Ömer Madra - Rüzgara Karşı PDF

Rzgra Kar II
mer Madra
www.altkitap.com
Rzgra Kar II
mer Madra
altkitap - deneme 2
Rzgra Kar II
mer Madra
Ekim 2000
Yayna Hazrlayan: erif Erol

Dzelti: erif Erol
Tasarm: Faruk Ulay
Tasarm Uygulama: Adnan Kurt
Kapak Fotograf: Marcel Bovis

2000 altkitap ve mer Madra
Yaptn tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar

dnda yayncnn izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.
www.altkitap.com
editor@altkitap.com
Yazar Hakknda
1945 ylnda stanbul'da doan mer Madra, orta okulu English High
School'da (1961) liseyi de Robert Kolej'de bitirdi (1964). Ankara niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesi'ni (Diplomasi ve Uluslararas likiler Blm)
birincilikle bitirdikten sonra (1968), ayn Faklte'nin Uluslararas Hukuk
krssnde 13 yl sreyle retim yelii yapt. 1977 ylnda "Avrupa nsan
Haklar Szlemesi ve Bireysel Bavuru Hakk" konusunda doktorasn
tamamlayan Madra Hollanda, svire ve sve'te uluslararas hukuk,
uluslararas ilikiler ve insan haklar alanlarnda aratrmalar yrtt. Bu arada,
1975 ylnda ksa dnem yedek subay olarak askerlik grevini tamamlad. Ad
anlan doktora tezi, 1980 ylnda A..S.B.F. tarafndan yaymland.
1982 ylnda niversitedeki grevinden istifa eden mer Madra, Milliyet
gazetesinde 1983 balarndan itibaren 2 yl sreyle aratrma ve d haberler
blmnde grev yapt. Madra, daha sonra Playboy, ehir, Gergedan ve Start
dergilerinde kurucu, editr ve yazar olarak alt (1985 - 1988). 1989 banda
Arredamento/Dekorasyon adl mimari, tasarm, sanat ve dekorasyon dergisini
kuran mer Madra, 5 yl sreyle bu derginin yayn ynetmenliini ve
bayazarln stlendi. Madra, bu grevinin yan sra, 1990 ylnda alt ay sre
ile Gne gazetesinin Pazar Eki'nin (P.Eki) yayn ynetmenliini ve ke
yazarln da yrtt.
mer Madra, Avrupa Konseyi'nden ald bir bursla Fransa'da (Strasbourg)
aratrmalarda bulunduktan sonra, uluslararas hukuk ve gmen iiler
konusunda Migrant Workers and International Law adl bir kitap yaymlad
(Ankara, 1985).
1991 yl sonunda Romanmla Sana Bir Ses adl romann (Remzi
Kitapevi) yaymlayan Madra'nn eitli dergi ve gazetelerde ok eitli
konularda (bilim, sanat, sinema, tiyatro, mzik, yemek, hayat, spor, vb.)
yaynlanm elliyi akn makale, deneme ve rportajndan bir seme ile bir
hikyesini ieren Rzgra Kar adl kitab 1996 ylnda Yap Kredi Yaynlar
tarafndan yaymland.
mer Madra, 1994 ylndan itibaren radyoculuk konusunda almalara
balad. Madra, 13 Kasm 1995 tarihinde yayn hayatna atlan Ak Radyo'nun
(94.9) kurucular arasnda yer ald; halen de bu radyonun yayn ynetmeni.
Ayrca, radyoda "Ak Gazete" ve "Rock 'n' Roll Kalcdr" adl programlarn
yapmcln da yrtmektedir.
Madra, ayrca, 1995/1996 akademik ylndan itibaren stanbul Bilgi
niversitesi'nde Uluslararas likiler ve Uluslararas Hukuk dallarnda retim
yesi olarak grev yapmakta ve 1999 aralk ayndan beri Yeni Binyl
Gazetesi'nde haftada 5 gn ke yazlar yaynlanmaktadr.
ki olu ve bir kz olan Madra ngilizce ve Franszca biliyor.
i
Kainatn inde Kark Bir ar

Ben Yazyorum Rzgara Kar
erif Erol
mer Madra, 'Rzgara Kar' isimli -ve u elinizin altndaki sanal
kitabn ilki saylabilecek- kitabnn 'sunu'unda, "Yazlarn kitaba
dnp yaynlanmas sreci," diyor, "-kolay kolay aklanamayacak,
nk kolay kolay anlalamayacak nedenlerden tr- hem ackl,
hem de komik bir "serven"e dnt ve neredeyse yl srd!"
Benim iin ise, 'Rzgara Kar II'nin yayna hazrlanmas
vazifesine beni layk gren Murat Glsoy kardeimin kimi zaman
alnnda boncuk boncuk terler birikmesine sebep olduumu tahmin
etmeme ramen (teslim tarihini srekli geciktiriyordum nk) bu i
ay bile srmedi. Bu, hi phesiz, konusuna fevkalade hakim ve
cevval bir editr olmamdan kaynaklanmyordu. Ancak, u kadarn
syleyebilirim: Bir mer Madra okuru olmamn semeresini grdm
elbette.
Yoksa nerdee ay?..
imdi yeri gelmiken okuru olmamn yan sra geen seneden
beri tan olmamn da "kolay kolay aklanamayacak, nk kolay
kolay anlalamayacak nedenler" hakknda bir fikrim olmasn
saladn sylemeliyim. nk karar vermek kainatn en zor iidir
mer Madra iin. Bilhassa yaz yazarken o kadar ince eler ve sk
dokur ki onlarn bir de yayna hazrlanmasnn kendisi iin yazmaktan
daha zorlu bir i haline gelmi olabileceini rahatlkla
kestirebiliyorum.
Mamafih, bu eleme ve dokuma titizlii Madra'nn yazlarn (ke
yazlarnn kaderi gerei aktelle dorudan dirsek temas iinde
olsalar bile) eskimez klar. Bu zellik, slubundan ve bakndan
kaynaklanr. Kalemi elime geirmiken kiisel bir tespitte bulunmak
cretini gstereceim; ben Madra'nn yazlarnn, okurken
'gzmzn nne getirilebileceine' inanyorum. Hayat karsnda
saf, savunmasz ve bu dezavantajlarna ramen ok merakl bir
kiinin, u dnyada bamza gelenler karsnda bir aknlktan bir
dierine srklenii, gnlk bir ke yazsn hayalde canlandrlabilir
bir minik serven haline getirmektedir nk. Mesela, ylba sabah
uyku mahmurluuyla gzlerini outururken dnya nfusunun byk
bir ksmnn hala alk ektiini hayretle renmekte ya da siyasi
nsz - erif Erol ii
gelimeler karsnda az bir kar ak kald iin tatilde yzerken

boulma tehlikesi geirmektedir -buna 'Madragil ironi' de denmi ve
bylelikle bencileyin acemi bir editrn tarif ve tespit yk zamannda
fazlasyla hafifletilmitir.
Gene de 'merak' ile 'bak' hususlarnda bir iki kelime daha
syleyeceim.
Birazdan okumaya balayacanz yazlar toplamnn, Madra'nn
merak ettii ya da ilgisini eken konular hakknda size tam tekmil bir
fikir vereceini dnyorsanz fevkalade yanlyorsunuz. Onlar,
burnunu sokmay becerebildiklerinin sadece bir ksmdr.
'Bak'a gelince, Madra -benim de birka seneden sonra ok
kr biraz anlar gibi olduum zere- 'Hayat'a bakar. Ama nereden?
Kainatn mmknse ve tercihan yksek bir yerinden. nsann, insan
diye anlp insanca yaayamayanlarn, hayvanlarn, bitkilerin, mikro
ve makro organizmalarn, evre kirliliinden mustarip olanlarn,
dnya nimetlerinden hakl payn alamayanlarn, "olaan ve sahici"
bir mr olamayanlarn hayatlarna bakar. Baktka onlar iin ok
zlr ve oturup bir yaz yazar ancak... Elinden gelen budur.
yisi mi, yakalarnz kaldrn ve okumaya balayn. Ama sahiden
kaldrn. Zira baktm da ilk kitaptan bu yana rzgarn iddeti de
meer fena halde artm.
indekiler
TERAZ YA DA UURLU KELMELERNZ: HUKUK, DEMOKRAS
NOEL BABA (27. 12. 99) 9
PINOCHET NSANLIIN HZMETNDE (14. 1. 00) 11
"HO" (17. 3. 00) 13
SOUKTAN GELEN CASUS (27. 3. 00) 15
KANLI PAZAR YA DA BRTANYA'NIN SUSURLUK'U (30 . 3. 00) 17
KAPALIAIK (5. 4. 00) 19
NASILSINIZ, Y MSNZ? 21
ANONM, ANINDA, ALEMMUL (11. 5. 00) 22
BNYILI BZM N DE AAN KUPA (21. 5. 00) 24
AIR METAL OCUKLARIN BAINA DT (4. 6. 00) 26
SON BYK ULUSAL NUMARAMIZ (18. 6. 00) 28
"MEKSKA'DA DOAN GNE" (6. 7. 00) 30
AABEY ANAVATANA DNYOR (20. 7. 00) 32
BCEKLER, KURABYELER VE MAYMUNLAR (3. 8. 00) 34
ANAYASA DERSLER (11. 8. 00) 36
ATMOSFER (10. 9. 00) 38
TABAT ANANIN ANASI ALARKEN

MEHUL AFETZEDE ANITI (24. 12. 99) 40
OCUKLAR YAADI (26. 12. 99) 42
TARHN NDE UYURGEZER OLMAK (20. 1. 00) 45
MEVSM DEKLKLERN ANLAMAK (29. 3. 00) 47
"KENDN YYEN BEYN" PARADOKSU (24. 4. 00) 49
N MSN, GEN MSN? (28. 5. 00) 52
EDEN KAAN GEN MASALI (29. 5. 00) 54
"3. HAMUR" KAIDA BASILMI UCUZ DEDEKTF ROMANI (1. 6. 00) 56
KPEKBALII YZGEC ORBASI (7. 7. 00) 58
BR BYDK ARTIK -HER YERDEYZ (14. 7. 00) 60
SANDALETLER VE BSKLETLER (27. 7. 00) 62
DNOZORLAR BURNUMUZUN DBNDE YELLENYOR (30. 7. 00) 64
BR DNOZORUN HEZEYANLARI (31. 7. 00) 66
EYYAM-I BAHUR (2. 8. 00) 68
SABOTAJCI (7. 8. 00) 70
GECKEN TATLCLER N BULUNMAZ FIRSAT (31. 8. 00) 72
ULUSLARIN FAKRL YA DA KMSEDE 'MORAL' KALMADI

KAHRAMANLAR VE ALAKLAR (31. 12. 99) 74
PUSULASINI AIRMI NSANLIK (6. 3. 00) 76
RK KRAZLARI AYIKLAMAK (22. 3. 00) 78
BREZLYA'NIN DOUM GN (20. 4. 00) 80
BEYAZIN DA BEYAZI (26. 4. 00) 82
VETNAM SAVAI: KM KAZANDI? (1. 5. 00) 84
KRESELLEMENN DAYANILMAZ AIRLII (3. 5. 00) 86
AMA HAYDUTLUK DA KRESELLET (4. 5. 00) 88
ELMASLAR EBEDDR (15. 5. 00) 90
KTAB-L HAYAT (25. 5. 00) 92
HAYAT -VE LM- KTABI (26. 5. 00) 94
ALO ALO, ORASI NERES --AFRKA MI? (2. 6. 00) 96
"HERKES N DAHA Y BR DNYA" (3. 7. 00) 98
VAAT EDLM TOPRAK (19. 7. 00) 100
G-8 ZRVESNDE LDERLERN BURUNLARI UZADI (24. 7. 00) 102
KABRSTAN
GLE GLE 'KEMO SABE' (30. 12. 99) 104
DON MARTIN DE GTT: SPLOP! (16. 1. 00) 106
SEN Y BR ZERDN, CHARLES SCHULZ (14. 2. 00) 108
KARINCAEZMEZ EVK (26. 3. 00) 110
KOPAN HAYAT BALARI (26. 7. 00) 112
BYK NSANLIIN RL UFAKLI HALLER

OLAAN VE SAHC (9. 1. 00) 114
BAYRAMIN KARANLIK YZ (10. 1. 00) 116
OCUKLARIMA BR KOLAJ (21. 1. 00) 118
GVERCN SAVALARI (23. 1. 00) 119
KAR TATLNDE MERVE LE MEDNE (26. 1. 00) 121
HER RENC 1 LRA VERECEK (2. 2. 00) 123
EVET, MUTLULUUN RESMN ZEBLECEZ (7. 2. 00) 126
ORDA KMSE YOK MU? (13. 2. 00) 128
AMERKA'DA YEN BR CEZA SMRGES (18. 2. 00) 130
YKSEKLK KORKUSU (8. 3. 00) 132
GZL IKARLAR (16. 3. 00) 134
KAVANOZ DPL DNYA (23. 3. 00) 136
BAYRAK DRE (3. 4. 00) 138
GZEL LAETITIA VATAN HAN M? (6. 4. 00) 140
CNAYET GRDK (9. 4. 00) 142
NSANIN NEE DOLMASI (23. 4. 00) 144
5 MUM YAKTIK, SEYRNE BAKTIK! (10. 7. 00) 146
"TM YAAM BMLER AYNI DERECEDE DEERLDR" (1. 9. 00) 148
"EN KIYMETL HAZNEMZ, ROBOTLARIMIZ" (3. 9. 00) 150
YAYIN KESLNCE (11. 9. 00) 152
KARAGZ'N NEW YORK SAFASI

NEW YORK NEW YORK I (13. 9. 00) 154
NEW YORK NEW YORK II (14. 9. 00) 156
NEW YORK NEW YORK III (15. 9. 00) 158
NEW YORK NEW YORK (Vallahi son!) (17. 9. 00) 160
AMA BU B
YAMURLA GELEN (25. 9. 00) 162
BELGRAD'DA ZAMAN (27. 9. 00) 164
BELGRAD'DA ZAMAN (28. 9. 00) 166
DEVRM SONRASI SIRBSTAN - TRKYE KARILATIRMALARI I (9. 10. 00) 168
DEVRM SONRASI SIRBSTAN - TRKYE KARILATIRMALARI II (11. 10. 00) 170
DEVRM SONRASI SIRBSTAN - TRKYE KARILATIRMALARI III (12. 10. 00) 172
9
TERAZ YA DA UURLU KELMELERNZ:

HUKUK, DEMOKRAS
NOEL BABA
27 Aralk 1999, Yeni Binyl
Rahmetli Ouz Atay, inci gibi elyazsyla kaleme ald o unutulmaz

"Gnlk"nde yle diyor: "Bana yle geliyor ki biz ocuk kalm bir
milletiz ve daha olaylar ve dnyay mucizelere bal bir ekilde
yorumluyoruz en ciddi bir biimde." Sonra ekliyor: "inde, dncenin
farketmedii bir 'humour' olan, saf diyebileceim bir gr." Genel
olarak "Trkler" hakknda yaplm en canalc tespitlerden biri bu.
Ama, "biz"den baka, belki bir tek Amerikallar iin de geerli
sayabiliriz bunu. Washington Irving'in, yz yl uyuduktan sonra uyanan
kahraman Rip Van Winkle da tpatp Atay'n tanmna uymuyor mu:
Dnyann Amerikallara nasl baktnn aynas o adeta: Zaman zaman
ve bir noktaya kadar sevimli, canayakn; ama znde, pek
olgunlamam, benmerkezci, kaygsz ve hepsinden nemli - ve belki
de tehlikeli - olarak, saf.
24 Aralk 1999 sabah hepimiz Rip gibi uyandk ve gzlerimizi

outurduk: Cumhurbakan Demirel, bilebildiim kadaryla, Trklerin
ya da T.C.'nin tarihinde ilk kez yaynlad Noel mesajnda yle
diyordu: "Hz. sa'nn 2000'inci doum yldnmnn bara ve
hayrlara vesile olmasn, bu mbarek Ramazan aynda Allah'tan niyaz
ediyor, Hristiyan dinine mensup vatandalarmzn ve tm Hristiyan
leminin kutsal Noel bayramn kutluyorum [] Caminin, kilisenin ve
havrann yanyana varlklarn srdrdkleri bu topraklarn insanlk
onurunu hereyin stnde tutan esiz hogr gelenei Cumhuriyetin
eitlik ilkesine dayal anayasal vatandalk hakkyla daha da
pekimitir." (Gazeteler) Ayn sabah, yani Hz. sa'nn doumunun
2000'inci sabahnda, gzlerimizi outurmaya devam: Amerikan
diplomasisinin bir numaras Madeleine Albright, A.B.D.'nin Mslman
Rzgara Kar II- mer Madra
10
gruplarnn nde gelen temsilcilerine verdii iftar yemeinde yle

diyor: "lkemiz dinsel zgrlk peindekiler tarafndan kuruldu. Sivil
haklar alanndaki her ilerlemeyle biraz daha glendi. Geleceimiz,
Amerikan kimliinin herhangi bir rkn, etnisitenin ya da dinin mal
olmadn kavrama yeteneimize bal. Bu yaklamla sorunu olanlar
varsa, bunu amak zorundadlar [] Kadn olduum iin bu ii
yapamayacam [] sylenmiti. Bu Mslmanlara ve kadnlara
ynelik bir hakaretti ve ciddi bir cehaletin yansmasyd. Bosna'da,
Kosova'da, eenistan'da Mslman sivillere ynelik iddete kar
duruyoruz. Huntington'n 'Uygarlklar atmas' tezinde ngrlen
slam-Bat atmasna izin vermeyeceiz." (Milliyet) Yani? slamky'l
'oban Sl' 'Barajlar kral' olarak siyasete giriyor, iki kez darbe ile
devriliyor, babakanlktan alt kez ayrlp yedi kez geri geliyor, yedi yl
yasakl kalyor; aradaki iktidar gnlerinde idamlar, "bana, saclar
cinayet iliyor dedirtemezsiniz" laflar, 'baba' oluu; sonra canileri
kapsayan af yasasn 180 derecelik bir dnle 24 saatte veto, AGT
zirvesini, yllar yl insanlarn sadece okuduklar iin hapislerde
srndkleri Nzm Hikmet'in mehur "yaamak bir aa gibi tek ve
hr/ve bir orman gibi kardeesine" dizesiyle kapat, "darbeler
olmasayd oktan Avrupa Birlii yesiydik" diye yakn ve ite bir
sabah karmzda: Kza 'hogr', 'haklar', 'eitlik', 'sivillik', 'yurttalk'
ve 'kardelik' paketleriyle dolu, krmz elbisesi ve beyaz ponponlu
apkasyla - "Hoh hoh hoo!" Ayn anda, yeryznn en gl askeri ve
ekonomik lkesinin dnya politikas szcs Albright. Nazi canilerinin
toplama kamplarna kurban verdii aile fertlerini bile ok sonradan
renmi bir Avrupa Yahudisi ailenin Amerikal kz. Latin Amerika
diktatrlklerine binlerce kurban verilmesine yol aan ABD/CIA
desteinden dolay zr diledikten sonra, Mslmanlara iftar yemei
verirken, slam-Bat atmasna izin vermeyeceklerini sylyor; pein
yarg yok! Ha ha. Yorumlamakta zorluk ektiinizi hissediyorum. Ama,
durun: Benim de size bir Noel ve ylba hediyem olacak: Aslnda ok
kolay, sevgili dostlar: Btn bunlar bir mucizeden ibaret. En ciddi
biimde sylyorum. Vallahi.
11
PINOCHET NSANLIIN HZMETNDE

14 Ocak 2000, Yeni Binyl
Tarihin en kanl faist diktatrlklerinden birinin kurucusu ve ba

celld olan Pinochet'nin ngiltere'deki 14 aylk zorunlu ikameti artk
sona erecek gibi grnyor. Bedenlerini ve ruhlarn parampara ettii
onbinlerce insann (bu insanlarn sevdii, yakn olduu kiileri de
sayarsak, yzbinlerin) hakl isyanna ramen, bu yaratn salk
nedenleriyle lkesine dnmesine izin verilmesi kararn desteklediimi
belirtmitim. Balca gerekem de uydu: Zaten artk bir 'mevta' olan
emekli generalin, 'yal bir mahpus' olarak kaca durumalar
srasnda lp gitmesi halinde, hani olur ya, bir tr kahramana
dnmesi tehlikesi vard. Serbest braklmas ile hepimiz bu lmcl
tehlikeden kurtulmu oluyoruz.
te yandan, Pinochet'nin u ksack tutukluluk sresi iinde

insanla yapt saysz hizmeti de unutmayalm: Generalin ilk byk
hizmeti, ngiltere seyahatidir: Ameliyat gerekesiyle oraya zel gezi
yapmasayd, uslanmaz hukuku Garzon onu orada kstramazd; o
zaman da, onu deerli bir silah mterisi olarak kabul eden eski-yeni
Avrupa politikaclarnn o kaytsz ve sinik maskesi dmez,
kimsecikler de ili'deki 18 ksur yllk kepazelikleri hatrlamak zorunda
kalmazd. Pinochet, ok retici bir seyyah kt. Uluslararas hukuk
ve adalet anlayna yapt katk ise kalc, hatta lmsz oldu
generalin: Kendi lkesindeki silahsz vatandalar ve yabanclar
katlederek 20. Yzyln en 'in' kavramlarndan biri olan 'democide'a
(nfus krm) mthi katklar olan eski devlet yetkililerinin, ulusal
egemenlik iddiasnn ardna snarak dokunulmazlk zrhndan
yararlanmalarnn imknsz olduunun canl kant ve ant oldu o.
nk, uluslararas insan haklar szlemeleri byle sularn takibi iin
snr tanmyor. (Kendisi, bundan byle, "beni ili doktorlarna emanet
ediniz!" diyebilir ancak.) General, bylelikle, istemeyerek de olsa,
12
kendisi gibi zalimlere kar kendimizi nasl koruyabileceimizi gsterdi

bize. retmen Pinochet. nc ve belki de en byk hizmete geldi
sra: General, 1980'lerin sonlarnda, kendisine hl insanlar
gpegndz 'kaybetmeyi' nasl baardn soran bir gazeteciye,
"boverin kayplar, insan haklarn filan; ekonomik kalknmamza
bakn!" demiti. Para ve maddiyat hrsnn dourduu bu snr tanmaz
kstahlk, yirminci yzyl sonlarnn en belirgin 'insan davranlar'ndan
biri saylabilirdi. te, ameliyat iin girdii hastanede gzaltna
alndktan sonra da -- iyiletii halde -- ili halknn parasyla kalmaya
devam eden bu adam, "dier hastalarn haklarn gasp ettii"
gerekesiyle hastaneden kovulurken, gkn bile karamamt. Bu,
zalimlerin had tanmaz kstahlnn sonunun da yava yava
gelmekte olduunu belirten bir 'sessiz gk't aslnda Gelin imdi,
bizlere bunca paha biilmez dersler veren adam selmlayalm: Gk
sana Pinochet.
13
"HO"
17 Mart 2000, Yeni Binyl
Yargtay 8. Ceza Dairesi Bakan Naci nver, dairesindeki resm

telefonlarnn herhangi bir mahkeme karar olmakszn, devletin kolluk
kuvvetlerince dinlendiini renmi. Bunu nereden renmi? Ankara
DGM Cumhuriyet Basavcl'nn yrtmekte olduu bir
soruturmadan. Konumu gerei lkenin en yetkin hukukularndan biri
saylmas gereken yarg, bu durumdan infial duymu. Neden? nk,
byle bir davrann, Anayasa'ya ve Anayasa'nn koruma altna ald
demokratik hukuk devleti, hukukun stnl gibi en temel ilke ve
kurallara aykr olduunu en iyi bilecek durumda olanlardan biri o da
ondan. Bunun zerine ne yapm sayn yarg? Temel haklarnn
inendiini dnen her vatandan yapmas gereken - ama
genellikle yapmaktan nedense kand -- eyi. "Ar hizmet kusuru"
ilendii gerekesiyle ileri Bakanl aleyhine 25 milyar liralk
tazminat dvs am. Konumann ieriinin hi nemli olmadn,
ne konuulmu olursa olsun dinlemenin su tekil ettiini belirtmi
dilekesinde. Halen Ankara 10. dare Mahkemesi'nde devam etmekte
bu dv konusunda dvl, yani TC ileri Bakanl ne yapm peki?
ki ayr savunma gndermi. Bakanln, hi phesiz hepsi de yetkin,
akll ve saduyulu birer hukuku olan avukatlar, ne demiler bu
savunmalarda?
1) Telefon dinleme eylemi, telefonu gizlice dinlenen kiinin kiiliine,

kimliine, zel hayatna, zel hayatnn dokunulmazlna, yarg
bamszlna ve hakimlik teminatna bir saldr deildir. 2) Byle bir
saldr olmaynca, hkimin zarar grd iddias da soyut, belirsiz ve
kantszdr. 3) Zarar, zaten ancak ticari bir kayp olmusa zarardr;
hakimin mal varlna bir halel gelmediine gre ortada zarar filan
yoktur. Hakim esasen "konumann ierii nemli deil" derken, zarar
grmediini de sylemitir. Dolaysyla, hakim zaten "ar, haksz ve
14
"fhi" olan byle bir tazminat alrsa "sebepsiz" yere "zenginlemi"

olur. 4) Gizlice telefonlar dinlenen sadece dvc deildir ki: "Dier
nemli kurum ve kiilerin" resm telefonlar da hep dinlenmektedir
zaten. Yani, bu "kiiye zel" filan deil, genel ve "normal" bir uygulama
saylmaldr. Olayda "hukuk devleti ilkelerine bir saldr szkonusu
olabilir", ama bu ilkelere saldrlnca, sadece telefonu gizlice dinlenen,
ama hakknda takibat filan yaplmayan yargtay hakimi bundan niye
zarar grm olsun ki? 5) Hem, herkes yarg Naci nver gibi tazminat
isterse bu iin sonu neye varr: "Tazminat istekleri sonu gelmez ho
olmayan bir rnek olur." te byle. Dnk baz gazeteler (Yeni Binyl,
Milliyet, Radikal...) bu olay, "Komedi", "Komik Savunma", "Tuhaf
Savunma", "Aziz Nesin'lik Savunma" balklaryla verdiler. Bence, bu
gazeteler tmyle yanlyordu: Tm urama ramen, olayda komik
ve tuhaf bir yan gremedim. Ayrca, Aziz Nesin'in sanatna duyduum
hayranla ramen de, deil stadn, yeryznn gelmi gemi tm
mizah yazarlarnn biraraya gelseler bile, hayal glerinin byle bir
kurguyu dile getirmeye yeteceinden adamakll kukuluyum. Evet,
hayat sanat taklit ediyor. Kendimizi hayatn bu ho akna brakalm,
nho rneklere yol amayalm, tatilimize kayalm.
15
SOUKTAN GELEN CASUS

Yirminci yzyl, zellikle ikinci yarsndan itibaren, casusluk

faaliyetlerinin younluuyla da tarihe gemitir herhalde. Bamsz
sko gazeteci Duncan Campbell'n 20 yldr derinlemesine ve
belgelerle yrtt aratrmalar, dnyada ncelikle ngilizce
konuulan Bat lkelerinin gizli servislerinin muazzam bir egemenlii
olduunu tartma gtrmez ekilde ortaya koydu. Avrupa Birlii'nin de
Campbell'a hazrlatp benimsedii yeni bir rapor, yeryznde
neredeyse btn insanlarn neredeyse btn konuma, grme ve
mesajlarnn dinlendiini ve arivlendiini anlatyor. Abarttm
dnebilirsiniz, ama saatte birka milyar mesajdan szedildiini
unutmayn! Bylelikle, George Orwell'in "1984" adl unutulmaz
romannda izilen fiktif totaliter toplum modelinin gerek hayatta
dpedz uyguland bir aa ulam oluyoruz.
21. yzyln daha da eksiksiz bir "casuslar ve gizli servisler a"

olacana da kesin gzyle baklabilir. Bunu da abartmal bir kehanet
olarak gryorsanz, Rusya'da dn yaplan seim sonularna
bakmanz neririm. Sovyetler Birlii'nin "kendi arl altnda" kalp
kmesinin ardndan dn yaplan 3. bakanlk seiminde, halkn "milli
kahraman" Vladimir Vladimirovi Putin'i baa getirmeye kararl olduu
anlalyor. Kim bu Putin? 47 yanda bir casus. ekirdekten yetime.
niversiteyi bitirir bitirmez "ocukluk hayallerini" besleyen bu
heyecanl meslee KGB'de atlm. Eski Bakan Boris Yeltsin, onu
geen Austos'ta Babakanla atadnda bu nl gizli tekiltn
yerini alan FSB'nin bayd. Hakknda da kimse bir ey bilmiyordu.
Doal olarak. nk, hepimizin bildii gibi, casusluk mesleinin en
temel gesi, gizliliktir; yoksa iyi bir casus olunamaz. Putin dn seim
sandndan karken, kimse gene onun hakknda pek birey
bilmiyordu. "Hukukun diktatrl" gibi siyaset literatrne hayli tuhaf
16
yeni katklar olacandan, siyas bakmdan tehlikeli grd basn

ezmesinden, Thatcher' ok beenmesinden, gl devlet-
yurtseverlik-aile deerleri-dil i koullar-yoksullukla sava gibi son
derece tandk -- ve mulk-- kavramlar savunmasndan baka... Ha,
bir de u var: Seimden birka gn nce, Bat medyasna verdii son
derece nadir demelerden birinde, Rusya'nn ba bels yolsuzlukla
mcadele iin mthi bir forml gelitirdiini aklad Putin: Seimi
kazand gibi, ok gvendii btn eski casus yoldalarn Kremlin'e
sokup yolsuzluun kkn kazyacak ve Rusya'y "muasr medeniyet
seviyesine tayacak"m! (New York Times, 24 Mart 2000) Souktan
gelen casuslar kreselleip Bat ile btnleiyor. Ayn syleide
"sembollerle uraacak hali olmadn" syleyen Vladimir
Vladimirovi Putin, belki kendi farknda bile olmadan, 21. yzyln en
byk metaforlarndan biri haline geldi bile.
17
KANLI PAZAR YA DA BRTANYA'NIN 'SUSURLUK'U

u gnlerde Britanya, tarihinin en en byk adl soruturmasna

tank oluyor: "Kanl Pazar" soruturmasna. Buna, bir bakmdan,
"Britanya'nn Susurluk'u" da diyebiliriz. 1972 ylnn Ocak ay sonunda
Kuzey rlanda tarihinin en karanlk Pazar gnlerinden birinde,
Londonderry'de Britanya Parat Alay'nn birinci taburu, yasad
yry yapmak isteyen insanlarn zerine ar silahlarla ate amt.
Bu ate, hepsi de silhsz olan 14 delikanlnn yryne ebediyyen
son verdii gibi, 17 kiinin de - kimisi ar -yaralanmasna yol amt.
Bazs arkadan vurularak ldrlenlerin alts, henz 17 yandayd.
Asker de dahil olmak zere orada grevli olan kolluk kuvvetlerinin
tm, ldrlenlerin ounun pheli ahslar olduunu iddia
etmekteydi. Yani ya yasad IRA'nn silahl militanlarydlar, ya da ivi-
bombaclar. Kanl Pazar'i izleyen ay iinde bu dehetengiz olayn
soruturmas inanlmaz bir sratle tamamland ve soruturma
bayargc Lord Widgery, paratlerin, zerlerine ate almas
zerine "nefs-i mdafaa" amacyla karlk verdikleri kanaatine vard
ve bylece Ordu'yu da aklad. Olay da bu ekilde kapanm oluyordu.
Ama, Kanl Pazar kurbanlarnn aileleri, ilk gnden itibaren, ne

yaplan resm aklamalara, ne de bu soruturma sonularna
inandlar. Widgery'nin alelacele hazrlad 36 sayfalk stnkr
raporun tek kelimesini kabul etmediler. ocuklarnn, kardelerinin ya
da aabeylerinin IRA ile ilikisi olmadn, yry gn hibirinin
zerinde tek bir silh dahi bulunmadn, iin iinde baka bir i
olduunu anlatmak zere almadk kap brakmadlar. Bu bir avu sivil
insann ok uzun, zorlu ve dolambal adalet mcadelesi eyrek
yzyl akn bir sre devam etti. Sonunda, iki yl nce, artk basklara
ayak direyemeyen Blair hkmeti, ikinci bir soruturma balatmaya
karar verdi. Kara kapl defter yeniden almt ite sonunda. Yarg
18
Lord Saville bakanlnda yrtlen yeni soruturma da iki gn nce

resmen balad. 100.000 sayfadan fazla kant belgenin ortaya
konaca bu soruturmann sadece al ya da sunu konumalarnn
4 hafta boyunca aralksz devam edecei biliniyor. Adl soruturmann
iddia makamnda bulunan Christopher Clarke, "insani bakmdan
nekadar elimizden geliyorsa, o kadar koacaz hakikatin peinde."
Nasl bir hakikat bu? "nsanlarn grd hakikat deil. nsanlarn
olmasn istedii hakikat de deil. Olanca yalnl ile sadece hakikat."
Dnyann drt bir yannda 2110 tann aranp taranmasndan ve
bunlarn neredeyse tmnn ifadesine bavurulduktan sonra ortaya
kacak olan hakikatten bahsediliyor. Bedeli de ar olabilir bu hakikat
araynn. Bteden mthi paralar ayrlm, high-tech salonlar
kurulmu ve yaklak iki yl srecek ar bir sre izlenecekmi. "Kanl
Pazar'da ilk azda len Jack Duddy adl delikanlnn yeenlerinden
birinin al gn belirttii gibi, "kurbanlarn aileleri, rlanda'nn Derry
kenti halk ve bir de uluslararas insan haklar camias, Britanya
hkmetini bu soruturmay balatmaya zorlad." Soruturma ile tam
ayn tarihte, Britanya'dan Peter Pringle ve Philip Jacobson adl iki
gazetecinin bu konudaki derinlemesine aratrmalarnn sonularn
ortaya koyduklar bir kitap yaymland. Ordunun gizli bir"katliam plan"
uyguladn kantlaryla ileri sren kitabn sadece ad bile hayli
aydnlatc: "Kanl Pazar: Bunlar gerek mermi, yle deil mi?" 28 yl
sonra yava yava aralanan bu kanl ve karanlk perdenin
arkasndakileri anlatmaya yarn devam edeceiz.
19
KAPALIAIK
5 Nisan 2000, Yeni Binyl
Dn, iktidar koalisyonunun bir zirvesi daha sonuland. Tpk daha

nceki yirmiki zirve gibi bunun da tarih bir liderler zirvesi olduu
konusunda tm gazeteler hemfikir. Hrriyet gazetesi, bu seferki tarih
zirveden iki karar ktn, bunlardan birinin "ak karar", tekininse
"gizli karar" olduunu belirttikten sonra, hem an, hem de kapalsn
(gizlisini) bize aklad. Aslnda, belli bal dier btn yayn
organlarnda da akland iin pek gizlisi sakls kalmadn
dnsek de, biz gene biz olalm, bu gizli karar sakl tutalm ve ak
karara bakalm. Buna gre, 5 Nisan gn (yani bugn) yaplacak olan
tarih oylamada milletvekillerinin "Anayasa deiiklii iin attklar
imzaya sahip kmas salanacak"m. Liderler, bunun iin "her tedbiri
alacaz" demiler. (Hrriyet, 4 Nisan 2000, s. 25) TBMM'de yaplacak
gizli oylamada imzalara sahip klmasnn salanmas iin nasl tedbir
alnaca konusunda rivayet muhtelif. Bu fevkalade karmak oylama
srecini en iyi Yeni Binyl anlatm: Ksaca, "gizli oy, ak pul" ya da
"skarta oy forml" diye adlandrlan bu sistem, zetle yle iliyor:
- Oylamada kur'a usulyle 5 milletvekili "tasnif komisyonu" olarak

belirleniyor. Ad okunan milletvekili komisyon masasna gelip bir zarf
ile 3 renk pul alyor. - Meclis matbaasnda bastrlan ve mutlaka kaln
kartonlardan oluan pullar krmz (red), beyaz (kabul) ve yeil
(ekimser/ekinser) renkte oluyor. - Gizli oylama olduundan, kapal
kabine giren milletvekili, orada oyunu koyduu zarf, ak saym
olduundan dardaki bakanlk krss nndeki oy sepetine atyor.
Dier iki pulu ise ister cebine koyuyor, isterse p sepetine (skartaya)
atyor. - Bu aamada devreye giren "skarta forml"ne gre, avucuna
saklad dier iki pulu parti denetilerine gsteriyor. (Milletvekilinin,
kullanmad pullar avucunda kimden sakladn maalesef
anlayamadm, tarihi zirveden kan tarihi ve ak kararda buras
20
aklanmam nk.) - Son aamada, ek bir tedbir daha var: pulu

alan milletvekili, a) Kabinde beyaz pul koymadan zarf kapatp
ktnda bo zarf oy sepetine atabilir. b) Beyaz pulu saklayp, dier
iki pulu parti yneticilerine teslim edebilir. Bu gibi sakat durumlara
kar, beyaz oylarn mutlaka yneticilere alenen gsterilerek zarfa
konmas ve sanda atlmas ngrlmekteymi. (Yeni Binyl, 4 Nisan
Sal) (Yukardaki a ve b klarna, bir de beyaz pulun milletvekili
tarafndan "yutulmas" ihtimaline de Sabah'ta Rauf Tamer dikkat
ekiyor. Bu ihtimale kar, oylamaya katlan milletvekillerinin tek tek
mide rntgenlerinin alnmas gibi bir tedbir de ayrca dnlm
mdr, orasn bilemiyoruz, ama itiraf etmek gerekir ki, bu kadar biraz
fantezi olur.) Tarih zirveden kan tarih karar uyarnca alnacak bu
tarih tedbirler manzumesi Meclis'teki tarih oylamada bitamam
eksiksiz uygulanrsa, Trkiye de dnya tarihinde "bir ilk'e daha imza
atm" ve bylelikle dnya siyaset literatrne "gizliak oylama"
terimini kazandrm olacak. Ayrca, istikrar da geri gelecek tabii.
Btn bu karmak sistem iinde, oylarn niin kapal kabinlerde
kullanldn da anlamadm, ama ey kari, bu kadarn da benim kapal
zihnime ver ve beni bala.
21
NASILSINIZ, Y MSNZ?
Kendimi yeni domu bir bebek gibi hissediyorum. Ya siz?
(erifin notu: TBMM tarafndan Sleyman Demirelin Cumhurbakanl sresinin

uzatlmamasna karar verildii gn yazlmtr.)
22
ANONM, ANINDA, ALEMMUL

11 Mays 2000, Yeni Binyl
Siberuzayda "yldz savalar"ndan beter amansz bir sava srp

gittiinin farknda msn, ey kri? Yeryznn en byk sektrlerinden
mzik endstrisi, amz genliine kar - hani biraz da umutsuz
grnen - bir "hukuk sava" yrtmeye abalyor bir kere. Dnyann
drtbir yannda mziksever genlerin kendi aralarnda internet
zerinden dijital mzik dei-tokuuna kar, telif haklar ayaklar altna
alnd gerekesiyle ter ter tepiniyor. Ne yapacan bilmek asndan
plaklardan ok daha iyi durumda olmayan dev hukuk sektr onlarn
artk ayyuka kan yaknmalaryla ba etmeye ala dursun, savata
yeni yeni cepheler de alyor.
New York Times'n manetten verecek kadar nemli bulduu

habere gre, bu "sibercephe"nin yeni Luke Skywalker' --ya da,
bulunduun tarafa gre, Darth Vader', artk ona sen karar vereceksin
- 23 yanda bir rlandal delikanl. Ian Clarke adndaki bu programc,
"Freenet" (zgr ya da Serbest A) diye bir program tasarlam ve
bunun "deneme yaynlar"n da dnyann pek ok lkesine bedava
datm durumda. Kendisinin Times'a sylediine gre, yaknda
bitirmek zere olduu bu program, her trl saysal (dijital) haber ve
bilgi deitokuunu denetlemeyi olanaksz klacak. Yani, ister mzik,
ister video, isterse de yazl metin veya yazlm program olsun,
tmn bedavadan dei toku edebileceksiniz. stelik, byle
malzemeyi edinmek ya da dei-toku etmek, anonim bir faaliyet
olacak. Dahas, bu bilgiyi nternet'ten kaldrmak ya da bunun
kaynan belirleme yolundaki btn abalar da bouna karacak
ekilde tasarlanm bir program bu. u sralarda ok revata olan bir
reklamda sylendii gibi "Bu bir devrim." Gen rlandal ve onun gibi
gnll programclardan oluan grubu, bilerek ve isteyerek dnya telif
yasalaryla atmaya giriyorlar. Bu "sava"tan bekledikleri de u:
23
atma sonunda yeryznn tm bilgi ve haberlerinin serbeste

(zgrce) paylalaca bir siber lem yaratlacak. Her halkrda,
Freenet ve benzeri programlar (Gnutella, Napster vb.), "fikr mlkiyet"
ya da telif haklar diye bilinen kavramlara bakmz kkten
deitirecek gibi grnyor. Daha dne (gerekten dne) kadar, kayt
endstrisinin, avukatlar ordusunun ve baz mzisyenlerin
(Metallica'clarn kulaklar nlasn!) dpedz "korsanlk" diye sulad
bu mzik-haber-bilgi deitokuu, birden bambaka bir boyut
kazanabilir. Yeni programlarla merkez bir otorite, bir denetim
mekanizmas, bir hedef "korsan" bulunamayacak nk ortada.
Mesele, yalnzca mzik, telif haklar filnla snrl kalsa gene iyi. Yeni
teknolojiler sayesinde, her trden enformasyonun anonim, nnda,
lemmul (kresel) olarak datlmas szkonusu! Bu " a"nn
insanla neler getireceini dnebiliyor musun, ey kri? Sen bu ok
boyutlu denklemi bir gnlne dnedur; biz de arkasn yarn
getirmeye alalm.
24
BNYILI BZM N DE AAN KUPA

Kimi zamanlar idrakimin zayflndan dolay en yaknmda olan

insanlar bile artp onlar aval aval baktrmay baardm dorudur.
Tek bir rnek vermem gerekirse, televizyondaki en sradan (yani
olaylarn ak her zaman insan ileden kartacak kadar kolay tahmin
edilebilir olan) Amerikan filminin konusunu kavramamakta direndiim
olmutur. "Bu kadn niye ldrdler imdi, durup dururken?" diye
sorduumda, karmn yznde okuduum hayret, sahicidir: "Allahm,
her gn dnya olaylarn yorumlayarak kafam iiren bu adam,
dnyann en olaan senaryosunu alglamam olabilir mi?" diye sorar
gibidir kara gzleri. Byle durumlarda, onu iletmediimi, esasen
kimseyi iletemeyecek kadar iyi niyetli (ve de geri, belki biraz da ift
ahsiyetli) olduumu ona anlatana kadar gbeim atlar - anlatmay
baarabilirsem tabii. (Burada asl amacm, erkek seiminde yanl
davranmam olduunu ona bir kez daha hissettirmek, dolaysyla da
zgvenini salamlatrmaktr, mfik bir koca olarak.)
Ama, kimi zamanlarda da olaylarn gidiatn nceden kestirmekte

stme yoktur dorusu. Ender de olsa, byle biliciliklerim vardr. Bu
kehnetlere tek bir rnek vermem gerekirse, Galatasaray antrenr
Fatih Terim konusunda, lke apnda imdiki gibi tam bir fikir birlii
yle dursun, epey bir "kafa karkl"nn hkim olduu bir tarihte,
onun ok nemli bir adam olduu konusunda kesin bir kanaate varm
olduumu syleyebilirim. stelik, konu da futbol deildi, iyi mi?
Bundan iki- yl nce, imdi maalesef bulup karamadm bir
gazetede km bir rportajnda, sayn Terim, kendisi iin ncelikli
konunun "insan haklar" olduunu net bir dille ifade etmiti. stelik,
yanl hatrlamyorsam, bunun neden byle olduunu da salam bir
mantkla ortaya koymaktayd. Hem insan haklarnn, hem de
Galatasaray'n koyu bir taraftar olarak, o tarihten bu yana, gelecee
25
ok daha pozitif bir tavrla baktm syleyebilirim. Bu grm, her

zamanki gevezeliimle, o zaman da yaknmdaki insanlarla da
paylam olduumdan, hani tank sknts da ekmiyorum. Arsenal'le
oynanan inanlmaz final mann ardndan iki nemli ey daha syledi
Fatih Terim: Birincisi, hep ayn lkelerin ayn takmlarnn kazanmasna
allm bu kupay farkl bir lkenin farkl bir takmnn kazanmasyla
dnyaya katlan "renk"ten bahsetti. kincisi de, artk unutmaya yz
tuttuumuzu dehetle farkettiim bir olay hatrlamasyd: Muazzam bir
deprem felketi yaayan bir lke skinlerinin yzlerine bir sre iin de
olsa glmsemeyi yeniden katmann sevincinden sz etti teknik
direktor. Hereyin para demek olmadn; kiiliin, drstln,
szne sadk kalmann, "enayiliin", "Donkiotluun", ksacas,
modas gemi saylan erdemlerin nemini bize eitli tarihlerde tekrar
tekrar hatrlatan Fatih Terim, ahsen benim iin (ilk gittiim mata
Beikta'a 5-4 yenildiimiz o dramatik futbol faciasndan bu yana) tam
45 yllk bir beklentiyi sona erdirenlerden biri olmann ok tesinde.
Terim nderliindeki Galatasaray'n Avrupa'nn skc finallerine katt
o canl renkler de -- ncelik elbette sar - krmzda olmakla birlikte --
gkkua gibi bir palet oluturuyor. Ben bundan sonra da Amerikan
filmlerinde senaryoyu kavramakta zorlanmaya devam edeceim;
buras kesin. Ama, Avrupa'da "millennium"un al kupasna adn
yazdrmann ne demek olduunu kavramakta zorluk ekeceimi
sanmyorum.
26
AIR METAL OCUKLARIN BAINA DT

4 Haziran 2000, Yeni Binyl
Geen yl, daha 20 yan doldurmam bir niversite rencisi bir

icatta bulundu: Napster adn tayan bir bilgisayar program. Kinatn
srrn zmekte E = mc2 forml ne kadar etkili ise, zellikle genlerin
gizemli dnyasn aydnlatmakta neredeyse o kadar byk etki yaratan
MP3 dosyalarn kullanan bir programd bu. CD kalitesinde mziin
sanal lemde serbest dolamn mmkn klyordu. Dolaysyla,
kaydedilmi paralarn mkemmel kopyalar yeryznn btn
bilgisayarlarnda tedavldeydi artk. Teorik olarak, bir tek CD satn
alarak, bir "hit"parann milyonlarca kopyasn yapabiliyordunuz.
Geen yl, tescilli marka olarak piyasaya srlm arklardan bir
milyar kopya yaplm olduu saptanm. Bu yl, bunun milyar
olaca tahmin ediliyor.
te Shawn Fanning'in program, bylelikle, yirmibirinci yzylda bir

baka cini daha ieden karm oldu.
Dev mzik irketleri, dev krlarn snrlayacak bu korsanlk durumu

karsnda Napster'a kar dv stne dv aarlarken, dev bir
paradoksu da ortaya karm oldular: Kendi varlklarnn biricik temeli
olan mziksever genleri bir tr "dman" iln etmi oluyorlard
bylece. Bu ticaret devleri, yllar yl adeta mstehcen ekilde iirilmi
fiyatlarla sattklar CD'lerden bir-ikisini almak iin kendilerini paralayan
genleri satn almaya zorluyorlar imdi. Elektronik ifreler koyuyorlar.
Bylece ark kopyalayanlar tespit edip kanunun penesine teslim
edecekler. Mzikseverleri "mutlu"etmeye dayal bir endstri
sektrnn Orwell usul "Byk Birader" taktiklerine bavuruyor
olmas, ilgin bir durum. Ayrca, biraz riskli de: Dinledii mziin
parasn "kazklanarak" da olsa deyen o sadk mzikseveri de ileden
ve yoldan karabilir.
27
te yandan, ieden kan bir cin daha var: Ar metalci Metallica,

ar rap'i Dr. Dre ve Sir Paul McCartney gibi mzik "baba"lar -- ve
Madonna gibi "anne"leri -- mzikleri nternet'ten bedava datlmaya
balaynca birden klk deitirdiler: Mein ceketleri, metal dmeleri,
ivileri, porno klklarn filn bir kenara brakp iadamlarnn kravatl
koyu renk takm elbiselerini giymekte tereddt etmediler. Bir zamanlar
"Kill'em All" (Hepsini Temizleyin) diye naralar patlatan Metallica, 317
bin hayrann polise ihbar etti ve onlarn Napster kullanmasn
"yasaklatt". (Listeyi bizzat davulcu Lars Ulrich elden teslim etti!) Bir
zamanlar NWA grubunun bir eleman olarak "Fuck The Police" (Polisi
s..in) diye ark aran "anarist" Dr. Dre, imdi yannda polislerle
hayran avnda...
Zaman zaman byk rock'ularn ark szlerini toplu ya da tek tek

intihar edecek kadar ciddiye alan mziksever ocuklarn imdi ne
yapacaklar merak konusu tabii. Her gn yenisi kan programlarla
internet polisliini neredeyse olanaksz klan teknolojik gelimeler
karsnda mzik endstrisinin nasl bir "kar yol" bulaca da ayn
derecede belirsiz.
Ama, ey kari, bilinen bir tek ey varsa, o da u: Trilyonlar gtren

Rock yldzlarn mzikseverlere "dzen kart siler" diye bize
yutturmaya yarayan o kredici stadyum projektrlerinin iin yats
vakti gelmi grnyor.
28
SON BYK ULUSAL NUMARAMIZ

Yaz faslna getiimiz u sralarda, biraz da tatil rehavetine girmi

olduumuzdan dolay herhalde, Trklerin dnyay sarsacak bir atlm
sessiz sedasz gerekletirdikleri yolundaki haberler yerkrede pek
yank bulmad. Ama, ey kari, senin iin hibir fedakrlktan
kanmayan u satrlarn mtevaz ve fakat ayana tez muharriri, tatil
dahi dinlemeden bunu ayana getiriyor ite:
ok yaratc atlmn ad MERNS. Hereyin mutlaka bir kod adyla

anld amzda, MERNS (Merkez Nfus daresi Sistemi) projesi
ile memleketimizde 110 milyon kiiye birer "ulusal kimlik numaras"
verilecei bildiriliyor. Bu numaralar 11 haneli olacak; eitli devlet
kurumlarnda ilemlerin hzla ve kolayca yaplmasna olanak verecek.
(Milliyet, 16 Haziran).
MERNS'in dnya apnda zellii var. Birincisi, brokrasiyi

toplumsal hayatmzdan tasfiye etmesiyle bal bana bir devrim
niteliinde. (Dnsenize, brokrasi engeline taklmayan bir
vatandalar ordusu oluyoruz.). kincisi, sistem "kayda geirilecek kii
bakmndan dnyadaki en byk uygulama" imi. ("Kayda geirilecek
kii bakmndan" ne demek, burasn anlayamadm; ama, "dnyann
en byk uygulamas"n yapan bir milletin ferdi olmann sana da byk
gurur verdiinden eminim ey kari.) nc -- ve phesiz en nemli -
- zellikse, kayda geirilecek vatandalarn nicelik ve nitelii: Trkiye
nfusu 62 milyon dolaynda, ama numara alacaklarn says 110
milyon! Yani, yaklak 42 milyon lmze de numara veriyoruz.
nsanlarmza, onlar ldkten sonra (yani artk brokrasiyle bir
problemleri kalmadnda) dahi birer "ulusal kimlik" kazandrmak,
millennium'da dnya demografi bilimine yapabileceimiz en mthi
katklardan biri!
29
Ne var ki, baz kk tereddtler yok deil: Ulusal kimlik numaras

verilecek llerimizi hangi nesilden balatacamz konusu biraz
ikircikli: Sevgili anneanneme gzel bir numara verilmesi elbette iimi
gururla kark bir sevinle dolduruyor; ama te yandan, byk byk
byk dedem Sadrazam Nianc Mehmed Paa'nn "ilk 110"a
giremeyip" ulusal kimliin dnda ylece braklvermesi ihtimali
karsnda -- hani yeis demeyeyim ama -- derin bir hzne gark
olmuyorum desem, yalan olur. Baka baz sorunlarm da var: Ulusal
kimlik numaralarnn datmnda protokole uyulacak m, sorusu
beynimde burgalanyor mesel: Mlk asker ve ilm erkn -- ve
onlarn lleri -- arasnda numaralarn seim ve datmnda bir ncelik
problemi kar m acaba diye endieleniyorum. Ayrca, nl katil ve
gangsterlerimizin numaralar ne olacak? En iyi numaralarn
datmnda, baz hapishanelerde kanl atmalar kabileceini
dikkate almak gerekebilir. (Onlarn numaralar, kolluk kuvvetlerini
numaralarndan daha gzel olabilir mi?) Datmda torpil ve rvet
mekanizmalarnn ilemeyeceinden de emin olmak, en doal
vatandalk hakkmz deil mi? Ya medya? Genel yayn
ynetmenlerinden ve bayazarlardan balayarak ke yazarlarna
doru inen bir "silsile-i mertip" gzetilmeyecek mi bu numara
datmnda? nerim u: MERNS, "resmi plaka" sistemi gibi bir
"numara" getirsin. En nemli vatandalarn ilk on hanesi, onlardan
biraz daha az nemlilerin de ilk dokuz hanesi sfrla balatlsn. "Ulusal
kimlik numaralar"nn bazlar krmz (ya da krmz zemin zerine altn
yaldzl) olarak da dnlebilir.
MERNS, bu przler giderildikten sonra bizim en byk

numaramz olacak: Ulusal kimlik sorunumuz zlecek ve herkese
"numaran kadar konu" diyebileceiz!
30
"MEKSKA'DA DOAN GNE"

6 Temmuz 2000, Yeni Binyl
Bugnk Meksikallarn atas Azteka kzlderililerinin yce tanrs,

"yeryznn sahibi" Huitzilopoctl, simgeledii gnele birlikte bir tr
geri dn yapyor gibi. Ama bu gne, baka bir gne.
71 yllk yklmaz tek parti iktidarn olduka temiz bir seimle sona
erdirip kendilerine yeni bir kader izme giriiminde bulunan ada
Meksikallar, bakentin devs Zocalo meydannda, "Bamszlk
Melei" antnn evresinde mthi enliklerle Kurumsal Devrim
Partisi'ne (PR) gle gle diyorlar. lkenin byk yazarlarndan
Homero Aridjis, "Tarih bir deiim bu," demi. "Demokrasi gnei
Meksika zerine douyor." (Washington Post)
Ortalama Meksikalnn tahmin mr sresi ka yldr tam

bilemiyorum; ama, 100 milyon vatanda iinde siyasal iktidar partisi
olarak PR'den baka bir ku tanyan ok fazla kimse olmayabilir. En
az ayr kuak boyunca toplumun her kesiminin stnden gemi
dev bir buldozer - belki de silindir benzetmesi daha doru olur -
hurdaya karken, btn o kf-pas iindeki demir aksam arasnda
yuvalanm bakterilerle virslerin stne imdi scak bir gnein
dmeye balyor.
Kiisel iradesini kullanarak bu demokratik geii hazrlamakta

byk emei olan ve partisinin malubiyeti yolunda galip saylmas
gereken eski Bakan Zedillo'dan iktidar devralacak Vicente Cox, tarih
zaferin stnden 48 saat bile gemeden yeni hkmetin planlarn
aklam:
En byk ncelik, yolsuzluk: lkeyi yarm yzyl akn bir zamandr

felce uratm olan yolsuzluk ve rmeyi silip atmann tek yolu olarak
federal kolluk ve adalet sistemini skp atmak ve Amerikan tipi bir
adalet sistemini model alarak btn sistemi batan kurmak.
31
Polis tekilatn politikaclarn oyunca olmaktan kurtarmak.
Gemi ynetimlerin sorumlu olduu byk rezaletleri aratrp yeni

hkmeti denetleyecek sade vatandalardan oluan bir "effaflk
Komitesi" kurmak.
Korkun gelir dalm adaletsizliini gidermek ve yoksullua kar

topyekn sava amak
Korkun boyutlardaki uyuturucu kaaklna sava amak.
Chiapas kzlderilileriyle bir trl salanamayan bar

gerekletirmek zere Zapatista gerillalar ile bar grmelerine bir
an nce oturmak. (Meksika silahl kuvvetlerini atmal krsal
blgelerden ekmek de yeni Bakan Cox'un planlar arasnda yer
alyor.)
ABD ve Kanada ile birlikte bir Kuzey Amerika Ortak Pazar iinde
yer almak ve bylelikle evreye, ii haklarna ve hukukun
egemenliine dayal bir serbest mal ve ii dolam sistemine entegre
olmak.
Kolayca grlebilecei gibi, Meksika'nn yeni aa geii olduka

zorlu ve sancl bir deiim srecinden geecei anlamna geliyor. 71
yldr yryen bir silindirin, (ark krlsa dahi) direnmeksizin yoldan
ekileceini en iyimser ve saf Meksikal'nn dahi dndn kimse
dnmyor. Ama, bir Meksikal siyaset hukukusunun syledii gibi,
"Birilerinin de bunlarla savamas gerekiyor." (Zaten Aztek tanrs
Huitzilopoctl'un simgeledii iki eyden biri gneti, teki de sava.)
Meksika'da gnein douunu seyretmeyi epey srdrecee

benzeriz.
32
AABEY ANAVATANA DNYOR

Karn Deen Jak ile George Orwell'in lkesi Britanya, geleneklerine

ball ile kazand ne uygun den bir giriim iinde. Liberal i
Partisi hkmetinin hazrlad yeni bir yasa tasars, Lordlar
Kamaras'nda grldkten sonra Avam Kamaras'na geri dnecek.
Orada iktidar partisi byk ounlukta olduu iin de, tasarnn
yasalaacana muhakkak gzyle baklyor.
Tasarnn ad Regulation of Investigatory Powers Bill.

Aratrma/Soruturma Yetkilerini Dzenleyen Kanun diye evrilebilir.
ngilizcesinin ksaltlm hali RIP. Karn demek anlamna da geliyor.
Uygun bir ksaltma olduu da pekl sylenebilir; zira, siber uzayn bir
anlamda "karnn demeyi" amalyor.
Polis ve istihbarat yetkilileri, bu yasa ile tm irketlerin, tm rgt ve

kurulularn, tm bireylerin tm elektronik mesajlarn dinleme, kesme
ve bunlara mdahale etme yetkisini kazanyorlar. Amerika Birleik
Devletleri'nde de sanal lemin gzetim altna alnmas konusunda
yasa tartmalar var ama, bu atlm Britanya'ya tarihi bir nclk
nvan da getiriyor:
Hkmeti, nternet kullanan herhangi bir kiiden e-posta mesajlarn

ve dier tm elektronik bilgiyi deifre etmek iin kulland anahtar
kendisine vermeyi emredebilir. Bir eit "anahtar teslimi" projesi bu -
sadece anlam bizim bildiimizden hayli farkl. Bylelikle, Britanya Bat
demokrasileri arasnda byle bir nlemi yasal olarak devreye sokan ilk
lke oluyor. Totaliter toplumlarn en radikal eletirilerinden biri olan
"Aabey Seni Her Yerde Gzlyor" slogannn yaratcs olan Orwell'in
anavatanndan da byle bir nclk beklenmeliydi zaten.
Yeni millennium'a zg o ok gelikin sularla, yani sbyanclk,

uyuturucu ve insan kaakl, kara para aklama ve - maazallah -
33
terorizm sularyla ba etmenin ancak byle bir "derin izleme" yntemi

ile mmkn olabileceini belirtiyor yetkili azlar. Herey devletin
gvenliini korumak iin.
nternet servis salayclar, bu yasa ile birer "kara kutu" koymak

zorunda olacaklar. Bu kara kutular her trl veriyi i gvenlik servisi
MI5'in gzetleme merkezine gndermek zorundalar. stelik, hkmet,
standartlarn kendisinin saptad bu letlerin parasn da internet
irketlerinin kendi ceplerinden demesini zorunlu klyor.
Ayrca, ABD'de ve baka birok demokratik lkede olduu gibi, zel

arama emri de aranmyor. Yetkililerin phelenmesi yeterli.
E-postalarn ya da bilgisayarlarnn "hard disc"lerindeki zel

dosyalarnn gizliliini korumak iin kullandklar PIN numarasn
(ifreyi) yetkililer istediinde aklamay reddetmenin cezas iki yl
hapis olacak! Bendeniz cennet kuu gibi ifresini gnde en az iki kez
unutanlar iin de hayli kt bir haber var: "Unuttum!" diyemiyorsunuz.
Daha dorusu, diyebiliyorsunuz tabii de gene iki yl giriyorsunuz
kodese. Unutkanln cezas yeni millennium'da ok arlam
bulunuyor maalesef! Unutkanln stne bir de, haksz muamele
grdnz iddias ile kamuoyuna ikyette bulunmak gibi bir niyet
besleyenlerin de, durup bir daha dnmeleri gerekiyor: Bunun cezas
5 yla kadar gidiyor nk.
Bu mkemmel su nleme cihaznda (hadi bunu da "SUNBL"

diye vaftiz edelim) bir tek ey unutulmu ya da atlanm: Komu
rlanda'nn varl. Orada nternet trafii'nde gizli gzleme/dinleme'nin
kendisi kanunen yasak oluyor. Bu durumda, karakutu parasn demek
istemeyen, gizlilii birinci derecede nemli sayan btn o irketler, zel
hayatn gizliliini birinci sraya koyan btn insanlar ve belki i
Partisi'nin uyank ileri Bakan Straw'un sand kadar ahmak
olmayan btn o siber haydutlar da rlanda Servis Salayclarna
kaarlarsa ne olacak acaba?
Bu sorunun cevabn yalnzca iki kii biliyor: Karn Deen Jak ve

George Orwell. Her ikisi de ld maalesef.
34
BCEKLER, KURABYELER VE MAYMUNLAR

3 Austos 2000, Yeni Binyl
Son yirmibe - otuz ylmz, insanln demokrasi ve ak toplum

ideallerine en ok yaklat a olarak ve ve bitirilemedi. Dnyann
hemen her yerinde samalk boyutuna vardrlan "millennium"
kutlamalar da aslnda bu umutlarn katmerlenerek bir sonraki yzyla
tandnn en nemli gstergelerinden biri saylabilir.
Denetlenebilir ynetimlerin ar bast ak, effaf toplumlarn

bilgi/enformasyon a. Beklenen buydu. Yeryznn belli baz
kesimlerinde, byk ekonomik refah ykselilerine paralel olarak byle
bir gidiatn belirtilerine de rastlanmyor deil dorusu.
Ama, son zamanlarda birbiri ardndan ptrak gibi oalan bilimsel

raporlar ynna bakldnda, sradan vatandalarn her yerde
hkmetlerin karanlk tekiltlar ve byk irketler tarafndan - kimi
zaman elele yrttkleri abalarla - muazzam bir gzetleme/dinleme
a iine hapsedilmekte olduunun, dnyann da bir tr boucu fnus
iine kapatldnn belirtilerini sezmemek iin de hayli naif ya da
dpedz ahmak olmak gerekir herhalde.
nsanlarn birbirlerine gnderdikleri tm mesajlar kayda alan ve

bunlar ayrp tasnif eden Echelon dinleme/gzleme sistemi, Orwell'i
hasetten atlatacak mkemmellikte. in ilgin yan u: nsanlar, zel
hayatlarnn gizliliini tamamen ortadan kaldran bu uygulamalar
umursamyorlar bile. Avrupa Parlamentosu'nda bu konuda
koskocaman bir rapor kt ve ktyla da kald. Britanya'da
geenlerde Lordlar Kamaras'ndan soylu bir onay alarak kan RIP
yasas ile dijital ada dnya Byk Biraderler Locas gibi bireye
dnyor.
Hayatn seyri, sabah yataktan frlayp kalkld andan balayp

gecenin bir vakti ayn yataa bir uval gibi ykldnz saate kadar en
ince ayrntsyla kameralarla, mikrofonlarla, veritabanlaryla, web
35
"bcek"leriyle, internet "kurabiye"leriyle, kablolu TV'deki sistemlerle,

karakutularla, kartlardaki manyetik bantlaryla kayda alnyor.
Observer gazetesinin yazd gibi, BP irketinin birka yl nce

basnn basks sonucu itiraf etmek zorunda kald gerek, hayli
reticiydi: Benzin istasyonlarna urayan milyonlarca ara sahibi,
pompa banda ayakta dururken, arabasnda otururken,
motosikletininin selesine dayanm sevgilisiyle yrenlik ederken,
istasyonun maazasnda bir derginin sayfalarn kartrrken ve belki
de istasyon tuvaletinde ierken, dnrken, konuurken, acele
ederken, kendi kendine ya da sevgilisiyle, ana-babasyla, en yakn
arkadayla, srdayla neler konumu, mrldanm ya da kkrdam
ya da susmusa, hepsinin gizlice kayda getiini bilmiyordu. Bilmesi
de pek farketmiyor aslnda. rendikten sonra da o istasyonlarda
benzin almaktan vazgemi olan insan saysnn bir elin parmaklarn
gemi olduunu sanmyorum ahsen, ey kari. Modern demokratik
devlet vatanda, modern demokratik devletin tarihinde zel hayatn
gizliliine kar giriilmi bu en byk tecavz de "mevsim normalleri"
iinde sayyor olmal.
Belki de, Miki Maus kltrnn genlerimize yerlemi olmas

sonucu, gizli dinleme "bcek"lerini uur bcei, bilgisayardaki casus
"kurabiye"leri acbadem kurabiyesi, gizli bilgi toplama program
SurfMonkey'i de sirk maymunu sanyoruzdur, kimbilir?
36
ANAYASA DERSLER
u KHK meselesini anlamaya alalm:
Cumhurbakan, 605 sayl KHK'y geri gnderme gerekesinde:
- Cumhuriyet'in temel nitelii ve rejimin temelinin "hukuk devleti"

ilkesi olduunu belirtti.
- Hukuk devletinin hukukun stnl temeline dayandn ve bu

ilkeye gre, devletin tm organlarnn stnde hukukun mutlak
egemenlii olduunu belirtti.
- Anayasann bu ilkeler dorultusundaki hkmleri uyarnca,

Anayasa'nn stn kurallarna ncelikle devletin tm organlarnn
uymasnn zorunlu olduunu belirtti.
- Anayasa'nn 103. ve 104. maddeleri uyarnca, Cumhurbakan'nn

grevlerini yaparken ve yetkilerini kullanrken Anayasa'nn ilgili
maddelerine uymak zorunda olduunu belirtti.
- Anayasa'nn 91. maddesinin, temel haklar, kii haklar ve devleri

ile siyasi haklar ve devlerin KHK'larla dzenlenemeyeceini
ngrmekle bir "yasak alan" yarattn, bu konularn ancak yasa ile
dzenlenebileceini belirtti.
- Disiplin su ve cezalarnn, Anayasa'nn "kiinin haklar ve

devleri" balkl ikinci blmnde yer alan 38. Md. kapsamnda
olduunu, dolaysyla bu "yasak alan" kapsamna girdiini, bu yzden
de disiplin su ve cezalarnn KHK'larla dzenlenmesinin "olanaksz"
olduunu belirtti.
- Anayasa Mahkemesi'nin 1988 ve 1999 yllarndaki iki ayr

kararnda disiplin su ve cezalarnn Anayasa'nn 38. maddesindeki
"yasak alan" kapsamnda grld yargsnn aka ve yeniden
vurgulandn, Anayasa'nn 153. maddesine gre, Anayasa
Mahkemesi kararlarnn devletin tm organlarn, bu balamda
devletin ba olan Cumhurbakan'n balayacan belirtti.
37
- Bu aklamalar karsnda, disiplin su ve cezas ngren

kurallarn KHK ile deil, yasa ile dzenlenmesi gerektiini belirtti.
Bu gereke, anayasa hukukusu bir yksek yargcn verdii bir

anayasa dersi gibi de grlebilir.
Babakan'n dnk Bakanlar Kurulu toplantsndan karak yapt

"KHK'y aynen Cumhurbakanl'na gnderme karar" gerekesi de
yle:
- Anayasa'nn 104. maddesinde, Cumhurbakanlar'na kanunlar

geri gnderme yetkisi verilmi, ama KHK iin bu yetki verilmemitir.
(Yani KHK, kanunlardan daha zel, st bir konumdadr, eklinde bir
yorum yapabiliriz. "KHK>Yasa". Bu formln hukuk literatrne yeni
bir katk olup olmad da tartlmaldr bence.)
- Cumhurbakannn KHK'y geri gndermesi "bizce" Anayasaya

aykr bir srecin uygulanmasdr. (Yani, Anayasa Mahkemesi'nin eski
bakan, Anayasaya aykr davranmtr. Burada, Babakan'n
kulland "bizce" sz, bir "src- lisan" deilse eer, hukuk
literatrne ikinci katky oluturuyor olabilir. nk, Anayasa'ya
aykrlk konusundaki iddialar, bilebildiimiz kadaryla yalnzca
Anayasa Mahkemesi karara balayabilir. Bakanlar Kurulu'nun
Anayasa Mahkemesi gibi bir ilev grmesi, bu alanda bir yeniliktir.)
- Cumhurbakan'nn, ikinci kez ve deitirilmeden kendisine

gnderilen bir KHK'y imzalamas, anayasal bir zorunluluktur. (Yani,
tm KHK'larn onaylanmas zorunludur. Ama, o zaman, KHK'larn
neden Cumhurbakanl'na gnderildiini anlamak imknsz.
Otomatik olarak "olur" damgas vurulmas zorunluysa, bu
gndermeler, bir yn brokrasiye, zaman ve para kaybna yol
amaktan baka ne ie yarar ki?)
Bakanlar Kurulu'nun iadeyi iade gerekesi de, yksek politikann

verdii anayasa dersi olarak grlebilir.
Son Cumhurbakanl seiminde Demirel'in sresinin uzatlmas

konusunda yaplan oylamada parti gruplarna "ak oy"
kullandrlmasnn, Anayasa'nn kapal oy zorunluluunu getiren
maddesine ne kadar uygun dt de ancak yksek politikann
anayasa derslerinde renilebilecek bir husus herhalde.
38
ATMOSFER
10 Eyll 2000, Yeni Binyl
Ahlk deerlerinin yan sra, insan toplumlarnda kaba kuvvetin

egemen olmasn nleyebilecek tek g, hukuk normlar. nsanln
temel ikilemini de hayat ile lm kadar basite indirgemek mmkn
galiba: Hukuk ve demokrasi ile iddet ve bask kartlna. Hele yeni
an hereyi biraz da karmaklndan arndran pragmatik
aynasnda grlen manzara bsbtn yle: Ya o, ya o.
Dnyada grlen - ve BM Genel Sekreteri Annan'n geen hafta

yaymlanan son byk raporuna olanca plakl ile yansyan -
korkun kaos ve iddet tablosu da, uluslararas hukukun, lke
ilerindeki hukuka gre daha az gelimi olmasndan kaynaklanyor.
Bununla birlikte, dnyada da giderek hukukun stn bir deer

kazanmaya doru gittii ve Cumhurbakan Sezer'in birok
konumasnda vurgulad gibi, bir "uluslarst insan haklar
hukuku"nun gittike nem kazand grlyor. Devletin temelini
oluturan insan haklarn yllar yl pervszca ayaklar altna alp
paspas gibi ineyen zlim yneticilerin balar artk her yerde darda:
Onca zamandr kendilerini koruyan o ulusal egemenlik zrh pas

tutmaya balad gibi, yer yer delinmeye de balad. Deliklerden
grnen o ki, "Ben kendi lkemde tam egemenim, bu snrlar iinde
istediimi yapar, asar keserim; kimse de karamaz," anlay birden
khneyiverdi. Kaba kuvvete kar her yerde giderek artan, ulusal
snrlar birden averen bir insancl mdahale alan geliiyor.
Pinochet'nin, Miloevi'in, Habr'nin, Stroessner'in, Suharto'nun ve
adlaryla saylarn bilemediimiz btn o karanlk insanlarn yeni
"dram" da bu oluyor: mrleri boyunca ne ie yaradn bir trl
kestiremedikleri o hukuk, karlarna koca koca tulalar ile bir duvar
halinde kmaya balad zaman, onlar hastalk, sakatlk, bunaklk,
ihtiyarlk gibi teneke zrhlarn kuanmaya alyorlar.
39
Tarihin en byk zirvesinde insanln gelecek yllarna damgasn

en ok vurmas beklenen mhr de bu oldu zaten: Kaba kuvvete kar
hukukun mhr. ster beenelim ister beenmeyelim, yeni millennium
atmosferinde insan haklar hukuku solunacak.
Ulusal snrlarn iindeki havay atmosferden soyutlamak, fizik

kurallarna aykr olaca iin imknszdr. Dolaysyla, sarsntl ve
sancl bir deiim sreci iindeki Trkiye'de de, btn dier lkelerde
olduu gibi, atmosferin bileiminde oran giderek artan hukukun
solunmasndan daha tabii ne olabilir?
Ayn derecede doal olan bir ey de, 700 yl boyunca kaba kuvvet
arlkl bir havay soluya soluya genetik mutasyona uradklar iin --
insana ok benzer d grnlerini baaryla korumu olmakla
beraber -- tamamen baka bir tre dnm baz yaratklarn, hukuk
kelimesinin telffuzuna dahi tahamml edemez hale gelmi olmalar.
Vahet, iddet ve dehet ortam dna alndklar anda yaamsal

ilevlerini yitiren yaratklarda hak ve hukukun iddetli alerji yapmas
normaldir.
40
TABAT ANANIN ANASI ALARKEN
MEHUL FETZEDE ANITI

Merhaba herkes!
Yeni yla tam bir hafta kala, kar-k-kyamet ortamnda, havadan

sudan konumann tam zaman. (Aslnda, asrn ve o pek yaygn klie
ile 'millenium'un resmen bitmesine daha bir yl bir hafta var maalesef.
Ama, hepimiz bilmezden geliyor ve binyl bitirirmi gibi yapmay tercih
ediyoruz. Kimsenin o kadar bekleyecek sabr yok. Onun iin, gibi
yapyoruz biz de. Bu, bizim 'ak sr'rmz. Seneye, gene, bir daha
kutlarz 'millenium'u, olur biter.)
Neyse. Havadan sudan. On gn kadar nce, Latin Amerika

lkelerinden Venezuela'da havalar bozdu, yamur yad ve yle oldu:
Krsal blgelerden gelip Okyanus kylarndaki yamalarda ynlar
halinde gecekondu mahalleleri kuran insanlar sel bast. Daha
dorusu, kresel snmayla artan su buhar gitgide daha ok yamur
yadrd, bu insanlarn oturduklar yerler giderek su emdi ve gn geldi,
tm mahalleler amurdan bir kzak olup aa indi. Guardian'dan Tim
Radford'un yazdna gre, yeterince dik olan yamalarn denize ini
hz, saatte 330 kilometreyi bulmu! Formula 1 Grand Prix yarlarnda
Michael Schumacher gibi en usta pilotlarn ortalama hzn da aarak
bir tr dnya rekoru kran bu zavall, yoksul insancklar, 7 metre
ykseklikte amur bentlerinin altnda kaldlar ve yokolup gittiler. l
ve/ya kayp saysnn 50.000'i aaca syleniyor! Ekonomik zararsa
en az 20 milyar dolar.
in kts, len ya da kaybolan insanlarn tam says hibir zaman

renilemeyecek. nk o insanlar imdi ya denizin ya da amur
deryasnn altnda. (Zaten, baz lkelerde depremde lenlerin says,
41
katliamlardan arta kalan halklarn nerede olduu gibi bilgiler de pek

renilemiyor. Biliyorum, herkes gerein peinde, ama ona ulamak
o kadar kolay m bakalm?)
Daha kts: Doal bir fet de deilmi pek. Radikal'e gre, Devlet
Bakan Hugo Chavez'in, iktidarn 13 yl garanti altna ald 'tam
yetki' referandumunda oy kullanabilsinler diye, halk riskli blgelerden
tahliye etmedii de renilmi.
Daha da kts: Asrn feti, imdilikmi! 1999 yl, evre felaketleri

bakmndan, kaytlardaki en fecsi gibi gzkmekle birlikte, "asl 2000'i
grn siz!" diyen yetkililer var.
Bir de, ironinin zalimliine bakar msnz: Birlemi Milletler,

1990'lar "doal felaketleri azaltma onyl" ilan etmemi mi size?
(Onyl boverelim, sadece 1999 bilanosu: Fransa ve Avusturya'da
lar, Trkiye'de ve Tayvan'da dev depremler, ABD'de kasrgalar,
Hindistan'da siklonlar ve Venezuela amuru)
Peki, imdi de iyi haber - yazy tatl bitirmek iin: Venezuela'nn

taze tam-yetkili Bakan, arama bile yaplamayacak kadar amura
gmlm blgeleri "ant blge" ilan edip ylece brakacakm,
ebediyete kadar. Hamiyyetten gzleriniz yaarmad m?
Hmi: Bugn, lkemizin nurtopu gibi bir nkleer santrali olmasna

ramak kalyor. Nur ve topu!
42
OCUKLAR YAADI!
ocukken bize balkya iirirlerdi. Daha iyi byyelim diye.

zellikle anneannemin, yemeklerden sonra, elinde kocaman bir orba
ka dolusu balkya ile telal telal peimden koturduunu
hatrlyorum uzun ve lo koridorlarda. Srekli ka halindeydim, nk
balkyann tad ve kokusu korkuntu - balk balk kokard.
Anneannem srekli kovalamaca halindeydi, nk bu yan benim iin
ok faydal olacan dnyordu. inde iyot, klor, brom, kkrt,
fosfor ve demirin yansra yksek oranda A ve D vitaminleri
bulunduunu, zellikle bu ikincisinin kemiklerin gelimesinde ve kemik
hastalklarnn iyiletirilmesinde byk rol oynadn belki bilmiyordu
ama torununun gl, gzel, zeki ve salkl olmasnda balkyann
byk pay olacandan emindi.
Hani, bir bakma da haksz saylmazd anneannem: imdi, gzellii,

zeky filan bir yana brakalm, ama btn bu yararl bilgileri
ansiklopediden bakp syleyebilecek konuma gelmemde
balkyalarnn pay azmsanmasa gerek. Her ne halse, sonuta
kovalamacadan kimin galip kt belli olmazd: Kimi zaman kk bir
rvet karl, burnumu tkayp yutardm koca kan iindekileri.
Kimi zaman da - gene rvete ramen - azm smsk kapatp
direnirdim. O zaman da, yerlere merlere salan balkyalar yznden
ortalk batar, bir sr i kard.
"Balkya mcadeleleri" daha sonraki yllarda adamakll

yumuayarak devam etti; hatta bir "uzlama"ya baland. ili
Terakki'deki ilkokul yllarmda, hepimize eit sevecenlikle davranan
meleksi Cazibe hanm, bana yemeklerden sonra bir kak balkya
iirirken, hemen arkasndan bir kak da "malt hlsas" verince
tartma olmazd. nk, erken bira sevgimi erken kefeden
anneannem, onun tadn andran malt hlsasyla birlikte
43
sunulduunda o iren yaa itiraz etmeyeceimi de kefetmiti.

Bylelikle, uzun yllar ya-malt karmyla bymeye alp durdum.
Sonuta levent-endam biri olamadm maalesef, ama kemik hastal
falan da geirmedim dorusu.
Bizden sonraki kuan ocuklarysa, her bakmdan olduu gibi,

balkya ime konusunda da bizden daha anslydlar: Teknolojinin
badndrc gelimesi sonucu, balkyalar o sevimsiz koca
ielerden kp, gayet sempatik kk, sar, effaf 'draje'lerin iine
girivermilerdi nk. Bir bardak suyla beraber yuttuunuzda tad mad
almyordunuz. effafla dkn olan tm ocuklara ok ekici gelen
bu jel-drajelerin iinde kk bir hava boluu da bulunuyordu ayrca
ve elinizde salladnzda oradan oraya hareket eden bu boluklarla
birlikte, drajelerin bir tr oyuncaa benzemesi de elbette cazibeyi
arttryordu. Btn bunlara ramen, yeni kuak ocuklarnn da
balkya ime iine gnllerini yatrdklar sylenemez. Sindirim
srasnda ya da sonrasnda, iinizden bir yerlerden naho balk
kokular gelmesini teknolojinin gc bile nleyemezdi nk. Eh, bunu
da kim sever? Ksacas, balkya sorunu, kuaklararas geite, bir
kbustan nho bir deneyime dnmekle kald.
Ama imdi durum baka. 1999 biterken, tm dnya ocuklarna bir

mjdem var: Hadi yaadnz ocuklar! 2000 ylna byk bir ihtimalle
balkyasz giriyorsunuz! Neden mi? nk, balkyann elde edildii
morina balnn kayna tkeniyor da ondan. (Merakls iin reete:
"Morinann taze karacieri alnr, d kesesi ve dier yaramaz ksmlar
ayklandktan sonra zel bir cihazn iine konur, su buharyla hafif hafif
stlr. Elde edilen ya ak sar renktedir ve balk kokuludur." Meydan
Larousse)
Guardian gazetesinin geenlerde yazdna gre, ngiliz, rlanda,

Belika ve Hollanda balklk ve deniz rnleri endstrisinin
candamar olan morina balklarnn nesli tkenmek zereymi! Sebep?
Bu balklarn 'anavatan' olan Kuzey Denizi'nin ar snmas. (Ar
avlanma da var tabii, ama ana sebep kesinlikle bu snmaym.)
Dnyann drtbir yanndan bilim adamlar bir araya gelip lm
yapmlar ve bir de ne grsnler? Burada scaklk son alt ylda tam 4
derece (Celsius) artmam m?! Morinacklarn reme davran
44
kalplar bu scakta altst oluyormu. Isnmann sebebi mi? Kresel

snma tabii. Kresel snmann sebebi mi? Bunu, bilim adamlarnn
ou dnda herkes biliyor: Atmosfere salnan gazlar, egzos, fabrika
bacalar filan.
Avrupa Birlii de, hemen bir kararla avlanma kotalarn en az %40

orannda azaltvermi. ngiliz balklar alayp duruyorlar imdi. Balk-
patates kzartmas (fish & chips) merakllar da korkun fiyatlar
grnce alyorlar. Ortalama vatandalarsa, o sevdikleri balk yerine
ahtapot, kalamar ve tekir trnden scak deniz (Akdeniz!) rnlerine
almak zorunda kalacaklar iin i geiriyorlar. (Bu 'egzotik' yaratklar
oalyormu oralarda nk, 'doal' olarak!)
Peki alamayanlar kim? ocuklar tabii! Onlar yaad. Artk

balkya imek zorunda braklamayacaklar. Hatta, belki de ne olacak
biliyor musunuz? Kalamar kzartmalarn gvdeye indirirlerken, tad
'ntralize etmek' deil, aksine, bsbtn arttrmak iin - malt
hlasasndan yaplm - biralarndan birer yudum alacaklar ve akr-
keyif, yeni binyln keyfini srecekler artk. erefe ocuklar!
45
TARHN NDE UYURGEZER OLMAK

20 Ocak 2000, Yeni BinylTeknik olarak tartmal olsa da, bir yzyl
deitirdiimiz konusunda tam bir mutabakata varm bulunuyoruz.
Zaten, itiraf etmek gerekir ki, hibirimizin artk teknik ayrntlara
ayracak zaman yok. Bu yzyl deitirme meselesinin ne kadar
nemli olduu geenlerde ispatland da: Yaplan bir aratrmaya gre,
bilim adamlarn aknlktan aknla drecek kadar ok sayda
insan, son nefesini vermek iin 2000'in ilk gnlerini beklemi -- resmen
lm ertelemi yani! 'Millennium hummas'n belki de en iyi dile
getiren, New York'ta bir hastahanede lm deinde yatan bir
adamcaz. Aylardr sadece damardan serumla beslenen adam,
yaknlarna yle demi: "Brakn yeni millennium'u greyim, ondan
sonra da kesersiniz artk serumu." (Kesmiler mi kesmemiler mi,
sormayn artk; bilmiyorum, merak da etmiyorum.)
Evet, yzyl deitirdik sonunda. Geen yzylda aya gitmeyi, dev

gte bilgisayarlar yapmay, insan genlerini nakletmeyi becermitik.
Koyun Dolly ile balayan memeli kopyalama furyas, mjdeler olsun ki,
2000'in hemen banda rhesus maymunu Tetra ile devam etti ve ilk
primat da kopyalanm oldu. ler yolunda giderse, bu bahar Romulus
ile Rhesus adl genetik ikiz maymunlarmz da olacak inallah! Bilim
adamlar, bu iin Parkinson ve eker hastalklar tedavisinde
kullanlacan sylyorlarsa da, eminim siz de benim gibi, ok daha
telere sranacana ve en ksa srede insann kopyalanacana
inanyorsunuzdur. Her ey insan iin! Yirmibirinci yzyln en byk
meydan okuyularndan biri bu kopyalama ii. Ama yzyln balarnda
biz insanlar baka byk srprizler de bekliyor! Merkezi
Washington'da bulunan Worldwatch Institute adl kurulu "Dnya Hali
2000" raporunda ite bunlar aklyor: Yerkrenin doal sistemlerine
bask arttka, 'trend'ler arasnda etkileimler olacak, bunlar biribirini
glendirecek ve ni deiimlere yol aacak. Sonuta hayli tatsz
srprizlerle karlaabiliriz." Raporun bayazar Lester Brown,
46
"gnmzn akl almaz hzla gelien enformasyon ekonomisi

hayatmzn her ynn derinden etkiliyor; biliyoruz," diyor. "Ama," diye
ekliyor: "Gene de, yzyl asl biimlendirecek olan ey, evreye neler
olduudur." Szn z u: Internet'in muazzam kna kaplrken
ehvetle, yerkrenin salndaki inii gzden karvermemi miyiz
saflkla? "Sanal dnyann o grbz canll ile gerek dnyann
giderek artan hastalkl halini birbirine kartrmak hata olur," diyor
Brown. Dnya Hali 2000 raporundan iki ho cmleyle bugn
kapatalm isterseniz: "nsanlar evre bozulmasn yava yava olan
ve nceden kestirilebilir birey sanyorlar ounlukla; ama bunun
gerekte byle olduunu varsayarsak, tarihin iinde uyurgezerlik
yapyoruz demektir" "Bu yzylda yzyze olduumuz sorunlarn,
byklkleri ve ciliyetleri bakmndan ei menendi grlmemitir Ve
tabiat, 'a-kapa' ('reset') dmesini kullanmaz." Bilin bakalm imdi,
yukarda sylenenlerden hangisi sanal, hangisi gerek? (Bulmacay
zmek iin sonsuza kadar sreniz var.)
47
MEVSM DEKLKLERN ANLAMAK

nsann yalandn anlamasnn -- ya da kabul etmesinin diyelim -

- en kesin gstergelerinden biri, mevsim deiikliklerini artk nnda
farketmemesi olabilir. ok deil, daha bir-iki sene ncesine kadar,
doa'nn bu byk deiim anlarn dokularnda, kemiklerinde,
sinirlerinde, velhasl tm corafyasnda hisseden bedenin, birden bu
hassas kayt cihaz zelliini yitirip ibresi kopuk bir sismografa
dnmesini kefetmek epey ac oluyor dorusu. Geri, ar ve ypratc
bir kn yerini i hoplatc bir bahara brakmasn duymak da kendi
bana ac bir deneydir. Hani u, "yahu koca bir mevsim daha devrildi
ve ben hibir halt yapamadm, ne olacak halim?" duygusu. Ama, bu
boluk duygusunun verdii ac, gerek deildir: Karn boluundan
yukar doru ykselen sz, insann nnde iekler gibi alan yeni
mevsimin vaadettii snrsz potansiyelin de habercisidir de. Onu
karlayacak enerjinin iinizde bir yerlerde var olduundan
eminsinizdir de ("beni asl bu bahar grn siz"), kendinize marklk
yapyorsunuzdur biraz.
Bahar fasl balad ve belki de mrmde ilk kez bunu kendiliimden

farkedemedim. Bunun yalanma olgusuyla ilgili olduunu
kabullenmekte zorlanyorum doal olarak. Onun iin, iki kk direni
mevziini de hemen ayarladm: Birincisi, her zaman olduu gibi,
pozitivist, bilimsel ve objektif bir yaklam elden brakmadan unu
syleyebilirim: Daha birka mevsimdnmn yaayp bedenimin
antenlerini "test etmeden" kesin bir sonuca varmak hi de doru
olmaz. Kimbilir, belki de beklenmedik d etkenlere bal geici bir
"yanlma" durumudur bu. (Hatta, kimbilir deil, muhakkak yledir diye
bakyorum imdi, bir daha dnnce.) Ayrca, ikinci bir ihtimal daha
var: Belki de bedenim deil, mevsimler amtr; olamaz m yani?
Doa'nn kendisi. Zaten, baksanza, Amerika'da her yl stste klar
48
daha ksa sryormu. Kuzey denizi buzullar gitgide inceliyor ve hzla

krlp unufak oluyormu. Zaten dnyann drtte n oluturan
okyanuslar da son yllarda srekli snyor ve btn bunlar daha scak
bir iklimin nmzde olduunu ortaya koyuyormu. Eh, kinatn en
byk mucizelerinden biri olan tabiat arm ve mevsimler de
deiirlerken kendilerini bana belli etmekte zorlanr olmularsa, bunda
benim niz vcudumun ne kadar kabahati olabilir ki? Bahar geldi,
farketmedim, ama farketmez: yalandm falan yok.
49
"KENDN YYEN BEYN" PARADOKSU

Ey kri, salaklayorsun! Sakn zlme fakat; yalnz deilsin. Biz de

varz iin iinde ve hep birlikte salaklayoruz. evre kirlenmesi ve
evreye ynelik baka tehditler, yeryznde milyonlarca insan
aptallatryor!
22 Nisan'da 183 lkeden 5,000 kurulu ve yarm milyar insan

"Dnya Gn"n kutlarken, ayn gn o sar kulaklarmza byle bir
haber de geldi ite: Gerzekleiyoruz.
Ey kri, bu satrlar okuyan senin gibi herkesin asil kannda, yz yl

nce hi varolmayan 500 kimyasal madde mevcut. Ve bil ki, bu
maddelerin saln zerinde tam ne yaptn bilen bir tek Allah'n kulu
yok! Bilinen bir ey varsa, o da gittike gerzekletiin, maalesef.
Londra niversitesi retim yelerinden ve Kresel klim Deiiklii

Program aratrmacs Dr. Chris Williams, kirlenmenin insan zeks
zerindeki etkileri zerine yaplan yeni aratrmann sonularn yle
aktaryor:
Balca aptallatrclar: Kurun, PCB (tarm illar, plastik,

elektrik malzemesi vb. yapmnda kullanlan bir bileik) ve radyasyon
gibi zehirli maddeler.
kinci bir sorun: Erozyon, rnlerin yoksullamas vb. nedenlerle

demir ve iyot tr mikroskobik besinlerin giderek eksilmesi. Bu
sorunun da tam boyutlar bilinemiyor; nk veri toplamak ok zor ve
bir sorun bir bakasna yol aabiliyor. (rnein, ocuklarda demir
eksiklii, onlarn fazla demir alp zehirlenmesine de sebep olabiliyor.)
Bilimin kendisi de byk sorun: nk, tek tek maddelerin

incelenmesi zerine kurulu bir bilim bu; bileik etkileri gznne
alamyor. Ve, her zaman olduu gibi, bilim adamlar, tahminlerinin ok
50
tesinde bir sorunla kar karya olduklarn anlayp armlar.

Hayat, srprizlerle dolu!
Aratrmann en tatsz bulgularndan biri de radyasyon! Hani u,

neredeyse kimseciklere zarar vermedii sylenen nl ernobil
nkleer kazas var ya? te o kazadan sonra yamur yam ve bakn
radyasyondan neler olmu: Almanya'da, skandinav lkelerinde,
skoya'da Down sendromu ile doan, zihnen engelli ocuklarn
saysnda anormal art gzlenmi. Rusya'da uranyum madeninden
salan radyasyondan etkilenen kk bir kentin ocuklarnn % 95'i
zihnen sakatlanm.
Yeryznn durumuna bu adan bakldnda, karmza yle

rakamlar kyor:
Gneydou Asya'da 1,5 milyar insan, "Yeil Devrim" rnlerindeki

(zellikle msrda) demir yetersizliinden etkileniyor...
Dnyada 2 milyara yakn insan iyot yetersizliinden mustarip...
in'de ve Himalayalar'da orman kesimi ve yangnlar dolaysyla

topraklar yamurla akp gidiyor ve temel besin maddelerini de birlikte
gtryor...
Kanda kurun seviyesinin zeky sakatlayacak orana ulamas:

Britanya'da 10 ocukta 1, baz Afrika ehirlerinde 10 ocukta 9!..
Inuit (eskimo) ocuklar, Tropik blgelerden kaynaklanp bir haftada

Kanada'ya ulaan PCB maddesi yznden geri zekl oluyorlar...
Hindistan kylerinde su kuyular florrle zehirlenmi, ienler aptal

oluyor (akln kullanp kaanlarsa kendilerini kurtarp yeni dzen
kuruyor)...
statistikler byle srp gidiyor ama asl bel nerede biliyor

musunuz: nsann evriminde. Dr. Williams'n BBC'ye syledii u:
"nsan beyni, kendi davran biiminden dolay tehlike altnda.
Ekosistem iinde kendine byle zarar veren baka hibir ey yok."
Srekli g eden ve g yollar zerindeki tm bitkileri yiyip bitiren

"lemming" adl bir tr tarla faresinin bile eskisi gibi davranmadn
sylemi aratrmac doktor. "Ama biz insanlar lemmingler gibi
davranyoruz."
51
te byle, ey kri. 22 Nisan Dnya Gn'n, 23 Nisan Ulusal

Egemenlik ve ocuk Bayram'n kutladn; evreni ve ocuklarn
kutsadn. imdi de otur ve 26 Nisan "ernobil Gn"nden nce,
millennium'un yeni paradoksunu dn: "Kendini yiyen beyin"
paradoksunu. Hl "kafay yemediysen" tabii.
52
N MSN, GEN MSN?

Yunus Emre'yi tepetaklak etme pahasna sylersek, bir Trkiye var

bizde, bir de dnya, bizden daru.
Herhangi bir gazeteye bakn, bunun byle olduunu kolaylkla

greceksiniz: Bizi bize anlatan sayfalar dolusu yazdan sonra arada
"d" haberlere ayrlm 1 ya da 2 sayfaya gelirsiniz. O "d", bizim de
"i"inde olduumuz varsaylan dnyadr ite: Dmzdaki Btn
Dnya.
Televizyonda da tpatp byledir: Herhangi bir kanala bakn: Salar

her gn renk deitiren gzel haber sunucusu, gemek bilmez
dakikalar boyunca "biz"e bizim dedikodumuzu yaptktan sonra, o gzel
glmsemesini bir kez daha yzne takar: "imdi de," der. "Bakalm
dnyada neler olmu." Magazinel grntlerin arlkl olduu
dakikalk bir zetten izleriz "onlar"n neler yaptn ve hemen ardndan
kendimize dneriz, trklerle, arklarla, yarmalarla...
Anlalyor ki, dnya ileri Trkiye'yi pek ilgilendirmiyor. nce

Vatan.
Gene de syleyelim dedik: "Dnyallar" fena halde genlerle

urayor u sralarda. Hayr, insann genetik kodunun yazl olduu o
3.1 milyar harften oluan tek cmlelik "Kitab-l Hayat"tan
bahsetmiyorum. O ayr. Gene insann "tanrsallamas"na ilikin ok
nemli bir sorun daha var gndemde: "Genleri dntrlm
tohumlar" meselesi. te bu tohumlar, u sralarda dnyaya korku ve
nifak tohumlar sayor. (Bizimse hibir eyden korkumuz yok.)
Geen hafta Cenova'da kyamet koptu: Bir uluslararas

biyoteknoloji konferansn binlerce evreci bast. Dntrlm genli
tohumlarn Avrupa'ya sinsice yaylmasn protesto eden bu fkeli
insanlar talyan polisinin datmas, en az 20 yaralya mal oldu...
53
Fransa 600 hektarlk arazide ekilmi "kark" kolza tohumunun derhal

imhas yoluna giderken, sve hkmeti kendi iftilerine, kark kolza
tohumlarn iki hafta iinde skmeleri talimatn verdi... Almanya'daki
genleri dntrlm rnlerin yok edilmesi iin dvlar alyor...
Avrupa lkeleri tarm bakanlar tatil filn dinlemeden toplant stne
toplant yapyorlar: Gzelim hafta sonunu bu tatsz sorunla "pi
etmeleri", yarn ve brgn yaplacak byk tohum toplantsna
hazrlanmak ve bir "ortak tavr" belirleyebilmek iin...
Bir tr "zamanla yar" da diyebiliriz buna. Btn mesele, safln

elden gidip gitmedii meselesi: Bugn yeryznde retilmi % 100 saf,
yani genleri ile oynanmam herhangi bir besin maddesi kald m,
sorusu.
Hl nemli bir tarm lkesi saylan Trkiye'nin bir yurtta olarak bu

soruyla ilgilenip ilgilenmediini, ilgileniyorsan da nasl bir cevabn
olduunu bilmiyorum ey kari.
Ama, gel gr ki, sen bunu dnrken, i iten gemi, cevap

gelmi grnyor: Cin ieden km bir kere! Artk hibir g onu
oraya geri sokamaz! "Kanlmaz" olan gereklemi, tohumlarn
safl ve bekreti bozulmu. Genleri ile oynanm tohumlar, bildiimiz
babadan kalma tohumlara gizlice -- ve biraz da yanllkla -- karm.
Bundan kanmak artk imknsz! Sonsuza kadar da byle, beslenme
zincirinin iinde kalacak! Avrupa'da geen hafta birbiri ardndan
patlayan iki skandalden bunu rendik. rendiimiz bir baka ey de
u: Avrupa'daki olay, buzdann grnen ucundan ibaretmi meerse!
ieden kaan cin masalnn arkas yarn: Bu sper prodksiyonun

barollerinde devler ve prensler var... Bakalm geni figran kadrosu
iinde kendini tanyabilecek misin, ey kari?
54
EDEN KAAN GEN MASALI - II

Bahar rzgrlar...Savrulan polenler... Asfalt ve betondan frsat

bulabildikleri lde "iftleecekler" ve tabiat, dnm srecinde bir
evreyi daha tamamlayacak...
Bu, doa'nn "doal" hali.
Bir de "yeniden tasarlanm" hali var onun: Hayatmz kendi
elcazmzla Kafkasal bir kbusa dntryor olabilir miyiz?
Belli bal evre kurulular epeydir baryorlard: Genetik yaps
deitirilmi tohumlarn btn hayatmz kaplamasn nlemenin yolu
kalmyor, diye. Genellikle inanmyorduk onlara; ama hakllarm:
Dnyann en byk tohum ihracats Pioneer Hi-Bred, Avrupa'nn
msr rnnn yaklak % 15'inde genetik bakmdan dntrlm
malzeme bulunduu yolundaki iddialar dorulad (BBC). Bu malzeme
saf tohumlara rzgrda uuan polenlerle ya da tohum ezme
makineleri araclyla bulayormu.
tiraf, bir baka irketin (Advanta), Avrupa iftilerine yanllkla
"kark" tohum satt aklamasnn hemen ardndan geldi.
Sonu: Avrupallar, kendi bilgileri olmadan bu ie bulamlar.
Msrda, kolzada, soyada, balda -- ve belki de patateste! -- durum
byle.
Genetik deiime uratlm tohumlarn yaylmasn durdurmak iin
artk ok ge olduunun da farkndalar. Ayrca, Britanya hkmetinin
bu bilgiyi bir sredir hasralt ettii de ortaya kverince, Popper'n
ruhunu da d etmeye balamlardr herhalde.
Baz irket ve hkmet yetkilileri, bulam tohumlarn insanlar
ve/ya evre iin bir tehlike yaratmadn sylyorlar: "Herey kontrol
altnda!"
Ama, bunca yaamsal bir gerein gizlendiini renince de
insanlar kontrolden emin olamyorlar. Genetic ID irketinin New
Scientist dergisine if ettii gibi "ok yaydan kt"ysa ve Avrupa'daki
55
durum sadece "Aysberg'in ucu"ysa, ya gerisi?! "Yeryzndeki

beslenme zincirinin herhangi bir noktasnda yzde yz saflk salamak
artk olanaksz". "Yzde 0.1 saflk limitini uygulasak, her 10 ton
tohumdan 9 tonu geri evrilir; kk irketlerin hepsi batar; en iyisi bu
limiti yzde 1'e karmak." (BBC, 24 Mays)
te gen ieden byle kam; onu bir daha oraya tkamazsnz!
Dnyann en saygn zoologlarndan Profesr Hans-Hinrich Kaatz
da, drt yllk aratrma sonunda u dehetengiz bulguya varm:
Dntrc yabanc genler "tr engelini am"! Yani, balarlarnn
barsaklarndaki bakterilere gemi! Yatay gen transferi! Bu tr "tr
atlamalar"nn insanlarda koli ve menenjit gibi hastalklar
yaratabileceinden byk endie duyuluyor. (Observer, 28 Mays).
"Ball" sorunu daha da ac hale getiren bir ey var: Baz bilim
evreleri, bu tr aklamalar yapanlar "defterden siliyor"lar. Genleri
dntrlm patateslerin, farelerde mide eperini tahrip ettiini
gsteren Dr. Arpad Pustzai'nin iine son verilip aratrmalarnn
karalanmas gibi. (Gnaydn Franz!)
Galler Prensi Charles da, en saygn bilim ve siyaset adamlar
tarafndan tartlan bir konuma yapt geenlerde: "Kendi karmza
gre mhendislik mdahaleleri yaparak doayla oynarsak, evremize
ok byk zarar verebiliriz." (BBC, 17 Mays)
Byk fiziki ve kozmolog Stephen Hawking, Prensin "tanrclk
oynama" konusundaki bu uyarsna ayn gn, tam da bilim adamlar
adna "tanrclk oynayarak", yle cevap verdi: "Bilim ve teknoloji
almalar, biz istesek de istemesek de olacaktr. nsanlarn en fazla
yapaca, bu gelimelerin doru drst dizginlenmesini salamaktr."
(BBC, 18 Mays)
Hawking, bu fazlasyla otoriter tavr neyin acsn karmak iin
sergiliyor, bilinmez. Ama, bilim dnyasnn dev uluslararas irket
karlar dorultusunda iler yapan kesimine kar zellikle Avrupa
kamuoyunda ykselen gvensizlik dalgasndan bihaber gibi.
Dnya apndaki bu byk tartmadan bihaber gibi grnen bir
baka insan grubu daha var: Tarm Bakanl, tarm kooperatifleri,
ziraat faklteleri, ziraat odalar, Yal Tohumlar Gnl. Md. ve iftimiz ve
arcmz ve milletin efendisi kylmz ne dnyor acaba bu
konularda? Konusalar da rensek.
56
"3. HAMUR" KIDA BASILMI UCUZ DEDEKTF ROMANI

"Dnyann akcierleri" diye tanmlanan tropik ormanlarn kiisel kr

uruna insanlar ve kurumlar tarafndan byk bir katliama
uradklarn ortaya koyan raporun tam yl boyunca hasralt edildii
ortaya kt.
Rapora gz gezdirince, bu rtbas etme olaynn sebebini kolaylkla

anlayabiliyor insan. En rktc dehet filmi senaryosu dahi bu
"teknik" metnin yannda msum kalabilir.
Avrupa Komisyonu'nun smarlad raporda ilgili hkmetler,

okuluslu irketler, uluslararas finans kurulular ar bir dille sorumlu
sulanyor ve metinde mthi rvetler, ibirlikleri, yolsuzluklar, antaj,
iddet ve dehet sahneleri yer alyor.
Dnya Kaynaklar Enstits (WRI) ve Doal Yaam Koruma Fonu

(WWF) gibi saygn kurulularn saygn bilim adamlar, aratrmalarn
tamamladklarnda, vardklar sonular karsnda kendi gzlerine
inanamamlar. Orta Afrika'da, Karaibler kuanda ve Pasifik'te
bulunan 11 lkede, btn rvet skandalleri soruturulup doru drst
evre koruma koullar salanana kadar aa kesimlerinin - ve de
Avrupa Birlii yardmlarnn - derhal durdurulmasn nermiler.
Ayrca, hkmetler, yardm kurulular, yatrmclar ve sivil toplum

kurulular topluca cilen esasl nlemler almazlarsa, bu blgelerdeki
bkir ormanlarn yalnz bekretlerini deil, kendilerini de be il 10 yl
iinde dnyann kaybedeceini nemle belirtmiler. "Derhal ve cilen!"
Bu dedikleri, sene ncesi! Hibir ey yaplmam tabii. Daha
dorusu, unlar yaplm: AB, daha "temiz" bir rapor istemi; belli bal
Avrupa ve ABD irketlerinin ve baz hkmetlerin adlar silinerek
hazrlatlan ikinci raporu da beenmemi; nc ve "en temiz"
raporun yaymlanmas da bu sefer WWF'nin duyduu baz korkular
57
yznden durdurulmu. imdilerde, yeni ve iyice "aartlm" bir

raporun yaymlanmas bekleniyor. Ama AB de bunun faturasn
demeyi reddetmi. Bunun zerine WWF ilk 5000 kopyay hamur
yapm, oradan edindii para ile 2000'lik bir "dzeltilmi ve gzden
geirilmi yeni bask" yapacak ve nmzdeki ay yaymlayacakm
inallah. Ancak, aratrmay WWF adna yapan ve baka bilim
adamlarna denetleten saygn bilim adamlar, "dzeltilecek hibir ey
yok," diyorlar. "Biz yazdmz her satrn arkasnda duruyoruz!"
Orijinal raporun gzlerden rak tutulmasnn sebebini de "hatalar"n
dnda bir yerlerde aramak gerektiini ima ediyorlar.
Sonuta, bu yl iinde talanlar, orman yangnlar ve iddet

olaylar olanca hzyla devam ederken, durdurulan tek ey de pheli
kesimler yerine, pheli kesimleri ak eden rapor olmu.
Bilindii gibi, baslm kitaplarn tekrar kt fabrikasnda hamur

yaplp bu yolla elde edilen ve hibir zaman ok beyaz olmayan "3.
Snf" ktlara ucuz dedektif romanlar baslmasna Amerika'da "pulp
fiction" ad veriliyor.
Dnyann u andaki halini bundan iyi gsteren bir metafor bulmak

da zor olurdu dorusu.
58
KPEKBALII YZGEC ORBASI

eyrek yzyl kadar nce, kreselleme kelimesinin bilinmedii

"kapal" Ankara'da, "bizimkinden" farkl "teki" kltrlerle yakn
temasmzn eitli bykelilik binalarnn nnden gemenin pek de
tesine gemedii bir dnemde ilk in lokantas aldnda birden
minik bir kltr okuna girivermitik.
Yeniliklere -- ve elbette yalnzca Bat'ya deil, Dou'ya da -- daima

ak ekirdek ailemiz bu frsat ganimet bildi ve kendini Uzakdou'nun
Bakent'e tanm byl havasnn iine bodoslama brakt:
Dragonlar, krmz ipekliler, "pagoda"lar, lakeler, kulaa "ters" gelen
melodileri terennm eden biraz "crtlak" hanm sesleri, iine ustaca
gml pirin tanelerinin yer yer saydamlatrd porselen anaklar,
tahta ubuklar ve buhur Uzak, imdi yaknd.
Bize ince gibi gelen mny incelemek iin, krmz ipek giysili ve
ekik gzl nzik hanm garsondan yardm aldk. Byk olum, hem
doutan maceraperest bir damaa sahip olduu, hem de
kpekbalklarna derin bir merak duyan nc kuan temsilcisi
olduu iin, tereddtszce yapt ilk seimini: "Kpekbal yzgeci
orbas." Onunla rekabetten asla vazgemediim iin olsa gerek, ben
de ayn eyi smarladm.
Yirmibe yl kadar nce, ailemizin dier iki ferdinin knayan baklar

altnda biraz da yapmack bir itiha ile itiimiz orbann iinde son kez
yzen yzge paralarnn dilerimdeki elastiki gcrtsn hl
hatrlyorum.
Ailecek kresellemeye geiimizin ilk simgesi saylabilecek kpek

bal yzgeci orbasn ierken, 400 milyon ksur yllk bir evrimi sona
erdirmekte olduumuzu bilemezdik phesiz. Doann amaz
dengesini geri dndrlmez biimde bozduumuzu da.
59
Onu ben dn rendim: nsanln yzge orbasna duyduu

doyurulmas imknsz itihas, ylda 100 milyon kpekbalnn telef
edilmesine yol ayormu! (Yanl hesaplamadysam, gnde yaklak
250 bin, saatte 10.000 kpekbal cinayeti.) Avlanp yzgeleri
kesildikten sonra tekrar denize atlan hayvanlar, ya kan kaybndan ya
da yzemediklerinden boularak lyor, okyanus dipleri muazzam
kpekbal mezarlar ile dolup tayormu. 408 milyon yldan beri
denizlerde dolaan hametli kpekbalnn birok tr tkenmek
zere. O ok korktuumuz "jaws" ylda ortalama 12 insann lmne
sebep oluyormu buna karlk.
Yirmibe yl kadar nce itiim o ilk orbay nasl kusabilirim acaba

diye dnyorum imdi.
60
BZ BYDK ARTIK - HER YERDEYZ

Cehennem scandan ikyeti misin, ey kari? Daha dur bakalm;

iin banda saylrz. Asl bundan sonra olacaklara bak. Aadaki
satrlar oku ve titre, ey kari, mcrim gibi, baktka istikbaline:
"1999 knda NASA, 1998'in 12 aynn, ABD'de kaytlarn

tutulmasna baland gnden beri en scak 12 ay olduunu aklad.
1998 yl, 1997 rekorunu, rekor bir farkla krd. 1997 ise, 1995'in
rekorunu kryordu Aslnda, The End of Nature (Doa'nn Sonu)
kitabnn ilk olarak yaymland 1989'dan bu yana, yeryznde
bildiimiz en scak 10 yln 7'si yaand.
Geride kalan 10 yln en nemli istatistikleri, bunlardr ite. Bunlar,

byk patlama yapan borsann ykseli rakamlarndan da, Bakan'n
poplarite dzeyini gsteren aratrma sonularndan da, zerinde
durduumuz btn teki rakamlardan da daha nemlidir.
Bu rakamlar, trmzn iki ayak zerine ilk kalktndan bu yana en

acayip zaman paras iinde yaamakta olduumuz noktasn
vurgulamakta. Gerek saymzla, gerekse itihamzla ylesine bydk
ki, sonunda etrafmzdaki hereyi deitirir hale geldik.
Bu rakamlar, doa'nn bamsz bir g ve bizden daha byk

birey olarak sonunun geldiini gstermektedir.
Ama Yeryz'nn devirleri imdi daha hzl hareket ediyorsa da -

Kuzey Yarkrede ilkbahar yirmi sene ncesine gre ortalama bir hafta
daha erken gelmektedir - insan toplumu, en azndan hayati nem
tayan bu konularda tamamen fel olmu grnyor. Siyasi ve
ekonomik zaman tam on yl boyunca dondu kald: Birka uluslararas
konferans ve yksekten atp tutan ateli deklarasyon dnda, kresel
snmay ateleyen karbondiyoksit salnmn durdurmak iin hemen
hemen hibir ey yapmadk. []
61
Fizik dnyann deime hz ile insan toplumunun bu deiime

gsterdii tepkinin hz arasndaki tezat, amzn temel evre
gereini meydana getirmektedir. []
imdi o eski ve harikulade kklk duygusunu hissetmek iin

ormana gitmek daha zor artk. Ya da dalara. Ya da okyanusa. Hatta
bir tutam yabanieinin yetitii o arazi parasna bile. O atlm
Coca Cola tenekeleri her yerde. Biz her yerdeyiz. []
Dalardan, denizlerden, kentlerden, ormanlardan oluan; bal,

kurdu, bcei, insan ile; karbonu, hidrojeni, nitrojeni ile uuldayan,
ieklenen, gizemli, zalim kre - zerinde konakladmz ksack an
iinde irazesinden kverdi. O, byk lde biz'den ibaret artk."
(Bill McKibben, The End of Nature, Anchor Books, 1999, s. xv-xxv)

62
SANDALETLER VE BSKLETLER
Gazeteler 25 diye yazyor, ama aslnda tam 35 yllk bir servendi

bu. Trkiye'nin nkleer enerji peindeki kof hlys. Ylan hikyesi.
Yalan hikyesi. Dipsiz karanlk kuyusu lkenin - Akkuyu. Bitmek bilmez
karabasan.
Ama bitti ite: Poff! Kan-ter iinde uyanld ve kalkld karanlkta:

"ff, amma da pis ryayd." Ylann kuyruu kopuverdi - ve bilebildiim
kadaryla, ylan kuyruklar baz kertenkelelerinki gibi deildir; yeniden
olumaz.
Byk paralarn, yeraltnda ve yerstndeki byk glerin devreye

girdii bir olay. Yeralt salamd zaten: Deprem durduramazd.
Yeryzne kldnda orann da sapasalam olduunu grdk:
"Siyas irade"nin bu ynde tecelli ettii hkmet szcsnce ciddi ciddi
akland. Eh, kala kala bir tek gkyz kalyordu bu durumda. nsan
iin kk, ama insanlk iin dev nkleer adm bir tek Allah
durdurabilirdi olsa olsa. Semav irade. Ama, buna da pek ihtimal
olmad, Enerji Bakan'nn enerjik szlerinden anlalyordu.
Ama olmad ite. in iine hi beklenmedik bir baka irade kart:

Kamuoyunun iradesi. Yurttalara, srekli olarak karanlkta kalma
tehdidi altnda olduklar telkin edildi. Asl karanlk elektrik kesintilerinde
deildi ama: Bilgilenme hakkndan yoksun braklmaktan doan
gerek karanlk szkonusuydu. Ne kadar pahalya patlayacakt bu i
insanlara? Ne kadar tehlikeliydi? Alternatif yok muydu?
temel soru ve bunlardan treyen binlerce baka soru. Soru soru

soru.
Bu sorular srarla, ylmadan soran gen insanlara donkiotlar ve

baldrplak marjinaller, bir tr "paryalar" gzyle bakld. O kadar ki,
sandaletlerini ayaklarna takp bisikletlerine atlayarak Ankara'daki anti-
63
nkleer bir protestoya katlanlarn gsterisi, basnda "Nkleer Sava!"

manetiyle verilebildi. Uluslararas konsorsiyumlar ve "ulusal siyasi
irade" karsnda sandaletleri ve bisikletleriyle soru soranlarn
"sava"!
Dn, Babakan'n nkleer santral ihalesinin iptal edildii ve

alternatif enerji araylarna gidilebilecei yolundaki aklamas, bana
kalrsa, grndnden daha nemli: Ardndaki btn o tozlu toprakl
yollar da dikkate alndnda, bu iptal olay, Trkiye'nin son yllarda
iine girmi grnd ilgin deiim srecinin kilometre talarndan
biri olarak deerlendirilse yeridir.
Anti-nkleer mcadeleyi yllardr ylmadan yrten sivil

hareketlerden Greenpeace'in Trkiye kolu sorumlulularna dnyann
drtbir yanndan gelen mesajlar da sadece geleneksel "tebrik ve
dayanma" mesajlar olarak dnmemeli: Benzer sorunlar yaayan
ve benzer sorular soran baka lkelerin ocuklar baka birey daha
sylyorlar o mesajlarda: Bu iptal kararnn onlarn mcadelesini
kolaylatracan.
Yani, radyasyon nasl snr tanmyorsa, sivil mcadeleler de snr

tanmyor.
Ve Trkiye, belki de ulusal kurtulu hareketinden bu yana ilk kez, bir

yurtta hareketi ile baka lkelere "emsal" oluyor. Gndelik medya
kliesini ilk kez doru balamda kullanmaya alrsak: Trkiye "bir
ilk'e imza atyor," da diyebiliriz.
Sandaletli ayaklarn evirdii ve bisiklet pedallaryla ok yol

alnabiliyor yani.
Dars, dnce ve ifade zgrlnn bana.

64
DNOZORLAR BURNUMUZUN DBNDE YELLENYOR - I

Bilimin, popler bilimin, yalanc bilimin ve bilim-kurgunun favori

ortak konularndan biri, dinozorlar. Daha dorusu, yeryznn
insanolundan nce grd en mthi canavarlarn bundan 160
ksur milyon yl nce nasl olup da "birdenbire" ortadan kalktklar
sorusu. Bu konuda saysz kuram var tabii, ama en yaygn tanesi
unlar:
klimin hzla deiip scakln dmesi sonucunda hayvanlarn

donarak lmesi;
Byk yanarda patlamalar sonucunda kan ldrc gazlarla

iklimin yaanmaz hale dnmesi ve yaratklarn zehirlenerek lmesi;
Devs bir gktann dmesi sonucunda ortal kaplayan toz-

duman bulutunun iklimi deitirip dondurucu souklara yol amas ve
bylece pek ok canl trnn lmne sebep olmas.
Aslnda, medyann da en sevdii konularn banda geldii de

sylenebilir dinozorlarn. Trn yokoluu konusunda yeni bir kuram ya
da speklasyon ortaya atldnda, canavarlar da -- olaanst
gzellikteki renkli izimleriyle birlikte -- "magazin" sayfalarnn ba
kelerini sslyorlar -- ve tabii her seferinde de okurlara Spielberg'in
o kt Jurassic Park filmini hatrlatyorlar.
Dnk gazetelerde bu konuda ok ilgin bir yeni kurama yer

verilmekteydi: Dinozorlar, -- yznze gller! -- ciddi bir "yellenme
sorunu" yznden toptan yokolmulard! in'de yaymlanan ve her
zaman Komnist Partisi'nin ciddiyetine uygun arballkta bir slup
kullanan in Genlik Gazetesi, adn vermedii bir Fransz bilim
adamna atf yaparak aynen yle diyordu:
"Her biri 80 - 100 ton eken hayvanlar, her gn 130 il 260 kilo gda
tketiyor ve dur durak bilmeksizin yelleniyordu." Gazeteye gre,
65
dinozor "yel"leri, yksek oranda metan gaz ierdii iin, hayvanlarn

yeryzndeki yaklak bir milyon yllk ikameti srasnda atmosfer bu
gazla dolup "tat" ve sonunda ozon tabakasnn "delinmesi"ne yol
at. Ozon tabakas atmosferi gnein mortesi nlarndan korumaz
olunca, yeryz bitki rtsnde muazzam deiimler meydana geldi.
Ortaya kan besin yetersizlii de dinozorlarn topyekn alktan
lmeleri sonucunu dourdu.
"Kendi yelinde boulan dinozor" teorisi, btn gnderme ve

uzantlaryla, bir tatil sabah insann yznde hafif bir tebessmle
okuyaca ve hemen arkasndan da (bu konudaki bir sonraki habere
kadar) unutaca mkemmel bir magazin haberi gibi grnyor. Tarih,
bilim, espri, egzotizm ve grsellik dozu ne eksik, ne de fazla.
Gel gr ki, ey kari, kazn (ya da, bu durumda dinozorun) aya pek
de yle deil. i kresel snma boyutunda ele aldn zaman, bu
kk ve sevimli haber, dinozorlarn yokolular ile ilgili en akla yakn
ve gereki kuram olabilecei gibi, dinozorlarn yokolular ile ilgili en
akla yakn ve gereki kuram olabilecei gibi, aslnda seninle, insan
trnn gelecei ile ilgili ok nemli bir "felket habercisi" de olabilir
pekl.
nsanolu ya da insankz olarak, yaktn ormanlardan kan

gazlarn, o ormanlardan arta kalan otlaklarda otlattn srlarla
davarlarn yellenmesiyle atmosfere boca edilen metan gazlarnn,
kestiin aalar kendisine len yapan termitlerin sald gazlarn
hesabn yaptn zaman, greceksin ki, dinozorlar sana sandn
kadar uzakta yaayp lmedi.
66
BR DNOZORUN HEZEYANLARI
Dinozorlarn kendi yelleri iinde "boulduklar" kuramndan sz

ediyorduk dn. imdi, bu "eski" olay, "yeni" bir olaylar dizisiyle
balamaya alalm. Yalnzca Temmuz'un son haftas iinde elimize
ulaan ayr raporda unlar syleniyor:
1) WWF ve IUCN adl saygn evre kurulular, zellikle

Yunanistan'daki ve Avrupa'daki son orman yangnlarnn, 1997 ve
98'de Dou Asya'da meydana gelen korkun yangnlarla birlikte ele
alnmas gerektiini ve bunlarn "iki yl iinde meydana gelecek byk
kresel felketin" sadece bir habercisi olduunu sylyorlar.
Rapora gre, Pasifik'te beklenen yeni El Nio olay ile birlikte ok

daha fazla ve ok daha byk yangnlar olacak. Yunanistan'daki
yangnlarsa, dnya apnda olup bitenlerin bir "mikrokozmosu"ndan
ibaret. (BBC) Bu raporlarda, ABD'de son 10 ylda grlen ikinci en
korkun yangn felketinin (NBC) dikkate alnp alnmadn
bilmiyoruz.
2) Saygn Science dergisinin yeni bir makalesinde, Grnland ve

Kuzey Kutbu buzullarnn byk bir hzla eridii bildiriliyor. Kutup
buzullar son 20 ylda yzde 6 orannda "ekmi" ve Arktik buz
"apkas" son 50 ylda yzde 42 incelmi.
Tahminlere baklrsa, yzyln ortalarna doru yaz aylarnda artk

kutuplarda buz rts olmayacakm. Bu, yeni ve ucuz deniz ulam
bakmndan ok iyi haber (dnsenize, Kutupta bir Boazii). En
krlgan ekosistem olan kutuplar asndansa kt haber. (New York
Times)
3) Yine Science dergisinden: Britanyal aratrmaclar, atmosferin

st tabakalarnda yeni bir sera gaz kefetmiler. Triflorometil slfr
pentaflorr, atmosferin st tabakalarndan scakln uzaya kamasn
engelleyen "sera" gazlarnn banda gelen karbondiyoksitten 18,000
kere daha gl bir "s tutucu" imi!
67
Raporun yazarlarndan Dr. Bill Sturges'e gre bu gaz sadece 40

yldan beri atmosferde mevcutmu. Yani, insan faaliyetlerinin bir yan-
rn olarak gelmi kinata. Bu "yeni yetme" gazmz, byk olaslkla,
yksek voltajla alan letlerin trettii bir ey; ve mthi yksek s-
tutma kapasitesinin yannda, son derece uzun mrl.
imdilik, dk seviyesi bakmndan kresel snma zerinde

nemli bir etkisi olmad sanlyormu gazn; ama, neredeyse
"lmsz" olduundan, gelecekteki etkisi hi de kolay
kestirilemeyecek gibi. (BBC)
imdi yle: Endstri, otomobiller, uaklar vb. aracl ile salnan

karbonlarn yan sra, sadece orman yangnlaryla atmosfere ylda 1 il
2.5 milyar ton sera gaz salnyor. Ormanlarn yerini l almamsa,
otlaklar alyor. Zaten ormanlar ya kereste iin kesiyoruz ya da
hayvanclk iin yakyoruz.
Otlaklarda 1.2 milyar bykba hayvan otlatyoruz: 5 adam bana

bir bykba hayvan. Bu srlarmz; davar, deve, kei, at ve
domuzlarmzla birlikte havaya her yl 73 milyon ton metan gaz
yelliyor. nk, yedikleri otlardaki sellozu ayrtrmak iin
barsaklarndaki anaerobik bakteriler metan gaz retiyor.
Srlar hamburger ya da czbz kfte eklinde mangallarda piirip

ormanlar daha fazla yakyoruz. Kestiimiz kerestelerin bir ksmn ise
akl almaz lde oalan termitler yiyor. (u anda adam bana yarm
ton termit/karnca dmekte!) Yediklerinden tpk inekler gibi metan
reten bu minik hayvanlar astronomik boyutlarda gaz karyor: Bir
termit yuvasndan dakikada 5 litre metan kabiliyor.
Ayrca, kutuplardaki srekli buz (permafrost) tabakasndaki

tundralarda ve okyanuslarn kt'a sahanl amurlarnda muazzam
llerde skp kilitlenmi "ar metan" gaz var. Sera etkisiyle
okyanuslar snp, buzlar zlrse, buradaki potansiyel metan
salnm ylda yarm milyar tonu aabilecek. Bu bileikler atmosferi
stnca, daha fazla su buhar birikebilecek. Kendisi de gl bir sera
gaz olan bu ilve su buhar ise yeryzn bsbtn stacak. (Bill
McKibben, The End of Nature, 1999)
Yani, atmosferi st, sera gazlar aa ksn; sera gazlarn aa

kart, atmosfer snsn ve bu byle gitsin...
Dinozorlar, yellenmekten vazgeemezdi, ey kari. Ya sen?

68
EYYM - I BHUR
"Eyym- bhr"! ocukluumun sahil kasabasnda btn "ete"nin

yreine rpertili bir heyecan salan byl szckler.
Heyecan, gnein yeni gveren tuzlu kk bedenlerimiz stne

acmaszca ullanacan bilmek gibi mazoiste bir keyiften
geliyordu. O yaz'n da adam gibi, yani dpedz yaz gibi yaanacan
kendi biyolojik mevsim saatimizle bilmekten gelen bir gvenden
kaynaklanyordu daha dorusu.
rpertiyse, korkudand. "Eyym- bhr" ya da o kasaba

ocuklarnn tmnn azndaki yanl syleyile "ehen buhur", daima
Austosun hemen banda yakc bir scak dalgas halinde gelip bir
hafta boyunca hepimizi buharlatrrken, bir de tatsz sylenceyi
yannda getirirdi: "Sam yeli".
amaz bir ekilde sekiz gn sren "ehen buhur" srasnda esen bu

yelin, dedii slak bedenlerde beyaz beyaz lekeler brakacana, bu
lekelerin de mr boyu silinmeyeceine o zamanlar aramzda
inanmayan yoktu. (Ho, kendi payma, buna hl inandm itiraf
etmekte hibir saknca grmyorum ya, neyse.) Kk beyaz lekeler o
an iin pek nem tamasa da, birka ay ya da en ge bir yl iinde
kar cinsle kuracamzdan emin olduumuz romantik ilikiler
asndan lmcl bir estetik engel oluturacandan, bu konuda
herkesin derin bir korkusu olurdu.
Allah'tan, hereyin mutlak aresinin bulunduu o mthi dnemde

yayorduk: Demir, sam yelinin amansz dman ve kalkanyd. Boyna
veya bilee bir iple aslacak ya da mayonun lstiine ilitiriliverecek
kck pasl bir ivi - mutlaka demir olmalyd, bakas, altn bile olsa
bu durumda asla ie yaramazd! - doa'nn mthi gcnden gelecek
her trl tehlikeyi bertaraf etmeye yeterli olacakt.
69
Ve yle de oldu. Sahil kasabasnda geirdiimiz o altn ocukluk

yllarnda, her seferinde muntazaman gelen ve muntazaman sekiz gn
srdkten sonra geip giden "ehen buhur"larda bizim ete
mensuplarndan bir teki bile - arada yzerken ivisini drm olsa
dahi - sam yeli yeyip "lekelenmedi" ve dolaysyla da sonraki yllarda
hepsi pek ok gzel ak yaad
Dnk Saatli Maarif Takvimi, "Eyyam- bhr"un baladn

bildiriyordu. "Deniz gnleri" yani. Yani, "en scak sekiz gn". Sabah bu
konudaki bilgiyi okuduktan sonra, scak dalgasnn ayn gn tm yurdu
terkettiini, scaklklarn 15 derece birden deceini de okudum
gazetelerde. Daha sonra, "kresel snma iklim kuaklarn da
deitirdi, "Trkiye artk scak kuakta!" diyen haberi de okudum.
Ekosistemlerin kresel snma yznden kuzeye doru kayacan,
gneye Afrika sca yerleirken Karadeniz'de pamuk yetitirilmeye
balanabilecei haberlerini de okudum
Sokaa ktm sonra. "Eyym- bhr"un ilk gnnde le vakti

nsann iine ileyen serinlikte akr akr yamur altnda ellerimi
cebime sokmu, dudaklarma bir slk bile takamadan yrrken, biz bu
yl atlam olmayalm bizim ehen buhuru - "gemi olmasn sakn" diye
bir dnce gelmesin mi aklma?
Hemen bir demir paras arandm bileime asaym diye --

bulamadm.
70
SABOTAJCI
Adana'nn Karaisal ilesinde drt gn nce balayan kzlam

orman yangn ksmen kontrol altna alnd, ama 2000 hektarlk alan
tamamen yand. Adana'nn ardndan Antalya/Manavgat'ta kan
yangnlar ksmen kontrol altna alnd, ama 2,700 hektarlk yeil alan
tamamen yand. Side'de kan yangn kontrol altna alnamad,
Perge'deki antik kentte kan yangnlarsa kontrol altna alnd, ama 1
hektar orman alan yand ve tarihi eserler tahrip oldu.
Orman Bakan bu yl kan yangnlarda - imdilik - 20 bin hektar

(yani Gkeada kadar bir alana eit) ormanlk alann yok olduunu
aklad. Bakana gre, bu, geen yla gre 3 kat fazla. Ama, bu hesap
doru olmayabilir. nk, Orman Genel Mdrl, geen yln ilk 6
aynda yaklak 1,500 hektar yandn daha nce bize bildirmiti (AA).
Bu rakam doru ise, 3 deil, en az 13 katlk korkun bir art var
demektir!
Bakan, ayrca, baz yangnlarda birtakm sabotajclardan da

bahsetmi, ama onlar yakalayamadklarn da eklemi. yi haberse u:
"Buralar" bir yl iinde aalandracaklarn ifade etmi Bakan ve her
yl 55 bin hektar alan aalandrdklarn belirtmi. Ne var ki, bu
aklamalar da biraz fazla iyimserlii barndryor olabilir. Zira,
Trkiye'nin ormanlarnda srekli, dzenli ve byk oranda bir azalma
olduu da yine daha nceki resm aklamalardan kyor.
Mali adan baklrsa, yalnz tomruk bedeli olarak, son drt gnlk
iki yangnda 45 trilyonluk zarara urand hesaplanyor!
Finans yn ise iin en nemli paras bile deil. Hayatn kendisi

tehlikede! Cumhurbakan Sezer, gn nceki aklamasnda ite bu
yn vurguluyordu: "... Sadece orman varlmz deil, yaamn sreklilii
iin hayati nem tayan doal dengeler de bozulmaktadr." (AA)
71
Szn z, sonbahara varldnda, 2000 ylnn, bu adan

Trkiye'nin en kara yl olarak tarihe gemesi ok muhtemel.
2000 yl, ABD'de de son 50 yln en kara yl olarak imdiden tarihe

geti bile: lkenin Kanada snrndan Meksika snrna kadar uzanan
11 Bat Eyaletinde, cehennemin ta kendisi yaanyor: u na kadar 62
bin yangnda en az 1,5 milyon hektarlk orman ve yeil alan kavruldu;
20 binden fazla itfaiyeci ve asker youn ate ve duman altnda "Krfez
sava'ndan beter koullarda" grev yapyor; kzlderililere ait tarihi
yerler tehlikede; gnde 15 milyon dolar harcanyor ve u na kadar en
az 300 milyon dolar harcand saptanm.
Ekim'de, hatta Kasm'da karlar yaana kadar bu yangnlarn daha

da artarak gidecei en yetkili azlardan belirtiliyor. (BBC, NBC)
talya'da Temmuz aynda 32 bin hektarlk orman yok eden "rekor"

yangnlar Austos'ta gene balad: Sardunya, Foggia, Roma evresi
yanyor; Yunanistan'daki "rekor" yangnlarsa bata Sisam, birok
yerde ormanlar kasp kavurdu ve Atina evresinde neredeyse tm
ormanlar bitirdi; geen hafta spanya'da Madrid - Valencia arasndaki
blgede en az 2 bin hektarlk alan kl oldu; Kazakistan'da 10 gndr
sren yangnlarda 1000 hektar kl oldu ve milli parklar tehlike altnda...
Btn bu yangnlar, btn bu rekorlar tesadf tabii: te dk nem,

ar scaklar, "kuru yldrmlar", yamursuzluk, raya dnen
ormanlar, La Nia doa olay, atlan sigaralar, olas sabotajlar hepsi
naslsa bu aralarda dnyann drtbir yannda tesadfen bir araya
geliverdi. Yoksa kresel snmayla, sera gazlaryla, insan
davranlaryla filn hi alkas yok...
ABD Orman daresi Bakan Mike Dombeck: "Gerekten Tabiat

Ana'nn insafna kaldk," demi.
ok ge baym, onu Ana'nz becermeden nce dnecektiniz.
Sabotajcy ok uzaklarda aramayalm.

72
GECKEN TATLCLER N BULUNMAZ FIRSAT!

Haber: "l sca" geri geliyormu. Haberin yorumu: Okullarn

almasna 10 gn kala yaanacak bu "gneli gnler", "geciken
tatilciler" iin "yeni frsatlar" yaratacakm. (Sabah, 30 Austos)
Normalde dehetle karlanmas beklenebilecek "l sca"nn

nasl bir anda "gneli gnler"e dnt ve bunun nasl yeni frsatlar
yarattn anlamak iin ok fazla da kafa patlatmaya gerek yok.
"Dikkat!" ibaresiyle balayan bu kk uyarc haber, hepimizin ortak
dnce tarzna tercman oluyor aslnda:
Fizik dnya, iklimler ve evre byk bir hzla, gzle grlr ekilde
deiiyor; insanlk olarak bizim bu deiime gsterdiimiz tepkinin hz
ise, sfr. Dnya hap yutuyor; bizse bundan yeni frsatlar kartmaya
alyoruz. Bir hz ve zaman problemi de denebilir: Deiim hz ile
deiime tepki hz, birbiri ile ters orantl.
Dorusu dnyann en radikal evre militan ya da endstri dman

yayn organ saylmayacak olan nl Time dergisi, son saysnn kapak
konusu olarak "Kuzey Kutybundaki Buzlarn Erimesi"ni semi. Niz
yazarnzn bu konudaki pek ok yazsnda kaleme almaya cesaret
edemeyecei iddette uyarlar geliyor makalede: "Resimde grlen
kutup ays tehlikede, ama sen de ey okur, o ay kadar tehlike
altndasn," deniyor balkta mesel ve ardndan da kresel snmann
u anda bile gezegeni nasl tehdit altna ald ballandra ballandra
anlatlyor.
Kresel snmann, ironik bir biimde kresel soumaya da yol

amas, mesel Avrupa'nn ve Kuzey Amerika'nn 12.000 yl sonra
eskisinden de korkun yeni bir buzul ana girmesi, insana masal gibi
geliyor belki, ama inann hayli somut bir ihtimal. Dahas, "Younger
Dryas diye adlandrlan bu an gelmesi, 20 yl iinde bile mmkn!
73
nsanln yce medeniyetini ykmdan koruyabilmek iin bir kuan

mrnden epey ksa bir zaman dilimine sahip olduumuz ortaya
kyor ve bunu da Time dergisi yazyor!
Gene bir zaman problemi ile kar karyayz yani: Dnya

Milletlerinin hibir zaman uygulamayacaklarnn anlald (hatta,
ABD senatosunun imzalamay bile dnmedii) Kyoto Protokol,
bundan 12 yl sonra ilk tedbirlerin uygulanmasn ngrrken, iklim
deiikliklerinin ok yava ve tedrici olaca dnlyordu. Tmyle
yanl olduu bugn aka bilinen bir varsaym!
klim deiecek deil. klim deimeye oktan balad: Dnyann

buzdan apkas eriyor, medeniyetlerin doruuna km lkeler buzul
ana girmek zere, daha az meden yerlerde ise kuraklk, lleme,
alk ve seller, orman yangnlaryla kolkola lmcl bir vals yapyor.
Dnyann "termostat" bozuldu. ivisi kt da diyebiliriz.
Time da yazdktan sonra, artk kresel snmann "dorulanp

dorulanmayaca bilinmeyen bir dier teori" olduunu yaymak gerek
bir entellektel sahtekrlk olur.
Geciken tatilciler iin son frsatlar bunlar yani - Batan geminin

mallar!
74
ULUSLARIN FAKRL YA DA KMSEDE MORAL

KALMADI
KAHRAMANLAR VE ALAKLAR
31 Aralk 1999 , Yeni Binyl
Geen Eyll ay ortalarnda Bosna'da bir doumevinde dnyaya bir

ocuk geldi. Adn bilmiyoruz. ok merak etsek renirdik belki, ama
bunun fazla nemi de yok. Asl nemli olan, bebein 'sra numaras' ve
onu ok iyi biliyoruz ite: Yaklak buuk kilo arlndaki bu mavi
gzl bebek, gezegenin alt milyarnc skini olarak iln edildi. Bu
sembolik bir jestti: Ayn anda dnyann drtbir kesinde farkl ten
renklerinde binlerce baka bebek de dodu tabii, ama insanlk lemi,
Bosna'daki sava ve katliam dnerek, orada doan bebee alt
milyarnc insan 'dl'n lyk grd ite. 2000'e girmeden az nce o
yuvarlak ve sihirli rakama ulamtk! Kalabalklamtk.
Oysa, daha yz yl nce ok daha tenha bir gezegenimiz vard.

1900'de aa yukar imdikinin drtte biri kadardk: Birbuuk milyar.
(Tabii sadece insanlar olarak; yoksa bilumum hayvanat ve nebatatla
paylatmz bu gezegende saylamyacak kadar ok olduumuzu
sylemeye bile gerek yok herhalde.) Yirminci yzyl: Kayda gemi
insanlk tarihinin yaklak yzde 3'. Bu ksack zaman dilimi iinde
drt misli oaldk, radyo dinlemeye, telefonla konumaya, umaya,
antibiyotik kullanmaya, sinemaya gitmeye, televizyon seyretmeye,
uzayda ve sanal uzayda 'surf' yapmaya baladk; kreselletik,
mrmz uzattk; dev rgtler yarattk; akl almaz servetler, sper
vcutlar, mega ehirler yaptk. Bir yandan da kt'alararas balistik
fzeler attk, atom bombalar patlattk, herbir yana mayn dedik,
iimizden 111 milyon kiiyi savalarda yitirdik, yeni savalarda askerler
yerine yzde 90 orannda sivilleri ldrmeye ve gitgide byyen
saylarda ocuklarmz savatrmaya baladk; ozon tabakasn
deldik, atmosferi toza dumana boduk, binbir canl trn ortadan
75
kaldrdk. Sonu olarak, yirminci yzyl sonundaki dnya, dnya

apnda bir elence park ile yine ayn apta bir canavarlar sarayna
dnm grnyor. nsanlk, varolduu andan bugne kadar yapt
tm bulularn yarsn, toplam kaytl tarihinin ite bu yzde 3'lk
diliminde yapt: Yirminci yzylda. Kendisi de dahil olmak zere tm
canl trlerini bir anda yokedebilecek gce nkleer bomba ile bu
yzylda ulat insanolu (ya da insankz). Genetik kopyalama
yntemiyle kendisini yeniden yaratma olanana kavumas da yine bu
yzylda oldu denebilir. Yani, yokeden ve vareden sfatna, bu tanrsal
sfata, hibir zaman bu yzylda olduu kadar yaklamamt da
diyebiliriz. Tarihin en byk kahramanlklaryla en byk alaklklarnn
ezamanl olarak srtsrta yaand baka bir yzyl gstermek, epey
zorlu bir i olur. Bilim, sanat ve kltr insanlarnn ou, kimi zaman
'akntya krek' ekme pahasna da olsa, oulcu duyu ve dnn
ban ekerek, insanl dntrme abas iinde 'kahramanlar'
safnda yer alyor. Yirminci yzyln nemli 'yeniden keif'lerinden biri
olan 'anti kahramanlar'n (bunlar, post-modern dnem ncesi bir
bakla 'alaklar' diye de nitelendirebiliriz pekl) kahramanlar
karsnda ne kadar anslar olacan, ocuklarmz grebilecek
ancak. Not: Bu yaz, Atilla Aksoy ve Suay Aksoy editrlnde
gerekletirilen "Unutulmayanlar: 20. Yzyln Portreleri" fotoraf
sergisi (stanbul, 24 Kasm 1999 - 4 Ocak 2000) ile ezamanl olarak
yaymlanan ayn adl kitabn nsz'nn biraz deitirilmi halidir.
(1999'un son gnne uygun der, diye dndm.)
76
PUSULASINI AIRMI NSANLIK

Mozambik'in en byk gazetelerinden biri olan Noticias'n evvelki

gnk maneti: "Bat Mozambik Trajedisine Gzlerini Yumdu!" Aslnda
eksik bilgi: "Bat" yerine "insanlk" demeliydi genel yayn ynetmeni -
byk "" ile. Aa tepelerinde tneyip gnler boyu a-susuz bekleyen,
orada ocuk douran, korkun hastalklara yakalanan, ve
"olgunlanca" da aadaki sel sularna pat diye dp len binlerce
siyah insann yardmna koan 5 helikopter grnts, dnyay hem
"oke etmi", hem de kzdrm, iyi mi? Ama, kaytsz kalan sadece
Bat deil; pusulann deliler gibi dnen ibresi drt ana yn birden
gsteriyor. nsanln insanl kurtarp gelitirmek iin bulabildii en
yetkin ara olan Birlemi Milletler, hepimizle birden dalga geiyor:
Uluslararas Doal Felketleri Azaltma Onyl daha yeni tamamland
ve ite resm sonu: Son on ylda "doal" felketler tam katna
km! Kzlha Federasyonu'nun rakamlarna gre de, doal
felketlerden len insanlarn yzde 96's - kibarca - "gelime yolunda"
diye adlandrlan yoksul lkelerde lyor, 1 milyar insan tamamen
plansz gecekondularda oturuyor, en hzl byyen 50 kentin 40'
deprem blgelerinde kurulmu, 10 milyon insan da kesintisiz sel
tehdidi altnda
Amerikan yardm kurulularndan birinin bakan, bu zengin - fakir

ayrmclna da dikkat ekerek yle bir kyaslama yapyor: svire'de
bir felketi olmu, 10 kayak da bunun altnda kalm olsayd,
saniye gemeden 10 helikopter onlar bulmak iin harl harl umaya
balard, diyor. Ama Mozambik, byle olaylarn ilki deil ki, sadece
"sradaki". Geen yl hatrlayn: Trkiye'de Marmara ve Dzce
depremleri, Atina ve Tayvan depremleri, Hindistan'da, Vietnam'da ve
Venezuela'da korkun seller Venezuela'da lenlerin says hibir
zaman bilinmeyecek. Mozambik'e dnelim: Bir milyondan fazla evsiz-
77
barksz insan, sivrisinek bulutlar, ylanlar iyanlar arasnda stma,

verem, kolera gibi hastalklardan krlrken bakn neler oldu:
- 90.000 kiiyi bir hafta besleyecek 370 ton yiyecek (yemeklik ya,
eker, vesaire) BM depolarnda haftalardr brokrasi yznden
bekletiliyor;
- Britanya'nn Savunma Bakanl ile Uluslararas Yardm Bakanl

arasndaki kavga yznden haftalardr gnderilemeyen helikopterler
sonunda tam yola karlacakken, kiralanan uaklara smadklar
anlaldndan yeniden hangarlarnda;
- Gney Afrika ile Mozambik arasnda brokratik tartmalar

yznden birok helikopter gnderilemiyor;
- Komu Zimbabwe de kendi helikopterlerini yardma gnderemiyor,

nk onlar Kongo'daki "yama sava"na gndermi bulunuyor
maalesef!
- Ve niha darbe: Helikopterlerin TV ekranlarnda ok iyi grnt

vermekle birlikte, ok da ie yaramadklar, asl zm iin teknelere
ihtiya olduu ortaya kyor! imdi Mozambik'le birlikte hepimiz,
Madagaskar zerinde seyreden Gloria kasrgasnn getireceklerini
kaygyla izliyoruz. Gene hepimizle alay edercesine "dnyann en hzl
gelien ekonomilerinden biri" diye adlandrlan Mozambik'in ylda
adam bana 152 dolar geliri olduunu ve gelimi lkelere haftada 3
milyon dolara yakn bor dediini de biliyoruz. Syleyin imdi: Trajedi
mi, yoksa dnyann en glnl oyunu mu bu?
78
RK KRAZLARI AYIKLAMAK
Dnyada yeni bulu sahiplerinin en ok bavurduklar yer, kolaylkla

tahmin edilebilecei gibi, ABD Patent Brosu. Milyonlarca kiinin
patent almak iin nnde kuyrukta bekledii bu kuruluun 1988
ylndaki szcs Charles H. Duell, bundan 12 yl nce yle demi:
"Yaplabilecek btn bulular yapld, icat edilebilecek herey icat
edildi." (Time dergisi). Son yllardaki gelimelerin nda, bro
szcs Bay Duell'in mthi yanldn, hatta kendine ok yanl bir i
semi olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Bulular ve icatlar ylesine
hzla birbirini kovalyor ki, normal insann bunlar izlemesi bile
olanaksz. Bill Gates'in dedii gibi, "gelimeler neredeyse dnce
hznda oluyor". Yirmibirinci yzyln en badndrc gelimeleri - ve
tabii ayn zamanda krlar - da, bilgisayar (nternet) ve biyoteknoloji
alanlarnda oluyor. "Tech wealth" ad verilen bu yeni "bilgisayar
zenginlii"ni ve bunun ne gibi "yan etkileri" olduunu, imdilik bir yana
brakalm ve ikinci alana eilelim biraz. Koyun, kei, inek, domuz
bilumum hayvanlarn "kopyalanmas", hatta kopyalarn da
kopyalanmas olaylar "umur-u diye"den, yani olaan olaylardan
saylmaya balad. imdi, "yaratklarn en onurlusu" olan insanolu
nefesini tutmu, kendisinin ne zaman kopyalanacan beklemekle
megul. nsann gen haritasnn tekmil karlmasna da bir yldan az
bir zaman kald. Bilinen hububat trlerinin genlerinin de
deitirilmesiyle, ortalkta ok salam, dayankl ve grbz tahllar kol
geziyor.
BBC'den son aldmz bir habere gre, Britanya Hkmeti

biyoteknoloji kullanmnda yepyeni bir adm atlmasna nayak olmu:
Sigorta irketlerinin, bir insan sigortalamadan nce genetik
deneylerden geirmesine izin verecekmi hkmet. Bylece, bir
insann ciddi bir hastal atalarndan tevars etmesi riski
79
llebilecek. Bu da u demek oluyor ey kari: Ailende bir hastalk

varsa, sigorta irketi senden daha yksek prim isteyecek. Britanya
Sigortaclar Dernei szclerinden Mary Francis de bunu dorulam:
"Bir insann hastalanma olasl kantlanrsa, bu ne kadar zc bir
durum olursa olsun biz bu kant dikkate elmak zorundayz." Francis
hanm zlyor, ama ne yapsn, barna ta basyor. Tketiciyi koruma
gruplarndan bazlar da byle bir uygulamada primlerin "dramatik" bir
ekilde ykseleceinden kayg duyduklarn aklamlar. Ama, asl
kayg verici gelime orada deil. Genetik testlerin bylesine yaygn
kullanma almasna kar kan gruplar, bu durumda yeni bir "alt
snf" doacan sylyorlar: Yani alnlarnda resmen "hastalkldr"
diye yazan, sigorta kapsam dnda kalmaya mahkm bir yeni " alt
snf" bu. Bu kadarla da kalmyor aslnda: Ecinsellerden daha yksek
prim alndn renince, kendi sigorta irketini kuran iadam van
Massow, "dehet verici bir eilim" diye adlandrm bu brojeyi.
"Manavdan kiraz seer gibi," diyor Massow. "irketler, rk olmayan
insanlar seip sigortalayacaklar; rkler de ortada kalakalacak."
Hani ngiltere'de eskiden bizde olduu gibi, kesekdnn altna rk
meyveleri sokuturma adeti de bilinmediinden, bu seme eksiksiz
yaplacak, diyebiliriz. Hatta, bundan bir sonraki mantki adm da,
"genetik bakmdan saf" olanlara ok zel, indirimli prim tarifeleri
uygulanmas. skandinav lkelerinde, Britanya'da, ABD'de,
Almanya'da 1920'lerden balayarak ta 1970'lere kadar sregelen
yaygn ksrlatrma uygulamas ile sakatlar, geri zekl kabul edilenler,
isizler ve 'serseriler' filn toplumdan ayklanmlard, hatrlarsanz.
Ama, bu, etik bakmdan epey kayg yaratt gibi, uygulamada da baz
zorluklar karyordu. imdi, biyoteknolojideki bu muazzam gelimeler
sonucu, nmz ak, iimiz ok kolay: En saf genlere sahip olanlar
hemen ayrdedeceiz ve onlara dnyay vereceiz. Cesur ve zengin
yeni dnyay.
80
BREZLYA'NIN DOUM GN
Yeni millennium Brezilya'ya biraz gecikmeyle geldi. Daha dorusu,

Brezilya'nn yneticileri, lkenin 500. yanda, yani yarm-milleniumluk
olduuna karar vermiler. Halk da bu byk olay kendine zg nl
festivallerinden biriyle, sambalar yaparak kutluyor. Brezilya'nn
kendine setii "sfr yl", ilk beyaz adamlarn bu topraklara ayak
bast 1500 oluyor. Portekizli denizci Gaspar de Corte-Real bu tarihte
ilk resm ayak basmay gerekletirmi. Onun ardndan da gen kif
Pedro Alvares Cabral, o zamanki Portekiz Kral I. Manoel adna buray
sahiplenmi. Yeni gelen beyazlarla, o lkenin daha nceki skinleri
arasndaki ilk karlama skin gemi: Avrupal meden beyazlardan
Amerikal ilkel kzlderililere verilen hediyeler behiyeler filn. Ama,
hemen ardndan beyazlarn kzlderilileri "hediyelik eya"ya
dntrmeleri olay var: Onlar gaspedip Avrupa'ya kle olarak
satmaya girimiler. O tarihten beri de bu iki rk arasnda yolunda
gitmeyen bireyler var.
Portekizliler bu cennet gibi mekna ilk geldiklerinde, buralarda

yaayan 1000 kabileye mensup 5 milyon kzlderili varm. Aradan
geen 500 yl iinde kabile says 210'a, insan says da 350.000'e
inmi. Beyazlar kzlderilileri epey tketmi yani. Tketim a lgnl
ite. Beyazlarn getirdii hastalklara kar baklklar hi olmayan
kzlderililer, iddet, kleletirme, bask ve ikencenin yan sra bir de
bu hastalklar yznden sapr sapr dklmler. (Zaten, ou,
almann insan doasna aykr olduuna inandklarndan, zorla
altrldklarnda hemen lyorlar. Bu yzden, kzlderililerden kle
olamyor; kleci beyaz adamn dram da ite burada yatyor.) Telef
olanlardan arta kalanlarn da topra, yeri yurdu pek belli deil:
Brezilya, tm kabilelerin kendi topraklarna sahip olma hakkn
tanmayan iki Latin Amerika lkesinden biri. Hkmetlerin kendilerine
81
uygun grd arazi eritlerinde asgar salk ve eitim artlar iinde

sersefil yaadklarndan, yerlilerin ortalama mr sresi, beyazlarn
neredeyse yars kadar. Zaten, altn gibi deerleri madenlerin, yamur
orman kerestelerinin ya da hidroelektrik santrallerinin yarataca
krlarn peinde koan beyazlar, kzlderilileri, gelimenin nnde birer
engel olarak grmektelermi. zellikle bir kabilenin, Guarani'lerin
balatt bir de "moda" var: Binlerce, belki de milyonlarca yldr
yaadklar topraklardan tamamen atlan bu kzlderililer, muazzam
oranda intihar etmeye balamlar. Gerek sivil toplum kurulular,
gerek aratrmaclar, bu korkun intihar orann, toprakszla
balyorlar. Bu yzden de, yerli halk, ortada pek kutlanacak birey
olmadn dnyor: Yanomami kabilesinin lideri Davi Yanomami, bu
500nc doumgn hesabnda byk bir yanllk olduu grnde:
"Beyazlar Brezilya topraklarn kefettiklerini haykryorlar, ama bu
kuyruklu bir yalan," diyor. "Atalarmz ezelden beri buradaydlar.
Beyazlarn yapt kefetmek deil, yamur orman ocuklarnn
topran gaspedip onlar da yoketmekten ibaret." Kzlderililer, bu
hafta sonu, "kar-kutlama" trenlerini balatyorlar. 2000 kzlderilinin
gsteri yry yapacaklar yer, Bahia eyaletindeki bir kumsal.
Beyazlara gre medeniyetin balad yer buras: Portekizli "kif"lerin
o gl ayaklarn bastklar yer. Kzlderililerse, bu "sfr yl"nn,
beyazlarn kendilerini sfrlamaya baladklar yl olduu
dncesindeler. Dnyada gelir dalm adaletsizliinin en yksek
olduu lke Brezilya, beyznc yan ite byle kutluyor. yi ki
dodun Avrupal Brezilya, sen ok yaa, e mi?
82
BEYAZIN DA BEYAZI
Daha nce de yazmtk: Brezilya'da iler gitgide karyor. lke,

bundan 500 yl nce Portekizli bir maceraperest denizcinin, filosunun
banda buralara ayak basmasn kendisi iin "sfr yl" seti. Ama 365
gn 365 gece srecek sambal, ne'eli bir doumgn partisi hesaplar
tutmad. Yanl hesabn Bahia eyaletinden dnecei nceden belliydi
aslnda: Geen ay, tam kutlama hazrlklar doruundayken, lkenin
beyazlardan nceki skinlerinden bir kzlderili kabilesinin fkeli efi,
elinde oku ve yay ile Meclis'i basm ve Senato bakann lmle
tehdit etmiti, "Kim neyi kefetmi bakalm?" diye. 22 Nisan'da
balayan enlikte de havai fieklerden ok, polisin 2000 kiilik
kzlderili topluluunu datmak iin kulland plastik mermilerin,
gzyaartc bombalarn sesleri ve izleri ortal kaplad. Kzlderili
ileri brosunun bakan, hkmetin bu tek yanl tutumunu protesto
etmek iin istifa etti. Ha Ha Hae kabilesinin reisi de bu olaylar, 500 yl
ncesine benzetiyor: "O zaman da gelmiler, hereyi yamalamlar,
yerli halk iddete bomulard."
Kzlderililerin yan sra siyahlar da indirgenmi olduklar marjinal

rol protesto ediyor, Toprakszlar Hareketi adl kyl grubu ise,
iletilmeden durduunu iddia ettii 500 iftlii igal ederek doumgn
kutlamalarna katlmay planlyor. Ksacas, kendisini "gelecein
lkesi" diye adlandran ve en az rkn uyum halinde yaad iddia
edilen "rya gibi" Brezilya'da, bizlerin de in olduu bir "kimlik krizi"
had safhaya varm grnyor. nl Jornal do Brasil gazetesi u
maneti atm: "Brezilya, 500 Yln Kendini Tanmadan Geirdi." Bu
yerm millennium'da dnp kendine bakan birok Brezilya vatanda
da grdklerinden memnun deil. BM Kalknma Vakf'nn son
raporuna gre dnyada gelir dalm adaletsizliinin en koyu olduu
lkelerden biri olan Brezilya'da muazzam bir iddet dalgas hkm
83
sryor. Kitaplar yarm milyonun zerinde satlan tarihi Eduardo

Bueno: "Brezilya ii niye yrmedi, bunu herkes bilmek istiyor artk,"
demi. "Belki de herey o ilk gnden yanl balad." lkenin bu ilgin
vicdan muhasebesine hi katlmayanlar, yneticiler tabii. Turizm ve
Spor Bakan Greca, "etnik bar lkesi" diye tanmlam Brezilya'y ve
kzlderililerin, "topluma kabul edildikleri iin mteekkir olmalar"
gerektiini belirtmi. Ama, "nankr"ler sadece kzlderililerden
kmyor. 20 milyon dolar konserlere ve futbol mzesi kurmaya
harcayacak yerde, 500 okul, 500 de hastane yaptrabilirdi diyen ok
sayda toplum nderi, gazeteci, yazar km. Futbol deyince,
Brezilya'nn favori oyununun efsanev kahraman ve lkenin en
tannm insan olan Pele, "Brezilya'dan utanyorum!" diye deme
vermi. "Hkmet fonlarnn arur edildii, hrszln gemi azya
ald ve namussuz politikaclarn at koturduu bu lkeden
utanyorum." (New York Times) Nobel Edebiyat dl sahibi (1988)
nl romanc Jos Saramago'nun "keif"le ilgili eletirisi de ok ar:
"Kltrleraras diyalog ya da insanlarn karlamas deildi bu. iddet,
soygun ve fetihti." 500. kutlamalarn "mucidi" saylan Bakan Cardoso
ise, durun bir dakika, bir yanl anlama oldu gibilerinden bir dzeltme
yapm: "Bu bir kutlama ve enlik olacakt, bir uyan ars deil." Ne
var ki, yanl anlayanlarn bitmek tkenmek bilmeyen gsterileri
yznden, nemli dua trenlerini programndan kartmak zorunda
kalm. Hereyi yanl anlayan kzlderililerle siyahlar, acaba Mali'deki
kadnlar gibi mi yapsalard: Yzlerini ve bedenlerini binbir kremle
aartsalar ve yeni beyaz kimlikleri ile kutlamalara yle katlsalar, olmaz
myd acaba?
84
VETNAM SAVAI: KM KAZANDI?

Dn, nemli bir yldnmyd. Bundan tam 25 yl nce, 30 Nisan

1975'te Vietnam Sava "resmen" sona ermiti. Filmler dnda artk
kimsecikler pek hatrlamasa da, yakn gemiin en byk savayd
bu: Kan, lm, dehet ve vahet...
Sava, ABD'nin Kuzey Vietnam' bombalamasyla 1964'te

balamt. Ardndan, 11 yllk muazzam bir insan ve doa ykm geldi.
Saygon'da son helikopterin Amerikan Bykelilii atsndan
havalanmas, 390 ve 843 no'lu Kuzey Vietnam tanklarnn da birka
blok tede --o zamanlar "Bamszlk Saray" diye adlandrlan--
bakanlk binasnn demir kaplarn ykp saat 11:30'da binaya ulusal
bayran ekilmesi ile "bitti".
Amerikallarn "Vietnam Sava", Vietnamllarn da "Amerikan

Sava" diye adlandrdklar bu tuhaf insanlk olayn kim kazand, kim
kaybetti peki?
Tarihiler bata, tm insanlk, bunun, Amerika Birleik Devletleri'nin

200 yllk ksa tarihinde kaybettii ilk ve tek sava olduunda birleiyor.
Yani, Vietnam kazanm, ABD kaybetmi.
Buraya kadar bir sorun yok da, kayplarn saymna geildiinde, i

biraz karyor: Amerikan askerlerinin l says, toplam 58,000.
Vietnaml askerlerle sivillerden lenlerin saysnn ise -- hibir zaman
tam bilinemeyecek olmasna ramen - 3 il 4 milyon olduu tahmin
ediliyor! Tmyle Vietnam topraklarnda geen bu savata baka baz
gerekleri de gznne almakta yarar olabilir:
ABD ordusunun, youn orman dokusunu seyrelterek dman daha

iyi grp ldrmek amacyla pskrtt yaprak dkc kimyasal
zehir Agent Orange var mesel. Ormanlara boca edilen milyonlarca
varil Agent Orange, iindeki ldrc dioksin zehiri ile bu lkenin doal
85
dokusunu mahvetmenin yan sra, kuaklar boyu Vietnamllarn

kanserden lmesine, ocuklarnn ve torunlarnn deforme domasna
yol ayor. (1 milyon Vietnamlnn bu zehrin etkisi altnda kald
tahmin ediliyor. te yandan, Amerikan ordusunun bu savata nemli
rol oynam Amirallerinden Elmo Zumwalt, torununun sakat domasn
da, olunun kanserden gen yata lmesini de, olunun orada
savarken bu zehrin etkilerine maruz kalm olmasna balyor.)
Ayrca, savata kullanlan havan mermileri, her yere serpitirilmi

antipersonel maynlar ve topraa gml 200 kiloluk bombalar her
durumda ortaya kyor ve saysz patlayclar hem yepyeni can
kayplarna, hem de tarm alanlarnn kullanlmaz hale gelmesine
neden oluyor...
Kan, lm, dehet ve vahetten eyrek yzyl sonra Vietnamllar

zaferlerini, yaayan komutanlarnn katld grkemli trenlerle kutlar,
ABD'nin o zamanlar savatan kap askerlikten "kaytarmakla"
sulanan imdiki yneticileri de bu "dndrc" yldnmn tek
kelime etmeden mutlak bir sessizlikle geitirirlerken, soruyu bir daha
sormak lzm belki: Bu sava kim kazand, kim kaybetti? Tek bir
cevap hakknz var. Yardm alabilirsiniz.
86
KRESELLEMENN DAYANILMAZ AIRLII

Perembe'nin gelecei aramba'dan belliydi. nce geen

Kasm'da "Seattle Sava" (Battle in Seattle) oldu, onun ardndan
Nisan aynda Washington'daki "bahar yini" geldi, imdi de 1 Mays
gsterilerinde ortalk ayaa kalkt. Ktalararas bir fkenin dumanlar
gittike sk aralklarla gzlerimizi yakyor, burnumuzun direini
szlatyor. Geen yl sonunda Dnya Ticaret rgt'nn, dnya
ticaretinin en grbz olduu yerlerden Seattle'da dzenledii
Konferans onbinlerce insan tarafndan alenen basld. Bir millennium'a
elveda, bir yenisine de merhaba niyetine. Dnyann drt bir yanndan
akn akn gelen iilerin, isizlerin, ii sendikalarnn, iftilerin, hippie
eskilerinin, kilise mensuplarnn, evrecilerin, baz hisse senedi
sahiplerinin, anaristlerin ve ksaca sadece yoksul diyebileceimiz
insanlarn isyan. Siyah, beyaz, kzl ya da sar derili, gen ya da yal
farketmeksizin. Kreselleme olgusunun getirdii olumsuz sonulara
ve onu temsil ettiklerini dndkleri ulus-ar dev irketlerin
bencilliine, uluslararas finans kurulularnn "zenginlerden yana
tavr"na, vahi kapitalizme ve onun devletlerine karydlar. Adalet,
eitlik, hakkaniyet istiyorlard.
Belki, tam neye kar olduklarn, istediklerinin nasl

gerekletirilebileceini kendileri de bilmiyorlard, ama hayatn binbir
kanalndan akp bu protestoda birlemilerdi ite. Siyahlarla,
gangsterlerle, Vietnam sava protestocularyla ve daha binbir
badireyle baetmeye alk ABD polisini kimi yerde adamakll ciz
durumlara drdler ve rgt'n al trenini yaptrmamay bile
baardlar Arkas da ok abuk geldi. Dnya Bankas ile IMF'nin
ABD'nin kalbinde, Washington'da yaptklar olaan bahar toplantlar
da Seattle'daki gibi "basld". Ona benzer bir "benzemezler
koalisyonu", yine Internet'i kullanarak mthi bir hazrlk yapt.
87
Dnyann nde gelen mal kurumlarnn "demokratik olmayan, hesap

sorulamayan ve yoksul lkelerin yoksul kitleleri yerine dev irket ve
bankalar kollayp arkalayan, evreyi ve insan takmayan" tavrna,
dozu giderek artan eletiriler ynelttiler. Gemlenemeyen bir fke
sokaklarda ifadesini bulmaktayd. Washington polisi, Seattle'dan
kard "ek ders"lerle hazrlklyd: Milyon dolarlk "isyan bastrma"
giysileri, isyan bastrma ara-gereleri ve bir yn isyan bastrma
tatbikat... Ama, gene de oralardan ciddi dumanlar kt. Dnya
Bankas ve IMF yetkililerini, kreselleme ilkesinden hi
vazgememekle birlikte, onun getirdiklerinden yararlanamayan
kitlelere kar bir tr zr dilemeye de zorlayacak kadar youn
dumanlar Ve ite imdi de geleneksel 1 Mays. i ya da bahar
bayram -- Nasl yorumlarsanz artk. 1 Mays 2000'de, be kt'ada
saysz insan biraz enlik ama biraz da fke kokan bir havada ortal
birbirine katt gene. ngiltere'de, Almanya'da, svire'de,
skandinavya'da, Filipinler'de, Rusya'da ve baka yerlerde Neo-
naziler, ar milliyetiler, rklar ve yabanc dmanlar da bo
durmadlar Ayn gn: Birlemi Milletler nsan Haklar Yksek
Komiseri, kreselleme ile rkl ve yabanc dmanln birbirine
balayp, "vicdansz politikaclar" sulad ve bu konuda cilen
konferans toplanmasn istediBir Fransz yarg, kresellemi su
rgtleri yznden "haydut devletler"i itham etti. Dnya eitim zirvesi,
yoksul lkelerin eitimi zerindeki kavga grltyle srp
gittiPapalk, yoksullardan zr diledi Dnyann kesin arl
nihayet llm! Gezegenimiz, tahmin edilenden yzde 0,2 daha
hafif km. Bu kesin hesap nereden geliyor dersiniz? Seattle'dan
tabii. Kreselleen dnya artk daha hafif!
88
AMA HAYDUTLUK DA KRESELLET

5 ktay saran 1 Mays gsterilerinin, Londra cephesinde fkeli

ynlarn fkeli ykmlarna da dnmesi zerine Britanya Babakan
Tony Blair, ok tipik bir Britanyal tepkisi gstererek: "Absolute
disgrace!" demi. "Tam bir utan vesilesi." Maskeli gstericilerin polisle
sokak muharebelerine girimesini ve bir "fast food" lokantasn tahrip
etmesini de yle yorumlam: "Bu eylemlerin kanaat ve inanlarla hi
ilgisi yok; kafaszca giriilmi haydutluklardan baka birey deil
bunlar." (BBC)
te mesele tam da burada ya. "Kafaszca giriilmi haydutluklar",

yalnz Londra'nn maskeli gruhlarnda deil, ok daha geni bir
evrede de grebiliyoruz bu kreselleme anda. Blair ve Bat'nn
dier pek ok yneticisi, ifte standard bir an iin brakabilseler,
"inansz haydutluk"un burunlarnn dibinde kol gezdiini de
syleyebilirlerdi. Fransz yarg ve yazar Jean de Maillard, Le Monde
Diplomatique'teki son makalesinde, kresel haydutluun patlama
yaptn aka dile getiriyor. "Gangster Devletler" balkl bu yazda,
bakn nasl zetleniyor mekanizma: Gnmzdeki kresellemenin en
belirgin zellii olan 'dereglasyon' (kstlayc kurallarn kaldrlp ak
serbestisi salanmas), dnya apnda yepyeni bir pazar amtr.
Ekonomik kresellemenin karanlk yz, crmle beslenen bu hukuk
pazardr Hkmetler kendi reglasyonlarn da en yksek fiyat
verene satma yarndadrlar. Kresellemenin gerek ncleri,
uyuturucu tacirleriydi. Ta 1960'larda, dnyann en pahal ve krl
mallarn ktalararas ticarete aarken kimseden izin almamlard
Eroin ticaretinin azmasndan kayglanan ABD, Marsilya'daki "Fransz
balants"nn zerine gidince, uyuturucu ebekelerinin arlk
merkezi de, serbest ticaretin byk savunucusu ABD'ye kayd.
Gerisini de biliyoruz zaten Dnyann en byk uyuturucu trstleri
89
kuruldu, dnyann her yerinde istikrarsz hkmetleri maniple etmeye

baladlar Muazzam bir baml kitlesi olutu, bedenlerinden ve
organlarndan baka satacak hibireyi olmayan yoksul kadnlar,
erkekler, ocuklardan oluan kresel bir insan ticareti ald ban gitti
Devletler de, mal ve sermaye akndaki bariyerleri hemen kaldrmay
ihmal etmediler. Neyi aa kardklar umurlarnda bile deildi Taze
sermayeye daima byk alk duyan ekonomik sistemler, bunun
kayna konusunda en ufak kayg duymadklarndan, haydutlar da
kara kazanlarn bu ekonomilere boca ettiler. Kreselleme ve
dereglasyon, "offshore" cennetleri olmadan tamamlanamazd.
Devletler de hukuk sistemlerini "bypass" edip bu "offshore" vergi ve
banka cennetlerini semirttiler. Mantar gibi biten mikrodevletler,
egemenliklerini ve hukuk sistemlerini, en fhi paray verene satyorlar
ve bylece kendi sistemlerini birer fhie haline getiriyorlard." te
Blair'in Britanyas snrlar iinde Isle of Man, Guernsey, Jersey vb.
blgeleri, "tarafsz" svire, Monaco, Vatikan, Malta, Kbrs,
Lksemburg, Liechtenstein, Andorra, Karaibler ve Dou Asya'daki
"offshore devletler" byle birer kara para aklama cenneti oldular.
Uluslararas haydutluun yllk yz milyarlarca dolarlk cirosu, resm
ekonomilere sessiz sedasz giriverirken, hibir hkmetin bundan en
ufak kayg duyduu, bunu "bir utan vesilesi" diye niteledii
grlmemiti nedense... Mtemadiyen yaplan uluslararas zirvelerde
devlet ve hkmet bakanlarnn o koca koca deklarasyonlarnn bir
tekinin bile hayata geirildiini gren de yok Ksacas, dnya
apnda bir haydutluk ve hukuksuzluk patlamas var ortada. Haydutluk
da kresellemi durumda yani. Dnyann en yoksul insanlarnn
kresel gelirden aldklar sefil gelir pay son 10 ylda % 2,3'ten % 1.4'e
gerilerken, kresellemenin bu yanlarna isyan edenlerin "kafasz
haydutlar"dan ibaret olduunu sylemek, biraz insafszlk olmuyor mu
acaba?
90
ELMASLAR EBEDDR
Anneler gnnde annenize armaan etmek zere kk bir elmas

yzk semeden nce, kl ve prltl vitrinin nnde bir-iki dakika
fazladan durmalydnz. O ekstra 120 saniye, elmas ve prlanta
fiyatlarnn oluumu hakknda size ok retici bir hikyeyi anlatp
bitirmeme yeterdi. Jonah Dumbuya'nn hikyesi bu. Kendisi, dnyann
en byk elmas kaynaklarndan biri olan Sierra Leone vatanda. 23
yanda bir retmen. Bundan yl nce, imdiki gibi scak ve
rutubetli bir gnde, oturduu ve ocuklar okuttuu kyde sk allarn
arasnda yrrken, isyanc gerillalarla karlam. imdi btn
dnyann "arad" sava aas Foday Sankoh'un komutasndaki
Devrimci Birleik Cephe (RUF) gerillalaryla. Tepeden trnaa silhl
isyanc askerler Dumbuya'y yere kerttikten sonra sa kolunu ve iki
kulan palayla uurmular. lerini bitirdikten sonra da gen
retmenin kalan salam eline bir mektup tututurmular: "Bunu
hkmetine gtr de sana yeni bir kol versin, e mi!"
Observer gazetesinin 4 ayr muhabirle Londra'da, Sierra Leone'da,

New York'ta ve Antwerp'te hazrlad "zel rapor"da Batl silh
tacirlerinin, rm sava aalarnn ve iimizdeki bitmek tkenmek
bilmez mcevherat tutkusunun, milyonlarca insann kesilip biilmesine
nasl yol at hikye ediliyor. Burada retmenimiz Dumbuya,
dnyann en zengin Bat lkeleriyle en yoksul Afrika lkelerini; Dou
Avrupa'nn tozlu Kalanikof depolaryla tropik ormanlarn iindeki saz
daml kulbelerin kolsuz bacaksz ocuklarn; dnyadaki gelinlerin
yarsnn yzk parmaklarn ssleyen prltl elmaslarla kan-ter-strap
genini birbirine kopmaz balarla balayan devasa ve karmak
zincirin minicik ve kanl bir halkasn oluturmakta --Kendisi, bunlar
bilmese bile. retmenimiz, bunlar bilmiyor olabilir, ama hesab ok
kuvvetli: "Sierra Leone'da bir prlantann deerini renmek mi
91
istiyorsunuz?" diye soruyor. "Syleyeyim: Kesilen tm kollarla

bacaklar toplayp bir kenara koyun. Ondan sonra, son 10 yl iinde
madenlerden karlan tm elmaslar da toplayp br tarafa koyun.
Ardndan da elmaslar kol-bacaklara bln. te size Sierra Leone'da
bir elmasn deeri." Birlemi Milletler Genel Sekreteri Annan,
insanl Sierra Leone bata olmak zere Afrika'nn yardmna
arm ac ac. Ve ABD bata, Bat lkelerini sulam. ABD, kendi
asker gndermedii gibi, uak tahsisi iin de BM'nin deyemeyecei
kadar ok,yani fhi paralar istiyormu, Annan'a gre. stelik, insanlk
adna oralar bar ve huzura kavuturacak BM Bar Gc
askerlerinin de, elmasn prltsn grnce akllar balarndan
gidiyormu. Sierra Leone'a zrhl kariyerleri ile giden 900 kiilik koca bir
Gine taburu, "silahlarmz kaptrdk" deyince, insan pheleniyor
demi Genel Sekreter. "Zrhl aralar satm olmasnlar sakn?"
Bouna dememiler ey kari, "elmaslar ebedidir" diye.
92
KTAB-L HAYAT
Mjdeler olsun, ey kari: mr boyu beklediin an geldi att ite!

"Hayatn Kitab"n pek yaknda okuyabileceksin! unun urasnda 15
gn birey kald -- Bilemedin, 3 hafta. hafta daha diini skabilirsen,
kinatn 3 milyar yllk en byk srr, kocaman bir kitap halinde
gzlerinin nne seriliverecek. nsan gkler hkimi Gordon gibi
kinatn merkezine yerletiren anlaya gre - ki, biliyorum, sen de
hepimiz gibi bu anlay benimsemektesin elbette, baka trls
elinden gelmez nk - yerlerin ve gklerin en k ifrelenmi yarats
olan insanolunun (ya da insankz) srrna vkf olacaksn.
Washington Post'tan Rick Weiss'n yazdna gre, gelmi gemi

en byk, en iddial, en cr'etli biyolojik proje olan insan "genomu"nun
"haritasn karma" giriimi, artk sonulanmak zere. Biyolojinin
"Graal Destan" diye de adlandrabiliriz bunu. Hani, Kral Arthur ve
Yuvarlak Masa valyeleri'nin hikyesindeki, herkesin peinde olduu
o kutsal kupa gibi bir ey. On yldan beri insan genomu denen ift iplikli
sarmal genetik kodun zlmesi iin muazzam bir yar sryor. ki
milyar dolara mal olan bu projede, insann aya gnderilmesi iin
kullanlm bilgi ilemlerinin milyonlarca kat fazlas yaplyor. Ama, bu
genom'un biyolojik ve kimyasal kodundaki milyarlarca "harf"i okumak,
oradaki esrarengiz molekler mesaj zmek ve bylelikle de insann
tam bilgisine ulamak. Bilge Sokrates'in dedii gibi: Kendini bil!
ABD'de bir zel irkete ve bir de kamu fonlaryla desteklenen
uluslararas vakfa bal bilim adamlar, ayr ayr yarmaktalar. Yar
iki- hafta iinde sonulandnda, bu bilim adamlar biz dnyallara
Hayatn Kitab'n sunacaklar. nsan bedenine nasl yaamas
gerektiini dikte eden yaklak 3 milyar genetik kod parasn tespit
etmi ve bir gzel de sraya dizmi olacaklar. Bu paracklar, kaltmn
molekler temelini oluturan ekirdeksi asitlerin iindeler. Yani
93
DNA'nn. nsan genomunu devs bir ansiklopedi gibi dnn. Tek

cmle halinde yazlm bir ansiklopedi bu. milyar yz milyon kadar
harften oluan cmlede neredeyse tek bir noktalama iareti yok.
Neredeyse iki metre uzunluktaki bu molekler cmlenin birer kopyas,
akln alamayaca mkemmellikte bir ambalajlama sayesinde bir gzel
katlanp, insan vcudundaki 100 trilyon hcrenin neredeyse hepsine
bir bir yerletirilmi. Bilim adamlar ite bu ansiklopediyi hemen hemen
bitirdik diyorlar - sa da, hemen oltaya sazan gibi atlama ey kari. Kazn
aya tam da yle deil nk. Karanlkta - ya da, hadi alacakaranlk
diyelim - kalan epey nokta var ve bunlar da sana ak ak
sylemiyorlar. Bir kere, tam bilgiye ulalm deil. amz insan pek
acul; beklemeye tahamml yok. O yzden, ifre pek zlemeden
geliyor kitap. Biraz az pimi sunulan bir ziyafet gibi, mideye oturabilir.
kincisi, Hayat Kitab'nn bir de br yz var tabii: lm Kitab. ifrede
insann ne zaman ve neden lecei de yazl nk. ncs de u:
ifreyi zdn m, kimi yaatp kimi skartaya karacan
kararlatrabiliyorsun: Biyolojik "rk ayrm"n, yeryznn en byk
ayrmcln, en hakik soykrm sahneye koymaya balyorsun. Bu
lm-kalm kitabn konumay srdrelim.
94
HAYAT - VE LM - KTABI - II
"Kara Kapl Kitab"n kapan kaldrmamza ramak kald, diyorduk

ey kari. Bilim adamlarnn -- ya da modern amanlarn -- bizi
aydnlatacak aklamalarn bekliyoruz nefeslerimizi tutarak. Hayatn
ve/ya lmn kitab geliyor! Aklama tarihi konusunda tarih aklama
da geldi ite: Kitabn "msveddesi" 15 Haziran'da bize bildirilecek!
Balangcn sonu! Aklamalar biraz bulank bir fini izgisi getirecek
geri; ama yatrmclar ve ABD Kongresi'ndeki fon salayclar a
kurtlar gibi bekleirken, yar-bitirilmi, yar-keyf bir aklama da
kesecek bizi artk, aresiz.
nsan genetik kodunun tmn okuma ii bir-iki yl daha alacakm.

Biten ksm, yzde 90 civarnda. Ayrca, bitirilen "okuma"larda da
ynla hata bulunacak. Ama, gamlanma ey kari: lk karlan kaba
msvedde de insann "kendini bil"mesi konusunda bir dnm noktas
saylyor. Nobeller de yolda! oka heyecan, az da kayg var.
Heyecan: Genetik kodumuzu bir zdk m, ok nceden hangi
hastalklara yakalanacamz bileceiz, yeni "mucize ilalar"
kullanacaz, hatta hastalklar hastalanmadan halledeceiz ve
mrmze mr katacaz. Ayrca, gelimi lke hkmetleri,
yatrmclar, doktorlar ve bilim adamlar servetlerine servet katacak.
Kayg: Genetik kodumuzu bir zdk m, topluca yeni bir karanlk
aa da girmi olacaz: Yeni jenizm ana. rk-ark genli
insanlar aramzda barndrmayacaz, ksrlatracaz, hatta toptan
pe atacaz. Ayrca, btn o pahal ilalar kendi aralarnda
pazarlayan gelimi lke insanlar olarak, genetik haritay kartrken,
bunlar ryalarnda gremeyen yoksul lkeleri de dnya haritasndan
silebiliriz. yi haber: Genetik ayrm nleyecek yasalar karmak iin
hl biraz vakit varm. "nsanlarn kendileri hakknda gvenli bilgiye
sahip olmalarnn vakti artk," demi bir yetkili. Pek sylenmeyen kt
95
haber ise u: Bilim adamlar, uzun cmledeki gizli mesaj pek

anlayamyorlarm. Hani sralama ii tamam olsa da, bunun
anlamlandrlp yorumlanmas pek bir zormu. Ansiklopediyi okuyacak
insan kmam henz. Ad stnde, ifreli nk. Hecelemeye
balasanz da, harflerin ezici ounluunu oluturan ve bir trl
anlamlandrlamayan "plk DNA"lar da ayklamanz gerekiyor.
Dahas, o karmak programlar, cam kavanozlardaki akll robotlar,
sper teknisyenler ve ylda 1 milyon dolarlk elektrik masrafna yol
aan sperbilgisayarlar, bu "anlamszlklar umman" iinde yzerken,
aranan dizililerin yarsn atlyormu! nsann "otobiyografisi" yabanc
dilde yazlm olabilir mi? Kendi hayat hikyemizi nasl
okuyamazmz? Ezelden ebede uzanan anlam araymzn en
arpc rneklerinden biri bu. (Artaud ve Beckett de, semalarda bir
yerden glmsyor olmallar.) Bir "zr": ada genbiliminin henz
yz yanda olduunu hatrlatan bir bilimadam yle diyor: "Bu metnin
yaratlmas iin buuk milyar yllk bir evrim gerekti. imdi bir yzyl
iinde bu metnin yorumunda son sz syleyeceiz diye ortaya
kmak, insann kendini beenmiliinin bir ifadesi gibi geliyor bana."
(Kendini beenmilik mi? nsan m? Yok canm, daha neler?) Bir
tatszlk: zel sektrle kamu sektr arasnda, "ilk aklamay
hangimiz yapacak" konusunda hr km. Dnyann en parlak
bilimadamlar irkin irkin konuuyorlar, birbirlerine ahlksz ve
karacahil diyorlar. Celera Genomics irketi, birinci biziz diyor ve ayrca
genlerimizi patentleyip elinde tutarak mthi servetlere ulamay
amalyor. Kamu fonlarndan beslenen aratrmaclarsa "ham gen
kodu"nun, genlerin sahibi olan biz insanlara bedava datlmas
gerektiini sylyor. Genlerimiz kimin mal sahiden? Bu gen projesinin
ok iirilmi bir balon olduunu syleyenler de var: Onlara gre,
hayat ve lmmzn srrn, mirasn devraldmz genlerden ok,
iinde yaadmz ortamda aramalyz asl. Behey kari, "Hayat
Kitab"nn kara kapan kaldrp Anlam' bulmak iin deliler gibi
sabrszlandn grr gibiyim.
96
ALO ALO, ORASI NERES -- AFRKA MI?

Belki de IMF ile yaplan anlama sayesindedir, ne bileyim, son

zamanlarda yeni bir huy edindim: Rapor okuyorum. Hobi de
diyebilirsiniz. Televizyonda bir yarma programna katlsaydm, o
lmsz soruya tek ve amaz bir "yant" verirdim:
"Bo zamanlarmda rapor okurum!"
Sunucunun, "Emin misiniz? Son kararnz m?" eklindeki

artmaca sorularn da ayn kararllkla gslerdim:
"Eminim; son kararm srekli rapor okumaktr."
Aslnda, ilk bakta grld kadar artc ve egzantrik bir tercih

de saylmaz bu. nk, artk yazlan btn raporlar son derece
srkleyici. Heyecan dozu o kadar yksek ki, geceleri okuduum
metin elimden dse, okuduum ksmlar uykusuz geceler geirmeme
yetiyor.
Uluslararas kurulularn "dnya hali"ne ayna tutan ciddi

raporlarndan bahsediyorum: Gelir dalm, ormanlar, evre, ocuklar,
ocuk savalar, kadnlar, maynlar, mlteciler, biyoteknoloji, gizli
dinleme ve casusluk gibi konularda gn gemiyor ki bir yeni rapor
patlamasn. Ortalk rapordan geilmiyor.
Benim iin herbiri birer "best-seller" deerinde olan bu raporlarn

olsa olsa yzde birine filn yetiebiliyorumdur, ama o kadar bile
"beyaz geceler"i srekli klmaya yeterli.
te ey kari, sana son "bomba"larmdan bir tadmlk:
Dnya Bankas'nn frndan taze km bir raporunda, birok Afrika

lkesinin, 1960'lardaki hallerinden ok daha kt durumda
bulunduklar saptanm.Yani smrge olduklar dnemde bile daha
iyiymiler. Hepimizin gayet iyi bildii gibi, smrgecilik, ad stnde,
97
ok kt bireydir. Smrgeci lke, smrgesinin kann-iliini smrr

nk. Ama imdi, smrge olmayan Afrika lkeleri, o zamandan bile
beter durumda. te durum zeti:
-- Afrika'daki 48 lkenin toplam geliri, Belika'nnkinden az fazla!
-- Ortalama Afrika lkesinin ekonomisi, 60.000 kiilik bir zengin lke

kasabasnn ekonomisinden daha kk!
-- Afrika'nn dnya ekonomik retimindeki pay % 1, dnya

ticaretindeki pay % 2!
-- Afrika'da yollarn % 16's asfalt; 100 kiiden 1'inin telefonu, 10

kiiden 2'sinin elektrii var; krsal kesimde yaayan 4 insandan 3'
salk hizmeti yz grmyor; 35 milyon insan AIDS'li ve en az iki
lkede her 4 kiiden 1'i bu hastalktan lyor; kadnlarnn renim
dzeyi son 40 ylda sadece 1.2 yl artm ve bu bir tersine dnya
rekoru;
-- Sahra'nn gneyindeki 48 lkeden en az 20'si en az 20 yldr

sava ve i savalardan krlyor;
-- Siyasi sistemi, seim yaplan yerlerde dahi, "kazan, hepsini al!"

iarna dayanyor ve etnik temsilden eser yok;
-- Afrika, dnyann en ok d bor batana batm yeri: lkeler

iinde retilen haslann % 17'si bor demelerine gidiyor ki bu, imdiki
durumunu koruyabilmesi iin gerekli seviyenin en az kat stnde...
Bu heyecan verici raporun sonunda Dnya Bankas soruyor:

"Afrika, 21. Yzyla Girebilecek mi?"
Cevab tahmin ediyorsundur, ey kari: Dnyann belki en byk

potansiyel ve gizli rezervlerine sahip bu kta: a) daha iyi ynetilir, daha
az savarsa, b) insanlarna daha ok yatrm yaparsa; c) ekonomisini
eitlendirebilirse ve d) Zengin lkelerden daha ok yardm alrsa
evet, bizlere, yani dnyann geri kalan kesimine yetiebilir.
Grdn gibi ey kari, drt basit arta bal ite. Ama eer Dnya
Bankas'na deil de bana sorarsan, ok daha basit bir zm var iin:
Afrika'da, hele Sahra'nn gneyindeki lkelerden birinde doma,

yeter.
98
"HERKES N DAHA Y BR DNYA"

Son zamanlarda duyduum en iyi haber: Yeryznn yzyze

olduu yoksulluk felketinin kkn kazmak zere Cenevre'de
toplanan insanlk temsilcileri, zirveyi tam bir gn uzatmlar (BBC).
Gnde tek bir Amerikan dolarndan daha az bir gelirle yaamak
zorunda olan bir milyar akn insann sefaletini sona erdirecek
stratejiyi izmek ve bu kepazelie son noktay koymak zere -- az
deil -- koca bir 24 saat daha kazandk! "Bir milyar iin bir gn"!
Bu kritik saatler iinde hkmet temsilcileri -- ve onlarn emrinde

karnca gibi alan brokratlar -- ciddi ciddi tartarak ortak bir gre
varacaklar ve niha metni ortaya karm olacaklar.
Aslnda, hakszlk etmemeli. Strateji belli: Yoksullarla zenginler

arasndaki korkun uuruma bir "kpr" kurmak zere cil nlemler
alnmas. Hedefler son derece belirgin ve basit:
Yoksullar zenginletirmek, cehaleti ortadan kaldrmak, savalar ve

isavalar durdurmak, snrsz kazan hrsn dizginlemek, ehveti
gemlemek, kadnlar glendirmek, kkleri korumak, bykleri
saymak, iklimi daha fazla bozmamak, insana yarar salk koullarn
da her yerde Coca Cola kadar yaygn hale getirmek...
Bu hedeflerin hepsi doru saptanm. Sadece Birlemi Milletler

deil, zirveye paralel toplant yapan uluslararas sivil toplum kurulular
da bunlar makl ve gerekletirebilir buluyor. Zaten, "uzatmalar
oynanan" zirve toplantsnn sonunda kacak olan metnin bal da
"Herkes in Daha yi Bir Dnya".
Peki sorun nerede? urada: Herkes iin daha iyi bir dnyann nasl
gerekletirilecei bilinmiyor maalesef. Dnya tarihinde ilk defa BM,
IMF, Dnya Bankas ve OECD kafa kafaya verip birlikte bir alma
kotarmlar ve ortaya bir sonu karamamlar. Herkesin zerinde
99
tam fikir birlii ettii tek konu var, o da, dnyann herkes (ama, tabii
zellikle yoksullar) iin daha ktye gittii.
ok ncelikli iki konu, yani borlarn silinmesi ve yeni maddi

kaynaklar yaratlmas konular, son kacak raporda ylesine
sulandrlm ki, neden bahsedildiini anlamak bile olanaksz hale
gelmi. Yeni fonlar arayp bulma gerei konusunda da herkes hemfikir,
ama bunu kimin yapaca bilinmiyor.
Herkesin zerinde anlat grlen bir konu daha var: Bundan be

yl nce Kopenhag'da yaplan ilk sosyal zirveden bu yana zellikle
gelimi lke hkmetlerinin, yklendikleri taahhtlerin hemen hibirini
yerine getirmedikleri. (Sadece 4 lkenin - Danimarka, Hollanda,
Norve ve sve -- gayrisafi milli haslalarnn yzde yarm'dan biraz
fazlasn d yardm olarak kullanmalar taahhdn yerine
getirdiklerini belirtelim.)
Yoksulluu silmek iin ak bir yol haritas olmaynca, insanlk

camiamzn gemiteki hatalarn tekrarlamaktan nasl kurtulaca
sorusunun cevabn da bilemiyoruz.
Kimsenin "uzun mrl, salkl gelecek" sevincini kursanda

brakmak istemeyiz elbette; ama, o harika genom haritasnda bize
cilen gereken bu yolun izgileri gsterilmiyor ne yazk ki.
O harita, bu harita deil.

100
VAAT EDLM TOPRAK

"Postac" filminde postacnn aire syledii gibi: Hayatn kendisi de

bir metafor galiba
Filipinler'in bakenti Manila'nn byk p da nce bir volkan

oldu, sonra yaral bir dev halinde canhra bir lkla naraland;
derken bir tsunami olup kabard, ardndan bir cehennem bir alev
topuna dnp Vaat Edilmi Toprak skinlerinin zerine bir lm
bulutu eklinde kt.
aka deil. Bu pln ad gerekten Arz- Mev'ud. Yani, Eski

Ahit'te ve Kur'an da dile getirildii gibi Tanrnn vaad ettii lke. En az
15 metre yksekliinde ve 300 dnm geniliine bir alana yaylm
gerek bir p dann, burann gerek skinleri tarafndan "Tanr'nn
Vaadettii lke" diye vaftiz edilmesi kadar i burkan bir espri kolay
kolay dnlemezdi dorusu.
Dnyadaki nfus artnn ve ehirlere yaplan gn canl

metaforlar olan bu insanlardan 200'nn ld, en az drt katnn
"kayp" olduu, gerek saynn ise sonsuza kadar bilinemeyecei
bildiriliyor.
Tpk 1993 ylnda mraniye Hekimba plnn patlamas

sonucunda dnya deitiren insanlarn tam saysnn hibir zaman
bilinemeyecei gibi. Ya da, 17 Austos Depremi'nde yokolan
insanlarn saysnn bilinemeyecei gibi.
Gnde 10,000 ton p atlan Manila pl, iin iin hep yanar ve
gece gndz l l parlarm. Dayanlmaz kokular ve srekli duman
arasnda zaman zaman duyulan atrt-patrt ise patlayan pillerden
gelirmi. Heyelanda drt ocuundan n kaybeden gen bir
hanmn kocasna syledii gibi: "Bak, her tarafta mumlar yanyormu
gibi. Sanki bir mezarlkta yayoruz." (New York Times)
101
ok karmak bir ekonomik sistem yrrlkteymi burada: Kyden

gelip buraya yerleen "le kargalar", eitli kategorilere ayrlan artk
ve atklar kentteki yeni aalar olan araclara satmak zorunda.
Aalarn stnde de, kendi plerini bir ekilde geri alp kullanma
sokan byk oteller vb. var.
"Free-lance" olarak alan "le kargalar" ise, seilen atklardan

geri kalan zerinde alyor. Daha p atmadan kamyonlarn stne
srayp ellerine geeni kurtaran genlere ise "srayanlar" deniyor.
Vaat Edilmi lke skinleri, vaat edilmemi lkelerinin 25 milyonluk

"atk"larn temsil ediyorlar - gnde bir dolardan az geliri olan sefilleri,
kalntnn kalntlarn. Ve bu sefiller, orackta gnde milyonlarca
peso'luk ciro yapan bir ekonominin motoru durumundalar.
Bu ehr-i Stanbul'un adam bana ortalama gnde 3 kilogram

(ylda toplam 3 milyon ton) p "reten" skinlerinden biri olarak,
Manila'nn bizden ne kadar uzakta olduunu dnyorum. Ve bana
artk Manila kadar uzak gelen ocukluumdaki oyunlardan birinin
oyunu o an iin donduran slogann hatrlayp sevinle haykryorum:
erp!
102
G8 ZRVESNDE LDERLERN BURUNLARI UZADI

"Yeni bir a iin afak skyor. Daha mreffeh bir 21. yzyla,
daha derin bir huzura ve daha byk istikrara doru hep beraber
umutla ilerleyelim!"
Dnyann en zengin 7 lkesinin liderleri (liderlerimiz), aralarna

Rusya'nnkini de alarak, yllk zirvelerini dn Okinawa'da baaryla
tamamladlar ve canalc cmlesini yukarda aktardmz bildirilerini
de yaynladlar.
Her tarafndan umut, iyimserlik ve pozitif titreimler salan bildiride

ayrca dnya ekonomisinin glenii ve dinamizmi gklere karlyor,
yerkrenin daha da gvenli, mreffeh bir gezegen hale getirilmesi iin
liderlerimizin ellerinden geleni artlarna koymayacaklar vaadi dile
getiriliyordu.
"Eh, bundan iyisi can sal," diye dnebilirsin ey kari, ama

hemen syleyeyim, liderlerimiz bundan da iyisini dile getirdiler:
Dnyann en yoksul lkelerini krp geiren bor ykn hafifletmeyi,
bu lkeleri tarmar eden salgn hastalklar iyiletirmeyi, bellerini
bsbtn bken enformasyon teknolojisi an kapatmay ve en ok
sayda insana en ucuz fiyata en iyi yiyecei - eer genetik dnm
gvenli ise - salamay da vaat ettiler.
(Bu amalara somut olarak nasl ulalaca ya da yoksul lkelere

yaplan muazzam silh satlar konusunda ise herhangi bir aklama
yapmadlar, ve yardm rgtleri tarafndan hibir vaatlerini tutmamakla
ar ekilde sulandlar -- ama o kadar kusur da kad kznda bile
bulunur be kari.)
Sonra da, geleneksel kapan trenlerini beklemeden uaa

koturup Ortadou sorununu zmeye giderken parmaklaryla
dnyaya umut iareti yapan Clinton'n ardndan, bu en byk lideri
103
"sevgi, sayg ve hayranlk"la bir kez daha selmlamay da ihmal

etmediler. (Reuters)
Dnyann en gl adamlar, yani liderlerimiz art Putin, bu parlak

zirvenin al gecesi 15. yzylda Samuraylar dneminden kalan
urico atosunda verilen grkemli lende stakoz, havyar ve rdein
ba tuttuu muhteem bir yemek yemilerdi. gnlk zirvenin
yaplmas iin harcanan para da ba dndrc bir rakama ulayordu:
Yaklak 750 milyon dolar!
Sadece bu para ile, liderlerin kurtarmak istedikleri en yoksul 40

lkenin sefil ocuklarndan 1,5 milyonunun hayatnn kurtarlabilecei
ya da Gambia gibi bir lkenin borlarnn hepten silinebilecei
hesaplanyor. (BBC)
Ve sen ey kari, zenginlerin toplantsyla enesini yoran bu zrt

yazsn sonuna kadar okuyacak kadar azimli idiysen, haberin olsun,
bu okuma sresi iinde 20 kk ocuk bu dnyadan ayrld - alktan
ve hastalktan.
Ne yapalm, salk olsun.

104
KABRSTAN
GLE GLE 'KEMO SABE!'
ocukken, kovboy olmak isterdim. Bu bakmdan bir ayrcalm

olduu da sylenemez - aa yukar tandm herkes de kovboy
olmak isterdi zaten. 11 yandayken filan Foto Sabah'ta ekilmi bir
fotorafm var, orada da aka grlyor: Kzlderili usul, uzun
pskll kollar olan gmlek, gene kenarlar pskll siyah, deri taklidi
pantalon, mcevher taklidi sar kesme ta olan brou ile siyah ip
kravat - ve geni kenarl beyaz apka tabii, galonluk. (Alt patlar
gm revolverleri saymyorum bile. Otuzbelik simit gibi srtan
yzmdeki marur ifadeyi de. Onlar, iin 'olmazsa olmaz' paralar.)
Btn takm-taklavat, anneannemin hediyesiydi.
Ayn yllarda, bir hediye daha aldm ondan: 'Stereoskop' denen bir
teknoloji harikas. evresine muntazam aralklarla renkli 'slide'lar
yerletirilmi bir disk dnn. Yalnz, her 'resim'den ikier tane var ve
bunlar simetrik olarak karlkl yerletirilmi. Bu diski, drbn gibi iki
'objektif'i bulunan bir siyah letin iine yerletiriyordunuz, Sa yandaki
metal kolu aa ektike disk dnyordu, ve siz her seferinde deien
o simetrik resimleri iki ayr gznzle ayr ayr grdnzden,
boyutlu bir hikye seyrediyordunuz. (Bir eit 'Al gzm seyreyle Salih'
numaras yani - ama, elbette, onun ok gelimi hali.)
Stereoskopumda seyredebileceim bir yn disk vard, Hansel ve

Gretel masallar, 'Hula' dans yapan yar-plak kzlarla bezeli turistik
ve birazck da erotik Hawaii manzaralar ve daha neler neler. Ama,
aka itiraf etmem gerekirse, bunlardan yalnzca bir tanesi bende
silinmez izler, hatta saplant yaratt: Maskeli Svari! Gr yeleli beyaz
atn aha kaldrm, geni kenarl beyaz apkasnn altndaki kara
maskesi, ak mavi ilemeli gmlei, boynundaki krmz mendili ve
gm kurunlar atan ifte tabancasyla eitli pozlar veren o esiz
kahraman.
Ktlerin amansz dman, adalet ve demokrasinin ylmaz

savunucusu Maskeli Svari, yzyllarn en kts saylan bu yzyln
105
sonuna doru, 2000'e gn kala ld. Daha dorusu, onu

canlandran, ona suret kazandran ve benim o harika letimin iine
giren aktr Clayton Moore'du len. Aslna bakarsanz, len kimdi,
Maskeli Svari mi, yoksa oyuncu Moore mu, bunu ayrdetmek
imknsz artk. nk oyuncu, rol oktan am, onunla yekvcut
olmutu. O kadar ki, rol braktktan sonra bile beyaz apkasn
karmad ve onu mrnn sonuna kadar tad. Maskeli Svari
karakteri 1930'larda bir radyo kahraman olarak domutu. Binlerce
gn devam eden ve radyonun gnmzde yeniden dnlen altn
gnlerinde de tekrar gze giren dizi, tabii televizyonda ve Hollywood
filmlerinde de varln srdrd.
Dizi, amaz biimde Wilhelm Tell uvertr ile alrd:
"Ik hzyla koan mthi bir at, yerden kalkan toz bulutu ve
kahramann azndan fkran sava l: 'Hi Yo Silver!' te Maskeli
Svari. Sadk kzlderili dostu Tonto ile birlikte ovalarn bu cesur ve
yetenekli maskeli svarisi, vahi Bat'nn ilk yllarnda kanun ve nizam
iin savan ban ekerdi. Bldr senelerin o mthi gnlerine
dnelim. Maskeli Svari gene at koturuyor!"
yi adamn neden kara maske taktn soruyorsanz, hemen

syleyelim: Bir haydut etesinin pususuna den Teksasl Rancer'ler
grubunun hayatta kalan tek yesiydi de ondan. Saklanmak zorundayd
o. Tek ty takan kzlderili Tonto onu bulup saalttktan sonra,
dmanlarndan korunmak iin maskesini takmt ve Tonto'yla ikisi
btn Bat'da ktlerin peine taklmlard. Her blmn sonunda da,
batan gnee doru yol alrlarken, ktlerden kurtardklar
masumlardan biri mutlaka sorard: "Kim bu maskeli adam?"
Maskeli Svari'nin neden gm kurun kullandn sorarsanz,

ona da cevabm hazr: Bilirsiniz, gm yumuak bir madendir; sadk
dostu Tonto'nun "Kemo Sabe!" diye sevecenlikle hitap ettii
kahramanmz, att kurunlarn bile ldrmesini istemez; yumuak
kurunla yaralar ktleri bile.
te byle. Maskeli Svari de gitti. Artk at koturamayacak. Hrs ve

nyargya kar adalet ve eitliin tabancas olan kahraman yok artk.
Kahramanlara belki de her zamankinden fazla ihtiya duyulan yeni
dnemde biz, yani btn ocuklar ve radyocular, onu ok zleyeceiz.
106
DON MARTIN DE GTT: SPLOP!

Yeni yla, enliklerin yan sra, hayli hzn verici nemli bir kaypla
girdik. Amerikan yergi geleneinin zellikle 50'lerde ve 60'larda pupa
yelken giden nl Mad (Kak) dergisinin "en kak sanats",
karikatrist Don Martin de ld sonunda. Martin'in sa ba dalm,
kepe kulakl, titrek bacakl, ayak ular kaldrmlardan yola sarkan
sarsak karakterleri, bizim kua epey gldrm, epey de
hznlendirmitir, farknda olmasak bile. Orta okul ve lise yllarmzda,
komnal gruplar arasnda epey de el deitirmitir bu dergi ve
karikatrler. Ama, bunlardaki ar yaralayc mizahn derinlemesine
farkna - ya da eski deyimle 'knhne' - vardmzdan da pek emin
deilim dorusu. (Nedense, hep byle oluyor: Arlkl sz ya da
izgisi olan birini, ancak ldkten sonra daha iyi
deerlendirebiliyormuum gibi bir hisse kaplyorum - Bir eit ge
kalmlk ya da 'yalanyorum artk' duygusu.)
Don Martin'in, Fonebone ya da Kaptan Klutz gibi acayip isimler
tayan karakterleri dnyann en talihsiz, beceriksiz ve mutsuz
yaratklardr. Trke'de onlar tanmlamak iin bulabileceimiz en iyi
karlk, garip olabilir - her iki anlamnda da. lerinde yaadklar
dnya da, tpk balarna gelen kazalar gibi, acayip, hatta grotesk'tir:
Islkla melodiler alarak ne'e iinde kaldrmda yryen bir 'sokak
mzisyeni'nin kafasna bir gkdelenin tepesinden koskocaman bir
kuyruklu piyano debilir mesel ve telleri de bizimkini salam gibi
keserek, yolun ortasna ince dilimler halinde stste ylmasna yol
aabilir. 'Ayaklarn ba olduu', yani bildiimiz, altmz tm
kavramlarn tepetaklak edildii, bu biraz Kafkasal dnyada yaayan
gariplerin en temel derdi, evreye uyum salayamamaktr: Otel
mterisi kahramanmz, mesel, odasndaki hamambceklerinden
ikyet etmek iin paldr kldr resepsiyona iner ve resepsiyondaki
adamn dev bir hamambcei olduunu grr - tyl drt baca, bir
kar uzam sakal, aznda snm purosu ve fkeli bir tehditle ileri
geri sallanan antenleri ile koskocaman bir hamam bcei!
107
Her durumda ezilmeye, paralanmaya, mahvolmaya mahkm

garipler, evrelerini kuatan ada dnyayla onulmaz biimde ters
derler. Makineler badmandr: Yol silindirleri ve yeri delme letleri
gibi komplike aygtlardan tutun, fn letleri, tuvalet kd tutacaklar,
hatta tel elbise asklar gibi basit eyler de her an byk bir felkete yol
aabilir bu dnyada. Tehdit her an her yerdedir.
Don Martin'in daima sefillik, irenlik ve talihsiz felketler zerine
kurduu mizahn 'hastalkl' bir anlayn yansmas olduu
sylenegelmitir. Kendisi, bu konuda tek bir lt koyuyor: "Komik mi?
Karikatr denen ey szkonusuysa, bildiim tek test var, o da bu.
Yoksa, hastalkl mym, insanlarn deerlerini ya da maneviyatlarn
yerle bir mi edecekmi, soru bu deil ki. ok basit, tek bir soru
soracaksnz: Komik mi?"
Dnyann en 'kak' sanatlarndan Martin'in u lml dnyaya
yapt iki katkdan daha bahsetmek gerekir: Birincisi, karikatr ve
'resimli roman' dnyasna getirdii yeni ses boyutu: Onomatopeia
sanatnn esiz rnekleri: Her fiziki ikencenin kendine zg bir sadas
vardr Martin'in dnyasnda: Karlar suratlarna taze bal
arptnda, gariplerin yanaklarndan 'SPLADAP' diye bir ses kar;
operatr ameliyat masasnda kestii organ paralarn evdeki kpee
gtrlecek kesekdna atarken kan ses, 'SPLOP'tur; gardropta
yrd anlalan uyurgezer garibin azndan elbise asks
sklrken kan ses 'POT'tir; yutulmamak iin direnen spagettiler,
pizzalar filan da asla taklit edilemeyecek 'etsi' sesler karrlar.
(Sanatnn kendi araba plakasnda da 'SHTONK' yazard zaten.)
Martin'in ikinci katks ise, emeki haklar alannda olmutur.
Yerleik dzene muhalif izgisiyle tannan Mad dergisi, kar olduu
birok yayn organyla ayn gelenei srdrmekteydi nedense: Yazar
ve izerlerini 'kira szlemeleri'yle altryor ve ok kr getiren
yeniden basm haklarn kendi elinde tutuyordu. Don Martin, 'f ree-
lance' diye adlandrlan tarzda alan btn sanatlarn adna bu
uygulamaya kar karak dergiden ayrld ve rakip Cracked dergisine
geti. Ayn zamanda, ABD kongresi nnde free-lance sanatlarn
haklarn savundu. Daha nceden yaynlanmam karikatrlerinden
oluan kitaplarn yaymlayarak 7 milyonluk sata ulat ve sosyal
haklar alannda nemli bir zafer kazand (POIT!)
Don Martin'le birlikte 'ruh kardelerimiz'den birini daha yitirmi
olduk. Halil Turhanl'nn dedii gibi: "Gnbegn eksiliyoruz
Vedalamaya zaman bile bulamadan."
108
SEN Y BR ZERDN, CHARLES SCHULZ

14 ubat 2000, Yeni Binyl
"Aman Yarabbim!" Charles Schulz ld. ki gn nce. 77 yanda.

Santa Clara'daki evinde. Uykusunda. Gelmi gemi en nl, en
popler ve en iyi band karikatrnn, "Peanuts"n yaratcsyd kendisi.
Dnyann en ilgin lmlerinden de biri oldu bu ayn zamanda. nk,
o lmsz karakterlerinin resmigeit yapt ve sanatnn milyonlarca
okuruna hem teekkr hem de veda ettii son band yaynlanmadan
bir gn nce ld Schulz. Bir meslekdann dedii gibi, "sanki bunu
da kendi yazm"t. "Sanat taklid eden hayat" deyii, belki de hi
kimseye Schulz'dan daha fazla yakamazd.
Dnyada 75 lkede 2600 gazete ve dergide her gn yaymlanan

"Peanuts"n balca karakteri Charlie Brown, "srekli kaybedenlerin
koruyucu azizi" idi. Uurtmasn bir kez olsun aalara taklmadan
uurmay, Amerikan futbol topunu bir kez olsun doru utlamay,
beyzbol takmna bir kez olsun galibiyet kazandrmay, platonik ak
'kzl sal kz'a bir kere olsun kendini beendirmeyi beceremeyen, her
yenilgisini de "Good grief" (Aman yarabbi) diye aknlkla
karlamaktan vazgemeyen yuvarlak kel kafal Charlie Brown. Ve
Charlie Brown'un hayat kadar gerek arkadalar: Psikolojik gvenlik
battaniyesini bir an yanndan ayrmayan entelektel Linus; '25 kurua'
psikolojik danmanlk hizmeti veren 'cad' Lucy; oyuncak piyanosunda
idol Beethoven'in tm eserlerini kusursuz alan Schroeder; I. Dnya
Sava'nda amansz hasm 'Kzl Baron'la semalarda it dala yapan
yazarlk heveslisi avkpei Snoopy ve btn tekiler Trke dilinde
'ete' kelimesini olumlu ve sevecen anlam ykyle kullanabileceimiz
tek durum da bu belki: Charlie Brown ve etesi Beyaz kt stne
siyah mrekkeple izili ve iki boyutlu idiler evet; ama, dediimiz gibi,
tmyle gerektiler. Yaratclar da gerekti: Elli yla yakn sreyle her
gn izen (yarm yzyl yl iinde yalnzca 5 hafta tatil yapmt!),
109
bakasna asla izdirmeyen, lmnden sonra izgisinin bakalarnca

srdrlmesine izin vermeyen, dnyann en nl ve en ok para
kazanan izeri olmasna ramen, doup byd kasabadan
kmadan yaayan, hayat tarznda tek bir deiiklik yapmayan,
mrn ocukluk arkadalar, kars ve ocuklar ve bir de komular
arasnda, hokey oynayarak, sosisli sandvi ve jleli bonbonlar yiyerek
geiren biri. Yksek ahlkl, alakgnll, mahup bir adam. "Gzel
Amerikal". (Trkeye bir dnem Can Ycel tarafndan evrilmesi de
hayli anlaml geliyor imdi bana.) 21 dnya dilinde her gn
yzmilyonlarn okuduu bu adamn, gerek hayatta "daha iyi bir izer
olsaydm keke" dediine inanabiliyor musunuz? Charlie Brown gibi.
Ansiklopedilere gemesi, kendini emekliye ayrdnda binlerce
insandan youn tepki gelmesi, onu iyi bir izer olduuna
inandramam. Ama inananlar var: lkokul ikinci snf rencisi bir
olan ocuu, geenlerde yle bir mektup yazm ona:
"izimlerinden holanyorum. Onnar ok komik. yi iziyosun." Ben de
o ocukla ayn fikirdeyim: Onnar ok komik. Sen iyi bir izerdin Charles
Schulz.
110
KARINCAEZMEZ EVK
Biraz dikkatli biri idiyseniz, onun kocaman caml gzlnn

ardndaki gzlerinde bizimkinden birazck farkl baka bir dnyaya ait
hlyal bulutlarn dolatn fark ederdiniz. Biraz dikkatli idiyseniz
diyorum, nk gzlerindeki hlyal bulutlardan ok daha arpc
eyler vard ortada: Deiik sa kesim ve renklerinin, farkl giyim
tarzlarnn, irkiltici beden sslemelerinin hemen hemen hi bilinmedii
bir ada, giyim-kuamyla gerek bir "freak" grnts verirdi o.
Tmyle sar ve krmz renklerden oluan giysileriyle, ete-kemie
brnm bir kulp flamasndan farkszd. Sar ve krmz renklerin
hkim olduu o her zaman k ve temiz ceketinin mendil cebinde, yani
kalbinin tam stne gelen nahiyede, bir vazo dururdu! Kk, ince-
uzun, gerek bir vazo. Vazonun iinde gerek su vard. Suyun iinde
de iki gerek karanfil: Biri sar, teki krmz. Ceketin altna genellikle
giydii tertemiz, tl golf pantolonun ok saydaki kemik dmeleri
daima bir sar, bir krmz eklinde sralanrd. Ayakkablarnn
backlar da farkl renklerdeydi - sar ve krmz.
Karncaezmez evki'den bahsediyorum tabii. Birka gn nce 82

yanda len ve dn cenazesi kaldrlan stanbullu taksi ofr, "adyla
msemma" gerek bir beyefendi ve Galatasaray'n "bir numaral
taraftar" olan Karncaezmez evki'den. Btn toplumlarda giderek
yokolduuna biraz da hznle tank olduumuz baz erdemleri bizatihi
adnda tayan bir adam: Karncaezmez. Yani ince, duyarl ve
merhametli. Bu, babasnn ailesi iin ald soyad myd, yoksa kiilie
uygun isim yaktrmakta stne olmayan halkmzn takt ve
kendisinin de benimseyip yakasndaki karanfiller gibi byk zarafetle
mr boyu tad bir sfat m, bilinmez. Ama, her halkrda, her
duyduumuzda iimizde ho ve insan armlar yaratan bir
Karncaezmez evki ite. Aerodinamik kurallar pek bilinmezken
yaplm o biraz biimsiz 1948 modeli Opel Kapitan taksisinin d koyu
bej, ama ii sar-krmz bir renk cmbyd. Arabaya bindiinizde,
gene o vazolar, vazolarn iindeki sularda, dostu ve kahraman Kaptan
111
Turgay'n "gle gle" yazsnda belirttii gibi "tam tazeliiyle her gn

deien sar krmzl gller, karanfiller", sizi birden o kendinizinkinden
biraz farkl dnyaya tayverirdi. Galatasaray'n uluslararas lemde
"destanlar", "tarihler" falan yazd, "ilklere imza" att dnemlerden
farkl bir zaman diliminin adamyd Karncaezmez. O zamanlar
Galatasaray, baarlar karsnda taraf deitirmeler sonucu bugnk
"dev" taraftar kitlesine sahip deildi. Aksine, mutlak bir aznlk olmann
o tuhaf ve biraz da mazohiste keyfini yayan taraftarlar, o zamanki
adyla Dolmabahe stadnn kapal tribnn deniz tarafndaki kesine
skm "bir avu insan"d. Ve, gene Turgay eren'in anlatt gibi,
Karncaezmez evki ite orada "iki direk arasnda heykel gibi" dikilirdi,
"iki eli havada, sar krmzl bayrak elinde ykselir ve tek kelime
sylemez, sadece bayrak sallard". (Hrriyet, 25 Mart 2000)
Karncaezmez evki'ye u sralarda "efsanevi amigo" gibi sfatlar
yaktrld grlyor. Oysa, o bir amigo deildi. Kulplerle maddi
kar alverii iinde olan, tribnler yeterince cokulu deilse onlar
vahi baklarla azarlayarak tezahrat yapmaya "zorlayan", kulp
basp futbolcu dven, kendine daima en byk, takmna da duruma
gre "ruhsuz" diyerek sven bu amigoluk ya da "taraftarlk"
kavramndan daha uzak bir kimse dnlemez. O, brakn
kfretmeyi, bayran sallamaktan te tek kelime bile barmay
gereksiz gren bir yaradltayd. Ama, ite Galatasaray bir gol atmaya
grsn, "o bayraklar yle bir sallanrd ki elinde," diye hatrlyor kaptan
Turgay, "en etkili rzgr bile byle bir tesir gsteremezdi."
Galatasaray'n bir dnem artarda kt sonular almas zerine,
kapaldaki "taraftar"larn evki'nin "uursuz" geldiine hkmettiklerini
ve bu ilkel hnlarn ona da syleme vahetini gsterdiklerini de ben
hatrlyorum. te ilk kez o zaman, byk kentin belki biraz yoz, ama
oka da derin ve nezih kltrnn hoyrat bir "tara kltr" tarafndan
tasalluta uramaya baladnn ipularn sezinler gibi olmutu
bazlarmz. Karncaezmez ise bu akl almaz kabalk karsnda
sadece o tribn terketmekle yetindi. Onu kovanlara ksp
ksmediini bilmiyorum. Ama, tam bir karlksz sevgi rnei olarak
onun sar-krmz renkleri lmne dek bir an bile terketmediini btn
gazeteler yazyor. Karncaezmez evki ld. Galatasaray bir numaral
taraftarn kaybetti. Galatasaray'n bir numaral taraftarlk "koltuu"nun
bir daha doldurulacana ihtimal vermiyorum. Zaten, karnca bile
ezmemenin modas geti.
112
KOPAN HAYAT BALARI

Fransz sinema ynetmeni Claude Sautet geen hafta sonu 76

yanda ld. Bylelikle, bize mutsuzluun resmini en iyi
izebilenlerden biri daha bu diyarlardan gitmi oldu.
Onun, mrn sradan sosyoloji hafriyat ile geirdii sylenir.

Herhalde dorudur da. Modernleen orta snfn, devlet memurlarnn;
doktor, mimar, avukat gibi meslek sahiplerinin, sac mirasyedilerin,
solcu sonradan grmelerin o ok skc ve skntl hayatlarna,
inanlmaz ntr'lkte bir bakla yaklam ve "hayatn kk eyleri"ni
neredeyse bir bilim adam nesnellii ile yakalayp yanstmt. Didier
Peron'un Liberation'da yazd gibi, hep o ayn insanlar, ayn yazlk
evlerde, ayn elikili aklar iinde, birbirlerine bir araba lf edip
sustuklarnda kendi kendilerinden nefret eden yakn arkada gruplar,
ayn krk ve hareketsiz kadnlar, ayn geyik muhabbetlerini izleyen
ayn uzun sessizlikler...
Ama sosyolojik "inceleme"nin derinliklerinde, eletirinin hayli

tesine uzanan o "mutsuzluk resmi"nin nemini de gzden
karmamak gerekir herhalde. Btn geleceklerini bir ekilde geride
brakm, gene Peron'un deyiiyle, elle tutulur gerek bir elime dahi
yakalayamayan insanlarn yerinde sayan hayatlar. Biraz Halit Ziya,
biraz Ouz Atay, oka da Flaubert...
Snacak en nemli melce olarak para ve bilumum tketilecek

nesnelerin glgesine snan gnmz insannn ken moral
deerleri iinde portresini izerken de ahlk birinden ok, bilgece bir
yaklam benimsemi olduu dnyorum Sautet'nin.
"Filmlerimde hibir zaman mutlu son yoktur," demi bir

syleisinde. "Filmlerimin ucu aktr; tpk ilikilerin ve hayatn kendisi
gibi."
113
Flaubert'vari bir bakla "grecelii" sabit fikir edinmi, duran

zaman temel meselesi saym bu sanatnn en parlak filmlerinden
biri "Hayat Balar" idi (Les choses de la vie). Michel Piccoli ile gzelim
Romy Schneider'in barollerinde olduu bu filmi, Sautet'nin tm
deerlerinin aksini savunan bir sinemada, Hollywood'un aksiyon dolu
mutlu son sinemasnda Richard Gere ve Sharon Stone'la yeniden
ekmek de bu acmasz dnyann bize yapaca en zalim ve kaba
akalardan biri olmalyd.
Ama sylemilerdi: "Asl i ekonomide, enayi".

114
BYK NSANLIIN RL UFAKLI HALLER

OLAAN VE SAHC
Bayram ziyaretlerinin en tuhaf 'ritel'lerinden biri 'selmlama' fasl

olarak grnmtr bana, teden beri. En tuhaf ve en ho. Mutlaka
ailenin en yal efradndan, yani 'byk ev'dekilerden balanan
ziyarette, ayakkablar karlp terlikler giyildikten sonra, iyice
hazrlanp tertiplenmi 'oturma odas'nda toplanan insanlar ya
srasna ve giri kapsna uzaklklarna gre konulandrlr; ilk tel ve
hareketliliin yatmasndan sonraki ksa sessizliin korkutucu ve
utandrc bir hl alacak kadar uzamasna varmadan i, muhtemelen
aile byklerinden bir hanmn mkemmel zamanlamal bir
mdahalesiyle ite o tuhaf dediim fasl balar: Herkesin herkese
"naslsnz?" diye sorduu, herkesin herkesi "hamdolsun, iyiyim, ya siz
naslsnz?" diye cevaplandrd bir zincirleme selmlamadr bu.
amaz bir biimde aynen tekrarlanr ve ne hiyerarik sras bozulur,
ne de bilgisayar programlarnda olduu gibi 'ksayol'u, kestirmesi filn
vardr. in daha da ilgin yan, "byk ev"den klp gidilen daha
sonraki akraba, dost ve ahbap ziyaretlerinde ayn tren harfiyyen
tekrarlanr; bir nceki evde birbirlerinin hal ve hatrn soran ayn
insanlar, ikinci - nc ziyaretlerde yeniden karlatklarnda - ki bu
yeniden karlamalar da kanlmazdr - sanki birbirlerini biraz nce
hi grmemi gibi gene ayn soruyu soruyu sorar, cevabn byk bir
merakla dinler, bir sonraki insana dnp ayn merakla ayn soruyu
sorarlar
Kkken, bunu ok yadrgardm: "Yahu, daha yarm saat nce st

katta birbirlerinin ok iyi olduunu renmemiler miydi?" Bir daha
sormann hem lzumsuz, hem de - daha kts - biraz sahtekrca
olduunu dnrdm. Biraz sahte(krca) olduunu dndm
baka eyler de vard ocukluumun bayram ziyaretlerinde: Hal-hatr
sormalarda izlenen hiyerarik sraya aynen uyularak herkesin
dizilmesi ve, ailenin 'bir numaras' hari, herkesin nce el pp sonra
115
sraya girerek el ptrmesindeki 'biimsellik' mesel. ('Bir numara',

yani dedemiz, o lmse, ninemiz, kimsenin elini pmezdi tabii; hem
pme, hem de ptrme fasl, iki numaradan balar ve akl el
pebilecek yaa gelmi en ke kadar kesintisiz uzanrd.) ocuk
yatakilerin, kendilerinden kklere el ptrp harlk vermesi, bana
tuhaf ve yapay gelirdi. 'Di'li gemi kullanyorum, nk btn bunlar
eskidendi. imdi bana tuhaf gelen hibir ey yok. Dn, bayramn ilk
gn, aile ziyaretleri bizim evden balad. 'Byk ev' olma sras tam
bize gememiti, ama yeni tanmamz dolaysyla 'gle gle
oturma'ya denk getirildi ziyaret. Zil, terlik, oturma odas, sessizlik ve
selmlama. Hepimiz hepimize "naslsn(z)?" diye sorduk tek tek ve
"hamdolsun, iyiyim, ya siz/sen?" diye cevapladk yamza gre. Sonra
oturduk, ho-be ettik, yemek yedik ve ardndan da el pp ptrdk.
87 yandaki teyzemiz 'Bir Numara' olarak srann bana geti, btn
srarmza ramen, narin ve krlgan bedenini bir koltua brakmay
reddetti ve btn treni vakarla ayakta gtrd. Riteli karm
ynetiyordu. (Yalnzca evsahibesi olduu iin deil, ayn zamanda,
yaradltan organizatr olduu iin.) Onun cebime koyduu 5
milyonluk banknotlarla gene onun gsterdii yere getim. Ve,
protokoln nc srasnda yer aldm, aknlkla kark bir
gururla farkettim. (Ayn kark duygular, daha nce, sofrann
bakesine oturtulduumda da yaam, hatta bir-iki saniye de
yadrgar gibi olmutum bu durumu. Ama, hemen uyandm: Normalde
tabii ki teyzenin olmas gerekiyordu o ke; ama ben evsahibi
konumundaydm ve ok daha nemlisi, erkektim! Ailenin en byk
erkei. Karm gene haklyd.) Hatasz bir performans gsterdim: Sras
gelince karma el ptrdm, ona iyi bayramlar diledim, ardndan gelen
gelin elimi pmekten utannca, onu gleryzle uyarp grevini
hatrlattm, sonra ya srasyla kzm ve yeenim geldiler, onlara el
ptrrken, daha nce karmdan grdm usul aynen uygulayp
cebimden aktrmadan avucuma kaydrdm banknotlar onlarn
kk ellerine ustaca aktarverdim. Herey ya gibi gitti. Sonra ikolata
yiyip likr itik yksk gibi gm kadehlerde. ocuklara ikinci bir
kadeh likr vermeyi reddettik, ama olay kmad. Sonra bayramn
birinci gn ziyareti sona erdi ve ben yazy yetitirmek iin bilgisayarn
bana kotum. Herey ne kadar olaand. Ve sahici.
116
BAYRAMIN KARANLIK YZ
Televizyon ekrannda Fenerbahe'nin o ok baarl mit futbol

takm oyuncularndan biri beliriyor. Sarn delikanlnn sevimli ve
gle yznde belli belirsiz bir aknln izlerine de rastlanmyor
deil ama: Sincan stadyumunda Genlerbirlii ile oynamalar gereken
deplasman mann 'olumsuz hava koullar' nedeniyle 'ileri bir tarihe
ertelendii'ni yeni renmi. Ama, 'aabeyleri'nin ayn kentteki - ve
elbette ayn hava koullarndaki - mann oynanacan da biliyor. "Ne
yapalm," diyor sarn delikanl. "Biz de kartopu oynarz." Sonra da,
gzlerinde muzip bir prltyla ekliyor: "Yarn kar yaarsa, gene kartopu
oynarz biz de."
Fenerbahe'nin, ve tabii Trkiye'nin, yarnn temsil eden delikanl
dediini yapyor ve ikinci 'sahne'deki genel ekimde onu takm
arkadalaryla kartopu oynarken seyrediyoruz Sincan stadnda.
Ardndan, kamera, ayn stadn zeminini karlardan temizlemekle
uraan gencecik bir temizlik iisine odaklanyor. O temizlik iisi -
Selim Ik gibi tek ve Trk - elindeki trma benzer derme-atma tahta
leti bir iki kere ileri-geri srp kk bir yol ayor karlarn zerinde;
sonra, kameraya evirdii prltl kara gzlerinde "Grdnz ya,
herey nfile!" diyen bir bakla bu bouna urana son verip
grntden kayboluyor te bu, bayramn ve bayram tatillerinin ikinci
yzdr: Stadn bembeyaz karlarla kapl zemininden ekranlarmza
yansyan karanlk, grnmeyen yz. Bayramlar, 'lm
unutkanl'mza ksa bir ara verdiimiz kabristan ziyaretleriyle balar.
Kabristandan sonra akraba, dost ve yakn ziyaretlerine gideriz ve
lm unutmay nnda beceriveririz. Ama, o unutmaz: Yollarda bekler
bizi, bazen src, bazen yaya olarak; zamannda gelemeyen ve
dolaysyla can kurtarmakta hayati gecikmelerde bulunan sarsak
cankurtaranlarda ya da hastanelerde bulur; bol kl ameliyat
masalarnda ya da buz gibi youn bakm odalarnn loluunda yakalar
bazen, ve dahi, sonu gelmeyen bir nekahatin geirildii hasta
odalarnda bazen de Dadaal modern ehir hayatnn
mtemadiyen ertelettii kavumalar hi olmazsa ylda 2 kez
117
gerekletirmeyi umduunuz bayramlar, bir bakarsnz, ebedi

ayrlklara da sebep oluvermi. Hayat durur nk bayramlarda.
Cankurtarana, doktora, hemireye, hastabakcya, derdinize kulak
verecek herhangi bir kimseye ulaamayabilirsiniz. Herkes tatile
kmtr. Sucusu, marangozu, tamircisi, gazcs da Ramazan
boyunca salam bir inan ve tevekklle oru tutanlarn bazlar, bu
edimin yalnzca kendileri ile Allah arasndaki en dolaysz ilikinin bir
tezahr olduunu, bunun kendi nefsini terbiye etmek iin giriilen en
ulvi eylem olduunu hatrdan karvermilerdir, bakarsnz: Bu
unutkanln sonucunda somurtkan ya da ihmalkr olmay, oru
tutmayanlara kar bir gizli fkeyi barlarnda barndrmay bir tr hak
olarak grebilmilerdir. (Tabii kendilerine bile itiraf etmeden.) Tpk,
bayram tatilini de 'teki'lerden ok hak edilmi bir hak olarak grdkleri
gibi. Ne var ki, hele hafta sonuna doru baz gnleri birbirine eklenerek
uzatlm bayram gnlerinde hayat durmu, lm durmam, lkemiz
bir 'tatiller ve kaatiller lkesi'ne dnmtr. Ve o zaman, ne kadar
yalnz olduunuzu da anlayverirsiniz birden. Ve o zaman, o badem
ekerleri, lokumlar, bonbonlar, ikolatalar ve likrler boaznzda
kalabilir ite; yutkunmak zorunda kalabilirsiniz - stste stste.
Dnyann en gen nfuslu lkelerinden biri olan lkemizin krk yan
am herhangi bir vatandann rahatlkla verebilecei toplumsal
tlerden bir demet vereyim size: Bayrama girerken: 1) a)
Hastalanmayacaksnz: Beyin kanamas, inme, yksek tansiyon, kalp
krizi geirmeyeceksiniz, eker komasna vb. girmeyeceksiniz.
b)Yaknlarnzn ve sevdiklerinizin hastalanmasna da zinhar izin
vermeyeceksiniz. 2) a) Kaza ve felaket (deprem, sel, trafik kazas vb.)
geirmeyeceksiniz. b) Yaknlarnzn ve sevdiklerinizin kaza ve felket
geirmesine izin vermeyeceksiniz. 3) a) Hayatnzda ak balangc,
flrt, yeni dostluklar, tanma ya da ayrlma ya da boanma gibi radikal
deiikliklere asla girimeyeceksiniz. b) Yaknlarnzn ve
sevdiklerinizin byle deiikliklere girimesine izin vermeyeceksiniz.
altn t: O pek vlen toplumsal dayanmamzn tam
almad durumlar iin. Gelimi Bat demokrasilerinin o pek
knanan souk, bencil, hatta egosantrik ilikileri ("olmayan insan
ilikileri") iinse, forml, gene onlardan geliyor: Toplumsal dayanma
iinizden gelmiyorsa, onun yerine geecek bir toplumsal rgtlenme
kurun. Biz, eski nesil bunu kuramadk anlalan. imdi mit,
Fenerbahe mit takmnn temsil ettii yeni kuakta. Bir bayram
ekeri alr mydnz?
118
OCUKLARIMA BR KOLAJ
Belediye mar leri iileri kazma, krek ve maske

kompresr ve kepe kmrlk bahe toprak ve ta
ukur toprak dolu havuz kaln beton tabakas battaniye
ve araf ceset torbas naylon torba el, tel, poet ip
beton ivisi satr susturuculu tabanca kurun delikleri
krk bilekler iki dakikalk hkrk kesik el ve ayaklar ip
bedenin n ksm bacak arasndan arkaya sarktma bacak
arasna skan ba arka tarafa alnan eller uzun tutulan ip
krlan dizler soumadan nce katlanan vcut top ya da
cenin hali rlplak diri diri kova kova su ime
rme ar bir koku ve taze ekilmi soanlar.
Not: bu kolaj, yeni millennium'un 20. gn, stanbul'da,

yerel basnn sekiz gazetesinin gene ayn tarihli nshalar tek tek
taranmak suretiyle drt saat iinde hazrlanm, 'Times New
Roman' font kullanlarak zenle bilgisayarda yazldktan sonra
k alnarak fakslanmak suretiyle gazeteye gnderilmi ve
sanatnn ocuklarna adanmtr.
119
GVERCN SAVALARI
Geen Pazarki yaz Amerikan hiciv dnyasnn byk isimlerinden

karikatrist Don Martin'in ardndan kaleme alnm bir 'mersiye' idi.
Sonradan, yazda bir eksik farkettim: Sanatlarn toplumlarn ne kadar
nnde gittiini gsteren parlak bir rnei eklemeyi unutmuum.
Martin, seneler nce yle birey izmiti: Gneli bir gn (bence
Pazar) Adam, parkta bir sraya oturmu. Koca kesekdndan
kard patlam msrlar evresinde birikmi gvercinlere serpiyor.
Amac, onlar zehirlemek - "Gvercinlerden nefret ederim," diyor skin
skin. Ama, hsran: Etrafnda bek bek toplanm olan teki park
skinleri, gvercinlerden nce atlp o leziz msrlar yiyip bitiriyorlar
nk - ve lyorlar!
Sanatnn uzak grll dedik. Gerekten de, u sralarda tm

Avrupa'da insanla gvercin arasnda her gn amansz bir sava
yrtlmekte. Belediyeler onlar beslemeyi kesinlikle yasaklyorlar. Ve
mesel, New York Times'dan Alessandra Stanley'in yazd, gerek
hayattan yle bir sahne: Veronal bir beyefendi, Assisi'de bir parkta
skin skin oturuyor. Hemen zabta memurlar skn ediyor ve adam
sorguluyor: "Neden ayaklarnzn dibinde bir yn gvercin dolayor
bakalm?" Adam bankn bir kesine sulu sulu bzlyor: "Vallahi
kasden yapmadm; krntlar kazara yere dm olacak" diyor,
elindeki pastadan arta kalanlar zabtaya gstererek. Sonra da
yaknyor: "Ama hakszlk bu. Gvercinlerin de yaamaya hakk var!"
Bar simgesi gvercinle sava tm Avrupa kentlerinde srdryor
insanolu, ama bunun Assisi'de apayr bir nemi var. nk, burada
hayvan haklar ile insan salnn ve tarih antlarn korunmas
arasndaki byk tartmaya yerli bir Azizin retileri de karyor.
Bilindii gibi, 1200'lerde bu ortaa kentinde yaayan mtevaz kei
Francesco btn hayvanlar barna basar, zellikle de gvercinlerle
konuurmu. 1997'de byk bir deprem felketi yaayan Assisi'de,
nl bazilika byk hasar grmt; onun restorasyonu arabuk
120
tamamland halde, evleri yklan halka (11 l) yeni evleri - talyan

usul bir kargaa sonucu - hl verilemedii iin zaten travma iinde
olan insanlar, bir de gvercinlere yaplan zulm yznden bsbtn
skntda. Assisi'de ynetimle halk kar karya. Belediye Bakan,
gvercin nfusunu a brakp azaltmay hedefliyor. Halkn byke bir
kesimi ise bunu bir eit 'insanmerkezcilik' olarak gryor. Kentin
hayvanseverlik ahlkna, Aziz Francesco'nun retilerine yaplan
byk bir saygszlk rnei olarak yani. Fransisken rahipleri ise iki
arada bir derede: "Bakan'n kararna sayglyz, ama hemfikir deiliz,"
diyorlar. "Hayvanlarla evreye saygl alternatifler olmal." Bununla
birlikte, rahipler de bazilikalarn gvercin kakalarndan korumak iin,
duvarlarn stne ince teller gerdirip bunlara elektrik akm vermeyi
ihmal etmemiler. Belediye bakan, kararn yiite savunuyor:
Venedik'teki gibi gaz odalarnda gvercin soykrm filn yapmadn,
sadece pratik nlemler aldn sylyor: "San Francesco bir azizdi;
bense zavall bir belediye bakanym. Saduyunun gereini
yapmalym." (Venedik yneticilerinin de hakkn yememek lzm
aslnda: "50.000 gvercini yutacak bir ahin bulsak, herkes alklard,
ama ne yazk ki yok," diyorlar. "Doa ne ise odur, Walt Disney'in bize
gsterdii ey deil.") Konu ok tartmal aslnda: Baz
hayvanbilimciler Aziz Francesco'nun hayatnda hi gvercin grmemi
olduunu sylyor. Onun lmnden yzyl sonra getirilmi
gvercinler Avrupa'ya. stelik, Kutsal Topraklar'dan getirilen
hayvanlar, hapur kpr yenmek iin beslenmiyorlar mym meerse?
Kanatl hayvan tarihileri ise taban tabana zt fikirde: Milat'tan nce
10.000 ylnda Avrupa kylarnda grldn sylyorlar kuun.
Kadim Msrl'lar evcilletirmiler onu ve yemiler, ardndan da
Etrskler ve Romal'lar ayn eyi yapm. (Petronius'un "Satyricon"
romannda insann aznn suyunu aktan o muhteem lenlerin en
gzde yemei neymi, gvercin tabii!) Sanat tarihileri de ikinci gr
destekliyor: Aziz Francesco Bazilikas'nda Giotto'nun yapt sanlan
bir fresko var. Depremde toza batm ama restorasyondan sonra yine
prl prl. Azizi kulara vaaz verirken gsteriyor. te bu kulardan
bazlar da, sanat tarihilerine gre, gvercinin ta kendisi Velhasl,
gvercin durumlar ok kark. Ha, bir de son nokta: Belediye
yasaklarna kar kentte byk bir sivil itaatsizlik hareketi olmasndan
korkuluyor. Bugn Pazar; yle Eminn meydannda, Yenicami
evresinde bir gezintiye ne dersiniz?
121
KAR TATLNDE MERVE LE MEDNE

Dary seyrediyorum. Karn byleyici bir yan var. Ate gibi.

Baktka bakyor insan. Bakyor ve ocuklarn niye kara sevindiini
daha iyi anlyor. Sadece tatil ve oyundan dolay deil ama. Onun
dnda birey olmal. Doal bir olay doast bir olaym gibi
grmekten dolay belki de. Ama her seferinde, amaz bir ekilde. Ne
garip. Kar taneleri birdenbire yn deitiriyor. Yere paralel umaya
balyorlar nce, sonra da havaya doru ykseliyorlar. Hepsi birden.
Gzlerimi binbir glkle onlardan ayrp kzm aryorum. "Meraba
babiko!" diyor cvltl, sevinli ve azck da hoppa sesiyle. Tabii ki ok
memnun kar yamasndan: "nanmayacaksn ama tam bir saat
kartopu oynadk Selin'lerle."
Niye inanmayaym ki? Kar yanca kartopu oynanr. Bana sradan

ve hatta biraz 'banal' gelmesine ramen, ilgiyle dinliyormu gibi
yapyorum bu kartopu hikyesini. Oyunu bir saatin sonunda
brakmlar ama; arkadalar "program yapm" nk. Hem zaten
annesi de, fazla kalrsa yp hasta olmasndan korktuu iin bir
saatten fazla izin vermemi. imdi de skldn sylyor ufak ufak.
"Sen de baka program yapsaydn o zaman," diyorum. "Grmek
istediin bir film falan yok mu?" "Var," diyor utangaa glerek. "
'Lnetli Tepe'" Onun bir korku filmi olduunu sylyorum, itiraz
ediyormuum gibi yaparak. "yi ya," diye glyor. "Byle korkuyorsun
ite, ne gzel."
Ahizeyi yerine koyduktan sonra yeniden dar bakyorum. Taneler

klp mikroskopik bir hal almlar, oraya buraya uuuyorlar.
Ankara'y dnyorum sonra. "Souk hava ve kar ya trafii
etkileyeceinden, Bakent'teki anaokulu, ilkretim ve orta dereceli
okullarn () bir gn sreyle tatil edilmesi kararlatrlmtr." Merve ile
122
Medine'yi dnyorum. Valiliin bu tatil tebliini nasl karladlar

acaba? Merve ile Medine. Ya da Bra ile Kbra. Hizbullah tedhi
rgtnn Ankara sorumlusunun kara arafl kk kzlar. Biri drt,
biri sekiz yanda. Biri anaokulunda, teki de ilkokulda olmalyd bu
hesapa. Ama okulda deiller; Ankara Emniyet Mdrl TEM
ubesi'ndeler. Yani, Terrle Mcadele ubesi'nde. (Sabah,
22.01.2000) Babalar operasyonda gzaltnda alnm. Annelerine ne
olduunu ise haberde yazmamlar. Olan u ki, kzlar "bakacak
kimseleri olmad iin" TEM'e gtrlmler. Bu geen hafta sonu
olmu. Herhalde hl oradadrlar. Merve ile Medine. Yoksa Bra ile
Kbra m? Hangisi hangisi? Hangisi gerek, hangisi sanal? Ya da
hangisi kk, hangisi byk? Tam gndr kafamn iinde dnp
duran habere bir daha bakyorum: "ocuklarn bakmndan sorumlu
olan bayan polis, resmi kimlik belgelerine dayanarak onlara gerek
adlaryla seslendi. Fakat, ocuklar hi tepki vermediler. Daha sonra,
gerek adlarnn Bra ve Kbra olduunu sylediler. Bunun zerine
ifadelerine bavurulan terristler, rgt iindeki yaplanma gerei,
ocuklara da birer kod isim verildiini itiraf etti."
Gene dar bakyorum: Taneler hem irilemiler tekrar, 'kuba'

olmular, hem de gene havaya ykseliyorlar. O kadar ki, bir teki bile
yere dmyor. Bylenmi halde 'ge yaan' kara bakarken bile
drt ve sekiz yalarndaki iki isimli, kara arafl iki kk kz
dnmekten kendimi alamyorum bir trl. "Bayan polis" onlara
"gerek adlaryla seslen"dikten sonra ne diyecekti acaba? Ekmek mi
verecekti? "iiniz geldiyse syleyin," mi diyecekti? Bir korku filmine
mi gtrecekti yoksa, yle bir gzel korksunlar diye?
123
HER RENC 1 LRA VERECEK!

Bugn 2 ubat, 2000. Saylar 100' ancak geen baz insanlar iin
nemli bir gn: Robert Kolej'in 1964 mezunlar bundan tam 36 yl nce
'2222' formlne gre bulumak zere kavillemilerdi: kibinin ikinci
aynn ikinci gn saat ikide. Yanlmyorsam, o zamanki mdr Bull
atmt bu fikri ortaya. O zamanlar 'millennium' modas yoktu. Gene de,
byle yuvarlak bir rakam herkese ok cazip gelmiti. Tarih yapmak gibi
birey. Herkesi bilmem ama benim gibi birka kii iin olduka fantastik
bir fikirdi. 36 yl! Onca zaman sonrasn bir tekimizin bile
dnmediinden eminim o tarihte. Kim le, kim kala. Ama imdi,
hakikat n gelip att ite: lenler ld, kalanlar da vaadlerini tutmak
zere bir araya geldi. Dnyann drtbir yanndan geldiler. ki kuaklk
eek akalar, geyik muhabbetleri ve belki biraz da hzn var
paylalacak Ben de, bu 'mktesebat'a geen yl yazdm bir
yazdan paralarla katkda bulunaym bari.
Ak Radyo'daki odamda, masann arkasndaki duvarda bir fotoraf

asl: Snflardan biri, toplant salonu olarak kullanlmakta. Orta 1 falan
olmal. Hepsi niformal (kravat-ceket-taral salar) renciler, bir
karar oylamaktalar anlalan. nk, sa eller havaya kalkm.
Krsde byklar yeni terlemi bir gen, bir bakan skinlii ile ile
oturmu, kalkan elleri vakur gzlerle seyretmede. Onun hemen
yannda bir baka renci de ayakta, kalem tutan eliyle oy saym
yapyor. Hemen arkalarnda karatahta var. stnde, matbaa harfleriyle
son derece dzgn bir yaz, tebeirle: "Her renci radyo iin 1.00 TL
verecektir." Robert Kolej'in tozlu arivinde kma bu siyah-beyaz
fotoraf (Gnaydn Leyla!) her eyi anlatyor aslnda: "Zihnin tiyatrosu"
diye adlandrlan radyo olgusunun nemi oktan kavranm; renciler
kulplerini oktan kurmular; 'radyo'larn kurup iletmek iin de para
topluyorlar. Paralar toplanacak. Lm cimi yok, nk emir ortada: Her
renci bir lirasn verecektir! Hayal gc, yaratclk, sorumlulukla
kark bir disiplin ve kolektif davran iinde katlm. Daha ne
sylenebilir ki? Abartl bir vgye gemek niyetinde deilim. Ama, u
124
da var: 1950'lerin sonlaryla 1960'larn ortalarna kadar olan dnemde

Robert Kolej'de okumu olanlarn, Boaz havasyla kark byle
bireyleri de solumu olduklar yadsnamaz. Kimbilir hangi art
amalarla bir misyon tarafndan kurulmu olan okulda belki de bataki
amalar aan bir atmosfer vard. "Sivil yurtta olma bilinci"nin
ipularn yakalamann mmkn olduu bu buulu atmosferi yaratan
binbir etken zerinde durulabilir. Kendi payma, sadece somut olarak
gzlemleme ansna sahip olduum bir tanesini n plana almak
istiyorum: 60'larn banda, ABD'de tutuculuun, sradanln, gnlk
hayatn skclnn insan atlatacak lde elle tutulur hale geldii bu
dnemde (ayrmclklar, Vietnam' da unutmayalm) bireysel
bakaldr yolunu seen baz sekin ve eitimli insanlar bu bunaltc
lkeden dpedz 'kama' yolunu tutmulard. Bir ksm, kendilerini
Trkiye gibi 'egzotik' bir lkede buluverdiler. Karlarnda
bulduklarysa, bu lkenin naif, ama hereye ak insanlaryd. Birinci
kategoride, Amerikal retmenlerimiz yer alyordu: mrlerinin belki
de ilk yurtd deneyimine girmi, niversitede daha yeni
rendiklerinin yan sra, heyecan ve dncelerini de bakalaryla
paylamay bir hayat tarz olarak nlerinde bulmu birtakm 'gzel
Amerikallar'. kinci kategoride bizler vardk: Teknoloji devriminden tam
nasibini alamam (TV de yoktu!), dolaysyla bu Amerikallara biraz da
Merih'ten gelenler gzyle bakan, ama hereyi ilerine sindirmeye
hazr saf ocuklar Bence, hi de fena bir kimya deildi: nsanln
vicdann henz tamamen yitirmemi olduu bu garip dnemde biraz
da tesadf bir konjonktrde gerekleen bulumadan ho sentezler
kt. 68'in mini minnack tohumlarna bile rastlamann imdi, bu kadar
zaman sonra bakldnda, pekl mmkn olduu grlyor. O bir
sr dil bilen, Latinceyle de, Shakespeare'le de, Don Kiot'la da,
Homeros'la da, Joyce'la da, Salinger'la da, Gargantua'yla da, ama
ayn zamanda Trk air ve edebiyat insanyla da ilgilenip bunlar
bizimle paylaan; sinema, tiyatro, bol iki, az biraz hedonizm,
sosyalizm ve biraz daha fazlaca bireycilikle karan bu bileimin fitilini
ateleyen gen amerikallar'n, 60'lar sonuna doru ekip
'anayurt'larna dndklerinde ortaya nemli eserler dktklerini
sonradan rendik. Onlarla bu havay paylaan 'jn Trkler' de
(bunlara baz Trk retmenler dahil) epey iyi iler yaptlar. Belki
125
bazlar Halit Ziya'nn ve Ouz Atay'n krk hayatlarna denk den

sradan trajedilerin kahraman oldu, ama sonuncu olgu bile hi de
yabana atlmaz diye dnyorum dorusu. enlikli bir dnemdi
vesselm! Robert Kolej'in o yllarnda her renci bir lirasn verdi ite:
Ama radyo iin, ama 'sportmen biraderler kulb' (Gnaydn Mehmet!)
iin Konutuumuz, o bir liralarn birikmi halidir.
126
EVET, MUTLULUUN RESMN ZEBLECEZ!

ok taze bir aratrma: Yeni binyln ilk aynda ABD'de isizlik oran
son 30 yln en dk seviyesine inmi! Aratrmaclar bir kez daha
armlar; bu kadar i alan yaratlmasn beklemiyorlarm nk.
Hatta, ABD'nin "iileri bitmesin" diye ekonomik gelime hzn
yavalatma nlemleri zerinde dnlyor! Binyln ikinci aynda da
ABD'nin tarihteki en uzun ekonomik byme rekorunu krmas
bekleniyor. Aslnda bu da bilim adamlarn ok artyor. O kadar ki,
deerli bir ekonomi profesr olan bir arkadam, bu 'trend'in biraz
daha devam etmesi halinde, temel ders kitaplarn cart diye yrtp
atmak zorunda kalabileceini sylyor - hem de snfta, rencilerinin
gz nnde!
Bilim adamlarnn aknl bu kadarla kalsa, gene iyi. Ei menendi

grlmemi bu zenginlik art Amerikallarn mutluluunu arttrmyor,
hatta azaltyormu, iyi mi? Aratrmaclar, ellerindeki yeni verilerle
gidip insanlara dpedz soruyorlarm, "mutlu musunuz?" diye, onlar
da ayn dobralkla cevap veriyorlarm: "Hayr, eskiden daha
mutluyduk!" 30 yl ncesine gre daha mutsuz olanlar, yalnz
Amerikallar da deil, stelik. Avrupallar da, btn gelimi lkeler de
byle. (Financial Times, 5-6 ubat) yice gncel bir rnek vermek
gerekirse, u anda dnyann en zengin lkelerinden biri, Avusturya.
Ekonomisi istim stnde, isizlik oran gayet dk. Hatta Viyana, yeni
bir aratrmaya gre, dnyada hayat kalitesinin en yksek olduu 200
kent arasnda birinci gelmi! (NYT) Ama, ne yaparsnz ki, mutsuzlar.
Mutsuzluktan ne yaptklarn bilmedikleri iin de, bir yeni-faist'e oy
verip, onu iktidara tadlar ve -- Lippizaner atlar, Viyana ocuk
korosu, Mozart'n kendisi ve ikolatas ile maruf -- bu "Neeli Gnler"
lkesini Avrupa Birlii iinde bir parya lke haline getirdiler. Grld
gibi, mutluluk para ile satn alnamyor.
127
Aslna bakarsanz, zenginler yoksullardan daha mutlu ve insanlar

zenginletike daha da mutlu oluyorlar -- buras tamam da, bir de
grecelik kuram var tabii: nsanlar daima baka insanlara bakyorlar.
evrenizdeki herkesin de bir Porsche arabas varsa, kendinizinkini
srmek pek o kadar da mutluluk vermiyor size. O zaman da mutluluk
yerine yeni bir kavram devreye giriyor: Tatmin. Princeton
niversitesi'nden Profesr Daniel Kahneman, bunu yle aklyor:
"nsanlar daha mutlu edebilirsiniz ama onlar asla daha fazla tatmin
edemezsiniz."
Aylk geliri 1 ABD dolar olan milyarlarca insan var dnyada.

Mesel, Afganistan'dakiler. Yani, 550.000 TL. Yani, gnde 23.000 TL.
Onlarn gelirlerini diyelim on katna kardnz: Elbette, Taliban'n
mutluluu da artacaktr; ama tatmin olacaklar mdr; oras pek pheli.
(Son yzyln en 'baba' paras olarak Stones'un 'Satisfaction'
parasnn seilmi olmas her eyi anlatyor aslnda. Yoksa,
eletirmenler Beatles'n 'Happiness is A Warm Gun'n seerlerdi, deil
mi ya?)
Aslnda her ey, mutluluktan ne anladnza bal. Bu muammaya

da bilim adamlarndan bir cevap geliyormu yaknda: En ge iki yl
iinde, mutluluu beyinsel elektrik akm halinde lp bildirecek bir
let piyasaya verilecekmi. Hem de portatif. O zaman, en azndan
gelimi lkelerde, sokakta yrrken mutluluktan uuyor musunuz,
yoksa kederden geberiyor musunuz, bunu lebileceksiniz. Bu
olaanst haberi aldn ya benden ey kari, mutluluk iinde yzdn
grr gibiyim. imdiden.
128
ORDA KMSE YOK MU?

"Sana ilgin bir haberim var," dedim karma. "Szm sonuna

kadar kesmeden dinleyeceine sz verirsen, anlatrm." Hibir eye
sz veremeyeceini syledi her zamanki garanticiliiyle. "Ama kt
haber bu," dedim. "Btn inan sistemini bir anda yerlebir edebilir."
"Farketmez," dedi sinsi ve kararl bir tavrla. "Sz veremem." Ben de
anlatmaya baladm: "Biliyor musun, orda kimse yokmu!" "Nerde?"
diye sormas iin hereyimi verebilirdim - yani hemen hemen
hereyimi -- ama sormad hain; bunca yllk beraberliin sonucunda
beni neredeyse benden iyi tanyordu. "Yalanyorum yalanyorum"
diye dndm. "Pantalonumun paalarn kvracam" Ama, 68
ruhunun asla kaybolmayan azmiyle direndim, ktmser dnceleri
aklmdan kovaladm ve beden diliyle devam ettim: "Bak, orda!" diye
gsterdim dimdik iaret parmam semalarda bir noktaya dikerek:
"Kinatn iinde bizden baka hibir canl yaamyormu. Yani, bizim
gibi kompleks ve zeki canllar."
Kahvalt masasndaydk - Pazar kahvalts. "Kim demi?!" diye tam

bu noktada sormasn bekliyordum karmn, kukucu ve yar alayc bir
edyla. Tuzama dmedi, bu soruyu sormad, ve ben de oktan
hazrladm cevab hemen patlatverdim: "Amerika'nn en saygn
bilimadamlarndan ikisi, geen ay kardklar kitapta sylemiler
bunu." Sonra da eteimdeki btn talar birbiri ardna dktm artk:
Biri paleontolog, teki de astronom olan bu adamlarn modern bilimin
kantlaryla ortaya koyduklarna gre, yeryznn bileimi ve istikrar
onu evrende biricik yapyor. Dnyamz dnda hemen her yerde ya
radyasyon dzeyleri fazlasyla yksek, ya doru kimyasal elementler
yetersiz, elverili gezegenlerin says yok denecek kadar az ve tabi,
en nemlisi de, katil gktalar o kadar younmu ki, ileri medeniyetleri
daha domadan yok ediyormu bunlar. "nsanln bu muhteem
129
medeniyetinin en byk gvencesi de kimmi, biliyor musun?" diye

sordum karma. "Jpiter! Gne sisteminin en byk gezegeni!
Kahraman Jpiter alak gktalarn ya 'emiyor' ya da tenis topu gibi
frlatveriyormu karanlk uzayn derinliklerine in ilginci, uzayda, ya
da en azndan Samanyolu gibi yakn evrede baka bir 'iyi Jpiter'e de
raslanmyormu maalesef." Sonra da ekledim: "Yani, Jpiter
olmasaym, medeniyetimiz imdikinden 10.000 kat daha byk
tehlike altnda olacakm, dnebiliyor musun?" Karmn bunu
dnp dnemeyeceini dnmeme bile gerek yoktu. Mkemmel
bir zamanlamayla, muzaffer bir ekilde glmseyerek, niha darbeyi
vurdum: "Yani, sevgilim, o sizin dnya-d yaratklar efsaneniz bitti.
unu kabul edin artk ltfen: Kinatta bizlerden baka zeki ve ileri
varlk yok!" Kahvalt masasnn etrafnda bir sessizlik oldu. Ksa ve
kesin. Bunun iyice tadn karmak iin biraz bekledim, ardndan da
son iviyi aktm artk: "Sevgilim," dedim tok bir ses tonuyla. "Bu
durumda biz insanlara da byk grev dyor tabi. -- Az buz deil:
Dnyada her hayvan ya da bitki tr ortadan kalktnda, insanolu
olarak sorumluluumuz daha da artyor. Yeryzn daha iyi
ynetmeliyiz. Dahas, entelektel ve ahlki sorumluluumuz bizi daha
tesine de zorluyor. Madem ki bu kadar enderiz, medeniyetimizi uzak
yldzlara tamak da bizim balca devimiz! Hem, biliyor musun ki--"
Karm beklenmedik birey yapt ve szm kesti: "Aman yarabbi,"
dedi. "Bu kadar yalnz myz sahiden?" aym bitiremedim.
Not: Geen Cuma yaymlanan yazmn balnda bir dizgi hatas vard. 'Bilgi
toplumu', yerini 'bilge toplumu'na brakmt. Belki bylesi daha dorudur. Kinatn
biricik yarat da, olsa olsa bilge toplumu kurar. Gene de, amacm aan bir bilgelik
tezahr olduundan, dzelteyim dedim. M

130
AMERKA'DA YEN BR 'CEZA SMRGES'

2000 yl, zellikle A.B.D. bakmndan 'rekorlar yl' oluyor: Belki de

dnyann gelmi gemi en gl devleti iin normal saylacak bir
durum. Daha yeni millennium'umuzun ikinci aynda 107 aylk kesintisiz
ekonomik gelime ve byme salayarak hepimize parmak srtt bu
dev. Geen Sal, yepyeni bir rekor haberi de yine oradan geldi: ABD'de
cezaevi nfusu 2 milyona ykselmi! Dnyada en ok insan 'demir
parmaklklar' ardnda tutan lkeden bahsediyoruz. enmeyip biraz
almanak kartrrsanz, bu nfusun Birlemi Milletler yesi olan 185
lkeden en az 60'n geride braktn rahatlkla grebilirsiniz. Kadn
erkek 2 milyonluk bir sulular topluluu! Ceza smrgesi gibi birey.
Bu sihirli rakama ulatmz 15 ubat' 'Dnya Ceza Gn' iln
etmemiz lzm aslnda. Ama, i orada da bitmiyor: Bu adan
bakldnda, son 10 yl da 'Ceza Onyl' iln edebiliriz. Zira, 1990'larn
banda ABD kodes nfusu 1 milyona ulam, ve bu, o zaman bile
tarihte grlmemi bir rakam olarak herkesi artmken, son on yl
iinde iki katna karak, daha nceki 90 yln toplam mahkm saysn
am! Ekonomik byme hzn da fersah fersah geride brakan
badndrc bir gelime dorusu.
Hz analizlerini bir yana brakp, bir de 'renk ayrm' yaparsak,

cezaevi nfus dalmnda arpc bir tayf ile karlayoruz: ABD'de
siyahlarn hapse atlma ans, beyazlarn neredeyse 7 kat. lkenin
uyuturucu sularndan dolay cezaevini boylam olan
vatandalarnn drtte siyah. Siyahlar, tm ABD nfusunun yzde
13 kadarn oluturmalarna ramen, toplam tutuklu nfusun yarsn
oluturmaktalar. Tutuklulara zaten herkes 'teki' diye bakyor. Apayr
ve sapm bir kast yani. yle bir orantszlk ki bu, ABD'deki siyahlar,
mevcut cezaevi sistemini ada bir kle plantasyonu olarak
gryorlarm. Tabii, yalnz siyahlar deil. "Kasm Koalisyonu",
131
"Uyuturucu Siyasasnda Saduyu" gibi sivil toplum kurulular da

bunu 'ykc' ve 'riyakr' bir siyasetin rn olarak mahkm ediyor.
Literatre de yeni bir terim girdi son zamanlarda: "Cezaevi-Sanayi
kompleksi" deniyor. zmeye alt toplumsal hastalklardan beter
bir yap oluturduu syleniyor. Aralarnda federal yarglarn,
projesrlerin, William Buckley, Jr. gibi yaynclarn, George Soros'un ve
hatta New Mexico'nun Cumhuriyeti valisi Gary Johnson'n da
bulunduu birok saygn kii de bu yapy ciddi biimde eletiriyor.
Louisiana'da bir gardiyan da, herkesi toplayp ieri tkmak yerine
alternatif politikalar denenmesini istiyor, ama umutsuz da: Bu dev
hapishanecilik sektrnn buna izin vereceini hi sanmadn
sylyor gardiyan. Bu endstrinin kar, kendini srekli yeniden
yaratmakta yatyormu nk. Ben de su orann nasl azaltp duruyor
bu ABD diye dnp duruyordum; imdi anlam bulunuyorum.
Epeydir dndm ikinci bir soru da, "ABD'de rk ayrm var m?"
Buna henz kesin bir cevap bulamadm maalesef.
132
YKSEKLK KORKUSU
AKUT Arama Kurtarma Dernei, btn basn ve yayn organlarna

3 Mart tarihli bir bildiri gnderdi. Metinde, 29 ubat tarihinde AKUT
kurucu yesi skender Idr'n Ar danda hayatn kaybetmesine yol
aan talihsiz kaza hakknda medyada getirilen yorumlarn "gerek d
sonular" meydana getirdii, halka "eksik ve yanl haber verildii"
belirtilerek bundan yaknlmaktayd. "inde bulunulan durumun
hassasiyeti gznne alnarak, deerlendirmelerin ve yorumlarn
tarafsz ve gereklere dayandrlarak yaplmasnn, ileride tedavi
edilemeyecek yaralarn almasn engelleyecei" temennisiyle
bitiyordu AKUT bildirisi.
Kaza geiren daclk ekibinin ba ve ayn zamanda AKUT

Ynetim Kurulu Bakan olarak bu bildiri metninin de sorumluluunu
tadn dndmz Nasuh Mahruki, 5 Mart tarihli Hrriyet
Pazar'da, her zaman kulland o k vinyetli "logo"sunun yannda yer
alan 2/3 sayfalk yazsnda, olay tm teknik ve duygusal boyutlaryla
hikye etmekteydi. Hem ekibin ba, hem de tecrbeli ve nl bir dac
olarak, Mahruki'nin kendi yazsndan baka bir metne ihtiyacmz yok
elbette bu olay hakknda deerlendirme ve yorum yapabilmek iin.
Everest dahil, dnyann en tehlikeli zirvelerine trmanm olan ve "Kar
Leopar" nmyla tannan Mahruki, Ar trmanndaki ruh halini u
cmleciklerle anlatyor: "Dorusu ya, daclk hayatmda beni ciddi
ekilde tedirgin eden ok fazla yer olmamtr, bu yan geiten
gerekten korktum." [] beni tedirgin eden buzul yan geiinin bana
geldim [] devamndan bir trl emin olamadm iin [] salkl bir
yan gei bulamadm [] artan tedirginliimle [] bu planm da
tutmad [] baarsz ini denemelerim srasnda Yani, "Kar
Leopar"nn, btn tecrbe ve cesaretine ramen, hem trman hem
de ini srasnda adamakll tedirgin, kaygl ve korkulu olduu kendi
kaleminden aka ortaya kyor. Olabilir tabii, o da insan. Bu ruh hali
iinde Mahruki, "artk buray iple denemenin art olduuna karar
133
veriyor". Ve hazrlanyor: "Hattmz sadece ok hafif bir denge unsuru

iin kullanld." te yazda anlayamadm cmleden biri bu. Neden
"sadece ok hafif bir denge unsuru iin"? Ve, yazy okuduum Pazar
sabahndan bu yana beynimde dnp dolaan dier cmleler: "Gerek
bir buz emniyeti ancak buz vidas veya buz ubuuyla alnr. Ancak
burada byle salam bir emniyet sistemi deil, sadece dengemizi
koruyacamz basit bir sistem kurduk"! Peki neden? Bunca tecrbeli
bir dac, ekibinin de ba olarak, neden gerek ve salam emniyet
tedbirini almyor? Daha nce trmand (stelik, pek ad anlmayan bir
baka dacy da yitirdii) dada kendisini korkutan bir buzlu yan
geidin varln gayet iyi bildii halde, neden nceden kurmuyor
gerek ve salam emniyet sistemini? Beynimde burgalanan bu
sorularn cevabn bilmiyorum. Mahruki'nin yazsna bakyorum ama
cevab renemiyorum. nk orada yazmyor. Tek aklama
getirmiyor yaz. O zaman ben de yazy brakyorum ve grntlere
bakyorum, aklmda kald kadaryla. nce o logo: Karl zirve
siluetlerinin nnde kar gzlkleriyle sonsuz ufuklara bakan hafif
sakall dac Sonra, birinci sayfadan bir fotoraf: Prltl ve hzl
motosikletinin zerinde, selesinin arkasnda sevgilisiyle, eofmanl ve
hafif sakall sporcu Sonra, bir dekorasyon dergisinde evinin
fotoraflar: Ktphaneleri, kitaplar, duvara asl resimleri, dnyann
drtbir yanndan toplanm objeleri ve kpei
Ya o uursuz kaza olmasayd? Sa slim inseydi herkes?

Hayalimde hemen bir manet atyorum: "Ar'y Buz Vidas Bile
Olmadan Fethettiler"
Kar Leopar buzlu yan geitten korkuyor. Benimse baka korkularm

var: Bir kahraman yaratmaya alrken, sakn ola gerek kahraman
kaybetmi olmayalm o yzlerce metrelik dle birlikte, diye
korkuyorum. Depremin hemen ardndan yeni domu bir tay gibi
paytak admlar atan acemi sivilliimizin ilk simgesi, gzbebeimiz
AKUT'u da kaybedersek, diye korkuyorum. Gzel gzl kk
Zeynep'e rnek olarak gstereceimiz deerler kalmyor mu yoksa,
diye korkuyorum. "leride tedavi edilemeyecek yaralar" ya imdiden
aldysa, diye korkuyorum. Hi daa kmam biri olsam da, her gn
nme kan buzlu yan geitlerden korkuyorum. Korkuyorum ve
yorum.
134
GZL IKARLAR
"Bayanlar baylar u doktorun elinde grm olduunuz cihaz,"

diyor Doktor Martin Leon. "Paragon yay. ok iyi bir yaydr..." Boazii
vapurlarndaki seyyar satclarn, o ksack yolculuk sresince
antalarndan elabukluu marifet eklinde kardklar ayna-tarak ve
binbir eit baka nesneyi yolculara pazarlamaya almalarn
andran bu manzara, ABD'de yaanyor. 1997'de Washington
Convention Center'da yaplan bir tbb gsteri bu. lkenin nde gelen
kardiyologlarndan mehur doktor Leon, kapal devre televizyon
kameralar nnde dizilmi binlerce kalp uzmanna, "canl yayn"da bir
ameliyatta hastann koroner arterine yerletirilen minik bir cihazn
zelliklerini belirtiyor. "Stent" ad verilen bu kk yayl kafesin ele ne
kadar yumuak geldiini, ne kadar esnek olduunu, piyasada en ok
satlan baka bir "stent"e ne kadar benzediini anlatyor. O anlatrken,
ekrann altnda kayan bir eritte de cihazn ve onu imal eden firmann
ad geiyor.
Deneysel cihaz zerinde aratrma yapan Doktor Leon, binlerce

meslekdana objektif bir bilim adamnn grlerini aktarmakta.
Yalnz, kk bir nokta var burada: Doktor, objektif bir bilim adamndan
baka her ey saylabilir o anda. Meslekdalarna sylemeyi ihmal
ettii kk bir ayrnt var: Tkanan arterleri ak tutan cihaz yapan
firmann orta olduu! Herey yolunda giderse, yani "yay"lar da dahil,
100 kiiyle birlikte orta olduu o irketin hisse senetlerinin piyasa
deeri 75 milyon dolar edecek! New York Times'n geen yl sonunda
yrtt kapsaml bir aratrma, Dr. Leon gibi saysz doktorun
varln ortaya koyuyor: Muazzam boyutlarda bir piyasada
kardiyologlar arasnda sk bir rekabet, yatrm ve promosyon kavgas
var. Doktorlar aratryor, icat ediyor, icatlarnn reklam ve
promosyonunu yapyor, yatrma giriyor Byk servetler kazanmak
135
iin de, yaptklar aratrmalarn srf olumlu ynlerini ortaya koyuyorlar.

"kar atmas" ad verilen ve kimi doktorlarca mthi eletirilen bu
uygulama yle bir hal alm ki, nl Cleveland kliniinden uzman
doktor Nissen "Kaybolduk, feci ekilde yolumuzu kaybettik," diyor.
"Para peinde koarken bilim yolda bir yerde kayboldu." (Kurt
Eichenwald ile Gina Kolata'nn NYT'de yaymladklar 30 Kasm 1999
Tarihli "zel rapor"dan.) "Gizli karlar" meselesi, sadece kalp
rahatszlklar alannda ortaya kmyor tabii: Biyoteknolojide, gen
tedavisinde, "klonlama" almalarnda, sigarann zararlar
konusundaki aratrmalarda, akla gelebilecek tm "krl" aratrma
alanlarnda parasal kar atmalar mevcut. Bilimsel srecin her
aamasnda bu elimeye rasland saygn gazetelerde yer alyor.
stenen aratrma sonularnn n plana karld, baarszlklarn
gz ard edildii, ortaklklarn ve mal ilikilerin hemen her zaman
herkesten gizlendii ilgin bir "kapal devre" ortam var. Bilgi a diye
adlandrlan gnmz "ak toplum"larnn, bir bakma en karanlk
"kapal toplum" ynlerinin ortaya kt ilgin bir paradokslar anda
yayoruz. Toplumun bilimle olan ilikisinde biraz "kritik" bir aamaya
gelindii, hatta bir "gven bunalm" yaand da ite bunun iin
syleniyor bu sralarda. "elimeler insann akln bandan alacak
dzeyde!" demi bir nl profesr. "Eer topluma yn veren 'kanaat
nderleri'ne, o szmona uzmanlara ve en kts, yaplan bilimsel
aratrmalara gvenemezseniz meslek ne hale gelir, hastalar ne hale
gelir?" Gizli karlar meselesi ok nemli. Hayat, hayat nem tar.
Bunun iindir ki, insanlar zellikle hastalandklarnda, ama onun
dndaki zamanlarda da hekimlere byk gven beslemek
ihtiyacndadrlar. Hayat gerektir ve gerek de hayat nem tar.
Bunun iindir ki, insanlar her zaman medyann gerekleri ortaya
karmasna byk gven beslemek ihtiyacndadrlar. Medyann
yalnzca gerek peinde koabilmesinin vazgeilmez nkoulu da,
tpk hekimler gibi, hibir "kar atmas"na girmemesidir. Para
peinde koarken gerek haberler yolda bir yerde kaybolabilir.
Haberlere gvenemezseniz meslek ne hale gelir; okurlar ne hale gelir?
Medya konusuna elbette dneceiz, ama imdi hem Tp Bayram'n,
hem de Kurban Bayram'n kutlama zaman.
136
KAVANOZ DPL DNYA

nmde bir fotoraf: Herhalde 4 yanda, sar salar ense

hizasndan dz kesilmi bir kz ocuu, rlplak. tombalak ve minik
bedenini beyaz rtl bir masaya oturtmular; oda btn ocuklarn
sk sk yapt gibi, bir elinin boum boum parmaklar ile br elinin
parmaklarn yakalam, aresizlik iinde alyor. Gnmzde
brolarda alan hanmlarn bilgisayar ekranlarn, ekran bo
kaldnda sslemek iin sk sk kullandklar o gzel bebek
fotoraflarn andryor ilk bakta - bu bebek alyor olsa bile. Ama
fotorafa elik eden haberi okuyunca, durumun tamamen farkl
olduunu anlyorsunuz. Fotoraf eken, Avurturyal bir doktor:
lkesinin bir numaral adli tp uzman, ruhbilimci, sinir-operatr, pek
mehur doktor Heinrich Gross. Fotorafn ekildii yer: Avusturya'nn
en byk ruhbilim hastanesi. Fotoraftaki kkkzn ad, Anne - Marie
Haupl. Kendisi, Avusturya'nn kendi rzasyla Nazi Almanyas ile
birlemesinden hemen sonra bu doktorun mvik ellerinde bakma
alnm. Doktor Gross da bakma ald bu kz, ok fazla alatmam
dorusu. nce sk bir rejime sokmu, yani tmyle a brakarak iyice
zayflatm, ardndan bir gzel zehirleyerek ldrm, hemen
arkasndan da usta bir operasyonla beynini karp, zerinde youn
bilimsel aratrmalar yrtm, beyinle ii bittiinde de bu organ
saydam silindir bir kavanozun iine - tabii, Suyundan da koyarak -
yerletirmi ve hastane deposunun raflarna kaldrtm. Hepsi de
prusyal bilim adamlarnn eriilmez disipliniyle etiketlenip
numaralanan dier kavanozlarn yanna. Viyana'nn varolarndaki bu
mehur hastanenin deposunda, anne-Marie'nin yan sra ayn
yntemle karlan 771 minik beyin daha duruyor kavanozlarda. 772
ocuun katli aslnda Hitler'in ''mkemmel bir dnya'' yaratma
vizyonunun bir parasn oluturuyor. Nazilerin ''euthanasia'' siyaseti,
salkl ve saf topluma ulamak iin, zihnen ve bedenen sakat
137
olanlarn ayklanmasna ynelik. leride serseri, ecinsel, geri zekl,

salksz filn olmas ihtimali bulunan btn ocuklar bylelikle
erkenden alnan tedbirle, sorun kartmadan bu gezegenden atlyor.
stelik bir tala iki ku: Hem toplumun saflatrlmas hem de bilimsel
ilerleme ayn anda salanyor. Bakn, siyasetle bilim elele verdiinde
ne mucizeler yaratlabiliyor.
Sava sonunda Naziler yenildiinde, mucize yarm kalm. Kliniin

efini sava sulusu olarak asmlar. Ama, bizim doktor Gross baka
bir mucize gerekletirmi: nce cinayetten sulanmsa da, bir iki ay
hapiste yatp km. Sava'tan sonra da en iyi bildii alanda - insan
beyni alannda - parlak bir kariyer yapm. Byk paralar kazanm,
mahkemelerde adli tp otoritesi olarak bilirkiilik yapm, televizyonlara
km, insanlar saaltarak Hippocretes'in gzlerini yaartacak
hizmetlerde bulunmu. Arada kimse onun gemiini sual etmemi mi?
Etmi: 1950'lerde bir yarglanacak olmu; ama ''bir takm hukuk
zorluklar''dan dolay dvlar dm. Sonra, 1980'lerde yeniden
hatrlamlar hazik doktorumuzu. Ne var ki, bu sefer de 30 yllk zaman
amndan dolay dm dvlar. Zaten kendisi de her seferinde
iddetle inkr etmi sulamalar. ''Ben hi yle kt eyler yapacak
adama benziyor muyum Allahakna?'' diyormu. Derken, yzyl
biterken, dou Alman gizli polis arivlerinden ne km beenirsiniz:
Doktor Gross'un en az dokuz ocuu bylece ldrp beyinlerini
aratrdnn kantlar. Ariv unutmaz derler.Meerse yalan
sylemimi bu ok saygn doktor. Bylece, Nazileri ve ve
bitiremeyen Jrg Haider'in orta olduu koalisyonla ynetilen
Avusturya'nn tarihinde 25 yldr ilk kez bir sava sular dvs ald
geenlerde. Ama, ilk celsede yarm saat gemi gememiti ki, yeni bir
mucize yaand: Mahkemenin tayin ettii bir baka meslekte, bizim
doktorun ileri derecede ''dementia''s bulunduunu syleyince
(bunama gibi bir ey olmal bu; Pinochet'yi muayene eden doktorlar da
benzeri bir tanmda bulunmulard) yarg da dvy belirsiz bir tarihe
erteledi ve olay da kapand. Fotoraftaki kk kz, dnyann bu halini
effaf kavanozunun merceinden seyrediyor ve artk alamyor.
138
BAYRAK DRE
Bakn, sadece son iki gnlk gazetelere yle bir kubak gz

atmakla neler rendik. Bir kere lkemizin bize hep anlatld kadar
byk ve gl bir lke olmadn rendik. Hatta, una dpedz
yoksul da diyeceiz ya, dilimiz varmyor; dnk Yeni Binyl'n
manetinde yazld gibi, "kme dtk" demekle yetiniyoruz. Ayrca,
lkemizin bize hep anlatld gibi "kimsenin alktan lmedii" bir lke
olmadn da rendik; nk dnk Cumhuriyet, Trk-'in son
aratrmasna dayanarak, gelir dalmndaki adaletsizliin 36 milyon
insan alk snrna getirdiini yazyordu. zellikle lkemizin
Gneydou ve Dou kesimlerinin bu yoksulluktan ve alktan oka
pay aldn da rendik.
Bu arada, tanesi 200 bin dolara (118 milyar Trk Liras) satlan Fred
marka altn kaplama gzlklerden Trkiye'de 11 tane satldn da
ekstradan rendik. Bu nadide gzl alanlar, Gneydoulu birka
mteri, bunun dnda da birka "nl isim" imi. (Hrriyet, 1 Nisan
tarihli nshasnda bu haberi 1. sayfadan verirken, 1 Nisan akas
yapmyordu sanrm.) Bu iki gn iinde rendiklerimizin haddi hesab
yok akas. Ama, rendiimiz bir yeni "anekdot" var ki, tek bana
ondan karlacak dersler dahi insan "allme-i cihan" yapmaya yeter.
u anda Cumhurbakanl'nn son gnlerini yaayan Sleyman
Demirel'in "25 yllk siyaset arkada" Hsamettin Cindoruk, gazeteci
Nilgn Cerraholu'na Demirel'in "ince hesapl"na rnek olarak,
epey zaman nce yaanm bir olay anlatm: Asker darbe sonras
Zincirbozan'a gtrlerek tutuklanm olan eitli siyasetiler arasnda
Demirel ve onun yakn arkadalar da vardr. Cindoruk yle anlatyor:
"Zincirbozan'da tutukluyken, Demirel ve rahmetli Sait Bilgi, bahede
oturuyorduk. Zelzele oldu. Baktk; askerler 2. kattan aa atlyor.
Baya iddetli. Sait kelime-i ehadet getir, dedi. Getirdim. Samza
139
baktk, Demirel yok. Bahenin ortasnda grdk sonra onu. Sait Bey:
Niye oraya gittin?" dedi. Demirel'den cevap: "Bayrak direi zerimize
yklabilirdi..." (Milliyet, 2 Nisan). Bu anekdot, Demirel'in "hesap
ustal"n anlatyor olabilir; ama yalnzca bunu mu anlatyor acaba?
imdi, Ecevit'in baka bir balamda syledii gibi, "iki adm sonras"n
dnelim: iddetli bir deprem oluyor. Demirel, bahedeki bayrak
direinin, birlikte oturduu arkadalaryla kendisinin zerine
debileceini o saniyede hesaplyor. Sonra ne yapyor peki?
Siyasetin ilesini ve cezaevinin ekmei ile suyunu paylat cancier
kader arkadalarna tek kelime sylemeden, tek bana kendisi iin
gvenli bir yere gidiyor... imdi Sait Bilgi'in, Hsamettin Cindoruk'un
ve Nilgn Cerraholu'nun sormadklar soruyu soralm: Acaba Demirel
bayrak direinin sadece kendi zerine mi deceini hesaplamt?
"Yok, bu kadar da ince olaslk hesab yaplamaz" diyorsanz, yani
tehlike teki insanlar iin de var idiyse -- ki, burada birinci oul ahs
kipini ("zerimize") kullanan Demirel'in bu ikinci varsaym
dndn rahatlkla syleyebilirsiniz -- o zaman da u soruya
cevap vermelisiniz: Demirel, niin her zamanki lider davran iinde
onlar da uyarp bahenin o emin blgesine gtrmemiti? Nisan,
aylarn en zalimi olduu kadar, en reticisi de.
140
GZEL LAETTA HAN M?

Hi bekler miydiniz: Koskoca Fransa'da istikrar elden gitsin, 21

yanda yeni yetme bir kz ocuu, Versailles saraynn bahelerindeki
Napolyon dneminden kalma ulu narlarn onbinlercesini kknden
skp atan son kasrgadan beter bir frtna yaratsn lkede? Olacak
ey deil -- ama oldu: Neredeyse 200 yl arayla kck Korsika
adasndan kp koca dnyay fetheden iki yce Fransz'dan ikincisi
(birincisi, mparator I. Napolyon), fotomodeller imparatoriesi gzeller
gzeli Laeticia Casta lkesini birbirine katt, saclarla solcular bir kez
daha birbirine drd, romantik vatanseverlerle pragmatik
kreselcileri birbirine hasm kamplara ayrd, Cumhuriyet'in
merkezinden en cra yerel ynetimlere kadar uzanan ok dalgalar
yaratt.
Fransa'nn birdenbire iine dt bu dehetengiz kaos ve

istikrarszlk girdabnn tek sebebi, Laetitia Casta'nn yksek
vergilerden kamak iin memleketini terkedip Londra'y mesken
tuttuu yolundaki ayia. Bir Rodin heykeli kadar kusursuz gzellikteki
bedenini Victoria's Secret (Viktorya'nn Srr) adl bir Amerikan i
amar irketine, hafif bir tara bayal barndrmakla birlikte,
genliinin olanca taravetini yanstmaktan geri kalmayan yzn de
nl kozmetik devlerinden l'Oral'e kiralayarak ylda 3 - 4 milyon dolar
kazanan spermodelin, ngiltere'ye yerleerek % 30-40 daha az vergi
demek istemesi normal artlarda kimseyi rahatsz etmezdi aslnda.
Ama, normal artlarda! Oysa, ilk adn byk Napolyon'u douran
kadndan alan gzel Laetitia, geen Ekim'den bu yana, byk Fransa
Cumhuriyeti'nin tm erdemlerinin simgesi olan plak memeli
Marianne bstlerine modellik etmek zere seilmi olunca, iin tm
rengi deiir! O Marianne ki, adnn yarsn dn ald Meryem'in
bkireliinden tutun, Fransz htilali'nin zgrlk, eitlik, kardelik
141
ilkelerine varncaya kadar tm gzellikleri, doruluklar akla getirir ve

bu erdemler arasnda para hrs asla yoktur. Yaknda lkenin drtbir
yannda Hkmet binalarn, belediye saraylarn enlendirecek olan
binyln yeni Marianne', yz hatlarn Laetitia'dan alyor. (Eski
Marianne'lar iin Catherine Deneuve ve Brigitte Bardot rnek
alnmt.) Dolaysyla, "vatana ihanet" bile saylabilir bu davran: Mon
Dieu, Cumhuriyetin amblemi, kuru para uruna ngiltere'ye
kayor! Saclar, bunu "sosyalizmin iflasnn muhteem bir simgesi"
olarak yorumlarken, solcular "Cumhuriyet'e kar ayp bir el iareti"
sayyorlar. Onu bu role seen belediyeler birlii aknlklar iinde; "hi
yaktramadk," demi belediye bakanlar. ileri bakanysa, apar
topar televizyona kp kck kzn dn koparacak bir konuma
yapm: "Bayan Casta, hele bir gitsin Londra'ya, grr gnn,"
demi. "Emlk fiyatlarnn ykseklii, hastanelerin ve metronun
kalitesindeki dkl onu piman edecek." Paris sokaklar ise -- her
zaman olduu gibi -- ikiye blnm durumda: "Kzcaz hakl,
geleceini dnmek zorunda" diyenlerle "Brak Allasen, mark pi
kurusu!" diye kzanlar eit sayda. Her daim ar bal ve ciddi Le
Monde gazetesinde, biraz kafas karm bir yazar soruyor: "Akl
banda bir Fransz, salk sistemi, trenleri, metrosu bu kadar kt bir
lke olan ngiltere'ye neden tanmak istesin ki -- para kaygs
dnda?" (Tpk ileri Bakan gibi, bu yazar da, Bayan Casta'nn
hastalannca SSK hastanelerine gittiini, alverie kmak iin de
metroya filan bindiini sanyor anlalan. Marianne, bir erdem olarak
safdillii de simgeliyor muydu acaba?) Btn bu hengmede
soukkanlln koruyan tek kii var Fransa'da: Laetitia'nn babas
Dominique. O, "btn bu hikye klliyen yalan," diyerek savunmu
kzn. "Benim yavrum Franszdr, Fransz olmaktan gurur duyar,
Fransz kalacaktr." nsan, Marianne dahil btn gzel Fransz kzlarn
seven byk arkc Serge Gainsbourg'un vakitsiz lmne yanyor. O
sa olsayd, Laetitia ile zel bir grme yapp nnda hallederdi bu
mill sorunu.
142
CNAYET GRDK
Uzun sredir televizyonda cinayet seyretmemitik, iyi oldu. Bir saat

iinde dzinelerce insann katledildii dehet dizilerini deil, sahici
cinayetleri kastediyorum. "Canl yayn"daki lmleri. stanbul'un ve
hatta Trkiye'nin kalbinin att yerden yapld yayn. Byk otellerin,
kltr merkezlerinin, elence yerlerinin bulunduu, gnn ve gecenin
her saatinde yerli yabanc binlerce insann cvl cvl dolat Taksim
meydanndan yaynlanan bir belgeseldi seyrettiimiz: Jn Trkler, 37
yandaki fiber optik mhendisi Christopher Loftus'u, kardeinin
gz nnde kalbine uzun bir bak saplayarak, 40 yandaki "pub"
iletmecisi ve biri 7, teki 3 yanda iki kk ocuk sahibi Kevin
Speight'i de gene pala benzeri bir kesici letle karnn boydan boya
yararak katlettiler. Fkran kanlar, yerde biriken kan gllerini, alan
korkun yaralar, aclar, kan iindeki azlardan fkran canhra
haykrlar, lm nn geciktirmek zere can havliyle giriilen "hayat
pc" verme yolundaki beyhude abalar, bunu yapmaya
alanlar uzun ve kaln sopalarla vurarak engelleme, yani lm
abuklatrma yolundaki baarl abalar, "dokunmayn, lyor!" diye
baranlarn hrpalanmasn, lmekte olan insann bir araca koli gibi
atlmasn, hepsini seyrettik. Prime-time'da yaynlanan programda,
Trk genlerinin evkle, ehvetle iledii bu cinayetleri, milyonlarca
Trk televizyon seyircisi, ok sayda polis ve Trk'n kahramanln
simgeleyen Taksim ant, hep birlikte seyrettik.
Belgesel o kadar reyting yapt ki, ertesi gn ve ondan sonraki gn

de yeni blmleri yapld. Necip Trk milletinin byk beenisiyle
karlanan bu yaynlarda Galatasaray taraftarlarnn, ldrlen
ngilizler'in arkada ve akrabalar "katiller" diye bardnda onlara bir
azdan cenaze mar sylemesi gibi parlak elence trenleri yaptn
grdk, takmlar iin tezahrat yapan ngilizleri grnce: "Bak bak,
143
daha hl baryorlar!" diye haykran ey Trk genliini grdk,

galibiyetten sonra da yine o meydana, kanlarn deterjanla ykanp,
cinayet artklarnn sprlp pirpak edildii Taksim'de lgnca
elenen taraftarlarn arasna kartk ve ok sevindik. Btn reyting
rekorlarn kran dizinin nc blmnde, Trk basnnn yldz Star
gazetesi, biz Trkler'in, iki tabutun yan sra dier ngilizleri de vatan
topran ptrp onlara cenaze namaz kldrdktan sonra, suratlarna
tkrerek gnderdiimizi haykrrken, stanbul polisinin efi de, polisin
koruyamad iin ldrlen taraftarlar "ar tahrik"le sulad ve "ok
ciddi tedbirlerin alndn, man "Trkiye'ye yakr gzellikte
getiini" kaydeden mdr, ngiliz takm ve taraftarlarnn "matan
sonra sa olarak stanbul'dan ayrldklarn" syledi. (Yeni Binyl, 8
Nisan 2000). Cinayeti grdk, diziyi ailecek seyrettik, lenleri tabutla,
kalanlar tkrkle ve fakat sa olarak lkelerine yolladk, ok
elendik. O kadar ok glp elendik ki, gzlerimizden ya geldi.
144
NSANIN NEE DOLMASI

Salonun ak penceresinden ieri bahar yaylyor. zellikle

yasemin. Duru beyaz drt ya da be petal yapra ile bu inanlmaz
sadelikteki ksack mrl iein bylesi bir koku salmas artc
geliyor. Hem bu kadar baygn, hem de bu kadar ltif, nasl olabiliyor?
"Olaanst" diye dnecekken tam, duruyorum. Yeryznn en

olaan eyini olaanst diye tanmlamann samal birden kafama
dank ediyor.
stste iildii iin artk hibir anlam ve tad vermeyen sigarann her
yerime sinmi zifir kokusunu bir anda silip atveren yaseminin
ardndan, baharn bir baka uzants: Blbl. Onu oturduum yerden
gremiyorum. Ama, ne renk ne de biim asndan "kayda deer" bir
zellik tayan bu kuun olanca basit notalardan rl arks, delip
geiyor ite:
Yan bamda, yaz yazdm bilgisayarn kard o tekdze,

elektrik ykl vnlamay ayor... Yllar yl altm radyonun
kulaklklarnda hi durmakszn nlayan ses ve mzik krntlarnn
uultusuyla ypranm yalca kulaklarmn duyarszlam
kvrmlarn, kanallarn, tylerini boydan boya katediyor ve iime
iliyor.
Derken, trampet sesleri geliyor rap rap... Ve borazanlar, zart zart:

ocuklar! Blbl ve yasemin duyulmaz oluyor.
ocuklar, disiplinli bir ekilde yrtlyor olmallar. Yarn bayramlar

ve o trene hazr olmallar. Onun iin prova yapyorlar. Oturduum
yerden gremiyorum onlar. Ama, "i gz"mle onlar birok ey
yaparken grebilirim:
Stadyumlarda uygun adm yrtldklerinde terlerlerken...

145
Okullarda doktor raporu almadka katlmak zorunda olduklar

trenlerde akordu bozuk korolar halinde "Tin tin tinimini hanm" ya da
"Sprgesi Yoncadan Eminem"i sylerlerken...
Sembolik olarak oturtulduklar Cumhurbakanl ve Babakanlk

koltuklarnda, clk km, iren yapaylktaki medya sorularna
("Syle bakalm, Cumhurbakanl ya da Babakanlk nasl bir
duygu?" veya "Sen memleketimizi nasl yneteceksin bakalm
byynce?") cevap verirmi gibi yaparlarken...
Kardelerinin ve annelerinin gz nnde z babalarnn srekli

tecavzne urarlarken...
Satldklar muhabbet tellllarnn emriyle kz erkek gnde

bilmemka kere rk di, yar hazmolmu kyma ve alkol kokulu
azlarndan salyalar akan sakall "olgun" erkeklerin altna yatarlarken
...
Okula gitmek yerine resmen ordular halinde evlerine hapsedilip,

televizyonlarnda Deliyrek, Marziye dizilerini ve Televole
programlarn seyrederlerken...
leri teknoloji sayesinde hafifleyip kck omuzlarnda

tayabilecekleri hale gelmi tam otomatik taarruz silhlaryla koca
insanlar bierlerken...
Ayaklarndan zincirle balanm halde harikulade hallar dokurken,

FFA onayl futbol toplar dikerken, en k "marka" spor ayakkablarn
yaptrrken...
Ayakkab yaptrmakta da kullanlan yaptrclar uyarc ya da

uyuturucu niyetine biteviye koklarken...
65 milyonu ayaa kaldran tarih futbol zaferinin ardndan

sokaklardaki elence cinnetini biraz da akn gzlerle
seyrederlerken...
Trampet ve borazan sesleri usulca uzaklap bitiyor. Salonun ak

penceresinden ieri bahar yaylyor: Yasemin ve blbl.
146
5 MUM YAKTIK, SEYRNE BAKTIK!

Yarn bir yldnm var: Yakn tarihe Srebrenica katliam olarak

geen mthi bir olayn 5. yldnm. Tam be yl nce, Bosna-
Hersek'in dousundaki Srebrenica kasabas, benzerine az rastlanan
bir vahete sahne olmutu. Bosnal Srp askerlerin giritii bir dizi hile,
pusu ve "yargsz infaz" sonucunda yaklak 7000 Bonak erkei -
ocuk, delikanl ve dede - yeryznden "kaybedilmi"ti.
Bonaklar, bu olaydan iki yl kadar nce ar silhlarn BM Bar

Gc'ne teslim etmiler, karlnda da Srebrenica'nn bir uluslararas
"gvenlik cebi" olarak iln edilmesini salamlard. (Ya da,
saladklarn sanyorlard.) Yani, BM, insanlk camias adna bu
sivilleri sa-salim tutacana dair hepimize sz vermi oluyordu.
Ama, 95 Temmuz'undaki o me'um gnde Srp kasaplar saldrya

getiklerinde, mavi bereli ve mavi gzl Hollanda bar gc askerleri
ve onlarn yine mavili BM komutanlar, Bonak erkekleri korumak iin
parman bile kprdatmad. Hatta, parmak meselesi bir yana, baz
hediye-behiye olaylar karlnda, kendi onurlarna insanlk adna
teslim edilmi bulunan bu insanlar "sattklar"na dair epey gl iddia
ve kantlar da var. (BM, "zr dileme millennium'unda bir zr de
buradaki "ihmali" iin diledi de oradan biliyoruz bunlar.)
imdi burada bir dur bakalm, ey kari. Yoksa, btn bunlar olmam
myd? Srebrenica'nn dmesinden sonra Uluslar aras Kzlha'a
bildirilen 7,000 "kayp" erkek listesinin ancak kk bir ksmn
kaytlara geirebiliyoruz. Son be ylda toplu mezarlardan sadece
1,866 ceset karlabildi. Geri kalan en az 2000 cesedin karlp
listelenebilmesi iin daha ok zamana ve paraya ihtiya var. nsanln
elinde de en az bulunan iki malzeme bunlar maalesef.
147
Mezarlar almazsa, gerein hibir zaman renilemeyecei ve

tarihi bir frsatn da bylelikle kaabilecei syleniyor. nk, Srp
milliyetileri ile Kosova bombardmanna kar kan baz Avrupal ve
Amerikal solcular, bu gibi olaylarn ok abartldn sylyorlar. (Hani,
kinci Dnya Sava'nda Naziler'in Yahudi katliamn yapmadklarn
syleyen "tarihiler" gibi.) Batl Diplomatlar ve Amerikan askeri
yetkilileri de, imdi buralarda mezarlar kartrmann, yeni
gerginliklere yol ap Avrupal ve Amerikal "bar koruyucusu"
delikanllarn bir ikisinin lmesine yol aabilecei endiesiyle
kvranyor.
Srp milliyetileri zaten byle bir olay hi olmad diyorlar. Bosna'daki

brokrasi ve yerel yneticilerde rmlk yznden mezarlar da
cesetler de ortada kalm durumda. Uluslararas toplum iin
kartrlmamasndan yana. Ulusal politikada iktidar mcadeleleri
yznden hareket edilemiyor. Buraya bir ant dikilmesini ise Bonaklar
istiyor, Srplar istemiyor, BM'ciler de hem istiyor, hem de "imdi, beinci
yl, bunun sras deil" diyor.
Bu hengmede 2,000 beyaz plastik uval iine konmu 1,866 ceset

de Tuzla'daki bir morgda beklemede. Beklemede olmayansa: Bu ceset
ve kemiklerle beslenen fareler. Btn insanlk, koruyacana ant itii
hemcinslerinin cesetlerini farelerden korumaktan ciz grnyor.
Peki, beinci ylda, Srebrenica'nn tarihi nasl yazlacak? Cevab

Orwell'e brakalm ey kari:
" 'Gemii kontrol eden, gelecei kontrol eder; imdiyi kontrol eden
de gemii kontrol eder,' diye tekrarlad Winston, boyun eerek."
(1984)
stnde kremayla 'Srebrenica' yazan pastann zerine eiliyorum

ve 5 mumun hepsini birden bir kerede "pff!" diye sndryorum.
Alklar.
148
"TM YAAM BMLER AYNI DERECEDE

DEERLDR"
Almanya'dan bir dn haberi: ktidardaki Sosyal Demokrat Parti

(SPD) Genel Sekreteri'nin kz, 4 yl akn bir sredir birlikte yaad
kz arkada ile evlenmeye karar verdiklerini aklam. 31 yanda
olan Mirjam Mntefering, arkada Astrid ile resm nikh yolunu tercih
etmesinin nedenini de, bu ilikiyi hukuki adan gvence altna almak
olarak aklam. (Yeni Binyl, 31 Austos
Fi tarihinde bir aratrma amacyla yolum bir yllna sve'e

dtnde, doldurmam gereken ilk resm form'da "medeni durum"
hanesinin karsnda "evli" ve "bekr/dul" hanelerinin yannda bir de
"birlikte yayor" kknn yer aldn grdmde hafif bir aknlk
geirmitim.
Birlikte yaamann bir meden hal olarak devlet karsnda bir

hukuki stat ifade etmesi, askeri bir darbenin olanca arlyla hkm
srd bir lkenin vatanda olarak kolay kolay aklmn alabilecei bir
durum deildi. Dorusu, birlikte yaayan iki sevgilinin devlet karsnda
hangi haklarnn gvence altna alnd sorusundan ok daha farkl
hukuki meselelerle meguld kafam.
Hayatn "serbest yazar" olarak kazanan gen hanmn Almanya'da

sevgilisiyle birlikte yaamasnn kendisine -- sve'teki gibi -- bir hukuki
stat kazandrdndan pek phem yok, ama herhalde "evli" stats,
bata miras hukuku olmak zere bu ifte birok ek haktan yararlanma
olana salayacaktr. Yoksa bu lezbiyen ift neden birok ak ilikisini
ypratabilen evlilik statsne gemek istesin ki?
Mirjam Mntefering, byk akn tanmadan ok nce, kendini

tanm anlalan: 20 yana geldiinde babasna bu ynelimini
aklam: "Ben bir lezbiyenim baba," demi. O tarihlerde ok nemli
149
bir siyasi mcadelenin iinde olan babas Franz Mntefering de a)

Kzna kzmam; b) onu mirasndan reddetmemi; c) bu gereklii
reddetmemi; d) bu durumu partisinden, toplumundan gizlemesi iin
kzna bir bask yapmam.
Kzn kz olarak, eskisi gibi sevmeye devam etmi yani.
in ilgin taraf, lezbiyen olan ve sonradan k olduu kzla

memnun mesut yllarca birlikte oturan bir kzn babas, rakip
politikaclarn ve onlara hizmet eden medyann "av" olmam, kendi
partisindeki amansz rakiplerinin kolay lokmas haline gelmemi ve
sonuta o partinin en yksek mevkilerinden birine getirildii gibi,
toplum da onu, partisiyle birlikte iktidara tam.
ktidar Partisinin Genel Sekreteri olan bu adam, hayat felsefesini

kzna daha o ilk itirafta, o "hakikat nnda" aklam zaten. "Benim
iin," demi Franz Mntefering, "tm yaam formlar ayn deerdedir."
Baba-kz Mntefering'lere, Astrid'e, Sosyal Demokratlara bir

merhaba. Ayrca, Kohl'e ve Hristiyan Demokratlara da Merhaba
Avrupa.
150
"EN KIYMETL HAZNEMZ, ROBOTLARIMIZ"

Yeni millennium'a girdiimizde her eyin bambaka olacan

syleyenler hakl kyorlar galiba. Baksanza, ortalk birbirinden
mthi robot haberlerinden geilmiyor.
Bata, her trl gelimenin ban eken ABD geliyor tabii: Brandeis
niversitesi'nden iki bilgisayarc, Darwin'in evrim kuramn harfiyyen
izleyerek "yapay hayat" konusunda muazzam bir adm atmlar. Bir
bilgisayar, 600 "kuak"lk bir "evrim" sonucu, srekli mutasyonlara
urayan ve nihayet evre koullarna en iyi uyum salayan birtakm
"yaratklar" yaratm. Bu "automaton"larn tasarlanp "hayata"
geirilmeleri srecinde insan katks neredeyse sfr. nsann tek
yapt, imal edilecek "evren" hakknda, bilgisayara bilgi vermek. (Yeni
Binyl, Washington Post, 1 Eyll)
"Tetra", "ok", "ylan", "yenge" diye adlandrlan 20 cm. boyundaki

bu yeni "trler"in tek marifeti, dz bir sath zerinde trtl ya da solucan
gibi kvrla kvrla ilerlemek. Ama, imdilik! Bunlar hemen bambaka
iler yapmas beklenen bakalar izleyecek ve nmzdeki 5-10 yl
iinde dnya ekonomisinde yepyeni bir sektr, yepyeni kr alanlar
doacak.
Gelime yolundaki lkelerden de nemli bir geliim haberi var:

Taylandl mucitler, Hollywood filmlerinde grdmz trden bir
"Robokoruma" yapmlar. Kk bir video kameras ile silahl bir kolun
birletirilmesinden oluan bu let, internet zerinden kontrol edilip
dnyann herhangi bir noktasndan hedefi vurabilecei gibi, kendi
"iradesi" ile de vurup ldrebilecek ekilde "yaratlm". (BBC, 31
Austos). imdilik sadece hava tfei ile donatlan ve sabit bir zemine
oturtulmu bir kol bu. Ama, yakn gelecekte, ayaklar da olup hedefi
kovalayaca gibi, eline de bir makineli tfek tututurulmas iten bile
deil. Dnyann en byk sektrlerinden biri olan silah ve gvenlik
endstrisi iin yepyeni ufuklar almakta.
151
Evrimleen solucan robotlarla, attn vuran "robokoruma"lar

izleyen bir yeni bulu da Kanada'dan: Chris McKinstry adl
aratrmacnn yrtt Gac projesi, bir bilgisayara insan olmann ne
demek olduunu retmeyi amalyor: nternet zerinden insanlara
basit baz sorular sorup "akl- selim" ya da saduyu konusunda ortak
bir bilgiye varmak, sonra da bunu bilgisayara retmek. Aratrmac
McKinstry, "sizin bilgisayar donanmnzn ve elektriinizin deil,
insanlnzn peinde kouyorum," diyor. (BBC, 1 Eyll)
"nsanlk bilgisi"ne, insan dnce modeline sahip ve bylelikle

insan kadar insan olacak olan bilgisayarn artk bundan sonra neler
yapabileceini, dnya ekonomisine neler katabileceini varn siz
dnn.
Hazr dnmeye balamken, bir de Robot ilminin babalarndan

byk yazar Asimov'un bu konuya ilikin altn kanununu da
hatrlayverin, derim:
Robotlar:
1)nsanlara zarar vermemeli;
2)nsan emirlerine uymal;
3)lk iki yasayla ters dmedii srece, kendilerini korumaldrlar...
Yeni millennium'da en kymetli hazinemiz robotlarmz olacak

galiba.
152
YAYIN KESLNCE
"Televizyon yayn kesilince kocam daha yakndan tanma frsat

buldum. Yalanm." (Yeni Binyl, 7 Eyll)
Moskova skinlerinden bayan Larissa Lubimiroca'nn szleri bunlar.

Pekl Arthur C. Clarke'n usta kaleminden km izlenimini
veriyorlarsa da, herhangi bir kurgudan alnmam, gerekten
sylenmiler.
Rusya Federasyonu'nda denizin 100 ksur metre derinliklerindeki

meydana gelen lmcl denizalt kazasnn hemen ardndan bu sefer
de 500 ksur metre gklere ykselen Ostankino TV ve radyo
kulesinde kan lmcl yangn felketinin "yan-sonu"larndan biri de,
Moskova ve evresindeki btn yaynlarn kesilmesi oldu: nsanlar,
Moskova'nn gzelim yaz sonu akamlarnda her zamanki gibi
evlerinin salonlarnda en sevdikleri koltua oturup en sevdikleri diziyi
seyretmek zere ekrann bana getiklerinde, birdenbire hibir eyin
her zamanki gibi olmadn fark ettiler. te yeni "hakikat n: Moskova
skinleri, en sevdikleri dizi yerine tyler rpertici bir elektronik tslama
eliinde srekli uuan elektronik "kar" taneciklerini seyretmek
zorundaydlar artk ve bu durum belki de aylarca srecekti...
ABD'de ileri teknoloji, Trkiye gibi lkelerde ise genel rgtszlk

nedeniyle baa asl gelmeyecek bir tuhaf "kaza" bu. Oysa, bir
zamanlarn merkeziyetilik ve otoriterlik ant Rusya, serbest rekabet
piyasasna ve kreselleme anaforunun iine bodoslama girmeye
kalknca, byle ilgin olaylar olabiliyor ite. Gnmz Rusyas'nn
kazalarn kendi hayatlarmza tutulan bir ayna olarak kullanabiliriz:
Aada, paralanm Kursk denizaltsnn iindeki gencecik

denizciler, olaanst eitimleri sayesinde yaam fonksiyonlarn
asgariye indirerek hareketsiz yattklar yerde kendi nefeslerinden kan
153
zehirli gazlarla yava yava boulurlarken, yukarda onlarn lmne

yol aan ihmali haykran annelerin herkesin iinde skinletirici
enjeksiyonlarla uyutulmas ve yayn kesildii iin btn bunlar
ekranlarnda seyredemeyen, favori koltuklarna ivilenmi orta yal
kent skinleri...
Onlar, sonsuzlua kadar kesimeyecek paralel hayatlarn,

balarnn hafif bir hareketiyle belki de mrlerinde ilk kez "kazayla"
aktryorlar, kocalarn-karlarn-sevgililerini-ocuklarn "tanmaya"
balyorlar ve bir bakyorlar ki ne grsnler: Yalanmamlar m?
154
KARAGZ'N NEW YORK SAFASI

NEW YORK NEW YORK - I
"Brian Wilson, Pet Sounds albmnn tmn senfoni orkestras

eliinde alp sylyor. 10 Eyll New York konserine bir fazla biletim
var. Bana elik eder misin? Sevgiler. Sedat."
Geen Austos ay sonunda aldm elektronik mesaj. "Fazla

biletim var. Elik eder misin?"... Hepsi bu.
Brian Wilson! The Beach Boys! "Pet Sounds"! lk genlik. Kaybolan

genlik. Kaybolmayan ocukluk. Kaybolan masumiyet... Vay canna!
"Nasl olur," diyor karm. "Bir gnlk konser iin 8,000 kilometre
gidilir mi?"
"Asl nasl olmaz? Hem bu kilometre meselesi deil ki; yl meselesi.

39 yl. 40 diyelim."
"Peki, o zaman," dedi karm. Onu kucakladm.
"Geliyorum," diye "telledim" Sedat'a, elektronik olarak tabii.
***
Bilet? Yedekte beklemeye alndm. Yazlar? Beklemeye alnamazd.

Beklerken bir yedek yaz yazdm, ertesi gn halam ld, ressamd,
ondan sonraki gn bir torunum oldu, ne meslei olaca belli deildi,
daha sonraki gn RTK'ten Ak Radyo'nun 15 gn kapatld haberi
geldi, onun durumu hi belli deildi, ayn gn uakta yer ald, o gn
gidilemezdi, cenaze, hastane, radyo toplants filn vard ve bir ek
yaz, gzergh, otel, yer bulunmas, Sedat'ta yer yok, peki New
York'un yeni skinlerinden Ari, onun evinde olmaz m, telefon, olurmu
ama kck tek bir odada tek bir yatak, bir de kedi "Abla", peki ama
ayn yatakta nasl olur, neden olmasn, iki kuak bir yatakta, zaten
Brian'la bir ruh akrabalmz yok mu, peki, ama ikinci yaz sabaha
155
kalr, ne yapalm sabahn krnde kalkmaya altk artk be yldr,

ikinci yaz da hukuk yerine "guguk"lu olsun bari, TV banda geen
paralel hayatlar, ff, ne ruh karartc, olsun ben yolda olacam, geride
kalan karlerin ruhu sklsn, benim ruhum imdiden New York'a utu
bile, sama sapan konumaya devam edersen ge kalacaksn, ua
karacaksn, olsun, her eye ge kaldm zaten, aka aka, bitiriyorum,
baz kelimeleri siyahlatryorum bak, gerekten bitiriyorum, son
noktay da koyuyorum ite, para, bilet, pasaport, sigara, sigaray
yoldan alrz, orada ate pahasdr, radyoyu da yolda konuuruz,
konutuk ite, bir sonu kmad, unut imdi radyoyu, krk yln bir ba
hayatnn adamlarndan birine gidiyorsun, radyoyu dnte
dnrz, hereyi dnte dnrz, gidite hibir ey dnmeyiz,
geldik ite, gazete de alalm, ama az gazete alalm bu sefer, New
York'a az haber tayacam, son sigaram ieceim, aman azn
hayra a, ama 10 saati sigarasz nasl geireceimi gerekten
bilmiyorum, sayl saat abuk geer, bu da geer yahu, peki dn
yazlar, onlar kolay, mzik yazacaksn, ve rock 'n' roll, uakta uyuma
da yaz, hayatmn son krk ylnn muhasebesini 10 saatlik uak
yolculuunda m kaleme almam istiyorsun yani, stelik sigarasz,
inallah kahveleri iyidir, pck, "check-in", "check-out" da var mdr,
rtar rtar rtar, viski, viski, viski, dinleyici Vahe Bey, i gezisine
ktnz sylemitiniz son programnzda, ama doru, i gezisi saylr
bu da, sizin iinize gpta ediyorum, e, bizim ilerimiz byledir ite Vahe
Bey, hadi girelim artk uamza, benim imdiden "jet-lag"im geldi de,
bir de Wilson alacam ev devi olarak, pardon "uak devi"...
Dnya liderleri New York'u terk ediyor ve ben New York'a gidiyorum.
156
NEW YORK NEW YORK - II

Kaybolan masumiyetinin peinde koan bir dede: Bu ben. The

Beach Boys'un "Surfin' Safari" adl ilk pln, kt tarihte, 1961'de
dinlemitim naslsa. Tam 39 yl nce yani. Bana sadece iyi ve gzel
eyler hatrlatan bir mzik. Bugne kadar hi grmediim, ama
kendimi her arkyla oraya nladm California'nn gneli, masum
havas imdi, gene bugne kadar hi grmediim New York'a tanm
oluyor bir gnlne ve ben de bir gnlne oraya tanm
oluyorum...
Pasaport kontrolne girmek zere bekleyenler iin yere izilmi o

izginin birka santim gerisinde durmaya baladm anda, fark
farkediyorum: O izgi baka bir izgi aslnda: Pasaport ve snr
izgilerinin bu dnyada en fazla mulklaaca bir izgi. Yalnz
Manhattan adasnda 160'tan fazla dil konuulduunu bir gn sonra
reneceim, ama o yerdeki izgi zerinde beklerken de byle bir eyi
sezmek mmkn: "Yabanc" olmann, farkl bir dile ve farkl bir kltre
ait olmann olumsuz ynyle en az hissedilebildii yer New York olmal
dnyada. ou New York'ludan daha iyi ngilizce konuabildiini
farketmenin verdii tuhaf bir rahatlama Dolaysyla, zaten yksek
uyum yeteneine sahip bir lkenin evld olarak, drdnc dakikadan
itibaren adaptasyonum tamamlanm saylr.
Beni karlayan stanbullu Ermeni-Yahudi-Rum karmas - ve

dolaysyla da gerek bir New York'lu saylmas gereken - sanat ve
"iadam" gen dostum Ari ile, zaten stanbul'dan iyice alkn
olduumuz yap yap "bal nem" iinde srekli terleyerek, srekli
terlemekten de garip bir keyif duyarak yrmeye balyoruz. 19:00
sularnda ktmz bu "uzun yry" kentin Bat yakasndan
balyor, kk bira-margarita-campari-bira-margarita duraklaryla
sabaha kar 3:00 sularnda Dou yakasnn sefil mahallelerinde
157
bitiyor. Kentin sert Belediye Bakan Giuliani'nin tm hapishaneleri

sulularla doldurma yolundaki radikal tedbirleri ie yaram olmal ki,
"iddet dolu" New York efsanesinin yerinde epeydir yeller esmekte
olduu gzleniyor. (Daha yolun banda, sokan birine ylece
parkettiimiz arabann iinde braklm olan pasaport ve bavullarma
"hibir ey olmayaca garantisini "Stingy Lulu" adl ilgin bardaki
Trklerin tm verince, ben de endielenmekten vazgetim, ve
gecenin sonunda onlar hakl kt.) Tabii, gelir dalmndaki uuruma
ramen, byk ekonomik refahn da bunda pay olmal.
in Mahallesi, "Kk talya"daki panayr, Polonyallar mahallesi,

Soho, Greenwich Village, Halil Turhanl'nn tavsiye ettii sefil
Bowery Crack filn alverilerilerinin hkm srd iyice ara ve
arka sokaklara girmemekle birlikte, iddetin gz karc bir rneini
grmeden yaplan ar yryte iki ey gndelik stanbullu gzlerimi
yadrgatt: Karartlm pencereler dizisi ile nnzden geip gitmesi
neredeyse dakikalarca sren inanlmaz uzunluktaki limuzinler
("limo"lar), siyah ve beyaz Bir de, kalalar "ters dnm" izlenimi
veren, yalpal yryleri ile hemcinsiniz olduklarna inanmakta glk
ektiiniz grlmemi imanlkta bedenler, her ya ve cinsten, siyah
ve beyaz. Bilinen l ve tanmlarn tmyle yeniden ele alnmasn
gerektiren bir durum saylabilir. "plk" hazr yiyeceklerin insan
bedenini bylesine deforme edebileceini, hayal gcn genie
sayan benim gibi birinin bunlar grmeden dnmesi bile zor. Su
iiyor ve onlar adna da terliyoruz. 80 blok yrdk desem, abartm
saylmam.
Bu arada, gnn sokak modas olarak ocukluumun

"trotinet"lerinin geri dnm olduunu grmekse ayr bir heyecan
veriyor bana. Bisiklet gibi gidonu olan, tek ayanz zerine koyup
teki ayakla - ve son derece mkl bir sr'atle! - srp "tenezzh"te
bulunduunuz bu sevimli letler (genellikle "Razor" marka), buraya
asl geli sebebime de tam uygun dyor: Beach Boys'un beyni
Wilson, gen mzisyenlerle yeniden "moda", "trotinet"ler gibi Radyo
101.1 FM'de Fats Domino ve Johnny Ace Bara ara spanyolca
konuan ve o saatte basketbol oynayan ocuklarn arasndan geip
"oda"ya giriyorum, "Abla"nn dkt tylerle lebalep dolu yataa
kvrlp nnda uykuya geen New York'lu bir dede oluyorum.
158
NEW YORK NEW YORK - III

"Pehlivan tefrikas"na devam.
Bir konser iin "gnbirliine" New York'a giden birinin hikyesini

ka gn uzatabilirsiniz ki? Valla belli olmaz. te nc yaz ve ikinci
gn: Byk buluma gn. nce, kenar mahallede "Verb" (yani fiil)
kahvesi. nsan mahveden kahve kokusu. Sanat klkl, bol dvmeli
gen insanlar arasnda kahvalt. Bagel-somon-kremal peynirden
oluan tipik bir Yahudi yiyecei. stelik, rahat bir sandalyeye yaylp
bedavadan New York Times' kraat etme imkn ve sigara serbest!
Sonra ehrin gbei. Turist olmaktan zerrece sklmadan Empire

State Binas'na trman: "Dnyann Bakenti'nin Tapna"nn 86.
katndan "turist-kitsch-adam"n bak: Seyrettiimiz binlerce Amerikan
filminden tandmz grnt, ama gene de nefes kesici. Bir yl 45 gn
iinde gnde 4,000 iinin emei ile tamamlanm grkemli tapnan
terk edilmesi. Baka turizm ve elence tapnaklar: Broadway: Az nce
bitmi muazzam bir gsteriden arta kalan rengrenk milyonlarca kt
parasnn hafif sonbahar esintisinde dalga dalga uumas, Time
Square, Kara Siyonist hareketinin platforma km tarih ncesi
kyafetli ve dev csseli temsilcilerinin rktc olamayacak derecede
ocuksu ve saf hareketlerle verdikleri vaaz: "Yahudiler aslnda
siyahydiler; kant ister misin? Ahdi Atik'in 'Ezekiel' blmnde bak ne
diyor: 'Ve onlar siyaht.' Demek ki, neymi? Siyahmlar!" Evsizler
iin politik bir platform kurup arabasn kartonlarla rterek stne
yazlar yazm biri: "Delikten ierisini dikizleyebilirsin, ama bir artla:
erde grdklerini kimseye anlatmayacaksn!" Vaazlar dinliyorum,
datlan brorleri satn alyorum, gzetleme deliklerinden bakyorum
ve ierde grdklerimi tabii ki kimseye anlatmyorum, ey kar - sana
bile, olaanst teknolojik numaralarla dev binalarn stnde boydan
boya oynatlan dev reklam grntlerini seyrediyorum, yryorum,
159
olumun tavsiye ettii biralardan iiyorum, yryorum, hatra t-shirt'ler

satn alyorum (olum iin olan "Fing City New York" yazsn tayor
gsnde, kocaman), verdiim yz dolar "sahte olmasn" diye kta
dakikalarca inceleyen ask suratl inli dkkn sahibinin neden sonra
verdii para stn a tutup incelemek aklma geliyorsa da, bunu
yapmyorum, yryorum, ok uzun limuzinlere ve ok iman
insanlara bakyorum, abartmasz 40 bloka yakn yryorum ve Central
Park'n giriinde bir banka oturup kendi kendime glmsyorum
sonunda.
Grand Central istasyonunun gene filmlerden gayet iyi hatrladm

ferah salonunda saat "kulesi"nin nnde, tam sz verdiim saattte
Sedat'la buluuyorum, sarldmz srada, ikimizin de ortak noktasn
oluturan Ak Radyo'nun kapatlmas kararnn verdii hzn 8,000
ksur kilometrenin tesinden gelip yreimi yalyor bir an, ama hemen
geiyor, rock'n'roll'un kalcl onun yerini alveriyor ikimizde de. "Sen
bile inanmyordun, deil mi gelebileceime?" diye soruyorum ona.
"Valla," diye glmsyor. "Ben bir olta attm ve bekledim bakalm ne
olacak." Trene atlyoruz, bir sre gidiyoruz, trenden iniyoruz, otobse
biniyoruz, bir sre daha gidiyoruz ve Long Island'n mehur Jones
Beach Belediye Plajlar'na geliyoruz. Bir tuhaflk daha: lk genliimin
gzdelerinden Florya Belediye Plajlar'ndan en ufak fark varsa ne
olaym. Prl prl gneli limonata gibi bir havada, "boardwalk" diye
anlan plajstnde yaylp, yine olumun tavsiyesine uyarak Sam
Adams biralar ekip, denizi, gzel Rus kadnlarn ve inanlmaz
imanlktaki insanlar seyrederken, Sedat'la sohbete koyuluyorum,
iimden "Under The Boardwalk" arksn mrldanarak
Mutluyum, ilk genliimin gzdelerinden Brian Wilson' dinlemeye

tamamiyle hazrm.
160
NEW YORK NEW YORK (Vallahi Son!)

Dede konsere gidiyor! Dede'nin konserine. Brian Wilson, 60'na

merdiven dayam biri. Eletirmenlerce ABD'nin gelmi gemi en
baba rock topluluu saylan Beach Boys'un beyni olarak 40 yldr
ayakta, ama imdi olduu gibi "Zmrd- Ank" misli kendi kllerinin
iinden sk sk yeniden doduu da bir gerek.
California gnei, kumsal, dalgalar, kzlar, mzik ve danstan oluan

"Plaj ocuklar" imajnn kendisine de itirazm olmad geri, ama
meseleyi bundan ibaret sanmak, yanlglarn by olur. Wilson ve
yeni ekibi, temel bir ritme indirgenmi grnen gnmz popler mzik
dnyasnda bence eksiklii epey hissedilen melodinin ve karmak
armonilerin ok parlak rneklerini vermeye devam ediyor bir kere.
Ayrca, o elence dkn apolitik grnl ocuklarn rock'n'roll
devrimi iinde bir devrim daha yaparak, byk plak irketlerinin
tamamen kontrolndeki prodksiyonu onlarn elinden alp yaratc
mzisyeni birdenbire zgrletiren; "senfonik rock", "pschedelia" gibi
akmlar balatan; klasik mzik unsurlaryla popler mzik arasnda
kprler kuran; siyah mzisyenlerle birlikte alan ilk nemli grup
olduunu ve Vietnam sava'na katlmay reddederek "vicdan ret"ilii
seen "plaj ocuklar"n aralarndan karttn da hatrlamak iyi olur.
"Beinci Beatle" ad verilen efsanev prodktr Sir George Martin,

"pop mziin yaayan en byk dhisi" diyor Brian Wilson'a. Bob
Dylan, "onun kula Smithsonian Mzik Enstits"nde yer almal,"
diyor. Elton John, "prodktr ve besteci olarak hep dhi idi" diyor.
Philip Glass, Wilson'n batan sona besteledii "Pet Sounds" albm
iin, "kt anda klasik oldu" diyor. Sir Paul McCartney, ayn albm
dinlemeden kimsenin mzik eitimi grm saylamayacan
sylyor. "New Yorker mzik eletirmenleri, George Gershwin, Aaron
Copland ve Leonard Bernstein'la birlikte Wilson' ada Amerikan
161
mziini en ok etkileyen drt isimden biri olarak niteliyor." Hani,

"Amerikan mziinin Schubert'i, hatta Mozart'" eklindeki birok
nitelemeyi abart saysak da, yukardaki isimlerin hepsi birden yanlyor
olamaz.
Jones Beach'teki Ak Hava Tiyatrosu'nda, limonata gibi bir havada

Brian Wilson'n, ocuu yandaki mthi yetenekli mzisyenler
grubuyla Senfonik Pet Sounds konserini izlerken, hibirinin
yanlmad fikrindeydim zaten. 48 saatlik New York "yldrm gezisi"ni
borlu olduum Sedat'n gzlerine baktm: ayn fikirdeydi.
Ak Radyo'da biz tam 5 yldr her sabah herkese "iyi titreimler"

satna inandm o benzersiz Brian Wilson "sadas" ile ayoruz
programmz ve iki buuk saatin sonunda gene ayn sada ile
kapatyoruz...
Dinleyicilerin gzlerini grmyoruz tabii, ama bir ekilde biliyoruz

ite: Onlar da ayn fikirdeler.
Hepinize gnaydn!
162
AMA BU B
YAMURLA GELEN
"Souk bir yamurla..." demeliydim aslnda. Belgrad'da u anda

havann nasl olduunu bilmiyorum, ama Guardian ve BBC'nin
Balkanlar muhabiri Misha Glenny, orada yazdan gze geiin "zalimce
bir sertlikte" yaandn sylyor: "...Kuraklktan sonra ksa bir an
sren rahatlama, ardndan, soukla birlikte gerekliin de insann iine
ilemesi." (BBC, 23 Eyll)
Bir zamanlarn Yugoslavyas'ndan arta kalan lkede dn

gerekleen "tuhaf" seim srecinin dnya iin de "zalimce bir
sertliin" ardndan yepyeni bir gereklik getirmesi muhtemel.
Yerel seim gzetim kurulular, seimin "tam bir kemeke"

halinde getiini belirtiyorlar: Birden fazla oy kullanmalar, muhalefet
temsilcilerinin sandklara yaklatrlmamas, sandk yetkililerinin kime
oy verildiini rahata grmesi, ikyetler zerine polisin ikayetilere
kar tavr almas, polis ve askeriyede yaplan oylamalarda hibir
gzlemci bulundurulmamas, baka lkelerden TV ve basn
mensuplarnn seimi izlemesine izin verilmemesi ve bunlarn snr d
edilmeleri... (Reuters) Cumhurbakan Miloevi, geenlerde bir
gnde Anayasa deiiklii yaptrp yeniden adayln mmkn
kldrd, ama btn dnyada sava sulusu olarak aranyor
yarglanmak zere; onun koalisyon orta Seselj de muhtemelen
yle...
Bu ilgin seimin sonularn aklanp aklanmayacan hi kimse

bilmiyor. Miloevi ve hkmetinin sonulara ne tepki gstereceini de
bilen yok. Srbistan halknn bu bilinmeyen tepkilere ne tepki
gstereceini de kimsecikler bilmiyor...
163
Seim hile-hurdasnda gemite byk tecrbesi olan siyaset kurdu

Miloevi'in seenekleri neredeyse sonsuz: lk turda zafer iln edebilir
ve rakibi Vojislav Kostunica ile destekilerinin tepkisini bekleyebilir;
nde olduunu syleyip ikinci tura daha gl girebilir; seimlerin hileli
olduunu syleyip sonular hi iln etmeyebilir; Yksek Seim
Kurulu'na seimleri tmden iptal ettirip yeni bir tarih belirletebilir...
Hatta, yenilgiyi kabul edip, iktidarn Srp Parlamentosu'na dayanarak
srdrecei ihtimalini de ne srenler var ama bu zaaf grntsn
kabul etmeyecei galip ihtimal. Aratrmalarda rakibinden hayli geride
giden Miloevi'in, gerekli oyu, Kosova'dan alabilecei belirtiliyor.
Kaderin garip bir cilvesi ite. Oradaki Uluslararas denetim rgtnn
bandaki Kouchner'inse, seim yolsuzluunu nasl nleyebilecei
hakknda fazla bir fikri yokmu. (Bu olaslk, daha nce aklna
gelmemi anlalan.)
zetle: Matematikteki ok bilinmeyenli denklemlere, siyasette

dnk Yugoslavya seimlerinden daha iyi bir karlk bulunamazd,
diye dnlebilir.
Oysa, durum hi de yle deil: Yamurla gelen yepyeni bir gereklik

var orada! Muhalefet liderlerinden Zoran Djindji'in (Cinci) syledii
doru bence: "Biz kazandk ve Srbistan bu seimden sonra bir daha
asla eskisi gibi olmayacak... Tarihte ilk defa, Srplarn ounluu,
milliyetilik temelleri zerinde ykselen bir politikaya deil, normal bir
Avrupa demokrasisine oy vermi oluyor."
Tayin edici deiiklik de burada ite. Milliyeti, ar devleti, otoriter

rejimleri savunanlar, iktidar srelerini uzatmak iin Anayasa
deiiklikleri yapsalar veya yapmaya alsalar da iktidardan yavaa
gidiyorlar ve normal, oulcu demokratik rejimleri savunan insanlara
liderlik yollar alyor. Ankara'dan Lima'ya, Santiago'dan Belgrad'a
uzanan ok geni bir corafyada bu byle. Yeni millennium'da
"yamurla gelen" gereklik
164
BELGRAD'DA ZAMAN - I
Biraz erken bir kehnet olacak belki, ama -- sonradan alay konusu
olmay da gze alarak -- imdiden syleyelim: Slobo gitti gider! Gitti
gider ve onu artk hibir g geri getiremez dnyada!
"Seilmi" yaftas altnda bir gangsterlere dayal bir polis devletinin,

"sosyalizm" yaftas altnda da faizan milliyeti, otoriter ve otokratik bir
rejimin etnik temizlik, kan ve lmle dokuduu bayran uygar
Avrupa'nn gbeinde 13 yldr nyla erefiyle dalgalandran
Slobodan Miloevi, yolcu! Yeni binylda Avrupa'da artk tam bir
anakronizma oluturan bu vahi ve tepeden trnaa rm rejimin
en byk payandas olan ei Mirjana Markovi de yle. Bonaklarn ve
Arnavutlarn gzlerini "pasl kakla oyma" yanls ortaklar Vojislav
Seselj'in haydut takm da hakez Tarih ironi nerede? urada:
Takmn hepsi, seimle gidiyor. Slobo'nun kendi istedii, anayasada
deiiklik yaptrp kendi adayln zorla uzatt seimle! Sonularna
kendilerinin de inanmakta glk ektikleri, btn hile hurdaya ramen
kendileri aleyhine sonuland yan beyan ortada olan bir seimle!
Yugoslavya'da geen hafta sonu yaplan seimlerin sonucu, daha

aklanmad. Belki de hi aklanmayacak diyenler varsa da,
inanmayn. Belgrad'n merkezinde, rock konseri eliinde zaferlerini
kutlayan 20,000 kiilik topluluun zafer arklarnn temel dizesi,
seimin galibi anayasa hukukusu Vojislav Kostunica'nn (Kotunitsa)
u szleriydi: "Srbistan'da afak skyor. Biz kazandk."
Miloevi ve hempalar iin tek bir sorun var imdi: Zaman

kazanmak. Ordunun, polisin balarnn, yksek seim kurulunun,
mahkemelerin ve basnn kendi denetimleri altnda olmasna
gvenerek ya hileyle seimi ikinci tura tamay, ya yeni seimler
dzenlemeyi, ya da - ackl bir son ihtimal olarak - Anayasal boluktan
yararlanarak Slobo'nun Bakanlk sresini gelecek yaza kadar
165
uzatmay planlyorlar. Pek banal bir metafor olsa da, insan

kullanmaktan kendini alamyor dorusu: Slobo ve yardaklar iin artk
"uzatma sreleri oynanmakta".
Halka kar polis ve ordu iddeti, Karada'la "i" sava tehdidi,

olaanst hal iln ve bu eski kurtlarn ok bilinen saysz baka
numaras devreye sokularak o pek kymetli ek zamann kazanlmas
hesaplanyor. Elbette herey olabilir, ama ite tam da bu konuda,
zaman konusunda ok nemli bir ey unutuluyor gibi geliyor bana:
Zaman, geriye evrilebilir bir kavram deil. Ve oyun sresi bitti.

Haddinden fazla uzun srm iktidarlarn iktidar sarholar anayasal
deiikliklerle filn bu sreyi daha fazla uzatamyorlar, uzatsalar da
seimleri kazanamyorlar, kendilerini kazanm gsterseler de bunu
yutturamyorlar artk. Dip dalgas geliyor ve onlar da altna alveriyor.
Sebebi de ok basit aslnda: Azgn milliyetiliin, diktatrln,
haydutluun zaman geti. Artk normal demokrasinin, insan haklarnn
ve hukukun stnlnn zaman geldi.
Maalesef zaman doldu Slobo. Sre bitti. Ve ite sana krmz kart!
166
BELGRAD'DA ZAMAN - II
Dn de sylemitik ama bir daha, daha yksek sesle tekrarlamakta

ok yarar var: Slobo gitti gider, dostlar. Onun an dna dm
rejimi kt. Kendi emrinde alan Yksek Seim Kurulu, stdn
malup olduunu aka sylyor, ama gizli atlm oylar kimseciklere
gstermeden "ak" saymla saydnda galip Kostunica'y gerekli
yzde 50'nin tam altnda tutmaya da gayret ediyor ki, i ikinci tura
uzasn ve o ok hayati zaman kazanlsn.
Ne var ki, kazanlacak zaman filn kalmad ortalkta. Sonu kesin

ve net ortada: Yugoslav Yksek Seim Kurulu dnda herkes, yani
bata Srp halk ve tm uluslararas camia unu biliyor: Seimi
Kostunica ve yandalar, yzde 55'e yakn oyla ve 10 puanlk bir farkla
kazand. Onun iin de Trkiye'de dn kan gazetelerin hemen
tmnde yer alan "seimler ikinci tura kald" haberleri doru deil.
Daha dorusu, eksik: Kostunica, kendisine Milosevi'in "el

altndan", "zel ulaklar"la gnderdii "ikinci tur yapalm" tekliflerini
nnda reddettiini aklad. "Halkn tecelli etmi demokratik iradesini
bylesine ayaklar altna alma teklifini kabul etmemiz iin tek bir sebep
gsteremezsiniz," diyor Kostunica. "Ne ahlki, ne de siyasi bakmdan."
Birbirinden asla koparlamayacak iki canalc kelime ite: Ahlk ve

siyaset. Vojislav Kostunica, yeni binyln yeni kahramanlarndan biri:
Ahlkl bir siyaseti. Ad hibir yolsuzluk ya da zorbalk olay ile birlikte
anlmam, mr boyu hukukun stnln ba tc etmi, saygn bir
Anayasa hukukusu. oulcu Amerikan demokrasisinin temel belgesi,
devlet adamlarnn baucu kitaplarndan biri saylan ve Platon'un,
Aristoteles'in, Hobbes'un bayaptlar ile ayn dzeyde tutulan "The
Federalist Papers" adl yazlar kendi lkesinin diline kazandran
adam. imdi de, yalnz hukuk, demokrasi ve adalet konularnda deil,
olaanst zor artlarda lke apnda seim kazandran zekice siyasi
167
stratejilerin de yaratcs olarak karmza kyor. 54 yanda. 68

kuann erdem ve deerlerini temsil eden pek ok kiinin lkelerinin
ynetimine tand bir "yeni a"n son temsilcisi olarak karmzda.
Srbistan'n adn dnyann byk kesiminin neredeyse lnetle
anmasna, Slovenya-Hrvatistan-Bosna-Kosova insanlarna kadn-
erkek-oluk-ocuk kan kusturan savalar ve yakn tarihin grd en
korkun katliam ve ve vahet sahnelerini yaatan, dolaysyla lkesinin
de uygar dnyadan tecrit edilmesine yol aan Sava Sular
Sanklarnn yerine taze ve temiz kan olarak geliyor Kostunica ve
yandalar.
Son Helsinki zirvesinin ardndan Ak Radyo'da yaplan bir

"Avrupa'ya Doru" programnda siyaset bilimci Cengiz Aktar,
Trkiye'nin nnde iki seenek bulunduunu sylemiti: "Ya Barcelona
ya Belgrad." Yani, ya Franco faizminden harap olmu spanya'nn AB
ile birlikte dnya apndaki mthi ykselii, ya da AB dnda kalarak
Avrupa'dan ve uygar dnyadan tpk Yugoslavya gibi tecrit olmu ve
"parya" muamelesi gren bir lke halinde yaamak
Son gelimelerden sonra yle grnyor ki, metafor hkmn

kaybediyor: Belgrad'da da zaman dnd nk birdenbire ve pek
yaknda artk "kt rnek" olarak baka bir kent, baka bir lke bulmak
zorunda kalacaz
168
DEVRM SONRASI SIRBSTAN -

TRKYE KARILATIRMALARI - I
9 Ekim 2000, Yeni Binyl
Srbistan'da btn dnyann gzleri nnde canl yaynla

gerekletirilen demokratik devrim, tarih kitaplarnda, ansiklopedilerde,
niversitelerin siyaset bilimi vb. krslerinde okutulan temel ders
kitaplarnda ayr bir blm olarak yerini imdiden alyor. Devrimin
yanklar yerkrede dalga dalga yaylrken, basnda birok
deerlendirme ve kyaslama yazlar da yaymlanmaya balad tabii.
Cumartesi gnk Hrriyet gazetesinde Erturul zkk'n "Politika"

kesindeki yazs da Srbistan devriminden Trkiye iin nemli tarihi
dersler karan "kyaslamal tahlil"lerden biriydi. "Teekkrler Trkiye"
balkl yaz, Srbistan'da halkn demokrasi ve zgrlk iradesinin hem
oy ile (seimle) hem de sokaklara smayan bir devrimci ayaklanma ile
tezahr etmesini, devrilen diktatr Miloevi'in gznden ve bir
"trajedi" olarak yorumluyor: "Diktatrle dayanan g, ou zaman
24 saatte kumdan atolar gibi yklr. Srbistan'n yaad trajediye
baknca ister istemez unu dnyorum"
Yazda, daha sonra, benzer dnemlerde etnik sorunlarla kar

karya kalm olan Yugoslavya ile Trkiye arasnda bir kyaslama
yaplyor: Bir yanda, tarumar olmu ekonomisi, incinmi milli benlii,
dalm devleti, kaybolan yllar, zgvenini yitirmi ordusu, yokolmu
"Byk Srbistan ryas" vb. ile tam bir enkaz fotoraf veren
Yugoslavya var. te yanda da niter yapsn korumu, terr ntralize
etmi, demokrasisi ve ekonomisi yryen, ordusu disiplinli ve azimli,
halk devletine demokrasi yolunda vargcyle destek veren, basn
bilinli, ak toplumlu bir Trkiye fotoraf: 21. Yzyla btn bir
cumhuriyet olarak giren gl Trkiye. Yazar, bu "takdir edilecek
toplumsal ve milli fotoraf" iin cumhurbakanlarndan balayarak
btn kadrolara, siyasetilere, iadamlarna, medya mensuplarna ve
nihayet, btn halka teekkr ediyor.
169
Meseleye byle baklabilir elbette. Srbistan devriminin hemen

ardndan Srbistan'n ykm ile "Trkiye'nin baarsnn nelere bal
olduu ok ciddi biimde analiz" edilebilir ve Trkiye iin "ok kr,
ok kr, bugnleri de grdk" tarznda bir yorum yaplabilir. Ama,
bambaka trden ok ciddi analizler de yaplabilir:
"Teekkrler Trkiye" yazs ile Mehmet Y. Ylmaz'n -- tesadfen

ayn gn Radikal gazetesinde yaymlanan -- yazs bunun mkemmel
bir rnei. "Dou Halklarnn Kaderi" balkl makalede Ylmaz,
Miloevi yerine dnyadaki byk deiim srecini odak noktas
olarak seiyor. Eski Dou bloku lkelerinin birbiri ardndan
demokrasiye getiklerini, birounun Trkiye'den nce Avrupa
Birlii'ne gireceklerini, "Bat'nn dousu" diye niteledii Srbistan'n da
bu n alnmaz demokratikleme srecine boyun ediini belirtiyor.
Urallar'n dousunda, Kafkaslar'daki Trki Cumhuriyetlerde ve hele
Irak'ta ise deil deiim sreci, zamann dnda dahi kalm "Dou
Halklar" iin demokrasi ryasn bile grmenin mmkn olmadn
sylyor Ylmaz.
Ali Bayramolu'nun dnk Yeni Binyl'daki "Irak m, Yoksa Srbistan

m?" balkl yazsysa, tam da bu deime srecinden yola kyor ve
yle bitiyor: "Srbistan olay hemen her ynyle haykryor: Artk
deime zamandr; yoksa tren kaacak"
Srbistan devriminin herkesi tahlile zorlad apak.

170

TRKYE KARILATIRMALARI - II
Milenyum'un ilk byk devrimci hareketi Srbistan'da ortaya

ktktan sonra hem Yugoslavya - Trkiye ekseni zerinde hem geriye
hem de ileriye ynelik kapsaml tahlillerin basnda boy gsterdiini
belirtmitik. Bunlardan biri, zkk'n Hrriyet'teki "Teekkrler
Trkiye" yazsyd. Burada yazar etnik atma/terr, milli kimlik,
devlet-halk ilikisi, ekonomi, medya, deiime kapallk, demokrasi ve
ak toplum gibi alardan Yugoslavya'yla Trkiye'yi karlatryor ve
birinciyi trajik bir enkaz, ikinciyi, yani Trkiye'yi ise dinamik bir dev
olarak niteliyordu.
ki lkedeki olaylarn son 15 ylna ayn alardan bakmaya

alalm:
Miloevi ynetimindeki Yugoslavya 10 ylda 4 savaa nayak oldu,

rk ve azgn bir milliyetilikle byk bir etnik temizlik harekt yrtt,
onbinlerce Bonak, Hrvat, Kosoval Arnavut sivil, ikenceyle ya da
yargsz infaz yntemiyle ldrlp toplu mezarlara gmld,
yzbinlerce insan srgne dald Srbistan'da ve Bosna'da rz
dman paral katil eteleri olutu, uyuturucu ve silh kaakl ald
yrd, hunharca cinayetler birbirini izledi, Miloevi'in yakn evresi
ve akrabalar byk yolsuzluklara kart, paralar yabanc bankalarn
gizli hesaplarna utu Enflasyonun yzde 3000'e kadar kt
ekonomi kt, uluslararas ambargo geldi, lke NATO bombalar
altnda hem sosyal hem de ekolojik bakmdan ar ekilde
hrpalanrken dnyadan da tecrit oldu Muhalefette ve bamsz
basnda ne kanlar ya ldrld ya susturuldu, seimlerde saysz
hile yapld.
Ve fakat sonunda bu rm ve otokratik iktidar, oy ve sokan

birlemesi sonunda bir gnde yerle bir oldu. Bir gn iinde normal bir
171
demokrasiye geiin ipular boy veriverdi. O kadar ki, saygn

uluslararas gazetelerin yorumcular imdi Belgrad'n Balkanlar'da
demokratik hayatn merkezi olmaya aday olduunu belirtiyorlar. (New
York Times, 7 Ekim)
Trkiye'de durum Balkanlar'dan ok farklyd elbette. Eksikli ve

"yarm" olmakla eletirilmesine karn, Trkiye'deki rejimin Miloevi'in
rklk kltryle yorulmu vahi otokratik ynetimiyle ayn kefeye
konmas dnlemez. Bununla birlikte, mthi iyimser, toz pembe bir
tabloya varmak iin de ok fazla sebep grlmyor.
Srbistan'ta Miloevi ynetimiyle ayn dnemde, Trkiye'de

seimle gelmi ynetimler ve silahl kuvvetler, ayrlk PKK ile
mcadele ettiler. Herkesin bildii gibi, bu atmalarda 15 ylda byk
ounluu sivil 40 bin civarnda insan ld ve milyonlarca kiinin
zorunlu olarak yer deitirdii byk bir g dalgas meydana geldi.
Dnya apnda uyuturucu ve silh kaakl ald yrd, hunharca
cinayetler birbirini izledi. Paral katil etelerinin siyasetilerle kolkola
gezdii Susurluk, TC tarihinin en byk rezaleti olarak patlak verdi ve
bunun hesab sorulamad. TC tarihinin grd en byk katliam
olaylarndan bazlarn gerekletiren Hizbullah'n kasetlerinde de
vahet asndan Srplarn Srebrenica mezalimini pek aratmayacak
grntler sergilendi ve bu etenin durumu aratrlyor. Faili mehul
cinayetlere kurban giden gazetecilerin, yazarlarn, profesrlerin ve
onlarla birlikte yaklak 17 bin kiinin kbeti mehul kence ve
insan haklar ihlallerinin lke apnda ok yaygn olduu hem
uluslararas kurulularn, hem de bizzat Byk Millet Meclisi'nin
hazrlad raporlarda ayrntl bir biimde dile getirildi. Ayn dnemde,
Milli Gvenlik Kurulu'nun giriimiyle iktidarn yapsn deitiren 28
ubat mdahalesi gerekletirildi
Srbistan'la Trkiye'nin iinden getikleri hareketli 15 yln

yolsuzluklar, ekonomi, uluslararas alanda konulan ve evre gibi
konulardaki durumuna da yarnki yazda gz atalm isterseniz.
172

TRKYE KARILATIRMALARI - III
Son 15-20 yl iinde sosyal bakmdan "travmatik" bir dnem

geirmi - evresine de tam anlamyla kan kusturmu - olan
Srbistan'da byk bir halk hareketi sonucunda lkenin kendini
"yeniden tanmlamas" sreci dramatik bir ekilde gndeme geldi.
Bunun dnya apndaki yanklar srp giderken, elbette Trkiye'den
de pek ok yazarn, siyaset bilimcinin karlatrmal tahlilleri geliyor.
Ayn dnemde kendisi de benzeri bir travma dnemini geirmi olan
Trkiye'nin, Srbistan'a oranla ok daha salkl bir sosyo-ekonomik
geliim yaad da byle tahliller arasnda dile getiriliyor.
Bununla birlikte, lke tarihinin en byk rezaletlerinin dipdiri bir

ekilde karmzda durduu gerei de herhalde herhangi bir sosyo -
ekonomik tahlilde ihmal edilmemesi gereken bir husus. Son bir - iki
ayda gazete manetlerini ve haber bltenlerinin ba kelerini igal
eden hayali ihracat ve banka boaltma skandallerini yalnzca ortada
dnen mebllarn bykl asndan ele alsak bile, ahlki
rmlk boyutlarnn Srbistan'dakinden pek de aa kalmayaca
aka ortada. Her kstasa gre nisbeten kk bir bankann kendi
sahipleri tarafndan bir ete kurulmas suretiyle soyulmas olay, yalnz
zarar gren belirli sayda mudi asndan deil, Trkiye ekonomisinin
btn asndan ciddi bir zarar ortaya kartyor. Orantsz byklkte
bir hasar durumu yani.
Bu, meselenin sadece bir yn stelik. kinci ve belki ok daha

arpc olan ynse, "kk resim"den byk lke tablosuna da
ulalabiliyor olmas. "kinci Yahya" olayn ele alan gazete
haberlerinde soruturma kapsamnda sank, pheli, "kstebek",
avukat, ortak ya da iadam olarak zikredilen btn isimleri alt alta
dizerek bir "veri taban" oluturduumuzu dnelim. Bu basit ilem
173
sonunda karmza kan gerek (ya da yanlsama) nedir: Baka

byk banka soygunlardan, baka byk cinayet dvlarndan, baka
faili mehul kalm olaylardan, byk uyuturucu ve silh kaakl
olaylarndan, brokrasi - siyaset - ete ibirliklerinden, karapara
aklama dvlarndan hatrladmz "naml" isimler bir kez daha
burada karmzda resmi geit halinde. En naml gangsterler, en naml
soyguncular, hrszlar, katiller yine burada anlyorlar ite.
Soygunculara yardaklk eden medya mensuplarndan bile sz
ediliyor. Ve nihayet, Susurluk bile eksik deil!
Miloevi'in yakn evresiyle, akrabalaryla birlikte Srbistan'da ve

Bosna'da oluturduu menfaat eteleri, bu taraftan baklnca epey
karanlk grnyor, bu doru. Ama, oralardan bakldnda buralarn
renginin pembe olduunu syleyebilir misiniz?
Renklerin yeniden tanmlanmas zaman Srbistan iin olduu

kadar, Trkiye iin de gelmiyor mu peki?
i
Bu abann kendisi bir kurtulutur belki.
mer Madra ile Rzgra Kar II zerine sylei.

a l t K i t a p : Kitabnzda insanl ve dnyay ilgilendiren ok nemli ve
yaamsal konular gndeme getiriyor, aydnlatc yorumlarda
bulunuyorsunuz. Ve birok yaznz insanlara, okurlara bir 'seslenme'
tonunda Aratryorsunuz, dnyorsunuz ve bunlar
'seslendiriyor'sunuz. Bilgi, 'deitirmek' iin yeterli olabilecek mi? Merak
etmek, aratrmak ve bilgiyi yaymak konusunda biroklarna rnek olan bir
yazar olarak, kltrel ortammzn bugn ve gelecei konusunda yorumda
bulunur musunuz?
m e r M a d r a : Sorunuzda bana neredeyse yar - tanrsal bir "tepeden
bak" atfediyorsunuz ki, maalesef doru bu galiba.
Nereden geliyor bu acaip tavr? Bunu epey dndm ve nce eyrek
yzyl geriye gittim.
Fi tarihinde uzun sre asistanln yapma onuruna eritiim Profesr
Seha L. Meray vard. Bilge, zeki ve komikti. Seha Hoca, A Siyasal Bilgiler
Fakltesi'nde gen retim yelerinden bir grubu baz gnler - genellikle
le yemeklerinden sonra - Faklte'nin o kasvetli salonlarndan birinde
etrafnda toplard. Daha dorusu, biz delifiek genler, kendimizi onun ltl
kiilii etrafnda toplanm buluverirdik. O bulumalarda Seha Hoca dnya
ve insanlk meseleleri zerinde adamakll grgrla kark tartmal
sohbetlere animatrlk - monitrlk aras bir rol stlenerek nclk ederdi.
Hepimizi de iletirdi bu arada, ama bunun farknda olduumuzu
sanmyorum.
ok kaba bir benzetme olacak ama, bana nedense Platon'un
Akademia'sn hatrlatan bu toplantlarda hzn alamayp ok ykseklerden
uua geen tipler daima olurdu. Hepimiz iin geerliydi bu genelleme. te
o tiplerden biri ateli nutkunun tam ortalarnda bir yerlerdeyken, Seha Hoca,
birden nazike onun szn keser, etrafndakilere onu bir kez daha "takdim
eder"di: "Arkadalar, u anda 'Dnya ve Ben' krssnden filnca
konuuyor; onu dinliyorsunuz!"
Bu pek uzun "girizgh"n ardndan soruya dnersek, benim bu kibirli,
"malmatfuru" ("dnya ve ben") tavrmn kkenlerini ta 70'lerin ortalarndaki
bu "Platonik" ya da "Seha" akademya gnlerine kadar geri gtrebiliriz
galiba.
Sylei- mer Madra
ii
Hatta daha da geriye. stme nereden yaptn artk gerekten iyi

hatrlamadm bir ansiklopedik merak, bu ocukluk merak, ilelebet devam
etti. 1980'lerin banda nce Enis Batur, hemen ardndan da Oru Aruoba
ve Sevin Okyay'la oluturduumuz ortak alma ve PM (proje retim
merkezi) yllar da bu "merkizade"lii epey ileri boyutlara tad. Biraz da
"son ansiklopedistler" gibi grdk kendimizi; sanrm hl da yle gryoruz.
Ansiklopedik bak, romanma, deneme yazlarma ve tabi Ak
Radyo'daki yaynlara bir lde damgasn vurdu.
Sonuta, son sralarda vardm noktann, tm olumlu ve olumsuz
yananlamlaryla birlikte, bir tr sokak filozofluu olduu sylenebilir belki.
nsanln aptallnn ancak sonsuzluk kavramyla kyaslanarak
llebileceini syleyen Fransz yazara (adn maalesef hatrlayamyorum)
katlmamak mmkn deil. Hayata byle bakmann ac verici bir yan
olduu doru, ama elenceli ve ok rahatlatc bir taraf olduu da kuku
gtrmez dorusu.
Epey bir sredir, "bilginin zgrce dolam" konusuna kafay taktm
dnyorum. Daha dorusu, zgr bilgi deitokuunun, yeryznn en
nemli konusu olduunu. Daha daha dorusu, bilgi edinme hakknn insan
haklar sralamasnn en st sralarndan birini igal ettiini. Bilginin
"deitirici" roln yadsmak herhalde mmkn deil, ama gnmz
dnyasnda gerek bilgiye ulamak mmkn m, ite onu bilmiyorum.
Yeryzndeki saatte birka milyar telefon, faks, teleks ve internet mesajnn
izlenip tasnif edildii bir ortamda, insann George Orwell'i hayrla yd
etmemesi ok zor.
"Abi"nin ve ilkgenliimde inandm, sonra hepsini yadsdm tm
komplo teorilerinin hepsinin doru ktn imdi grmek, insana hem
aknlkla kark bir dehet, hem de garip bir rahatlk veriyor.
te bu byk paradoks iinde hababam alp, hababam bir takm
"olmayan" bilgilere ulap, sonra da bunlar paylamak ve yaymak
peindeyim. Sisifos'a gz krparak. lkeler ya da insanlar iin bir zm ya
da kurtulu olabilecei dncesini hanidir terkettim, ama u da var: Bu
abann kendisi bir kurtulutur belki.
a l t K i t a p : nemli bir yaynclk gemiine (ve kariyerine) sahip bir yazar
ve akademisyen olarak sanal yaynclk konusunda ne dnyorsunuz?
m e r M a d r a : Sanal yaynclk konusuna gelince, bilinen anlamyla
kitab ve yayncy aradan karp, "bireye gre biilmi kaftan" usulyle
almann bana verdii keyiften fazla birey syleyebilecek durumda
deilim dorusu. Belki, editrmn bu "kitab"a almamay setii
yazlarmdan birinden bir-iki satrlk alnt da yapabilirim:
"Bildiimiz anlamyla kitab ve asl yayncy ortadan kaldrmay
amalayan bu sistemin [Stephen King'in "The Plant" adl kitabn sadece
Internet zerinden yaynlamasi sisteminin] ileyip ilemeyeceini kimse
bilmiyor. yrmezse, fazla sorun yok: Yeni bir giriime kadar herey eskisi
Sylei- mer Madra
iii
gibi olacak gibi grnyor. Ama bir de yrrse, iki ey hibir zaman eskisi
gibi olmayacak kadar deiebilir:
1) Kurulu dzen dnda kendisine bir ufuk gren sra d yazarlar iin
yeni bir yol alm olabilir.
2) Byk yaynclarn elektronik yaynclk srecine ne gibi bir art deer
kattklarn, yani varlk sebeplerini ispatlamalar gerekecek."
Bunun tesinde bir de unlar sylenebilir: Sanal yaynclk: Bilginin
siberuzayda mutlak anlamda zgrce dolanp durmas "topyas"
dorultusunda - tabi ki umarsz - bir aba daha. Ayrca, sayfa ve kapak
tasarmn, cildini mildini dilediinizce yapabileceiniz bir nesne ite, bir
oyuncak. Ve dahi: Teknolojinin yararnn zararndan ar bast
durumlardan biri. Nihayet: Her zaman ok uygun kullanldndan pek emin
olmadm "sanal" kelimesi bu balamda baya oturuyor yerli yerine.
yle deil mi, ey kari?

Ömer Madra - Rüzgara Karşı PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ömer Madra - Rüzgara Karşı PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Rzgra Kar II

Yayna Hazrlayan: erif Erol

Kapak Fotograf: Marcel Bovis

Yaptn tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar

Kainatn inde Kark Bir ar

gelimeler karsnda az bir kar ak kald iin tatilde yzerken

TABAT ANANIN ANASI ALARKEN

ULUSLARIN FAKRL YA DA KMSEDE 'MORAL' KALMADI

BYK NSANLIIN RL UFAKLI HALLER

KARAGZ'N NEW YORK SAFASI

TERAZ YA DA UURLU KELMELERNZ:

Rahmetli Ouz Atay, inci gibi elyazsyla kaleme ald o unutulmaz

24 Aralk 1999 sabah hepimiz Rip gibi uyandk ve gzlerimizi

gruplarnn nde gelen temsilcilerine verdii iftar yemeinde yle

PINOCHET NSANLIIN HZMETNDE

Tarihin en kanl faist diktatrlklerinden birinin kurucusu ve ba

te yandan, Pinochet'nin u ksack tutukluluk sresi iinde

kendisi gibi zalimlere kar kendimizi nasl koruyabileceimizi gsterdi

Yargtay 8. Ceza Dairesi Bakan Naci nver, dairesindeki resm

1) Telefon dinleme eylemi, telefonu gizlice dinlenen kiinin kiiliine,

"fhi" olan byle bir tazminat alrsa "sebepsiz" yere "zenginlemi"

SOUKTAN GELEN CASUS

Yirminci yzyl, zellikle ikinci yarsndan itibaren, casusluk

21. yzyln daha da eksiksiz bir "casuslar ve gizli servisler a"

yeni katklar olacandan, siyas bakmdan tehlikeli grd basn

KANLI PAZAR YA DA BRTANYA'NIN 'SUSURLUK'U

u gnlerde Britanya, tarihinin en en byk adl soruturmasna

Ama, Kanl Pazar kurbanlarnn aileleri, ilk gnden itibaren, ne

Lord Saville bakanlnda yrtlen yeni soruturma da iki gn nce

Dn, iktidar koalisyonunun bir zirvesi daha sonuland. Tpk daha

- Oylamada kur'a usulyle 5 milletvekili "tasnif komisyonu" olarak

aklanmam nk.) - Son aamada, ek bir tedbir daha var: pulu

Kendimi yeni domu bir bebek gibi hissediyorum. Ya siz?

(erifin notu: TBMM tarafndan Sleyman Demirelin Cumhurbakanl sresinin

ANONM, ANINDA, ALEMMUL

Siberuzayda "yldz savalar"ndan beter amansz bir sava srp

New York Times'n manetten verecek kadar nemli bulduu

atma sonunda yeryznn tm bilgi ve haberlerinin serbeste

BNYILI BZM N DE AAN KUPA

Kimi zamanlar idrakimin zayflndan dolay en yaknmda olan

Ama, kimi zamanlarda da olaylarn gidiatn nceden kestirmekte

ok daha pozitif bir tavrla baktm syleyebilirim. Bu grm, her

AIR METAL OCUKLARIN BAINA DT

Geen yl, daha 20 yan doldurmam bir niversite rencisi bir

te Shawn Fanning'in program, bylelikle, yirmibirinci yzylda bir

Dev mzik irketleri, dev krlarn snrlayacak bu korsanlk durumu

te yandan, ieden kan bir cin daha var: Ar metalci Metallica,

Zaman zaman byk rock'ularn ark szlerini toplu ya da tek tek

Ama, ey kari, bilinen bir tek ey varsa, o da u: Trilyonlar gtren

SON BYK ULUSAL NUMARAMIZ

Yaz faslna getiimiz u sralarda, biraz da tatil rehavetine girmi

ok yaratc atlmn ad MERNS. Hereyin mutlaka bir kod adyla

MERNS'in dnya apnda zellii var. Birincisi, brokrasiyi

Ne var ki, baz kk tereddtler yok deil: Ulusal kimlik numaras

MERNS, bu przler giderildikten sonra bizim en byk

"MEKSKA'DA DOAN GNE"

Bugnk Meksikallarn atas Azteka kzlderililerinin yce tanrs,

Ortalama Meksikalnn tahmin mr sresi ka yldr tam

Kiisel iradesini kullanarak bu demokratik geii hazrlamakta

En byk ncelik, yolsuzluk: lkeyi yarm yzyl akn bir zamandr

Polis tekilatn politikaclarn oyunca olmaktan kurtarmak.

Gemi ynetimlerin sorumlu olduu byk rezaletleri aratrp yeni

Korkun gelir dalm adaletsizliini gidermek ve yoksullua kar