Stadscultuur

ESSAY ON COURSE
LITERATURE
M.Y. DE WIT - 10270248

01/04/2012
In dit essay wordt beschreven wat moderne stadsplanning inhoudt, en op welke
manier dit invloed heeft gehad op het sociale weefsel van de stad. Vervolgens
wordt uitgelegd hoe deze stadsplanning kan worden gezien als een klassenstrijd,
en als Panopticon. Als laatste wordt het verschil tussen moderne en postmoderne
architectuur en stadsplanning uitgelegd.
Moderne stadsplanning kwam op als reactie tegen de chaos en verwaarlozing die
ontstond toen met de industrile revolutie steden explosief groeiden. Met de
opkomst van moderne stadsplanning werd de bouw van de stad meer gereguleerd
door de overheid, en dit gebeurde in een razend tempo waarbij er grootschalige
ingrepen werden uitgevoerd in het stedelijk weefsel ten behoeve van het beter
functioneren van de stad als geheel. Met de uitvinding van nieuwe
bouwmaterialen, zoals staal, werd er bouwtechnisch veel meer mogelijk. Er zijn
enkele extreme gevallen bekend van deze autoritaire, moderne stadsplanning. In
Parijs werden in het midden van de 19e eeuw grote veranderingen aan het stedelijk
weefsel doorgevoerd met aan de leiding Baron Georges-Eugne Haussmann,
wiens megalomane ideen goed werden ontvangen door Napolen III die toen aan
de macht was. De onderliggende drijvende kracht achter Haussmanns werk was
het proberen te voorkomen van burgeroorlogen door extreem brede wegen en
boulevards te bouwen, waar het niet mogelijk was om barricades op te werpen.
Tegelijkertijd werd er ook veel werkgelegenheid gecreerd. Deze zaken gaven
hem de mogelijkheid om op een ongekende wijze veranderingen door te voeren,
waarvan vandaag nog steeds de maatschappelijke gevolgen van te voelen zijn. In
New York was het Robert Moses die verantwoordelijk was voor het grootste deel
van de radicale en controversile ingrepen die werden gedaan in en rondom New
York in het midden van de 20e eeuw op het gebied van architectuur, civiele
werken en infrastructuur. Hij financierde zijn publieke werken door, door middel
van nieuw opgerichte instanties, tol te heffen op de gebouwde bruggen, tunnels en
snelwegen, en alhoewel deze zouden worden opgeheven op het moment dat ze
zichzelf hadden terugbetaald, bleven ze ook hierna bestaan. (Berman, 1982).
Hoewel Haussmann en Moses in een andere plaats en tijd leefden, zijn er grote
overeenkomsten waar te nemen in hun manier van denken en werken. Deze twee
mannen sneden letterlijk de stedelijke structuur open, en brachten veranderingen
aan die het stedelijk weefsel meer samenhangend maakten maar het sociale
weefsel juist fragmenteerden en beschadigden.
Hoewel er argumenten aan te voeren zijn die de opkomst van de moderne
stadsplanning rechtvaardigen, was en is er ook veel felle kritiek op de manier
waarop deze specifieke stadsplanners op autoritaire wijze de stad transformeerden.
Deze werd geuit door bijvoorbeeld Marshall Berman, die vanuit persoonlijk
oogpunt beschrijft op welke wijze de transformaties van Moses traumatische
ervaringen hebben opgeleverd voor hem en anderen in dezelfde situatie. Een deel
van de Bronx in New York waarin hij woonde werd gesloopt om plaats te maken
voor het netwerk van snelwegen. Deze wegen zouden in de visie van Moses de
stad als geheel veel goed doen, en betere verbindingen tot stand brengen in de stad
zelf maar ook tussen de stad en de omgeving. Dat er al mensen woonden op de
plek waar deze wegen werden gepland was maar een detail in de ogen van Moses,
zo beschreef Berman. De fysieke en mentale vernieling was enorm, maar kon niet
tegen worden gehouden door de mensen uit de lagere sociaaleconomische klasse
die daar het grootste deel van de bevolking uitmaakten. (Berman, 1982).
Stadsplanners zoals Haussmann en Moses voerden hun megalomane ideen op het
gebied van stadsplanning door op een weinig subtiele wijze, zonder te kijken naar
bestaande fysieke en sociale structuren. Dit werd vanuit hun hoek gerechtvaardigd
onder het mom van moderniteit en vooruitgang, waarbij het doel de middelen
heiligde. To oppose his bridges, tunnels, expressways, housing developments,
powers dams, stadia, cultural centers, was or so it seemed to oppose history,
progress, modernity itself (Berman, 1982, p. 135). Veel mensen vonden hun
manier van werken inhumaan en wreed. Moses zei echter: When you operate in
an overbuild metropolis, you have to hack your way with a meat ax. (Berman,
1982, p. 134). De bewoners in Parijs vonden dat Haussmann de stad van hen
vervreemdde, en voelden zich niet meer thuis in een stad die enorm grote
proporties begon aan te nemen. Haussmann gave himself the name artiste
dmolisseur. (Benjamin, 1999, p. 87).
Hoewel er vanuit alle lagen van de bevolking oppositie was tegen de moderne
stadsplanning, zowel in Parijs als in New York, was het onmogelijk tegen te
houden, ook omdat het zo veel werkgelegenheid creerde en er weinig politieke
tegenstand was in het begin. De invloed op het sociale weefsel is echter vandaag
de dag nog steeds merkbaar. Parijs betaalt de prijs van de veranderingen van
Haussmann in de vorm van gefragmenteerde buurten. Door de bouw van nieuwe
straten en gebouwen in monumentale stijl trad er gentrificatie op in buurten. The
increase of rents drove the proletariat into the suburbs. (Benjamin, 1999, p. 87).
Het werk van Haussmann had, zoals eerder genoemd, een onderliggende gedachte
die inhield dat burgeroorlogen voorkomen moesten worden. Boulevards werden zo
lang en breed gemaakt dat het niet goed mogelijk was op barricades neer te zetten,
en er werden nieuwe wegen aangelegd die de kortste routes waren tussen de
kazernes en de arbeiders (Benjamin, 1999, p. 87). Dit was allemaal erop gericht zo
veel mogelijk macht en discipline over de bevolking uit te kunnen oefenen.
Foucault beschrijft in zijn werk Dicipline and Punish de ingredinten die nodig The space-time feeling of our period can seldom be felt so keenly as when
zijn om macht uit te kunnen oefenen over een groep mensen, uitgewerkt in het
concept van Panopticon. De disciplinaire mechanismen zijn uitgewerkt in een
architectonische compositie van Bentham, die werkt met het idee van scheiding,
centralisatie, verblinding en constante observatie. Dit alles is erop gericht het
gedrag van mensen te veranderen en meer controle op ze uit te kunnen oefenen.
(Foucault, 1978). Op een bepaalde manier is het werk van Haussmann te zien als
Panopticon dat deze disciplinaire mechanismen uitvoert op stedenbouwkundige
schaal.
Als reactie op het modernisme ontstond hierna het postmodernisme. Het
postmodernisme is een begrip dat lastig is samen te vatten omdat het zo veel
dingen omvat, waarvan kan worden gezegd dat ze een radicale breuk met het
verleden betreffen, maar die tegelijkertijd ook gezien kunnen worden als een
gevolg op, omdat dingen meestal niet uit zichzelf ontstaan maar het gevolg zijn
van iets anders (Jameson, 1990, p. 4). Volgens Jameson is de belichaming van het
postmodernisme het duidelijkst zichtbaar in de architectuur (Jameson, 1990, p. 2).
Er zijn enkele voorbeelden aanwezig in de postmoderne architectuur waar het
gebouwde niet goed in contact staat met het stedelijk weefsel, en zich er zelfs
tegen af lijkt te zetten, wat volgens hem in strijd is met vooral het oudere
modernisme (Jameson, 1990, p. 44). In de moderne stadsplanning gaat het juist om
samenhang creren. Ook Davis beschrijft in zijn City of Quartzdat de van en geen accurate beschrijving, zeker als vastgesteld kan worden dat de vraag
postmoderne architectuur en stadsplanning van downtown Los Angeles een
breuk maakt met haar omgeving, als een deliberate socio-spatial strategy(Davis,
1990). Of het nu gepland is, zoals in de postmoderne stadsplanning, of onbewust,
zoals in de moderne stadsplanning, het gevolg lijkt in beide hetzelfde, namelijk
een stad met gefragmenteerde componenten.
Er is een vergelijking vast te stellen tussen de beschrijving van postmoderne
architectuur door Jameson, In this new machine, which does not, like the older
modernist machinery of the locomotive or the airplane, represent motion, but
which can only be represented in motion, something of the mystery of the new
postmodernist space is concentrated.(Jameson, 1990, p. 45); en de moderne
stadsplanning van Moses beschreven door Berman in een citaat van Giedion, As
with many of the creations born out of the spirit of this age, the meaning and
beauty of the parkway cannot be grasped from a single point of observation, as
was possible from a window of the chteau at Versailles. It can be revealed only
by movement, by going along in a steady flow, as the rules of traffic prescribe.
driving.(Berman, 1982, p. 139). Beide claimen dat de architectuur en
stedenbouwkundige opzet alleen volledig kunnen worden ervaren in beweging.
Hiernaast wilde ik nog even het volgende toevoegen. De beschrijving die Jameson
geeft over postmoderne architectuur, zoals I believe that, with a certain number
of other characteristic postmodern buildings aspires to being a total space, a
complete world, a kind of miniature city.(Jameson, 1990, p. 40) staat meer voor
hybride architectuur, waarin het concept functiemenging centraal staat en waarbij
als het ware gestreefd wordt naar een kleine stad gentegreerd in het stedelijk
weefsel van de grote stad, compleet met een eigen verhouding en complexe
vervlechting van functies en infrastructuur, met zijn roots in een disproportionele
stijging van de grondkosten en een afkeer van de stijfheid van de stedelijke
structuur. Hybride architectuur kan, in de eigen argumentatie van Jameson,
worden omschreven als onderdeel van het postmodernisme: The postmodern is,
however, the force field in which very different kinds of cultural impulses must
make their way. If we do not achieve some general sense of a cultural dominant,
then we fall back into a view of present history as sheer heterogeneity, random
difference, a coexistence of a host of distinct forces whose effectivity is
undecidable.(Jameson, 1990, p. 4); maar de uiteenzetting van Jameson over de
karakteristieke postmoderne architectuur is er dus hoogstens een klein onderdeel
naar en de bouw van het type dat hij beschrijft al ontstond in de 19e eeuw en dus
voor het postmodernisme.
 LITERATUUR

Benjamin, W. (1999). Paris, Capital of the Nineteenth Century In R. Tiedermann

(Ed.), The Arcades Project (Second ed., pp. 77-99). Cambridge: Harvard
College.
Berman, M. (1982). In the Forest Of Symbols: Some Notes on Modernism in New
York All That is Solid Melts into Air (pp. 287-329). New York: Simon
and Schuster.
Davis, M. (1990). City of Quartz: Excavating the Future in Los Angeles. New
York: Vintage.
Foucault, M. (1978). Panopticon Dicipline and Punish: The Birth of Prison (pp.
195-209). Paris: Gallimard.
Jameson, F. (1990). Postmodernism or, the Cultural Logic of Late Capitalism.
Durham: Duke University Press Books.