1500 Gujarat PDF

k[eLk kwshkkLke kwshkk{kt Mkkik{ zktk rskLkwt
rrkk rkkeXLkwt uLkuxkurh{ kt

Lkk{ skku. Mkkkwt nkwt? zwt {kf fwt Au?
e rkkeX Mkwhk yknTk
kkukkLkk kMkLkfk{kt Vhrskk kkr{f rk k kwshkk{kt kwMkfk

fhLkkh hkse fku nkk? ]rkLkk ukk fku
kk Au?
{nkhk MkkShk kkfkz-zkuhk {kukekE y{eLk
yLkkk kkfkuLku yk {e kwshkk{kt {Lkkh LkSf

kwshkk{kt Mkkike {kuxwt
hnu ku {kxuLke w Yykk MkirLkfkk kt ykue Au?
kwMkfk ftw Au? fkuu fhe?
MkLx kRkuhe-zkuhk kkkAze
{rnkkhk{ Ykhk{
kwshkk{kt hkxkkkLkk [kh kkyu skk kkfkuLku e{k f[ kqhwt kkzke kwshkk
{kxu fE MktMkk fk{ fhu Au?
kwshkk ktke MkhfkhLke kusLkkLkwt Lkk{ skku.
hkxkkk Mkr{rk rkek kusLkk
fk ktrkfkhe uk khk{kt xurfkp{ ktrk

kkteSyu kLkkhLke fE
ykpMkVzo wrLk.{kt MktMf]kLkk kk{kt fk kwshkkeyu
fkpus{kt ykMk fkuo nkku?
ykkf nkk? yke qr{fk se Au?
k{kMk fkpus
~k{Sf] {ko Mkk{ rkkkuzk
kk[kwyku {kxu kwshkk{kt

kwshkk{kt sL{uk fk krkkyu qLLkku
fE MktMkk fkohk Au yLku
ykrfkh fkuo nkukLkwt {Lkk Au?
ku kt ykue Au?
kkwk
ytsLk {tz-y{kk
eykuLku Mktke kLkkk y{kk{kt Mkkik{ {nkkwshkk yktkuLk fkuLke

{kxu Mkkkue kurkMkt
fLkkk fkuu Mkkke? ykkukLke nuX kwt nkwt?
MktMkkLkk ukk fku nkkt?
nhfwth uXke (1850) RLwk krkf
[kY{ke kuk
kwshkk{kt Mkkik{ MkwkhkW fE MktMkk kkihkrf nMkkku yLku rkukuLke e
fkkzLke r{Lke MkkkLkk
fkuu fhe? yLku MktkuLkLkwt fk{ fhu Au?
hAkuzk Akuxkk
(1860) kkE kkkE RLzkukpS
& {ktf 1ke 20 kwshkk GQ 6 www.gujaratquiz.in
kwshkk hkLkkt Mkki k{ kwshkk hkLkk kteSkt {kkk-rkkk kuhth{kt ykuwt kwshkk{kt ykrkMke yu
hkkk (1960{kt) Mkkik{ {w{tke k{ skku. kteSwt {fk fk k{u nrhskuk kk khefu fku
fku nkk? ykuk Au? ykukkk?
fku nkk? {kkk qkekR yLku y{]kk rkMk Xh
{nUe Lkk stk zkp. Shks {nukk rkk fh{[t kte fek{trh (Xhkkkk)
kwshkk{kt rk rkn kh rLkkt k k fk kwshkkLkk fk ekk kkteSLku MkkWk ykrfk{kt huuLke VMxofkMkLke rxrfx nkuk Akkt Mk ktrkLke rn{kk
MkwkhfLku h Akuzwt kzw? kkerTLku kqkke rkLk kkuhk nkukLku Lkkku [kw {wMkkVheyu Mkk{kLk Mkkku xuLk{ktke fhLkkhk Mkkik{ kwshkke
MkL{krLkk fhkk Au? ku {kheLku Wkkhe uk{kt ykk. yu huu MxuLk fwt nkwt? fku nkk?
fhMkLkkMk {qS Mke{ye kexh {krhkko ~k{Sf] {ko
hu{kt Mkkik{ khke kwshkk hkLkk WTkxf nrhsLkkuLkk Wfko {kxu

kkteS fkuLku [hkukhLkwt kwshkk rkLkMkkLkk k{ kwshkkLkk k{ kirkf
rkkLke fku nkk? hks Vhfkkh kkteSyu fwt kwshkke
{kuke fnukk? yk fku nkk? fku nkk?
zkp. r{ MkkhkkE wshkke fku nkk? r[khkk Y fwO nkwt?
{kukekE y{eLk fk e. {nukk {uz{ rkRS fk{k hrtfh {nkhks
nrhsLk ktw
fr fkkeLkwt kqhwt MkkutfetLkk hkse fw{khkku fkuLke uhkke kwshkkLkkt fkt Lkkhku{kt rkk{kt Mkkike w Xtze yLku
Mk{e kLkt MkhMkeLkku
Lkk{ wt nkwt? WLkkk{kt Mkkike w kh{e kzu Au ?
siLk {o ytkefkh fkuo nkku? sL{ kt kku nkku ?
MkwhMknS kgMknS Xtze-Lkrk yLku kh{e-zeMkk
nu{[tk[ko xtfkhk (rs. hksfkux)
kkurn
LkhMkn {nukkLke fk Mktku kkukkLke yke

ykoMk{ksLke MkkkLkk fkuu nrhsLk yk{{kt fwts MknLkt Mk{eLkwt {q Mk{e kLkt MkhMkeyu ske hkrkkLkkt eoykuLke
fhe nke? fkuLkwt rLkkMkMkkLk nkwt? Lkk{ wt nkwt? h[uk ktkLkwt Lkk{ skku. efheLkwt Lkk{ wt nkwt?
Mkuk{kt ekke?
Mk{e kLkt MkhMke kkteS Lk~k{ Mkkkofk fwthkkE Mktk y{huekMk
Mkhkh Mkhkuh kusLkkLkku Mktk kwrLkk {nkhksu Y fhuwt

n Akuzku yktkuLk hr{kLk kwshkk fkpus{kt rkhtkku khk{kt ku swe swe LkeLkk Lkeh yufrkk fhkLkwt
rkLkMk fkuLkk nMku fwt {krMkf yksu
nuhkk skkt fkuu nee nkuhe? fko Mkki k{ fk hkyu fwO?
kku nkku? kufr Au?
rLkku rfLkkhekk kwshkk
ktrzk sknhk Lknuhw sLkfk
khkLku ykke {k kk kwshkkLkk k{ srMk rhkLMk {k-kkkLku qku Lkrn... - MkMkwt MkkrnLkk Mkkkf
Lkrzk{kt nrh yku{ yk{
Mkku{Lkkk {trhLkku Skuokh RLzMxek ykMkkf sLkLke h[Lkk fkuu
{rnk {tke fku nkk? Y fhLkkh Mktk fk nkk? fku nkk?
fkuu fkuo? fku nkk? fhe nke?
ELw{keknuLk uX ehwkR ytke kq e {kuxk rkw ytzkLkt
Mkhkh kE kxu Mktk kwrLkk {nkhks
35 rf.{e. knkue $ kzeLku 12 fkf{kt kkh fhLkkh Mktk kkuzkkLkku sL{ kE kxuLku MkhkhLkwt rkhw fk MkkknLke
k k nwk{k k{ke fku
r&rMk Au? kwshkkLkku wkLk khiku fku Au? kt kku nkku? MkVkkkqof ykkukLke fhk k {wt nkwt?
fMkwhk kte zkfkuh kkhzkue Mkkkn
MkwrVkLk u
& {ktf 21ke 40 kwshkk GQ 8 www.gujaratquiz.in & {ktf 41ke 60 kwshkk GQ 10 www.gujaratquiz.in
k frke ktkkMkkeLkwt zkfkuh {trhLke Mkkku fk kwshkkh{kt kkfku{kt r ytkkS keko fE Mkkkwkkhk fE kok{kk{kt
kLk fwt nkwt? MktkLke kfkk uzkue Au? yue fktfrhkLke kkkrxfkLkk
Mksof fku nkk?
kok{kk{kt ykuwt Au? ykuwt Au?
Mk{rZkk (rs. kLkkh) Mktk kkuzkk yhe Mkkkr
hwrkLk zurz
k{u u qkkt nku, k fkswt k yLku MknLkwt hkku kq {kuxkyu kufkuLku fk kwshkk hkLkku fku u kwshkkLkk kke[k kkekkkLkkt siLk {trhku
yuwt fnuLkkh Lkukk fku nkk? {tkLke MkkLkk fhk fkwt? khefu ykuk Au? fk kok kh ykuk Au?
Mkhkh kE kxu nrh H { kwshkk ukwts
Mkr{Lkkhk MktkLkk fktfrhk kk y{q zuhek Mkkfwt Mkwhk nuh fE LkeLkk fktXu kwshkkLkku Mkkike {kuxku MkkShk Bwr{
Mkkkf fku nkk? fkuu ktkuwt? k{ skku. Mkuwt Au? kt fku Au? kt ykuwt Au?
MknLkt Mk{e MkwkkLk fwkweLk rkwkMk xu kkke Mkhkh Mkhkuh zu{ zkuhk
hS xkpVe fkuLkk Lkk{ Mkkku Lk uku nku kku {k kk swyku yk Mkee MkiLke e kwshkkLke kkyku{kt {k kusLk kusLkk
Mktfkue Au?
{k kk fk nuh{kt ykuwt Au? kt ykue Au? fk {w{tkeyu k fhe nke?
{ hSkMknS y{kk
kufk {kMkn Mkkutfe
({Lkkh)
kkteSLkk ytkk Mkr[ R.Mk. 640{kt kwshkkLkk rrMk kwshkke rkrzo RLkuzk kkfo kwshkkLkk fk kwshkk{kt ykhk{ {trh
kMku fku [eLke kMke (keMktknk) fkt ykh{kt hA
fku nkk? ukzeLkwt Lkk{ skku. kt ykuwt Au?
ykku nkku? ykuwt Au? uk {u Au?
{nkukE uMkkE kw-yuLk-Mktk kek uXe kkteLkkh suMkkuh kkteLkkh
RMx RLzk ftkLke k{ k Mkwhk{kt yke khu ekk Lkkxfkh stfh kwshkkLkku fku rsku rMkkhLke ryu khkh{kt WfkE kt fk
kwshkk kh fkuLkwt hks nkwt? MkwtheLkwt {q Lkk{ skku. Mkkike {kuxku kk Au? rsk{kt ykuku Au?
snktkeh stfh kusf fA(45,652 [ku. rf.{e) kkke
[fkuh khefu ykukkk fk ekk r[kfkhu {nkukE uMkkELkwt kwshkk{kt yuf nh

SLk[rhk yLkfwtz{kt kwshkk{kt zkLkkuMkkuhLkkt #zkt kwshkk{kt fE skyu
kwshkkLkk ekk MkktMf]rkf {ukurLk fw{khLke kkheykukku {nu kt
Qkuwt kwkkLkk uf fktke {e ykk Au? Mkhkh Mkhkuh ykuwt Au ?
fkxqorLkMxLkwt Lkk{ skku. Yykk fhe nke? fku Au? ykuku Au?
hrtfh hk hike furzk fkukuLke
ktMkek {ko Lkkhk uMkkE hkskekk
khkLke Mkkike {kuxe kkte stke (2 ykpfxkukh) wrLkkh{kt ke Mkkutfe tLkku Mkkike w khk{e, rnt{kkLk yLku
rrMk fkrkh kkfo
MkkpVxuh ftkLke rkuLkk fk Lkk{u k Wsk Au? kwshkk{kt kt ykuwt Au? {wMke hkse fku nkku?
[h{Lk fk kwshkke Au? yktkhhkxe yrntMkk rLk ukh rMkhks sMkn
ye{ u{S
kwshkkLkk rMk Lke kLkkhLkk fk hk{ktke rk n{ehMkh kk RMkkkwLkwt Mkkike w kwshkkLkwt Mkkik{ kwshkk{kt fw fuxe {kuxe
rkLkwt Lkk{ skku. wfk{kt k kke fkt ykuwt Au? WkkLk fk Lku[h ywfuLk MkuLxh Lkeyku ykue Au?
qxkwt Lkke? qs rsk{kt kk Au? kt ykuwt Au?
krk kkkrku hku nkkukZ Mkkk
{nuMkkk
kkteSyu ktzefq[ fk yLke fh fkkLkk tk kwshkk{kt fk Mku Mkkk {kuZuhkLkwt Mkqo{trh fk hkLkk kMkLkfk hr{kLk kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt
fhkLkk ykke fhe nke? LkeykuLkku Mktk{ kk Au? kktk{kt ykwt nkwt? f]rk{ Mkhkuh fwt Au?
{eXk kiXk Mkhkh Mkhkuh
hk e{u
kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt k{o Y[ nuh fE LkeLkk kwshkkLkkt {kk{ktke kwshkkLke Mkkike {kuxe kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt
kkh MxuLk Mk[kE kusLkk fE Au? kkhLkwt fkhkLkwt fwt Au?
rfLkkhu Mkuwt Au? fwt ]k kMkkh kk Au? kth fwt Au?
fkt ykuwt Au? Mkhkh Mkhkuh kwshkk Lk{okue
wkh Lk{ok ffo]k Lk{ok kusLkk VxkRh ftkLke ftzk
Wkzk{kt ykue fE kwshkkLkkt yuf{kk yktkhhkxe r{kLk {kfLkwt Lkk{ wt Au? kwshkk{kt ykue fktfrhk kkLkk {u ykue LkkeLkkkze
yrkkhe ukkf Au? yurkLke Mkkuke {kuxe
Mkhkh kE kxu RLxhLkuLk yuhkkuxo nkprMx fE Au? kLkkkLkwt kusLk wt nkwt?
krk RhkLkku Vkh xuBk rMkr nkprMx-y{kk MkwkkLkkuLkk ke{fkrLk rLkkMk {kxu
kwshkkLkk fk {uk{kt qMkkh zuhe kt LkuLk zuhe zuk{uLx kwshkk LkSf k{ kwshkke zkkLk
fkukkuohuLkLkwt zwt {kf kwshkkLke Mkkike {kuxe
xkuLkwt u[k kk Au? ykue Au? fku Mk{w Au? fku nkk?
kt ykuwt Au? Lke fE Au?
fkkuf {nuMkkk ykt yhke Mk{w {kuhkhS uMkkE
Lk{ok
Mk{ksMkuf yLku uk e hrtfh {nkhksLku kwshkk{kt ekzk yLku Mkkkh kwshkkLkk fk rMkkh{kt rkk hr{kLk Mkkike ykuAwt kwshkk{kt Mkkike w
fwt WkLkk{ {wt nkwt? {kxu fwt ykh Au? kkk{kLk uk Au? hMkk fkt kzu Au?
{qXe [uhku {kLke khzekkzk (rs. zktk) Lkrk (-0.5 rzke Mku.) zktk
hA {kxu kwshkk{kt fk kwshkk{kt Mkkike [w kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt huu Mkhkh Mkhkuh ktLkwt rrMk kxkuk kwshkk{kt fr Lk{oLku fwt rkhw
Mku ykh kLkkk{kt MxuLk fwt Au?
ykwt Au? rh fwt Au? rkhkuk fkuu fwot nkwt? kt kLku Au? ykkk{kt ykwt Au?
hkLk{nk kkuhLkkkLkwt rh-rkhLkkh y{kk ktrzk sknhk Lknuhw kkx eh
kwshkk {kxu kqsoh u yu kuk kwshkkLkk fk frLku hkxe

kwshkkLke Mkhn [ktkkLkuhLke yirknkrMkf MkkRxTMkLku wLkuMfkuyu
fk uLku Mkuo Au? fk kMkfLkk Mk{{kt Y kku? khLkwt rkhw {wt Au?
fk Lkk{u nuh fhe Au?
kkrfMkkLk {qhks Mkkutfe uh[t {uke
zo nuhexus MkkRx
siLkkuLkkt krkk{ rMkkhLke ryu kwshkkLkku yurk{kt Mkkik{ Vhke kwshkkLkwt fwt nuh {kLkwt E.Mk. 1919{kt fk yx Lkkhk MkhkuhLke kkMku fwt
kkrkkk{kt fuxkt uhkMkhku Au? Mkkike {kuxku rsku fku Au? huMxkuhLx fkt kLkue Au? ukh kkkwt nkwt? r kwshkk{kt nzkk kze? siLk keko ykuwt Au?
863 fA Mkwhk Mkwhk hkpux yx tuh
kLkkh kkMkuLkk fk Mku k[eLk rMkkwhLkwt k[eLk ekuLkk Wfko {kxu 1922{kt e Mkuk{tzLke kkteSLkku sL{ kt yLku
Mk{{kt rkkeX nke? Lkk{ wt nkwt? MkkkLkk fkuu fhe nke? khu kku nkku?
2 ykpxkukh, 1869
ekwh eMk Xhkkkk kkuhkth
yuf {kLkk {ku kkke Lke y{kk{kt kkteSyu kwshkk{kt ykLkkhe k{ kkteSLkku rLkko rLk {wLkMkh kk fkuu nu{[tk[koLkwt
fk ukkLke kwke fnuk Au? Mkkik{ fku yk{ Mkkku? whkurkLk Mkkk fE nke? fku Au? ktkuwt? sL{Mk fwt Au?
Mkqo fku[hk yk{ kkuxwoke 30 Lwykhe, 1948 {eLkue twfk
kwshkkLkkt fk nuh kh kwshkkLkk ekk Wkukkrk ehwkE ytkke nu{[tk[koLkwt MkktMkkrhf kwshkkLkk RrknkMk{kt fk fkLku
kkuxwoke kMkLk nkwt? ktLkk {q rLkkMke nkk? Lkk{ wt nkwt? Mkwofk fnuk{kt yku Au?
e [kuhkz [ktku Mkkutfe wk
yMknfkh [Lkku nkLkwt zLkkh

kkhzkue Mkkkn fE {kuZuhkLkwt Mkqo{trh fkuu y{kk{kt kktk Bwr{ fr yku y{kk{kt
ykht fE k[eLkfk{kt fk Lkk{u
Mkk{kt kku nkku? kzkwtw? kt ykuwt Au? kt hnukk nkk?
Mkk{kt kku nkku? ykukkwt nkwt?
1928 e{u xkkkuh nku, kkze uMkkELke kku, krzk
1920 ykLkkokwh
fku {kuk hk kwshkkLku

k[eLkfk{kt kwshkkLkwt fwt kth {he-{Mkkk yLku hu{Lkk kkteSLku kkkwLkwt rkY fk rkk{kt y{kk rskLkk fk Mku 200ke khu
nLkwt ykqk
kkkh {kxuLkwt ekwt nkwt? Mkkkn{kt {wt? rkLkk rue kkeyku MkkiLkkt ykfkoLkwt fuL kLku Au?
{kLkkku nkku?
Y[ [tkkh Mkkkn Lk Mkhkuh
ykihtkuk
kwshkk hkLke MkkkLkk kkteSLkwt y{kk{kt nu{[tk[ko hr[k rMknu{ Mkwrkk Mktk skhk{ MkkkhfktXk rskLke {w
zkuhk hk{kt fk {hkXk
kAe fwt nuh kkxLkkh ykuk rLkkMkMkkLkLkwt kkkkLkwt MkkLkf Mkkihkx{kt Lke fE Au?
hkseykuLkwt kMkLk nkwt? fE kkk{kt h[kwt nkwt?
kLwt? Lkk{ wt nkwt? fk Mku ykuwt Au?
fwts kkfkz kf]k nkk{ke
y{kk ehkwh
ykkw{kt ykrLkkkLkwt kwshkk{kt huuLke Yykk kwshkk hkLkku fku rMkkh ke[ stkku, rr rkLkk
kwshkkLkku fku rsku rLke Mkkike {kuxe û{kku
ykhMk{trh fkuu khu kE? L Sku, ykrkMke MktMf]rk ku{s yTqk fwhke MkkIoLku
Mkknk {kxu ekku Au?
ktkwt nkwt? fkhu yL uku fhkkt yk khe yku Au?
fA E.Mk. 1855 zktk
r{ {tke
kwshkk{kt xurrLkLkku kwshkk{kt kkhMkeykuLku kwshkk{kt Mkhuhk fuxku kwshkk{kt fw fuxk rf.{e. Mkkkwkkhk Lkku ku
kwshkk hk{kt nk{kt
kht khu kku? yk ykkLkkh hkLkwt hMkk kzu Au? rMkkh{kt h kkhkuwt Au? yko kk Au?
fuxk rsk Au?
Lkk{ skku. 27,200 [ku. rf{e. MkkkkuLkwt rLkkMkMkkLk
15 ykpk, 1975 26 67 Mku.{e.
e hkk
kuk fuxk ko knukLkwt kth nu khk{kt kkhMkeyku hksfkux rsk{kt ykuk sMk LkSf fku kwshkkLke fE k Lkeyku
yu{ {Lkk Au? kwshkkLkk fk kth kh yirknkrMkf rfku ykuku Au? ytkMk: kk Au?
ykk?
4000 ko knukLkwt nkkukZ MkhMke, kLkkMk yLku Yku
Mkt kth
kLkkMk LkeLkwt k[eLk ktzefq[Lke Yykk kwshkkLkwt kkxLkkh fA rsk{kt fwt h yzksLkwt k[eLk kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt
Lkk{ wt Au? khu kE nke? fwt Au? ykuwt Au? Lkk{ wt Au? {trh fwt Au?
kkok 12 {k[o, 1930 kkteLkkh khkkhfhLkwt h ykhk{ {trh, kkteLkkh
kZ kkx
kkkkZ{ktke Lkefke yuf {nLke LkeLkwt Lkk{ fk khkLkwt ke {Lkwt Mkkike kkuhkth rskLkk fk kk{{kt ef], khk{ yLku
kwshkk{kt fw fuxkt
rkLkk Lkk{ khke kzwt Au? {kuxwt MkkLMk rMkxe kt hwrf{eSLkwt k[eLk {trh ykuwt Au?
kk{zkt ykukt Au?
rkr{k ykuwt Au? {kkwh
18,192
y{kk
z[ kufkuyu kwshkk{kt fE U[ kufkuyu kwshkk{kt fE yMkwhkuLkk Mktnkh {kxu rMkc

kwshkk{kt fw fuxe kk{ kwshkk{kt fw fuxe kkwfk kwshkkLkwt fwt nuh Mkkike w Mkk{kt kkkhe kkwt
Mkk{kt kkkhe kkwt {wrLkyu fk kok kh k
kt[kkku ykue Au? kt[kkku ykue Au? Mkke hku Au? Mkkwt nkwt?
Mkkwt nkwt? fkuo nkku?
13,187 226 y{kk E.Mk. 1668
E.Mk. 1606 ykwof kok ({kWLx ykkw)
nzke MkkkLke MkkRx

rMkkhLke ryu kwshkk fALkk hrk{k h{kt fE kq{kLke hkku WMk
khkLkwt Mkkike {kuxwt keMktknk fwt Au? kukehk fE Mkk{kt
khk{kt fk MkkLku yku Au? Wsk{kt yku Au?
f{k LknuY wykukursf kkfo, fktfrhk, y{kk kukE nke?
Mkkk hkq{k
E.Mk. 1967
kwshkk{kt kwshkke kk Mkkike kkhtkk fk {oLkwt ekwt fku nw knukh ytkuS fkku zwtkh kwshkk{kt kt
kwshkk hkLke {w kwshkkLkku fku rsku Mkkiike
w kkukke kkk
kkk fE Au? ktkku rhkfktXku hku Au? kekoMk Au? kkhe {wsk Wsk Au? ykuku Au?
fE Au?
kwshkke (90 xfk) {hkXe {Lkkh (354 rf.{e.) siLk Wkhk fA
khfkr {trhLke
kwshkk khk{kt fE {Lkkh{kt ykuk fk rfkLku Mktknk{kt kwshkkLkk kkihMk{k s{uS kkkk yLku kkkE
rMk{kt fuxe kh
rkyu ykuwt Au? krhkk fhk{kt ykku Au? LkhkuSLkwt sL{Mk fwt Au?
kk{kt yku Au?
kr{ kkuxk Vkuxo LkMkkhe
k
khfkr {trh{kt fuxk {nk{k kkteyu Mkkkh{ke {nkhk VkunMkn kwshkkLkwt fwt nuh kqoLkk kkteSyu hksfkuxLke fE y{kkLkwt fktfrhk kk
kktk Au? yk{Lke MkkkLkk khu Bwr{ fk nuh{kt ukuLkwt {kL[uMxh khefu kk{kt ykMk fkuo nkku?
fhe nke? ykukkwt? fuxe kkswyku hku Au?
60 ykuwt Au? Mkh ykuz nkRMfq
E.Mk. 1917 y{kk 34
zkuhk
E.Mk. 1930{kt y{kkke fuxk rf.{e. rkhLkkh kokLku fuxkt khke rfux xe{{kt Mkkike LkkLke u MkkLk kk{Lkkh rfux yurkLkwt Mkkike {kuxwt ykukLk
[keLku ktzefq[ fhk{kt yke nke? kkrkkt Au? fekh-kuxTMk{uLkLkwt Lkk{ skku. yuh rkuxh kt ykuwt Au?
385 rf.{e. 4000 kkk kxu y{kk
(zkR RLk rMkLku{k)
rkhLkkh kok kh Mkku{Lkkk {trhLke xku[u kkteS nrhsLk yk{{kt y{kk{kt Mkkik{ E.Mk. 1844{kt rkxe hkke [kkk Mkkp SLkLke
{eLkkkLkwt MkwrMk {trh [Zkk{kt ykuk fLkwt fuxku Mk{ hkk nkk? rkuxhLke MkkkLkk Lkktk{kt uzkLkkhk Mkkik{ Yykk y{kk{kt
fkuu ktkwt nkwt? sLk fuxwt Au? 13 ko fkuu fhe nke? kwshkke fku nkk? Mkkik{ fkuu fhe?
Mkwkk-kuskk 10 xLk zkkkkE uhe kukLkkk MkkhkkE rkwLk uX
zkuhk nuh{ktke fE kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt Mkhkuh

y{kk-{wtkELku uzke xurVkuLk kRLk Mkkik{ fk kwshkkLkk fk nuh{kt Mkr[Lk kUzwfhu kkukkLke yktkhhkxe
Lk Mkhkuh fuxk rMkkh{kt
Lke nu Au? ko{kt Lkktk{kt yke? rfuxLkkt 30,000 hLk kqhk fko?
Vukuwt Au?
rkr{ke 1850 y{kk
186 [ku. rf.{e.
kwshkkLkk Mkkike [k rh nzke MktMf]rkLkku W ukekzeLkkt ykuhku {kxu kwshkke kkkLkkt ekkt
khke yfk MktkuLkLkk kwshkke {qLke k{ {rnk
kkuhLkkkLke [kE kwshkk{kt khu kku nkku? kwshkkLkwt Mkkike ekwt rkkLk kkrkf yLku kuLkk
rkkk fku Au? yfkkkeLkwt Lkk{ skku.
fuxe Au? E.Mk. kquo 2400 Mk fwt Au? MkwrLkkk rrBMk fkfLkwt Lkk{ skku.
hksfkux zkp. r{ MkkhkkE
3666 Vqx MkVkhe - LkkuL rs
kwshkk{kt LkuLkku fkh kwshkkLkwt Mkki k{ ke-ze

ykRLMxkRLkLkk MkkkukkLkk rMkktk kh MktkuLk fko [uMkLke h{k{kt rVzuhuxk {uLkkh rLkku Mkkike LkkLke
kLkkkLkku kLx kt rkuxh kt ykuwt Au?
fhLkkh kwshkke krkkLkwt Lkk{ skku. Lkku kwshkkLkku ukze fku Au?
ykuku Au? MkkLMk rMkxe-y{kk
zkp. ke.Mke. i kef kkhu
Mkkt
ykikurkf rfkMkLke ryu kwshkkLkk fk nuh{kt Mkkike y{kk{kt ykuk kwshkk rfux
kehk ku fk rsk{kt xk xurLkMk{kt kwshkkLkku
kwshkk{kt fwt Mk w kkyku ykue Au? yktkhhkxe fkkLkk rfux yuMkkurMkyuLk(SMkeyu)Lkwt
ykuku Au? Lktkh 1 ukze fku Au? {w {kf kt ykuwt Au?
xku[ kh Au? y{kk Mxurz{Lkwt Lkk{ wt Au?
ytfuh zktk krkf {nukk y{kk
{kuxuhk Mxurz{
{kuZuhkLkk Mkqo{trhLku kktk ykko kkukx fE h{k Mkkku
ikkrLkf MktkuLk kuku Wf] kLk fhLkkh MktkufkuLku fk zo r[zLk [uMk [BkLkek SkLkkh
{kxu fuxk fkhekhku Mktfkuk {rnk
ykpzoke Lkksk{kt yku Au? Mkkik{ kwshkke fku Au?
hkk{kt ykk nkk? ukze Au?
zkp. r{ MkkhkkE ykpzo rh kn
1200 kuzr{LxLk
xuMx rfux{kt nurxTf uLkkh [uMk{kt kwshkkLku yktkhhkxe Mfuxk{kt Wf] uk fheLku Mk{e ykLktLkwt {q MkwLh{TLkwt {q Lkk{ of WkLkk{ fk
yuf{kk khke zke Mkhu Lkk{Lkk ykkLkkh yswoLk ykpzo kk fhLkkh Lkk{ wt Au? skku. rkk Mkkrn MksofLkwt Au?
kkutks fku Au? ukzeLkwt Lkk{ wt Au? kwshkkLkk k{ ukze fku Au? rkwLkkMk kwhwkkuk{kMk
n{kk hk{[t u wnkh {LkwkE hkhk{ kt[kue
EhVkLk kXk kusMk kkfhu Lk{Lk kkhu
zkuhkk fk twykuyu khke rfux k frke {ehkt fR kwshkke nkMMkkrnLkk nkM Mk{kx Lkwt s s khe kwshkk
xe{{kt MkkLk s{kwt Au? Mkk{kt wshkkLke krhfk rkhw fkuLku {wt Au? fk h[Lkk fkuLke Au?
RhVk Xk yu wMkwV Xk he{kt ykeu Mkt nkkt? kukeL n. u fr Lk{o
R.Mk.1537
{nkfr u{ktku {w k{ wshkke kk kt kwshkkLke Mkkik{ f]rk e Mkku{Lkkk MktMf]k

nrhku {ko Au qhkku - kwshkk{kt huu xuErLktk fkpus
yLku khu Y kR? wrLkMkxeLke MkkkLkk kt yLku wrLkMkxeLke MkkkLkk kt
h[k fkuLke Au? Mkk wt nkku? fk nuh{kt ykue Au? khu kE? yLku khu kE?
fr ek{kMk {k Mkwhk - R.Mk. 1836 zkuhk ktkekzk - E.Mk. 1973 uhk - E.Mk.2008
fr fkLkLkwt {q Lkk{ kwshkkLke yuf{kk ykwuo

kt Mkwe kwshkke kkkLku kkih Lkn {u kt Mkwe kkze Lkn uh{kt ykfxuxLkk ykMk {kxu eke CEPT Lke
wrLkMkxeLke MkkkLkk fkt
wt nkwt? knuhwt. yke rkkk fkuu ee nke? MkkkLkk fkt yLku fkhu kE?
yLku fkhu kE?
{rtfh hLkS {nk fr u{kLkt y{kk, E.Mk.1963
{Lkkh, E.Mk.1967
sqLkkkZ LkSf ykuku fr fkkeLkku fku fkke fk hkLkk kwshkk{kt H.S.C.E. yLku IIM-ALke MkkkLkkLkwt u fkuLku
kwshkk xfTLkkukuS
fuLkrMkk u e yu fE fkMktkn qk rMk Au? hkse nkk? S.S.C.E. kkuzoLke Yykk
Vku Au?
wrLkMkxe kt ykue Au? khu kE?
rue Lkwt kkwt nkwt? fkkeLkku fufkh zkp. r{ MkkhkkE
kXe kktteLkkh E.Mk.1972
kkuxwork
{Lku yu uELku nMkwt nhkukh yku Au, kt kt Lksh {khe Xhu, yxur{f rk {kxu kwshkk{kt
ke he kt ykkLke ktk rzkRLk {kxuLke fE rrMk MktMkk
w! kkhkt kLkkukt yksu kLku kLkku Au! fE MktMkk fkohk Au?
fk frLke Au? kwshkk{kt ykue Au? fkt?
Mkwk ktk fk kfkhLke Au? kk yxur{f rhMk[o MkLxh
nhS S k{ke k fr fkke LkuLk RLMxxqx ykuV rzkRLk- y{kk
(keyuykhMke)
sLkLkeLke uz Mke, Lkn szu hrskhk{ kkkE {nukkLku kkteSLku Mkkkhf yu.ze.yrLsrLkhk kwshkk{kt Mkkik{ fR qhkeo rk {kxuLke
hu ku eke Lkk{u fE MktMkk khk kwshkkLke rMk
kLkk kkk{kt fk Lkkxfu fkpusLkwt ykwt Lkk{ wt Au? fkpus Y kR? wrLkMkxe fE Au?
fkktkLkk h[rkk fku Au? hrskhk{ Mkwo[tf
ykkk{kt yku Au? uhk kqhe kkze nke? kkE kkkE fkpus kwshkk fkpus - y{kk zkp. kkkkMkknuk yktkuzfh
k{kuh wkkMk kkuxkfh
kwshkk MkkrnMkk Mkke hk nrht ykpV yLsrLkhk E.Mk.1887 ykukLk wrLkMkxe
y{kk{kt {tkwrLkk
fk rkLkkwshkke Mkkrnfkh nu kAe fkuELku MuAkyu uze fhkLkku yrfkh Lkke. kkfkuLku kke{ ykkke kwshkke Mkkrn kuku LkkUkkk kLk k fku Mkwo[tf
MkkE kwshkke khefu kLkk hkxe fkkLke MktMkk fE Au? yuLkkk fhk{kt yku Au?
kkBk nkk?
yk rkLk fkuu fwot Au?
ke.yu{.RLMxxqx ykpV hrskhk{ Mkwo[tf
fkfkMkknuk fkufh {nk{k kkte {Lx nk
kwshkk{kt A fhkuz ko sqLkk kwshkk{kt fk hkseyu LkeskuLkk wefhLke wshkk{kt w q ykke kwshkk{kt ste kwshkkLkk fk {uk{kt
zkLkkuMkkuhLkk yukku fk kkr{f fue Vhrskk rhVkRLkhe kt ykue Au? uzkykuLkwt ykh kt wkkt wykuwt he-
kLkke nke? kku fR Au? u[k kk Au?
Mkuke {e ykk Au? {k{kkh fkue ykuwt Au?
kkkrMkLkkuh MkkShk kkfkz fktfhuS fAk h{kt kiXkLkku {uku
'{wAke {k'Lkk Lkk{u fk {w{tkee huL {kueyu srk, kkrk, fA{kt skuk {kk rr
'kt kt Mku yuf kwshkke, kt kt Mkkfk kwshkk
kkkkkofkh kk fkhLkk qtkzk ykfkhLkk
yk rMk fk fkuu hwt Au? Qork, srk yLku hkkrkLku wt Lkk{ ykwt Au?
kuk? hLku wt fnuk Au?
yhuh khkh rkswkE kufk kt[k{]k qtk
LnkLkkk fr fk Mkkik{ kwshkke kt[ktk zkt{kt h kuo kukku kteS fk rMku {ki {h kte Wkhktk
'ykte {kLkku fkk
khu fkrk kwt? ykrkMkeykuLkku WMk fk e kk {kxu ekwt Au?
f]rkLkk uf fku nkk? ekk frLkk kwk nkk? hkkk nkk?
Lkk{u ykuk Au?
RLwk kkte fr kkhk{ Mktk 1871 Mkku{kh fks ({u)
zkt hkh
'{tk {trh kuku
kek-fkLkk h[rkkLkwt 'kqf ese kqf kkfkMktkn yLku Mkhkh xuku
wshkkku fw kukVk rnMkku rMkkh fuxku Au?
Lkk{ skku. 'ku kE, 'kkRfku kkLkkrxfk fkuu kt Au? sL{ fkt kku nkku?
LkhMknhk kukLkkk {fht u 1,96,077 [ku.rf.{e.
rzk
rurxk
kkku kkf]Lku Mkki fkLkk fk fkh {kxu wshkkk fk nuhu kteSLkku sL{ kt
fr 'fkLkLkwt {q wshkk hk{kt fw erMkxe khefu
Lkk{ wt Au? fk Lkk{u ykuu Au? khk{ ekk Au? fuxk rsk ykuk Au? kku nkku?
ykuk{kt yku Au?
{rtfh hLkS fkfkMkknuk fkufh khke 26 kteh kuhth
yko[eLk kwshkke kkkLkwt k{ kwshkke kkkLkwt k{ wshkkk fk nuhu ir&f khMkk{kt wshkke Mkkike
uk k fkuu wt? kk kkrkf fwt nkwt? Mkk ykk{kt ykwt Au? {kuxe e fE Au?
fr kkhk{(nwLLkhkLkLke [ZkE-1851) kktze [ktkuh {ok
'fkkeLkk WkLkk{ke kwshkkLkk fk fr W{ktfh ueLkwt wshkk{kt uwt Mkkike {kuxwt ykku sL{ kt
wshkkwt rMkkhe ryu
ekk kwshkkLkk 'feh khefu WkLkk{ skku. ruf kzo kt
ykuk Au? khk{kt fuxk{wt Mkk Au? kku nkku?
frLkwt Lkk{wt nkwt? kMkwrf ykuwt Au?
MkqhMknS kgMkn kkurn kkhk{ {wt sukwh (y{kk LkSf)
yt (kh)
'q{fukw' kwMkke ekk kwshkk{kt nue {uku rMk wshkkwt fwt Mk
kuk MkkrnfkhLkwt 1000ke w {trhkuku kwshkkLkwt rMk kkkk{zkfkuh fk rsk{kt ykuwt Au?
fk rMk khefu Qsk Au?
Lkk{ wt Au? Mk{qn hku Au? uzk
kkihetfh ue wshkk MkkkLkkr krkkk
wshkkk fk okku zhwt fek kkuh e y{kkLkku yk{hkuz khk{kt Mkkike w {eXwt yksLkwt fktfrhk knukt fkt nu{[tk[ko hr[k k{
ykfkh Mkqkuk rk fk u yk{kuLku skuzu Au? kwshkke kfh ktkLkwt
fk k{u ykuk Au? Mkkh{ke yk{ yu WkkLk fhkwt hk fwt? Lkk{u ykukkwt nkwt?
{w suku Au? Lkk{ wt Au?
hrMktn {nukke [kuhe fku[h yk{ kwshkk nkisu fwkwk rMknu{kLkwkMkLk
rhkh
wshkkLkkt kk{ku{kt [kueMk fkf ese khk{kt Mkkike w ykoMk{ksLke MkkkLkk fhLkkh kwshkke kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt
{Ve Wk fhkku k{o kkh MxuLk
fE kusLkk nuX ykk{kt yku Au? Mk{ksMkwkhf Mktk fku nkk?
rsku fku Au? kt ykuwt Au?
kurkk{ kusk Mk{e kLkt MkhMke wkh
sqkZ
wshkkLkku Mkkike kku kwshkk{kt kkfkrf Mkkhkh kwshkk{kt ykrkMke fk Mkkknke kE rMkkhLke ryu kwshkkLkku
wshkkwt Mkkike {kuxwt es {e hnu ku {kxu fE Mkhfkhe
rsku fku Au? Mk{ksLke Mkkike khu Mke kxu kkteS Mkkku uzkk? Mkkike {kuxku kkwfku fku Au?
kuk kt ykuwt Au? knLk Mkuk fkohk Au?
kteh fk rsk{kt Au?
ytfu&h 108 uzk Mkkkn QLkk
zktk
kwshkk{kt MkqoQoke y{kk{kt Mkkkh{ke Lke kh ykfkh E hnue

hkrkfk kwshkkLkwt hkke fwt Au? kwshkkLkwt hk
]k fwt Au? {nkfktke kusLkk rhh LxLke fw tkkE fuxe Au?
{ukwt kk{ fwt Au? Mkn
{ukk yktkku 12.5 rf.{e.(Mkwkkrkske kMkk Mkwe)
kwshkk{kt k{kfwLkku Mkkike w EhkLkke ykeLku kkhMkeykuyu kwshkk{kt Mkkik{

kwshkkLkwt hkkke fwt Au? kwshkkLkwt hkkek fwt Au? xkkMkuk kt yLku khu kwshkk{kt Mkue nkMke
kkf fk rMkkh{kt kwshkkLkk fk nuh{kt
Mkwhkk (Vu{kku) uk Au? Mkkx fkuo? s s khe kwshkk Y kE? fk Lkk{u ykuk Au?
[hkukh Mkkz (Wkzk) y{kk E.Mk. 1838 Mkee
kkLk ef]u kwshkk{kt kwshkkLke fE Lke kh

rhLke fk{f fkukhe{kt MkkLk kk{ue Mkee MkiLke kwshkkLkk fk kk{{kt {q ykrfLk tLkk kufku kkukkLke
ykeLku fE Lkkhe Mkke? fk{f Akeyku hkkku Mkku
e kwshkkLkk fk nuh{kt ykue Au? ykke MktMf]rk eLku hnu Au?
ko sqLkku kw ykuku Au?
y{kk krhfk rMkh (MkkMkkeh)
rkr{ke
krk Lkkhk Mkhkuh fktfrhk kk Wkh #LzLke yk{Mkk{kt

LkhMkn {nukkLkwt kkhMkeyku Mkkik{kwshkkLkkt hkuE kt fE Lke kh
yuf{kk {trh fk Mktku [qtxkE ykLkkh Mkkik{
sL{Mk fwt? fkt ykuwt Au? fk kthu Qkko nkk? kktk{kt ykku Au?
kLkkuwt Au? ne fku nkk?
kk (sqLkkkZ) fA Mkt kkkE LkhkuS Mkkkh{ke Lke
Mktk kw k
wrLkkLke Mkkike {kuxe fLkfueLku kuMkknLk ykkk {kxu kwshkkLke ykMkk yuk ytkkS rfkkku ELxhLkLk r[zLMk rV{ VurMx -
rhVkRLkhe kwshkk{kt kt {kkkLkk oLk {kxu kku fk
kwshkk{kt fE kusLkk fkohk Au? nw {kMk{kt kkkkk 2009-2010{kt fE kwshkke rV{Lku RLkk{ {wt?
ykue Au? kkk fhu Au?
rk{e kkpLz nkYLk yhwLk
{Lkkh khku
Y[ kkMku Lk{ok Lke kh kwshkk{kt yhke Mk{w y{kk{kt ktkuk fk ffo]k kwshkkLkk fk ku
zktk rsk{kt ykuwt rMk {k kk
ykuku kkuzLkrks fuxkt LkSf {eXk kkeLkwt fwt kutzLkk kwLku nS Mkwe
kkuo sqLkku Au? Mkhkuh ykuwt Au? fkx kku Lkke? rnkhk{ fwt Au? Mk khke kMkkh kk Au? kwshkk{kt kt ykuwt Au?
150 ko Lkkhk Mkhkuh yurMkrks (rufkLkt kw) Mkkkwkkhk ktrks yLku n{kLkkh kufk
rnLw-{wM{yufkkLkk kurkoh Mktk fkehLkk Lkk{ke Mkhkh kE xuk yfk MktkuLk kuku fkohk Mku yufuLk Mkkkh{ke Lke ktke
kwt k{ skku. MkuLxh(SAC) kwshkkLkk fk nuh{kt ykuwt Au? Lkefu Au?
ykukkku fkehz fk rsk{kt ykuku Au?
fh{Mk hksMkkLkLkk Zukh
Y[ y{kk
kwshkk{kt fkrkhLkwt kkpewz rV{'ukMkLkwt kwshkk fuxku ktkku MkkkfkLkku {qkLk ykh yLku Mkwkte kuLkku kwshkkLkk ku{kt kkkt
hkxe WkLk kt rLk{ko fk kwshkkeyu khMkku hkke kk nrhLke Wkuk fk nuh{kt
rhkrfLkkhku hku Au? k kt ykue Au? fk Lkk{u ekk Au?
ykuwt Au? fwO Au? rfMku Au?
ukh Mkts ek Mkke 1660 rf{e y{kk kkLkkwh krk
kwshkkLke {{ktke ftw ]k kwshkk{kt Shwt yLku kwshkk{kt ykVqMk fuheLkwt Mkkike khu
kwshkkLkwt Mkkike [wt rh fwt Au? rhkeLkk ukkhLkk Mkkike {kuxk
kMkkh kk Au? kkuhLkkk-rkhLkkh kok fuL khefu fwt nuh ekwt Au? WkkLk fk rsk{kt kk Au?
ffo]k k Mkkz
LkMkhkuh fkuLkwt kwshkk{kt fk Mku Mkkike kwshkk qr{{kkoke yL kwshkk{kt {V yLku kkke rskLkwt zwt kw Mkhkuh kwshkkLke fE
fuxkt hkku Mkkku uzkuwt kz{Lkk WkkLk {kxu fku {kf fwt Au?
ykh Au? w hMkk kzu Au? rsku Mkkike w ekku Au? Lke kkMku ykuwt Au?
Au?
kkh kkeyku h{kwh (Mkkz) kLkkh khk MkhMke
k
MkkihkxLke Mkkike {kuxe kwshkk{kt Mkkike {kuxku Mkk{qrnf kkkukMk khkh{kt Vk fA{kt s
zktk rsk{kt fwt rMk rkrh{kf ykuwt Au? Lke fE Au? kLx kt ykuku Au? uk {u Au kuwt kke ftw?
Mkkkwkkhk kh {ukk û{kku
kt[{nk rskLkwt fwt kwshkkLkk fk rsk{kt k[eLk keko uh fk [kuxekLkk zwtkh Wkh fk kwshkkLkwt ekwt kuxTMkLk
fk rsk{kt suMkkuh hALkwt Bwr{ fk nuh{kt
ykh kkeyku MkwhkkLkkh h[k Au? rsk{kt ykuwt Au?
ykh ykuwt Au? {kxu ekwt Au? {kkkSLkwt {trh ykuwt Au? ykuwt Au?
fA fA [k{wtzk {kkk hksfkux
kLkkMkfktXk hkLk{nk
kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt yuf Mk{u kt nkku kwshkk{kt û{kku rMkxe khefu fwt
kwshkkLkwt Mkkike [wt (Mk{wMkkkxeke) Mk fwt Au? kktkLkku Mkk {{kku
uLkuxkurh{ kt ykuwt Au? ku fALkk kthLkwt Lkk{ skku. Mk ekwt Au?
zkuhk (Lknuhw uLkuxkurh{) yMktkk (1350 {exh) {ktze fALkwt {kuxwt h
kwshkkLkk fk nuh{kt fzkkkt fk yknk fk rskLkwt fr kkhk{Lkku sL{ kwshkke frkk{kt
fr fkLkLkwt {q
tzfkkuLkku kht
zwtke Mkkike w kkfu Au? rsk{kt Au? {w {kf Au? kt kku nkku? Lkk{ wt Au?
fkuu fkuo?
{nwk kt[{nk zktk [kku fr fkLk {rtfh hLkS
ykke kquo hkseykuLkk MktkkLkku {kxu kMk kLkkk{kt ukwtu zwtkh kwshkkLkk fk kwshkke frkk kuku {q RxkeLkk MkkpLkuxLkku 'rLkkLk [qf {kV, Lkn {kV
Lke[wt rLkkLk' yk rkLk
ykue hksfw{kh fkpus MkkihkxLkk fk nuh{kt ykue Au? rsk{kt ykuku Au? Mkkik{ kuk fhLkkh fku {Lkk Au? fkuLkwt Au?
hksfkux kLkkh ktkhk Xkfkuh ktkhk Xkfkuh
kwshkkLkku Mkkike [ku kwshkkLkk fk u{kt yurktzLke Mkkike {kuxe fr 'Mkwth{TLkwt {q kkUz{kt fku hkse ktfkLkuh{kt fku hkse
Mknfkhe zuhe kt Lkk{ wt Au?
zwtkh fku Au? Mkkike w kthku ykukt Au? {nu ykuku Au? {nu ykuku Au?
ykue Au? rkwLkkMk kwkkuk{kMk
rkhLkkh Mkkihkx ykt wnkh Lkkik {nu hrskrk
kwshkk{kt {kVeLkwt Mkkike kwshkkLke fE zuheLke kuk ykkkwhk {kkkLkku {Z kt fku hkuu kwshkk{kt Mkkike rk yLku
w WkkLk fk rMkkh{kt fk{f hku khefuLke krk hku Au?
kk Au? yktkhhkxe Mkhu k Au? ykuku Au?
MkhusLkku hkuu
Mkkihkx y{q fA
{k kurzkhLkk Lkk{ khke kwshkkLkwt yuf{kk kwshkk{kt fwt Mk fwt Mkkk 'y{kkLkwt kkxLke fE [es Mk{k kwshkk{kt Mkkike w {trhku
fE Lke Wkh kt kktk{kt yktkhhkxe nkR {kf 'kkhMkeykuLkwt fke khk{kt ruk Au?
hLk' khefu ykuk Au? hkkwt nuh fwt Au?
ykku Au? fk nuh{kt Au? kk Au?
y{kk hke rMkeLke {Ms kxkukt kkrkkk
ukwtS Wkzk
kwshkkLkwt knuwt MkwkhkW Vkke kqLk{u hkku kwshkkLkku ykr tfhk[koyu khk{kt
kwshkkLke kuheLkMk khefu ykukkku
fkkzLkwt fkhkLkwt kt fku {uku qk kufr Au? kr{rk{kt kt {X
hkxe hks{kko fku Au?
Mkkkwt nkwt? zkfkuhLkku {uku Mkkku nkku?
hkxe hks{kko Lkt. 8
Y[ khfk
'suLku hk{hku kuLku fku fr khk{Lkwt kkkLkwt {fkeLk kwshkke Mkkrn{kt kwshkkLkk fk Mku 1200 suMk - kkuhLke Mk{kr kwshkk{kt Lk Mk{u
[ku' Lkk{Lkwt k Lkk{ wt nkwt?
'ykkLkrhku{r' fku koke krk yLk kkkkt Lkkekku fk Lkk{u
kk Au? kt ykue Au? ykuk Au?
fkuu hwt Au? rk Au?
ktfh u{kLkt yth Vxkk
fr ehku Wkzk
{nkLk fr yku fk {w hkLkk kwshkkLke fLkyku khk kehLkk {kkheykuLkwt khtkhkkk

kwshkke kkkLkk kkLke fr ykkZ {rnLkk{kt fhkkk
ykyu {wu wt wt Au? Mk{{kt kE kku? hnuktf fk Lkk{u ykuk Au?
yqk kLku wt fnuk Au?
Akk snktkeh {kukfk kUf
yheLke rkrh{kk{kt kkhMkeykuLkk ytrk{MktMfkh rMkkwhLkk fk Mkhkuh kkMku rMk keko xrzk {nku kwshkkLkku Mkkike {kuxku ythLke fE Mkwyku qk
hnukk ykrkMkeykuLkkt h {kk]k fhk{kt yku Au? fE LkeLkk rfLkkhu {nu fku Au? k Au?
MkLku wt fnuk Au?
fk Lkk{u ykuk Au? ykuwt Au?
{w kw Mkhkuh {erkMk kuMk-zkuhk Mkqze, fkkh yLku [kk
kufwt kkf
qkk r{Lkkhk kt ykuk Au? kwshkkLkk fk nuhLke kwshkkLkk fk {trh{kt

kkte uh{kt zLkkh kLkk {kxu ekwt Au? kLk-{koku
kuLkwt {q Lkk{wt Au? Mefkhkkku Lkke?
rMk Au? k[eLk fk{f kkuh yLku nkxfuh {trh
y{kk : Mkee kehLke {Ms {Lkkh ehkwhLkwt skhk{ {trh
Mkkkkh Lkk{Lkwt kkLkk{ keko kkh kurkk{ktLkwt k{ rkk suMk-kkuhLke kwshkk{kt kkSLkwt kwhk khtkhkkk heku kwshkk{kt kwshkkLkwt rrkk
fkuLke kkkuqr{ khefu kurkk kwshkk{kt Mk{kr fA rsk{kt kt Au?
rMk {trh kt Lkk koLkku kht khtkhkkk Lk] fwt Au?
kkLkk{ Au? kt ykuwt Au? ykuwt Au? khke kk Au?
yth uzkk khkk
Mktk kkkkekk yLku ykkkkekk Mkku{Lkkk fkkhf Mkw yuf{ke
e htkyqkLkku yk{ kwshkk{kt {kuxk ytkkS rhkrkLkwt ko kwshkkLkk fk kLkkukk kwkLkk SLk{kt
fkt ykuku Au? rMk skhk{ {trh fkt ykuwt Au? kku {uku fk {rnLkkLke
kqLk{u hk Au? yk{q krhkoLk ykLkkhwt kLke hkwt?
Lkkhuh
ehkwh
khk kLkt MkhMke
kkLk rLkkt fuxkt yLku [kuxek zwtkh Wkh fwt rMk ws kkMku fwt k[eLk k{f 'wt kwt ktke st, Mkwu tfhk[kuo Mkkkuk [kh {Xku tfhk[kuo khfk{kt Mkkkuku
fk kurkk kwshkk{kt Mk ykuwt Au? Swt ekkukk yu kifeLkku yuf kwshkk{kt Au, ku
{trh ykuwt Au? {X fk Lkk{u ykuk Au?
ykukt Au? WTkkh fk k frLkk Au? kt ykuku Au?
ku - Mkku{Lkkk yLku khwfkLk [k{wtzk {kkk fkuxuh {trh khkkeX
LkhMkn {nukk khfk{kt
kwshkk{kt yuf{kk h kuo y{kkLkk fk

f]r{k Mkwk{kLkwt yuf{kk {trh kwshkkLkk fk ykr frLke h[Lkkyku f]kLkk
kkSLkwt {trh kt {trhuke hkkkk Lkefu Au?
fkt ykuwt Au? ykuwt Au? htku htkkue uk {u Au?
kkuhkth LkhMkn {nukk skLLkkk {trh
uzkk
e ykhkwhwkkuk{ MktMkkLkwt kWe kuhkykuLkwt Wkh kwshkk{kt fkkfe-kqLk{Lkku kwshkk{kt hkkkkLkku Mkkike kwshkk{kt Mkkike {kuxwt
kwshkkLkwt fwt Mk Mktk kwshkk{kt ykuwt kekoMk Mkkike {kuxku {uku {kuxku WMk kt kekk{trh fk nuh{kt
fkeh Mkkku Mktfkuwt Au? zwt {kf fkt yku Au? fwt Au? Qsk Au? ykuwt Au?
fkt hk Au?
fkehz kku[kMk u{k Mkku{Lkkk y{kk y{kk
kwshkkLkwt fwt nuh {nukuLkk Lk{ok yLku ykuhMktk LkeLkk Mktk{ Mku ykuk rkk]kko k[eLkfk{kt kwshkk{kt ykk fkuu Ske ukkt kuLkwt Lkk{
yMk hkke
nuh khefu ekwt Au? {kxu [rk LkkhLkwt Lkk{skku. fkoke hkk{kt ykwt?
rkkeXLkwt Lkk{ skku.
zkuhk [kku e rkkeX fou Mkkutfe
kwshkkLkku Mkkike ktkku- ykufLkku rku fk 'Mkkw-kkkLkk {uk khefu ffo]k kwshkkLkk fuxk kwshkkLke fuxe Lkeyku kwshkk{kt Mkkike Auu
yufeMk rMkLkku {uku kokLke kuxe{kt rMk rhkrkLkku {uku rskyku{ktke kMkkh kh ku ku kt kktk{kt MkqkoMk fk rsk{kt
fku Au? ykuku Au? fk Mku hk Au? kk Au? ykk Au? kk Au?
k{kSLkku {uku rkhLkkh rkhLkkh 4 4 fA
k[eLk kwshkkLkwt yirknkrMkf kkhtkk kok fk eszekLkwt kke ykh

k[eLk kwshkkLke yirknkrMkf hkskLke fE nke? kkxLkkh zLkkh fE LkeLkk sk{kt ykuku Au?
rfLkkhu Mkuwt Au? fk rsk{kt ykuwt Au?
ykLktkwh (nkLkwt zLkkh) {nuMkkk
nkxfe {Lkkh
fA{kt ykuk fk kwshkke kufMkkrnLkk rntkkukZ f]rk rk kwshkk{kt zwtkeLkku Mkkike LkMkkhe fE LkeLkk
fktfrhk kk fE Mkk{kt MkhkuhLkwt kke Mk{w LkSf ykh fk rsk{kt khu kkf fk rsk{kt
rMkkh {kxu fE fku{Lkku fktXu Mkuwt Au?
yMk{kt ykwt? nkuk Akkt k {eXwt Au? MknVkku Au? ykuwt Au? kk Au?
hksfkux kqko
E.Mk. 1451 Lkkhk Mkhkuh kx[kh kLkkh
kwshkke kkk fE kkk siLk kekoMk kkrkkk fk fALke Wkh Mke{kyu {kuxk hLkku rMkkh [ku{kMkkLku ytku
fALke fE Lke fALkk LkkLkk h{kt s Mk{kE Au?
khke Qkhe yke Au? rsk{kt ykuwt Au? fk LkkhLke h[Lkk fhu Au?
{Aw
MktMf]k kLkkh MkwhkkLkkh
kkk yLku kkLkkwh [u fE kwshkkLkku hu{kko khke kwshkk{kt 'kzeykuLkku {nkkhkfkke Lkhkrk
y{kk-zkuhk yuMkuMk {ne LkeLkwt keswt
huuLkk fk kuLk{kt rsku' khefu fku rsku hBkLk {kkkSLke ke
xufheyku ykue Au? kk Au? kk Au? nkEu fR Mkk{kt Y kku? Lkk{ wt Au? fk kk{{kt hk Au?
suMkkuh kr{ Mkkz ko 2003 {neMkkkh Ykk
WftXuh {nku fE LkeLkk fktXu kwshkkLkk fk rsk{kt Mkkk Lk{ok yLku ykuhMktk LkeLkk Mktk{kxu kwshkkLkkt fk ku {trhkuLkk Lkkh khefu fk
ykuwt koxLkMk Au? kwf {k{kt kk Au? kk{krk kekok{khefu rMk kkt Au? nuhLke kLkk kk Au?
kkf zktk [kku-fhLkke kkrkkk
fALkwt fwt nuh Mkqze yLku Qkkk MkqoLkku u khefu khkLkkt kkt[ krk
rkr{ke LkeLkwt ffo]kLke Mkkike LkSfLkwt Lk{ok LkeLkwt keswt Mkhkuh{ktLkwt yuf Mkhkuh
Ahe-[kk Wkuk {kxu kwshkkLkku fku rsku kwshkk{kt fk rsk{kt
WTMkkLk kt Au? ekwt Au? kth fwt Au? Lkk{ wt Au?
ekku Au? ykuwt Au?
kkkkZLkku zwtkh yth ftzk knku huk Lkkhk Mkhkuh- fA
kwshkk{kt WAuhk{kt ykke kwshkk{ktke s Lkefke nku yLku kwshkk{kt s ef] yMkkLk kkBk ku kkurnkzLkkt fkue e-kwhwkku nkk{kt Mkqkzkt, Mkkhe,
kkLk Vhkkke k kfkkeko fk rsk{kt
nuke nku kue Mkkike ktke Lke fR Au? Mkqtzkt, zkkt, Mkktkukt E kwokfkhu VheLku fwt Lk] fhu Au?
fk kwLke Au? yku Au?
UMk kh sqLkkkZ Zkuku hkku
tkkLkk ykk{kt fku ktfkLkuh nuh fE LkeLkk u{kLktu SLkrLkkon ykuo kwshkke Mkkrn{kt '{k MknLkt Mk{e ktLkk
kehkku fE Lke kh fu 'kkkrhk khefu fku
rfLkkhu Mkuwt Au? fku Mkk
ykuku Au? kux yku Au? ykuk Au ? kLke nkk?
Mefkkuo nkku?
ytrkfk yrk kux {Aw u{kLkt Akik
{k
kwshkkLkk RrknkMk{kt fk{e MkkLk kk{uk uce, hksfkux fE LkeLkk rfLkkhu Mk{eLkkhk MktkLkk kkuLkk {kt fk{e MkkLk LkhMkn {nukkyu fkuLkk kh
{nksLk yLku {ou{e skzwk ktLkk kLke nkk? Mkuwt Au? kk{ue 'rkk kkeLke h[Lkk fkuu fhe nke? nqtze e nke?
fA ykS MknLkt Mk{eyu k{k uX (ef])
kwshkkLkwt Mkkik{ keh hkxe WkLk fk rk kwshkkLke s{eLk 'yr kktz{kt yuf kwt 'tk RLzk, 'nrhsLk ktw u{kLktLkk 'LkkkLk'{kt
kkMktknk fk rsk{kt ykuwt Au? fuk fkhLke Au? e nrh...' yLku 'LkSLk Mkk{rfku ykkku Lk fk uLkku
rsk{kt ykuwt Au? yk k fkuLkwt Au? fkuu Y fhukt? hk Au?
sqLkkkZ fke yLku fktkke
y{hue LkhMkn {nukk {nk{k kkte Lkik
fALke WkhkrnLke Lkeyku kwshkkLkwt Mkkik{ 'hk{kLkwt qxk kwshkk{kt kwshkkLkku Mkok{ rV{Mxwrzku fku Au?
kt wk kk Au? kkMktknk fwt Au? fk rV{ Mxwrzku{kt kwt nkwt?
{e rV{ukkuhuxhe yLku Mxwrzku, zkuhk
fALkk h{kt rkhhkR kkMktknk - y{hue ]tkLk Mxwrzku, W{hkk{
kwshkke Mkkrn{kt u-ru{ktke kufku su

kkkkZ kok Wkh fk {nk{k kkteLke yk{fkkLkwt kwshkkLkku ekku fe kwshkkLkk W{hkk{{kt fku {uk{kt Bnkk yku Au
kkfkku kLke Yykk rV{Mxwrzku kt ykuku Au? kuku khukhLkku {uku
{kkkSLkwt MkkLkf Au? Lkk{ wt Au? Mxwrzku ykuku Au?
fkuu fhe nke? fkuLkwt MkkLkf Au?
{nkfke MkLkk kukku kkhk{u nkku ]tkLk r
kwshkkLkku fku u ktkku kkh hkkk Wk{ fkhLkk 'kwshkke kkkLkk kk y{kk rsk{kt ykuk nzkk MktMf]rkLkk Mkn {kuxkkku fk Mk{u
fkkMkLkk WkkLk {kxu ekku Au? [kufekh' fku kk Au? {nLkk Mk kuk Lkk{Lkku yko ku kk Au? ksoLkk fhkk nku Au?
fkLk{u LkhMknhk rurxk {hukykuLkku xufhku MkqkoMk kAeLkk yuf fkf{kt
k frke {ehktkkEyu '{uhu kku rkhh kkukk k kwshkke Mkkrn{kt kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt ko 2010{kt kue kkhe Mkn yLku wzh yurk
SLkLkku ytrk{ Mk{ 'ykkLkLkku rkkk' fku ykh fwt Au? {wsk kwshkk{kt MknkuLke tz{kt Vk kt uk {u Au?
kwshkkLke fE k[eLk Lkkhe{kt fkuu wt Au? kwshkk (Mkn sqLkkkZ,
rkkku nkku?
kk Au? fA h ykh (rMkkh Mktk fuxe Au?
{ehktkkE fr k wzh fALkku h rMkkh)
krhfk 7506.22 [ku. rf.{e.) 411
u{kLkt {q ktLkk ukh hkxe WkLk fk kwshkk{kt fuxkt ykhku kkk

'kt kt Mku yuf kwshkke, kt kt Mkkfk
kLke nkk? keLku Mkthk kqhwt kkzu Au? hkxe WkLkku ykukt Au?
kwshkk... frkk fkuu e Au?
zkuhk fkrkh 21 ykh kkk 4 hkxe WkLkku
fr khkhu
kwshkk{kt MkheMk]kkuLke kwshkk{kt uk {kkt fk xkfktke stke [ekhe kwshkkLkk fk{e rLkkMke
kwshkk{kt fuxkt kke kwshkkLkwt fwt kke {kkwt wt yuk Mkhkuhk kkeyku yuf
ytksu fuxe rk kkeLkk {kku {kuh sue fke kwshkkLkk fk LkrMkkhku{kt
ykhku ykukt Au? hkeLku k Au? MkufLz{kt fuxe kh kktku
LkkUkE Au? nku Au? uk {u Au? VVzke fu Au?
kkt[ û{kku 107 {kuhkks zktk rskLkk ktMkk 175ke 200 k
kwshkkLkk rhkE fkufwLkwt kke kkiku fk

fwt rhkE hkrx WkLk fALkk kwshkkLkk Lkkzk{kt zkuLku uk {kxu fku Mk{
rMkkh{kt rhkE fk[kkLke kkeLkk {kk{kt kkukkLkkt
ykk{kt ykuwt Au? uc kk{kt yku Au?
fuxe rkyku uk {u Au? #zkt Mkuk {qfe yku Au?
{Lkkh rhkE hkxe WkLk nue MkkhLkku
k ukt - Babblers
khkLkwt Mkkik{ rhkE fk kke ru yue kuxe Mk{k kwshkk{kt uk {kkt Vk kkuku kLkkuk
yurkrxf kLkLkwt sLk yurkrxf kLkLkwt ykw WkLk fwt Au? {kLkk Au fu kuyku hMkkLkwt s fkufwLkkt fk kke kkukkLkk {kkyku{kt s ykhk{
ykhu fuxwt nku Au? ykhu fuxkt koLkwt nku Au? kke ke fu Au? Vh{ke fkwt kke fwt Au?
{Lkkh rhkE #zk ku Mkuu Au?
150ke 170 rf.kk. 12ke 15 ko hkxe WkLk kkik ykk kkenk rMkhfeh yLku fwfrzku fwtkh fkLkfrzk - Swifts
yurkrxf kLk rMk kwshkkLkk rhkfktXu yhke Mk{w{kt yMk hkke fk kkeyku Mkkike kwshkk{kt uk {kkt fktt kke fk{e Mkkx {kxu
hr{kLk ykhu fuxk rfku rkfk Mk{o nuLkwt sLk ykhu fuxwt nku Au? w zkke Wze fu Au? Mk{qn{kt kkukkLkk {kk kkte ykwt kkeLkkh Mkku Au?
kuhkf kE fu Au? fkLkfrzk - Swifts
30 rfku 145ke 170 xLk fkLkfrzk - Swifts
khk{kt kusux xkRkh s rkkze Mkk{kL heku hALkku r kuhkf fkLkfrzk kke yuf fkf{kt rr htk hkkk nkukLku
y{{kt ykku ku knuk fwt fkLkfrzk kkukkLkk {kk uLkk fkhu rkekuzk kkeykuLku
kwshkkLke fE Lke{kt fuxk {kELkwt ytkh fkke
ke khkLkwt hkxe ke wt nku Au? fkLke k{kk hku Au? zu kktu Au? fA{kt wt Lkk{ykkk{kt
uk {u Au? ykwt Au?
kkkwt nkwt? Lk{ok QE 100 {kE kkukkLkk kqtf zu
Mkn rkke
kwshkk{kt ytksu fuxk hA nkukLkwt Wzke rMkfkue kwshkkLkk fk fzk kkxekh Mk{ksLkk fwue Wr{k {kkkLkwt Mkktkkwh{kt fkuLkwt rMk
LkrMkkhku{kt ue fk Au? {trh ykuwt Au?
{kLkk{kt yku Au? qhkkuh yLku rk-{ kk {trh kt ykuwt Au?
230ke 250 kwshkkLkkt stkku k nLkw{kLkS
kwshkkLkwt kkih yuk kwshkk{kt fk[etzkLke fuxe khkLke 51 rfkkeXku{ktLke fk {kiote kMkfu
2006Lke Mkekkhe {wsk yurkrxf kLkLku Mkk[kk rMkhks sMkn fE Mkk{kt
kwshkk{kt ekzkLke Mktk kwshkkMkk yuf rhLkkhLkk rkuku{kt 14 kkxLke kke Wkh ykk?
keh yrkhLkku rMkkh rkyku yMk hku Au?
fuxe nkukLkwt k {wt Au? kkeXLkwt Lkk{ skku. {kokkyku fkukhke nke? E.Mk. 1096
fuxku Au? 36
1070 1153 [ku. rf.{e. ytkkS Mk{kx ykuf
kwshkk{kt fk[kkLke fuxe nzkk MktMf]rkLkwt {nLkwt fuL {nk{k kkteSyu 1942Lke
kehLkk stk{kt kt kh{ kkeLkk fqtz ykuk Au ku 'kukehk fk rsk{kt
rkyku yMk hku Au? kekoMkkLkLkwt Lkk{ skku. ykuwt Au? zk{kt fwt Mkqk ykwt?
12 kwMke~k{ fA 'fhUku k {hUku
kkkkZ LkSf ykuku kwshkk hk{kt fk ku kk i keko {ktkk Lke fkt ehkwh fk Mktk Mkkku kwshkkLkk fk rsk{kt
'[ktkkLkuh hku fkuLke {kuxk hksLkirkf kku Au? qhkkuh fE LkeLkk ykue Au? Mktfkuwt kekoMk Au? Vk yuf s kkwfku Au?
k{kt kktk{kt ykuku Au? khke sLkkk kkxeo yLku rfLkkhu ykuwt Au?
Lk{ok kwshkkLke rk Mkhnu skhk{kkkk zktk
[ktkk krkLke fkptkuMk k
Mkkutfe tLkkt fkt {nkhkeyu Lke kkeykuLku {kLk zkfkuh{kt fkuLkwt {trh Mkkutfe tLkk Mkkike kke hkse rMkhks sMkn ktkekzk Mk[kE kusLkk
ykke Mkku{LkkkLkku kkkwuhku {kV fkuo nkku? ykuwt Au? khk rLk{k MknMkk Mkhkuh fk nuh{kt ykuwt Au? fE Lke kh Au?
{nkhke {eLkue hAkuzhkS kkx kLkkMk
uzk rskLkwt zwt {kf sqLkkkZ{kt ykuk Wkzk fk {oLkwt hrtfh hkLkwt Lkk{ fk ktrzk yku{fkhLkkkLkwt kLk fk kwshkke wkhLkwt
ukkf rfkLkwt kuk{kt LkkUkkk kLk {kxu fk kuuk{kt Au? Lkk{r fkkyu ekwt
fwt Au? Lkk{ skku. kekoMk Au? kLwt Au?
ekwt Au? ke Mktkek kuku
Lkrzk Wkhfkux kkhMke r[kfk fu.k
MkkkfkLkku kuLk{qLk kkteSyu rk ykrfk{kt

Y[ rsk{kt Lk{ok LkeLkk kx{kt ykuku fkehz ykhu Mkhkh kE xue ykuke nuX uzqkkuyu
Lk{qLkku nehk kkku fk Mkkkuk yk{Lkwt
nuh{kt ykue Au? fuxkt ko sqLkku nkukLkwt {Lkk Au? Lkk{ wt nkwt? k fhe yrntMkf zke Yykk ktke fhe nke?
zkuE kk 600 ko xkuMxku Vk{o khzkue
fwhkLkk MkkrLLk{kt hnuwt

ukwts ok fk rsk{kt kLkkMkfktXk rskLkwt MkwhuLLkkh rsk{kt fku kkk xuu '{kee ykhkwh zwth{kk fk hskze nuh hkskekk
ykuku Au? zwt {kf fwt Au? zwtkh ykuku Au? kE {kxu fku yukpzo kwshkkLkk fk rsk{kt
rsk{kt ykue Au?
kLkkh kkLkkwh [kuxek yuk kku nkku? ykuwt Au?
kkeX kfktXk Lk{ok
kkkkZ fk rsk{kt y{kk rsk{kt Lk

ekwt kMkLkMk [kuhkz fk 's s khe kwshkk sue Wk{fkuxeLke h[Lkk kwshkkLku Mkhkuh rMkk yL fwt kke
rsk{kt ykuwt Au? ykuku Au? ux hLkkhk {nkfr Lk{o fk nuhLkk kLke nkk? ykh ykuwt Au?
sqLkkkZ kkuhk kku kke ykh
Mkwhk
fk zwtkhLke krh{k fhk Lke[u skukt fkt MknLkk [kh kkLkk fuxk y{kk rsk{kt ykutw kwshkkLkku Mkkike {kuxku {nu
kwshkkLke k Mke{kyu
qh-Mkwqhke krfku yufXk kekok{ku{ktke fwt kekok{ Lknkuh (Lk) nku Au? nzkk MktMf]rkLkwt kth kuk
fku u ykuku Au? fk nuh{kt ykuku Au?
kk Au? Lk{ok LkeLkk fktXu ykuwt Au? fE LkeLkk rfLkkhu Mwwt nkwt?
kkrfMkkLk rkhLkkh 18 Lk kukkku zkuhk-{e rkMk kuMk
Lkkhuh
MkwrMk hkfe k uzk rsk{kt ykue q Mkwrkk xee rMkrh hk{kLkwt qxk kwshkkLkk fk
Mkkutfe tLkk Mkwro kMkLkLke nkuskeLkk rkfMk{w
kwshkkLkk fk nuh{kt Wkkf Mknfkhe {tze fk
Mkkk hw{nk kt ykuku Au ? nuh kku ykue rV{Mkexe{kt fhk{kt ykwt nkwt?
ykue Au? xqtfk Lkk{u ykuk Au?
rMkkwh W{hkk{
kkx y{q
khzku zwtkh fk rsk{kt Lke[u kife fE kok{kk ekzkLke Mke{kt kwshkkLkku keLke Mke{kt kwshkkLkku
kwshkk{kt {wu fuxk kwshkk{kt fuxe rkLkkt
ykuku Au? kwshkk{kt Lkke? khk{kt fuxk{ku khk{kt fuxk{ku
ykk ykuk Au? ke uk {u Au? { yku Au?
kkuhkth { yku Au?
2 rkrf 7 keu knuku
kwshkkLkku rhkrfLkkhku khk{kt uLkku Mkok{ rhkE kwshkk{kt uk {kwt fwt khk{kt fwt hk Mkkike
hkxTe WkLk kwshkk{kt ke Mkkike [wt nku Au? w rhkrfLkkhku hku Au?
fk {u yku Au?
kt ykuku Au?
k{ {Lkkh Lke kk kwshkk
Lke[u kife fk kkeLke yfwLkwt fwt ke Mk{k zkLkkMkkphLkkt Mkkike w kwshkke kkMkkrnLkkt kqoLkk {kL[uMxh kkkk
$zktykuLkku Mk{qn y~{e Yku khfk{kt fwt kk y{kk nuh{kt
khk{kt Vk kwshkk{kt y{hkkkku r{kt VqMkfe yLku
Mke{kt kwshkk Mk{k kwshkk{kt fk Mkuke {e kk ykuwt Au? kk Lkk MksofLkwt yuf Mk{u fuxe r{ku
hkx{kt ke {u yku Au? s uk {u Au? ykku Au? Lkk{ ykkku. {{ke nke?
MkkhMk wzh fA kkuke kk Shk{ ue 265
khkLkwt Mkkike {kuxwt kwshkkMkk fk hkseLkk rku{kt LSkuLkk Mkthk kwshkkLkk fk uLke kwMke~k{ kekok{
ykh fwt Au? ytkuLkk rLk{ku fkukhk{kt ykuk Au? ykVqMk fuhe k Au? kt ykuwt Au?
fALkwt h ykufLkku rku Mkkz sqLkkkZ
Mk{k khk{kt Vk kwshkk{kt {nk{k kkteyu ktzefq[ fhe rkrxhkuyu fE Mkk{kt Mkwhk
s uk {kwt fwt ke ykkW kwshkkLkku fku rsku Mkkike kwshkk{kt fE rkLkkt ]kku kwshkkLke fE LkeLke
fE Mkk{kt {eXkLkk yLke kku kkkhe fkuXeLke krh{k fhkLkku {rn{k Au?
hkxe keLkku hu w LkrMkkh hku Au? Mkkike w uk {u Au? MkkkLkk fhe?
hkkwt nkwt? fkkLkku tk fkuo nkku?
zktk kktzku kk 1930 E.Mk. 1618 Lk{ok
Mkn
kwshkkLkwt fwt ykh Mk{k r{kt Mkkike w Mktk{kt kutze kwhwk Mkhkh kE kxuLku fk ykke kquo zkuhk{kt fk
kwshkkLkwt Mkkike LkkLkwt
fkrkhLku ykMkkLk ku{s Mkthk kqt kkzu Au? ykh fwt Au? Mkkkn kk MkhkhLkwt rkhw k kwt? hkseykuLkwt kMkLk nkwt?
ukh kkek kkhzkue Mkkkn kkfkz
kwshkk{kt fk keLku kwshkk{kt uk {kwt fwt zkuhkLku MktMfkhLkkheLkwt kt[{nk rsk{kt ykuk kkkkZLke kuxe{kt ykuk
khkLkwt Mkkike {kuxwt kke
stkLkk Mktke khefu ke kkuu khu fqkhk suku MYk ykkLkkhk hkseLkwt kok kkkkZ kh fk yirknkrMkf nuhLkwt
yrkh fwt Au? ykuk{kt yku Au? MkkLkku yks fkZu Au? {kkkSLkwt MkkLkf Au? Lkk{ ykkku.
Lkk{ skku?
Lk Mkhkuh Mkkkh Ufhw MkkShk kkfkz {nkfke {kkk [ktkkLkuh
[kkk yktkk khefu ekwt 'hkkkkk z khefu ykukkku kwshkkLkwt Mkkik{ Mkkih khkeku Mkkku q{kt MkktfLke su{ e kue kkhMke
]k kwshkk{kt kt
ykuwt Au? z kwshkk{kt kt ykuku Au? Qo kk{fwt Au ? fE Mke{kt Mkt kthu yke knkU[e nke?
Mkt MkkkhfktXk ktrzk Mk{e Mke
rk kuku kkukkLkwt y{q yzksLke k fkuu yLku fk ykke Ae Mkkihkk khke qr{MkuLkkLkk k{
kwshkk{kt ukkLke {nk{k kkteLkk ykk{f
kLk ykke hnue Mkhkh xu ko{kt kLkke nke? kufkne hkk k{ kwshkke rVz{ko
MkkkLkk kt yLku khu kE? {kkoof fku nkk?
wrMkxe kt ykue Au? hke YzkkkE - E.Mk.1499 {w{tke fku Lk? fku nkk?
y{kk - E.Mk.1947 rkh e{T hks[t
WAthk Zuh sLkh {kufk
{qAke {k Lkk{u ykukkk kwshkkLke k{ MkhfkhLku ktkhLkk kk y{kk xukxkR ukh

fuefkh LkkLkkkE u kk{ke yLku Mkkuoke fue
kwshkke kkMkkrnfkhLkwt fkuu uzkk nkk? yuMkkuruLkLke MkkkLkk
{kxu fE fE MktMkkyku Mkkke?
Lkk{ ykkku. hrtfh {nkhks fkuu fhe nke?
kk{rkk{qk - yktkk yLku kufkhke - MkkuMkhk
rkswkE kufk {nk{k kkte
kwshkk{kt ktrkfkhe ]rkLkk {sqh {nksLk MktLke MkkkLkk nzke MktMf]rkLkk {nLkk fA{kt h kuo fkuLke k{kt Mktkhk{ {nkhksLkwt kk
fMkqhkkLku su{kt fkuu
ykukk fku kk{kt Mk kukLke ku fk
fkuu fhe nke? kh kqhwt kkzwt? {uku hk Au? {trh kt ykuwt Au?
yku Au? kq{kknuLk kfkMkk kwhkkkeyu fhe nke?
{nk{k kkte Mktk {ufh kk Lkrzk
{nk yh zkp. yuMk.ykh.hk
kkteS fkuLku kkukkLkku kkt[{ku Mkkutfe tLkk rMk hkse rMkhks sMknLkk kMkLkfk{kt MkwkkLku kwshkkLkk {nk Mkkt MkuLkkLke ~k{Sf] {koyu tzLk{kt Mkkkuk
kwk kkk? fkuLku fr fk MkokLkwt rkhw kk kwt nkwt? y{kLkwt k fkuu ykwt? rkkeo AkkkLkwt Lkk{ ykkku.
s{Lkkk ks nu{[tk[ko hk ru kuk RLzk nkWMk
kwshkk{kt Mkkik{ yLkkk zkuhkku ie {erkMk y{kk ywfu htk yqk {nkhksLkwt {q fk Mktku kktue qtkze kshtkkMk kkkkyu kt
yk{Lke ]rk Y fhLkkh kuMk fkuu kku nkku? MkkuMkkxee MkkLkk fkuu MkkkkhLkk Lkk{ke
Lkk{ wt nkwt? Mk{kr ee nke?
Mkwkhf fku nkk? {nkhk MkkShk kfkz fhe nke? kk kLke?
fMkwhkR kkR kktzwhtk rk k{u kkkk
{rnkkhk{ Ykhk{ Mktke ykkk kekk kkkw
y{kk BwrrMkkrxekt AkkkLkwt Y fhLkkh k{

yuyu{yu, ykEykEyu{ yu keykhyu fk Mkok{ khke {w kwshkke fku nkk?
{nwze siLk kekoLke MkkkLkk fkuu fhe nke?
{nkLkwkLke eo rwt rhk{ Au? fku nkkt? wkkohk{ {nukk
zkp. r{ MkkhkkR
yk[ko kwMkkkhS
hknkwh hAkuzk (E.Mk.1842 Mkwhk)
kwshkk{kt Mkkik{ hurzku Mkekkkue qr{fku htqr{ kteSyu fR fkpus{kt

kurkMkte Mkkk fkuu kwshkke kkkLkk k{ kELkk ukkLkwt
fuL fkuu Y fhkwt? h Stk fhkh x
fhe nke? fkufkh fku nkk? Lkk{ skku. ykMk fkuo nkku?
{nkhk MkkShk kfkz- fku nkk?
{]wk MkkhkkR fr Lk{o (E.Mk.1873) k{kMk fkus-kLkkh
zkuhk stfh Mkwthe yMkkRk Xkfh
Mktk khke k{ kkuhkth{kt {nk{k kkte y{kk{kt ykue yLku MkkkfkLkku Wk{ Lk{qLkku yue
Mktk khkLke ktkh MkkLkk yk khefu Mkkik{
kufMkkk yk fek{trh swB{k {Ms fkuu ktke nke?
fk kwshkkeLke rLk{qf kE nke?
fku nkk? fkuu ktkwt Au? yn{kn kkkn
u kMkwu {ktfh
u kMkwu {ktfh LkkLkS fkrkMk {nukk
kwshkke Mkkrn krhkLkk kwshkkLkk fk ywrkkLkeyu WLkMkT fk frLkwt $tz sLkkhk Mkkik{ kwshkkLkwt k{ kuukuk
kwshkk{kt u{trhkuLkk
yktkhhkxe Mkhu Mkkik{ kwshkke Mkkrnfkh
Mkkkf fku nkk? WkLkk{ Au? Mkkkf fku nkk? kt ykuwt Au ?
Lkk{Lkk {ue nke? fku nkk? wus
hrskhk{ kkkE Lkxhk ktzk Mk{e ktkuhkLktS
zkp. nku{e kk {rnkkhk{ LkeftX
fr hksuL knLku kwshkke Mkkrn{kt kLk Mkkkh zuheLke MkkkLkk kkteS wk fku rk ykrfk{kt fE ftkLkeLke khVu{kt kehkku fE Lke kh
k fku ykuzo yuLkkk kku nkku? fkuu fhe nke? fuMk zk kk nkk? ykuku Au?
kkLkkeX ykuzo kukkE kuzekMk kxu kk ykwk yLz ftkLke ytrkfk
kkkkZ{kt {nkfke tzLk{kt RLzLk rk kwshkk{kt fwt nk fk nuhLku VqkuLkwt nuh

{kiLk {trhLkk Mkkkf Mkwhk kkMku fku
{kkkSLke MkkkLkk MkkurkukursMx ykkh
fku nkk? rhkrfLkkhku kk Au? kkLkwt Mk ykuwt Au? fnuk{kt yku Au?
fkuu fhe Au ? fkuu Y fowoO nkwt?
kq e {kuxk zwB{Mk Mkkkwkkhk kkLkkwh
rkr{k rk ~k{Sf] {ko
Mkrkh hr[k Lkkxf

E.Mk. 1849{kt kwshkke kkkLkwt k{ Mkkkrnf kehkuxLk xkkw MkkihkxLkk
nuBuxLkwt k]e At{kt fA{kt kwshkkLkwt wt kLkke ykwrLkf kth ykuwt Au?
fkuu fkrk fwO? fk rsk{kt ykuk Au?
kkktkh fkuu fwO Au? {wLk
yuukLzh rfLkuf VkuMko {Lkkh
ntMkk {nukk
kwshkke kkkLke k{ kwshkk{kt Mkkik{

kwshkke {nkLk sqLkkkZ{kt Wkhfkux{kt fE kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt Lkkhk Mkhkuh {trh fk
nkM Lk ykkLkkh yu{.yu.Lke ke fkuu
MkhMke[tLkk uf fku Au? k skukkf Au? kth fwt Au? rsk{kt ykuwt Au?
uf fku nkk? {ue nke? yze fzeLke k fA
kkuoLkhk{ rkkkXe ftzk
h{k LkeftX ytkkk Mkktfhk uMkkE
kwshkkLkkt fk yke Wkukkrkyu frfku r{Lke kwshkkLkk ekk e kwshkk{kt fw fuxk {w

Lk{ok LkeLkwt kke yL fE LkeLku {u Au?
MkkkLkk fhe nke? kufkkrfk fku Au? kt ykuk Au?
Mkkkh{ke Lke yLku MkhMke Lke
ytkkk MkkhkkE rkeknuLk e kkt[
kkteSyu fk Mkkt MkuLkkLke khkLke Mkkik{ {kuzoLk Lk{ok Lke fk fk ktkekzk kt fE Lke kh
zktkLke ke khefu kwshkkLkk fk rsk{kt Mkkike
{rnkLku hkkLke Aqx zkMxV ftkLke fkuu Mkkkeo? hkku{ktke kMkkh kk Au?
fku ekwt Au? kktk{kt ykuku Au? khu [ufzu{ ykuk Au?
ykke nkeo? fMkwhkE kkE {u, {nkhkx yLku
kq{kknuLk kfkMkk kq{kknuLk kfkMkk (ykw rr{xuz, 1952) kwshkk kLkkMk Lke hksfkux
ne rV{kuLkk ekk kwshkke kLkkhLkk fk ekLkLku kufku yksu k ku{Lke ke rMkk k{o kkh MxuLk kwshkkLkk fk ktLku {ukk kpsufx khefu
yrLkukk MktSfw{khLkwt kt ykuwt Au?
kwrrkk yLku kufkukkuke fkkuoLku fkhu k fhu Auu? kk{kt yku Au?
{q Lkk{ wt nkwt? {Lkkh
nrhk shekk ktfh ke WfkE kt
kwshkkLkwt LkuLk {heLk tkkLkk ykk{kt fku {Lkkh kkMku fk xkkwLkku
kkfo fkt ykuwt Au? kux ykuku Au? Mk{qn Au?
{Lkkh yrk kux rkhkuxLk
rkk{kt Lk MkhkuhLke {wkfkku ykkk kkh Mkkkwkkhk kok{kk fuxe

kkeyku{kt Mkkike ruk ykfko fk kkeLkwt nku Au? [kE kh ykue Au?
Mkqhkk (Vu{kku) 1000 {exh
yksk zu{ fkuu kwshkkLkwt Mkkike [wt

khfkLkwt {trh fE LkeLkk
kLkkku nkku? kokrh fwt Au?
fktXk Wkh ykuwt Au? kkuhLkk k- rkhLkkh
{nkhk MkkShk
kkfkz kku{ke Lke (1,117 {exh)
kwshkkLkk fk ukkf
ytkkSLke LkSf{kt ykuwt wt Mk kuLke ykhMk khLke
kthLkku Ve xuz kuLk khefu
yTwk fkukhe {kxu ekwt Au?
rfkMk kku Au? fwtkrhkLkkt uhk
ftzk
CEPT Lkwt ykwt Lkk{ yrxhkLkwt ykwt Lkk{ wt Au?
kqshkk rkkeXLkk k{
wt Au? y{kk xuMkxkE
fwkrk fku nkk?
MkLxh Vkuh yLkLko{uLx RLzMxe yLz rhMk[o
{nk{k kkte yuMkkurMkyuLk
kLkk yLz xufTLkkukuS
kwshkke kkkLkk k[eLk nMkrrk kwMkfkuLkk Mktkn {kxu kwshkkLkk k{ {rnk

fE MktMkk fkohk nke? fwkrk fku nkk?
VkkoMk kwshkke Mkk ntMkk {nukk
kwshkkLke Mkkik{ kp Mkkuo[ ykkLkk Mkkik{ y{kkLkk k{ {uh

wshkke Lk{qk fku nkk?
wrLkMkxe kt ykue Au?
fku nkk? r[LkwkE r[{LkkE kuhkuLkux
kkteLkkh nrhk frk
y{kkLkku Lkku khfkrwt rs{trh Mkkik{kh

rfku fk fkuu tkkwt nkwt?
ko{kt ktkku nkku?
sk
E.Mk. 1411
zkp.kkkkMkknuk yktkuzfh Plazma heMk[o {kxu fkkLkwt rk ykkke
y{kk{kt fE MktMkk Au ? kwshkkLke sqLke yLku eke
ykukLk wrLkMkxeLke MktMkk fE Au?
MkkkLkk fkhu kE? k{k heMk[o RLMxxqx- e yu.yu. kn k fkus-
E.Mk.1997 kkteLkkh y{kk
kwshkkLke Mkkik{ kuxkur{ kwshkk{kt fLkyku {kxue

Mkkik{ kurxufrfLke
wrLkMkxe kt ykue Au? Yykk kt kE nke?
kkteLkkh (ktrzk eLkk kuxkur{ wrLkMkxe) y{kk 1964
kwshkk{kt LkuLk ELMxexwx kwshkk wrLkMkxeLke kwshkkLke k{ kp fkuus

ykuV VuLk xufLkkukuSLke MktMkk fkuu-fkuu Y fhe nke?
MkkkLkk khu kE u?
kt ykue Au? Mkhkh kxu, fMkwhkE
E.Mk. 1949 kkE, kwkkuk{{ktfh
kkteLkkh
rfktkkuLku kkh kLkkk rkk{qk wrLkMkxeLkk

{kxu y{kk{kt fE MktMkk
fkohk Au? k{ zkhuxh fku nkk?
yktk {kLk {tz LkkLkkkE
kwshkkLkk fk ykoke kkohf rsw yLku ytkeLkkk fk wshkke ukku

tzLk Mfq ykpV sukt rkhwku fk rMk khkk zk k kwt
RfkpLkkpr{Mk{kt rLkk{f nkk? hkseyu {uk nkk? nw{k {wt nkwt?
zkp. ykR. S. kxu rMkhks sMkn {kuhkhS uMkkR
khkk qkqo hkrk yLku xfLkkpux khke Mxe Wkuk

zkp. yu.e.su.yw fk{u yfk rkk kuku uhk ukk s{uS xkxkku
kqhe kkzLkkhk wshkke ikkrf fku nkk? sL{ kt kku nkku?
zkp. r{ MkkhkkR Mkkhe
'nrhsLk Mkuf MktLke kwshkkLkku Mkkik{ Mktk kwrLkk {nkhksLke

MkkkLkk fkuu fhe nke? {wM{ Mkqkku fku nkku? ktkueLkwt Lkk{ wt Au?
kkteS kkkkhkLk kkLkktkkuke
htk yqk {nkhksLkku krk qtxkhk{ktke k{erf rk kLk ku{ fA{kt fk

sL{ kt kku nkku? qtxkhkyu kAeke Mktk khefu krk {ue nke?
kkuhk suMk zu
kq e {kuxkLkwt {q kkkk Mkekkhk{ yk{ khkLkk k{ Lkkk zk kue kt fE Lke kh kwshkk{kt r[krr[k fwt yfk MktkuLk fuL
Lkk{ wt nkwt? kLk fku nkk? y{kkLku kkih kku Au?
kt ykuku Au? ykuku Au? {uku kt hk Au?
Mkhkh kE kxu RrLzLk MkuMk yfuLk
[qLkek ykkhk{ kMkkh kkkk (E.Mk.1950) kukkku kwkhe (kk. uzkk) MkuLxh (RMkhku)
khe Mkkk zktkLkk ukh kkkk E{kt LkMkrkLkk MktoLk fALkku fku u nrhkk
kkLkk yLku hehe fk kfr Mkkku kuneLkku Mktkt hku Au? fkuu fhe nke? yLku MktkuLk {kxu wt ukkf Au? u khefu ekku Au?
fr LkhMkn {nukk (kurnke) {nkhk krMktnS
E kkuxurLkf kkzoLk {wtk
kurn
zktk rskLke kkkykuLku h{k MkkuLkeLkwt kwshkke kwshkk{kt kt[kke hksLkk Mkkz nuh fE LkeLkk kwshkk{kt ykukt fuLkrMkk
rk ykkke kthk zkuhk nuh fE LkeLkk
MkkrnLkk k kuk{kt ukk fku nkk? uLkkt Lkk{ ykkku.
rkkeX Y fhLkkh
kLk Au? rfLkkhu Mkuwt Au? rfLkkhu Mkuwt Au? e, {, khk
MkktMkuLkkLkeLkwt Lkk{ ykkku. ktkhk {nukk
kq{kknuLk kfkMkk kkMkkrn rkr{ke ykiihtkk yLku Lkkh nue
fkuLkk Lkk{u nihkkk{kt k{ kwshkke Mkkkkrnf 'e {wt{kELkk Mk{k[kh MkkeLke ryu kwshkkLkwt kwshkkLkwt Mkkik{ eseke [kkwt M{kLk
LkLk kkueMk yufz{e Au? fkuu fkrk fwO? Mkkike {kuxwt nuh fwt Au? fk nuh{kt Mkkkwt nkwt?
Mkhkh kE kxu y{kk {Lkkh ({kufkkE {wkk{)
VwoLkS {okkLk (E.Mk.1822)
Mktk khkLkk k{ kwshkke kkkLkwt kfh Mkkz kkMkuLkku kk hksfkux fE LkeLkk ftzk kth fkt kwshkkLkku fku u
~fhe zk fk h[kLkku fkuLkk rhkrfLkkhku fku Au? ykuwt Au? Mkkike nrhkku Au?
kwshkke nkk? rfLkkhu Mkuwt Au?
Vku Au? fA
sLkh hksuLMknS nu{[tk[ko kek kh rk kwshkk
kkteSyu rk ykrfk{kt neykuLku ku{Lkk yrfkh kkAk kqko ykkh fk kwshkk{kt ktLkk
ffo]k kwshkk{kt ktke kMkkh kk Au?
ykkk {kxu Mkkkn fhk Wkhktk k Au?
rsk{kt ykuwt Au? Wkh kk{ktke (ktrks yLku {kuzkMkk [uke)
fwt ykkh Y fwO nkwt?
zktk k u
RLzLk ykurkrLkLk
fA{kt fk zwtkhLkwt rh fktfrhk kkLke {{kt fwt {kuhke{kt fku kt kwshkkLkkt fk rMkkh{kt kkAk Vhkk {kuMk{e kLkkuLke Mkkkh{ke LkeLkwt
ykuku Au? kwLkLke h[Lkk kE Au? kw kwshkk{kt fk
Mkkike [wt Au? ukkf Mk ykuwt Au? {rnLkk{kt yku Au? WTk{MkkLk fwt Au?
fkku zwtkh LkkeLkkkze {Aw kt fALkk rhkrfLkkhu ykpfxkukh yLku LkuBkh Zukh Mkhkuh- hksMkkLk
kwshkk{kt kLk Qoke Mkhkh MkhkuhLkwt kke kwshkkLkkt fuxkt kk{ku Lk Mkhkuh kh ykuk Mkkike
kkke LkeLkwt ykk{Lk
[kkkt rwk{kfku fkt
kkk nuhkuLku {u Au? kwshkk{kt ktke kk Au? {kuxk xkkwLkwt Lkk{ wt Au?
ykukt Au?
ykuk, {ktze, ktkk 8215 kk{ku kkk 135 nuhku nhVk (rk kwshkk) kkLkz
kwshkk xwhe{ rzkkxo{uLx rh{kt kke fuMkh krk kkeko ytkkS
fktx {uku kt Mkkee ryu wshkkku Mkee ryu wshkkku
h kuo 'Mk{h VurMx' fuhe kwshkkLkk fk
kt kusu Au? hk Au? rsk{kt Mkkike w kkfu Au? Mkkike {kuxku rsku fku Au? Mkkike LkkLkku rsku fku Au? k rsk{kt ykuwt Au?
Mkkkwkkhk Akuxk Wukwh sqLkkkZ y{kk zkt kLkkMkfktXk
zkuhkLkwt fwt Bwr{ ku{kt Mk[kue irMkh rMk kekok{ Mkku{Lkkk fE fktfhkkkh kt fE Lke
Lkk h[kuk Lk{ok rskLkwt zwt {kf wt Au?
wo [esMkwyku {kxu ekwt Au? LkeLkk rfLkkhu ykuwt Au? kh ykuku Au?
hkskekk
{nkhk VkunMkn Bwr{ rnh kkke
kwshkkLkk fuxk rskyku [hkukh ktkf fk rskLku Mkkihkx ktkf{kt fuxk fzkk kt fE khkkuzk kLkk WkkLk yrxhk kLkk {kxu ekwt
Mk{wfktXk hku Au? ykhe u Au? rsk ykuk Au? Lke kh Au? {kxu ekwt Au? Au? kt ykuwt Au?
12 uzk 7 {ne {eXk fkkz MktkuLk-y{kk
Y[ yLku Mkwhk rskLku khk{kt {kVeLkwt Mkkike

kMkLkLke ryu kwshkkLkwt Mkkik{ ykkusLkkqof
Vwk kLkkke LkeykuLkkt w WkkLk fwt hk kwshkkLke {w Lkeyku skku.
Lkk{ skku. rfMkkk{kt ykuwt rkrh{kf fwt Au? fhu ku Au skku. {ne, Lk{ok yLku kkke
Lk{ok yLku kkke Mkkkwkkhk kwshkk
Wkh kwshkk{kt uk {kwt xwkLkk kh{kkeLkk hk{kt kwshkkLkku {nLkku kkkku kwshkk{kt fk kL kkfLkwt rMkkhLke ryu khkLkkt
kwshkk{kt Mkkike w Lkeyku
kkLkwt ]k kufkkue{kt fwt Lkes rkw {k{kt RrhkuLk kusux fkt WkkLk Mkkike w hkku{kt kwshkkLkwt MkkLk
fk Lkk{u [rk Au? fk rsk{kt ykue Au? uk {u Au? Mkkkk{kt ykku Au? {k{kt kk Au? fuxk{wt Au?
fuMkqzku fA MkVh {-ktkk kkshe Mkkk{wt
fuLke yuf kMk k yue kwshkkLkk k rsk{kt ykrkMkeykuLke kwshkkLkk fk rsk{kt

kMkkrf kuhu {kukeLkwt WkkLk fhk {kxu
Rk[e fuLkwt kukh MkkkLkwt kfzwt kwf
fk Mku Aek WAuh fuL fkohk Au? Mkke {kuxe {kkk{kt Au?
kwshkk{kt fkt kk Au? {k{kt kk Au ?
rMkk [kuhkz kt[{nk Mkkz
kwshkkLke fE LkeLkwt kke fk keLkk Mkthkkkuo kwshkkLkwt fwt nuh kwshkkLkwt yuf{kk {heLk LMk]rLke irkk {kxu
kwshkk{kt Mkkike ykuAku
kkte kktk {kxu Wkwk ukh ykkhLke WkLkLkkhe khefu LkLk kkfo ykh ekwt qhkkuh
ekwt Au? hMkk fk rsk{kt kzu Au? fkt ykuwt Au? ykh kt ykuwt Au?
kk Au? MkkkLkk fhkE nke?
kh kkteLkkh fA {Lkkh zurzkkkzk (rs. Lk{ok)
fkrkh
krk kkkk{ ux khfkwt kMkeykuLkk ykfkoLkwt fuL yuku kwshkkLkku fku suMkkuh hA ykh f]rk rk {kxu ekwt rntkkukZ ykh
yL k{ skku. ke[ SoLk ke[ khefu ykuk Au? fkt ykuwt Au? kt ykuwt Au?
ux tkuh e kLkkMkfktXk sMk (rs. hksfkux)
{uku Lke Wkh kt kktkkt fk hkseLkk kMkLkLku kkteSyu ykkeLke kwshkkLkk fk nuhLku
kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt ku rhLkkhLkku rku fE
kwshkkLkku Mkwowk [ {kxu Mkkik{ fk MkkkhLkkhe khefu
fwt Mkhkuh kikh kwt? kuk kt Au? kk{kt yku Au? yk{Lke MkkkLkk fhe? rr{kt fkukhkuku Au? ykuk{kt yku Au?
~k{Mkhkuh ytfuh rMkhks sMkn fku[hk yk{ kke Lkrzk
kwshkk{kt ykuku fku Mkur RfkpLkkpr{f kuLk (Mku) Mktk kwshkkLke h[Lkk khkhLkke MkL{krLkk yu ku k khkLkk fkofkhe kwshkk{kt Mkkik{ kxh
rhLkk uc Mk Mkur RfkpLkkpr{f kuLk{kt MkkLk kk{u Au? {kxu fwt yktkuLk kwt nkwt? kRLk kt yLku khu
zk kLk kLkLkkh kwshkke Lkukk fku nkk? yMk{kt yke nke?
nus Mku {nkkwshkk yktkuLk kwkhek Lktk y{kk-E.Mk. 1890
kwshkkLkwt yuf{kk rn kwshkkLkku Mkkike {kuxku kkhMkeyku kwshkk{kt fk kwshkk{kt eofk Mkwe y{kk {wtkE [u
u{kt kwshkkLke fE
kwykuLkku {uku kMkLk fhLkkh [kzk tLkku huu kRLk khu
MxuLk fwt Au? kthu Qkko nkk? LkeLkku Wu {u Au?
kt hk Au? Auku hkse fku nkku? kLke nke?
Mkkkwkkhk kiXk Mkt MkhMke Mkk{tkrMktn 1860 64
kwshkk{kt rhkrk rLkr{ku kwshkk{kt kkukke kkkLku kwshkke khefu {nkLk uk MkwrMk Mkkrnfkh h{k LkeftXu kwshkkLkk Lkk{
Lkkk {uku kt hk Au? e. ~k{Sf] {koLkku
Mkkik{ fkuu ykuke? sL{ kt kku nkku? khke fE hkxe MktMkk Mkkke nke?
sqLkkkZ u{kLkt {ktze kwshkk Mkk
kwshkke MkkrnLkk rrx khukhLkku {uku kwshkkLkwt fwt nuh Mk{k tkkLkwt kkihkrf kwshkk{kt kki {oLkku
rk ykrfk{kt kkteSyu
fkMYk ykkLkLku kx {nkkhkLkk fk Mktk khk{kt yfeffk{ {kxu Lkk{ wt Au? fwt Mkk{krf Y fwO nkwt? Vukku fk fk{kt kku?
fk {nkfryu ykku? Mkkku Mktfkuku Au? ekwt Au?
kike Mth tkk Mktkeko RLzLk ykurkrLkLk {kiofk
fr u{kLkt
kkUz{kt ykuk yLku kkukkLke Mkkkfe h[LkkLku kwshkkLkk fk kkkMkLke ykke kk khk{kt
{w Mkk{k hr{kLk kwshkkLkk {w kth
kLkk [khk{ kkk{kt Mkkik{ reLk kLkkh
fkhu ekk {nuLkwt Lkk{ ykkku. khefu hnuk nuhLkwt Lkk{ skku.
kk Au? hskzkLkwt Lkk{ wt nkwt?
Lkk {nu khfk Mkwhk kLkkh
khk{kt yfk MktkuLk kuku kwshkk{ktke nzke ykkeLke [ hr{kLk ynekwh kkxLke Mkkutfe tLkk k{ ykkLkk ykk eLku
fkohk MktMkk RMkhkuLkwt yuf {kf MkkkLkwt Mkkik{ fwt Lkkh kwshkk{kt kuku k{ nhke fkoke nuhLke
MkkkLkk fkuu fhe? kMkfLkwt Lkk{ skku.
kwshkk{kt kt ykuwt Au? {e ykwt nkwt? Mkkkn fku? MkkkLkk fkuu fhe?
htkkwh uzk Mkkkn Lkhks [kzk {qhks Mkkutfe fou
y{kk
'zo nurhxus{kt MkkLk Mktk kwshkk hk {uk {kxu kue {nkkwshkkLke Mkku{LkkkLkku Skuokh fk hkeLke kLkwt kktfk{ fk hkseLkk
{uk kwshkk Mkhfkh fE [Lkku Mk{ skku. fk hr{kLk kku nkku? Mk{kkk hr{kLk kwt nkwt?
MkkRxLku rfMkke hne Au?
1956ke 1960 Mkkutfefk e{u knuku
kukehk
y{kk fk Mk{kkk 'fALkk h Mke{krkLku Mkw MktMf]rkLkk kufku fE Mkhkh kxu M{khf Day to Day Gandhi kwshkkLkkt kk{zktykuLkk
hr{kLk kwshkkLkwt E kkrfMkkLk Mkkku zkE kkwLkku Mkkike khu Wkkuk LkLke MkkkLkk khu yLku Lkk{Lke zkhe Lkkh Wfko {kxu fuwkE kxuu
kkxLkkh hkwt? fE Mkk{kt kE nke? fhkk nkk? kt fhk{kt yke? kwshkke fku nkk? fE kusLkk k fhe?
1960ke 1970 1965 fktMkwt 1980, y{kk {nkukE uMkkE kkufwkk{ kusLkk
nke MktMf]rkyu wrLkkLku ykkue 'kwshkk fk kkteSLkk Mk{krM{khfLku fk Lkk{u kqshkk rkkeXLke
ku ruk ux skku. kMkLkfk{kt [rk kku? ykuk{kt yku Au? MkkkLkk fkuu fhe nke?
Lkkh ykkusLk yLku kxhMkk Mkkutfefk hkskx {nk{k kkte
MkkutfetLkk hkse 'n Akuzku yktkuLk nkLkku MkkihkxLkku rMkkh y{kk{kt ykue hrtfh {nkhksLkwt fE kwshkke eyu kkhzkue
fw{khkkLku fk {o hr{kLk kwshkk fkpus{kt k[eLk Mk{{kt fk Lkk{u 'ykx Mk{kr Mkkkn{kt kk
fku ne kwt nkwt? ykukkku nkku? {w Mkqk fwt nkwt?
u erk nke? fkuLke Au? eku nkku?
siLk {o rLkku rfLkkhekk Mkwhkx {kuhkhS uMkkE MkeLku MkeLku Qsk kEyu {rknuLk kxu
'MkkpurxMk' LkfkkLkk MkkShk kkfkzu Mkkik{ fk Mku {Vk yu y{kkLkk k{ {uh y{kk{kt rue fkkz kkk hkkLke wfkLkku kt
uf fku Au? Vhrskk rkLkku kuk fkuo nkku? kLkLkkhe k fku nke? fhkkLkwt Lkuk] fkuu ewt nkwt?
of {LkwkE kt[kue y{hue [eLkwkE kuhkuLkux {]wk MkkhkkE
E.Mk. 1965Lkk kkrfMkkLk kwshkk hkLkkt k{ kwshkk{kt k{ kwshkkLkk fk {nkLk khkLkk hkxe sLke Mkki
w{kt kwshkkLkk fk kwshkkLke rkLkMkkLkk
{rnk kLk rkLkfkpLkuMke hkseLku kf uk{kt k{h[Lkk kwshkkLke fE
{w{tke r{kLk fku nkkt? {w{tke fku nkwt? k{yk fku nkk? ykkt nkk? kyu fhe nke?
yfM{kk{kt {kko kk nkk? RLw{keknuLk uX kkkwkE swkE kxu fkS {nukk MkkShk kkfkz {z{ fk{k
ktkhk {nukk
~k{Sf]] {koyu fwt Mkhkh Mkhkuh kusLkkLkku

{Lkus{uLxLkk ykMk {kxu skrkk MktMkk y{kk nuhLkku Mkkike k{ kkfku hMkku khu kku nkku rkLkMk khu yLku
ykR.ykR.yu{.Lke MkkkLkk y{kk{kt khu kE? Mkk{rf Y fwo nkwt? yLku ku hMkkLkwt Lkk{ wt kkzwt nkwt? fkuu fkuo nkku?
1962 RLzLk MkkurkukursMx 1872{kt he[e hkuz kkte hkuz 1961, ktrzk sknhk Lknu
{nk{k kkteSLke MhksLke zk {kxu Lkkk{tke khefu fuL Mkhfkh{kt MknMkk kk kwshkkLkk RrknkMk{kt fk
Lkhks [kzkLkku {tke
yk{fkkLkwt ytkuS Ykktkh hrtfh {nkhksu ftw kwMkf Mkkike w (8 k) ksux hsq ktkLke MkL{kLkkkk
fhLkkh fk kwshkke nkk? hu hu knkU[kwt fwO nkwt? fhLkkh kwshkke Lkukk fku nkk? fku nkku? fkuu ktkw? MkwrMk Au?
{nkukE uMkkE n Mhks {kuhkhS uMkkE [ktkku krku rMkhks sMkn rMknu{kLkwkMkLk
kheke qh fhk {kxu {kuhkhS uMkkELku khk yu kkrfMkkLk ktLku MknMkk kkLku rfLkkhu kwshkk{kt zkLkkMkkuhLkk yuk
'ytku kusLkk k
uku khVke fk ykpzo {uku Au? fuxkt rkku nkkt? k {k nkk?
fhLkkh fk kwshkke nkk?
kkkwkE skE kxu khhLk yLku rLkkLkyu-kkrfMkkLk 1008 kkkrMkLkkuh
kwshkke kkkLkk Mkkik{ kkteSLke sL{qr{ kwshkkLke {wM{ y{kk nuhLkku Lkku kwshkkLkk yuf{kk
yzksLke kLke
irLkf ko{kLkkkLkwt kkuhkth ke fk Lkk{u MkkLkkLkku Auku MkwkkLk
tkkE fuxe Au? rfku khu ktkku? nurhxus YxLkwt Lkk{ wt Au?
Lkk{ skku. ykuk Au? fku nkku?
{wtkE Mk{k[kh Mkwk{kkwhe {w^Vh kn keu 84 {exh E.Mk.1411 ktze nurhxus Yx
su kwLku nS k fkx kku Lkke ku yurMkrks 1960Lke 30 yur Mkwe kwshkkLkku yuf{kk nurhxus Yx qsk qrsk rfk{kt fwt
kwshkk fk hkLkku
y{kk{kt fE Mkk{kt kLku nkku? kk nkwt? ktke kt Mkwe Au? k[e {trh ykuwt Au?
1889 k]nT {wtkE hkLkku Mkkkh{ke yk{ke ktze wst {trh
{kk khLkk rs kAe R.Mk.1930{kt kwshkk{kt kqshkk rkkeXLke MkkutfewkLkwt ikeko Mktk kwshkk hk{kt kwshkk rkLkMkk fw
rMkhks sMknLku fk kLkuk fk kLkku ykk rMkkwh fE LkeLkk kt[kke hks khke
MkkkLkk khu kE? fuxe kuXfku hku Au?
Lkk{ke ykuk{kt ykku? rLkwt kLk yu khV Uw? rfLkkhu Mkuwt Au? y{{kt ykwt?
ytkeLkkk ktzefq[ 1920 1 yur, 1963 182
MkhMke
rMkkwhLkku hw{k kwshkk hkLke hkskLke y{kkke MktMk{kt kwshkk hkLke yirknkrMkf yLku MkkkLkk kuLk{qLk Lk{qLkkYk 'kk{nu
fuxe kuXfku rLkrk
fkuu ktkku nkku? kkteLkkh khu fhk{kt yke? yLku 'ykLkk {nu fALkk fk nuh{kt ykuk Au?
fhk{kt yke Au?
{qhks Mkkutfe 1971 26 qs
kwshkk hkLke MkkkLkk kwshkk hk khkLkkt kwshkk{kt Mkkike {kuxku kwshkkLke Mkkike {kuxe
hkMkk{kt kwshkkLkk kwshkkLke Mkkike {kuxe
kk kAe fE kkxeoyu ke fuxkt hkkuLke Mke{k kkuxurLkf kkzoLk kt rMkt[kE kusLkkLkwt
Mkhfkh kLkke? fuxk rkrLkr nku Au? ykuku Au? wrLkMkxe fE Au?
Mkkku uzkuwt Au? Lkk{ skku.
fkpLkuMk 3 11 E kwshkk wrLkMkxe Mkhkh Mkhkuh Lk{ok kusLkk
Lke rkLkMkk rkzkLkwt Lkk{ fkuLkk yu.yu{.Mke.Lke MkkkLkk r&Lke Mkkike {kuxe
kwshkk{kt ykuk rMk kurkk Mkku{LkkkLkk
khu kE nke? rhVkRLkhe kwshkk{kt
Lkk{ Wkh hkk{kt ykwt Au? Lkk{Lkku yko ku kk Au? kt ykue Au?
rkE kxu swkE, 1950 [tLkku hkf {Lkkh
kwshkk hksLkk k{ kwshkk RLVkp{uoLk kwshkk{kt Mkkik{ kwshkk{kt MkkekkheLke hksfkux MxuxLke MkkkLkk LkekkLke Mkwhkk {kxu
ykrkMke {w{tke xfLkkpkpSLke Lkerk yLkkkk{Lke MkkkLkk Yykk Mkkik{ fE fk hkseyu Mkkkk{kt ykuwt ykh
fku nkk? fkuu nuh fhe? fkuu fhe nke? Mkk{kt kE nke? fhe nke? kwshkk{kt kt ykuwt Au?
y{hMkn [kihe fuwkE kxu {rnkkhk{ Ykhk{ 1872 rkuS zu kkLkkwh
{erkMk kuMk y{kk{kt ykue {k {Ms {Lkkh rsk{kt kkeykuLkwt {nk{k kkteLkk krhkhLke fE kyu Mkhkh
fkuu kLkkuku? fkuu ktke nke? fwt ykh ykuwt Au? kE kxuLkwt SLk[rhk wt Au?
MkkShk kkfkz kkkn yn{kn (E.Mk.1423) {nkktkk ykh hks{kunLk kkte
kwshkkLkk fk nuhLku zktk rsk{kt ekzk yLku kwshkkLke fE LkeLkwt Lkk{ yuf fE rue yu e, {,
y{q zuheLke Yykk fk rkSyu {wkuLku ykkf kwshkkLkk fk ekfkLkku
LkwfMkkLk knkU[kzkLkk nukwke
[fkhkLkk Mkthk {kxu fwt fuLkrMkk uLkk Lkk{ khk yLku Lkkhnue{kt
ko{kt kE nke? ykh ykuwt Au?
ykfkh fk[kkLke keX suku Au?
kthLkwt rLk{ko fhkwt nkwt?
k kh qqtxwt nkwt? khke hkk{kt ykwt Au?
E.Mk. 1946 Mkwhk ktMkk ykh Mkkihkx kkuxwoke
{ktkk
kwshkkLkk fk rMkkh{kt fkcfkLke kwshkkLkwt Mkhuhk kkk{kLk kwshkk{kt uk {kkt fkt MkMkLk koLkkt keLke Mktk{kt kwshkkLkk fk nuh{kt
fuxwt nku Au? fk{f kMkkuLkwt
rr [euLkku Mkk rfMku Au? yqkkqo khku uk {ku Au?
MktknMkkLk ykuwt Au?
kMk kkx 27.50 rzke Mku. Lkekk {Lkkh
keh rMkkh{kt fw fuxk fwt kke kwshkk{kt kwshkkLkk fkt ku nuhku{kt rMk LkkkLkk {uk{kt uzkk LkSf fk kk{{kt {kuZuhk Lk] {nkuMkLkwt
'hkp kzo' khefu k qftk{kkf tk 'rMkM{kukkV' kwshkkLke fE kuffkLku r[k-rr[k {uku hk Au? ykkusLk h kuo fk
zwtkhku ykuk Au?
ykuk Au? hkk{kt ykwt Au? {kk sLk{uLke Q{xu Au? {kMk{kt kk Au?
643 û{kku hksfkux yLku zkuhk kwkhe Lwykhe
kE
kkkkZ kok kh ykuwt zkuhk{kt ykuku Mkkike sqLkku

kwshkkLke fE MktMkk LSkuLkk ykMk ku{ s [kwfkLkk ytkkk{kt fk ekk rue {wMkkVhu
fwt kk kkhMk VkxkLkk
Mkthk {kxuLke fk{kehe fhu Au? {nu fku Au? kwshkkLke {wkfkk ee nke?
fkhu h[kwt nkwt?
qrwt kk kwshkk kRz kRV MkkuMkkxe Lkshkkk kuMk {kfkuo kkuku
fA rskLku fE kusLkk kwshkkLkk fk rsk{kt kwshkkLkk fk rsk{kt fE Mkeke 'kwshkk kwshkkLkwt fwt kth 'kth-yu-
kwshkkLkwt fwt Mk 'nLkwt
ytkkok kke kqhwt Lk{ok Lke tkkLkk kkke Lke tkkLkk
kkhwt' khefu ekwt nkwt? Lkk{ [e kLwt? {wkkhf khefu ykukkwt nkwt?
kkzk{kt yku Au? ykkLku {u Au? ykkLku {u Au?
Mkhkh Mkhkuh Lk{ok kusLkk Mkwhk tkk 14{e Mke Mkwhk
Y[
kwshkk{kt ykue fE wrLkMkxe Mk{Mk yurk tz{kt kkke Lke kh fk ku kt fk {kkuo kkku ukkh
MkkihkxLkk ykoktk{kt fku kkf {nLkku kwshkkLkk ykoktk{kt Mkkike
rke {ktfu yku Au? kktk{kt ykk Au? kk su Au? {nLke qr{fk yk fhu Au?
yu{. yuMk. wrLkMkxe ({nkhk MkkShk wrLkMkxe) fktfhkkkh yLku WfkE {kVe rhkE {kko
kwshkk{kt Mkkike w kwshkk hk{kt fw fuxe kwshkkLkwt fwt nuh fAe kuffkLku Mkk[kwt kwhw LkkLkf fA{kt
siLkfkLkkt kir[kkuLkwt {w fku kef Lkkrf kt kkuo
xuMkxkR Wkukku kt BwrLkrMkkkrxe ykue Au? Bwr{ kt ykuwt Au? kt hkk nkk?
ykuk Au? fuL kk{kt yku Au? Mkwe Y[{kt hkku nkku?
Mkwhk 85 kkx kuheMk yth kk
kwshkk{kt Mkkik{ kuk Mk{Mk yurk tz{kt rke {ktfu ykke fALkk fk kk{Lku khk fA{kt ykuwt fwt Mk {kuZuhe yLku
Mkhfkhu 'nurhxus rus ykkkwhk {kkkLkkt {trhku {kxu ekwt Au?
{kfuox kt Mkkkw nke? yu{. yuMk. wrLkMkxeLkk Mkkkf fku nkk?
nuh fwO Au? kuhk kk{
y{kk {nkhk MkkShk kkfkz kuhk kk{
sqLkkkZ{kt ykuwt fwt Mk fE yktkhhkxe MktMkkyu Mkkkfk {kxu eke Wkh y{urhfk{kt Mkkk fw kwshkk{kt ykuwt fwt 18{e Mke{kt ktkuk
[ktkkLkuhLku zo nurhxusLkku [ktkkLkuhLke {k {Ms fE khkeku{ktke fuxk xfk kurkk kkhu
k[eLk kki kwVkyku {kxu kurkkku{kt Mkkike {kuxwt kkUz MxuxLkk hskze
rMk Au? hu ykku Au? Mke{kt kktk{kt yke nke? kwshkkeyku Au? rk hku Au? {nuLkwt Lkk{ skku.
Wkhfkux wLkuMfku 15{e Mke 60 xfk Mkku{Lkkk (kMk kkx) Lkkik kuMk
[ktkkLkuh{kt ykuk 'rnMMkkh-yu-kMk'Lke ykMkkkMk rfkLkwt fwt ekwt kekoMk ykkW kwshkkLke fE wrLkMkxeLkku kwtks rkkwhLkk kku kwtks kk 1907{kt ktkuk
Lkfkwhe khefu Mk{k khkLkku ke {Lkku Mkkike {kuxku kwtks kk Au? ktfkLkuhLkk MkwrMk {nuLkwt
rLk{ko fkuu fhkwt nkwt?
ykukkwt nkwt? yu{. yuMk. wrLkMkxe-zkuhk
Lkk{ wt Au?
{kunB{ kukzku zkfkuh hrsk rkMk kuMk
MkkkfkLkk Wk{ Lk{qLkk kuk{kt Mkkk nzke khk{kt Mkkik{ Mxe{h hkkheyku khk fhk{kt ykkwt ee krh{kLkku {uku Mkkihkx{kt hkse [t[qz
khefu ekku wkzkLkku MktMf]rkLkk kufkuyu fE kkw{ktke heLkkh kwshkke khk fE Mkk{kt [qzkMk{k
[kuMk {kk koke Vqxke qk kkhef hkfk{ fk kwshkk{kt kt hk Au?
rfku kt ykuku Au? kLkke nke? fku nkwt? Lkk{u ykuk Au? tLke MkkkLkk fhkE?
MkwhuLLkkh nkkektk Lkhkuk{ {kuhkhS (1920) xkuzrk rkhLkkh kokLke kuxe{kt E.Mk. 875
uLkk kuLfLke MkkkLkk fE Mkk{kt kLkf kqh ykkLku fkhu uh kLk kkkeyu sqLkkkZ{kt rMkhks sMkn khk rLkwk fhkuk MkuLkkkrk MkksLku
fkuu fhe nke? kkketLke MkkkLkk E.Mk. 1113{kt fkuLku nhkeLku MkkuhX kh
kukLkku rLkk kku nkukLkwt {Lkk Au? khu fhe? kkxLkwt ykrk Mkkwt?
ufh LkkLkS E.Mk. kquo 1900 ykMkkkMk E.Mk. 1747 hk Ukkh keu
kMk ykkrhk RurxrMkxe kuk y{kk{kt ykuwt uMk y{kk{kt ykue fE zk{Lz fxk kuku Mk{k rk kwshkkLkku fku ke[ [kw hkstu fw fuxkt
Bwr{ fE fkf]rkykuLkk MktMkk{kt Mkkike w Mktk{kt
fhk{kt kwshkk uh{kt wo Lk{qLkkykuLkwt siLk {oLke wo nMkkku r{kt MkwhkLkku rnMMkku yL hkkuLkk Mknukeyku kkuo Mkwe Mk{k kwshkk kh
fuxk{wt MkkLk hku Au? MktknMkkLk Au? Mk[kue Au? fuxk xfk Au? {kxu k ykfko kLke hkku Au? yuf[e kMkLk fwO?
k{ kuffkf]rk yu. ze. RLzkukpS 80 xfk kek 362 ko
{kunut-u-zku yLku nzkk kk kwshkk{kt fE nzke MkkRx qftkLkk fkhu fA{kt kELku #uLzLkk hkLkku rkrLkr Mkh xkp{Mk hkp kkkn snktkeh kkMku Lk{ohr[k MkwrMk frkk
Mkkike w Mktk{kt nzkk MkkkLke yku 's s khe kwshkk...
nuke Mkw LkeLkku kn ukkhLkku khkLkku {ktkk fE Mkk{kt Mkwhk kthu yke knkUku? Mkkik{ kwshkke kkkLkk fk
Mk{kLk {wkyku hku Au? fk koke kkE kku? E.Mk. 1616 fku{kt fkrk kE nke?
kuk ko 1819 Lk{ofku
hksfkux LkSf ykuku 1173 {Lkkh{kt fku knwnukwf zkuhk{kt ykuk R{kt ykuku kwshkkLkku
kwshkkLke Mkkik{xk{ 'kwshkk Rfkukprsf fr{Lk'
Vqx [ku fku kok kk{we fek{trhLkwt rLk{ko fE Mkkike {kuxku kkuxrLkf kkzoLk
z{ ykuku Au? ftkLke kt MkkkE? fk nuh{kt ykuwt Au?
VkxkLku fkhu kLku Au? Mkk{kt kwt nkwt?t fuxk rMkkh{kt Vukuku Au?
hrskMkkkh z{ ko 1933 kuuhk (E.Mk. 1850) zkuhk
[kuxek 2.41 [ku rf.{e.
7{e Mke{kt kwshkkLke wo rMkkyku, VkuxkuuBMk, nrkkhku, fkrXkkze nkkkLkkxLke kwshkk{kt ykue fE fA-uhLkk fk ekk ukkheyu wfk hr{kLk
MkwrMk e rkkeXLkku [eu, kwhkke yLku qMkhe kukuLkk Lk{qLkkyku sue [euLkku {Lkus{uLx MktMkk yLkks-kiMkkLke yZf { fheLku kLkehLkwt
Lkk fkuu fkuo? Mktkn hkkwt kuhxkuLk Bwr{kt ykuwt Au? yurk{kt k{ {u yku Au? rkhw {uwt nkwt?
ykhkku kLkkh ykR.ykR.yu{. - y{kk uX skzwk
kwshkk{kt y{kk kku fuLe khkMkkLkkt k{ kwshkkLke Wkh Mkhnu knsnktyu ktkuku
LkMkkhe fE LkeLkk rfLkkhu kwshkkLkwt knuwt
knue kp fkuus MkkkLkkh khke yk k{ kkhkue kok{kk fE Au? {kukekne {nu
ykuwt Au? kwMkfk fwt Au?
fku nkk? kwshkke fku nkk? kt ykuku Au?
kqko yhe rn{kkE RrLMxxqx
Mkh wkE ykkhk{ kn rkE kxu y{kk
xkpMkxkuLke kph yLz keMk {nkLkLkku kwshkke fkuLkk kMkLkfk hBkLk kwshkkLkwt kkxLkkh y{kkke Mkwhk [u
MkkihkxLke Mkkike {kuxe Lke
y{kkke [ktkkLkuh Mkuzkwt? huuLke k{ Yykk
yLkwk fkuu fkuo Au? fE Au?
kh {nt{ kukzku khu kE?
trk k
20-01-1863
Mkhkh Mkhkuh rLkku fk kwshkkLke fE Lke h kuo kqshkk rkkeXLku zeBz ytkus Mk{{kt Mkhfkhe kwshkk{kt Mko k{ ykwuo
kwshkk{kt Mkkike sqLkwt
wrLkMkxeLkku hu fueLkku krnfkh fhk {kxu fkpusLke MkkkLkk kt yLku
Bwr{ fwt Auu? LktkhLkku fkUrx kurxe zu{ Au? hukeLkk Zk{kt Vuhk Au?
fkuf (rk kwshkk) khu {ku? fE MktMkk Mkkkk{kt yke? khu kR nke?
fA Bwr{ ke kqshkk rkkeX kkx - E.Mk.1923
E.Mk.1963
kwshkk kMkLk rLkk{Lke Mkhkh Mkhkuh kusLkk kqo kkk fuxk {ukkkux rwk kwshkke Mkkik{ fkp{Mko MktMf]k yLku ytkuS MktMfkhke kie kwshkkLkk fk frLke
MkkkLkk khu kE? fkpuswt k{ ykku.
WkLLk kkLke MktkLkk Au? h[Lkkyku{kt rfMkue uk {u Au?
yu[.yu. fkp{Mko fkpus
E.Mk. 1975 1450 {ukkkux y{kk - E.Mk.1937
MkwLh{T
fk rskyku {ne Lke nu{[tk[kuo Mkkkuwt fA rskLkwt zwt kwshkkLke f]rk fk kwshkke RtzLke W{hkW
kwshkk wrLkMkxeLkk
khLkk ktLkk fkhu kkLk{ttrh kwshkk{kt kt wrLkMkxeykuLkwt zwt MkkLkk MkM khefu
{kf fwt Au? k{ fwkrk fku nkk?
kkkeo kLk Au? ykuwt Au? {kf fwt Au? Lke{kk nkk?
kkx qs nhrMkkE rurxk
kt[{nk, uzk, ykt ktkekzk kuzo {uLkk uMkkE
kkteSLku hksfkh{kt ykkk knukt yuf ko Mkwe hksfkhLkku kwshkkLkk fk rskLku fA{kt khekkMkS WkMkeLk
ktzefq[ hr{kLk kkukkLke hkfz kk kku ktzefq[Lkwt Lkuk]
ykMk fhk yuf rue {rnkyu Mkq[wt. Mkkike ktkku rhk rfLkkhku yk{Lke MkkkLkk
fhk {kxu kkteSyu fkuLke kMktke fhe nke?
yu {rnk fku nkk? {uku Au? fkuu fhe nke?
ykkMk kikS kwhw LkkLkfLkk r e[t
yuLke kuMkLx {Lkkh
kwshkkLke yrfk{ kkuhkth yLku {Lkkh kwshkkLke kikkurf ykrkMkeykuLkk WkkLk {kxu Mkkt [Lkwt r[ [
MkkihkxLkku W[u kkh{kMke Lkeyku fk rskLku uzkku Mke{kykuLkku rMkkh fk fwLkkt rk kwshkk{kt uzAe kku hkkLkwt kkteSLku fkuu
uLkku kLkuku Au? ktkf{ktke nu Au? kMkLk{kt Mkkike khu kku? yk{kk fkuu Mkkke nke?
zwtkh fku Au? Mkq[wt nkwt?
kuMkkxLkkt yLkf]k zf rk kwshkk Mkkutfe t swkkhk{ u ktkkkuLk {s{wkh
khzku
e yh kuk kwshkk{kt fE wrLkMkxe{kt ytkuSLkk eke ikrf MktMkk khk - krfMkkk kk Ae tu ukue r{fk yu
kwshkk{kt fk {kuMk{e rkLkkh yLku [hkukh
ykkf khefu Vhs kkk nkk? skkheykue nut[e{kt {ne qr{fk skh
kLkku hMkk ykku Au? ywfuLk MkkuMkkxeLkk
{nkhk MkkShk wrLkMkxe - zkuhk ykMkkkf fku nkk? wshkke fku nkk?
Lkifkue yu[. yu{. xu
kEk kxu
MkkihkxLkwt Mkkike {kuxwt Lk{ok LkeLke tkkE kwshkk{ktke kMkkh kkku Mkkike fk kwshkke {rnk Mkktk y{kkLkk yurMkrksLkk fk }rkyu Y[ nuh
kth fwt Au? w Mk LkuLk MkuLkkLke {.Mk. wrLk.Lkk fwkrk Mkkrk fku nkk? Mkkwt nkwt ku{ {kLkk{kt
fuxe Au?
1289 rf.{e. nkRu fku Au? k hne [qk Au? hk knkwh n{kk yku Au?
ykuk LkuLk nkRu Lkt. 8 zkp. ntMkkknuLk {nukk ehshk{ {nk ]w
ee LkhkS kkk rhkrfLkkhkLkk MkkIoke {Zkuk kwshkke k]rneyku{kt ykkh kuf[knLkk {uLkkh kwshkk{kt Lkkowh
kwshkk{kt huuLkku ku
MkkuMkkxeLke MkkkLkk
Whkx (rs.LkMkkhe){kt fk ]kku ruk {k{kt Au? kuLk kkw kzu Au? hhLke kuk fkp{Lkk urfk fku nkkt?
fkuu fhe?
Mk yLku kkzLkkt ]kku uMxLko kuLk rLkkurLke LkeftX yuufkLzh rfLkuf VkuMko
kwshkkLkku rhkrfLkkhku WLkkke [kuhkz [uLkku y{kk{kt Mkkik{ kwshkkLkwt LkeskuLkwt Mkkike kwshkk{kt k htkLkku
uz ktkf fk rsk{kt
khkLkkt rhkrfLkkhkLkku rMkkh fk Lkk{u ykwuorf fkpusLke MkkkLkk w WkkLk fhkwt zkuu{kRx ykhMk
ykuku Au?
fuxku rMkkh ykhe u Au? ykuk Au? fkuu fhe nke? nuh fwt Au? kt {u Au?
swLkkkZ AwAkkwhk (zkuhk)
ke kkLkku rMkkh Lkkuh rkw ytzkLkt ytfuh
sqLkkkZLkku fku u y{kkLkk {ukLk uLkku rk kr{kk fu su khkLkwt ktkh zk{kt zkp.ke.ykh.yktkuzfh Mkkku
MkkkhfktXk rskLkwt
Mk{wk fhkkt k {nLke qr{fk sLkkh kwshkke {nkLkwk fku nkk?
Lkk WkkLk {kxu ekku Au ku fk Lkk{ke ykuk Au? zwt {kf fwt Au?
Lke[ku Au? fLkikk {wLke
k n{kLkkh
uz
kikkurf ryu fA yLku kwshkk{kt [uhLkk ]kkuLkwt rrMk e rkkeXLke
{uku kt kusLkkLkwt kkLkkwh LkSf fku rhMkkuxo kwshkkLkk fk rskLku Mkkike
Mkkihkx fk Lkk{u stk fkt ykuwt Au? MkkkLkk fk t hBkLk
Mk fwt Au? ykuku Au? ykuAk kkwfk Au? fuxk?
ykuk Au? {Lkkh yLku fALkk rhk kE nke?
k{kS kkkhk{ rhMkkuxo zktk, yuf (kkwfku zktk)
ekfke kwshkk rfLkkhk kkMku {ikf t
kwshkkLke ze ykkLkk
kkknLkku nShku yLku hkeLkku nShku Lkk{Lke R{khk kufkhke - MkkuMkhk khk rfMkkk{kt kwshkkLkk fk rsk{kt
k{ {w Lk{qk
y{kk{kt fk Mku ykue Au? ykue Lke k skku. kuhz kke uk {u Au?
fku nkk?
{kuf[kuf kufLk fA
Mkwthk rkf{k uMkkE
ku rne hkkh{kt nksh [tkw {kiou sqLkkkZ{kt fwt khfk yu ykuk [u kwshkkLkwt fwt Mk yurkLkwt
ktzefq[ fk MkkknLkku hnuk yuf {kk fk{ku u fk kf
sk ktkwt nkwt? ykuku tkf fk k{u Mkkike {kuxwt rLzVk{o
kk nkku? hkseLkwt Lkk{ ykkku. {kxu ekku Au?
utkkhS ke MkwoLk kk ykuk Au? kk Au?
hkMkk Mkkkn (fALkk {nkhk) fkMk {Lkkh
ykuk {tz
kkteSLkk LkE kke{ rk r[khLkk kku Mkkik{ fk kwshkk hk{kt 2009-2010k yktf {wsk
kwshkk wrLkMkxeLke kwshkk{kt kkpfMkkRx k
fr{LkLke k{{kt ukt {kt nkkt? fw fuxkt kth ykukt Au?
MkkkLkk khu kE nke? rsk{ktke {u Au?
E.Mk.1949 fkuXkhe fr{Lk (1964 66) {Lkkh 41
sqLkkkZ{kt ykuk kwshkk hkLke MkkkLkkLkku kwshkk{kt k[eLk Mk{{kt
yirknkrMkf rfkLkwt {nk Mk{khkun fkt kusk{kt fwt kth ukkhe
Lkk{ wt Au? ykku nkku? ]rkke efkwt nkwt?
WkhfkuxLkku rfku Mkkkh{ke yk{, y{kk ]kwfA
MkwrMk kwhkkke zkp. nMk{w Mkktfrkyu fk kk{Lkk rYk rwLke

xkkLkwt WLkLk fheLku kwshkk{kt kktkhue rk{k kwshkk{kt fkt
kk-yirknkrMkf MktMf]rkLkk kwhkk {uk nkk? ykue Au?
kts k{kS
{kMk hkLkk Mkkik{ kwk wk hBkLk fk

LkkLkkh hskzkLke
kLkoh kLkLkkh kwshkke kwshkk{kt nw {oLkk fk
MkkkLkk fkuu fhe nke? MktkLkku [kh kku?
hkse fku nkk?
{ hk i
{nkhk f]fw{khMknS
kwshkkLke Mkkik{ VkRLk xuMkxkR MktkuLk kuku fkohk MktMkk yrxhkLke

ykxoTMk fkpus fk nuh{kt MkkkLkk fkuu Mkkku {eLku fhe nke?
MkkkE nke? zkp. r{ MkkhkkE, fMkwhkE kkE, ktrkMYk xTLkkkh
zkuhk
kkte r[khkhk {wsk kwshkkLkkt Mkkik{ {rnk S.ykE.E.xe.Lkwt kqhwt

fkohk rrkLkwt MLkkkf kkLkwt {kLk Lkk{ skkuu.
Lkk{ ykkku. fkuLku {wt Au? kwshkk RrLMxxqx ykpV
kqshkk rkkeX rkkkihe LkeftX ywfuLk xfTLkkukuS
Mk{k yurk{kt Yh {uLkus{uLx kuku kuVuLkMk k{ wshkke Lk{qk

kikh fhke MktMkk fE Au? fku nkkt?
RrLMxxqx ykpV Yh {uLkus{uLx - ykt (IRMA) kkkR nrhkMk
y{urhfkk hksqk khefu tzLk{kt ErLzLk nku{Y

kwshkkLkk fk {nkLkwk
Mkkik{ k hkk Mkkik{ fk wshkkee MkkuMkkxeLke MkkkLkk
Lk nkk? fk hk{kt? r{qf kR nke? fkuu fhe nke?
[twk rkue - ykurhMMkk rnkhe {nukk ~k{Sf] {ko
y{kkLkku Lkku rfku LkhMkn {nukkLkkt SLk kh {ehktkkEyu

fkuu ktkku nkku? fE frkk e nke?
MkwkkLk yn{kn LkhMkn fk {knThk

kwshkkLke yM{kk Lkku 'ykk n VkusLkk kwshkk{kt Mkkik{ xe[Mko
Mkkik{ kuk fhLkkh k[kkku khkh eku fhe xuELkk fkpus
kwshkke ufLkwt ku{Lku fuMk rskkzLkkh kwshkke fkuu yLku kt Mkkke?
Lkk{ skku. yzTkufux fku nkk?
Mkh qkkE uMkkE u{[t hk[t-y{kk
fLkikk {wLke
yuLz Lkk{Lkk rLk]k Lkkeu

MktMf]k yLku ytkuS MktMfkhke kie kwshkkLkk fk sqLkk kwMkfku Mkk[k {kxu
frLke h[Lkkyku{kt rfMkue uk {u Au? Mkwhk{kt fE kkuhe
MkwLh{T Mkkke nke?
yuLz kkuhe (1850)
kwshkk, {nkhkx yLku

{u yu{k hkkuLke kwshkk{kt Mkkike sqLkwt kfkkuhe rwk{kfLke
Bwr{ fwt Auu? k{kk fuxe Au?
Mkhn fk Mku {u Au? 1470 {ukk kpx
Mkwhkkuh fA Bwr{
{wtkELke ykh. su. su. Mfq ykpV ykxoLke

kwshkk xwhe{ rzkkxo{uLxLke rzku{kLke khekk{kt uc rkkeo khefuLkku
MkkkLkk khu kE nke? '{uku [tf fkuu {uku nkku?
E.Mk. 1973 hrtfh hk
kwshkkLkku yuf{kk
Lk Mkhkuh kke ykkh rhkrfLkkhku su [qLkkLke khkLkwt Mkkike LkkLkwt kke
khefu fk ko{kt nuh kwt? xufheykuke uhkuku Au ykh kt ykuwt Au?
E.Mk. 1969 kuLkwt Lkk{ wt? kkuhkth (1 ko rfku{exh)
kkukLkkk
fALkk h{kt ykuk [kkk(kux suk kkkk) ktkekzk kt kusLkk

rMkkh{kt fku q-kk ykuuku Lkke? fk rsk{kt Au?
kke kLkkMkfktXk
Wf] fkfkLkku Lk{qLkku fAe {uk khefu

kwshkkLkku fku rhkrfLkkhku kkke kkukkkMkLke
{kAe{khe {kxu kk Au? ekwt V fwt Au?
nue kt ykue Au? khuf
uhk Mkku (rsku-uzk)
wshkkwt 'kufuRx kwshkkLke kqeo Mkhn kh Vukue yhe kok{kk

hkkwt yuf{kk yLku kok{kkLkwt r{Lk fk Mku kk Au?
th fwt Au? kkkkZ
kh
zkuhk rsk{ktke nuke fE kwshkke MkkkhfktXkLkk hnukMke fk y{kk{kt kwshkkLke
kwshkkLke ytk:Mk Lk Mkhkuh{kt fw fuxk k{krkMkhLke xtfk
LkeykuLkkt Lkk{ skku. {neMkkkh Lke fk {rnk fkoxfLkkt kLk ykt uLkk
xkkw ykuk Au? ykkLku {u Au? hkkk kLkt nkkt? kLkoh kLk nkk? kt Y kE nke?
kLkkMk, MkhMke yLku Yku 360 fkwkwh
tkkLkku ykk fw{wknuLk uke zkp. fu. fu. kn
Mk{kx ykuf, {nkkkk k{k yLku MfLkwLkk kwshkkLkk MkkuS

ktkk yLku kkLkkwh [u fxkufxe Mk{u MkuLMkhrk Mkk{uLke zkE{kt fk RrknkMkfkLke Yykk
rkhLkkhLkk rkukuLkk k[LkLke wk kikh fhkLkwt kwshkke Mkkkrnfu {nLke qr{fk sue nke?
{kLk fkuLku Vku Au? fE xufheyku ykue Au? ktke kue Au?
suMkkuhLke xufheyku MkkLkk Mkkkrnf {kiofkke
kt. kkLkk RLS
kwshkkLkk fk Mkktkehu kwshkke kkkLkku Mkok{ ~k{Sf] {koyu fk hkseLke Mkwkwke B{e kukLkwt kufk{fkuLkk
rhLkkh kokLke [kE
kwshkk{kt kk{ kfhktk fkuu hku nkku? fuxk {exh Au? 'RLzk nkWMk'Lke MkkkLkk fkqh Mkkku khkt Au? {kkooLk Lke[u kwt nkw?
]rkLkku rfkMk fkuo nkku? nu{[tk[ko 1117 khu fhe nke? kLkkhLkk zkp. yuMk. ykh. hk
ytkwkE kwhke Vukwykhe-1905 f]fw{khrMktnSLkkt Mkwkwke
{ikftLkk Mkkkf kwshkk{kt kkkfkeLk wkLkkt

hk kh{kfoLke y{kk{kt hkkwh kkMku fk kRMkhkp kh {nk{k kkteSyu fk kwMkfke krk kELku kuLkku
fkt Mkkkku {kt Au? Mkkuo Lkk{u kkLkwk fkuo nkku?
hkskLke fE nke? kkpBk VUfk{kt ykku nkku? Mkqk yLku rnkhMYkLke
e kpzo r{Lxku yLk xw e kMx
kwVkyku
yMknfkh yktkuLk ku {nkukE uMkkELke Mk{kr yfkhu kwshkk{ktke fk {kuk hk ykihtkukLkku kwshkk{kt {hkXkykuLke
[ktkkLkuh fkuu Mkkwt? RLwk krkf kkteS kt ykue Au yLku fk siLk rkLkLku kkukk nkk? sL{ kwshkk{kt fk{e Mkkk
Lkhks [kzk Mkkku fE su{kt hkk nkk? Lkk{u ykuk Au? yk[k[o nehrsMkwhe fk Mku kku nkku? fk nuh{kt hne nke?
kqLkkLke hzk su kqLkk kku, 'yku{T Mk{kr' knku zkuhk
kwshkk hkLkk {nkkwshkk [ {kxu

kwshkkLkk fk kttrkfkhe 'kwshkk Mkkuo[ LkkLkk k[eLk Mk{{kt 'tzfkh' khefu ykukkku u {nkkwshkk sLkkk krhkLke
W[ Lkke nkk? rkLkMkkLkk rhku kkLkk yko[eLk kwshkk{kt fk Lkk{u ykuk Au?
k{ Lkukk fku nkk? MkkkLkk khu kE?
ykkMk kikS zktk MkxuBkh, E. Mk.1956
LkkeLkkMk kkte
kwshkk{kt rskykuLke ykkeLke zkE{kt kwshkk hkLke MkkkLkk zkuhkLkwt k[eLk

ko{kt kkteSyu fku kwLkho[Lkk fk y{kkLkk Mktk Mkkku fku y{kk{kt {sqh {nksLk
yk{ Mkkku nkku? {w {tkeLkk kMkLkfk MktLke MkkkLkk khu kE? ku fuxk rskyku Lkk{ skku?
ne kk nkk? yMk{kt ykk nkk?
Mkukkk{ yk{ hr{kLk kE nke? hsk ye 1920 xk
tfhMkn kuk 17
kwshkkLkk fk Mkkteh fLkikk {kufk {wLkeyu kt yLku khu hkkk kwshkk hkLke
'hkkhLkk WkLkk{ke rkLkMkkLke k{ [qtxe fk {w {tkeLkk kMkLk hr{kLk kAkk kkuoLku {
khefu Mkuk ykke nke? fhk 'fwxwtkkkukeLke rk k fhk{kt yke?
ekk Au? Wkh u, 1952ke 1957 khu kuE nke?
kkukkkMk 1962 {kMkn Mkkutfe
kwshkkLke knue fk Mktoktk{ktke kwshkk{kt Mkkik{ kkukLkku fE Mke{kt Wkh ykrfkLkk fA{kt ykuwt fwt Mk fALkwt fwt Mk
rkLkMkk{kt kwshkkLkku RrknkMk {u Au? Wkkuk fk MkwkkLku MkknrMkf {wMkkVh ELk kkqkkyu ykneh yuBkkuRzhe kpf rLxtk {kxu
fw fuxe kuXfku nke? kt r[tkk{r yLku r{hkku fkuo nkku? kwshkkLke {wkfkk ee nke? {kxu ekwt Au? ekwt Au?
132 rMkfthe yn{kn 14{e Mke Lkuke k{fk
kwshkk hkLkk h[Lkkfku (1960) fk kwshkk{kt {kiotLkwt

'ktw yLku '{wtkE Mk{k[khLkk rhkkpxoh su{u ktzefq[Lkwt kwshkkLkk RrknkMkfkh ekk fryu 'kwshkk MkLkku' Lkk{Lke
ykke Rrk Mkwe rhkkprxOk fwO nkwt ku fku nkk? khefu fku ykuk Au? kMkLk fuxkt ko hkwt?
frkMkk u fkh[Lkk kwshkkLku Mk{kk fhe nke? 137 ko
hLk{rhk ux
W{ktfh ue
kkteyu kwshkkLke kwshkk{kt Mkkik{kh zkuELkku rfku fuxku ktkku kkuhkth{kt fk hkstu Lwh RurxrMkxe kuk kwshkkLkwt fwt Mk 'ysh'
fE zkLku 'tu {kkh{T yLku fuxku knkuku Au? Mkkike w Mk{kkk fhk{kt kwshkkLkwt MkkLk Lkk{Lke kpf rLxtk xufTrLkf
'{ow Lkk{ ykwt? kek khu kkwt? yuf nh kh ktkku yLku {kxu kMkLk fwO nkwt? khk{kt fuxk{wt Au? {kxu ekwt Au?
y{kk r{ Mkkkn R. Mk.1906 ykXMkku kh knkuku suXk t rke fA
kwshkkLkk fk uLku kLkkh rskLkk k Mkuke fA{kt ykuwt fwt Mk ko{kLk Mk{Lkku fku fuLkrMkk u
sqLkk s{kLkk{kt kk RrknkMk Mk{Lkk nkke yLku yuf]tke sukt hkukLk- rLxtk yuBkkuRzhe E.Mk. 1535{kt knkwhkn khk
kx fnukkku nkku? keykuLkkt y~{eyku {e ykkt Au? {kxu ekwt Au? kkuxwokekuLku MkkUke uk{kt ykku nkku?
Y[ keh{kux rLkhkuk e
{nkhk rMkhksu kwshkk hk{kt fw hkMkk{kt kwshkk fA{kt ykuwt fwt Mk kwshkkLkku fuxku rMkkh
fuxe {nkLkkhkkrfkyku hkLke fuxe kuXfku rLkrk nrkwk yuBkkuRzhe {kxu fAe hkkhe yuBkkuRzhe {kxu
fkukhkuku wo rku ux Lz hku Au?
kt ykuku Au? ykue Au? fhk{kt yke Au? fALkwt fwt Mk rMk Au? rkk Au?
nkuzfk 27,000 [ku. rf{e.
uh ykX 11 Lkkkk
kwshkk{kt khe s{eLk{kt

kwshkk hkLkk h[Lkkfku ekk ukeLkk rfkMkLke skkkhe {kunB{ kukzkLkk kMkLk hr{kLk ekk rkLk ykw kwshkke LkkxfkLkk
fr Mkwth{u h[ue frkkLkwt Lkk{ skku. fkuLkk nMkf Au? V khwLke fk Mkuke ykeLku kwshkk{kt Mk nkk? ykrkkk fku kk Au?
kqsohe q kwshkk hk kh s{eLk kk hAkuzhk Whk{
rfkMk {tz
kwshkkLkk fk kufLk]Lkwt {kunB{ kukzkLkk kMkLk
fALkk h{kt Mkkwt Mkwhk rskLke fE Lke kh kwshkkLkk fk nuh{kt rxke Lk] MkkihkxLkk fk hr{kLk fk ekk rVMkqV
fwt kke kkukkLkkt #zkt nkRzkuRurxrMkxe MxuLkLkwt knyk{ MkknukLkku rMk Lkk{MktMf]k 'koek rMkkhLkwt ekwt Lk] Au?
WMko hk Au? yLku krkk kwshkkLke
hukeLkk Zk kh {qfu Au? rLk{ko fhk{kt ykwt Au? khke Qkhe ykwt Au? [kuhkz {wkfkku ykk nkk?
û{kk kkke y{kk khkk nukkwk kn
fA{ktke {e ykuk fhkuzku

'kqsohe q fkLkk rMk kkkw xkpu{eyu kkukkLkk kkkoLk{kt {neMkkkh ko sqLkk y~{eykuLku kwshkk{kt rfMkue fE eke kufLkkxfkLkw t
h[rkk fku Au? LkeLkku fk Lkk{ke Wu fkuo? Mkk[kwt rXkuh VkurMk Lkk{ MktMf]k ' khke Qkhe ykwt Au?
Mkwth{T Mophis kkfo kt ykuwt Au? kE
{ktze
hkhLkk LkukkurLk y{kk{kt Mkkik{ 'ntMkkWe kkkoo fk k fr hrMktn {nukke
eyku {kxuLkwt Mkkik{ {kurLk r{{krf MktkXLkLke h[Lkk 'ur{kk Vkwe h[k
'ekku fE Mkkke fkrk khefu fk Mkwhke ekk fr-kE frkk h fE r[khkhkku
ykukkk nkk? fkuu fhe nke? fkuu fhe Au? fkfkhLke Au? k Au?
kkLkwt Y kwt nkwt? fr hksuh
E.Mk. 1857 u{[t hk[t hAkuzk Akuxkk yMkkRk Xkfh u{kk rk
y{kkLkk fk ssu Mkkik{kh rue MkwykuLku MkkLku 'kwshkk Qo rfkMk rLkk{ kwshkkLkku {wkeLk RrknkMk k {kxu {kqk 'fkLnzu t'ku {w
Mue [eu ykLkkk kufkuLku yke fhe nke? fk nuh{kt ykuwt Au? kkkk ktk 'fkLnzu t'k h[rkk fku Au? hMk fku Au?
kkukk nrh u{w (ko 1849) zkuhk fr k eh hMk
Auf 1875Lke Mkk{kt kwshkke MkkrnLkk fr k fk yk Wh Mkkike khu k

kwshkkLkku Mkkik{ RrknkMk{kt 1920ke zkuE nuhLkwt k[eLk
rLxtk uMk fk nuh{kt 'ue fkhekheLku WkusLk hkshkkh{kt hksfr nkk? fE r[khkhkku Au?
kwMkf fkuu wt nkwt? 1947Lkku Mk{kkku fk Lkk{ skku. ktfh{k (fukik ukLk
Y kku nkku? Lkk{ke ykuk Au? kkuhku hkshkh
Mkwhk (E.Mk. 1842) nhkkukMk fktxkkk (yuhks [kink) koke rMkktk)
kktewk
fkuLke ykkukLke nuX E.Mk. 1889{kt 'khue {k ykkk u{kt kikh fhk
zkuhk nuh{kt fkLkLke yku fE hthkk Mksof
k Wkk kusk yu rk kh Mkwkhfwk Mkkrnwt {w k fwt Au?
MkkkLkk kE nke? khefu ekku Au?
RLkk{ rsukk rLkkt fkuu ku nkku? MktMkkh Mkwkhku yu Mkk{krsf rhkoLk
rkwLkkMk ksh kLketfh ue kk{keo fkkhk
rkrxfk hr{kLk kwshkku kwshkk hksfe krhkLkk y{kk hkRV ykyu ekk kh ykkrhk u{kte fE f]rk h u{kte fE f]rk h [ik
[qtxeLke kufkne rkLkku Mkkik{ {w fku nkk? yMkkurMkuk fE kutkk f]rk h[e Au? BkkMk{kt kke nke?
rkhu kke nke?
yLkw Mkkik{ khu fkuo? {kunLkkMk fh{[t kkte Mkkf fku nkkt? ykuknh
E.Mk. 1883 W [ewkR uhkuux yuekk Mkwk{k[rhk
yko[e wshkke Mkkrn{kt

nLzkp [rBkr -2007 {kt k{Mkku 'h{ Atk 'yko[e wk yhw khefu Mkwkhfw{kt Mkwkhfwe k{
ykkh u fnkhu fk yukpzoke ksk{kt ykk nkk? Mksof fku Au? fk Mksofu rhkk{kt ykk Au? fkf]rk fE Au?
Mkhkh xu yukpzo (swrLkh) eh kMk fr {oktfh ktfh u (fr Lk{o) kke eth
(fr khk{)
kwshkkLkk fk ukzeyu xuMx kwshkkLkk fk h{kehLkwt
rs nkhu fE h{kLkk rfux{kt ktfs hkp Mkkku yuukLzh rfLkuf VkuMkok kwshkk Lkkowh MkkuMkkxe wshkke kkkLkwt k{ {kirf
yktkhhkxe ukze Lkk{kpxhkkukuLke Mknkuke fr khk{u khk kuZ Mkeke fkrk kkk kxf fwt kk Au?
knue rfuxLke r{e h{k{kt ekwt Au?
khefu ekk nkk? kkekhe LkkUke nke? fE MktMkke Mkkk fhe? Mkk{rfLkwt Lkk{skku. r{kr{k
rfux f{u Lkkkxe wshkk kowh MkkuMkkxe wrfk (E.Mk.1848)
rLkw {ktfz
'kqkLkwt MkL{kLk kk fr khk{u Mkr{Lkkhk

fhLkkh kwshkkLkk {nkLk nLzkp [rBkr -2007 {kt Wf] uk MktkLkk fk Mktk kMkuke khk{u AtkMk{kt fku tk hku Au?
rfuxh fku nkk? fhLkkh rfwts fnkhu fk yukuzoke ksk{kt ykk nkk? {oekk ee nke?
Mkhkh xu yukpzo (swrh) k rt
rLkw {ktfz q{kt Mk{e
wshkke kkke k{fhw kkuoLkhk{u kkukkLke kwkeLkwt ru[f W{ktfh ueyu
kkhk{Lkk 'uLk[rhk{kt ~krMk fkuu e? 'ykt, fkLk yLku LkkfLke fr hksuL knLku hkxe fkkyu 'Atku k]nk fk ekk
eSLkLke [rhk fk kwMkf{kt frLkku fkMktkn Au?
fkuk {kxu e? frkk fneLku fk fku kwhMfkh {ku Au?
fE Mk{MkLke kk Au? fr khk{u - r{k ykuwt Au? fr rLkhtsLk kk
frLkku {rn{k fkuo Au? kkLkkeX yukuzo
kkrkLke Mk{Mk yuukLzh rfLkuf VkuMko {kxu ekke SLkfk
fr nk kkhu
yko[eLk kwshkke frkk{kt ytkuS ieLkkt kkktfh WkMkhk{ 'kn hu {kLke kkhwt niwt! yuf kk kuneLkk fkukk Lku keS kk fr W{ktfh ueLkwt fwt
k{ yk{ke Q{fkku fkuu hkt Au? ftkkrhkLkwt fkuE ekLkk qtxzk! yk Wk{Mktk kLLkkkLke Mkk{rf Mkkrn yLku kkfkh
fkMktknLkwt Lkk{ skku. yuf WkLkk{ skku. kuku yuz fnuk Au?
fE LkfkkLkku Wk{ytk Au?
fr LkhMknhk rurxk fwMkw{{kk kk MktMf]rk
{uk S
{rk rueLke LkhMknhk rurxkLke h{k LkeftXLkwt 'y{u kk nkMfkk fk ku kwshkke kkkuLk yLku
'M{hMktrnkk fhw Mk kgkkfe hkkwt kwshkke Mkkrn krhkLkk
'kwkkMkn fE ytkuS k{ {w fku nkk? ufkuyu Mkkku {eLku ue Au? kwshkke Ykh[Lkk fk kkw
LkfkkLkku kkLkwk Au? fkuLku WueLku h[kE Au? fwt Lkkxf Auu? kukeL u yu MkkrnfkhLkku knw{q Vkku Au?
kpzo rxLkLke -'uLkkuLke MkoMk kwk LkrLkfkLkLku hkELkku kok kkuoLkhk{ rkkkXe fuhk{ fkehk{ ke
LkMkwk {nukk
h{k LkeftXLkk fLkikk {wLke hr[k

Mk{e ykLktu kkukkLkk SLkzkh{kt Vkku ykkLkkh khk{e 'SLk{kt q qtze Au Lku kuke qtze kku e Au -
ru[LkMktknLkwt Lkk{ wt Au? krxk ekwkkuLkkt [rhkku fk ktk{kt hkt Au? fkf yu {tshe kkkku
fE f]rk{kt yku Au? kLLkkk kxuLke fE {nkLk LkfkkLkku yk r[kh Au?
frkk yLku Mkkrn fwfkkyku {kLkeLke kE
kwshkkLkku Lkkk
'frkk yk{kLke y-{]k fr kLkhk XkfkuhLkk yko[eLk kwshkke fkkn{kt fk ekk Lkkxfkhu rLkhtsLk kkLkkt kkt fkku
'PARODY rkfkLkku kuk kuke kkfkh khefu fk
fk Au kuwt fk ekk MkkpLkuxMktknLkwt Mkkrnf]rk 'kkuzkt yktMkw, fk fkMktkn{kt
fkuu fkuo Au? Mkkrnfkh ykukkk nkk?
ru[fu fkwt Au? Lkk{ ykkku. kkuzkt Vq h[e? Mktkrnk kk Au?
fr yhuh Vhk{S khkh [LfkLk kke
ykLkttfh kkkwkE w fkhk (ko 1951) stfh Mkwthe Atku
zkkkkE kukSLkwt {fkeLk kwshkke Mkkrn{kt k-MYkLkku 'Lk{o yko[eLkku{kt yk

h{k Mktkk uMkkELke fE Lkfkkyu yLkuf
uk-kuk wkLkkuLku kk{Mkwkh kuku kk nkk? fekk Lkkxf fwt Au? SLk[rhkLkk
kkku LkkLkkh frLkwt Lkk{ wt Au? ufLkwt Lkk{ skku.
ekue
kk{{e LkhMkn {nukk fLkikk {wLke
h. . uMkkELke 'khuku yLk k]e AtLku kne fLkikk {wLkeLke Lkhk{Lkwt fwt Lkkxf uL[
fLkikk {wLkeLke YrZtsf Lkfkk fk yirknkrMkf 'xqtfe kkko yuxu kku
r[khkhk fk Mkk{krsf yk rkLk fkuLkwt Au? kLkkkLkku kuk fk {nkLkfkk 'f]kkkh Lkkxfkh {kuruhLkk '{kuf
Mkkt Mktkk{Lkk krhu{kt
Lkkxf{kt kxu Au? kE Au? kkihetfh ue fryu fkuo Au? fuxk kk{kt rkrsk Au? zkpxhLkwt Ykktkh Au?
fkfkLke e E.Mk. 1857Lkku Mkkt Mktkk{ ktkhk f. Xkfkuh ykX xLkwt kukk
'ofLkwt fwt kytfe Lkkxf fLkikk {wLkeyu 'kwshkk yLku kuLkwt Mkkrn 'kwshkke Lkkowh
kkteS Mkkrkk kqshkk rkkeXLkk
{nkkhk kh ykkrhk Au? yu rk fk ytkuS ktk{kt [kuo Au? MkkuMkkxe yksu fk Lkk{u
{wkkLkwt Lkk{ skku.
krhkk kwshkk ypLz RxTMk rxhu[h ykuk Au?
rkkeX
kwshkk rkMkk
hrMkfk kheLkwt Lk{oLke fkkLkk kh Mkkik{'kwshkke kkk 'hkLkkt h{fzkt {khk hk{u 'yk Lk qwt ku
'Mktkr{wku wkuLkk
'f Lkkxf fk MktMf]k fk kr{e MkkrnfkhLkku yuku kuk fk h{kkt hkkt hu kekLkk fkLkS... kekLkk
uf fku Au?
LkkxfLku ykkhu h[kwt Au? k uk {u Au? fryu fkuo Au? h[rkk fku Au? h[rkk fku Au?
fr zToko nheL u
{]Afrxf{ u{kLkt yrLkk kMk rfkLk {rkh
Mkkike eofkeLk ykw kwshkke kkk{kt kufMkkrnLkk Mkok{ 'kkLkLkku kkLkk

nkM MkkrnLke rMk]k ru[Lkk Mkkik{ fkuu fhe? hkkk kwshkke Mkk{rfLkwt Mksof fku Au?
h{kE LkeftX Mktkuf-Mktkkf fkuLku kk{kt yku Au?
Lkk{ ku. uh[t {uke h{u kkhu
kwrfk
kLku Mktk hMk 'hrskhk{Mkwo[tf y{kk nuh {u

'kuLMk fh yu {ekke kwshkkLkk k{ Lkfkk 'kuhurrMkMkLkk
khefu MefkhkLke Mkkik{ fk MkkrnfkhLku {wM{ MkkrnLku Mkk[ke
kk kku nkku? LkkxfLkk uf fku Au? Wqo kfkh fku Au? uf fku Au?
rn{kk fkuu fhe? ykr {LkMkqhe fE kEkuhe ykue Au?
uh[t {uke e kwshkke [tfkLk kke
kkktfh ftkkrhk keh {wnB{kn kEkuhe
rMk Lkkxfkh kwshkke MkkrnLke k{

[t. [e. {nukkyu huu 's f{ Aktze Lku kk, Mk{e y{khku ku... krhk kt yLku kwshkke kkk MkkrnLkk yLk-MktkuLk {kxu
SLkLkk yLkwku fk yk fk frLke h[Lkk Au? khu kuE nke? fE MktMkkLke MkkkLkk kE nke?
Lkkxf khk hsq fko Au? k fr LkhMkn {nukk Mkkur yLz rxhhe yMkkurMkuLk (1898)
ykkkkze
y{kk-1905
ne kuk Mkkt MkirLkfLkwt kwshkk{kt unkLkLke kwhkku{ktke kwshkke

'nukk Mkkku Mkki fkuE nu 'kLkuu Mkkthu hu, {Lku fu{ 'Lk{o Mkkrn MkkLke Yykk fk rMk kkk{kt kYkktkh fhLkkh
k uELku uh[t {ukeyu fnukLkk sL{kkk fku Au? eMkhu huLkk fr fku Au?
fE f]rk h[e nke? MkkkLkk khu kE? Mkkrnfkh khk kE? fr fk nkk?
kkLke fr yku u{kLkt 1939
{]wLkku khkku LkkLkkkE fr k
'kLku {uu te Au, wkkuke euk h MknhkLke kfkh ykr {LkMkqheLke kwshkke Mkkrn yfk{e khk k WkkMkLkkLkk khkkLkk
khMkke ...Lkk uf fku Au? Mkkik{ h[Lkk fk fwt Mkk{rf fkrk kk Au? h[rkk fku Au?
MkwLh{T Mkk{rf{kt fkrk kE nke? Mk]r {ukzk
fw{kh
kwshkk Mkhfkh khk

'hMku xfkku kh kwMkfLkk 'fuL yu krhfkuLke kkrhkkurkfkk 'kzkh 'fkkkeLkk h[rkk 'MktkrkMk VkkwLkku {w kwshkk Mkkrn krhkLkwt
uf fku Au? kkLkk{f]rk Au? kwMkfLkk uf fku Au? fku nkk? hMk fku Au? {wkk fwt Au?
uk{ ykkwkk tk w Vkh kuMk wk kk fkk yMkx khk
ktrkeh ~k{Sf] {koLkwt 'LkkkLkLke h[Lkk{kt {w

ytkuS kkk{kt kkhk{Lkwt Lkkxf '{e fk kef Lkkxf 'MkkuhX kkhkt nukkt kkeLkk h[rkkLkwt Lkk{ ykkku.
Wkh ykkrhk Au? hMk fku Au?
SLk[rhk fkuu wt Au? uh[t {uke
Rtwk krkf qxTMk ]tkkhhMk
kwshkke kkkLke fE ie Lk{ou fE Mkkrnf kkteSyu 'Mkkuo kwMkf pLk kwshkkLke khkLfLku Vwk e yh wkfk{kt
Lk{oLke frkkLkku yuf
{kk LnkLkkk MktMkkLke MkkkLkk fhe nke? hMfLkLkk fk kwMkfke kLkkk {kxu kwshkkLkkt fk nuh{kt
rr rk fku nkku?
fr kqhke s {kork hne? kwrof Mkk krk kELku wt nkwt? fE kusLkk r[khkeLk Au? hkk nkk?
kLku{
zkuLk ie yLk xw e kMx fkMkh zkuhk (14 ko)
Lkkhk uMkkErrk kkteSLkk k]nT 'MkhMke[t{kt yko kwshkk fkMktLkk

kLLkkk kxuLke kkLkkeX kkrhkkurkf {uLkkh Lkfkk kh
SLk[rhkLkwt Lkk{ wt Au? hk {kxu fE kusLkk Mkkkf fku nkk?
ykkrhk rV{Lkwt Lkk{ skku.
{khwt SLk yu s {khe ke Mkq[k{kt yke Au? hrtfh hk
{kLkeLke kE
kkk{
kwshkke Mkkrn{kt Mkkik{ 'htkkhtk kk 1-6{kt kt[kkkuLkk MkkOke rfkMk kufMktMf]rkLkk hk {kxu
fkuLkk nkMrLkktku 'yLkfwtz{kt Qkuwt kwkk Mkhkh ykkMk kusLkk {kxu kwshkk Mkhfkh khk
r[khkLk frkkLkku fkuLkwt SLk[rhk Au? khke y{{kt Au?
kwshkk Mkhfkhu fE kusLkk
k fkuu ykku? Mktknkuk Au? fE kusLkk fkohk Au? y{{kt {qfe Au?
kukeL u {nkukE uMkkE 1972ke kekokk{ kusLkk
k.f. Xkfkuh kt[xe kusLkk
fw{kh kkto yukpzo fk kux u ykpV ez{ khefu fE

MktMf]k{kt Mkkik{ kh nkEfw-kkLfk-Mkeu kk{kt[kk Mk{hMk khefu tMkLke fk{kehe fhLkkh Mkhkt[, kkxe, kkwfk rfkMk
hkLke Mkhfkh ykku Au? fkkuLkk h[rkk fku Au? yrfkhe, kkwfk-rsk {w kuhuLku fku yukpzoLkwt ykk Au?
kwshkk nuh kue Au?
zkp. nkou {k ktze kk{kt[kk kwshkk kk{kukkLk yukpzo
Mkkutfe hksk fouLkk kwshkk krk kkkk{ fA rskLkk

fr eyu fk MkMkwt Mkkrnof fkkoLkk kwshkkLkwt huu MkwhkkLkwt fk nuh{kt 'khuf MktkuLk
{nkfkLke h[Lkk fhe nke? Mk{{kt fk~{ehke fk Mkkkf fku nkk? kke{ fuL kt ykuwt Au?
rfkMk kkuzoLke MkkkLkk
fr kwshkk{kt ykk nkk? khu kE? fuL ykuwt Au?
hk rkw ytzkLkt Mkkz {wtk
fr rkn 1995
Mkkutfew hr{k MktMkkhMkwkhk ykuo wkohk{

fAk hrMkkhku fE kikurf rkke Lk Au? khk{kt Mkkik{ nkWMkk {tzeLkwt hrsMxuLk
wshkk{kt fku {o rMkkuou? {nukkyu fE MktMkke
tze Akse [fkkke fkt nuh{kt kwt nkwt?
si Mkkk fhe?
y{kk
{k{o Mkk
y{kke fE {rMs{kt sqkZ rskk kehkt ykke knuktLkk fA {nekhk{ eftXu {wu yk{rV{Lkk '{kunu
yu{yu{ rMkLku{kMfkuk{kt kLkue
Mkeykuu {ks Zke stku{kt hnuku fuMkkRxku hkk [e rMkk kuMk{ksk u fE kLkx ku Lktk... kekLkk
k{ kwshkke rV{ fE?
yke Mkk Au? skku fk k{ke ykuk Au? fk k{ke [rk nkk? MktMkke Mkkk fhe? rhkAkuhwt
h[rkk fku nkk?
sw{k {rMs kk rzkurx fkuhe kkok Mk{ks hwLkkk k
fr khk{Lkk MksoLk{kt wshkke fE eke nkuxu{kt rkkt kMkkuwt

W {s{wkhu fE rV{ {kxu
Mkkike khu Mktkek ykwt Au, kwshkke khk kh knue kh yhkkpxoLkwt ~
MktnMkk kLkkk{kt ykwt Au? hsq kwt nkwt ku Lkkxf fwt nkwt?
fE f]rkyku uk {u Au? rkk nkuxu-y{kk
su kkteS kh ykkrhk Au?
khke kkte {k Vkh yk{kLku yku{kt hk
yk{ykuZu yLku ykLk rLkkurLke LkeftXLke fE {nk{k kkteSLku ytsr
fktrk {rzkLke Lkkx 'kkuzkt yktMkw, kkuzkt Vq Lkk{u fr Lk{ou skkLkku RrknkMk
kAuzeLkk rof kkko khke 13 yukpzo ykkkwt 'nrhLkku ntMkku
MktMkkLkwt Lkk{ wt Au? SkLkkhe rV{ kLke nke? yk{fkk fkuu e Au? fk Lkk{u ku Au?
fku nkk? LkkxMktkk fkLkk MksofLkwt Lkk{ykkku.
fkeLkku efhku stfh Mkwthe hkhtk
fktrk {rzk kk{wfwt u
Mk{ksMkwkhf {nekkhk{
kr{ kwshkkLkk Mkkike w sqLkk zfku fk Mk{Lkk Au? MkhMke[t ue {kxu {LkwkR kt[kue 'ofLke fE Lkfkk{kt LkeftXu fE Lkfkk
kekku fkuu k Au? suSLkLkk ytkk yLkwku ykukk Au?
r-furBkLk kwkkh wf e nke?
kteh MkkMkw nwLke zkE
fALkwt LkkLkwt h ykk kwt fr Lk{oLkk {Lk{kuS kwshkke MkkrnLkwt fr Lk{ou fkuLkwt k kt[eLku
'kku Vqke rV{Lkk yknktLke yxfu ku {kxu fk ktLke fk kLke
Mktkekfkh fku Au? h[Lkk khu kE? MkLku fkhu ku{Lku r{kku k{ nkMhrMkf
h[Lkk fhk{kt yke Au? fk Lkk{u kkukkk? {kirf Lkkxf fwt Au? uhk {uue?
kkihktk kMk 1819Lkk qftk kAe Mkqhskkhe kkS r{kkr{kLk fr ehkLkwt
Lk{oLkk fk fk{kt yuLkwt

fku qMkhe Mk{ ykfLk kwshkk{kt qr{s MktkuLkfko Mkok{ kwshkke fr kkkwMkknuk kkfkz
wkLkku yuf kk Au? yk{[rhk rLkYkkkwt
fk rsk{kt Y fhk{kt ykwt nkwt? {q ktLkk kLke nkk?
khkz {nuMkkk uk {u Au?
ehMkn zkuhk
kwshkk{kt fk Mk{Lkk kwshkk{kt Mkkike w ktke MkkihkxLke Lkeyku fk {fkeLk kwshkke 'fkwt fku ku kLkku fr? ee
'yuf kuo kkukesLk fr ek{Lkku kkLku kLku Lke yk
zfMkh LkesMk{] Au? ykLku zfek (zkRf) fkhLke ske h[u Au?
fk Mk LkSf ykue Au? yu h[Lkk fkuLke Au? sL{ kt kku nkku? fkktk fk frLke Au?
r-furBkLk rkkfkh fr khk{Lke
Mkhkh kkk k{
fuefkh LkkLkkkE u Mkkkue kufkhke-MkkuMkhk hkkuhe{kko {ktf-3 kh {fkeLk kwshkke Mkkrn{kt kkkkoLkk fr khk{Lkk sL{Mk
MktMkk fk rsk{kt ykue Au? fwt kth ykuwt Au? Mkkuo[ rhu fku rkhksu Au? [kkuLkwt {q Lkk{ wt nkwt?
kLkkh ftzk k{ [tzekwh
kwshkk{kt kfzkt{ktke rMfkuMk kwshkk{kt ne kkrMktnLke

kwshkk{kt Mkkike w w kwshkk{kt 'kMk fh kLxkt rVk{uLx kLko kLkkkLkwt kkteSLku r yuwt 'fk[kk- {fkeLk wk{kt k{Lkwt
Wkuk yuf{ku fk rsk{kt ykuku Au? kLk utkkwh nk{kt yuf{kk rk{k Mkki k{ fk
fkhkLkwt Mkwhk LkSf fk fk[keLkwt k fkuu hwt nkwt?
ykuk Au? nShk nuh{kt ykuwt Au? fr ku kku y{kkLkku fku rMkkh Au? nuh{kt {wfk{kt yke nke?
y{kk WLkk kku{kekwh zkuhk
hkefk{Lkk Wkuk {kxu kwshkkLkkt kkt s kthkuLku uzk yLku rhkE kkkhLku ykrkMke Lkk WkkLk {kxu
swkkhk{ uyu rk 'k Mk skk r{k yuk fukikLkk rMkktkLkwt
kwshkkLkwt fwt Lkkh WkusLk ykkk fku kuhe{kko rfMkkkku Au? rkkkLk kwshkkLkk fk fryu fwO Au?
Mkwrkk Au? kwshkk{kt fku yk{
kkke W{hkk{(1776 rf{e) Mkkku nkku? kkLke fr yku
Mktuzk uzAe yk{

1500 Gujarat PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1500 Gujarat PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

k[eLk kwshkkLke kwshkk{kt Mkkik{ zktk rskLkwt

rrkk rkkeXLkwt uLkuxkurh{ kt

kkukkLkk kMkLkfk{kt Vhrskk kkr{f rk k kwshkk{kt kwMkfk

yLkkk kkfkuLku yk {e kwshkk{kt {Lkkh LkSf

fk ktrkfkhe uk khk{kt xurfkp{ ktrk

kk[kwyku {kxu kwshkk{kt

eykuLku Mktke kLkkk y{kk{kt Mkkik{ {nkkwshkk yktkuLk fkuLke

hu{kt Mkkik{ khke kwshkk hkLkk WTkxf nrhsLkkuLkk Wfko {kxu

LkhMkn {nukkLke fk Mktku kkukkLke yke

Mkhkh Mkhkuh kusLkkLkku Mktk kwrLkk {nkhksu Y fhuwt

[fkuh khefu ykukkk fk ekk r[kfkhu {nkukE uMkkELkwt kwshkk{kt yuf nh

kwshkk {kxu kqsoh u yu kuk kwshkkLkk fk frLku hkxe

yMknfkh [Lkku nkLkwt zLkkh

fku {kuk hk kwshkkLku

z[ kufkuyu kwshkk{kt fE U[ kufkuyu kwshkk{kt fE yMkwhkuLkk Mktnkh {kxu rMkc

nzke MkkkLke MkkRx

zkuhk nuh{ktke fE kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt Mkhkuh

kwshkk{kt LkuLkku fkh kwshkkLkwt Mkki k{ ke-ze

{nkfr u{ktku {w k{ wshkke kk kt kwshkkLke Mkkik{ f]rk e Mkku{Lkkk MktMf]k

fr fkLkLkwt {q Lkk{ kwshkkLke yuf{kk ykwuo

kwshkk{kt MkqoQoke y{kk{kt Mkkkh{ke Lke kh ykfkh E hnue

kwshkk{kt k{kfwLkku Mkkike w EhkLkke ykeLku kkhMkeykuyu kwshkk{kt Mkkik{

kkLk ef]u kwshkk{kt kwshkkLke fE Lke kh

krk Lkkhk Mkhkuh fktfrhk kk Wkh #LzLke yk{Mkk{kt

{nkLk fr yku fk {w hkLkk kwshkkLke fLkyku khk kehLkk {kkheykuLkwt khtkhkkk

qkk r{Lkkhk kt ykuk Au? kwshkkLkk fk nuhLke kwshkkLkk fk {trh{kt

kwshkk{kt yuf{kk h kuo y{kkLkk fk

k[eLk kwshkkLkwt yirknkrMkf kkhtkk kok fk eszekLkwt kke ykh

kwshkke Mkkrn{kt u-ru{ktke kufku su

u{kLkt {q ktLkk ukh hkxe WkLk fk kwshkk{kt fuxkt ykhku kkk

kwshkkLkk rhkE fkufwLkwt kke kkiku fk

MkkkfkLkku kuLk{qLk kkteSyu rk ykrfk{kt

fwhkLkk MkkrLLk{kt hnuwt

kkkkZ fk rsk{kt y{kk rsk{kt Lk

{qAke {k Lkk{u ykukkk kwshkkLke k{ MkhfkhLku ktkhLkk kk y{kk xukxkR ukh

y{kk BwrrMkkrxekt AkkkLkwt Y fhLkkh k{

kwshkk{kt Mkkik{ hurzku Mkekkkue qr{fku htqr{ kteSyu fR fkpus{kt

kkkkZ{kt {nkfke tzLk{kt RLzLk rk kwshkk{kt fwt nk fk nuhLku VqkuLkwt nuh

Mkrkh hr[k Lkkxf

kwshkke kkkLke k{ kwshkk{kt Mkkik{

kwshkkLkkt fk yke Wkukkrkyu frfku r{Lke kwshkkLkk ekk e kwshkk{kt fw fuxk {w

rkk{kt Lk MkhkuhLke {wkfkku ykkk kkh Mkkkwkkhk kok{kk fuxe

yksk zu{ fkuu kwshkkLkwt Mkkike [wt

kwshkke kkkLkk k[eLk nMkrrk kwMkfkuLkk Mktkn {kxu kwshkkLkk k{ {rnk

kwshkkLke Mkkik{ kp Mkkuo[ ykkLkk Mkkik{ y{kkLkk k{ {uh

y{kkLkku Lkku khfkrwt rs{trh Mkkik{kh

kwshkkLke Mkkik{ kuxkur{ kwshkk{kt fLkyku {kxue

kwshkk{kt LkuLk ELMxexwx kwshkk wrLkMkxeLke kwshkkLke k{ kp fkuus

rfktkkuLku kkh kLkkk rkk{qk wrLkMkxeLkk

kwshkkLkk fk ykoke kkohf rsw yLku ytkeLkkk fk wshkke ukku

khkk qkqo hkrk yLku xfLkkpux khke Mxe Wkuk

'nrhsLk Mkuf MktLke kwshkkLkku Mkkik{ Mktk kwrLkk {nkhksLke

htk yqk {nkhksLkku krk qtxkhk{ktke k{erf rk kLk ku{ fA{kt fk

Y[ yLku Mkwhk rskLku khk{kt {kVeLkwt Mkkike

fuLke yuf kMk k yue kwshkkLkk k rsk{kt ykrkMkeykuLke kwshkkLkk fk rsk{kt

~k{Sf]] {koyu fwt Mkhkh Mkhkuh kusLkkLkku

kkkkZ kok kh ykuwt zkuhk{kt ykuku Mkkike sqLkku

MkwrMk kwhkkke zkp. nMk{w Mkktfrkyu fk kk{Lkk rYk rwLke

{kMk hkLkk Mkkik{ kwk wk hBkLk fk

kwshkkLke Mkkik{ VkRLk xuMkxkR MktkuLk kuku fkohk MktMkk yrxhkLke

kkte r[khkhk {wsk kwshkkLkkt Mkkik{ {rnk S.ykE.E.xe.Lkwt kqhwt

Mk{k yurk{kt Yh {uLkus{uLx kuku kuVuLkMk k{ wshkke Lk{qk

y{urhfkk hksqk khefu tzLk{kt ErLzLk nku{Y