UNIVERZITET U SARAJEVU

FILOZOFSKI FAKULTET
KATEDRA ZA ARHEOLOGIJU

STRUNI RAD

Iz prethistorijske, antike i srednjovojekovne arheologije susjednih

zemalja
`Starevaka kultura` autohtoni razvoj ili produkt migracija?

Student: Mentor:
Saa Buljevi Doc. dr. sc. Adnan Kaljanac

Sarajevo, februar 2016

 Sadraj

Uvod ........................................................................................................................................................ 2
Starevaka kultura izmeu autohtone i migracijske teze .................................................................. 3
Pitanje kulture u areholokom kontekstu............................................................................................... 4
Lepenski vir kao mezolitski supstrat ....................................................................................................... 6
Starevaka kultura migracija ljudi ili ideja? ...................................................................................... 11
Zakljuak ............................................................................................................................................... 16
Literatura .............................................................................................................................................. 17

1
 Uvod

U praistorijskoj arheologiji jedno on najkompleksnijih pitanja predstavlja poetak

domestikcije ivotinja i biljaka odnoso proces poznat kao neolitizacija. Zbog ega su lovako-
skupljake zajednice u jednom trenutku promijenile nain subzistencije i drutvenog ureenja,
i kojim mehanizmima su se navedena dostignua irila? Odgovor na ovo kompleksno pitanje
arheolozi su pokuali da daju od samog zaetka arheologije kao naune discipline. Dananji
prostor Bliskog istoka je oznaen kao izvor neolita koji predstavlja skup odreenih drutvenih
i ekonomskih karakteristika. irenje neolita je objanjeno kroz migracijske modele, gdje je
ostatak teritorije jednostavno bio kolonizovan od strane prvobitnih neolitskih zajednica.
Navedeni model je ostao dominantan na podruju nekadanje Jugoslavije uprkos mogim
kritikama upuenim od strane novih teoriskih pravaca unutar arheologije. Arheolozi koji su
djelovali za vrijeme Jugoslavije smatrani su kao autoritieti koji ne bi trebali podlijegati kritici,
te su njihove teorijske postavke reproduktovane i jo uvijek opte prihvaene. Meutim
neolitizacija podruja Balkana predstavlja kompleksan proces. Bez primjene savremenih
teorijskih i analitikih dostignua u okviru arheologije simplifikuje se proces neolitizacije i
samim tim nae znanje o prolosti. U ovom radu upravo kroz primjenu razliith prespektiva
ukazati e se na kompleksnost procesa neolitizacije i potrebu za uzimanjem u obzir razliitih
faktora koji su uticali na irenje istog. Pitanje uticaja autohtonog i stranog elementa e biti
glavni fokus, kao i nivo tranformacije drutvenih zajednica.

2
 Starevaka kultura izmeu autohtone i migracijske teze

Neolitizacija prostora dananje Srbije se moe posmatrati iz dvije dominantne

perstpektive: difuzione i autohtone. Difuziona teorija se temelji na teorijskim postavkama
kulturno-istorijske arheologije u kojoj se sve glavne promijene u okviru stila i tehnolokih
inovacija materijalnih ostataka interpretiraju kroz migracije iz centra, gdje su razvijene
odreene tehnoloke i stilske odlike, ka kolonizovanoj teritoriji.1 Druga teza iako zastupana od
pojedinih arheologa posebno nakon otkria lokaliteta Lepenski vir veinom je zanemarena u
okviru arheolokog diskursa u regiji.

Difuziona teza se najvie oslanja na stilsku izvedbu keramikih predmeta i uvoenje

istih putem migracija, kao i pretpostavku da je za autohtoni razvoj potrebno prisustvo neke
vrste akeramikog neolita gdje bi se ostvarili uslovi za inovaciju i razvoj keramike kao osnovne
odlike neolita.2 Kulturno-istorijski pristup teritorij dananje Srbije gleda kao prostor nenaseljen
ili slabo naseljen, zbog nedostatka materijalnih ostataka koji bi ukazali na postojanje
mezolitskih zajednica na podruju dananje Srbije i generalno jugoistone Evrope. 3

Pretpostavljeno mjesto migracija se uzima kao Anadolija i navedenu tezu zastupa N. Tasi koji
na osnovu stila ukraavanja keramike ukazuje na visoku srodnost drutvenih zajednica
Anadolije i Balkana.4

Autohtona teza je u novije vrijeme poela da okuplja sve vie pristalica, meutim
difuziona teza je jo uvijek opte prihvaena kod arheologa u Srbiji i ire. Srejovi je meu
prvima zagovarao razmatranje dominantnih difuzionih postavki i ukazao na mogu samostalni
razvoj i domestikaciju ivotinja od strane stanovnika Lepenskog vira.5 Savremeni autori koji
zagovaraju autohtoni razvoj zajednica na podruju Balkana dijelimino koriste difuzione
postulate prvenstveno stilskog i tehnolokog uticaja, ali odbacuju masovne migracije kao jedini
mehanizam irenja stila i tehnologije.6

Trea teza koja je nastala spojem i pokuajem pomirenja dva suprostavljena ekstrema
je tzv. mozaik teza, koja pretpostavlja stvaranje farmerskih enklava i adaptaciju lovako-
skupljakih zajdnica na sjedilaki nain ivota podsredstvom farmerskih enklava. Navedeni

1
Olsen 2002, 33
2
Ibid. 122
3
Budja 2002, 33
4
Tasi 2009, 38
5
Srejovi 1979, 73
6
Budja 2002, 40

3
teorijski okvir je primjenjen na tkv. Sjeverobalkansko-panonskom komplekstu gdje je na
osnovu keramikih artefakata zakljueno da je autohtoni udio bio dominantan u stvaranju
starevake kulture. 7 Da bi smo stvorili jasan uvid u formiranje zajednica na dananjem
prostoru Srbije koje su okarakterisane kao pripadnici Starevake kulture potrebno
analizirati dominantne teze i odrediti njihovu opravdanost odnosno vjerovatnost.

Pitanje kulture u areholokom kontekstu

Kultura u arheolokom kontekstu na prostorima nekadanje Jugoslavije je definisana

kao skup materijalnih ostataka, sa istim stilom, ritualima na odreenom geografskom prostoru
koje ine jedinstven kulturni izraaj vee ljudske zajednice. Kao takvi su jasno suprostavljeni
drugoj grupi sa vidljivim razlikama u domenu materijalnog i duhovnog izaraaja. 8 Navedeni
pogled je utemeljen krajem 19. i poetkom 20. vijeka pod uticajem njemake arheoloke kole
predvoene Kosinom, koji e nakon Drugog svijetskog rata biti odbaen kao nacistiki ideolog
i distanciran iz arheolokog kruga.9

Zaostavtina kulturne arheologije meutim e nastaviti da dominira arheolokom

teorijom 20. vijeka na prostoru nekadanje Jugoslavije. Najilustrativnije se moe vidjeti
dominantost rasnih i etnikih teza u ranim radovima A. Benca o genezi butmirske kulture kao
i tranziciji izmeu starevake kulture u vinansku. A. Benac genezu butmirske
kulture vidi kao spoj razliitih rasnih komponenti koje se reflektuju u butmirskoj plastici koju
tretira kao realistian prikaz ljudi iz neolita. 10 Dokaze o porijeklu prikazanih pripadnika
razliitih rasa (armenoidne, negroidne i alpske), Benac pored karakteristika plastike
pronalazi u razliitim stilovima keramike.11 U kasnijim radovima Benca i drugih arheologa
nema spomena o rasnoj pripadnosti neolitskih zajednica na prostoru nekadanje Jugoslavije
(osim B. ovia koji je u svojoj nauno-popularnoj knjizi Od Butimira do Ilira oprezno
inkorporira Benevu tezu) meutim kultura ostaje dominantan pojam u arheolokoj
terminologiji.12

7
Benac, Garaanin, Srejovi 1979, 643
8
Olsen 2002, 32
9
Ibid. 38
10
Benac 1953, 76 - 78
11
Ibid. 1953, 80
12
ovi 1976, 63

4
 Razlog se moe nai upravo u distanciranju i nepopularnosti rasnih konstrukcija unutar
arheologije koje su potpuno zamjenjene kulturama. Za razliku od rasnih konstrukta kulture se
predstavljaju kroz unitaran stil ukraavanja keramike u neolitskom periodu, gdje se najee
bira materijal koji korespondira materijalu iz prethodnih lokaliteta dok se razlike minimalizuju
i ignoriu. Promjene u stilovima ukraavanja se rijetko smatraju kao autohtoni razvoj ili
preuzimanje stilskih elemenata od susjednih grupa ve se najee koristi termini prodor,
ekspanzija, asimilacija, mijeanje itd.. 13
Generalno u skladu sa kulturno-istorijskim
postavkama zajednice se najee smatraju kao nedovoljno sposobne i fleksibilne za
samoincijativnu promijenu tehnologije, drutvenog ureenja, naina ivota i stila ukraavanja
predmeta. 14 Navedena terminologija kao i interpretativni modeli promijene u materijalnim
ostacima, bilo stilskim ili tehnolokim, kulture posmatraju kao rigidne i monolitne zajednice.

Prilikom opisa kultura prvenstveno se iznosi geografsko rasprostiranje koje se vri na

osnovu otkrivenih lokaliteta gdje je demarkacija kultura jasno izvrena, principom slinim kao
u savremenom kontekstu nacionalnih drava.15 Na osnovu stila takoe se odreuju centri i
periferije kultura gdje centar najee predstavlja eponimni lokalitet to neodoljivo podsjea
na koncept glavnih gradova u savremenim dravama.

Iako rijetko direktno napisano, kod veine kulturno-istorijskih arheologa kulture

podrazumjevaju homogene zajednice koje se poistovjeuju sa etnicitetom to je jasnije i
direktnije izneseno u kasnijim predistorijskim razdobljima.16 Kultura u arheolokom kontekstu
(kao i u drugim kontekstima) predstavlja drutveni konstrukt. Mala je vjerovatnoa da su osobe
koje su izradile posude u neolitskim naseljima u Starevu i Gornjoj Tuzli imale osjeaj
pripadnosti istoj grupi i konstatacija o zajednikom porijeklu i identitetu se ne moe odrediti
samo na osnovu koritenja istog oblika posude, ukrasa ili tehnike izrade. Navedeno nuno ne
predstavlja odraz identiteta ve ukazuje na razmjenu ideja izmeu zajednica i odravanja
kontakata, a nipoto kreaciju jedinstvenog identiteta koji bi korespondirao dananjem pojmu
nacije ili etniciteta.17

U kulturno-istorijskoj arheologiji nije napravljena potrebna distincija izmeu modernih

identitetskih konstrukta, prvenstveno etniciteta i koncepta kulture ve je nasuprot reflektovana.

13
Benac 1979, 390, 450 452, Peri 1995, 70
14
Olsen 2002, 22
15
Teak-Gregl
16
Olsen 2002, 35
17
Ibid. 38

5
Stoga kultura ne predstavlja adekvatan termin prilikom opisa stilskih i drutveno-ekonomskih
pojava u okviru neolita. Zbog podrazumjevanja navedenih konstrukta i reflekciju istih putem
kulture kao deskriptivnog pojma navedeni termin e biti koriten u ovom radu samo pod
navodnim znacima zbog njegove ustaljenosti u kulturno-istorijskoj arheologiji.

Adekvatniji izraz koji e biti koriten je dekorativni stil,(npr. sarevaki dekorativni

stil) to upuuje na slian nain ukraavanja gdje je potrebna distanca napravljena jer se pod
navedenim pojmom ne podrazumujeva zajedniki identitet i porijeklo.

Lepenski vir kao mezolitski supstrat

Otkriem lokaliteta Lepenskog vira i neposredno nakon istraivanja istog na prostoru

erdapske klisure otkriveno mnotvo mezolitskih lokaliteta iji nain subzistencije, habitat i
drutveni odnosi imaju sline odlike.18 Srejovi je interpetacijom istaenih lokaliteta kritikovao
difuzionistiku tezu ukazujui da posmatranje Bliskog istoka kao kolijevke civilizacije
predstavlja konstrukt 19. vijeka.19 Ograniavanje domestikacije biljaka i ivotinja na prostor
plodnog polumjeseca smatra neosnovanim i otvara mogunost da je domestikacija nezavisno
pokrenuta u mezolitskim lokalitetima erdapske klisure. 20 Promijenu kultura Srejovi ne
posmatra kao fiziku smjenu stanovnitva, ve kao ideoloku promjenu nastalu putem
promijene naina subzistencije.21

Mezolitske zajednice u erdapskoj klisuri se posmatraju kao zajednice koje su veinom

zavisile od rijenih resursa koje su nadopunjavali skupljako-lovakim aktivnostima.22 Izobilje
predvidljivih resursa je kreiralo uslove za visok nivo sedentarnog ivota to je dovelo do porsta
populacije i stvaranja kompleksnije drutvene organizacije, koja se oituje u samoj organizaciji
naselja, kulta i rituala koji su praktikovani.23

Istraivanja gornje i donje erdapske klusure pokazala su odreene razlike izmeu

zajednica koje se ogledaju u dijelimino razliitoj tehnici izgradnje nastambi, obrade orua,

18
Srejovi 1979, 33-78
19
Ibid. 73
20
Ibid.
21
Ibid. 74
22
Bori, Grupe, Peters, Miki 2004, 231
23
Srejovi 1979, 67 - 69

6
organizaciji kulta, tretiranjima posrmrtnih ostataka kao i vrste ishrane. 24 Razlike u ishrani
zavise od razliitih uslova gdje su u gornjem dijelu erdapske klisure uslovi za ribolov bili
neto povoljniji.25 Stoga kulturu Lepenskog vira ne treba posmatrati kao homogenu pojavu.

Srejovievu dataciju trapezoidnih graevina sa podnicom prevuenom plasterom u

mezolit je opovrgnuo Bori, na osnovu istraivanja lokaliteta Padine i Vlasac koja su dala neto
drugaije podatke u okviru datacije i poloaja keramike u stratigrafiji navedenih lokaliteta.26
Prilikom istraivanja Lepenskog vira Srejovi je pojavu keramike u okviru trapezoidnih
objekata interpretirao kao intruziju kasnijih slojeva i odbacio njenu pripadnost u stratigrafskim
jedinicama koje je okarakterisao kao mezolitske.27 Bori meutim ukazuje da je na lokalitetima
Pandina i Vlasac keramika pronaena u sklopu trapezoidnih objekata i da se ne moe
okarakterisati kao produkt intruzije izmeu slojeva.28 Dalje ukazuje i na nove C14 datacije koje
ukope unutar trapezoidnih graevina stavljaju u okvire 5 milenijuma.29

Bori takoe ukazuje na prenaglaen akcenat na rijene izvore kao osnovni resurs
subzistencije, demonstrirajui da je tokom kontinuiranog naseljavanja pordruja erdapske
klisure jednako praktikovan lov na divlja. 30

Srejovieve rekonstrukcije tarapezoidnih nastambi kao nadzemih, Bori kritikuje kao

pogrenu rekonstrukciju i ukazuje da su bile ukopane u zemlju inei poluzemunine
strukture.31 Sedentizam predstavljen od strane Srejovia je takoe upitan za Boria, jer iako se
radi o nastambama u koje je uloeno dosta vremena i energije za izgradnju, injenica da su bile
takoe mjesto kulta mrtvih ne treba biti olako odbaena.32 U okviru sezonskih seoba nastambe
su mogle biti vie puta sukcesivno naseljavane. Meutim nizak nivo rezidencijalne mobilnosti
ne treba biti iskljuen, pogotovo kad je rije o parcijalnom zadravanju jednog dijela
stanovnitva.

Tranzicija zajednica u erdapskoj klisuri iz mezolita u neolit se datira oko 6000. g.p.n.
ere. Bori na osnovu apsolutnih datuma dobivenih iz grobnih cijelina za koje nije sigurno da

24
Bori, Grupe, Peters, Miki 2004, 235
25
Ibid. 241
26
Ibid. 361 367
27
Ibid. 361
28
Ibid. 362
29
Ibid., 237
30
Ibid. 241
31
Bori 2002, 1027
32
Ibid. 1030

7
su u primarnom kontekstu sadravali keramiku datira prije 6000. g.p.n ere.33 Neolitski slojevi
Lepenskog vira se veu za fazu LP I odnosno sa pojavom keramike i plasterovanih podnica.34
Subzistenicija na lokalitetima ostaje nepromjenjena, prema Bonsallu nakon 6000. g.p.n. ere
terestijalni izvori proteina postaju dominantniji iako nije mogue odrediti njihovu pripadnost
domestikatima ili divljim ivotinjama. 35 Bori iznosi suprotne podatke prema kojima
stanovnici podruja erdapske klisure tokom kontinuiranog perioda naseljavanja pokazuju
minimalne varijacije u ishrani.36 Prva konstatacija se bazira na analizi kostiju gdje je prije 6000.
g.p.n.ere visok nivo N8, to se mijenja u kasnijem razdoblju.37 Bori svoje konstatacije bazira
na ostacima ivotinjskih kostiju u okviru naselja.38

U sluaju prve konstatacije varijacije u N8 mogu biti rezultat individualne ishrane

ispitanih ostataka (koji predstavljaju otprilike 10% populacije naselja).39 Meutim nedostatak
domestikata ukazuje da proizvodnja keramike i glananog orua ne mora nuno da znai i
prelazak na domestikaciju ivotinja i biljaka. Pitanje pojave keramike i glananog orua se
najee povezivalo sa razmijenom izmeu farmera i lovako-skupljakih zajednica erdapa.
Meutim kao to je Bori istakao, razmjena velikog broja keramikih artefakata je teko
vjerovatna.40 S obzirom da su stanovnici Lepenskog vira praktikovali plasterovanje podova i
poznavali pirotehnoloke procese potrebne za izvoenje navedene radnje, teko je oekivati da
je tehnoloki proces izrade keramike bio nepoznanica. 41

Vrijeme tranzicijskog perioda iz mezolita u neolit kao to je navedeno uzima se 6000.

g.p.n.e. 42 Tokom mezolita lokaliteti koji su kasnije okupirani izgradnjom trapezoidnih
nastambi nisu koriteni kontinuirano, ve su sukcesivno naseljavani tokom godine. 43 U
pojedinim sluajevima na odreenim lokalitetima je prisutan hijatus koji je ponakad trajao vie
stoljea.

Razlog postojanja hijatusa okupacije lokaliteta na prelazu iz mezolita u neolit Bonasall

nalazi u klimatskom dogaaju poznatom kao 8200 kada dolazi do naglog zahlaenja,

33
Bori Miracle 2004, 363
34
Bori 2002, 1030
35
Bonsall 2007, 54
36
Bori, Grupe, Peters, Miki 2004, 241
37
Bonsall 2007, 59
38
Bori, Grupe, Peters, Miki 2004, 241
39
Srejovi 1979, 49
40
Bori 2002, 1037
41
Ibid.
42
Bonsall 2007, 58
43
Bori 2002, 1038

8
poveanja vodostaja rijeka i njihovog eseg plavljenja.44 Navedenim klimatskim dogaajima
Bonsall objanjava hijatus od 6300 6000 g.p.n.e. kada su naselja u erdapskoj klisuri
relocirana na vie take, gdje su bila bezbjedne od poplava.45 Bori uvijerljivo odbacuje prvu
tezu, istiui da nivo vode nije bio toliko visok da bi ugrozio lokalitete, jer ni na jednom
lokalitetu ne postoje arheoloki dokazi koji bi ukazivali na vee poplave na navedenom
podruju.46 Takoe nova radikarbonska istraivanja Boria ukazuju da hronoloka praznina ne
postoji u navedenom periodu. Isti klimatski dogaaj Bonsall vee za okupaciju erdapske
klisure kao sigurnog utoita od nepovoljnih klimatskih promijena. 47 Time objanjava
nedostatak trajnih nastambi u periodu prelaza iz mezolita i neolita i samim tim odloeno
primanje neolitskog paketa na prostoru jugoistone Evrope. 48

Starevaki dekorativni stil se javalja na lokalitetima erdapske klisure u isto vrijeme

kad poinje izgradnja trapezoidnih objekata sa plasterizovanim podom. 49 Tehnologija
plasterizovanja poda je poznata na podrujima Anadolije. Meutim navedena radnja nije
identifikovana na neolitskim naseljima na geografskom prostoru izmeu Anadolije i erdapske
klisure. Stoga nije mogue interpretirati praksu plasterizovanja kao uticaj, odnosno import
tehnologije. 50
U sluaju naseobina erdapske klisure rije je o autohtonom razvoju
tehonologije. Kada je u pitanju keramika prema optim karakteristikama jasno je da je ona
tehnoloki i dekorativno preuzeta kao ve formirani proizvod. Usvajanje novih tehnologija
obrade kamena kao to je izrada sjekira, pored ve postojeih koje se oituju u minimalnoj
doradi kamena koji je ve pogodan za obradu, takoe ukazuju na uvoz odreenih tehnologija
koje su do tad bile strane stanovnicima erdapske klisure.51

Na pojedinim naseljima novi nain obrade kamena nije identifikovan tako da

distribucija novih tehnologija nije ujednaeno rapodijeljena i prihvaena od strane zajednica u
erdapskoj klisuri. 52 Autohtone tehnologije obrade kamena su veinom koritene u svrhe
ribolova i obrade rijenih resursa, dok nove uvezene tehnologije su koritene za obradu
drveta pri izgradnji objekata. 53 Na osnovu navedenog moe se zakljuiti da je neolitski

44
Bonasall 2007, 55 - 56
45
Ibid. 57
46
Bori Miracle 2004, 361 - 362
47
Bonasall 2007, 56
48
Ibid. 56
49
Bori 2002, 1038
50
Bonasall 2007, 60
51
Antonovi 2003, 27
52
Ibid.
53
Ibid. 28 - 30

9
paket samo selektivno i geografski nejednako prihvaen na podruju erdapske klisure.
Odreeni aspekti koji su posmatrani kao korisni kao to je keramika i pojedine alatke su
prihvaene, dok je domestikacija biljaka i ivotinja izostala, jer je tradicija lovako-skupljake
subizistencije nastavljena i poslije pojave domestikata na podruju dananje Srbije.54

Pojava nie rezidencijalne mobilnosti se stoga ne moe povezati sa prihvatanjem

neolitskog paketa. U sluaju erdapske klisure niska rezidencijalna mobilnost je povezana
sa predvidljivim rijenim resursima koji su omoguili stanovnicima naselja da se due
zadravaju na obalama rijeka. 55 Razlog smanjenja rezidencijalne mobilnosti i poveanja
rijenih resursa lei upravo u navedenim klimatskim promijenama, koje na poetku neolita,
odnosno tokom pojave starevakog dekorativnog stila na podruju dananje Srbije i ire
dovede do porasta temperatura i poboljanja ivotnih uslova.

Kada je rije o antropolokim karakteristikama stanovnika erdapske klisure, u odnosu

na mezolitsku populaciju primjetna je gracilizacija individua, koje se ne razlikuju znatno od
individua izvan erdapske klisure. 56 Nova istraivanja koja su pruila niz informacija o
lokalitetima erdapske klisure ukazuju da Srejevieva teza o nezavisnom poetku
domestikacije biljaka i ivotinja nema vrsto uporite. Iako je na mjestu Srejovieva kritika
difuzionizma to se tie projekcije romatizovanog Bliskog istoka na arheoloki kontekst neolita.

Procesi koji su se odvijali krajem mezolita i poetkom neolita dovoljan su argument za

obaranje glavnih teza difuzionog teoretskog obrazca. Karakteristini trapezoidni objekti kao i
kontinuitet naseljavanja lokaliteta koja su koritena u mezolitu ukazuje na autohtoni razvoj
zajednica koje su navedeno podruje naseljavale tokom mezolita. Usvajanje tehnologije
proizvodnje keramike i novih formih kamenih alatki jasno pokazuje da primjene odreenih
tehnolokih dostignua nisu pokazatelj promijene stanovnitva, i otkrivaju fleksibilnost
mezolitskih i neolitskih drutvenih zajednica. S druge strane alati koji su koriteni u okivru
dominantne grane subzistencije ostaju nepromijenjeni. Iz navedenog moemo zakljuiti
sljedee, da zajednice sa kojima su dolazili u kontakt stanovnici erdapske klisure nisu koristili
rijene resurse kao dominantan izvor subzistencije, te kao direktnu posljedicu nisu imali orue
koje je bilo efikasnije od onog koje je bilo na raspolaganju stanovnicima erdapske klisure.

54
Bori, Grupe, Peters, Miki 2004, 230 - 231
55
Smith 2003, 168
56
Bori 2002, 1037

10
Druga mogunost je da su zajednice erdapske klisure imali tabu koritenja orua koje nije
autohtono u ribolovu.

Pitanje uea zajednica erdapske klisure u procesu neolitizacije je poprilino jasno.

One se ne mogu posmatrati kao centri neolitizacije, ve kao zajednice koje selektivno
preuzimaju neolitski paket i to dijelove koji su im korisni, dok zbog predvidljivih rijenih i
umskih resursa nemaju potrebu da eksperimentiu sa domestikacijom biljaka i ivotinja.
Neolitizacija prostora dananje Srbije se vee za pojavu poznatu kao starevaka kultura koju
difuzionisti smatraju produktom migracija sa podruja dananje Anatolije.

Starevaka kultura migracija ljudi ili ideja?

Straevaka kultura je definisana i okarakterisana kao najstarija neolitska

kultura na podruju dananje Srbije i ire na osnovu neolitskih lokaliteta koji su imali slian
dekorativni stil na keramici. 57 Garaanin na osnovu starevakog dekorativnog stila i
karakteristika ekonomike drutvenih zajednica na tom podruju, najvee uee daje
autohtonoj komponenti meutim ne iskljuuje sukcesivne migracije koje bi uticale na pojavu
balkansko-anadolskih stilskih karakteristika. 58
Garaanin meutim evolucionistikim
pristupom koji podrazumjeva razvoj kompleksnih oblika keramike iz jednostavnijih, iskljuuje
mogunost preuzimanja recepta za izradu tehnoloki kompleksnijih keramikih posuda. 59
Navedeni koncept kognitivne sposobnosti lovako-skupljakih zajednica degradira i tretira ih
kao pasivne uesnike u procesu neolitizacije na prostoru dananje Srbije.

N. Tasi kao jedan od predstavnika difuzionistikog savremenog pravca u srpskoj

arheologiji i uenik Garaanina je detaljnije razradio tezu anadolskog porijekla neolita na
prostoru Balkana. 60 Prema Tasiu na Balkanu nema dovoljno dokaza za autohtonu tezu,
odnosno da se radi samo o preuzimanju tehnolokih dostignua, jer nedostaju mezolitski
lokaliteti sa kontinuitetom naseljavanja i tokom neolita. 61 Tasi razloge migracija nalazi u
klimatskim promjenama tokom sedmog milenija p.n.e. 62
Kao jedini mogui nain irenja

57
Garaanin 1979, 115 - 116
58
Benac, Garaanin, Srejovi 1979, 643
59
Ibid. 644
60
Tasi 2009, 38 - 39
61
Ibid. 40
62
Ibid. 38

11
neolitskog naina ivota sa svim prateim pojavama interpretira iskljuivo kroz navedene
migracije odnosno kolonizaciju Evrope od strane neolitskih zajednica Anadolije.63

Nije jasno da li je Tasi mislio na dogaaj `8200 k.a.` ali je definitivno da je prostor
Balkana bio jednako pogoen navedenim klimatksim promjenama to je zapravo odloilo
neolitizaciju tog prostola a ne podstaklo. 64 Na podruju Srbije vidimo jasan nastavak
mezolitske tradicije sa elementima neolita na podruju erdapske klisure, to ukazuje da
preuzimaje tehnologije nuno ne znai migracije i asimilaciju mezolitskih zajednica.65 Tasi
preuzimanje neolitskih tekovina od strane lovako-skupljakih zajednica podrazumjeva kao
loginu stvar, jer bi beneficije od neolitskog naina ivota bile jasne na prvi pogled.66 Meutim
istraivanja zdravlja neolitskih populacija pokazuju da ivot farmerskih zajednica nije bio
nimalo laki od lovako-slupljakih. Visoka smrtnost novoroenadi, neuhranjenost,
poveanje rizika od irenja zaraznih bolesti kako meu ljudima tako i meu biljkama i
ivotinjama su samo jedni od izazova s kojima su se rani farmeri morali suoiti. 67

Navedeni podaci nam ukazuju da je pogreno simplificirati proces neolitizacije, te da

je preuzimanje neolitskog naina ivota uticalo na drutvene odnose unutar lovako-
skupljakih zajednica. Neolitizacija predstavlja izuzetno kompleksan proces i potrebno ga je
sagledati iz vie perspektiva. Bitna je injenica da je na lokalitetima na kojima je zastupljena
keramika starevakog dekorativnog stila glavni nain subzistencije uzgoj ivotinja, dok uzgoj
itarica i lov na divlja predstavljaju sekundarni izvor resursa.68 Uspjean lov na ivotinje nije
mogu bez poznavanja sezonskih kretanja lokalne divljai, odnosno njihovih ruta, te usvajanja
lovakih vjetina ve od djetinjstva. 69 Dominantnost ivotinja odnosno pastoralizma kao
naina subzistencije ukazuje na posebnu vezu sa ivotinjama koja se vrlo lako mogla raziviti
iz odnosa lovac plijen, gdje je ivotinja zauzimala jednako vanu ulogu kao i u pastoralnim
zajednicama.70

Promjena ishrane kod zajednica na podruju jugoistone Evrope koje su prihvatile

domestikaciju biljaka i ivotinja nije toliko bila drastina kao to to Tasi prikazuje, jer kroz

63
Tasi 2009, 39
64
Bonsall 2007, 56
65
Bori 2002, 1038
66
Tasi 2009, 27
67
Cohen 2008, 492 493
68
Thissen 2005, 72
69
Orton 2008, 115
70
Thissen 2005, 72

12
domestikaciju ivotinja i nastavak tradicije lova proteini ostaju vaan segment ishrane. 71 Ako
se uzme u obzir relativno visoka rezidencijalna mobilnost zajednica na prostoru dananje Srbije
mogue je zakljuiti da je zapravo uzgoj itarica bio dopunska strategija subzistencije. 72
Tranzicija sa iskljuivo lovako-skuplakih aktivnosti na hortikulturu i domestikaciju ivotinja
predstavlja postepen proces koji se sastojao od eksperimentisanja i sigurno nije imao samo
uzlaznu putanju.73 Domestikacija kao prosces koji poveava rizik od irenja bolesti izmeu
ivotinja i biljaka je uslovila zadravanje lova kao znaajnog dijela strategije subzistencije u
cilju smanjenja rizika nedostatka prehrambenih resursa.74

Koritenje keramike kao glavnog indikatora migracija odnosno kolonizacije je jedna od

osnovnih odlika difuzionistike struje. Tasi je migracije iz june Anadolije zamislijo iz dva
pravca, prvi kopnenim putem preko Bosforskog moreuza i drugi preko grkih ostrva i
Tesalije.75 Dokaz o navedenim migracijam ljudi prije svega nalazi u motivima na keramici.
Pojava keramike na podruju Srbije iz difuzione perspektive se gleda kao iskljuivo posljedica
kolonizacije prostora jugoistone Evrope od strane farmerskih zajednica, koje sa sobom u
sklopu neolitskog paketa donose keramiku.76

Iz tehnoloke perspektive petrografskom analizom kompleks Starevo-Kri-Kere je

posjedovao jedinstven recept pri izradi keramike sa manim varijacijama zavisno od izvora gline.
Analizom je utvreno da su praistoriski keramiari koristili lokalne izvore keramike i da je
razmjena keramike robe bila minimalna.77 Kao dodatak glini koriteni su iskljuivo organski
materijali (najee itarice) u cilju postizanja lake manipulacije gline, kao i poveanja
kakvoe finalnog proizvoda.78

Za razliku od dekorativnog stila Starevo-Kri-Kere mediteransko podruje odnosno

keramika impreso dekorativnog stila kao primjesu koristi iskljuivo aorganski materijal. 79
Keramika dekorativnog stila Malo Korenovo ukazuje da razlike u receptima pri izradi keramike
nisu samo prirodno uslovljene. 80 Navedini dekorativni stil se primjenjivao na lokalitetima

71
Helmer, Vigne 2007, 13 14
72
Thissen 2005, 72
73
Budja 2002, 34
74
Orton 2008, 110
75
Tasi 2009, 38
76
Ibid. 37
77
Ibid. 153
78
Ibid. 154
79
Ibid. 157
80
Ibid.

13
dananje Slavonije hronoloki paralelno sa loklitetima na kojima dominira starevaki
dekorativni stil, zadravajui mediteranski recept pri izradi keramike .81

Prenoenje i odravanje odreenog recepta kroz dui vremenski period na irem

geografskom podruju ukazuje na jedinstven izvor recepta kao i specijalizaciju pojedinaca za
proizvodnju keramikih artefakata u neolitskim zajednicama. 82 Interesantna je injenica da
izmeu keramikih proizvoda koji su okarakterisani kao profani ili sakralni nema razlika u
sastavu gline, odnosno da je priprema gline za izradu obje kategorije imala isti recept.83 Jedino
prilikom izrade utega za tkalaki stan nije koriten standardni recept, te se smatra da je te
predmete izraivalo svako domainstvo zasebno to je prouzrokovalo varijacije u procesu
pravljenja smjese za dalju obradu.84

S obzrom da se keramika na podruju dananje Srbije poela koristiti u tehnoloki

razvijenom obliku, difuzionisti smatraju da je ona upravo dokaz i produkt pomenutih
migracija. 85 U pretpostavljenom izvoru difuzije, prostoru Anadolije u vremenskom okviru
pojave keramike na podruju Balkana koriste se dva recepta: organski i aorganski.86 U sluaju
velikih migracija i kolonizacije podruja Balkana od strane framerskih zajednica sa podruja
Anadolije u okviru stila Starevo-Kri-Kere oekivala bi se vea raznolikost recepta za izradu
keramike.

Kada je rije o pretpostavljenim putanjama, u Grkoj u periodu pojave keramike na

podruju dananje Srbije iskljuivo se koristi aorganiski recept. 87 Ruta koja bi ila preko
dananje Tesalije se ne moe smatrati kao tranzitna zona recepta koji je koriten u
starevakom dekorativnom stilu. Kao put irenja keramike je vjerovatnija kopnena ruta preko
Bosfora. Predstavljanje keramike kao glavnog indikatora masovnih migracija pogotovo ako
uzmemo u obzir transfer samo jednog recepta ne predstavlja ubjedljiv dokaz. Na primjeru
erdapske klisure se jasno vidi da usvajanje izrade keramike ne znai u isto vrijeme i
kolonizaciju od strane farmerskih zajednica.88 Nedostaci modela difuzije farmerskih zajednica

81
Spataro 2007, 157
82
Ibid. 156
83
Ibid. 157
84
Ibid., 156
85
Benac, Garaanin, Srejovi 1979, 644
86
Lichter 2005, 66
87
Kendall 1998, 53 61
88
Bori 2002, 1037

14
su brojni, a sposobnost lovako-skupljakih zajednica da usvoje nove ideje i prilagode
sopstvenom nainu ivota su podcijenjene i zanemarene.89

Kroz postojee mehanizme razmijene koje su evidentne jo od paleolita, lovako-

skupljake zajednice uz minimalan migracijski priliv farmerskih zajednica su bile u
mogunosti da usvoje tehniku izrade keramike, domestikaciju ivotanja i hortikulturu. 90 U
sluaju zajednica koje su koristile starevaki dekorativni stil, pruzimanjem recepta za izradu
keramike usvaja se i uzgoj itarca koje se koriste kao dodatak glini. Pored prehrambene
vrijednosti, itarice su prihvaene kao dio recepta za izradu keramike koji se nije nije mijenjao
stotinama godina.

Usvajanje itarica i keramike je nerazdvojan porces na ovom podruju, domestikacija

ivotinja je lako prihvaena na osnovama relacije ovijeka-ivotinje nasljeene iz lovako-
skupljakih tradicija. 91 Meutim visoka rezidencijona mobilnost je zadrana. Prenos ideja,
odnosno u ovom sluaju recepta za izradu keramike kao i domestikacije ivotinja i biljaka se
mogao vriti kroz nekoliko mehanizma. Putem ve razvijenih trgovinskih veza, doseljavanjem
manjeg broja zajednica sa prostora unutranjeg podruja Anadolije i razmjene ideja na
graninim podruijima koja su dalje sluila kao katalizator za prenos ideja u unutranjost
Balkanskog poluostrva. 92 Uzimajui u obzir navedene argumente teko je prihvatiti tezu
masovnih migracija koje su preplavile podruje dananjeg Balkana i asimilovale
pasivne lovako-skupljake zajednice.

89
Budja 2002, 40
90
Ibid.
91
Orton 2008, 27
92
Budja 2002, 40

15
 Zakljuak

Neolitizacija podruja dananje Srbije predstavlja kompleksan proces koji se odvijao

razliitim intezitetom u razliitim podruijma. Difuzionistiki interpretativni model ne prua
zadovoljavajua objanjenja i nova otkria sve vie ukazuju na aktivno uee lovako-
skupljakih zajednica. Proces razmijene ideja, prihvatanje novih tehnolokih dostignua i
naina subzistenicje varira od zajednice do zajednice, i za sada ne postoje dokazi o zajednicama
sa apsolutnim karakteristikama neolita na podruju Srbije. Zavisno od drutvenog i
ekonomskog stanja u trenutku dodira sa novim tehnologijama i nainom subzistencije,
drutvene zajednice kreu razliitim putanjama transformacije. U erdapskoj klisuru
preuzimanje `neolitskog paketa` je izrazito selektivno. Odreene tehnologije su preuzete, dok
ja nain subzistencije zadran. Na prostoru gdje je usvojen starevaki dekorativni stil, pored
preuzimanja tehnolokih karakteristika neolita, nain subzistencije se takoe mijenja. Meutim
taj proces ne predstavlja ekstremnu promjenu, ve se naslanja na ve postojei odnos izmeu
ljudi i ivotinja. Lov takoe ostaje vana strategija subzistencije, dok se itarice uzgajaju u
ogranienim koliinama. Visoka rezidencijalna mobilnost takoe ukazuje da je rije o
autohtonim zajednicama. Nain transfera tehnologija se mogao odvijati ve poznatim rutama
razmijene sa podrujima danaanje Anatolije. Mogunost migracija svakako ostaje otvorena,
ali u dosta manjim razmjerima. Lovako-skupljake zajednice je potrebno percipirati kao
aktivne i glavne aktere neolita dananjeg Balkana. Predstava istih kao pasivnih aktera koji
logiki prihvataju neolitski nain ivota, zbog svih prednosti koje mi kao lanovi modernih
ekstremno sedentarnih zajednica istiemo u odnosu na nisko rezindencionalni lovako-
skupljaki nain ivota, je nepotrebna simplifikacija.

16
 Literatura

Antonovi D. 2003, Mezolitska i neolitska kamena industrija erdapa, Glasnik srpskog

arheolokog drutva vol. 19, Beograd 2003, 10 35.

Benac, A. 1953, Neki etniki problemi prethistorijskih stanovnika Bosne i Hercegovine,

Glasnik Zemaljskog muzeja, Veselin Maslea, Sarajevo 1953, 73 90.

Benac, A. Garaanin, M. Srejovi, D. 1979, Zakljuna razmatranja, Praistorija Jugoslavenskih

zemalja II, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Centar za balkanoloka
istraivanja, Sarajevo 1979, 635 -668.

Bonsall, C. 2007, When was the Neolithic transition in the Iron gates? A short walk through
the Balkans: The first farmers of the Carpathian basin and adjacent regions,
Triest 2007, 53 68

Bori, D. 2002, The Lepenski Vir conundrum: reinterpretation of the Mesolithic and Neolithic
sequences in the Danube Gorges Antiquity Vol. 76 / 294, 2002, 1026-1039

Bori, D. Grupe, G. Peters, J. Miki . 2004, Is the Mesolithic-Neolithic Subsistence

Dichotomy Real? New Stable Isotope Evidence from the Danube Gorges, Europian Journal of
Archaeology 7/3, 2004, 221 248.

Bori, D. Miracle, P. 2004, Mesolithic and Neolithic (Dis)continuties in the Danube Gorges:
New AMS dates from Padina and Hajducka Vodenica (Serbia), Oxford Journal of Archeology
23/4, 2004, 341 371.

Budja, M. 2002, Neolithization processes in Southeast Europe, Godinjak, Centar za

balkanoloka ispitivanja 32, Sarajevo 2002, 23-60.

Cohen M.N. 2008, Implications of the NDT for world wide health and mortality in prehistory,
The Neolithic Demographic Transition and its Consequences, Springer 2008, 481 500.

ovi, B. 1976, Od Butmira do ilira, Veselin Maslea, Sarajevo 1976.

Garaanin, M. Centralnobalkanska zona, Praistorija Jugoslavenskih zemalja II, Akademija

nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Centar za balkanoloka istraivanja, Sarajevo 1976,
79 212.

Helmer, D., Vigne, J. 2007, Was milk a secondary product in the Old World Neolithisation
process? Its role in the domestication of cattle sheep and goats, Anthropozoologica 42 (2),
2007, 9 40.

17
Kendall, T.S. 1998, The Neolithic Pottery and Ceramic Resources from Halai, Greece: A Study
by Neutron Activation Analysis, College of Arts and Sciences, Cornell University 1998.

Lichter, C. 2005, Western Anatolia in the Late Neolithic and Early Chalcolithic: the actual
state of research, How did farming reach Europe? BYZAS 2, 2005, 5974.

Olsen, B. 2012, Od predmeta do teksta, Geopoetika, Beograd 2012.

Orton, D.C. 2008, Beyond hunting and herding: Human, animals and the political economy of
the Vina period, Cambridge 2008.

Peri, S. 1995, Butmirska kultura: geneza i razvoj, Arheoloki institute, Beograd 1995.

Smith C.S. 2003, Hunter-Gatherer mobility, storage and houses in a marginal enviroment: An
example from mid-hoocene of Wyoming, Journal of Anthropological Archaeology 22, Salt Lake
City 2003, 162189.

Srejovi, D. 1979, Protoneolit Kultura Lepenskog vira, Praistorija Jugoslavenskih zemalja

II, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Centar za balkanoloka istraivanja,
Sarajevo 1979, 33 78.

Spataro, M. 2007, Everyday Ceramics and Cult Objects: A Millennium of Cultural

Transmission, A short walk through the Balkans: The first farmers of the Carpathian basin and
adjacent regions, Triest, 2007, 149 160.

Tasi, N. 2009, Neolitska kvadratura kruga, Zavod za udbenike, Beograd 2009.

Thissen L. 2005, The role of Pottery in agropastoralist communities in early Neolithic southern
Romania, (un)setting the Neolithic, Oxbow books, Oxford 2005, 71 78.

18
19