F. .

Fen ve Mhendislik Bilimleri Dergisi, 17 (1), 10-18, 2005

Klasik Yol Verme Metotlarnn Denetleyici Yardmyla

Gerekletirilmesi
lhami OLAK Ramazan BAYINDIR
icolak@gazi.edu.tr bayindir@gazi.edu.tr
Gazi niversitesi, Teknik Eitim Fakltesi, Elektrik Eitimi Blm, 06500 Beevler, Ankara

zet
Bu almada fazl asenkron motorlarda kullanlan klasik yolverme yntemleri PIC 16F84
denetleyicisi ile gerekletirilmitir. Yldz-gen, seri diren ve rotoru sargl asenkron motora yol verme
yntemlerinde kullanlan kontaktr, zaman rlesi ve kontak sistemi yerine, anahtarlama eleman olarak
triyak kullanlmtr. Anahtarlama elemanlarnn tetikleme sinyalleri denetleyicinin saysal klar
kullanlarak elde edilmitir. Yaplan uygulama ile hassas, bakm gerektirmeyen ve elektromekanik
elemanlardan arndrlm bir yol verme sistemi gelitirilmitir.
Anahtar Kelimeler: Asenkron motor, Yol verme, PIC 16F84 denetleyici

Implementation of the Classical Starting Techniques Using

Microcontroller

Abstract
In this study, classical starting methods used in three phase induction motors have been
implemented using PIC 16F84 microcontroller. Triacs have been used as switching components apart
from the contactors, time relays and contacs used in the delta/wye, serial resistance and wounded rotor
induction motor starting methods. The gate signals of the switching components have been generated by
using PIC microcontrtoller. With this application, a sensitive, reliable and a simple structured starting
system has been developed.
Keywords: Induction motor, Starting, PIC 16F84 microcontroller

1. Giri
Asenkron motorlar fazl sistemden beslenir ve sarglar 220 V veya 380 V
deerindeki gerilime gre sarlrlar. zel durumlarda sarglara uygulanacak gerilim farkl
deerlerde olabilir. Sarglara uygulanan bu gerilim, sarg empedanslarnn kk olmas
nedeniyle kalknma annda ok fazla akm ekilmesine neden olur. Motor ilk kalknma annda
rotor dnmedii iin sekonderi ksa devre edilmi bir trafo gibi alr. Dolaysyla rotor
devresinden ve buna bal olarak stator devresinden kalknma annda yaklak olarak tam yk
akmnn 4-8 kat kadar bir akm ekilir. Kalknma torklar ise tam yk torkunun 2-3.5 kat
kadardr. Bundan dolay asenkron motorlar genellikle bota altrlp, anma hz deerlerine
ulaldktan sonra yklenirler. Asenkron motorlarn kalknma annda fazla akm ekmesi
kumanda devresinde kullanlacak elemanlar ve iletkenlerin maliyetini artracandan, baz
yntemler yardmyla kalknma akm belirli deerlerde tutulur. Bu yntemlerin ana prensibi,
stator sarglarna dk gerilim uygulamaktr. Bilhassa byk gl asenkron motorlara direkt
olarak yol verildiklerinde ilk kalknmada ekecekleri byk kalknma akmlar enerji iletim
 Klasik Yol Verme Metotlarnn Denetleyici Yardmyla Gerekletirilmesi

hatlarnda den gerilimin artmasna sebep olur. Dolaysyla bu hattan beslenen alclar
ularndaki gerilimin dk olmasndan etkilenir. Yol verme yntemlerinin tamamnda, motora
yol verebilmek iin zaman rlesi ve kontaktrden oluan bir kumanda devresi kurulur. Motor
ise kontaktrn kontaklar kullanlarak oluturulan g devresine balanr [1, 2].

Bu tip yol verme yntemlerinde kumanda devresinde anahtar olarak kontaktr

kullanlr. Kontaktr kontaklar and iin belirli zaman sonra mekaniki arzalar meydana
gelebilmektedir. Kontak noktalar tamamyla anm ise kontaklar deitirilmelidir.
Kontaktrlerin manyetik nvelerinde zamanla toz birikmesi sonucu grltl alabilir. Bu
nedenlerden dolay bu tip sistemler srekli bakm gerektirir. Kullanlan kontaktr ve zaman
rlesi ve yol verme direnlerinden dolay g kayb da olduka fazladr [3].

PIC serisi denetleyiciler Microchip firmas tarafndan gelitirilmi ve retim amac ok

fonksiyonlu lojik uygulamalarnn hzl ve ucuz bir denetleyici ile yazlm yoluyla
karlanmasn salamaktadr [4, 5]. Ayrca saysal olarak akm, gerilim, g katsays lme
ilemi ve reaktif g kompanzasyonu uygulamalar da denetleyici tabanl olarak
gerekletirilmektedir [6, 7]. Gerekletirilen sistemde kontaktr ve zaman rlesi
kullanlmamtr. Kontaktr yerine anahtar olarak yariletken elemanlar kullanlmtr. Yazlan
program ile de, gerekli gecikmeler elde edilerek, zaman rlesi ihtiyac karlanmtr. Btn
endstri dallarnda temel ama, otomasyonu salayarak retimi artrmak ve maliyeti
drmektir. Yaplan bu almann kurulu maliyeti kontaktrl sistemlere gre pahal
olmasna karlk, iletme maliyeti dktr. Uygulama ile buna benzer motor kontrol
uygulamalarnn daha basit ve gvenilir ekilde denetleyici ile yaplabilecei gsterilmitir.

Yaplan alma ile endstriyel uygulamalarda yol vermede kullanlan yol verme
metotlar fazl bir alternatif akm motoru ile PIC 16F84 denetleyici kullanlarak
gerekletirilmitir

2. Klasik Yol Verme Metotlar

Asenkron motorlarn kalknma annda fazla akm ekmesi kumanda devresinde
kullanlacak elemanlar ve iletkenlerin maliyetini artracandan, baz yntemler yardmyla
kalknma akm belirli deerlerde tutulur. Bu yntemlerin ana prensibi, stator sarglarna dk
gerilim uygulamaktr. Bu maksatla aadaki metotlar kullanlr:

1. Yldz-gen yol verme.

2. Stator sarglarna seri diren veya reaktans balayarak yol verme.

3. Rotoru sargl asenkron motorlarda, rotor sarglarna harici direnler balanarak yol
verilir.

Sincap kafesli asenkron motorlarda ise rotor yaplar uygun ekilde imal edilerek kalknma
annda rotor etkin direncinin byk olmas salanr.

2.1 Yldz-gen yol verme: Yldz-gen yol verilen motorlarda, motorun stator sarglar gen
balantdaki maruz kalaca gerilim deerinin etkisinden ve ar akm ve g ekmesinden ilk
kalknma annda kurtulmaktadr. ekil 1.ada bir asenkron motora yldz-gen yol verme g

11
 . olak ve R. Bayndr

devresi verilmitir. Bu devrede, motor nce yldz, sonra da gen almaya geer. Yldz
almada M ve Y kontaktrleri, gen almada ise M ve kontaktrleri kapal durumdadr.
Yldz-gen balanty gerekletirecek kumanda devresi burada gsterilmemitir. Ancak
kumanda devresinin tasarlanmasnda, yldz kontaktr alrken gen kontaktr
almamaktadr. gen kontaktr alrken de yldz kontaktr almamaktadr. Yani,
yldz ve gen kontaktrlerinin normalde kapal kontaklar birbirlerinin bobin sarglarna seri
balanarak elektriksel kilitleme gerekletirilir. ekil 1.bde ise yldz gen yol verme
denetleyici yardm ile yaplmtr.

R S T
R S T

Asenkron motor
Asenkron motor

(a) (b)

ekil 1. Asenkron motorun yldz-gen yol verilmesine ait g devresi

Anahtarlama eleman olarak triyak kullanlmtr. Bylece yol verme sistemi elektro
mekanik elemanlardan arndrlarak sistem mekaniki arza, grlt, bakm ve kullanlan
elektromekanik elemanlardan arndrlmtr. Triyaklarn geyt sinyalleri denetleyici tarafndan
salanmaktadr. Geyt sinyalleri ile ayrntl bilgi Tablo.1de zetlenmitir. Hangi durumda
denetleyicinin hangi pininin set olduu bu tablodan grlebilmektedir.

2.2 Stator sarglarna seri diren veya reaktans balayarak yol verme: Stator sarglarnn
kalknma annda yksek gerilime maruz kalmasn nlemek iin, ayarl veya kademeli n
direnler kullanlr. Kullanlacak olan direnler sadece gerilim blc grevi grrler. Ayarl
olanlar reosta veya statik diren (yariletken kontroll diren) olabilir. Kademeli olanlarda ise,
kademe says istenilen sayda olabilmektedir. Her bir kademedeki diren deerleri bir kontaktr
gurubu veya anahtar gurubu tarafndan ksa devre edilerek devre d braklrlar. n diren
kullanlarak yaplan yol verme metodunun en nemli dezavantaj, direnler zerinden geen
akm nedeniyle s eklinde g kayb meydana gelmesidir. Motor nce R1 direnci devrede iken,
gen olarak yol almaya balar. Motor hzlandka, belirli bir zaman sonra R1 direnci M1
kontaklar ile ksa devre edilir. Daha sonra motor gen almasn srdrr. Bylece motorun
dk gerilim ve akmla kalknmas salanm olur. Asenkron motora n direnle yol
verilmesine ilikin g devresi ekil 2.ada verilmitir. ekil 2.bde ise n direnle yol verme
ilemi denetleyici yardm ile yaplmtr. Anahtarlama eleman olarak triyak kullanlmtr.

12
 Klasik Yol Verme Metotlarnn Denetleyici Yardmyla Gerekletirilmesi

Sistem elektromekanik elamanlardan arndrlmtr. Sinyaller Tablo.1de verildii sraya gre

uygulanmaktadr.

2.3 Rotoru sargl asenkron motorun rotor sarglarna harici diren balayarak yol verme:
ekil 3.ada rotoru sargl bir asenkron motorun rotor sarg direnlerinin artrlarak yol
verilmesine ilikin g devresi verilmektedir. Burada rotor devresine seri olarak diren
balanmtr. Motor yldz olarak yol almaya baladnda, yol aldka R1 diren gurubu M1
kontaklar tarafndan ksa devre edilir.

Rotoru sargl asenkron motorun rotor sarg ular alt adet olarak balant kutusuna
kartlm ise, rotor devresi yldz veya gen balanabilir. Fakat ounlukla yldz balant
yaplarak, adet rotor sarg ular ve ntr ucu balant kutusuna kartlr.

Rotoru sargl asenkron motorlarn kalknma annda ar akm ekmesinin nedeni; hz

sfr iken rotorda endklenen gerilimin yksek olmas ve bu gerilim deerinin ok kk bir
rotor empedans zerinden ksa devre edilmesidir. Rotor devresine balanacak d direnler
yardmyla rotorun toplam empedans artrlacandan, rotor devresinden geen akm azalacak
ve rotor geriliminin ksa devre olmas ortadan kalkacaktr Harici diren deeri arttka motorun
rettii kalknma torku artmakta, ancak anma hznda alrken kaymas da artmaktadr. te
bundan dolay motorun kalknma annda rotor direnci byk, anma hznda alrken rotor
direnci kk yaplarak kayma en aza indirilir. Rotor devresine ok byk deerli bir diren
balanrsa veya rotor sarg ular ak devre yaplrsa motorun kalknmas mmkn olmayabilir.
nk ak devre yaplan rotor devresinden akm gemez. Rotor akmnn sfr olmas
durumunda ise motor tork retmez. Dolaysyla, rotor devresine balanacak harici diren
motoru kalkndracak kadar tork retebilen bir deerde olmaldr [8]. ekil 3.bde ise rotoru
sargl asenkron motorun rotor sarglarna harici diren balayarak yol verme ilemi denetleyici
yardm ile yaplmtr. Anahtarlama eleman olarak triyak kullanlmtr. Triyaklarn geyt
sinyalleri Tablo 1de verilen sra ile anahtarlanmaktadr. Tabloda kullanlan RB0-RB7 PICin B
portuna ait pinlerdir.

Tablo.1 PIC 16F84e ait pinlerin set edilmesi

Yol verme
eidi PIC 16F84n yol verme eidine gre pinlerin set edilmesi
R S T ular Yldz noktas oluturulmas gen Balant yaplmas
Yldz RB0 RB1 RB2 RB3 RB4 RB5 RB6 RB7 RA2
gen X X X X X X
X X X X X X
R S T ular Direnlerin ksa devre edilmesi gen balant yaplmas
n RB0 RB1 RB2 RB3 RB4 RB5 RB6 RB7 RA2
direnle X X X X X X
X X X X X X X X X
R S T ular Direnlerin ksa devre edilmesi gen balant yaplmas
Rotoru RB0 RB1 RB2 RB3 RB4 RB5 RB6 RB7 RA2
sargl X X X X X X
X X X X X X X X X

13
 . olak ve R. Bayndr

R S T R S T

R1 M1 R1 M1 R1 M1
R1 R1 R1

Asenkron motor Asenkron motor

(a) (b)

ekil 2. Asenkron motora n direnlerle yol verilmesine ait g devresi

R S T R S T

M
Rotoru Sargl Rotoru Sargl
Asenkron motor Asenkron motor

R1 M1 R1 M1 R1 M1 R1 R1 R1

(a) (b)

ekil 3. Rotoru sargl asenkron motorun rotor devresine diren balanarak yol verilmesine ait
g devresi

14
 Klasik Yol Verme Metotlarnn Denetleyici Yardmyla Gerekletirilmesi

4. Uygulama almalar
PIC 16F84 ile yaplan almaya ait blok diyagram ekil 4de verilmitir. Sistem 4 ana
blmden olumutur.

fazl
Denetleyici Giri/k Src Devre Asenkron Motor

ekil 4. PIC 16F84 ile yaplan almaya ait blok diyagram

Denetleyicinin kndan alnan dijital sinyaller opto izolatrleri iletime geirmektedir.

Bylece diyak iletime gemekte diyaklar ise triyaklar iletime geirmektedir. Burada triyaklar
anahtar grevi yaparak iletime geirildiinde motoru altrmakta, kesime geirildiinde ise
motoru durdurmaktadr.

ekil 5de asenkron motora yldz-gen yol verilmesine ait ak diyagram verilmitir.
n direnlerle ve rotoru sargl asenkron motorun rotor devresine diren balanarak yol verme
devresi ak diyagram yldz gen yol verme ile ayndr. Sadece k portundaki bitlerin
ynlendirilmesi farkldr. Bu nedenle portlarn ynlendirilmesi Tablo.1de verilmitir. Program
assembler dilinde hazrlanmtr. Elde edilen program makine diline evrildikten sonra hex
dosyas programlama cihaz yardmyla PICe kopyalanmtr. Ak diyagramnda verilen
gecikmeler dikkate alnarak gerekli klar enerjilendirilmitir. Gecikme iin ayrca bir alt
program yazlmtr. Bu programn ak emas ekil.6da verilmitir.

Yaplan sistemin nemli zelliklerinden biri bu alt program kullanarak bir zaman
rlesine ihtiya duymamasdr. Zaman gecikmeleri yazlmla gerekletirilmitir. Bylece ok
hassas zaman gecikmeleri yapmak mmkn olmutur. Bir komutun icra sresi osilatr
frekansnn 4e blnmesi ile bulunur. almada osilatr olarak 4 MHzlik kristal osilatr
kullanld iin bir komutun icra sresinin frekans (dahili frekans) 1 MHzdir. Bu frekansn bir
saykl, yani bir komutun icra sresi 1 s dir. Zaman gecikmesini artrabilmek iin i ie iki
dng oluturulmutur. Bir dngde maksimum gecikmeyi salamak iin SAY2 ve SAY3n
iine hFF yazlmtr. ie dngde elde edilen gecikme 200 msdir. Bu deer SAY1
ieriine yazlan D05 deeri ile 5 defa dndrlerek geciktirme alt programnn bir defa
arlmasnda toplam bir saniyelik gecikme elde edilmitir. Gecikme sresi SAY1 ierii
deitirilerek artrlp azaltlabilir.

ekil 7de PIC 16F84n altrlabilmesi iin temel konfigrasyon ve yaplan alma
grlebilmektedir. Devrede PORT Ann RA0 ve RA1 pinleri giri olarak kullanlmtr. RA0
pini balatma, RA1 pini durdurma ilemi yapmaktadr. RA2 pini k olarak kullanlmtr.
PORTBnin klarnn tamam k olarak kullanlmtr [9, 10].

15
 . olak ve R. Bayndr

GECKME
BALA

PIC 16F84' tant SAY1 D'05' ykle

PIC 16F84'n
giri/k hazrla

SAY2 h 'FF'
ykle
Port A'nn 0.biti
0 m? H

E SAY3 h 'FF'
ykle
PORTB'ye b'00011111' ykle
PORTA'ya b'0010' ykle

Hayr
SAY3=0 m? SAY3=SAY3-1
CALL GECIKME
GECIKME

Evet

PORTB'ye b'11100111' ykle Hayr

SAY2=0 m? SAY2=SAY2-1
Evet

Port A'nn 1.biti Evet

0 m? H
Hayr
E
SAY1= 0 m ? SAY1=SAY1-1
Evet
PORTB'ye h'00' ykle
PORTA'ya h'00' ykle
Evet
RETURN

ekil 5. Asenkron motora yldz-gen yol ekil 6. Zaman geciktirme alt program
verilmesine ait ak diyagram

PIC k gerilimi 5 volttur. k devre elemanlarnn alma gerilimi ise 220 volttur.
Bu devreden elde edilen dijital sinyaller opto izolatr iletime geirmektedir. Opto izolatr hem
PIC k ile src giriini yaltmakta hem de PIC knn yklenmesini nlemektedir. ekil
8de opto izolatr ve triyan balants verilmitir. Opto izolatr iletime getiinde ierisindeki
diyak iletime geirmektedir. Bylece triyaklar iletime gemektedir. Burada triyaklar anahtar
grevi yapmaktadr. Triyak alternatif akmda alan tam dalga yk kontrol yapabilen
elektronik akm anahtardr. AC akmda her iki ynde de akm geirir. Akm geirebilmesi iin
yeterli A1 ve A2 akm tayc polarmalar yannda geyt polarmas olarak AC, DC veya ksa
sreli deiik dalga ekilli gerilim uygulanmaldr. Her alternans bitiminde gerilimin sfr
olduu anada triyak yaltkan olur ve geyt kontrol eline geirir. kinci alternans bitimine kadar
triyakn iletken olmas salanr. Triyakn srekli olarak iletimde kalmas yani yk akmm
srekli geirmesi isteniyorsa triyak her alternans banda bir kez tetiklenmelidir. almada bu
ilem opto izolatr ierisindeki diyak ile salanmtr.

16
 Klasik Yol Verme Metotlarnn Denetleyici Yardmyla Gerekletirilmesi

Vcc (+5V)

10 k

10 k
Durdurma
RA2 RA1
10k
RA3 RA0 Balatma

RA4 OSC1

100 MCLR OSC2

PIC 16F84
Vss Vdd
Kurma 22 pf 22 pf
RB0 RB7 GND

RB1 RB6 Vcc (+5V)

GND 0.1F
RB2 RB5

RB3 RB4


Optoizolatr

ekil 7. PIC 16F84n konfigrasyonu

ebeke

A2

BTA 41-600B

270 MOC 3051 G A1

1 4

PIC k

2 5
10k

3 6 Motor sarglar

ekil 8. PIC denetimli bir faz srme devresi

5. Sonu
Bu alma retim amac ok fonksiyonlu lojik uygulamalarn hzl ve ucuz bir ekilde
yaplmas olan PIC 16F84 denetleyicisi ile gerekletirilmitir. Bu almada bilgisayarda
hazrlanan yazlm Microchip firmas tarafndan gelitirilmi PIC serisi 16F84 denetleyicisine
yklenerek, fazl asenkron motorlarda klasik yol verme metotlar denetleyici yardmyla
uygulanmtr. Kontaktr, yardmc rle, zaman rlesi gibi elemanlara gerek kalmakszn klasik
yol verme yntemleri gerekletirilmitir. Kaplad alan, giri-k terminallerinin
kullanlabilmesi ve hassasiyet boyutunda klasik kumanda sistemine gre PIC ile yaplan
sistemin salad avantajlar grlmtr. Ayrca yazlmn deitirilmesi, fiyat, evre birimleri,

17
 . olak ve R. Bayndr

kolay programlama, kullanm esneklii ve ucuzluu gibi stn zelliklere sahip olmas,
pratiklii ve srenin deitirilerek yazlmn yklenebilmesi kolaylndan dolay bu
uygulamada PIC uygulama almalarn olduka kolaylatrmtr.

Yaplan alma ile endstriyel uygulamalarda kullanm olduka yaygnlaan asenkron

motorlara yol vermede kullanlabilecek yol verme metotlar fazl bir alternatif akm motoru
kullanlarak PIC 16F84 denetleyici ile gerekletirilmitir. Bu ve buna benzer motor kontrol
uygulamalarnn daha basit ve gvenilir ekilde PIC ile yaplabilecei gsterilmitir.

Kaynaklar
1. Y. Trkmen, C. Gentan, Kumanda Devreleri 1, Yeniyol Matbaas, zmir, 1998.
2. Y. Trkmen, C. Gentan, Kumanda Devreleri 2, Yeniyol Matbaas, zmir, 1998.
3. W. N. Alerich, Electric Motor Control, Delmar Publishers, New York, 1988.
4. H. Gmkaya, Mikroilemciler ve 8051 Ailesi, Alfa Basm Yaym Datm Ltd. ti., stanbul, 1998.
5. H. Ate, R. Bayndr, PIC Kontroll Srtnme Kaynak Makinesi Tasarm ve Uygulamas, Zonguldak
Karaelmas niversitesi, Teknik Eitim Fakltesi, Teknoloji Dergisi, Yl 6, Say 3-4, 107-114, 2003.
6. . olak, R. Bayndr, .F. Bay, Reactive Power Compensation Using A Fuzzy Logic Controlled
Synchronous Motor, Energy Conversion And Management, Vol. 44, Issue 13, Pages 2059-2215,
2003.
7. . olak, R. Bayndr, G Katsaysnn Bir Mikrodenetleyici Kullanarak lm, Erciyes
niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi, Cilt 19, Say 1-2, 50-58, 2003.
8. . olak, Asenkron Makinalar, Nobel Yaynclk, Ankara, 2001.
9. N. Gardner, PIC Programlama El Kitab, Editr: Elk. Mh. Gkhan Diner, Bileim Yaynclk,
nfogate, stanbul, 1998.
10. O. Altnbaak, Mikrodenetleyiciler ve PIC Programlama, Melissa Matbaaclk stanbul, 2000.

18