Roman Sosnowski

Czy Wosi mwi po wosku?

Kilka sw o jzyku i literaturze we Woszech

(wersja prbna artykuu, ktry ukaza si w nr 5 Nowej Dekady Krakowskiej 2014

zatytuowanym Co czytaj i ogldaj dzi Wosi; cay numer mona znale w
sieci pod adresem: http://nowadekada.pl/wp-content/uploads/2015/12/Nowa-
Dekada-Krakowska-2014-nr-5.pdf)

124
 Tytuowe pytanie, na pozr absurdalne - bo woski to przecie narodowy jzyk Woch -
w rzeczywistoci ma swoje gbokie historyczne uzasadnienie. O ile wspczenie woskie
dzieci poznaj na og swj jzyk ojczysty w domu, od rodzicw, to jeszcze kilkadziesit lat
temu byo zgoa inaczej. Dane statystyczne jednoznacznie wskazuj, e pokolenie urodzone
w czasie drugiej wojny wiatowej i tu po niej nie mogo si nauczy woskiego od rodzicw,
bo oni go zwyczajnie nie znali.
Niewielki efekt odniosy dugotrwae wysiki wadz woskich, ktre po zjednoczeniu Woch w
1861 roku, wprowadziwszy powszechny obowizek szkolny, narzuciy uywanie jzyka
toskaskiego, czyli woskiego w kadym miasteczku i wsi. Na nic si te nie zday naciski
polityczne faszyzmu, ktry wyda otwart wojn dialektom oraz jzykom mniejszoci i pod
przymusem zitalianizowa dzieci z Neapolu i z poudniowego Tyrolu.
Ale wrmy do 1861 roku. Kiedy po zjednoczeniu kraju przeprowadzono pierwszy spis
powszechny, okazao si, e ponad dziewidziesit procent Wochw mwi tylko
dialektami, kilka procent zna dialekt i jzyk literacki, a najwyej dwa procent posuguje si
wycznie woskim. Wynikaa z tego do dziwaczna sytuacja: jeli kto chcia zosta woskim
pisarzem, musia si nauczy jzyka narodowego, troch tak, jak trzeba si byo nauczy
aciny. Wybitny osiemnastowieczny komediopisarz Carlo Goldoni pisa swoje sztuki w
dialekcie weneckim, Pamitniki Giacoma Casanovy powstay w jzyku francuskim, rwnie
dramaturg Vittorio Alfieri rozpocz swj dziennik po francusku, eby pniej z trudem i
mozoem kontynuowa go po wosku. W XIX wieku czczony przez Wochw Lombardczyk
Alessandro Manzoni, autor powieci Narzeczeni (I promessi sposi), dwukrotnie
przeredagowywa cakowicie swoje dzieo, aby wreszcie spenio jego oczekiwania co do
jzyka: mia to by toskaski bez naleciaoci lombardzkich, ale te toskaski nie nazbyt
archaiczny, a taki dominowa u innych dziewitnastowiecznych pisarzy woskich. Utwr
Manzoniego, majcy dla Wochw podobne znaczenie, jak dla Polakw Pan Tadeusz,
stworzy podwaliny wspczesnego jzyka woskiego, ale jeszcze przez wiele dziesicioleci,
praktycznie do poowy XX wieku, by to jzyk literatury lub szkoy, prawie nieuywany w
yciu codziennym.
To zreszt rodzio jeszcze jedno napicie; w oczach krytyki lepszymi pisarzami byli ci,
ktrzy naladowali tradycj jzykow wywiedzion z dzie czternastowiecznych toskaskich
mistrzw: Dantego, Boccaccia i Petrarki. I tak wrd pisarzy przeomu XIX wieku i XX wieku
Gabriele DAnnunzio uchodzi za mistrza stylu, a Italo Svevo - jeden z prekursorw prozy
eksperymentalnej - za kiepsko znajcego woski (pochodzi z Triestu, czyli woskich
peryferii). Nie przeszkodzio mu to w odniesieniu oszaamiajcego sukcesu powieci Zeno
Cosini (Coscienza di Zeno). Zreszt na dobr spraw waciwie kademu pisarzowi woskiemu
mona byo zarzuci, e niedostatecznie zna woski, ale z kolei adnemu nie dao si
wytkn, e sabo zna jzyk ojczysty - w kocu woski nie by ich pierwszym jzykiem! Jzy-
kiem dziecistwa wszystkich Wochw by nieodmiennie dialekt. Dialekt koysa

125
niemowlta do snu, dialekt wyraa sowa i formuy dziecicych przyjani i pierwszych
mioci. Dialekt wreszcie rozmiesza. W literaturze jednak, w pierwszym pidziesicioleciu
po zjednoczeniu, dialekt spychany by na margines, funkcjonowa w sposb niebezporedni.

Sytuacja si zmienia
Wprowadzenie powszechnego obowizku szkolnego, rozwj literatury dla dzieci w jzyku
narodowym (sawne Serce De Amicisa i jego niezliczone naladownictwa), obowizkowa
suba wojskowa, emigracja z rolniczego poudnia do miast pnocy, to byy czynniki, ktre
powoli zmieniay sytuacj. Dzieci uczyy si w szkole woskiego i rwnoczenie poza szko
miay okazj go uywa rozmawiajc z rwienikami, ktrzy w domu mwili innym
dialektem, z towarzyszami broni pochodzcymi z innych regionw, z czonkami rodziny,
ktrzy znali inne odmiany dialektalne. Prawdziwy przeom nastpi jednak dopiero po
drugiej wojnie wiatowej, kiedy rodki komunikacji, czyli prasa, radio i telewizja stay si
najwaniejszym, najbardziej bezporednim czynnikiem rozpowszechnienia jzyka
woskiego. Z tej trjki, ze wzgldu na masowo, pierwszestwo przypada telewizji, o czym
mwi ju w 1963 roku wybitny woski lingwista Tullio de Mauro. W latach 50. i 60.
ubiegego stulecia gromadzono si masowo przed telewizorami, eby obejrze programy
nadawane przez jeden kana pastwowej telewizji Rai. W studiu telewizyjnym mwiono
woskim standardowym, o ujednoliconej wymowie, ktrej spikerzy specjalnie si uczyli.
Wszystkie filmy zagraniczne byy (i s do tej pory) dubbingowane, oczywicie w rwnie
wysokiej odmianie jzyka. Dopiero poczwszy od lat 70. telewizja, i kino, przybliyy si do
rzeczywistoci. Zamiast wymowy ustawionej, spikerskiej, pozbawionej cech regionalnych,
pojawia si wymowa regionalna, blisza widzowi, ktry tak wymow pokocha i uzna za
swoj. Widz zacz si identyfikowa z tym, co sysza w telewizji i z atwoci uczy si
jzyka. Inne rda (szkoa, suba wojskowa, kontakty bezporednie) tylko wzmacniay t
ciek. I tak oto Wosi zaczli mwi po wosku - w jego odmianach regionalnych rwnie
w rodzinie, wrd znajomych, a nie tylko w sytuacjach oficjalnych.
Z jzykoznawczej perspektywy trzeba wspomnie, e uywanie pojcia dialektu dla opisu
woskiej rzeczywistoci jzykowej moe by mylce. Nie chodzi o odmiany jzyka oglnego
(jak to si ujmuje w socjolingwistyce anglosaskiej), ale o autentyczne jzyki, ktre rozwiny
si niezalenie od siebie z aciny i bardzo si midzy sob rni. Odlegoci pomidzy
pnoc a poudniem we Woszech sprawiaj, e Piemontczyk ma szans zrozumie
mwiony francuski (bo Piemont z Francj graniczy), ale na pewno nie zrozumie
1
Kalabryjczyka posugujcego si tzw. cisym dialektem . Dziaa to i w drug stron.
Mieszkaniec Sycylii nie zrozumie absolutnie niczego z konwersacji w dialekcie prowadzonej
przez dwch Liguryjczykw. Co wicej, kopoty w zrozumieniu mog wystpi na terenie
2
jednego regionu lub wrcz jednego miasta . Jest to wic sytuacja odmienna od polskiej, gdzie
dialekty

126
polszczyzny, cho niepozbawione rnic, s jednak w duej czci zrozumiae dla
mieszkacw innych czci kraju.
Jak wida, sytuacja jzykowa wspczesnych Woch jest daleko bardziej skomplikowana
ni polska. Socjolingwistyczna mozaika opiera si na wspistnieniu czterech powizanych
ze sob odmian: i) jzyka woskiego w odmianie standardowej, 2) odmian regionalnych
jzyka woskiego, 3) dialektw regionalnych, 4) dialektw lokalnych (niezrozumiaych dla
mieszkacw innych czci kraju). Wosi obecnie znaj woski (niektrzy mwi, e sabo,
ale to inna historia), ale rola dialektu w codziennej komunikacji i w wiadomoci
przecitnego Wocha jest cigle znaczca. Do tego dochodzi zrnicowanie spoeczne i
pokoleniowe, ktre zostawia trway lad jzykowy. Takie zrnicowanie wyranie
popycha literatur w stron jzykowej ekstrawagancji oraz powoduje, e pisarze ywo
interesuj si kwestiami jzykowymi.

Jzyk literatury (dialekty i nie tylko)

Bogata tradycja dialektalna powoduje, e lokalne odmiany woskiego staj si wdzicznym
tworzywem dla pisarzy eksperymentalnych. Patrzc z perspektywy historii jzyka na proz
wosk drugiej poowy dwudziestego wieku wida, e zarysowuje si wanie podzia na lini
ekspresjonistyczn i lini stylistycznej normalnoci, przy czym w oczach krytykw i
samych pisarzy, to wanie eksperyment jzykowy zosta uznany za szczeglnie godny
uwagi. Punktem odniesienia sta si Carlo Gadda, niedocigniony mistrz plurilingwizmu
eksperymentalnego (wypywajcego

127
z nieokieznanej inwencji i barokowego bogactwa retorycznego. Dialekt u Gaddy nie
naladuje adnej istniejcej odmiany czy sposobu wysawiania si, ale stanowi tworzywo
ekscentrycznej, polifonicznej symfonii, ktra swe najdoskonalsze wcielenie znalaza w
powieci Quer pasticciaccio brutto de via Merulana3). Ale nie brak i innych wybitnych pisarzy,
ktrzy cho nie tak skrajnie ekspresjonistyczni, posugiwali si jzykiem dalekim od
przecitnoci. Beppe Fenoglio w Partigiano Johnny (Partyzant Johnny) napisanym w argonie
wosko-angielskim i Pier Paolo Pasolini w Ragazzi di vita (Chopcy z marginesu) dowiedli, e
jzykowa ekspresja moe te znale uznanie czytelnikw4.
Caa historia jzyka woskiego moe by przedstawiona w kategoriach napicia midzy
stosowaniem jzyka standardowego a jzykw lokalnych czy dialektw. Bogat tradycj
literack, oprcz toskaskiego, ktry sta si podstaw woskiego5, maj przecie i wenecki, i
sycylijski, i neapolitaski i kilka innych odmian. Od zjednoczenia Woch jzyk woski (czyli
toskaski, a cilej florencki z niezbdnymi dodatkami) stale zyskiwa na znaczeniu i zaj
ostatecznie najwaniejsze i najbardziej prestiowe miejsce wrd odmian jzykowych na
Pwyspie Apeniskim, ale napicie na linii dialekt - jzyk nie zaniko, a dodatkowo u
pisarzy pojawia si refleksja dotyczca jzykowej przeszoci Woch. Dario Fo, woski
noblista, zastanawia si w prologu do Lu Santo Jullare Francesco (wity Kuglarz Franciszek),
jak musiaa wyglda komunikacja w redniowiecznych Woszech: Jakim jzykiem posu-
giwa si Franciszek? [...]. We Woszech uywano dziesitkw dialektw, wzajemnie
niezrozumiaych. [...] Jedynym narzdziem komunikacji bya acina, dostpna tylko
wyszym warstwom spoecznym. Ale Franciszek by autentycznym kuglarzem i zna
zoony, a zarazem gitki jzyk opowiadaczy, ktrzy potrafili stworzy mieszank rnych
jzykw z caego pwyspu i dodali do niego onomatopeiczne dwiki oraz metafory nie
zapominajc o gestach i silnym gosie. Uniwersalny klucz do komunikacji6.
Zreszt Fo w caej swojej twrczoci z atwoci siga do dialektw czy sztucznych,
wymylonych przez siebie jzykw na bazie dialektw. Tak jest i w dziele Johan Padan
odkrywa Ameryk i w Misterium buffo, najpopularniejszej sztuce woskiego noblisty, co
zreszt strasznie komplikuje przekad i odbir dzie Fo za granic, jak zgodnie podkrelaj
krytycy i tumacze. Nie jest wic niczym niezwykym znalezienie we woskim teatrze czy we
woskiej prozie dugich dialektalnych wstawek, czy wrcz jzyka hybrydowego wosko-
dialektalnego.
Z drugiej strony, w latach 50. i 60., wbrew preferencjom postpowej krytyki fawo-
ryzujcej eksperyment jzykowy (w tym na bazie dialektw), sukcesy u czytelnikw odnosiy
czsto rwnie powieci starowieckie, bez udziwnie, posugujce si jzykiem, ktry
mona nazwa przezroczystym. Popularni byli i s Carlo Cassola, Alberto Moravia, Giuseppe
Tornasi di Lampedusa, Primo Levi, czyli pisarze stylistycznej normalnoci7. Wreszcie,
mnstwo jest pisarzy, ktrych trudno zaklasyfikowa. Zgodnie z tradycj dialektalno-
ekspresjonistyczn nie uciekaj od zabawy

128
129
stylem, starajc si zdoby i utrzyma uwag czytelnika rwnie poprzez jzyk, ale
eksperyment jzykowy nie jest dla nich celem samym w sobie ani wyznacznikiem
oryginalnoci.

W XXI wieku
Czy podobnie jest i w XXI wieku? Wydaje si, e tak. Najwiksze sukcesy u czytelnikw w
ostatnich latach odnosi Andrea Camilleri, ktry z dialektu sycylijskiego uczyni gwnie or
w walce o serca czytelnikw. Dialekt u Camilleriego bawi i wzrusza. W polskich przekadach
co prawda dialekt nie mia szans na bezporednie zaistnienie, ale czytelnikw podbijaj
gastronomiczne upodobania gwnego bohatera i aura nieco egzotycznej, sycylijskiej
przygody.
Pisarz we Woszech obecnie ma do dyspozycji ogromny potencja stylistyczny, poniewa
do dialektw, ktre tradycyjnie moe wykorzysta jako rdo ekspresji, dochodz wszelkie
odmiany spoeczne jzyka (np. argon modzieowy czy jzyki specjalistyczne) lub moe
pj drog zblienia si do masowej, na poy zniszczonej, wytartej i spauperyzowanej
odmiany jzyka, ktr charakteryzuje jzykow przecitno lub jzykowy ekspresjonizm
zaniedbanych przedmie. Coraz czciej to nie dialekt staje si elementem ekspresywnym i
rnicujcym, ale inne odmiany substandardowe, co wida wyranie w prozie grupy pisarzy
nazywanych kanibalami8, dla ktrych punktem wyjcia by sukces wydawniczy Piera
Vittoria Tondellego9. Jzyk modych ludzi przez tych pisarzy portretowanych mona
okreli jako zwulgaryzowan, naznaczon pitnem pokoleniowym, czsto niedba
woszczyzn oglnonarodow. Piszc o jzyku zaniedbany i zwulgaryzowany daleki
jestem od krytykowania tej twrczoci - nie wolno popenia bdu, ktry przytrafia si wielu
krytykom, a mianowicie utosamia jzyk postaci powieci z jzykiem autora i oskara go o
wulgaryzacj jzyka.
Wrd setek powieci, publikowanych co roku i wrd dziesitkw, zdobywajcych
nagrody literackie we Woszech, wikszo to powieci, ktrych materia jzykowa to
wygadzony, rednio-wysoki standardowy woski z szeregiem reminiscencji literackich,
zarwno woskich, jak i zagranicznych. Wikszo z nich przechodzi bez echa, cz zyskuje
krtkotrwa saw, a tylko nieliczne s czytane jeszcze po kilku latach. Co ciekawe, to samo
mona powiedzie o tekstach eksperymentujcych z jzykiem. Warto lub sukces (albo
jedno i drugie) powieci, jak si wydaje, nie s bezporednio zwizane z wyborami
jzykowo-stylistycznymi pisarza. Zarwno w nurcie, ktry umownie mona nazwa
ekspresjonistycznym, jak i w nurcie stylistycznej normalnoci trafiaj si dziea i wybitne,
i kiepskie.

Czy koniec dialektw?

Od zjednoczenia (1861) do lat 90. XX wieku, Wosi, jako spoeczestwo, nauczyli si
woskiego i stao si to gwnie za spraw rodkw masowego przekazu (gwnie telewizji!),
jak rwnie dziki szkole i powszechnej subie wojskowej. W tym

130
 okresie znajomo jzyka oglnego zwikszya si dziesiciokrotnie. Rwnoczenie
stopniowo malaa rola dialektw w codziennej komunikacji.
Od wielu lat wieszczy si we Woszech, e dialekty zanikn cakowicie, ale te wizje si
nie sprawdzaj. Na r a z i e d i a l e k t y m a j s i c a k i e m d o b r z e . Ich znajomo,
szczeglnie czynna, co prawda zmalaa, ale od niedawna obserwuje si wrcz renesans
zainteresowania dialektem w yciu i w literaturze. Zwiksza si grupa ludzi, ktrzy znaj i
jzyk oglny, i swj, lokalny, dialekt. S to potencjalni odbiorcy dziea, ktre operuje i
jednym, i drugim kodem jzykowym. Jeli uwiadomimy sobie, jak mocno zanurzone jest w
dialekcie dziecistwo wikszoci Wochw i jak wyranie te dialekty rni si midzy sob,
zrozumiemy specyfik jzyka literackiego we Woszech. Na podzia dialekt - jzyk literacki
nakadaj si (a moe istniej rwnolegle) przeciwstawienia jzyk literacki - jzyk mwiony,
jzyk literacki - gwary rodowiskowe. Skontrastowanie tych elementw i ich mocne
podkrelenie w utworze literackim charakteryzuje nurt prozy, ktry, z punktu widzenia
jzykoznawcy, mona nazwa ekspresjonistycznym. Z drugiej strony, traktowanie jzyka
jako narzdzia charakteryzuje nurt stylistycznej normalnoci. Oba te okrelenia naley
potraktowa z pewn doz ostronoci, pamitajc, e to etykiety historykw jzyka i e w
jednym nurcie znajd si dziea literacko cakowicie zrnicowane. Tym niemniej, takie
wanie okrelenia wymownie pokazuj, jakie s tendencje dwudziestowiecznego i
wspczesnego woskiego jzyka literackiego.
Roman Sosnowski

PRZY PIS Y
1 Z Turynu do Reggio Calabria jest ponad tysic trzysta kilometrw, czyli np. tyle co z Turynu do Katowic.
2 W Udine mieszkacy centrum mwi dialektem weneckim, a mieszkacy przedmie friulskim. Z kolei w Bari
tzw. barese stretto (charakterystyczny dla Bari vecchia) jest odmian niezrozumia bd ledwo zrozumia dla
pozostaych mieszkacw Apulii.
3 Fragment tej powieci pt. To ohydne pasztecisko z ulicy Merulana, ukaza si w tumaczeniu Anny Wasilewskiej w
Literaturze na wiecie 2013, nr 1-2.
4 Linia ekspresji nie miaa szczcia do tumacze w Polsce. Powie Ragazzi di vita Pasoliniego, skdind w
Polsce znanego i podziwianego, do tej pory nie zostaa przetumaczona. Na pewno przyczynia si do tego do
trudny jzyk powieci, mocno naszpikowany rzymskimi wyraeniami dialektalnymi i specyficznym argonem
tytuowych chopcw z marginesu.
5 Odpowied na pytanie, dlaczego to florencki sta si podstaw woskiego, to temat na osobne rozwaania.
Najwiksza w tym zasuga wielkich mistrzw literatury Dantego, Boccaccia i Petrarki (wszyscy byli
Toskaczykami), ale ogromn rol odegrali rwnie toskascy kupcy i pewien wenecki kardyna, a zarazem
wybitny pisarz i myliciel - Pietro Bembo. A swoj rol odegra te przypadek.
6 Dario Fo, Lu Santo Jullare Franesco [w:] Dario Fo, Teatro, Turyn 2000, s. 880.
7 Claudio Marazzini, Breve storia della lingua italiana, s. 213.
8 Do tej grupy zaliczaj si Aldo Nove, Tiziano Scarpa, Niccol Ammaniti, Isabella Santacroce, ale podobna
poetyka budowania scen jak z filmu lub wideoklipu pojawia si u innych pisarzy koca lat 90. i pocztku
nowego stulecia.
9 Debiutancki tom Tondellego Altri libertyni (Libertyni inaczej) zosta niedawno (2010) wydany w Polsce przez
Halart i, sdzc po bardzo ywioowym i niejednoznacznym odbiorze, nie straci wiele ze swej aktualnoci.

131