www.meslekidenetim.

com

nsan Hayatnn Korunmas ve Topraklama sistemleri

Topraklama sistemleri 2 harf kullanlarak ifade edilir.

Birincisi transformatorun ntr balants eklini ifade eder

1. T Ntr noktas topraga bal
2. I Ntr izole
kincisi cihazn gvde topraklama eklini ifade eder.
1. T Dorudan topraa bal
2. N Ntr zerinden bal

Bu iki harfin kombinasyonu konfigrasyonda verilir.

TT Transformatorun ntr toprakl ve cihaz gvdesi toprakl

TN Transformatorun ntr toprakl ve cihazn gvdesi ntre bal
IT Transformatorun ntr topraksz va cihazn gvdesi toprakl

IEC 60364 egre TN sistemler birka alt sisteme ayrlr.

TN-C N ve PE ntr iletkenleri bir ve ayndr.

TN-S N ve PE ntr iletkenleri ayrdr
TN-C-S TN-C den sorak ksm TN-S dir.
letken kesitler 10 mm2 ye eit veya dk olan ebekelerde TN-S sistem kullanmak
mecburidir.

ekil 5 ebeke de ntr ve cihaz gvdeleri balant ekillleri.

Her bir topraklama sistemi tm tesis boyunca ayn olmaldr. Bir tesiste iki ayr
uygulamaya msaade edilmez.

1
 www.meslekidenetim.com

2.1 TN Sistemler

ekil 8 TN sistemde hata gerilimi ve akm

Bir izolasyon hatas meydana geldiinde Id hata akm hata devresini ait kablolardan
oluan devrenin gz empedans ile belirlenir.

Rd Hatal yerin kontak gei direnci

RPH 1 faz iletkeninin alternatif akm
direnci
RPE koruma iletkeninin alternatif
akm direnci
RH Canlnn toplam toprak temas
direnci
RB Enerji kaynann ntr
topraklama direnci

EKL 8.1 TN Sistemde toprak hata devresi diyagram

ekil 8.1 de grlen devrede Rd kontak gei direnci, RPH1 ve RPE direnleri yannda ok
kk , devredeki RPE direncine bal RH+RB direleri RPE direncine gre ok byk
olduklarndan Id hata akm hesabinda sonuca ihmal edilebilecek kadar az etki
ettiklerinden ifadeleri basitletirmek amacyla aada verilen toprak hata devresi esas
alnarak hesap yaplacaktr.

2
 www.meslekidenetim.com

U 0 =230V 400/230 V alak

gerilim sistemlerinde
faz-ntr gerilimi

ekil 8.2 Basitletirilmi hata devresi diyagram

U0
Id
RPH Rd RPE

Rd 0

TN sistemlerde hata akm ksa devre mertebelerinde deere sahptir, bu nedenle enerji
kayna i direnlerinde byk gerilim dmlerine yol aar.

Gerekte hata akmnn ksa devre akmlar mertebesinde dir, bu nedenle besleme
tarafndaki empedanslarndan dolay %20 gerilim dmnn meydana geldii kabul
edilir. U0 sistemin faz-ntr nominal gerilimi olmak zere Ud hata gerilimi

Hata akm iin

0,8U 0
Id
RPH RPE

B noktasndaki hata dokunma gerilimi

RPE
U d RPE .I d 0,8.U 0
RPH 1 RPE

230/400 V ebekelerde RPE RPH 1 olmas halinde hata gerilimi 0,8U0/2=0,8x230/2=92 V

olacaktr. Bu ise emniyetli snr gerilimi kuru ve nemli yerler iin UL=50V ve islak yerler
iin UL=25V degerlerine gre yksek miktarlardr.

Koruma cihaznn gerekten almasndan emin olmak iin Id akm koruma cihaznn
Ia alma akm eik deerinden byk olmas lazmdr. Bu artn datm devreleri iin
hata akmlarn ve iletken kesitlerinin hesab yaplrken tahkik edilmesi gerekir.

Id ve Lmax (koruma cihaznn koruyabilecei maksimum mesafe) nin hesab aada

verilen ifadeler yardmyla yaplabilir.

3
 www.meslekidenetim.com

0,8.U 0 0,8.U 0 0,8.U 0 0,8.U 0

Id
Z RPH RPE .L .L S
.L.(1 PH )
S PH S PE S PE

I d I a olmak zere

Devreyi koruyacak koruma cihaznn ama akm eik deeri iin balant iletkeninin
maksimum uzunluu

0,8.U 0 .S PH
Lmax
S
.L.(1 PH )
S PE olmaldr

Lmax maksimum mesafe

U0 faz-ntr gerilimi 230 V 3-faz 400 V ebekelerde
Ia otomatik ama akm
faz iletkeninin kesiti
koruma iletkeninin kesiti

Eer korunan hattn uzunluu maksimum koruma mesafesinden fazla ise o zaman ya
iletkenin kesiti bytlr veya daha kk akmlarda alan akm koruma cihazlar
kullanlr.

U0 (Volt) Ama sresi Ama sresi

Faz-ntr gerilimi (saniye) UL=50 Volt (saniye) UL=25 Volt

ekil 9 TN Sistemlerde kesme sresi (IEC 60364 Tablo 41 ve 48A)

Elektrik tesisat projeleri hazrlanrken balant iletkenleri ve koruma elemanlar ;

srekli akm tama kapasitesi, uzakla gre gerilim dm , ve motorlardaki gibi ilk
devreye girme esnasnda geici akmlar ekiyorsa bu akmlara gre gerilim dm ve
ksa devreye dayanm ile ilili krtelere gre seilirler.

Bu krterlere gre seilen balant iletkenlerinin aada verilen PE iletkeninin RPE

diren deeri krterine gre, izolasyon bozulmas sonucu meydana gelen hatalarda
gerekli koruma yapp yapmad tahkik edilmelidir.

ekil 8.2 de grlen devrede hata akm

4
 www.meslekidenetim.com

0,8U 0
Id
RPH RPE

Kirchhof gerilimler kanuna gre

RPH .I d RPE 0,8.U 0

0.8.U 0 0.8.U 0
Id RPE
R R
R PE . PH 1 I d . PH 1
R PE R PE

LPH LPE
RPH RPE
.S PH .S PE LPH LPE L

L
R PH .S PH S
PE
L RPH S 1
R PE S PH 1 PE 1 S PE S PH
.S PE RPE S PH S PH

1 S PH

RPH S PH S PE
1
RPE

S PH U
R PE 0.8. . 0
S PH S PE I d I a I d olmas gerektiinden

S PH U
RPE 0,8. . 0
S PH S PE I a

rnek:

Bir 400V , 4 kW 3-fazl vana motorunu beslemek zere 350 m uzunluunda

4x6 mm2 NYY-J kablo ekilecektir. Vana motorunu korumak iin hat bandaki daitim
panosuna 16A akm deerinde G-tipi anahtarl otomatik sigorta konulmutur.
Sigortann manyetik ama akm eii Ia=8.In=8x16=128 A dir.

S PH U 6 230
R PE 0,8. . 0 0,8. . 0,719ohm
S PH S PE I a 6 6 128 deerinden ekilen kablonun
kablonun RPEkablo direnci kk olacaktr.

4x6NYY-J kablonun birim kilometredeki direnci 3,62 ohm/km dir

350 metredeki RPEkablo=0,35x3,62=1,267 ohm dur. Bu ise olmas gereken RPE=0,719 ohm
deerinden ok yksektir ve toprak hatas halnde anahtarl otomatik sigorta istenilen
srede ama yapmayp, devrede meydana gelen hata akm

5
 www.meslekidenetim.com

0,8U 0 0,8.230
Id 73 A
R PH R PE 1,267 1,267 olduundan

Sigortann nominal akm 16A olduundan , 73/16=4,6 ve

ekil 8.3 Ama erileri

ekil 8.3 den ama sresi 5 saniye olarak bulunur .

Bu sre iinde boru hatt RPE.Id=1,267.73=92,5 V gerilim altnda kalr.

Bu deer UL=50 V deerin ok stnde ve tehlikeli deer olup 5 saniye iinde boru
hattna dokunan insan iin hayati tehlike sz konusudur.

Bu nedenle ya akm deeri sigortann manyetik ama akm deerine ulancaya kadar
kablo kesiti bytlmesi veya devreye ilave RCD yerletirilerek toprak hatasna kar
koruma salanmaldr. En ekonomik zm RCD (artk akm koruma ) cihaz
kullanmaktr.

TN sistemlerde toprak hata akmlar ksa devre akmlar mertebesinde olduklarndan

ounlukla sigortalar ve kesiciler kullanlmaktadr .Ancak uzun hatlarda bu akm
deerleri oldukca dmekte ve eer koruma elemannn ama akm deeri yksekse
standartlatda belirtilen srede ama yaplamamaktadr.

Bu nedenle uzun hatlarda RCD elemanlar kullanmak zorunluluu ortaya kar.

Ayrca TN sistemlerde alak gerilim havai hat ebekelerinde izolatr kirlenmesi veya
izolatrn tahrip olmas nedeniyle zellikle yal havalarda skca , Kablo
ebekelerinde ise ana hatlarn balant yerlerinde tozlanma veya nemlenme sebebiyle
nadiren ortaya kan bir izolasyon hatasndan dolay ebekede oluan durumdur.
Buradaki hata korunan cihazda deil balant hatlarndadr.

6
 www.meslekidenetim.com

ekil 8.4 TN-S sitemlerde hat arzas

Bu durumlarda ebekede salam fazlara ait faz-ntr gerilimleri ykselir ve ayrca ntr
de gerilim oluacandan PE veya PEN iletkenlerine koruma amacyla balanan
cihazlarn gvdeleri , cihazda hata olmamasna ramen gerilim altnda kalr ve
gerilimin 50 V u amas halinde bu cihazlara dokunan insan iin hayati tehlike ba
gsterir.

Tecrbeler gstermitirki yukarda sz konusu edilen hatalarda meydana gelen kontak

direncinin deeri RA=7 ohm dan aa deer almamtr.

Bu hata durumunda faz-ntr geriliminin 250 V dan ve ntr de oluacak gerilimin 50 V

dan yukar deer almamas iin RB ntr topraklama direnci aada verilen ve TT
sistemler blmnde detayl olarak aklanacak

UB 50
RB .R A RA
U0 U B U 0 50 artn gerekletirmesi gerekir.
UB Bir faz-toprak hatas sonucu ntr noktasnn topraa gre alaca gerilim.

RA=7ohm da

UB 50
RB .R A 7 1,94ohm 2ohm
U0 U B 230 50 olmas gerekir
Bu devreden geen hata akm

U0 230
Id 25,72 A
RB RA 1,94 7

Ntrde meydana gelen gerilim

U B RB .I d 1,94 x 25,72 49,968 50V

Salam fazlara ait faz-ntr gerilimlerinin ykselmesi ise

3 U 3 220 2
U ( U 0 ) 2 (U B 0 ) 2 ( .220) 2 (50 ) 249V
2 2 2 2

7
 www.meslekidenetim.com

olacaktr.

Tm bu aklamalardan anlalacag uzere TN sistemlerde enerji kaynann (generator,

transformator,vb.)toplam ntr topraklama direncinin deeri 2hmmu amamaldr.

2.2 TT Sistemler

ekil 10 TT Sistemlerde hata akm ve gerilimi

zolasyonda bir hata meydana geldiinde hata akm topraklama direnci tarafndan
belirlenir. kabul edildiinde ve RPH ve RPE direnleri RA ve RB ye gre sonucu
etkilemeyecek kadar kk olduundan ihmal edildiinde hata devresi diyagram

RA topraklama direnci
RB ntr toprak direnci
IE1 Topraklama zerinden geen
toprak akm
IE2 nsan zerinden geen
Toprak akm
Id Toplam hata akm

8
 www.meslekidenetim.com

ekil 10.1 Hata devresi diyagram

Hata devresinde RA topraklama direncine paralel bal RH insan vcd direnci hesap
srasinda nemli miktarda RA diren deerini deitirmeyeceinden hesaplar
basitletirmek amacyla ihmal edilecektir.

ekil 10.2 Basitletirilmi hata devresi diyagram

TT sistemlerde hata akmlar ok yksek deerlerde olmayacandan etkili gerilim

olarak U0 alnacaktr.

ekil 10.2 ye gre hata akm

U0
Id
R A RB
hata esnasnda meydana gelen dokunma gerilimi

U 0 .R A
U d R A .I d
R A RB

Hatadan dolay etkilenen tesis blm otomatik olarak devreden kartlr.

TT sitemlerde toprak hata akmlar ar akm ve ar yk elemanlarnn nominal

akmlar ve ya ama akmlarna gre ok kk olduundan bu sistemlerde mutlaka
RCD cihazlar kullanlmaldr. Aksi halde aada aklanacak olan olaylar ba gsterir.

9
 www.meslekidenetim.com

TT sistemlerde toprak hatasna maruz kalmi devrede hata akm ntr enerj
kaynagnn ntrnde gerilim meydana gelmesine neden olur. Bu gerilim arzasz faz
ntr gerilimlerinin ykselmesine yol aar.

Gerilim ykselme ifadeleri gerilimler keni kullanlarak bulunabilir.

Gerilimler keni ;Alak gerilim sistemlerinde reaktanslarn etkisinin ihmal edilecek

kadar dk ve aa yukar deimeyecei gz nne alnarak izilmitir

ekil 10.3 Gerilimler keni

U R' 0'
Hatal fazn faz-ntr gerilimi
' '
U ,U
T 0' Salam fazlara ait faz-ntr gerilimlerinin sistemdeki bir faz-toprak hatas
S 0'

sonucu alaca deer.

UB Bir faz-toprak hatas sonucu ntr noktasnn topraa gre alaca gerilim.

OO '' 1 U0
Sin30 OO '' OT . OO ''
OT 2 2
U RO U SO U TO U 0

U RS U RT U ST U
U TO U SO U

10
 www.meslekidenetim.com

UO
O ' O '' O O OO U B
2
TO O keninde pisagor bantsna gre
U
(TO ) 2 (O O ) 2 (TO ) 2 U 2 (U B 0 ) 2
2
3 2 U
U 2 ( .U 0 ) (U B 0 ) 2
2 2

3 U
U ( U 0 ) 2 (U B 0 ) 2
2 2 Bir faz-toprak hatas halinde salam fazlarn faz-ntr
geriliminin alaca deer.

rnek:

Yukardaki ekil 10.2 de RB=2ohm ve RE=4 ohm olsun.

Bir faz-toprak hatas halinde devreden geen akm

220
Id 36,7 A
24
Bu akmn ntr topraklama direncinden dolay meydana getirecei ntr gerilimi

U B R B .I d 2.36.7 73.4V 50V

Salam fazlardaki gerilimin ulaaca deer

3 220 2
U ( 220) 2 (73.4 ) 264V
2 2 olacaktr. artnamelere gre gerilim
deerlerinin 250 V amamas istenir.

Ayn zamanda meydana gelen dokunma gerilimi ise

U d R A .I d 4.36,7 147V
olacaktr ve bu deer izinverilen 50 V un stnde
olacanda devreyi derhal kesebilecek RCD cihaznn kullanlmas gerekliliini gsterir.

Topraklama balantsnn maksimum direnci

ekil 11 RCD cihaznn hassasiyeti ve snr gerilim deeri

11
 www.meslekidenetim.com

ne gre cihaz gvdesinin topraklama

balantsnn direnleri yukardaki st snrlar amamaldr.

Koruma cihaznn TT sistemlerde ama yapmamas durmunda faz-ntr gerilimlerinin

izinverilen deerinin stnde deer almasn nlemek iink iin a RA ile RB direnleri
arasnda farklarn aagda aklanacak ifadeye ye gre diren deerlerinin
gerekletirilmesi gerekir.

ekil 10.2 gz nne alnarak

I d Hata akm ,
U0
Id
R A RB U B I d .R B UB UL
UB
RB .R A
U0 UB U B hata esnasnda meydana gelen ntr gerilimi

artnamelere gre U L 50V kabul edilmektedir.

50
RB .R A
U 0 50 art salanmaldr.

2.3 IT Sistemler

Normal iletmede ebeke ebekeye ait kaak empedanslar zerinden topraklanmlardr.

3-fazl 1 km uzunluundaki kablonun toprak kaak empadans standard olarak

50 Hz iin

Bir fazda toprak hatas olmas durumunda

Ntrn yaltlmas durumunda arza akm

12
 www.meslekidenetim.com

230/400 Volt ebekede 1 km uzunluk iin

0.7 eer ise

Bu gerilim deeri tehlikeli olmayp tesis iletmeye devam edebilir.

Eer ntr datlmsa topraa bal olarak ntr kaymas ve ilave akm (ekil 12)

ekil 12: IT sistemde bir fazda meydana gelen hata akm

Ntrn empedans zerinden topraklamas durumunda bir fazda toprak hatasnda

lgili hata gerilimi halen dk olup tehlikeli olmadundan iletmeye devam edilebilir.
Bu sistemde risksiz olarak iletmenin devam byk bir avantajdr ancak ikinci bir hata
olumadan nce hatann varl tannmal ve hatay acilen gidermek iin hata takip
edilmelidir. Bunu salamak iin ntr dahil olmak zere tm aktif iletkenleri
13
 www.meslekidenetim.com

gzlemleyen izolasyon gzlemleme cihaz vastasyla hata bilgileri salanmal hata yerini
tanmlayan bir sistemle hata yeri tesbit edilmelidir.

kinci bir izolasyon hatas halinde sistemin davran.

kinci bir hata ortaya ktnda henz birinci hata da giderilmemise burada
ihtimalin gz nne alnmas lazmdr.

kici bir hata ayn hatal iletkende ortaya kmsa herhangi bir ey olmaz tesis
iletmeye devam edebilir.
Hata farkl ikinci iletkende ortaya kmsa; eer cihaz gvdeleri ayn PE
iletkenleri zerinden birbirleriyle balanmsa iki faz ksa devre meydana
gelir.Elektrik ok tehlikesi aynen TN sistemlerde olduu gibi gerekleir.
.

Eer iki hatadan biri ntr zerinde ise hata akm ve gerilimi TN
sistemdekine gre iki kat daha azdr.

Bu sistemde arza atrma sistemleri aada belirtilen ifadeleri verilen artlara

uygun olmaldr

Ntrne bir fazl ykler balanmayan 3-faz, 3-hatl IT sistem

(Ntr datlmam sistem)

14
 www.meslekidenetim.com

ekil 13. Ntrnden datm yaplmam yani sistemin ntr hattna

bir fazl ykler balanmam 3-faz 3-hatl IT sistemde 2-faz
hata durumu

ekil 14 Yukardaki hata durumuna ait diren ve empedans

Diyagram

U U
Id Id
R PH 1 R PE1 R PH 2 RPE 2 veya Z PH 1 Z PH 1 Z PH 2 Z PE 2

RS R PH 1 R PE1 R PH 2 R PH 2 Z S Z PH 1 Z PE1 Z PH 2 Z PE 2
veya

eer R PH 1 R PH 2 ......R PE1 R PE 2 . veya Z PH 1 Z PH 2 ......Z PE1 Z PE 2 . ise

RS ( R PH R PE )
veya Z S ( Z PH Z PE ) olmakzere ve

RS 2 RS
veya Z S 2 Z S alnr.

U U
Id Id
2.R S veya 2.Z S ifadeleri elde edilir.

3.U 3U 0
Ia Ia
U 3.U 0 ve I F I a olduu gz nne alnarak 2.RS 2.Z S elde
veya
edilir. Herbir cihaza ait balant iletkenleri ayn uzunlukta ve kesitte deilse

15
 www.meslekidenetim.com

3.U 0 3.U 0
Ia Ia
( RPH 1 R PE1 R PH 2 RPE 2 ) veya ( Z PH 1 Z PH 1 Z PH 2 Z PE 2 )
3.U 0 3.U 0
RS Z S
Ia veya Ia
RS R PH 1 R PE1 R PH 2 R PE 2
Z S Z PH 1 Z PE1 Z PH 2 Z PE 2 ifadeleri kullanlmaldr
.
Ayrca koruma iletkeni zerinden devresini tamamlayan iki faz hatas olduundan
devreden geen hata akmlar ksa devre mertebesinde olmas sebebiyle
Transformatorlerde i diren ve reaktansndan dolay i gerilim dmleri meydana
gelir. %20 civarlarnda oluabilecek bu gerilim dmn gz nne almak iin ya
transformator empedanslarn hesaba katarak hata akmlarn hesaplamak veya
hesaplar kolaylatrmak iin yukardaki ifadeleri

0,8. 3.U 0,8. 3U 0

Ia Ia
2.R S veya 2.Z S
ve
0,8. 3.U 0,8. 3U 0
RS ZS
2 .I a veya 2.I a olacaktr.
0,8. 3.U 0 0,8. 3.U 0
Ia RS
( RPH 1 R PE1 R PH 2 RPE 2 ) ---------- Ia

0,8. 3.U 0 0,8. 3.U 0

Ia Z S
( Z PH 1 Z PH 1 Z PH 2 Z PE 2 ) ------------ Ia

Ntrne bir fazl ykler balanabilen 3-fazl, 4-hatl IT sistem

( Ntr datlm sistem)

16
 www.meslekidenetim.com

ekil 15 Ntrnden datm yaplan yani sistemin ntrne bir fazl cihazlar balanan 3-
faz ,4-hatl IT sistemde ayn faza bal bir fazl iki cihazin ikisinde bir izolasyon hatas
sonunda oluan durum

ekil 16 Yukardaki hata durmuna ait diren ve empedans diyagram

Bu hata eklinde etkili olan gerilim faz-ntr gerilimidir. Hata devresi faz iletkenleri ntr
ietkenleri ve koruma iletkenlerinden meydana gelir. Bu hata IT sistemin ntrnn bir
fazl yklerin ebekeye balantsnn yaplabildii ntr hattna ayn faza bal iki
cihazda izolasyon hatas olduunda grlen hata tipidir. Ntr datlm ebekede
farkl fazlara balanan bir fazl iki cihazda izolasyon hatas sonucu ortaya kan hata
faz-faz yani iki faz hatas olacaktr.

U0
Id
R PH 1 R PE1 R N 1 R PH 2 R PE 2 R N 2 veya diren yerine empedanslarla hesap
yaplrsa

U0
Id
Z PH 1 Z PH 1 Z N 1 Z PH 2 Z PE 2 Z N 2 elde edilir

RS RPH 1 RPE1 R N 1 RPH 2 RPH 2 R N 2 veya

Z S Z PH 1 Z PE1 Z N 1 Z PH 2 Z PE 2 Z N 2
yazabiliriz

eer R PH 1 R PH 2 ......R PE1 R PE 2 . R N 1 R N 2 veya

Z PH 1 Z PH 2 ......Z PE1 Z PE 2 . Z N1 Z N 2
ise

RS 2( RPH RPE R N 1 )
veya Z S 2.( Z PH Z PE R N 2 ) olur ve

RS ( R PH R PE R N 1 ) veya Z S ( Z PH Z PE R N 2 ) alnarak

17
 www.meslekidenetim.com

U0 U0
Id Id
2.R S veya 2.Z S ifadeleri elde edilir

U0 U0
Ia Ia
U U 0 ve I F I a gz nne alnarak 2 .R S veya 2.Z S
U0
Ia
ve RPH 1 R PE1 R N 1 RPH 2 RPE 2 R N 2 veya diren yerine empsdanslarla hesap
U0
Ia
yaplrsa Z PH 1 Z PH 1 Z N 1 Z PH 2 Z PE 2 Z N 2 elde edilir.

Bu tip arzalardada hata akm ksa devre akm mertebesinde olduundan yukarda
anlatlan sebeblerden dolay

0,8.U 0 0,8.U 0
Ia RS
RPH 1 RPE1 R N 1 RPH 2 RPE 2 R N 2 -------- Ia diren yerine empedanslar
kullanlrsa
0,8.U 0 0,8.U 0
Ia Z S
Z PH 1 Z PH 1 Z N 1 Z PH 2 Z PE 2 Z N 2 --------- Ia ifadesi geerli olur

ekil 14 IT sistemlerde Maksimum kesme sresi (IEC 60364 tablo 41B ve 48A)

Kaynak :TURGUT ODABAI

Elektrik Mhendisi

18