15

Trk Dili 2
Trke, konuan insan says bakmndan dnyann beinci byk dilidir. Trk-
e tarihte ve gnmzde Douda Pasifik Okyanusundan Batda Baltk Denizi
kylarna, Kuzeyde Kuzey Buz Denizinden, Gneyde Basra Krfezi kylarna
kadar uzanan corafi alanda konuulmu ve konuulmaya devam etmektedir.

Bu niteyi tamamladmzda dilimizle ilgili bilgiler edinerek, aadaki sorulara

yant verebileceiz:

Trke tarihte ve gnmzde dier diller arasnda nasl bir yere sahiptir?

Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda yaayan Trkler kimlerdir ve dilleri ne
gibi zellikler gstermektedir?

Trkiye iinde konuulan farkl azlar nasl olumutur?

Anahtar Kavramlar
Lehe ive Az
16 Trk Dili

TRK DL


A MA
Trke tarihte ve gnmzde dier diller arasnda nasl bir yere
1 sahiptir?

Trk dili, gerek tarihi dnemlerde gerekse bugn Douda Pasifik Okyanusundan
Batda Baltk Denizi kylarna, Kuzeyde Kuzey Buz Denizinden Gneyde Basra
Krfezi kylarna kadar uzanan corafi alanda konuulmu ve konuulmaktadr.
Bu dil, birbirine snr blgelerde konuulduu gibi bazen de aralarnda byk me-
safeler olan yerlere de tanmtr. Bu nedenle gerek tarihi dnemlerde gerekse
bugn iin Trk dili ve leheleri arasnda farkllklarn olmas doaldr.
Trk yaz dilinin ne zaman ve hangi artlarda meydana geldii konusunda ke-
sin bir ey syleyecek durumda deiliz. nk, Trk yaz dilini yazl tarihleri
belli olan Orhun Yaztlarndan (VIII. yzyl) itibaren takip edebiliyoruz. Fakat ya-
zld yl kaydedilmemi olan yaztlarn bir ksm belki daha eski yllara aittir. Or-
hun Yaztlarndaki dil yetkinlii de bu yaztlarda ilenen dilin ok daha nceki
yzyllarda yaz dili olarak kullanldn gstermeye yetecek trdendir.
Trk dili, ilk yazl rnlerinden balayarak Trkologlar tarafndan dnem-
de ele alnp incelenmitir. Bir dili dnemlendirme ii, yapay bir eylemdir. O di-
li konuanlar tarafndan balatlp sona erdirilmi deildir. Trkologlar eldeki ve-
rilerin yani eserlerin dil zelliklerine bakarak byle bir gruplandrmaya gitmiler-
dir. Buna gre Trk dili VIII. yzyldan gnmze dein u balklar altnda
gruplandrlmtr:
Eski Trke (VIII-X. yzyllar)
Orta Trke (XI-XV. yzyllar)
Yeni Trke (XVI. yzyldan bugne kadar)
XI. yzyla kadar temelde ortak bir yaz diline sahip olan Trk dili, siyasi bir-
liin kaybedilmesi ve Trk topraklarnn paralanmas nedeniyle giderek eski bir-
liini kaybetmi ve bunun yerine blgesel zelliklerin yazya yansd tarihi leh-
eler gelimitir. zellikle XIII ve XIV. yzyldan itibaren farkl yaz dilleri grl-
meye balamtr. Trk dili konuulduu dil alannn dou kolunda Karahanl
Trkesi (XI-XII. yy) ile devam Harezm (XIV. yy) ve aatay Trkeleri (XV-XIX.
yy.), Gney-bat kolunda ise Eski Anadolu Trkesi ve devam olan Osmanlca
ile, Kuzey-bat kolunda da Kpak Trkesi adlar altnda geliimini srdrmtr.
Gerek tarihi lehelerde gerekse bugn Trk dili ve leheleri arasndaki dil
farkll genelde ses bilgisi dzeyinde kalmtr. Geri yaztlar dnemi iin de ba-
z dil farkllklar sz konusudur. rnein, Kltigin (732) ve Bilge Kaan (735) Ya-
ztlarnda birinci kii adl men iken Tunyukuk Yaztnda (720-725) ben biimin-
de gemektedir. Yine XI. yzylda Orta Trke dneminin temel eseri olan Diva-
n Lgatit-Trkte Kagarl Mahmud, eseri iin derlemeler yapt kendi dne-
mi Trk leheleri arasndaki farkllklara da deinmitir. rnein, Ouzlarla on-
lara yakn olanlar szckteki /t/ harfini /d/ye evirirler. Trkler (yani Karahanl
Trkleri) deveye tewey, bunlar devey derler.
Trk dili, XV. yzyldan itibaren Douda aatayca, Batda ise Osmanlca ol-
mak zere genelde iki yaz dili olarak XX. yzyla kadar devam etmitir.

DNELM Trk dilinin dnemlerinin e ayrlmasna temel olan tarihi ve corafi nedenler nelerdir?
 nite 2 - Trk Dili 17

BALICA TRK LEHELER

AM A
Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda yaayan Trkler kimlerdir
ve dilleri ne gibi zellikler gstermektedir?
2
Trk dili bugn, yedi bamsz Trk Cumhuriyetinde (Trkiye, Kuzey Kbrs Trk lkesini, yksek istiklalini
korumasn bilen Trk
Cumhuriyeti, Azerbaycan, Trkmenistan, zbekistan, Kazakistan ve Krgzistan) milleti, dilini de yabanc
Trkiye Trkesi, Azerbaycan, Trkmen, zbek, Kazak ve Krgz Trkesi adlar diller boyunduruundan
altnda devlet dili olarak konuulmaktadr. Sovyetler Birliinin dalmasna kadar kurtarmaldr.

tek bamsz Trk devleti olan Trkiyeye Austos-Aralk 1991 srecinde Orta As- M. Kemal ATATRK
ya Trk Cumhuriyetleri de eklenmitir.
Trk Cumhuriyetleri dnda Trk halknn yaad, dolaysyla Trkenin Trk dilinin kendi
benliine, zndeki gzellik
konuulduu zerk cumhuriyetler ve blgeler de vardr. Bunlardan; Tatar, Ba- ve zenginliine kavumas
krt ve uva Trklerinin bulunduu dil-Ural Blgesi, Dou Sibiryada Kuzey iin btn devlet
Buz Denizi ile Baykal Gl arasndaki Yakutistan, Altay Dalar ile Baykal G- rgtmzn bakml, ilgili
olmasn isteriz.
l arasndaki Altay, Hakas, Tuva ve in Halk Cumhuriyetindeki Uygur zerk
M. Kemal ATATRK
Blgesi en younluklu nfusa sahip olanlardr. Bunun dnda Balkan lkeleri
ile Polonya, Ukrayna, Moldavya ve Avrupada, bata Almanya olmak zere pek
ok lkede Trk topluluklar bulunmakta ve btn bu alan iinde Trk yaz di-
li kullanlmaktadr.
1995 ylndaki verilere gre Trklerin dnyadaki toplam says 190 milyo-
na ulamtr. Bu nfusa gre, Trk dili, konuanlarnn says bakmndan bu-
gn dnya dilleri sralamasnda ince, ngilizce, spanyolca ve Hintenin ar-
dndan beinci srada yer almaktadr. Ancak, bu sralamalarn yapld al-
malara bir dereceye kadar gvenilebilir. nk zellikle belli blgelerde, po-
litik nedenlerle, Trke konuan nfusun tespiti hibir zaman salkl bir e-
kilde yaplamamtr.
Gnmzde Trk halklar genelde Latin, Kiril ve Arap alfabesi olmak zere
alfabe ile yazmaktadrlar. 1990dan beri Trk dnyas iin balayan yeni sre ie-
risinde zellikle bamszlna kavuan Trk Cumhuriyetlerinden bazlar Latin
alfabesine geme karar almlardr. Bu lkelerde yeni alfabeye gei kademeli
olarak uygulamaya konulmu ve 1991de Azerbaycan, 1993te zbekistan ve Trk-
menistan, 1994te de Karakalpakistan bu karar almtr.
XI. yzylda Divan Lugatit-Trkn yazar Kagarl Mahmuttan balayarak
gnmze dein Trk dilinin pek ok gruplandrma denemesi yaplmtr. Bu
almalarda balangta bir dil gruplandrmasnda yer almamas gereken lt-
ler kullanlmsa da giderek bu yndeki abalar, dillik ltleri de gndeme
getirmitir.
Aada, bugne kadar Trk dilinin gruplandrlmas denemelerinde belli
ltler dorultusunda corafi ve etnik adlandrmalarla bir grup altnda deer-
lendirilen ve tek balarna ele alnmas gereken belli bal Trk dil ve lehele-
ri sralanmtr:
18 Trk Dili

Harita 2.1

Trk Dilinin Yaylma Alanlar

 nite 2 - Trk Dili 19

uva Trkesi
Eski Volga Bulgarlarnn torunu olan uvalar, uva zerk Cumhuriyetinde ya-
amaktadr. Ayrca dil-Ural Blgesindeki teki cumhuriyetlerde de uva toplu-
luklar vardr. Bugn iin toplam nfusu yaklak 4 milyondur.
Trk lehelerinin gruplandrlmasnda en bata kullanlan lt r-z ve l-
denkliidir. Bu denklikle ortak Trk dilinden uvaa adyla bir kol ayrlmaktadr.
Buna gre btn Trk lehelerindeki /z/ ve // sesleri uvaada /r/ ve /l/dir.
Bu zellii ile ortak Trk dilinden ilk nce koptuu anlalan uvaa bugn
Trk leheleri arasndaki anlalabilirlik bakmndan en g olandr.

Saha (Yakut) Trkesi

Yakutlar, Trk dnyasnn en kuzey-dousunda yaayan Trk halkdr ve nfusu
1 milyon civarndadr. Yakut Trkesi, Trk leheleri arasnda anlalabilirlik ba-
kmndan uva Trkesi ile beraber en dk oran kapsamaktadr. Bunun ba-
lca nedenlerinden biri, Yakutada %50 civarnda Moolcadan geen alnt szck
bulunmasdr.

Hala Trkesi
1968 ylnda Alman Trkolog Doerfer tarafndan kefedilen Halaa Orta randa
yaklak 18.000 kii tarafndan konuulmaktadr. Trk leheleri arasnda Ana Trk-
eye kadar uzanan arkaik zellikleri en iyi ekilde koruyan Trke, Halaadr.

Gney-bat (Ouz) Grubu Trk Leheleri

Gagauz Trkesi
Trkiye Trkesi ve Azerbaycan Trkesi ile birlikte Ouz grubu Trk leheleri-
nin bat kolunu oluturmaktadr. Hristiyan olan Gagauzlarn byk ksm, eski-
den Baserabya ad verilen bugnk Moldavya Cumhuriyetinin Gney Blgesi ile
Ukrayna Cumhuriyetinin Odesa Blgesinde yaamaktadr.
Gagauz Trkesinde, Slav dillerinin etkisiyle cmle bilgisi bakmndan Ka-
ray Trkesi dnda teki Trk lehelerinde grlmeyen birtakm deiiklikler
olumutur.
Fotoraf 2.1

Gagauz Kadnlar

Kaynak: Trksoy
Trk Dnyas,
Kltr, Sanat,
Bilim, Haber ve
Aratrma Dergisi,
Say: 8, Ocak
2003.
20 Trk Dili

Fotoraf 2.2 Trkmen Trkesi

Trkmen Kz Gney-bat Ouz grubu Trk lehelerinin
dou kolunu oluturmaktadr. Trkmence,
Kaynak: Dr.
bugn zellikle, Trkmenistanda bunun d-
Tayfun Atmaca
zel Arivi. nda dier Trk Cumhuriyetleri ile komu
lkelerde yaklak 4 milyon kii tarafndan
konuulmaktadr.

Azerbaycan Trkesi
Bu Trke, bugn Kuzey ve Gney Azerbay-
canda konuulmaktadr. Ayrca, Ermenistan ve
Grcistanda da Azeri topluluklar bulunmak-
tadr. XIX. yzylda yaymlanmaya balayan
Ekini Gazetesinde ada Azerbaycan Trk-
esinin ilk rnleri verilmeye balanmtr.

Trkiye Trkesi
Trkiye Cumhuriyeti ile Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ve zellikle Balkan Dev-
letleri ile Avrupadaki Trk nfus tarafndan konuulan Trkedir. Bu Trke,
Anadoluda XIII. yzylda yazl rnlerini vermeye balamtr. 1928de Atatrkn
gerekletirdii harf devrimine kadar Trkiye Trkesi, Arap harfleriyle yazlmtr.

Fotoraf 2.3

Latin Alfabesine
Geme Hazrlklar
Yapan Gazetenin
Okuyucularna
Sunduu Balk
rnekleri
(Cumhuriyet
1 Eyll 1928)

Kaynak: Yaz
Devriminin 50.
Yl Sergisi, Trk
Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara,
1979.
 nite 2 - Trk Dili 21

Fotoraf 2.4

Kbrs Trkleri

Kaynak: Trksoy
Trk Dnyas,
Kltr, Sanat, Bilim,
Haber ve Aratrma
Dergisi, Say: 8,
Ocak 2003.

Gney-dou (Uygur) Grubu Trk Leheleri

zbek Trkesi
Byk ounluu zbekistan Cumhuriyetinde yaamakta olan zbeklerin yaz
dili aatay Trkesinin devam niteliindedir. Bugn 19-20 milyon kii tarafn-
dan konuulan zbekenin birok diyalekti vardr.

Yeni Uygur Trkesi

Uygurlarn byk ksm in Halk Cumhuriyetinin Uygur zerk Blgesinde ya-
amaktadr. Bunun dnda dier Trk Cumhuriyetlerinde de Uygurlar topluluklar
halinde bulunmaktadr. Dou Trkesi olarak da adlandrlan Uygur Trkesi
zbeke gibi aataycann devamdr.

Kuzey-bat (Kpak) Grubu Trk Leheleri

Kazak Trkesi
Yaklak 10 milyon kii tarafndan konuulan Kazaka, XIX. yzyln sonlarnda
yaz dili olmutur. Dil zellikleri bakmndan Kazakann diyalekti kabul edilen
Karakalpak Trkesi 1917den sonra yaz dili yaplmtr. Karakalpak Trkesi,
zbekistana bal Karakalpak zerk Cumhuriyetinde konuulmaktadr.
Kazak Trkesini Kpak grubu Trk lehelerinden farkl klan zellik sz ba-
/y/ nsznn /j/ye deimesidir. Bu gruptaki teki Trkelerde ise ortak
Trke /y/ nsz, baz durumlarda korunmakta bazen de /c/ye dnmektedir.

Tatar (Kazan) Trkesi

Bu Trke, ounlukla dil-Ural Blgesinde Bakrt ve uvalara komu olan Ta-
taristan zerk Cumhuriyetinde yaklak 7 milyon kii tarafndan konuulmaktadr.
XIX. yzyln sonlarna kadar aataycay yaz dili olarak kullanan Tatarlar (Kazan
Trkleri) bu yzyldan sonra kendi lehelerinde eser vermeye balamlardr.
Tatar Trkesi, ilk hecede geni yuvarlak nlleri darlatrmas ve dar yuvarlak
nlleri geniletmesi bakmndan Bakrt Trkesi ile benzerlik gstermektedir.
22 Trk Dili

Fotoraf: 2.5 Bakrt Trkesi

Milli Kyafetiyle Sovyet Devriminden sonra yaz dili olan
Bir Bakrt Bakrt Trkesini konuanlarn nfusu
2.5 milyon civarndadr. Bakrta youn-
Kaynak: Trksoy
Trk Dnyas, luklu olarak gney Urallar Blgesindeki
Kltr, Sanat, Bakrt Cumhuriyetinde konuulmaktadr.
Bilim, Haber ve Bakrtann yukarda ortak ynn ak-
Aratrma
Dergisi, Say: 8, ladmz Tatarcadan fark szck ve ek
Ocak 2003. ba /s/ foneminin /h/ye dnmesidir.

Nogay Trkesi
Trk leheleri arasnda Kazak ve Karakal-
pak Trkelerine yakn olan Nogay Trk-
esi, genelde Kuzey Kafkasyada Stavropol
Blgesinde ve Karaay-erkes zerk Bl-
gesinde konuulmaktadr. Bugn 300.000
kii tarafndan konuulan Nogay Trkesi
1917den sonra yaz dili olmutur.

Karaay-Balkar, Kumuk Trkeleri

Karaay Trkesi bugn genelde Kuzey Kafkasyadaki Karaay-erkes zerk Bl-
gesinde 400.000 kii tarafndan konuulmaktadr. Trkiyede de kk Karaay
topluluklar vardr.
Dil zellikleri bakmndan, Karaay Trkesine benzer baka Trk yaz dilleri
Balkar ve Kumuk Trkeleridir. Balkar Trkesi, balca Kabardin-Balkar zerk
Cumhuriyetinde 200.000 kii tarafndan konuulmaktadr. Genel olarak Dastan
zerk Cumhuriyetinde 600.000 kii tarafndan konuulan Kumuk Trkesi, Kara-
ay-Balkar Trkeleri gibi Sovyet Devriminden sonra yaz dili olmutur.

Karay Trkesi
Trk topluluklar arasnda Hazarlar dneminden balayarak Musevilii kabul et-
mi olan Karay (ya da Karayim) Trkleri kk gruplar halinde Litvanya ve Uk-
raynada yaamaktadr.

Fotoraf: 2.6 Krgz Trkesi

Trk dili snflandrma al-
Krgz
Kadnlar
malarnn ounda Kuzey-
bat grubunda deerlendiri-
Kaynak: len Krgz Trkesinin bu
Trksoy grup Trkelerinden ayrlan
Trk Dnyas,
Kltr, Sanat, nemli zellikleri vardr.
Bilim, Haber VIII. yzyl Orhun Yazt-
ve Aratrma larnda adlar sk sk geen
Dergisi,
Say: 4, Krgz Trklerinin ou Krg-
Temmuz 2001. zistanda yaamaktadr. te-
ki lkelerde yaayan Krgz-
larla birlikte bu Trke bu-
gn yaklak 3 milyon kii
tarafndan konuulmaktadr.
 nite 2 - Trk Dili 23

Kuzey-dou Grubu Trk Leheleri

Fotoraf 2.7
Tuva-Karagas Trkesi
Hakas Kadn
Karagas Trkesi, dil zellikleri bakmndan
Tuva Trkesinin bir diyalektidir. Tuvalarn Kaynak: Trksoy
ou, bakenti Kzl olan Rusya Federasyo- Trk Dnyas,
Kltr, Sanat,
nunun Tuva zerk Cumhuriyetinde yaamak-
Bilim, Haber ve
tadr. Bugn zellikle Kuzey Moolistan ve Aratrma
inin Uygur zerk Blgesindeki Tuvalarla Dergisi, Say: 8,
birlikte bu Trkeyi konuanlarn says Ocak 2003.
300.000i bulmaktadr.

Hakas Trkesi
Yakut, Tuva ve Altaylardan baka Sibiryada
yaayan Trk halklarndan biri de Hakaslardr.
Hakas Trkesi konuanlarnn toplam says
150.000 civarndadr.
Hakasa ile ayn grupta deerlendirilen bir
baka Trke de Sar Uygur Trkesidir. An-
cak, bu Trkeyi konuanlar Sibiryada deil
inin Gansu Eyaletinde yaamaktadr ve bu-
gn iin toplam saylar 12.500dr.

Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda konuulan Trk lehelerinin bu kadar ok ve eit- DNELM
li olduunu hi dnm mydnz?

ANADOLU AIZLARI


AM A Trkiye iinde konuulan farkl azlar nasl olumutur?
3
Trkiye Trkesi veya Trke denilince ilk olarak televizyon ve radyoda dinle- Trkiye Trkesinin
Azlar: Trkiye iinde,
diimiz, gazete, kitap ve dergilerde okuduumuz, stanbul azna dayanan ortak eitli blgelerde, ortak
dil (standart dil, yaz dili) akla gelir. Bu dil ayn zamanda edebi dilimizdir. Fakat dilden farkl zellikler
Trkiye Trkesi bununla snrl deildir. nk yurdumuzun her kesinde ortak sergileyen konuma
biimleri ile Trkiye snrlar
dilden farkl zellikler sergileyen konuma ekilleri yani az zellikleri vardr. dnda kalan Rumeli,
Trkiye snrlar dnda kalan Rumeli ve Balkan ile Kbrs Trk azlar da Balkan ve Kbrs Trk
azlardr.
Trkiye Trkesinin azlar olarak deerlendirilmektedir. Bunun nedeni de ge-
rek Kbrs gerekse Rumeli ve Balkanlarda yerlemi olan Trklerin Anadolu k-
kenli olmas ve bylece dil zelliklerinin de Anadolu azlarnn bir uzants ola-
rak deerlendirilmesidir.
Anadolu azlarnn snrlarn izmek son derece gtr. Bu nedenle ou
zaman genel zellikleri bakmndan corafi blgelere ayrlarak incelenmitir. Fa-
kat bu da salkl bir tutum deildir. nk birbirine komu ile ve kylerin
az zellikleri arasnda farkllklar olduu gibi birbirinden uzak yerleim birim-
leri arasnda da benzerliklerin grlmesi bu konuda yaplan almalarla ortaya
konulmutur.
24 Trk Dili

Az zellikleri, bir blgeye bir kavmin farkl boylarnn yerlemesinden kay-

naklanmaktadr. Anadolu azlar da bu blgedeki 23 Ouz boyundan ileri gel-
mektedir. Ayrca kimi zaman azlarda eitli Trk lehelerinin izleri de tespit
edilmektedir. Az zelliklerinin ortaya konulmas o blgedeki etnik yapnn
akla kavuturulmas ile e anlamldr. rnein, Kbrs Trk az zerine
yaplan incelemeler Kbrsl Trklerin Konya, el, Antalya, Alanya gibi Gney
Anadolu blgelerinden geldiini ortaya karm ve bu bilgiler ariv belgeleri ile
destek grmtr.
Gnmzde kitle iletiim aralarnn eitlilii, ulam kolaylklar ve eitim,
retim gibi teknik ve kltrel olanaklar ortak dilin yani yaz dilinin kullanlr-
ln giderek artrmtr. Bunun yan sra az zellikleri ise ayn hzda yok olmak-
tadr. Bu nedenle, Anadolu azlar zerindeki almalarn bir an nce tamamlan-
mas gerekmektedir.

DKKAT Anadolu azlar Trkenin zenginliidir. Ancak azlara zg syleyi biimlerini sr-
drmek ve bu biimleri yazya tamak doru deildir. Eitimli kiilerin gnlk yaamda
ve yazmalarda ortak Trkeyi kullanmaya zen gstermesi, dil birliinin salanmas
asndan nemlidir.

SIRA SZDE eitli televizyon kanallarnda hazrlanan yerli dizileri izlerken, daha ok hangi bl-
gelerimizin az zelliklerinin taklit edildiine dikkat eder misiniz? Bir televizyon dizisin-
de kiileri olayn getii blgenin azyla konuturmak size gre dizinin ilgi ekmesini
salyor mu?

Yant: eitli televizyon kanallarnda hazrlanan yerli dizilerde, daha ok Ege, Karadeniz, Dou Ana-
dolu ve Gneydou Anadolu blgelerinin az zelliklerinin taklit edildiini gryoruz. Televizyon di-
zisinde kiileri olayn getii blgenin az ile konuturmak program daha gereki yapabilir, ilgiyi
ekebilir. Ancak, az zelliklerinin doru verilmesi gerekir. Bu konuda dikkat edilmesi gereken en
nemli nokta, ortak bir Trkemiz olduu ve gnlk yaamda ortak Trkeyi kullanmamz gerekti-
inin unutulmamasdr.

Anadolu azlar zerine ilk almalar XIX. yzyln ikinci yarsnda A. Mak-
simovla balamtr. Trkiyede bu yndeki almalar zellikle 1932deki Trk
Dil Devriminden sonra gndeme gelmitir. Trkenin yabanc szcklerden arn-
drlmas ve yaz dili ile konuma dili arasndaki farklarn giderilmesini amalayan
bu almalar iin ilk olarak halk az ya da eski metinlerdeki szcklerin tespiti
almalarna balanmtr. 1932-1934teki derleme seferberlii sonucu 6 ciltlik
Trkiyede Halk Azndan Sz Derleme Dergisi yaymlanmtr. Ancak bu
yaynlar ihtiyac karlayacak nitelikte olmadndan 1952 ylnda derleme al-
malar Trk Dil Kurumu tarafndan yeniden balatlm ve sonu olarak 12 ciltlik
Derleme Szl yaymlanmtr.
Derleme Szl dnda Anadolu diyalektolojisiyle ilgili almalara Ahmet
Caferolu nclk etmitir. Bugn iin Anadolu azlar konusunda trl ynler-
den pek ok alma yaplmsa da Anadolunun karmak az yaps yznden
bir dil atlasn ortaya koymak mmkn olamamtr.
 nite 2 - Trk Dili 25

zet


AMA
Trke tarihte ve gnmzde dier diller arasnda
1 nasl bir yere sahiptir?
Trk dili bugn Douda Pasifik Okyanusundan
Batda Baltk Denizi kylarna, Kuzeyde Kuzey
Buz Denizinden Gneyde Basra Krfezi kylarna
kadar uzanan corafi alanda konuulmu ve ko-
nuulmaktadr. Konuan insan says bakmndan
dnyann en byk dillerinden biri olarak kabul
edilmektedir.


AMA
Trkiye iinde konuulan farkl azlar nasl
3 olumutur?
Yurdumuzun her kesinde ortak dilden farkl zel-
likler sergileyen konuma ekilleri yani az zel-
likleri vardr.
Az zellikleri bir blgeye bir kavmin farkl boy-
larnn yerlemesinden kaynaklanmaktadr.
Az zelliklerinin ortaya konulmas o blgedeki et-
nik yapnn akla kavuturulmas ile e anlamldr.

AMA
Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda yaayan
2 Trkler kimlerdir ve dilleri ne gibi zellikler
gstermektedir?
Belli bal Trk dil ve leheleri:
- uva Trkesi
- Saha (Yakut) Trkesi
- Gney-bat (Ouz Grubu) Trk Leheleri
- Gney-dou (Uygur Grubu) Trk Leheleri
- Kuzey-bat (Kpak Grubu) Trk Leheleri
- Kuzey-dou Grubu Trk Leheleridir.
Trkiye Trkesi, Gney-bat (Ouz) Grubu Trk
Leheleri iindedir.

Bir ey Var
Bir ey var aramzda,
Senin bakndan belli
Benim yanan yzmden.
Dalveriyoruz arada bir
kimizde ayn eyi dnyoruz belki
Glerek balyoruz sze.
Bir ey var aramzda
Onu bulduka kaybediyoruz isteyerek.
Fakat ne kadar saklasak nafile
Bir ey var aramzda,
Senin gzlerinde ldyor,
Benim dilimin ucunda.
Nakit Ulvi AKGN
26 Trk Dili

Kendimizi Snayalm 6. Trkiye Trkesi, Anadoluda ilk yazl rnlerini han-

1. Trke VIII. yzyldan gnmze dein ka temel gi yzylda vermeye balamtr?
dnemde incelenmektedir? a. VIII
a. l b. VII
b. 3 c. X
c. 4 d. XIII
d. 5 e. XV
e. 6
7. Ortak Trk dilinden ilk nce kopan Trk lehesi aa-
2. 1995 ylndaki verilere gre dnyadaki toplam Trk dakilerden hangisidir?
nfusu ka milyon civarndadr? a. Hala Trkesi
a. 50 milyon b. Karaay-Balkar Trkeleri
b. 150 milyon c. Kumuk Trkesi
c. 155 milyon d. uva Trkesi
d. 190 milyon e. Bakrt Trkesi
e. 200 milyon
8. Btn Trk lehelerinde /z/ ve // olan sesler, aa-
3. Aadakilerden hangisi gsterdii zellikler bakmn- daki hangi Trk lehesinde /l/ ve /r/ dir?
dan tek bana bir Trk lehesi olarak ele alnr? a. Gagauz Trkesi
a. Saha (Yakut) Trkesi b. Azerbaycan Trkesi
b. zbek Trkesi c. uva Trkesi
c. Kazak Trkesi d. Kazak Trkesi
d. Hakas Trkesi e. zbek Trkesi
e. Karay Trkesi
9. Kk gruplar halinde Litvanya ve Ukraynada yaa-
4. Aadakilerden hangisi Gney-Bat (Ouz) Grubu yan ve Musevi olan Trkler aadakilerden hangisidir?
Trk lehelerinden biri deildir? a. Karay ( Karayim) Trkleri
a. Gagauz Trkesi b. Nogay Trkleri
b. Trkiye Trkesi c. Saha (Yakut) Trkleri
c. Trkmen Trkesi d. Tatar (Kazan) Trkleri
d. Yeni Uygur Trkesi e. Tuva Trkleri
e. Azerbaycan Trkesi
10. Aadaki Trk lehelerinden hangisi iinde %50 civa-
5. Hakasa ile ayn grupta deerlendirilen dier Trk rnda Moolca szck bulunduu iin zor anlalmaktadr?
lehesi aadakilerden hangisidir? a. Nogay Trkesi
a. Tuva-Karagas Trkesi b. Bakrt Trkesi
b. Sar Uygur Trkesi c. Gagauz Trkesi
c. Nogay Trkesi d. Kumuk Trkesi
d. Trkiye Trkesi e. Saha (Yakut) Trkesi
e. Trkmen Trkesi

Yaamn inden
Dil-Dnme-Dnya likisi
Son zamanlarda sk sk ortaya atlan bir soru da u: Trk-
e bilim dili olabilir mi?. Trke yazn dili olabilmise,
Trkede ykler, romanlar, oyunlar yazlabiliyorsa, de-
neme yazlar, felsefe yaptlar verilebilmise bilim alann-
da ayn gidi neden olmasn?
Doann evriminde yeni bir katman olarak ortaya -
kan insann, kendisini hayvanlardan ayran ve insan in-
san yapan en nemli enin dil olduu, bugn artk di-
rimbilimcilerce de insanbilimcilerce de kabul ediliyor. Dil
derken bir iletiim arac olarak ele alnan dili kastetmedi-
imi hemen sylemeliyim. nk bir iaretleme ve ileti-
im arac olarak dil hayvanlarda da var. Hayvanlar btn
nitelikleriyle birlikte dnyaya geliyorlar. Yalnz insan ken-
dine zg niteliklerini, doutan sonra bir yln sonuna
doru kazanmaya balar ve bu nitelikleri ancak toplum-
sal evrenin etkisi altnda oluur; bu toplumsal evrenin
yardm ve aracl olmadan tam insan olmaya doru ge-
lime baarlamaz. Bu nitelikler de; dik durma, dil ve d-
nmedir. lk yln sonunda insan olmann belirtileri bi-
im alr, bu ilk biim alma da ancak toplumsal evre iin-
de gerekleebilir, bu toplumsal evre yresinde dnya-
ya alma, dnyayla iliki kurma da geliir. Buradan kan
nemli sonu; insann hem toplumsal, hem de tarihsel bir
varlk olduu, ayn zamanda bu iki durumun sk skya
birbirine bal olduu ve dnyayla iliki kurmay, dnya-
y kavramamz dilin saladdr. nsan dili bulmamtr,
doasnda vardr dil, ama yalnzca yatknlk olarak. Top-
lum iinde elde edilir ve tarih iinde geliir. Bunlar
1950lerde tartlyordu, imdi yeniden balad ayn tart-
ma, biraz baka adan, zellikle eitim dilinin yabanc
dilde yaplp yaplmamas asndan, ele alnarak.
nsann dnyaya alan penceresi olarak dil
Dnyaya almay, dnyay dil aracl ile kavramay fel- znenin iinde tutsak kalan, soyut bir ruhsal olgudan te-
sefe tarihinde ilkin Herakleitos dile getirmitir. Kendisin-
den kalan en nemli para olan Fragment 1de logos
kavram zerinde durur. u ksa tmcesi dil felsefesi bak-
mndan ok nemli; nsanlar onu anlamadlar, onu iit-
meden nce. Anlam udur; Gerei, sz haline gelme-
den, baka deyile, dile dkmeden nce insanlar anlama-
nite 2 - Trk Dili 27
dlar. Dil-dnya ilikisi bakmndan ok nemli bir nokta
bu. Dnyaya alma, dnyayla iliki kurma insan teki
varlklardan ayran ve onu zgr klan temel nitelik. n-
sandan baka hibir varlnbu anlamda dili de yok. ev-
resini aabilen, evresinin dna kabilen, doann ve
kendisinin bilincine varan insandan baka hibir canl var-
lk yok yeryznde. nsan bu nitelikleriyle evresini de-
itirmi, doaya bir eyler katmtr. Doaya kattklar da
bugn kltr dediimiz eyden bakas deil. nsann do-
aya kattklar, binlerce yl iinde olua olua bugne dek
gelmi ve yarnlara gitmekte. nsann insan olmas da, ken-
di yolunu kendisinin izmesi de dili ile olmutur bylece.
nsanlk tarihinde de dilin gelimesinin ok yava ilerle-
dii biliniyor. Nesnelere ad verme, bunlar arasnda balan-
tlar kurma ve sonunda soyutlama ile kavramlar olumu-
tur. Bu da uzun bir sreci gerektirmi, dnme de bu s-
rele birlikte gelimitir. Dnme; karmlar yapma, kav-
ramlar ve nermeler arasnda balantlar kurmadr. Kav-
ram ve nermelerin iinde yer ald balam da, dilin b-
tnn oluturur. Bu kavramlarla insan kendine bir dnya
yaratyor; kltr dnyas. Sanat, felsefe, bilim hep kavram-
larla, dille bal. Ksaca dnyay dil yoluyla kavryoruz.
Prof. Dr. Bedia AKARSU
nsann z diline nem vermesi, ona zen gstermesi; es-
ki dil-yeni dil kavgasnn ok berisinde bir sorundur. D-
nmenin tek olana dildir...Dil, bilincimizin gereklik
kazanmasnn, btn bilin olgularnn biimine kavua-
rak, dmzdaki baka bir zneye aktarlmasnn tek g-
vencesidir. Dil olmadan bilin yoktur. Olsa bile, bilin
denen ey, dilsel anlatma dnmedii srece, tek bir
ye gidemeyen danklktr. Dil, btn bir insanlk klt-
rnn iinde biriktirdii bir ara deil kltrn kendisidir.
nk hi bir dnce, hi bir duygu dile dnmeden
var olamaz.
Bedrettin CMERT
28 Trk Dili

Yararlanlan Kaynaklar Yant Anahtar

Aksan, D. ( 1990). Her Ynyle Dil - Ana izgileriyle 1. c Yantnz farklysa Trk Dilinin Bugnk Duru-
Dilbilim-. C.1, Ankara: TDK Yayn. mu ve Yaylma Alanlar blmn tekrar ediniz.
Aksoy, .A. (Kasm 1945). Blge Azlar, Trk Dili- 2. d Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri bl-
Belleten. Seri:III, Say: 4-5, s. 335-337. mn tekrar ediniz.
Dilaar, A. (1968). Dil, Diller ve Dilcilik. Ankara: TDK 3. a Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri bl-
Yayn. mn tekrar ediniz.
Dilaar, A. (1964). Trk Diline Genel Bir Bak. Anka- 4. d Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri bl-
ra: TDK Yayn. mn tekrar ediniz.
Gencan, T.N. (2001). Dilbilgisi. Ankara. 5. b Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri bl-
Korkmaz, Z. (1976), Anadolu Azlar zerindeki Aratr- mn tekrar ediniz.
malarn Dnk ve Bugnk Durumu ve Karlalan 6. d Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri bl-
Sorunlar, Trk Dilleri Aratrmalar Belleten (1975- mn tekrar ediniz.
1976). s. 143-172, Ankara. 7. d Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri bl-
zdem, R.H. (1944). Dil Treyii Teorilerine Toplu Bir mn tekrar ediniz.
Bak. Ankara. 8. c Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri bl-
Tekin, T. - lmez. M. ( 1999). Trk Dilleri -Giri-. stan- mn tekrar ediniz.
bul: Simurg Yayn. 9. a Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri bl-
Trk Tarih Kurumu. (1979). Yaz Devriminin 50. Yl mn tekrar ediniz.
Sergisi Kitap. Ankara 10. e Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri bl-
Trksoy, Trk Dnyas Kltr, Sanat, Bilim, Haber ve mn tekrar ediniz.
Aratrma Dergileri, Ankara.