 27 [2].
,
, -
. ,
[13].

115
 1

1939 .


(
,
)
. ,
,
( 2 ), , 15 000

.

7 000

( )

. , 4 500
.

.
. , XIV c. (
) . ,
: 1611 ., 1921 . 1409 .
. ,
13 , 1213 , 12, 1112 , 1114 .
XIX .
. 1923 . , .

, . [9].
1115 1114 [2].
.
1946 . .
, [8, 382].
. 1945 . 10
. 19501992 .
. . ,
[8, 382].
. -
.
1992 . .
.
, .
, - . ,
116
 ,
.

, , . : ,
- .
. .
,
.
,
1941 . ,
- .

- (),
2015 .
, ( ,
).


. , ,
,
.
, , ,
- . ,
,
. .
- ,
. . ,
.
-
. 1115 .
, (1314 ),
.
, . ,
[14].
, .


- ().

()
(). , .
2001
- 173,18 [15].
.
, ,
,
-
117
.
, ,
.
, .

:
1. . . - : . /. .
. , 2013. 164 .
2. . // . . 6 (165) 30 1932.
3. . 10 / .
// . 47 (200). 5 2013. . 30.
4. . . . / .
. . : , 2004. 168 .
5. : .
/ . . : , 1867. 48 .
6. . . . , 2003.
7. . / . :
, 1932. . 1214.
8. . . : / . . . : ,
2009. 600 .
9. . / . / . .:
, 1994. . 5663.
10. . :
- / . . : , 1995. 80 .
11. . / . // RISU.
[ ]. : http://risu.org.ua/ua/relig_tourism/religious_region/44827/.
12. Echo z nad Sanu. Organ miejscowy dla ziemi przemyskiej i sanockiej 10
1885 . [ ]. :
http://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/publication?id
13. Gorowski H. Charakterystyka powiatu Dobromil i potrzeby letniskowo-turystyczne //
Nasze zdroje i letniska. 1939. N3. [ ]. :
http://sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=71.
14. Kalwaria Paclawska. [ ]. :
http://www.kalwariapaclawska.pl/index.html.
15. Zespol parkow krajobrazowych w Przemyszlu [ ].
: http://www.zpkprzemysl.pl/index.php?fsid=1&t=informacje_ogolne.

118

( . . )

(13401400)

, , ,
.
, ?
,
(Cognitive Science of
Religion).
.

1.
IXXX
, . . , . , .
. .
. , . . , . . , . . , . . , . . ,
. . . ,
, , :
,
,
, , .

. .
(18661931) ,
, ,
.
[13; 196].
, ,
, , .
, ,
, .
, ,
[13; 197].
[12; 236241].

. .
(18821942), .
; , ,
, : , , , ,
, , [10; 377].
, .
119
 -: mana, orenda, manitu, wakonda. , , ,
, ,
. ,

[10; 378],
. , ,
.

. .
(18611927) :
, [
. .] [. . .] [15; 250].
.
,
[15; 263264]. ,
, [15; 252].
( ) . ,
, . , ,
.
[15; 264]. ,
. , :
, ,
, , , , ,
, , .
, ,
, [15; 269].
,
. ,
, (
. ). , ,
, ,
: .
.

. .
(18651936) ,
, [9; 173],
. :
()
( )
()

. . . . .

2.
.
1980 ,
120
 .
1990- . .
. (1993) . .
(1994), .
: ,
, ,
.

.
, ,
,
.
(human-like) ,
. : - -
[6; 181]. ,
. ,
,
, .
, , , ,
, , , .
. ,
( -),
[] (Hypersensetive Agency
Detection Device HADD). ,
, [7; 177204].

. .
. ,
HADD . ,
, HADD ,
. :
;
;
;
;
, [2; 149161].

.
- ,
,
. ,
- :
;
;
[5; 103110].

121
 , -
.
.

,
,
. , ,
. . , . . , . . , . ,
. .
, , ,
, . . .
, . ,

-
. , ,

HADD, , , . .
1914 .
, ,
, ,
.
,
, ,
, .

:
1. Barrett J. L. Exploring the Natural Foundations of Religion // Trends in Cognitive Science.
4. 2000. P. 2934.
2. Barrett J. L. Why Santa Claus is Not a God // Journal of Cognition and Culture. 8 (1
2). 2008. P. 149161.
3. Barrett J. L., Keil F. C. Conceptualizing a Non-natural Entity: Anthropomorphism in God
Concepts // Cognitive Psychology. 31. 1996. P. 219224.
4. Boyer P. Religion Explain. The Evolutionary Origins of Religious Thought. 2001.
5. Boyer P. The Naturalness of Religious Ideas. University of California Press, 1994.
6. Guthrie S. A Cognitive Theory of Religion // Current Anthropology. Vol. 21. 2. 1980.
. 181203.
7. Guthrie S. Faces in the Clouds: A New Theory of Religion. New York, 1993.
8. . .
// 2012. . 4. 2012. . 35.
9. . .
// . 12. 1930. . 456.
10. . . - //
. . 5. , 1913. . 372416.
11. . .
// : . .-. . , 2013.
. 310315.
122
 12. . .
// . 4. 2011. . 236241.
13. . . . ., 19091914.
14. . . // , ,
. 3. 2013. . 3263.
15. . . . ., 1936.

123

( . . )

, Charlie Hebdo,
,
,
. ,
, , , ,
, - , , .
, , () ,
. ,
,
,
, ,
. .
,
: , ,
, , ..
,
.
,
[5; 107].
, , , ,
,
:
, , , [7; 8].
.
:
, ,
[6; 26]. . ,
,
,
,
,
[8; 115].

,
[3; 37]. .
:

,
. , .
, , ,

124
 ,
[6; 101].
, ,
, .
, ,
, , ,
.

, . .
:
, , , ,
, ,
, ,
.
, [2; 8182].
, ,
, , , , ;
, ,
, ;
[7; 8].
,
. .
. , :
, ()
,
, [1; 50]. ,
, ,
. ,
, ,
,
, .

,
,
:
,
, , .
, ,

,

-
[4; 85]. ,
, ,

. ,

125
 , ,
.
,
, .
.
,
, .

:
1. . , . . ( ) / .
. , . . . .: , 2010. 368 .
2. . . / ; .
. . . ; . . . ;
. . . . .: , 2004. 207 .
3. . / . . .:
, 2009. 194 .
4. : / . .: .,
., ., . .; . . . . :
, 2006. 226 .
5. . : , /
. ; . . . . .: , 2004. 120 .
6. . . , ORDO NUOVO .
/ . . . : , 2002. 304 .
7. Ethics in the Information Society: The Nine Ps. A Discussion Paper for the WSIS+10
Process 2013-2015. [ ]. :
http://www.globethics.net/documents/4289936/14121854/InformationEthics_TextsSeries_04_WSIS_EN_
text.pdf/8492ed8f-0818-4a18-8c3e-d1a61221f8ac
8. White S. R. Aurobindos Thought and Holistic Global Education / Stephen R. White
[ ]. : http://journalofthought.com/wp-
content/uploads/2014/01/17white.pdf

126

( . . )

. .
, . , . ,

.
.
,
.
: , , , , ,
.

The article is devoted to the problem of interaction between the ideals of global and local identity
in higher education. Based on studies of the classics of world globalization - R. Robertson, Z. Bauman, U.
Beck and others, the author tries to find a connection between the growing importance of private identity
growth in Western culture and individualized training in modern universities in Europe and America. On
the basis of proof dialectical unity and sustainable self-understanding, there is an attempt reveal the
essence of the modern "market" identity. The last is described as pluralistic and adaptive function of
modern socialization that hides growing blurring of boundaries between global and local understanding.
Keywords: globalization, identity, global, local, market identity, educational space

- ,
, .
.

,
( ), ,

.
, ,
, , . -

. . ,
:
"idem" "ipse", .
, "idem", "" " ", "". "To "
(" "), " ", .
"", "". , "ipse",
"" "" (ipseite), " ".
. "", "" [2].
,

127
. ,
, ,
. , ,
: , , ;
, , , .
,
.

.
.
, ,
, ,
.

,
.
,
, ,
.
, ,
, .
.
: .
; , , , , ,
, , , , ,
, - , ,
, .
, ,
, , , [4, . 10]. ,
.

, , .
, ,
-. ,
,
( )
.
,
, - . ,
,
.
.


.

. . :
128
 -
,
. -
,
,
,
.
, [3, . 20].
.
,
, , ,
, XIX . -

, ,
.
; ,
, ,
. , ,
,
, , ,
, ,
.

.
, ,
,
. .
: -
, , ,
.
,
, () [1, . 136].

. ,
- , ,
, . ,
, ,
.
,
.
, ,
.

:
1. . /
. // . . : ,
2012. . 136149.
129
 2. . [ ] / . [. .
. .]; read24.ru. : http://read24.ru/pdf/p-riker-
povestvovatelnaya-identichnost.html
3. Carnoy M. Globalization and educational reform:what planners need to know / M. Carnoy; -
Paris.: Unesco, 1999. 99 p.
4. Grant N. Some Problems of Identity and Education: A Comparative Examination of
Multicultural Education / N. Grant // Comparative Education. Vol. 33, No. 1 pp. 928.

130

( )

, , ():

-
,
,
, ,
.
,
, .
,
( )
. ,
. ,
, ,
I . [2, 3, 5].

(ESS, EVS, ISSP),
. , ,
( , )

. .
, ,
[11]. ,
.
,
,
,
.
,
.

. . . ,

(, , ) [9; 237254].

, .
?
[3; 7384],
.
, ,
,
, : 1)
131
 , ,

; 2)
-,
.
, ,
, ,
.
,
,
(, , ).
,

, ,
. -,
(. . ), ()
. ,
.
( , . .), ,
, .
.
,
, , ,
, .
:
,
[1]; / ,
,
,
[4; 279293];
,
,
() , ,
, . .
[6; 123131].
,
,
.

(ESS 20042012),
2006 ,
(WVS, EVS 19951999, 2008).

: , , ,
, , ; , ; , ,
, .

132
 ,
(, , ),

, (. 1).

2004 2012 2004 2012 1995-1999 2010-2014
29 20 12,5 9 39 -
92 89 74 68 82 92
62,5 48,5 17 15 63 58
67 56 28 23 61 59
75 77 42 46 76 -
71 72 24 28 65 88
50 57 13 19 60 73
76 79 16 21 60 -
23 30 9 8 46 43

. 1. , ( )
(ESS 2004, 2012), (WVS 19951999, 20102014) %.

. .
[10; 251265], ,
/ . ,
.
,
,
.
(badges of belonging)
() , ,
. .-.
, ,
, [12; 77
89]. .
, ,
.
,
, ,
.
, ,
, [14].
, . . ,
(. 1), :

133
 . 1. ? (EVS 2008)

,
( ),
104 .

. ,
, ,

- .
.
,
. ,
,
. ,
,
. . . , ,
,
. -
( , , ).

104
, EVS
There is a personal God.

134
 ( ),
.
, , ,
, , ,
[8; 230252].
, , ,
,
(, , ). . .
, .
, , ,
, ,
,

. -
, -
, .
, ,
, 20 ,
, , -
(,
, ). ,
( ). ,
- ,
(, , ). , ,

.

:
1. Berger, Peter L. 1967. The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Theory of Religion,
Garden City, NY: Doubleday.
2. Borowik, I. and Tomka, M. 2001. Religion and Social Change in Post-Communist Europe.
Krakow: Nomos.
3. Davie, Grace. 2004. New Approaches in the Sociology of Religion: A Western
Perspective / Grace Davie - Social Compass 51(1): pp.7384.
4. Davie, Grace. 2013. Religion in 21st-Century Europe: Framing the Debate / Grace Davie. -
Irish Theological Quarterly 78(3): pp. 279293. - http://itq.sagepub.com/content/78/3/279
5. Detlef, Pollack. 2008. Religious Change in Europe: Theoretical Considerations and
Empirical Findings/ Pollack Detlef Social Compass, 56(2): p. 171.
6. Iannaccone, Laurence R. 1992. Religious Market and the Economics of Religion /
Laurence Iannaccone. - Social Compass 39: pp. 123131.
7. Pickel, Gert. 2011. Contextual Secularization. Theoretical Thoughts and Empirical
Implications / Religion and Society in Central and Eastern Europe 4(1): pp. 320.
8. Stark, Rodney and Laurence R. Iannaccone. 1994. A Supply-Side Reinterpretation of the
Secularization of Europe. Journal for the Scientific Study of Religion 33: pp. 230252.
9. Titarenko, Larissa. 2008. Transformation in Russia, Belarus and Ukraine. On the Shifting
Nature of Religion during the Ongoing Post-Communist / Larissa Titarenko - Social Compass 55(2): pp.
237254.
135
 10. Tomka, Mikls. 2006. Is Conventional Sociology of Religion able to Deal with
Differences between Eastern and Western European Developments? / Mikls Tomka - Social Compass
53: pp. 251265.
11. Tomka, Mikls. 2010. Religiosity in Central and Eastern Europe. Facts and Interpretations
/ Mikls Tomka - Religion and Society in Central and Eastern Europe, Volume III (June 2010) -
http://rs.as.wvu.edu/TomkaArticle.html
12. Willaime Jean-Paul Religion in Ultramodernity, in Theorising Religion. Classical and
Contemporary Debates, edited by James A. Beckford and John Walliss, Aldershot, Ashgate, 2006, pp.
7789.
13. . . - []/
// . . .: , 2006. 331 .
14. . (-
- ) [] / . .:
, 2002. 424 .

136

( )

, ,
, .

.
,
, . . :
, .
:
[1; 58].
,


[8; 12].

. - ,
,
( ) . ,
, ,
,
.


, .
, ,
, , , .
: (17
.), (9 .), (12 .),
, , ( 9 .), (14 .),
(12 .), (13 .),
. (10 .) .
. , 8
. . .
: (13 .), . ,
(14 .), (15 .) [3; 2081], .
,
, , .
.
.

137
 , .

-. ,
, ,
1900 . , -
. ,
. :
1 , 45 .;
; 5 . [3; 20822083].
- ,
( ) (19001914 .)
, .
, ,
[2; 74].
.
, 1914 .

. - ,
,
- .
-
.
.
, , , .
, -, , -
, ,
1914 .

, .
, ,
, .
: , ,
, , , , .
,
, , ,
, ,
, , ?,
, , .
,
, -
.
-
. ?
, , ,
.
, . (
, )
138
, ,
.
, .
, .
, , ,
, ,
.
, ,
. , ,
, .
[4; 18731874].
- , 44
- ,
.
,
, ,
.
, ,
. ,
, , ,
, ,
, , .
, , ,
, , , , ,
[5; 2297].
-
, , . ,
- !
! !
, .

,
. ,
[5; 2304].
.
, .

,
.
, ,
.
, ,
. ,
, , :

? ,
, , , .
139
 . ,
, , .
.
, , ,
[5; 2306].
. ,
, , .
,
. , , ,
, , , ,
, , .
, ,
. ,
, ,
[5; 2308].
,

. ,
, , , ,
, , .
,
. , ,
, - ,
[6, c. 25232524]. ,
, , ,
. , ,
:

,

, .

,

.

. ,
,
, , .
:
, [6; 2526].
: [7; 2706]
, .
,
,
-
. 1912 .
140
 ,
,
. ,
,
. ,
,

, . ,
- ,
,
. - - ,
, ( , )
, . ,

,

.

:
1. : / . . . . - . . - . . .
: .-. . :
, 2004. 208 .
2. (18381917 .): / .
. , . , . . - . : , 1996. -
126 .
3. . 1912. 31. . 20812083.
4. . 1914. 35. . 18721876.
5. . 1914. 44. . 22972309.
6. . 1914. 46. . 25232534.
7. . 1914. 49. . 27062710.
8. . . / . . //
. - 1990. ., 1990. . 1115.

141

( )

- , ,
. , ,
, , .
,
, , ,
,
, ,
, . ,
,
.
. ,
. . . ,
-. . ,
(, ,
.), : , ...
, ,
, ? [6;
111].
.
.
.
. , .
. ,
, . ,
. ,
- . ,
, [4; 35].
,
, .
, ,

,
.
,
, ,
. , , ,
, . , - ,
.
, ,
. . ,
142
- . , ,
... ,
, [4; 38].
, ,
. ,
, . ,
, ,
, .
,
.
. .
, ,
, ,
, ,
,
....
, ,
, ,
[5; 410411].
.
. .
, :
,

.
,
[2; 38].
,
. ,
, . ,
, . ,
, . , ,
. ,
, ,
. ,
,
,
, , .
, ,
.
, , ,
, ,
. ,
. ,
- .
.
, , .
143
 , .
, , - .
: , , .
, , [8; 122123].
, (18961993)
. , .

,
(, ).
- , .
, ,
. , ,

.
, ,
, , , ,
, ,
. , ,
. ,
. ,
, , [3; 93].
:
, ,
. ,

[1; 120]. , ,
, .

,
, - [7; 143]. , ,
, ,
, .
, ,
, .
, , .
, -
. ,
. ,
,
.

:
1. , . // .
.: , 2011. . 104123.
2. . . , ( )
.: ( ), 2012. 400 .

144
 3. , . ,
// . .:
, 2011. . 8397.
4. . : . .: .
2004. 100 . ( ).
5. . : / . . .: ,
2002. 436 .
6. : / , - ,
/ . . . . .: . , 2005. 302 . .: . 276302.
7. , . . ( .
). . 1-. -- , , 2001.
368 .
8. , . //
. . 3-, . -- , -
, 2006. . 112133.

145

( )

. . .
, ,
, , .
,
. , , .
.
,
. , ,
; ,
; -;
. ,
. ,
, ,
.
.
, , , .
( ) [4; 282]
.
.
[7].
, ,
, , , , [ ; 8].
,
[6; 31]. ,
. ,
. , , , ,
, .
,
[5; 23], [7; 4375],
,
(, WelfareState) [6; 229269].
, , ,
, .
.
, ,
. , ,
-,
( ) 105 . - :

105

[1; 29], [2; 83].
146

- .
. 2013
. 102 ,
201 106 . , 107 .
, ,
- .
.
, ,
108 . : ;
: (, ,
, ) ; ;
; ; -
.

SPSS. , .
. ,
- . , 47,3%
52,7% . (82,6%) 19 55
. , 55 , 14,4%, 3%.
, (41,8%) ,
5 25 . (33,3%)
( 5 ) (24,4%).

.
: ,
. ,
, , ,
[2; 83], [3; 128]. , , ,
- ,
, ,
. 79 ,
- , 56 53 ,
.
- ,
, . ,

, .

106
,
( ), 12 .
1 4.
107
, - .
, ,
-, ; 1/3
( 5 ), 1/3 (525 ), 1/3 (
25 ).
108
-
.
147
 :
? -
. (86,1%)
( ), 16,5% ; 14,9%
( , ); (9,5%) : .
, , ,
. 74 (36,8%).
41,9% -109 ( 39,2% -),
35,1% (46,4% ), 16,2% (22,6%
).
, - ,
: ? (.
. 1).
. 1.
,
%
1 , 153 76,1
.
2 (, 112 55,7
. , , )
3 63 31,3
.
4 57 28,4
.
5 6 3,0
.
6 10 5,0
.

(
), .
63 , 27 -, 22
9 . 57 . 22
- , 17 17 .
,
:
( 39,3% , 34,1% -
17% ). ,
(32,1%), (30,8%)
- (27,8%). ,
, ,
.

109
,
, .
, .
- .
148

.
, ,
. :
, ?. ,
- , .

. 2. 110
-. - -



-


53 34 32 126
7
42,1% 67,1% 27,0% 60,7% 25,4% 60,4% 62,7%

, 15 12 6 341
44,1% 19,0% 35,3% 21,4% 17,6% 11,3% 16,9%
31 27 25 896

34,8% 39,3% 30,3% 48,2% 28,1% 47,2% 44,3%
15 12 6 374
,
40,5% 19,0% 32,4% 21,4% 16,2% 11,3% 18,4%
12 14 4 322
, 37,5% 15,2% 43,8% 25,0% 12,5% 7,5% 15,9%
14 13 6 341
(, 41,2% 17,7% 38,2% 23,2% 17,6% 11,3% 16,9%
)
8 4 7 190
42,1% 10,1% 21,0% 7,1% 36,8% 13,2% 9,5%

10 1 1 120
83,3% 12,7% 8,3% 1,8% 8,3% 1,9% 6,0%
10 6 4 200
(, 50 % 12,7% 30,0% 10,7% 20,0% 7,5% 10,0%
)
9 6 9 261

34,6% 11,4% 23% 10,7% 34,6% 17,0% 12,9%
51 37 18 112
6

45,5% 64,4% 33,0% 66,2% 16,1% 34,0% 55,7%
6 5 3 151
, 7,5%
40,0% 7,7% 30,0% 8,9% 20,0% 5,7%

110
-
, ( ).
-
, ( ).

149
 21 21 10 1 53
26,4%
39,6% 26,9% 39,6% 37,5% 18,9% 18,9%
(, )
7 3 3 1 14
(, 7,0%
, 50,0% 9,0% 21,4% 5,4% 21,4% 5,7%
)
( 16 6 5 0 27
13,4%
, 59,3% 20,5% 22,2% 10,7% 18,5% 9,4%
)
: -- -- -- -- 3
__________________________ 1,5%
7 3 12 1 23
,
30,4% 8,9% 13,0% 5,4 52,2% 22,6% 11,4%

%

, ,
, . ,
.
. ,
.
, ,
,
.
,
, ,
. .
- - ,
,
. -
, , ,
, ,
.
.
.

.
. ,
, .
, , .
,
, .
.
, ,
(- )
. . ,
150
, ,
, , , [3; 134]. ,

.
, ,
.
.
2014 . ,
.

.
. ,
, , ,
.

:
1. . . /
. . // . 1. 2002. . 2133.
2. O.
- / . . .: 2007. 189 .
3. . / . //
19922013 . . / [ .
. . , . ]. .: , 2013. . 128134.
4. Batson D. C. Altruism and prosocial behavior // in Gilbert D. T. etal. The Handbook of
Social Psychology. Vol. 2. NewYork: McGraw-Hill, 1998.
5. Colasanti A. R. La famiglia come risorsa. Proposta di un percorso formativo per potenziare
la Competenza Familiare // La famiglia per l'educazione dei giovani: problema? ostacolo? risorsa? Atti
del Convegno di aggiornamento pedagogico organizzato dalla Facolt di Scienze dell'educazione
dell'Universit Pontificia Salesiana (Roma, 24 gennaio 1995) / [Ed. G. Malizia]. Roma: LAS, 1995.
P. 201249.
6. Donati P. Manuale della sociologia della famiglia /P. Donati. Roma: Laterza, 2011. 294
p.
7. La famiglia prosociale / [ Ed. E. Scabini, G. Rossi] // in Studi interdisciplinari sulla
famiglia. n. 19. Milano: Vita e Pensiero, 2002. 257 p.

151

( )

, ,
, , , . ,
, - .
.

, , , ,
- -, -
. ,
, -, , -
- , .

, .
, - ,
, .
-
, .
. () . ,
, (), ,
.
,
- .
, , .
,
.
.
,
. ( ,
) . ,
.
. ,
.
, , . ,
.
[4].

. ,
, ,
, -
. ,
(, ,

152
, ) , , ,
.
-
, -
- ,
- ,
.
, .
,
. 120
, 86 , .
, ,
,
, (,
) . , , , ,
- ,
[4; 13].
, . ,
(, , )
, , , , ,
, , ,
.
, (CPWR Council for
the Parlament of the Worlds Religions, USA), (IIC International
Interfaith Center, UK), (WCF World Congress of Faith),
(IARF International Association for Religious Freedom, UK),
(WFDD World Faith Development Dialogue) .
, -, ,
, , ( , );
-, , ,

. - , ,
[6; 3].

.
, ,
( ) ,
, , ,
[1; 58].
,
, , [1; 58].
, ( )
. ,
,
. ,

.
153
 .
,
, ,
. ,
, . ,
.
.
, .
: , , , ,
.
.
- .
, ,
, .

,
( , , ) [7;
583].
.
, .
.
,
, . ,
, ,
.
, -
, .
, , - ,
. ,
. ,
.
.
- ,
, .
- ,
.
, , . ,
. ,
, - .
.
-
,
. ,
. ,
,
,

154
 (1948) ,
(1950) ,
. ,

.

.
, (. 35
(1991.)),
. ,
. - ,
.
, .
.
, , ,
, .
- .
, , ,
(, .),
.
,
.
(, ,
, , .),
.
(19021989)
: ...,
, .
,
[2].
, ,
,

,

. , , -
,
.
, -
.
,
, , ,
,
.
,
() ,
. ,
155
 , ,
.
, ,
.
. ,
.
, () ,
(
11 2001 ). ,
( . . )
- . ,

() ; ,
. , ,
[9, . 59].
, -
,

. ,
,
.
,
, -
.
: ;
; .

.
,
.

:
1. . . : / . . //
. - 2005. - 3 (55).- . 5358.
2. .
- [ ] / . . - :
http://www.crimeatau.org.ua/ project/islam/zhanguzhin.html.
3. . .
[ ] / . . // - :
http://www.orthodoxy.org.ua/uk/2009/12/01/28334.html
4. . . - : []:
/ . . . - .: , 2005. - 552 .
5. . .
[ ] / . . , . . . - :
http://www.nbuv.gov. ua/portal/Soc_ Gum/Vdnuet/ gum/2010_2/19.pdf
6. . / ;

156
 . . , . . , . . , . . , . .
. . . - .: , , 2009. - 720 .
7. . / . // . .
. . . . . - .: , 2000. - . 582603.
8. . [ ] / .
. - : http://www.religion.in.ua/main/analitica/8633-religiya-yak-chinnik-
mizhderzhavnix-vidnosin.html
9. . [] / . . - .: , 2003.
603 .

157

( )

, .
,
, ,
.

.
, .

,
.
, .

. , . , . , . .

, .
.
. . , .
, .

. . ,
, - , ,
, , , , , ,
[2; 53].
. , .
, . , .
, , ,
. .
. , , ,
, .
,
[2; 54].
,
, (
) .
(. , . , . , . ),
,
.

. .
,
158
 . (
),
, ,

. , .

( (1 . 4: 4)), (
, , , . ,
, (. 6: 2829)).
. ,
, . ,
, , .
, , ,
, .
, , ,
, ,
. -
,
.
,

.
, -
, ,
, , , , , ,
, , , , , .
70- . .
,
,
.

,

.

,
, , .
,
-
. ,
:
, ,
. ,
[1; 42].
.
,

159
. -
,
.
, ,

- .
.
II , ,
, ,
[1; 41].
, XVI
, , ,
.

[3].
, ,
,
.
.

- .
,

.
,
. ,
.
,

. , ,
, .

, ,
, - ,
.

:
1. . : / //
: / ., .,
. ., . . . - : . ,
2006. . 3446.
2. . ? / . // . 1974. 9. .
5254.
3. Benedictus XVI. Caritas in veritate [ ] / Benedictus XVI.
: http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi /encyclicals/documents/hf_ben-
xvi_enc_20090629_caritas-in-veritate_en.html .

160

( )

,
,
. , . 1990- ,
, ,
, ,
,
, , .
,
. ,
.
,
[4]. , 1990-
: ,

. , ,
, .
,
. ,
, ,
[1, 106].
,
. ,
,
.
(atchwork
religion), ,
,
. , ,
,
. , ,
,
, .
, .
. - La Pense
sauvage (1962). - ,
, ,
. , , -
[2, 169].
, , ,
.

161

. -. ,
, , ,
, [10].
, ,
, . ,
, , ,
,
. ,
, . C
, -

,
, ,
- .
.
1960- , A general
theory of secularization (1978). . ,
,
, ,
.
. , ,
, : , ,
( ) .
.
,
, , ,
. ,
,
,
[11, 56]. ,
,

. , ,
(, ,
). , ,
, ,
, , ,
[11, 2025]. ,
, , ,
. ,
, . ,
,
, [12].
,
.

162

, 1960- .
,
1980- , . , Secularization as Declining Religious
Authority (1994) ,
, ,
,
,
. , ,
, ,
,
[9, 750].
,
,
. ,
, , ,
.
, ,
( ). ,
,
[9, 756]. ,
, ,
(, , , ).
. ,

.
, ,
. Congregations in
America (2004). , , ,
,
, ,
[8, 12],
,
.

. 1990-
, . [5, 2123].
,
,
, (, ,
). .
,
. -
, . ,
, , , .

,
163
 . . ,
, ,
,
, ,
[14, 1922]. . ,
, ,
, ,
(,
). ,
;
,
.

(unsecularization) ,
[13, 219], ,
, , .
,
;
, . ,
,
, .
,
,
, ,
A Secular Age (2007).
,
,
[3, 9].
:
, ;
. ,
,
, ,
, [3, 16].
,
,
, .
, ,
. Public religions in the modern world (1994) ,
1980- , ,
,
, .
. ,
[6, 6],
, .
.
. , :
164
, , ,
, .
, ,
.
,
. , ,
( ,
), [ ],
, .
, , ,
, -
. ,
, [7, 8]. ,
,
, .
, ,
, ,
. , .
,
.
,
: -,
,
( ); -,
,
, , ; -,
,
. ,
.

, .

:
1. . / //
. 2011. 5-6. . 103109.
2. - . // . /
-; . . . . . .: , 2008. . 143501.
3. . . / ; . . .
. : , 2013. 664 .
4. Berger P. The Desecularization of the World: A Global Overview / Peter Berger // The
Desecularization of the World: Resurgent Religion and World Politics / Ed. by P. Berger. Washington:
Ethics and Public Policy Center, 1999. P. 118.
5. Bruce S. Choice and Religion: A Critique of Rational Choice Theory / Steve Bruce.
Oxford: Oxford University Press, 1999. 247 p.
6. Casanova J. Public religions in the modern world / Jose Casanova. Chicago: The
University of Chicago Press, 1994. 320 p.

165
 7. Casanova J. Rethinking Secularization: A Global Comparative Perspective / Jos Casanova
// The Hedgehog Review. 2006. Spring & Summer. P. 722.
8. Chaves M. Congregations in America / Mark Chaves. Harvard: Harvard University
Press, 2004. 291 p.
9. Chaves M. Secularization as Declining Religious Authority / Mark Chaves // Social
Forces. 1994. 72. P. 749774.
10. Hervieu-Lger D. Individualism, the Validation of Faith, and the Social Nature of Religion
in Modernity / Danile Hervieu-Lger; tr. into Eng. by Michael Davis // The Blackwell companion to
sociology of religion / edited by Richard K. Fenn. Padstow: Blackwell Publishing Ltd, 2003. P. 161
175.
11. Martin D. On secularization. Towards a revised General Theory / David Martin.
Farnham: Ashgate, 2005. 216 p.
12. Martin D. What I Really Said about Secularisation / David Martin // Dialog. 2007. V.
46, I. 2. P. 139152.
13. Weigel G. Religion and Peace: An Argument Complexified / Ceorge Weigel // Order and
Disorder After the Cold War / / Ed. by B. Roberts. Cambridge: MIT-Press. P. 219233.
14. Weigel G. Roman Catholicism in the Age of John Paul II / Ceorge Weigel // The
Desecularization of the World: Resurgent Religion and World Politics / Ed. by P. Berger. Washington:
Ethics and Public Policy Center, 1999. P. 1935.

166
 Natalia Olszanecka
(Nicolaus Copernicus University in Toru)

Konflikt indyjsko-pakistaski w XXI w.

Spr terytorialny czy konflikt religijny?
Indo-Pakistan conflict in XXI. Territorial or religious war?

Napicia w stosunkach indyjsko-pakistaskich trwaj od momentu pojawienia si obu pastw na

mapie wiata. Konflikt midzy New Delhi a Islamabadem stanowi nie tylko powane zagroeniedla
bezpieczestwa regionalnego.Jego eskalacja moe spowodowa take destabilizacj caego porzdku
midzynarodowego[1; 2733]. Na wstpie naley jednak zaznaczy, i obecnie nie dotyczy on o tyle
kwestii religijnych, co przynalenoci Kaszmiru, problemw zwizanych z lodowcemSiaczen, podziaem
wd Indusu i Sir Creek [2; 77]. Kontrowersje we wzajemnych relacjach budzi take posiadania przez oba
pastwa broni atomowej [3; 1].Nie ma bowiem gwarancji, i w przypadku wzmoenia sporu Indie i
Pakistan nie posun si do jej wykorzystania, co grozioby najprawdopodobniej wybuchem kolejnej
wojny wiatowej. Strona indyjska oskara rwnie Pakistan o wspieranie terroryzmu transgranicznego i
spowodowanie zamachw w Mumbaju w 2008 r. [4; 99101].
Celem artykuu jest udowodnienie, i przyczyn rozpoczcia konfliktu na subkontynencie
indyjskim byy kwestie religijne, etniczne, komunalne, a take te zwizane z dziedzictwem kolonializmu.
Jednake od momentu powstania obu pastw, w latach czterdziestych dwudziestego wieku, spr dotyczy
gwnie kwestii terytorialnych. Jest to wic konflikt midzy pastwami a nie midzy wyznawcami islamu
i hinduizmu. Tez niniejszej pracy jest wic twierdzenie, i konflikt indyjsko-pakistaski jest,
zakorzeniony w wiadomoci mieszkacw obu pastw i ma podoe religijno-etniczne, ale gwnym
powodem jego trwania jest niech rzdw Indii i Pakistanu do ustpstw i osignicia kompromisu.
Niech ta widoczna jest w dyskursie politycznym niektrych partii politycznych, ktre docieraj do
szerokiego grona odbiorcw za pomoc wspczesnych mediw. Na rozwizanie konfliktu nie maj take
wpywu zdobycze globalizacji: umidzynarodowienie sporu, mediacje midzynarodowe, naciski ze strony
organizacji midzynarodowych.
Polskojzyczne rda dotyczce konfliktu indyjsko-pakistaskiego s raczej ograniczone.
Nietrudno jest znale ksiki i artykuy, ktre traktuj o historii tych relacji, trudniej dostpne s
publikacje, w ktrych znajdziemy informacje o wydarzeniach z XXI w. Du pomoc, jeeli chodzi o
kwestie historyczne s monografie J. Kieniewicza Historia Indii i E. Toczek By muzumaninem w
Indiach i R. Solskiego Niepokoje pod Himalajami, a take ksiki B. Wizimirskiej. Bardziej
wspczesn analiz sporu indyjsko-pakistaskiego zaja si A. Kuszewska w swojej publikacji pod
tytuem: Indyjsko-pakistaski konflikt o Kaszmir. Ciekawe informacje dotyczce zamachw w
Mumbaju moemy take znale w Indie w XXI wieku. Wybrane problemy pod redakcj A. Potyray,
M. Skobrtala. Literatura anglojzyczna oferuje duy wybr monografii bdcych rdem wiedzy o
istocie, przebiegu i perspektywach rozwoju konfliktu o Kaszmir. Szczeglnie warte polecenia s prace:
V. Schofield Kashmir in conflict. India, Pakistan and unending war, S. Talbotta Engaging India.
Diplomacy, democracy and the bomb i R. Wirsinga Kashmir in shadow the of war: Regional Rivalries
in a Nuclear Age. Rwnie rosyjskojzyczna publikacja :
XXI pod redakcj . i T. zawiera bardzo interesujcy opis perspektyw rozwoju
konfliktu.
Subkontynent indyjski to region bogaty w kontrasty. Liczba mieszkacw Republiki Indii w 2000
r. przewyszya miliard osb i nadal, w bardzo szybkim tempie, ronie. Niesamowita mozaika ras i
etnosw zamieszkujcych dzisiejsze Indie powstaa wskutek tysicy lat przemieszczania si grup
etnicznych [5; 25]. Hindusi s najwiksz grup wyznaniow Indii, stanowi 80,5 proc. spoeczestwa.
167
Populacja muzumanw dochodzi do 180 milionw. Kolejne grupy tworz chrzecijanie, sikhowie i
buddyci. Religijne, jzykowe i etniczne podziay s spotgowane skomplikowanym systemem kastowym
i regionalnymi rnicami [6; 13].
Muzumanie pojawili si na subkontynencie indyjskim w VIII w., a wadcy islamscy przejli
wadze w pastwie, jednoczc hinduskie ksistwa. W XVI w. rozpocz si czas panowania dynastii
Wielkich Mogow.Kilkuwiekowe panowanie muzumaskie doprowadzio do powstania trwaych rnic
i sprzecznoci midzy grupami wyznawcw islamu i hinduizmu. Muzumanie stanowili mniej wicej
jedn czwart ogu ludnoci Indii. Panujca religia stawiaa ich w uprzywilejowanej sytuacji, dla nich
bowiem zarezerwowane byy najwaniejsze funkcje w pastwie. Podczas panowania dynastii Wielkich
Mogow stosunki midzy hindusami a muzumanami nie cechoway si jednak na og wrogoci [7;
1617].
Z drugiej strony, proces asymilacji hindusw i muzumanw by bardzo mudny, z powodu zbyt
dalece idcych rozbienoci midzy ich systemami religijnymi. Islam jest religi skrajnie monoteistyczn,
posiadajc bardzo jasno zdefiniowan doktryn i kult. Kadego wiernego obowizuje przestrzeganie
piciu filarw Koranu. Muzumanie wierz, e podstaw ycie etycznego moe by tylko prawdziwa
wiara, nie za uczynki. W islamie utwierdzia si teoria predestynacji los czowieka zosta z gry
okrelony przez Allacha, naley mu si wic odda z caym spokojem. W idealnym pastwie
muzumaskim kalifacie religia, moralno oraz prawo pastwowe s ze sob nierozerwalnie
zwizane. Nie ma rozdziau na to co wieckie i duchowe. Konwersja muzumanw jest natomiast
zjawiskiem bardzo rzadkim [8; 9196].
Hinduizm jest systemem politeistycznym, bardzo niejasnym i zawikanym. Zacz si rozwija
najprawdopodobniej 500 lat przed Chrystusem. Niezmiernie charakterystyczn cech wierze hinduskich
jest wiara w reinkarnacj. Z wierzeniem w wdrwk dusz wie si wielowiekowy podzia
spoeczestwa hinduskiego najpierw na cztery gwne stany: braminw (kapanw), kszatrijw
(rycerzy), wajjw (kupcw i rolnikw), siudrw (sub); pniej na setki kast zwizanych zazwyczaj
z wykonywanym zawodem. Hinduizm wymienia cztery wartoci, na ktre w yciu czowieka powinno
znale si miejsce: kama - podanie; artha dobrobyt, sukces; dharma prawe ycie i moksza
zbawienie wyzwolenie [9; 7276]. Stosunki midzy przedstawicielami rnych kast byy dokadnie
okrelone, a zamanie zasad wizao si z cikimi konsekwencjami.
Hindusi nie mogli utrzymywa kontaktw z ludmi spoza swojej kasty, a wic rwnie z
niehindusami i nie mogli eni si z ich kobietami. Islam, przeciwnie do hinduizmu, nie uznaje podziau
spoeczestwa i gosi ide braterstwa i rwnoci wszystkich ludzi. Muzumanie mogli eni si z
niemuzumankami, pod warunkiem, e przejd one na islam [10; 61]. Asymilacja zachodzia powoli i
przejawiaa si tylko w yciu codziennym. Przybysze przejmowali lokalne zwyczaje, ubir, sposb
przygotowywania potraw, rozrywki, ale take namiastk systemu kastowego. Nigdy nie dochodzio
jednak do zatarcia wiadomoci, czy jest si hindusem, czy muzumaninem [11; 13].
W 1803 r. Wielka Brytania staa si zwierzchnim mocarstwem w Indiach.Muzumanie mieli
wiksze ni hindusi problemy, aby odnale si w nowej rzeczywistoci. W polityce brytyjskiej eksperci
doszukuj si przyczyn pniejszego konfliktu indyjsko-pakistaskiego. Polityka dziel i rzd polegaa
na wzniecaniu lokalnych konfliktw midzy muzumanami i hindusami.Rzdy brytyjskie suce
unifikacji kraju, tylko zaostrzyy sytuacje w kraju i podziay religijne [12; 29]. Najczciej przytaczanym
powodem sporw midzy muzumanami i hindusami s tak zwane kwestie komunalistycznej. S one
zwizane ze zjawiskiem wykorzystywania rnic religijnych i antagonizmw midzy spoecznociami do
osigania okrelonych celw politycznych. Komunalizm jest problemem tosamoci, okrelenia samego
siebie, narodu i spoecznoci. Powstaje w wyniku pogbiania przepaci midzy tradycja a
wspczesnoci. Komunalizm jest zwizany z odrodzeniem dumy narodowej, podniesieniem wagi
wasnego dziedzictwa. Proces ten w Indiach przebiega przez wiele lat. Zaamyway si tradycyjne
168
systemy, pojawiali si nowi wadcy. Religia pozostaa jednak czynnikiem niezmiennym i to wanie
wok niej mieszkacy subkontynentu budowali wasn tosamo [13; 4].
Reasumujc t cz artykuu warto zwrci uwag na fakt, i na genez konfliktu indyjsko-
pakistaskiego skadaj si co najmniej trzy czynniki. S to: kwestie religijne (problem ten wystpi
dopiero w momencie, gdy nad wikszoci hindusk wadz obj muzumaski wadca); spory
komunalistyczne (wynikajce z nierwnego traktowania wyznawcw obu religii tak dugo, jak hindusi
dominowali w Indiach politycznie, muzumanie si podporzdkowywali. Dopiero kiedy przestali
sprawowa wadz wyszo na jaw, e w spoeczestwie nie doszo do integracji) oraz kwestie zwizane z
budzcym si nacjonalizmem i uwypuklaniem rnic narodowociowych (zawdziczamy je panowaniu
brytyjskiemu i polityce polegajcej na faworyzowaniu hindusw).
Kolejnym etapem w historii wzajemnych relacji byo powstanie dwch niezalenych pastw i
przejcie od sporu religijno-narodowego do terytorialnego. Niepowodzenia na froncie w 1941 r. zmusiy
Wielk Brytani do obietnicy nadania po wojnie statusu dominalnego dla Indii. W tym czasie Kongres
Narodowy domaga si ju penej niepodlegoci.Tymczasem Liga Muzumaska coraz goniej daa
utworzenia osobnego pastwa.W kocu 1945 r. zmianie uleg take nastrj Wielkiej Brytanii, ktra
wyniszczona po wojnie nie miaa rodkw na utrzymywanie dalszej potgi. Jej nowym celem byo
wycofanie si z kolonii w taki sposb, aby uzyska jak najlepsze warunki. Nie planowano podziau Indii,
jednak akcje protestacyjne zorganizowane przez Lig Muzumaska polegajce na ogoszeniu witej
wojny przeciwko hindusom i Brytyjczykom oraz pogromach, spowodoway zmian tej decyzji [5; 639].
W lipcu 1947 roku brytyjski parlament ogosi Akt o Niepodlegoci Indii. 14 sierpnia Pakistan,
a 15 sierpnia Indie ogosiy niepodlego [11; 188]. Rozpocz si exodus okoo 10 milionw ludzi,
ktrzy pragnli y w wybranym przez siebie pastwie. Podzia Indii pocign za sob zaburzenia i
zamieszki na niespotykan dotychczas skal. W toku walk zgino ponad p miliona osb. Utworzenie
Pakistanu nie doprowadzio do zjednoczenia muzumanw indyjskich w jednym pastwie, poniewa w
Indiach pozostao ich 35,4 mln. Natomiast w Pakistanie Wschodnim znalazo si 10 mln.Hindusw [14;
5255]. Z punktu widzenia Indii, podzia brytyjskiej kolonii na dwa osobne kraje nie stanowi podziau na
pastwa muzumanw i hindusw, ale na kraj teokratyczny i wiecki. Nacjonalizm pakistaski bazowa
tylko i wycznie na religii. Islam by jedynym czynnikiem wicym przyszych obywateli tego pastwa.
Nacjonalizm indyjski by natomiast oparty o czynnik terytorialny. Nie religia, a region i wi
geograficzna zdecydoway o przynalenoci do kraju. Zgodnie z t teori kady, kto zamieszkiwa Indie,
bez wzgldu na religi mg czu si Indusem [15; 23].
W trakcie 60 lat pomidzy dwoma pastwami doszo do trzech wojen, rebelii w Kaszmirze oraz
sporu granicznego w Kargil. Cigle maj miejsca take drobne starcia w rejonach granicznych. Zaistniay
jednak take prby pojednania. Gowy obu pastw spotkay si na konferencji w Lahore i Agrze. Proces
pokojowy przyspieszy po ataku na WTC w 2001 r. Jednake akty terrorystyczne, o ktre podejrzani s
zamachowcy z obu pastw oraz cigle nierozwizane kwestie terytorialne uniemoliwiaj zakoczenie
konfliktu [7; 183]. Kaszmirscy politycy i aktywici w dalszym cigu daj niepodlegoci lub
przyczenia Kaszmiru do Pakistanu, zaznaczajc przy tym, i odmawia im si prawa do
samostanowienia. Indie nadal prbuj przekona wiat do swoich prawd i skompromitowa Pakistan
oskarajc go o wspieranie terroryzmu transgranicznego. Wadze w New Delhi nie wczaj Islamabadu
w dyskusje o przyszoci Kaszmiru [16; 125].
Konflikt indyjsko-pakistaski w XXI w. przesta by konfliktem o podou religijnym, czy
narodowociowym. Napite stosunki midzy Indiami a Pakistanem nie przeszkadzaj bowiem
mieszkacom obu pastw w yciu codziennym. Poczucie zagroenia i eskalacja nienawici pojawia si
wrd ludnoci hinduskiej tylko w momencie pogarszania si stosunkw midzy Indiami i Pakistanem,
lub gdy dochodzi do rozruchw hindusko-muzumaskich w jakiejkolwiek czci Indii. Wtedy ujawnia
si mocno zakorzeniona w spoecznoci hinduskiej fobia antymuzumaska.
169
 Rzdy obu pastw wydaj si zapomina, co byo pierwotn przyczyn konfliktu. Najwaniejsz
spraw w stosunkach midzy dwoma pastwami jest dzi przynaleno Kaszmiru, ktry jest obecnie
jedynym powodem niepokojw na subkontynencie indyjskim. Mimo, i sam region poza walorami
turystycznymi, nie przedstawia sob wikszej wartoci, adne z pastw nie zrezygnuje z roszcze
terytorialnych. W gr wchodzi bowiem duma narodowa i niech do ustpstw, ktre stoj na
przeszkodzie rozwizaniu trwajcego ponad p wieku sporu. Ponadto, przeduajce si negatywne
relacje z Pakistanem spowodoway nasilenie si zjawisk zwizanych ze wzrostem nastrojw
nacjonalistycznych w Indiach. Narastajcym zamieszkom towarzyszy wzrost nacjonalizmu hinduskiego,
do ktrego nawouje partia BharatiyaJanata Party. Jeden z czoowych politykw BJP odwoywa si do
sformuowa skrajnych ekstremistw, ktrzy postuluj usunicie muzumanw z Indii. Najbardziej
zdumiewajce dla wikszoci zewntrznych obserwatorw jest jednak to, e w republice wieckiej do
dyskursu politycznego wkrada si niemal otwarcie jzyk religijnego fundamentalizmu. Nikt ju gono
nie wypowiada sformuowa o duchowym braterstwie, za to coraz wyraniej wyania si scenariusz
nieuchronnego konfliktu.
***
Trwajcy od przeszo 60 lat konflikt indyjsko-pakistaski pozostaje gwnym punktem zapalnym
w rejonie azjatyckim, nioscym potencjalne zagroenie dla caego wiata. Konflikt midzy Islamabadem
a New Delhi nie ogranicza si tylko do sporu terytorialnym dotyczcego przynalenoci rejonu Kaszmiru.
Nie jest to te problem o podou czysto religijnym midzy krajem muzumaskim a wieck republik,
ktrego skutkiem jest przeladowanie mniejszoci religijnych w obu pastwach. Jego istotnym
elementem s kwestie tosamociowe, pami historyczna i duma narodowa. Dla Indii zwycistwo nad
Pakistanem i przyczenie Kaszmiru do swojego terytorium, jest bowiem wanym skadnikiem idei
integralnoci terytorialnej i nieodczn czci wielokulturowego pastwa wieckiego. Dla Islamabadu
natomiast, rebelia w Kaszmirze i nasilenia dziaalnoci fundamentalistw s znakiem, i islamska
wikszo zamieszkujca prowincj chce przyczy si do Pakistanu. Nic nie wskazuje na to, i konflikt
zostanie w najbliszym czasie rozwizany, gdy strony nie stosuj si do zalece ustanawianych na
forach midzynarodowych.

Bibliografia:
1. Prokopczuk J., Konflikty w Trzecim wiecie i ich wpyw na stosunki midzynarodowe,
Warszawa 1989.
2.Wirsking R., India, Pakistan and Kashmir dispute on regional conflict and its resolutions, New
York 1998.
3. Durodie B., Why Mumbaj?, RSIS Commentaries 128/2008, 4.12.2008.
4. Bracken P., Poar na Wschodzie, Warszawa 2000.
5. Kieniewicz J., Historia Indii, Wrocaw 2003.
6. India and the future global order, 2009.
7. A. Kuszewska, Indyjsko-pakistski konflikt o Kaszmir, Warszawa 2010.
8. Tokarczyk A., Religie wspczesnego wiata, Warszawa 1986, s. 9196.
9. Sakowicz E., Religioznawstwo, Lublin 2009.
10. Solski R., Niepokoje pod Himalajami, Warszawa 1989.
11. Toczek E., By muzumaninem w Indiach, Wrocaw 1984.
12. Lapierre D., Collins L., Freedom at midnight, New Delhi 2001.
13. SmithB. L., Religion and social conflict in South Asia, Leiden 1976.
14. Mrozek B., Pakistan przeszo i teraniejszo, Warszawa 1966.
15. Pande I., The Great Divide. India and Pakistan,New Delhi 2009.
16.Schofield V., Kashmir in conflict. India, Pakistan and unending war, Londyn 2010.
170

( . . )

.
.
, ,
,
. -
, .
.
,
, .
. , , ,
.
- II , . ,
. , . , . .
(-) ()
. , . , . .
,
,
.
18 1920 ,
! , .
, , . ,
, ;
, , ; -
, ,
. -

[3; 1213]. ,
, , , :
, . ,
.
. ,
, .
: , . ,
, , ,
.
.
.
. 11 1963 ,
8 1965 . . ,
. 2829 1978 . 16 1978
- .

171
 ()
.
,
.
, ,
[6; 7]. ,
, ,
, .
, -
, ,
, .
.
, , ,
[4; 3].

,
, ,
, .
, ,
,
, .
, , , .
. ,
[2; . 23].
, , ,
. .
: , , ,
, , [4; 7].
,
, , ,
.
,
(
, ). 1990
1991- -
,
, ,
, .
;
; ,
. -
. ,
.
, ,
, , ,
, [1;
9].
172

. , , ,
[5]. , ,
, , , , .
II . , , ,
, , ;
, [4; 9].
, ,
. , ,
, . ,
, - ,
. ,
,

. ,
, . ,
.
, ,
, , ,
. ,
.

:
1. . . / // . [. .. .
, A. M. , . . , . . , . . , . .
]. .: ACT, 2001. - 621.
2. . . / // . [. .
. . , A. M. , . . , . . , . . , . .
]. .: ACT, 2001. - 691.
3. . II. : ,
, / . . . : -
2013, 584 .
4. . / . : . 2007. 400 .
5. Ioannes Paulus PP. II. Redemptor Hominis ( ).
http://www.vatican.va/holy_father/john_paul_ii/ encyclicals.
6. . / . , . //
. 2005. . 78.

173
 . VI -
, 2021 2015 . .
. 174 .

e-mail: irs@ucu.edu.ua

e-mail: sheptytsky_summer_school@ukr.net

174