Univerzitet u Zenici

ZITET U Z
ER EN
V

IC
UN

I
UNIVER

SIS
AEN
IC
SI
A

N
T
S
ST ZE
UDIORUM

Mainski fakultet
Katedra za automatizaciju i metrologiju

Mjerna tehnika
r.prof.dr. Nermina Zaimovi-Uzunovi

Zenica, 2006
 Mjerna tehnika

Sadraj

1. UVOD ....................................................................................................... 1
1.1. Metrologija-nauka o mjerenju i njen znaaj .............................................. 1
1.2. Zadaci i podjela metrologije...................................................................... 3
1.2.1. Podjela metrologije ................................................................................... 4
1.2.2. Meunarodne organizacije u podruju metrologije................................. 11
1. 3. Historijski razvoj mjerenja i jedinica mjernih veliina.............................. 13
1.3.1. Metarski sistem mjernih jedinica............................................................. 15
1.4. Meunarodni sistem mjernih jedinica - SI sistem ................................... 18
1.4.1. Jedinice meunarodnog sistema ........................................................... 19
1.4.2. Definicije osnovnih jedinica SI: ............................................................... 19
1.4.3. Tvorba izvedenih mjernih jedinica .......................................................... 25
1.4.4. Tvorba decimalnih jedinica: .................................................................... 25
1.5. VIM i osnovni termini u metrologiji.......................................................... 27

2. MJERENJE FIZIKIH VELIINA ........................................................... 34

2.1. Principi mjerenja i kontrole ..................................................................... 34
2.1.1. Proces mjerenja...................................................................................... 34
2.1.2. Postulati mjerenja ................................................................................... 35
2.1.3. Kontrola (DIN 1319, DIN 2257, DIN 19222, ISO 286-1)......................... 38
2.1.4. Princip mjerenja ..................................................................................... 39
2.2. Podjela metoda i sredstava mjerenja ..................................................... 40
2.3. Mjerni sistemi.......................................................................................... 50
2.3.1. Karakteristike mjernih, sistema, pribora i instrumenata.......................... 51
2.3.2. Osnovni principi mjerenja ...................................................................... 58
2.3.3. Problemi i ogranienja u mjerenju .......................................................... 59
2.4. Elektrina mjerenja neelektrinih veliina............................................... 61
2.4.1. Elektrini mjerni sistem........................................................................... 61
2.4.2. Elektromehanika analogija.................................................................... 62
2.4.3. Ulazne veliine........................................................................................ 68

3. MJERNA NESIGURNOST ..................................................................... 74

3.1. Uvod u mjernu nesigurnost..................................................................... 74
3.2. Analiza greaka mjerenja ....................................................................... 75
3.2.1. Srednja vrijednost mjerne veliine i greke ............................................ 75
3.2.2. Vrste mjernih greaka............................................................................. 78
3.3. Obrada rezultata mjerenja ...................................................................... 90
3.3.1. Obrada rezultata direktnih mjerenja ....................................................... 90
3.3.2. Obrada rezultata posrednih mjerenja ..................................................... 91
3.3.3. Granice nepouzdanosti rezultata posrednih mjerenja ............................ 93
3.3.4. Obrada rezultata parametarskih mjerenja .............................................. 94
3.4. Uzroci mjerne nesigurnosti i pojave greaka.......................................... 96
3.4.1. Uticaj okoline na mjernu nesigurnost...................................................... 98
3.4.2. Uticaji mjernog objekta na mjernu nesigurnost .................................... 103
3.4.3. Uticaj mjernog sredstva na mjernu nesigurnost (greka prvog i
drugog reda, Abbe'ov princip)............................................................... 105
3.5. GUM i procedure odreivanja mjerne nesigurnosti .............................. 107

I
 Mjerna tehnika

3.5.1. Kako odrediti mjernu nesigurnost? ....................................................... 108

3.5.2. Procjena standardne nesigurnosti ........................................................ 109
3.5.3. Odreivanje kombinovane nesigurnosti ............................................... 111
3.5.4. Odreivanje proirene nesigurnosti...................................................... 114
3.5.5. Izvjetaj o nesigurnosti ......................................................................... 116

4. SENZORI.............................................................................................. 119
4.1. Uvod .................................................................................................... 119
4.2. Klasifikacija senzora ............................................................................. 120
4.2.1. Klasifikacija prema vrsti izlaznog signala ............................................. 120
4.2.2. Klasifikacija prema prirodi mjerene veliine ......................................... 121
4.2.3. Klasifikacija senzora prema principu rada............................................ 121
4.2.4. Klasifikacija senzora prema gabaritima ................................................ 122
4.2.5. Klasifikacija prema prirodi izlazne veliine ........................................... 123
4.2.6. Klasifikacija senzora prema uslovima rada .......................................... 123
4.2.7. Klasifikacija prema nainu upotrebe..................................................... 123
4.2.8. Klasifikacija prema unutranjoj strukturi ............................................... 123
4.2.9. Klasifikacija prema pouzdanosti u eksploataciji ................................... 123
4.2.10. Aktivni i pasivni senzori ........................................................................ 123
4.3. Fizikalni pricipi rada senzora ................................................................ 125
4.4. Vrste senzora........................................................................................ 125
4.4.1. Magnetnoelektrini senzori................................................................... 125
4.4.2. Piezoelektrini senzori.......................................................................... 129
4.4.3. Fotoelektrini senzori............................................................................ 132
4.4.4. Termoelektrini senzori ........................................................................ 134
4.4.5. Induktivni senzori .................................................................................. 135
4.4.6. Kapacitivni senzori................................................................................ 137
4.4.7. Otporniki senzori ................................................................................. 141
4.4.8. Ostali otporniki senzori za mjerenje mehanikih i procesnih
veliina.................................................................................................. 146
4.5. Prijenos i registracija mjerenih veliina ............................................... 148
4.5.1. Prijenos mjernih veliina....................................................................... 148
4.5.2. Registriranje mjernih veliina................................................................ 149

5. MJERENJE TEMPERATURE .............................................................. 152

5.1. Opi pojmovi u mjerenju temperature .................................................. 152
5.1.1. Uvod ..................................................................................................... 152
5.1.2. Uslovi za mjerenje temperature............................................................ 153
5.1.3. Historija ureaja za mjerenje temperature ........................................... 154
5.1.4. Temperatura i temperaturne skale ....................................................... 155
5.2. Vrste termometara ................................................................................ 158
5.2.1. Stakleni termometri .............................................................................. 159
5.2.2. Opruni termometri sa cijevnom oprugom ........................................... 161
5.2.3. Plinski termometri ................................................................................. 161
5.2.4. Mehaniki dodirni termometri ............................................................... 163
5.2.5. Elektrini dodirni termometri ................................................................. 165
5.3. Termometri zraenja............................................................................. 168
5.3.1. Mjerni postupak .................................................................................... 170
5.4. Specijalne metode mjerenja temperature............................................. 174

II
 Mjerna tehnika

8.6.1. Vibracioni pobudni sistemi.................................................................... 232

8.6.2. Udarna ispitivanja ................................................................................. 235

9. AKUSTIKA MJERENJA ................................................................... 237

9.1. Uvod ..................................................................................................... 237
9.2. Postavke o zvuku.................................................................................. 238
9.2.1. Pojam buke........................................................................................... 239
9.2.2. Izvori buke ............................................................................................ 240
9.2.3. Karakteristike i klasifikacija buke .......................................................... 242
9.2.4. Ciljevi mjerenja buke............................................................................. 243
9.3. Instrumenti, metode i standardi za mjerenje buke................................ 244
9.3.1. Standardi za mjerenje buke.................................................................. 244
9.3.2. Uticaji na mjerenja buke ....................................................................... 246
9.3.3. Instrumenti za mjerenje buke ............................................................... 247

10. MJERENJE PRITISKA ......................................................................... 252

10.1. Uvod ..................................................................................................... 252
10.1.1. Statiki i zaustavni pritisak.................................................................... 253
10.1.2. Prikljuna veza sonde i manomatra...................................................... 257
10. 2. Instrumenti za mjerenje pritiska............................................................ 258
10.2.1. Hidrostatiki manometri ........................................................................ 258
10.2.2. Mehaniki manometri............................................................................ 266
10.2.3. Elektronski manometri .......................................................................... 267
10. 3. Senzori pritiska ..................................................................................... 273
10.3.1. Podjela senzora pritiska ....................................................................... 274

11. MJERENJE SILE .................................................................................. 283

11.1. Uvod ..................................................................................................... 283
11.1.1. Metodi i principi odreivanja mase i sile ............................................... 284
11.1.2. Kriteriji za uravnoteavanje masa......................................................... 284
11.1.3. Greke pri mjerenju ............................................................................. 285
11.2. Instrumenti i ureaji za mjerenje sile .................................................... 286
11.2.1. Mehaniki dinamometri......................................................................... 287
11.2.2. Elastini mjeri pretvarai....................................................................... 289
11.2.3. Elektrootporni tenzometarski dinamometara........................................ 294
11.2.4. Elektromagnetni dinamometri............................................................... 297
11.2.5. Kapacitivni dinamometri ....................................................................... 298
11.2.6. Hidrauliki i pneumatski dinamometri ................................................... 299
11.3. Kalibriranje dinamometara.................................................................... 300
11.3.1. Kalibriranje mehanikih dinamometara ............................................... 300
11.3.2. Kalibriranje elektrinih dinamometara .................................................. 301
11.4. Mjerni lanac za mjerenje mase............................................................. 302

12. PROIZVODNA MJERENJA.................................................................. 303

12.1. Ciljevi i zadaci proizvodnih mjerenja..................................................... 303
12.2. Razvoj proizvodnih mjerenja ................................................................ 304
12.3. Podjela proizvodnih mjerila................................................................... 304
12.3.1. Jednostruka mjerila............................................................................... 305

IV
 Mjerna tehnika

13. OPTIKA MJERENJA.......................................................................... 326

13.1. Uvod ..................................................................................................... 326
13.1.1. Osnove optike....................................................................................... 327
13.1.2. Karakteristike svjetlosti ......................................................................... 329
13.2. Podjela optikih mjerenja u proizvodnji ................................................ 330
13.3. Mjerni ureaji na bazi nekoherentnog svjetla ....................................... 335
13.3.1. Profil projektori i mjerni mikroskopi....................................................... 335
13.3.2. Teleskopi .............................................................................................. 337
13.3.3. Tehnike silueta...................................................................................... 339
13.4. Mjerenja na bazi optoelektronike.......................................................... 340
13.4.1. Optiko elektroniki mjerni ureaj......................................................... 342
13.4.2. Princip trokuta....................................................................................... 343
13.4.3. Optike skale ....................................................................................... 345
13.4.4. 3D Moir procedura i projektovanje linija ............................................. 345
13.4.5. 3D fotogrametrija .................................................................................. 347
13.5. Laserska metrologija............................................................................. 349
13.5.1. Osnove rada lasera .............................................................................. 349
13.5.2. Podjela lasera ....................................................................................... 350
13.5.3. Primjena lasera u mjerenju................................................................... 350
13.5.1. Odreivanje rastojanja na bazi izmjerenog vremena ........................... 351
13.5.2. Procedure autofokusa za linearna mjerenja......................................... 352
13.5.3. Interferometrija...................................................................................... 354
13.5.4. Laserski skeneri ................................................................................... 356

14. KOORDINATNA METROLOGIJA ........................................................ 358

14.1. Principi koordinatne metrologije ........................................................... 358
14.2. Koordinatne mjerne maine.................................................................. 363
14.2.1. Tipovi koordinatnih maina................................................................... 364
14.2.2. Voice, pogon, leajevi......................................................................... 367
14.2.3. Sistem sondi ......................................................................................... 369
14.2.4. Softver za koordinatne mjerne maine ................................................. 372
14.3. Mjerenje na koordinatnoj mjernoj maini .............................................. 374
14.3.1. Postupak mjerenja ................................................................................ 377
14.3.2. Mjerni rezultati ...................................................................................... 379
14.4. Mjerna nesigurnost ............................................................................... 383
14.4.1. Kako ocijeniti mjernu nesigurnost?....................................................... 385
14.4.2. Temperatura i mjerna nesigurnost........................................................ 386
14.4.3. Termiki stabilne CMM ......................................................................... 386
14.5. Primjena koordinatne metrologije ......................................................... 387
14.5.1. Ekonomska isplativost CMM ................................................................ 388
14.5.2. Standardi u koordinatnoj metrologiji ..................................................... 388

15. Literatura............................................................................................... 390

V
 Mjerna tehnika

5.4.1. Segerovi stoci ..................................................................................... 174

5.4.2. Metalna tijela za topljenje ..................................................................... 174
5.4.3. Pirometri boje ili pirometri odnosa ........................................................ 174
5.5. Kontrola i kalibriranje termometara....................................................... 175

6. MJERENJE UGAONE BRZINE I BROJA OBRTAJA ........................... 176

6.1. Uvod ..................................................................................................... 176
6.2. Mjerenje ugaone brzine pomou tahometara....................................... 176
6.2.1. Principi rada senzora brzine ................................................................ 177
6.3. Senzori ugaone brzine ......................................................................... 179
6.3.1. Centrifugalni senzor.............................................................................. 179
6.3.2. Magnetni senzor .................................................................................. 180
6.3.3. Tahogeneratori .................................................................................... 180
6.3.4. Tahometarski mostovi .......................................................................... 182
6.3.5. Elektromagnetni senzori ....................................................................... 183
6.3.6. Elektromagnetni senzor transformatorskog tipa................................... 183
6.3.7. Piezoelektrini senzori ......................................................................... 184
6.3.8. iroskopski senzori ugaone brzine ....................................................... 185
6.3.9. Optoelektronski senzor......................................................................... 186
6.3.10. Stroboskopski senzor .......................................................................... 187
6.3.11. Magnetorezistivni senzor...................................................................... 188
6.3.12. Senzori na bazi Holovog efekta............................................................ 188

7. MJERENJE OBRTNOG MOMENTA I SNAGE .................................... 190

7.1. Uvod .................................................................................................... 190
7.2. Mjerenje obrtnog momenta pomou mjernih traka............................... 191
7.3. Mjerenje obrtnog momenta pomou induktivnog senzora ................... 194
7.4. Mjerenje obrtnog momenta mehanikim torziometrom sa
stroboskopskim indikatorom ................................................................. 195
7.5. Mjerenje obrtnog momenta mehanikim dinamometrima .................... 197
7.5. Transmisioni dinamometri .................................................................... 199
7.6. Mjerenje snage pomou konica .......................................................... 200
7.7. Ostali naini mjerenja obrtnog momenta i snage ................................ 201

8. MJERENJE VIBRACIJA ...................................................................... 203

8.1. Uvod .................................................................................................... 203
8.2. Uzroci pojave vibracija.......................................................................... 207
8.2.1. Uticaj vibracija na maine i opremu...................................................... 208
8.3. Mjerni lanac za mjerenje vibracija ........................................................ 210
8.3.1. Mjerni pretvarai vibracija..................................................................... 211
8.3.2. Frekventna analiza ............................................................................... 215
8.4. Kriteriji za ocjenu dozvoljenih vibracija maina i ureaja ..................... 219
8.4.1. Klasifikacija maina prema intenzitetu vibracija ................................... 221
8.5. Uklanjanje vibracija uravnoteenjem ................................................... 223
8.5.1. Osnovni pojmovi o uravnoteenju ........................................................ 223
8.5.2. Statiko uravnoteenje ......................................................................... 224
8.5.3. Dinamiko uravnoteenje ..................................................................... 226
8.5.4. Metode uravnoteenja .......................................................................... 228
8.6. Dinamika ispitivanja ............................................................................ 231

III
 Mjerna tehnika

1. UVOD
Sadraj lekcije:
1. Metrologija - nauka o mjerenju i njen znaaj
2. Zadaci i podjela metrologije
3. Historijski razvoj mjerenja i jedinica mjernih veliina
4. Meunarodni sistem mjernih jedinica - SI sistem
5. VIM i osnovni termini u metrologiji

1.1. Metrologija-nauka o mjerenju i njen znaaj

Nauka o mjerenju ili metrologija je specijalizirani dio pojedinih prirodnih i
tehnikih nauka koji se bavi metodama mjerenja fizikalnih veliina,
razvojem i izradom mjernih ureaja, reprodukcijom i pohranjivanjem
mjernih jedinica, te svim ostalim aktivnostima koje omoguavaju mjerenje i
usavravanje mjernih postupaka.
Mjerenje predstavlja skup aktivnosti iji je cilj dobivanje vrijednosti mjerne
veliine (fizike veliine).
Znaaj mjerenja kao praktine tehnike djelatnosti od prvenstvene je
vanosti kako u svakodnevnom ivotu tako i u svim podrujima privrede i
nauke. Kuda god krenemo susreemo se sa mjerenjem.
U trgovinama se roba kupuje na komad, po duini i teini, voda, elektrina
energija i toplota se mjere, a posljedice toga se osjeaju i u naim linim
finansijama.
Koliine aktivnih supstanci u medicini, mjerenja na uzorcima krvi, kao i
efekti hirurkog lasera moraju biti precizni kako zdravlje pacijenta ne bi bilo
ugroeno.
Skoro da je nemogue opisati bilo koju pojavu bez oslanjanja na mjerenje:
mjeri se teina pisma, sobna temperatura, pritisak u gumama itd.
Postoje razliite djelatnosti koje direktno zavise od mjerenja. Pilot paljivo
odreuje svoju visinu, pravac, potronju goriva i brzinu i druge parametre
neophodne za sigurnost leta. Kontrolori kvaliteta ivenih namirnica mjere
kvalitet hrane na osnovu sadraja bakterija, masnoe, to je bitno za
zdravlje ljudi. Znaaj mjerenja kao praktine tehnike djelatnosti od
prvenstvene je vanosti kako u svakodnevnom ivotu tako i u svim
podrujima privrede i nauke. Tako npr. u USA u 1978. godini je
procijenjeno da je izvrena 2109 mjerenja svakog dana, odnosno 100
mjerenja po stanovniku. U Evropi i USA se za procese mjerenja potroi 6 %
bruto nacionalnog dohotka (GDP). Metrologija je postala dio nae
svakodnevnice. Kuda god se krene susree se mjerenje. Pogledom na sat

1
Mjerna tehnika

oitava se vrijeme, u trgovini se kupuje roba na komad, po teini ili duini,

svi mediji kao voda, struja i toplota se mjere kako bi se naplatili ili
kontrolirali, a efekti nekih pojava se uoavaju subjektivnim mjerilima.
Nemogue je opisati bilo to bez navoenja teina ili mjera, sunani sati,
procenat alkohola, sobna temperatura, pritisak u gumama itd. ak je teko
voditi i bilo koji razgovor u kom nema rijei koje su u vezi sa mjerenjem.
Industrijska proizvodnja zahtijeva esta mjerenja. U tehnikoj dijagnostici
se vre mjerenja u cilju utvrivanja stanja tehnikih sistema. Nakon
konstrukcije novog proizvoda vre se ispitivanja karakteristika prototipnog
rjeenja. Kontrola i mjerenje se vre u svrhu automatskog upravljanja
procesima. Bez mjerenja se ne moe zamisliti kontrola kvaliteta proizvoda
kao uslova za njegovu prodaju.
Preduzea kupuju sirovine koristei tegove i mjere, a specifikaciju svojih
proizvoda izraavaju koristei iste jedinice. Sistematska mjerenja sa
poznatim stepenom nesigurnosti predstavljaju osnov u industrijskom
upavljanju kvalitetom, i uopte govorei u veini savremene industrije
trokovi mjerenja ine 10-15 % ukupnih trokova proizvodnje.
Eksperimentalna ispitivanja i studiozna analiza rezultata ispitivanja, su bitni
uslovi za uspjean i brz razvoj nauke. Pomou eksperimenata formiraju se i
nova otkria u nauci .
U svakom eksperimentu mjerenja imaju veoma znaajnu ulogu. Bez
mjerenja eksperimenti bi imali daleko manji znaaj. Ona daju uslove za
daleko bolje i studiozno razmatranje pojava.
Neophodnost velikog broja eksperimenata, zahtjeva uvijek i obimna i
mnogobrojna mjerenja. S obzirom na veoma brz razvoj savremene nauke,
neophodno je provoditi brojna sistematska mjerenja, koja daju potrebnu
tanost a pored toga i veliku ekonomiju u vremenu i sredstvima. Danas nije
pitanje samo izmjeriti neku veliinu, ve je isto tako vano i kako je izmjeriti,
da bi se rezultati dobili najpovoljnijim putem.
Ogroman progres tehnike i tehnikih nauka zahtijevao je i odgovarajui
razvoj metoda mjerenja i instrumenata i pratee opreme koja se koristi za
mjerenje. Mnoge oblasti nauke razvile su se tek kada je ostvarena
odgovarajua mogunost mjerenja. I u tom podruju ostvaren je ogroman
progres. U nastojanju da se u nau sve mogunosti istraivai su esto
pokazivali i vrhunac dovitljivosti ljudskog duhapa su uz vlastite
eksperimente esto doprinijeli razvoju metoda i tehnika mjerenja.
Novi metodi mjerenja razvijeni u fizici, pokazali su se odluujuim u razvoju
tehnike. Mnoge oblasti savremene tehnike razvile su se zahvaljujui novim
mogunostima mjerenja. Mjerenje je povezano sa proizvodnim procesima.
U tehnikoj dijagnostici mjerenja se vre u cilju utvrivanja stanja tehnikih

2
 Mjerna tehnika

sistema. Zavisno od vrste i cilja mjerenja, koriste se razliiti mjerni

instrumenti i pratea oprema. Mjerenje odreenih parametara zahtjeva i
koritenje odgovarajue metode i primjerene opreme.
Osnovna djelatnost laboratorija je mjerenje, iz ega proizilaze nova nauna
saznanja u razliitm oblastima djelatnosti. Mjerenja iji se rezultati koriste u
naune svrhe treba ponavljati odreeni broj puta. Laboratoriji slue da bi se
mjerenjem potvrdile ili provjerile odabrane ili eljene veliine nekog
proizvoda.
Na rezultat mjerenja mogu uticati i spoljni faktori. Zato ih je potrebno
odravati na konstantnom nivou.
Mjerenja koja se provode u svrhu kontrole ili utvrivanja kvantitativnog
nivoa nekog radnog parametra ili neke veliine gotovog proizvoda ne
zahtjevaju isti niz radnji koje se moraju provesti kod mjerenja za
istraivake svrhe. Faktori spoljne okoline kod proizvodnih mjerenja mogu
se zanemariti ukoliko ne utiu na rezultat mjerenja.
Industrijska proizvodnja zahtijeva esta i razliita mjerenja . Nakon
konstrukcije novog proizvoda vri se ispitivanje karakteristika prototipnog
rjeenja. Praenje toka proizvodnje i odreivanje karta odreuje se
koritenjem mjerenja uz koritenje namjenske namjenske konvencionalne
ili specijalne mjrene opreme. Bez mjerenja se ne moe zamisliti kontrola
kvaliteta proizvoda kao osnovnog uslova za njegovu prodaju i zadovoljenje
potreba i elja kupca.
Kao i svaki odgovoran posao, tako i poslove mjerenja, mogu ispravno vriti
lica teorijski i praktino kvalificirana za takve poslove .
Mjerenja mogu biti vrlo jednostavna i rutinska. Za takva mjerenja nije
potrebna posebna obuka. Meutim, za sloena mjerenja sa sofisticiranom
opremom vrioci moraju proi obuku i dobro poznavati metode i principe
mjerenja. Posebno je vano da poznaju oblast u kojoj se vre mjerenja.

1.2. Zadaci i podjela metrologije

U tehnici i tehnologiji proizvodnje razliitih maina i ureaja koriste se

razliite metode i sistemi ocjene karaktera proizvoda. Kvalitet proizvoda
moe se ogledati kroz geometrijsku tanost, kvalitet povrina, hemijskog
sastava i mehanikih karakteristika materijala. Kvalitet proizvoda je i
direktna posljedica tanosti tehnolokih procesa. Osnovne fizike veliine
se koriste za identifikaciju i kvalifikaciju kvaliteta proizvoda (duina, masa,
vrijeme, sila, pritisak).

3
Mjerna tehnika

U razliitim granama nauke i tehnike treba mjerenje istih fizikih veliina

provoditi jedinstvenim postupcima mjerenja i kontrole.
Metrologija je nauka o mjerenju (metron - mjerenje, logos - nauka). Nauka
o mjerenju, u principu, obuhvata:
principe i metode mjerenja,
sredstva za izvoenje mjerenja i kontrole.
To su potrebni uslovi kojima se obezbjeuje jedinstvo mjera i mjerenja,
tanost izrade proizvoda i stabilnost i tanost proizvodnih procesa.
Osnovni zadaci metrologije mogu se razvrstati na slijedee:
razvoj generalne teorije mjerenja,
utvrivanje jedinica fizikih veliina i njihovih sistema,
razvoj pouzdanih etalona mjernih jedinica metoda i postupaka njihovog
uvanja i reproduciranja,
razrada metoda, postupaka, tehnika i sredstava izvoenja mjerenja i
kontrole fizikih veliina,
razrada metoda ocjene greke mjerenja, stanja i tanosti sredstava
mjerenja i kontrole,
razvoj ekspertnih sistema obezbjeenja potrebne tanosti mjerenja i
kontrole i upravljanja proizvodnim procesima,
razvoj metoda postizanja jedinstva mjera i mjerenja i realizacija
aktivnosti usmjerenih ka poveanju tanosti, pouzdanosti i proizvodnosti
mjerenja i kontrole.
Informacije o proizvodu ili procesu dobiju se mjerenjem u toku faza izrade
proizvoda ili odvijanja procesa. To se moe ostvariti razliitim metodama i
primjenom razliitih mjernih sredstava i ureaja.

1.2.1. Podjela metrologije

Podjela metrologije moe se izvriti prema razliitim kriterijima. U procesu
proizvodnje tei se veoj tanosti, preciznosti i pouzdanosti proizvoda
(maina, alata i ureaja). Jednostavno eli se postii vii kvalitet proizvoda i
usluga. Zbog toga se razvijaju tehnike i tehnologije mjerenja i kontrole
proizvoda i metoda postupaka metrolokog obezbjeenja proizvodnje.

4
 Mjerna tehnika

Prema oblastima kojima se bavi metrologija se dijeli na:

metrologiju duina, povrina i uglova,
metrologiju mase, sile i pritiska,
metrologiju fiziko - hemijskih veliina,
metrologiju elektrinih veliina.
Unutar ovakve ope podjele moe se govoriti i o metrologiji duina,
vremena i frekvencije, metrologiji zapremine itd.
Metrologija se moe podijeliti na:
opu i
primjenjenu
Opa metrologija bavi se problemima mjerenja i kontrole povezanim sa
svim metrolokim oblastima bez obzira koje se fizike veliine mjere i koja
se mjerna sredstva koriste. Opa metrologija se bavi pojmovima, pravilima i
principima. Tako da su oblasti prouava: sistem jedinica mjerenja, greke
mjerenja, metroloke karakteristike mjernih sredstava, teorije i informacije o
mjerenju.
Primjenjena metrologija se bavi problematikom mjerenja u jednoj jedinoj
karakteristinoj oblasti. Tu spada mjerenje i kontrola poznate i definirane
jedne ili vie fizikih veliina.
Prema oblasti primjene metrologija moe biti:
tehnika,
industrijska,
medicinska,
astronomska itd.
Tehnika metrologija obuhvata probleme mjerenja u tehnici u kojoj su
zastupljene sve metroloke oblasti sa odgovarajuim mjernim sredstvima i
mjernim metodama.
Medicinska metrologija se bavi problemima mjerenja u medicinske svrhe
(dijagnostika u medicini je nezamisliva bez mjerenja).
Industrijska metrologija se bavi problemima mjerenja (postupcima,
tehnikama, tehnologijama i sredstvima) razliitih veliina u industriji. To su
veliine koje pripadaju jednom ili veem broju metrolokih oblasti (duina,
masa, zapremina, elektrine veliine).
Metrologija se moe posmatrati i kao:

5
Mjerna tehnika

nauna,
industrijska i
zakonska (legalna).
Nauna metrologija nema internacionalnu definiciju ali oznaava najvii
nivo tanosti u okviru datog podruja. Fundamentalna metrologija moe se
oznaiti i kao nauna sa dodatkom zakonske i industrujske koje imaju
naunu kompetentnost. Nauna metrologija ima zadatak da ostvari
odravanje etalona iji rang odgovara stvarnim potrebama i mogunostima
jedne zemlje, regije ili podruja djelatnosti, da ostvari validaciju etalona.
Sve te aktivnosti se odvijaju u okviru raznih institucija i ueem u
procesima akreditacije, odravanja sljedivosti etalona prema
meunarodnim standardima i ostvarivanjem meunarodne saradnje.
Podruja aktivnosti naune metrologije
Fundamentalna (nauna) metrologija nema svoju internacionalnu definiciju,
ali oznaava najvii nivo tanosti u okviru datog podruja. Fundamentalna
metrologija moe zbog toga biti oznaena i kao nauna metrologija sa
dodatkom zakonske i industrijske metrologije koje takoe zahtijevaju
naunu kompetentnost.
Fundamentalna ili nauna metrologija se dijeli u 11 oblasti:
masa,
elektricitet,
duina,
vrijeme i frekvencija,
temperatura,
jonizirajue zraenje i radioaktivnost,
fotometrija i radiometrija,
protok,
akustika,
koliina supstance i
interdisciplinarna metrologija.
Oblast razmatranja, subpodruja i mjerni etaloni u oblasti metrologije dati
su u tabeli 1.1.

6
 Mjerna tehnika

Oblast Subpodruje Vani mjerni standardi (etaloni)

Standardi mase, standardi za
balans-vage, elije optereenja, momenta i
Mjerenje mase momenta uvijanja sa uljem, gasom
Sila i pritisak podmazivanim,
1. Masa i sklop klipa i cilindra,
pripadajue maine za testiranje silom
veliine Stakleni areometri, laboratorijske
Zapremina i posude, vibracioni densimetri,
gustoa stakleni kapilani, viskozimetri,
Viskozitet rotacioni viskozimetri,
viskozimetarske skale
Kriogeni strujni komparateri Dozefson i
Istosmjerne
Klitzing Hallov efekat, referentnie
struje (digitalni
potenciometarske metode, komparatorski
konvertori)
mostovi
2. Elektricitet
Naizmjenine AC/DC konvertori, standardni kapacitori zrani
i
struje kapacitori, standardni induktori, kompenzatori
magnetizam
Termalni konvertori,
HF
kalorimetri, bolometri
Visoka struja i Mjerni transformatori struje i napona, referentni
visoki napon visokonaponski izvori
Stabilizirajui laser, interferometri, laserski
Talasna duina i
interferometarski
interferometrija
mjerni sistemi, interferometarski komparatori
Mjerne ploice, linijska skala, prstenovi,
Dimenzionalna masteri, mjerni mikroskopi, optiki standardi,
metrologija CMM, laserski skenirajui mikroskopi, dubinski
3. Duina mikrometri
Autokolimatori, rotirajui stolovi, ugaoni blokovi,
Ugaona mjerenja
poligoni, nivelatori-libele
Upravnost, paralelnost pravougaonost,
Oblik
standardi za okruglost, cilindrinost
Standardi za hrapavost, mjerna oprema za
Kvalitet povrine
hrapavost
Mjerenje Cezijum atomski sat, oprema za mjerenje
vremena vremenskog intervala
4. Vrijeme i
Atomski sat, kvarcni oscilatori, laseri,
frekvencija
Frekvencija elektronski brojai i sintetiseri
(alati za geodetsko mjerenje duine)
Mjerenje
5. Gasni termometri, ITS 90, otporniki
temperature
Termometri termometri, termoelementi
kontaktom
Bez-kontaktno
Visokotemperaturna crna tijela, kriogeni
mjerenje
radiometri, pirometri, Si-fotodiode
temperature

7
Mjerna tehnika

Elektroniki higrometri, generatori

Vlanost
temperaturne vlanosti dvostrukog pritiska
Oblast Subpodruje Vani mjerni standardi (etaloni)
Apsorbovana
doza - Industrijski Kalorimetri, kalibrirane doze, Diskromatski
proizvodi visokog dozimetar
6. nivoa
Jonizirajua Apsorbovana
radijacija i doza
Kalorimetri, jonizirajue komore
radioaktivno Medicinski
st proizvodi
Jonizirajue komore,
Zatita od
nivo radijacionih zraka/polja proporcionalno i
radijacije
drugi brojai TEPC, neutronski spektometri
Kriogeni radiometar, detektori, stabilizirajui
Optika
laser, referentni izvori, referentni materijali Au
7. radiometrija
fiberi
Fotometrija i
Fotometrija Detektori vidljivog podruja, Si fotodiode,
radiometrija
Kalorimetrija kvantni efikasni detektori
Optika vlakna Referentni materijali - Au vlakna
Protok gasa Rotirajui gas metri, turbinski gas metri,
(zapremina) transfer metri sa kritinim mlaznicama
Protok vode
(zapremina, Standardi zapremine, Coriolisovi standardi za
8. Protok
masa i energija) masu, nivo metri, induktivni mjerai protoka,
Protok drugih ultrazvuni mjerai protoka
tenosti
Anemometrija Anemometri
Akustina Standardni mikrofoni, kalibratori zvuka,
mjerenja mikrofoni
Akcelerometri, transduceri sile, vibratori,
Akcelerometri
9. Akustika laserski interferometri
ultrazvuk i Akustika
vibracije mjerenja u Hidrofoni
tenostima
Ultrazvuni mjerai snage, radijacioni balanseri
Ultrazvuk
sile
Hemija okolia
Certificirani referentni materijal
Klinika hemija
10. Koliine Hemija materijala isti materijali, certificirani referentni materijali
supstance Hemija hrane
Biologija
Certificirani referentni materijali
Mikrobiologija
pH mjerenja
Tabela 1.1. Oblast razmatranja, subpodruja i mjerni etaloni u oblasti
metrologije

8
 Mjerna tehnika

Zakonska metrologija se bavi zakonski reguliranjem podruja mjerenja

ukljuujui izradu pravnih propisa, definicija tehnikih zahtjeva kako bi se
postigla potrebna tanost mjerenja i garancija sigurnosti i preciznosti
izvrenih mjerenja. Zakonskom metrologijom obezbjeuje se jasna
garancija tanosti, preciznosti i pouzdanosti izvedenih mjerenja, kroz
razradu odgovarajuih meunarodnih i nacionalnih tehnikih i pravnih
pravila i propisa u oblasti metrologije obezbjeuje proizvode. Time se
ostvaruje snaan uticaj na transparentnost mjerenja, ekonomske
transakcije, zdravlje ljudi, sigurnost u saobraaju i druge oblasti od znaaja
za ekonomski i sigurnosni aspekt rada.
Osnove zakonske metrologije su:
1. utvrivanje mjernih jedinica,
2. razvoj postupaka uvanja etalona i reproduciranja mjernih jedinica
3. razrada metoda mjerenja,
4. postavljanje metoda za provjeru mjernih sredstava,
5. druge aktivnosti za ouvanje jedinstva mjera i mjerenja u nacionalnim i
meunarodnim razmjerama.
U okviru zakonske metrologije donose se u zakonodavnom postupku
usvajanja propisi. Propisi za mjerila treba da garantiraju tane rezultate
mjerenja u:
radnim uslovima,
tokom cijelog perioda upotrbe mjerila,
unutar zadatih doputenih greaka.
S tim u vezi zahtjevi definirani zakonskim propisima odnose se na:
mjerila,
metode mjerenja,
pakovane proizvode.
Zakonsko ureenje mjeriteljstva povlai za sobom:
preventivne
represivne mjere.
Preventivne mjere
Prije stavljanja mjerila na trite preduzimaju se preventivne mjere, to jest,
mjerila prethodno podlijeu odobravanju tipa i ovjeravanju.

9
Mjerna tehnika

Proizvoai dobijaju odobrenje od kompetentnog ovlatenog tijela kada tip

mjerila zadovolji sve odgovarajue zakonske zahtjeve.
Za mjerila koja se proizvode serijski, mora se ovjeravanjem osigurati da
svako mjerilo ispunjava sve propisane zahtjeve u proceduri odobravanja.
Za mjerila koja su u upotrebi, pregledi i periodine ponovne provjere se
propisuju da bi se garantovalo da je mjerilo usaglaeno sa zakonskim
zahtjevima.
Represivne mjere
Nadzor trita je represivna mjera kojom se otkriva svaka nezakonita
upotreba mjerila. Etaloni upotrebljeni za ovakve preglede i ispitivanja
moraju biti sljedivi do nacionalnih ili meunarodnih etalona.
Zatita potroaa moe da se razlikuje u razliitim dravama pa tako
zahtjevi koji reguliu upotrebu mjerila postaju predmet nacionalne zakonske
regulative.
svakom nivou lanca sljedivosti moe se postii putem meusobnih
priznavanja saglasnosti ili ureenosti sistema.
U razliitim podrujima mjerenja koristi se i razliita mjerna tehnika. Mjerna
tehnika je dio metrologije.
Mjerna tehnika se moe podijeliti na sljedea osnovna podruja:
1. precizna mjerna tehnika (mjerenje mjerila, kontrola etalona)
2. laboratorijska mjerna tehnika (razvoj mjerila i mjernih metoda)
3. industrijska mjerenja (proizvodnja, trgovina, promet itd. ).
Mjerenja u mainstvu su dio ispitivanja koja se vre u svim fazama
proizvodnje. Ispitivanja se mogu podijeliti na:
1. objektivna, iji se rezultati mogu dokumentovati oitanim ili
registrovanim vrijednostima,
2. subjektivna, koja su rezultat osjeaja svakog pojedinca.
Ovo su ispitivanja vidom - vizuelna ocjena stanja ili mirisom, dodirom,
sluhom (umovi) i sl.
Ispitivanja u mainstvu i tehnici mogu se podijeliti na:
1. tehniku dijagnostiku maina i alata,
2. kontrolu procesa proizvodnje,
3. utvrivanje stanja tehnikih sistema i
4. sigurnost i zatita na radu.

10
 Mjerna tehnika

Kvalitetna i ekonomina proizvodna, primopredajna ispitivanja, garantna

ispitivanja, istraivaka ispitivanja, nauna ispitivanja predstavljaju razliita
ispitivanja u mainstvu i tehnici.
Metrologija povezuje razliite ljude na razliitim geografskim prostorima, a u
svemu tome pouzdanost predstavlja temelj svih metrolokih aktivnosti.
Pouzdanost je sve naglaenija kada raste stepen kooperacije i koritenje
uobiajenih jedinica mjerenja i mjernih procedura. Priznavanje akreditacija i
meusobno ispitivanje mjernih standarda i laboratorija u razliitim zemljama
su najvaniji segmenti u metrolokom povezivanju u svijetu.
ovjeanstvo ima pozitivna iskustva koja kazuju da je ivot postao laki od
kada ljudi sarauju u podruju metrologije.

1.2.2. Meunarodne organizacije u podruju metrologije

Metrolokim problemima i meunarodnom saradnjom u oblasti metrologije
bave se meunarodne metroloke organizacije.
1. Meunarodne organizacije za tegove i mjere osnovana na
meunarodnoj metrolokoj konvenciji u Parizu 1875. Njena radna tijela
su:
Generalna konferencija za tegove i mjere CGMP
Meunarodni komitet ua tegove i mjere CIMP
Meunarodni biro za tegove i mjere BIMP
2. Meunarodna organizacija za zakonsku metrologiju je osnovana na
meunarodnoj konvenciji za zakonsku metrologiju u Parizu 1955.
godini. Sastoji se od tri tijela:
Meunarodne konferencije za zakonsku metrologiju OIML
Meunarodnog komiteta za zakonsku metrologiju CIML
Meunarodnog biroa za zakonsku metrologiju BIML
Meunarodna organizacija za tegove i mjere rjeava metroloke probleme
od znaaja za sve zemlje potpisnice "Konvencije za metar".
Generalna konferencija za tegove i mjere ima zadatak da:
donosi, podstie i sprovodi mjere vezane za unapreenje
meunarodnog sistema mjernih jedinica i etalona
sankcionie metroloke odredbe i rezolucije od meunarodnog
znaaja.

11
Mjerna tehnika

Meunarodni komitet za tegove i mjere:

obavlja nadzor rada biroa,
podstie saradnju nacionalnih metrolokih labaratorija,
formira unapreuje rad konstitutivnih komiteta za definiciju metra i
ostalih jedinica za druge fizike veliine. Meunarodni biro smjeten
je u Parizu i obavlja sljedee zadatke:
- utvruje osnovne etalone i skalu fizikih veliina
- uva prototipove etalona
- vri provjeru i nacionalnih etalona
- obezbjeuje koordinaciju u oblasti mjerne tehnike i realizaciju
drugih zadataka na unapreenju metroloke slube.
Meunarodna organizacija za legalnu metrologiju:
- razvija meunarodnu saradnju u oblasti zakonske metrologije
- omoguava da se rezultati naune metrologije koriste za
meunarodnu trgovinu (omoguava razmjenljivost dijelova)
svoju znaajnu ulogu realizira preko konferencija, komiteta i biroa.
Meunarodni biro za zakonsku metrologiju je izvrni organ organizacije tj.
centar u koji se alju dokumenta o zakonskoj metrologiji i odreuje
meunarodne preporuke:
ocjena greke mjerenja,
metode mjerenja,
metode provjere mjernih sredstava,
unifikacija metrolokih izraza, oznaka i definicija,
realizacija drugih zadataka na unapreenju saradnje u oblasti
zakonske metrologije.
Postoji niz metrolokih organizacija koje pomau da se uspostavi
mjeriteljsko jedinstvo u cijelom svijetu i da bi de sigurno i brzo razmjenjivale
robe i usluge. U postupku je i osnivanje drugih organizacija koje nastaju sa
naraslim potrebama privrede i naule u cijelom svijetu.
Pored metrolokih postoje i nemetroloke organizacije koje se bave
mjerenjem npr: ISO-meunarodne organizacije za standardizaciju, IEC-
meunarodna elektrotehnika, Meunarodna unija za istu i primjenjenu
hemiju i mnoge druge.

12
 Mjerna tehnika

1. 3. Historijski razvoj mjerenja i jedinica mjernih veliina

Smrtnom kaznom su kanjavani svi koji su bili zadueni za umjeravanja i

kontroliranje mjernih sredstava ukoliko su zaboravili da izvre svoja
zaduenja. Mjerila koja su se kontrolirala umjeravanjem su bila mjerila za
duinu, a to se radilo svakoga punog mjeseca. Takva je kazna prijetila
graditeljima na kraljevskome gradilitu odgovornim za gradnju faraonskih
hramova i piramida u Egiptu, 3000 godina p. n. e.
Tokom cijele historije postojala je elja da ljudi radi to boljeg meusobnog
razumijevanja razmjenjuju podatke o materijalnom svijetu. To su mogli
raditi samo ako su te podatke izraavali na svima podjednako razumljiv
nain. Bilo je potrebno tokom hiljada godina razvijati sistem meusobnog
razumijevanja uz navoenje konkretnih podataka mjerenja.
U vrijeme koje se moe smatrati poetkom mjerenja nije bilo mjeriteljskih
instituta i mjeriteljstva kao naune discipline. U svakodnevnom ivotu
jednoznano prenoenje informacija o mjerenju, tj. mjernih podataka se
koristilo da bi se opisao svijet i deavanja oko nas. Od predhistorijskog
doba kada je predhistorijski ovjek na osnovu broja kamenia u ruci
prenosio drugima informaciju o broju ivotinja koje treba loviti, pa nadalje
informacija o mjerenju igra vanu ulogu. Na osnovu starih, sauvanih,
pisanih spomenika koji postoje u zadnjih deset hiljada godina, ljudi su se
dogovarali oko mjerenja.
U prvim dravnim zajednicama zakonima su propisivali upotrebu odreenih
mjera, tj. tijela koja su bila personifikacija neke fizike veliine, debljine,
obima, teine i sl. Danas se takvi spomenici uvaju u muzejima, a nekad su
bili u hramovima. Nepotivanje propisa kanjavalo se vrlo strogo. esto je
od ispravnosti mjera i postupaka mjerenja zavisio i dravni poredak,
pouzdanost trgovinske razmjene, plaanje poreza, raspodjela zemlje,
uroda, ratnog plijena. Sa razvojem tehnike i tehnologije razvijalo se i
mjeriteljstvo. Prema razvoju mjeriteljstva u velikoj mjeri cijenio se stepen
kulture i civilizacije tog podruja.
Kasnije u istoriji razvijeni su razliiti naini da se neto mjeri. Mjerile su se
kroz istoriju one veliine koje su bile potrebne pri razmjeni dobara i rada. To
su duina, povrina, vrijeme, broj komada itd. Za jedinice svih veliina
odabiralo se ono to je bilo pri ruci. Tako se duina mjerila: prstima,
pedljima, laktovima, koracima, zapremina se mjerila akom, korpom, itd.
Teina se mjerila poreenjem sa poznatim predmetima, plodovima,
sjemenkama itd. Sve su to bile neke mjere koje su predstavljale
posmatranu jedinicu pa se esto stare jedinice zovu i mjere.
Najstarije poznate civilizacije (Babilon, Sumer) imale su jako sloene i
strogim dravnim zakonima propisane jedinice. Evropski mjerni sistem u

13
Mjerna tehnika

srednjem vijeku, pa sve do usvajanja metarskog sistema zasniva se na

grkim i rimskim mjernim sistemima koji su za duinu imali antropoloke
jedinice (prst, aka, pedalj itd. ). Za zapreminu su se koristile uplje mjere
(predmeti) koje su istodobno ispunjene vodom sluile kao osnova raznih
utega. Zato su se sve do danas mjerne jedinice zvale i "mjere i tegovi",
(pounds and weight).
Te su se jedinice sve do prolog stoljea mijenjale od mjesta do mjesta, od
vremena do vremena. S razvojem komuniciranja i trgovine te s
premjetanjem stanovnitva nastala je u svijetu u 17. i 18. st. prava zbrka
mjernih jedinica. Svaka struka i svaka dravica, ponekad i svaki grad, imali
su svoje mjerne jedinice, koje su se mijenjale s promjenom kraljeva i
kneeva.
Neke od tih jedinica bile su isto antropoloke, neke su se uzimale iz
prirode, a poneke potpuno sluajno odabirale. Kao primjer mogu se
pomenuti dvije jedinice angloamerikog mjernog sistema. Jedinica duine
yard (jard) svojedobno je bila odreena udaljenou izmeu nosa i palca
ispruene lijeve ruke engleskog kralja Henryja I, a inch (in) ukupna duina
tri zrna jema koje je iz sredine jemenog klasa izvadio kralj Edward II.
Stara jedinica teine u farmaciji bila je granulum (zrno). U V. Britaniji se
doskora upotrebljavala jedinica teine stone (kamen). Jedinica, mase
dijamanata, bisera i dragulja, koja se i danas upotrebljava, karat, nastala je
uporeivanjem sa zrnom ploda rogaa (karat je, posve neovisno o tome, i
naziv za udio zlata u zlatnoj leguri).
Ista mjera, pa prema tome i ista jedinica, koja je sluila za mjerenje
zapremine (tzv. uplja mjera) napunjena nekim sadrajem, najee
vodom, sluila i kao jedinica teine pri vaganju. Na primjer, antika uplja
mjera litra ili libra bila je i uteg (lat. pondus), odakle su nastale razne
evropske funte (njem. Pfund, engl. pound). Tako se na engleskom funta
zove pound, a oznaava se sa lb (prema libra). Budui da su sluile i za
mjerenje teine plemenitih metala, postale su i nazivi novca: lira, pound
sterling (funta sterlinga). Mjera sa ovih prostora nazvana pinta, poznatija
pod turskim nazivom oka, bila je i jedinica zapremine i jedinica teine, a
esto je i nejasno na to se mislilo. Na primjer, oka rakije je sigurno jedinica
zapremine, a oka olova teine, ali oka ita moe znaiti koliko ita stane u
zapreminu od jedne oke, ili ito teko jednu oku (oku napunjenu vodom).
Takve nejasnoe izazivale su mnoge potekoe, a u trgovini vjerojatno su
bile prilika za mnoga nadmudrivanja.
Za duinu su se upotreblljavale antropoloke jedinice vlas, palac, pedalj,
lakat, korakj, hvat i sl. Za "koliinu", tanije za zapreminu nasutu na
odreeni nain (tresenjem, razom vrhom, "dobre mjere", "slabe mjere")
upotrebljavale su se antropoloke ili prirodne jedinice: vagoni, bokali, oke,
itd. Posebno su zanimljive jedinice zapremine zemljita: ral, jutro, dunum,

14
 Mjerna tehnika

lanac, itd. Srednjovjekovni sistem mjernih jedinica bili su u izravnoj ili

posrednoj vezi s rimskim jedinicama kao i u ostalim srednjoevropskim
zemljama, ali su se one prilagoavale mjesnim prilikama i usklaivale s
originalnim domaim.
Prvi kraljevski lakat bio je definiran kao duina podlaktice od lakta do vrha
ispruenoga srednjeg prsta vladajuega faraona uveana za irinu njegove
ake. Ta se izvorna mjera prenosila u crni granit i urezivala u njemu. To su
bili prvi etaloni. Radnici na gradilitima dobivali su primjerke u granitu ili
drvetu, a graditelji su bili odgovorni za njihovo uvanje. Otada su ljudi bez
obzira na mjesto i vrijeme pridavali veliku pozornost ispravnosti mjerenja.

1.3.1. Metarski sistem mjernih jedinica

Jedna od tekovina francuske revolucije bila je i zamisao o stvaranju
jedinstvenog mjernog sistema, a tous les temps, tous les peuples za sva
vremena, za sve narode), neovisnog o strukama, krajevima, kraljevima i
vremenima. Zadatak bio povjeren francuskoj akademiji. Poetni su zahtjevi
bili da osnovne jedinice budu izvedene iz prirodnih pramjera, da se iz njih
na jednostavan nain izvode druge jedinice, te da za svaku veliinu postoji
samo jedna jedinica, a da se od nje tvore vee i manje jedinice decimalnim
putem.
Za jedinicu duine odabrana je neka duina svojstvena Zemlji; htjelo se da
to bude 40-milijuniti dio duljine meridijana. Nazvali su je metar (gr. metron
- mjera). Jedinicom duine odreene su jedinica povrine kvadratni metar i
jedinica zapremine kubni metar.
Za jedinicu mase zapremine (tada se to jo zvala teina) odabrana je
odreena zapremina odreene materije pri odreenim uslovima. Bio je to
kubni centimetar vode pri temperaturi od 4C. Ta je jedinica nazvana gram
(gr. gram - naziv antike jedinice teine). Gram je za mnoge primjene
premalena jedinica, pa se odmah poela primjenjivati njegova decimalna,
hiljadu puta vea jedinica nazvana kilogram (gr. kilioi - hiljada).
Godine 1799. nainjene su materijalne pramjere (etaloni, prototipovi) tih
jedinica i pohranjene u Arhivu Francuske Republike, pa su po tome
nazvane arhivski metar i arhivski kilogram.
Ubrzo se, unato rascjepkanosti i ratovima u Evropi, uvidjela prednost tzv.
francuskih mjernih jedinica. Naunici, posebno geodeti, uvjeravali su da je
potrebno sloiti jedinstven mjerni sistem u Evropi, i da je za to najprikladnije
uzeti francuske jedinice. Na poticaj Francuske, 1870. godine sazvana je
meunarodna konferencija da razmotri taj problem, a 1875. god.
predstavnici osamnaest zemalja potpisali su tzv. Konvenciju o metru. U njoj
su najvanije dvije injenice: usvojena jedinica duljine - metar i mase -

15
Mjerna tehnika

kilogram, te osnovan Meunarodni ured za mjere i tegove, mjere (Bureau

International des Poids et Mesures, BIPM), sa sjeditem u Svresu kraj
Pariza. U njemu su 1899. godine izraene nove pramjere meunarodnog
metra i meunarodnog kilograma, na osnovi francuskih arhivskih pramjera.
Sada je 48 drava potpisnica Dogovora o metru.

Slika 1.1. Konvencija o metru i etaloni metra i kilograma

16
 Mjerna tehnika

Konvencija o metru Diplomatski

1875 ugovor

Pridruene Generalna konferencija za Vlade drava

drave i tegove i mjere (CGPM) lanica
privrede Odrava se svake 4 godine i
CGMP-a uestvuju delegati drava lanica

Meunarodni komitet za Meunarodne

tegove i mjere (CIPM) organizacije
Sastoji se od 18 eksperata
izabranih od CGPM.
Nadzor i supervizija BIPM-a i
druge poslove Konvencije o
metru. CIPM se sastaje godinje
na BIBM-u.

Konsultativni komiteti (CC) CIPM

Deset CC okupljaju svjetske MRA
strunjake u svojim specifinim
poljima kao savjetnike za nauna
i tehnika pitanja. Svaki je
imenovan od CIPM i ukljuuju Nacionalni
predstavnike NMI i druge metroloki
eksperte. instituti (NMI)

Meunarodni ured za tegove i

mjere (BIPM)
Meunarodni centar metrologije.
Laboratorije i uredi su smjeteni
u Sevres-u sa meunarodnim
osobljem oko 70.

Slika 1.2. Konvencija o metru

17
Mjerna tehnika

Slika 1.3. Organizaciona ureenost metrolokog sistema u BiH

1.4. Meunarodni sistem mjernih jedinica - SI sistem

Postojei sistem jedinica dok nije dobio dananji oblik proao je kroz faze
razvoja. To je bio CGS, MKS, Tehniki sistem, a danas je to SI sistem
jedinica. Koristile su se razliite jedinice za razliite veliine. U nekim
najstarijim sistemima koristile su se stare jedinice kao to su za duinu
stopa i jard.
Svaka zemlja, pa i Bosna i Hercegovina, zakonom o mjernim jedinicama
regulira upotrebu, oznake i podruje primjene mjernih jedinica radi primjene
mjernog jedinstva. Odmah po uspostavljanju drave Bosne i Hercegovine
donesen je Zakon o mjernim jedinicama i mjerilima, Slubeni list R BiH br.
14/93; 13/94. Nakon toga je donesen novi zakon, Slubeni glasnik BiH, br.
29/2000, u kome stoji:
Mjerne jedinice su odreene na osnovu meunarodnih ugovora koji
obavezuju Bosnu i Hercegovinu,

18
 Mjerna tehnika

Pojedinosti o odreenju mjernih jedinica i njihovoj upotrebi moraju biti u

skladu sa meunarodnim standardima ISO 2955, serije ISO 31. i ISO
1000.
Zakonske mjerne jedinice u Bosni i Hercegovini su jedinice meunarodnog
sistema SI.

1.4.1. Jedinice meunarodnog sistema

osnovne jedinice SI (tabela 1.2)
dopunske jedinice SI (tabela 1.3)
izvedene jedinice SI (tabela 1.4)
neke izvedene jedinice SI (tabela 1.5).

Veliina Ime Oznaka

duina metar m
masa kilogram kg
vrijeme sekunda s
elektrina struja amper A
termodinamika temperatura kelvin K
jaina svjetlosti kandela cd
koliina materije (supstance) mol mol
Tabela 1.2. Osnovne jedinice SI

1.4.2. Definicije osnovnih jedinica SI:

Duina: Jedinica za duinu je metar. Metar je duina puta koju u vakuumu
napravi svjetlost u vremenu 1/2999 792 458 sekunde.
Masa: Jedinica za masu je kilogram. Kilogram je masa meunarodnog
etalona kilograma.
Vrijeme: Jedinica za vrijeme je sekunda. Sekunda je trajanje
9 192 631 770 perioda zraenja koje odgovara prijelazu izmeu dva nivoa
osnovnog stanja atoma cezija 133.
Elektrina struja: Jedinica elektrine struje je amper. Amper je jaina
stalne elektrine struje koja meu dva paralelna vodia, neograniene
duine i zanemarivo malim krunim presjekom, koji su u vakuumu
razmaknuti jedan metar, proizvodi meu tim vodiima silu od 2x10-7 Njutna
po metru duine.

19
Mjerna tehnika

Termodinamika temperatura: Jedinica termodinamike temperature je

kelvin. Kelvin je termodinamika temperatura koja je jednaka 1/273 dio
termodinamike temperature trojne take vode.
Jaina svjetlosti: Jedinica jaine svjetlosti je kandela. Kandela je jaina
svjetlosti u odreenom smjeru izvora koji odailje monohromatsko zraenje
frekvencije 5401012 herca i kojemu je energetska jaina u tom smjeru
1/683 vata po steradijanu.
Koliina materije: Jedinica za koliinu materije je mol. Mol je koliina
materija u sastavu koji sadri toliko elementarnih jedinki koliko ima atoma u
0,012 kilograma ugljika 12.
Napomena: Kada se upotrebljava mol treba navesti elementarne jedinke
(atomi, molekule, joni, elektroni i druge estice ili odreene skupine tih
estica).

Veliina Naziv Oznaka

ugao (u ravni) radijan rad
prostorni ugao steradijan sr
Tabela 1.3. Dopunske jedinice SI

Definicije dopunskih jedinica SI:

Ugao (u ravni): Jedinica ugla u ravni je radijan. Radijan je ugao izmeu
dvaju poluprenika koji na krugu isjecaju luk duine jednake polupreniku
(1 rad = 1).
Prostorni ugao: Jedinica prostornog ugla je steradijan. Steradijan je ugao
kupe sa vrhom u sredini kugle, koja na povrini kugle omeuje povrinu
jednaku povrini kvadrata odreenog poluprenikom kugle (1 sr = 1).

20
 Mjerna tehnika

Iskazano Iskazano
Veliina Naziv Oznaka drugim osnovnim
jedinicama jedinicama
frekvencija herc
Hz s-1
(uestanost) (hertz)
njutn
sila N mkgs-1
(newton)
pritisak (naprezanje) paskal
Pa N/m2 m-1kgs-2
(paskal)
energija dul
rad (joule) J Nm m2kgs-2
toplota
snaga
vat
energetski tok W J/s m2kgs-3
(watt)
toplinski tok
elektrini kulon
C sA
naboj (coulomb)
elektrini napon
elektromotorna sila Volt V W/A m2kgs-3
elektrini potencijal
elektrini kapacitet farad F C/V m-2kg-1s4A2
elektrina vodljivost simens
S A/V m2kg-1s2A
(siemens)
veber
magnetni tok Wb Vs=Tm2 m2kgs-2A-1
(weber)
magnetna indukcija tesla T Wb/m2 kgs-2A-1
henri
induktivnost H Wb/A=s m2kgs-2A-2
(henry)
Celzijeva Celzijev
C K
temperatura* stupanj
svjetlosni tok lumen lm cdsr

osvijetljenost luks lx lm/m2

aktivnost bekerel
Bq s-1
radioaktivne tvari (becquerel)
apsorbirana doza grej
Gy J/kg m2s2
joniziranog zraenja (gray)
ekvivalentna doza sivert
Sv J/kg m2s2
jonizujueg zraenja (sievert)
Tabela 1.4. Dopunske jedinice SI sa posebnim nazivima i znakovima

*
Celzijeva temperatura t je definisana kao razlika t=To meu dvjema
termodinamikim temperaturama T i To, gdje je To = 273 kelvina.

21
Mjerna tehnika

Iskazano
Veliina Naziv Oznaka osnovnim
jedinicama SI
povrina kvadratni metar m2 m2
zapremina (obujam) kubni metar m3 m3
brzina metar u sekundi m/s ms-1
metar u sekundi na
ubrzanje m/s2 ms-2
kvadrat
duinska masa kilogram po metru kg/m m-1kg
kilogram po kvadratnom
povrinska masa kg/m2 m-2kg
metru
zapreminska masa kilogram po kubnom
kg/m3 m-3kg
(gustoa) metru
specifina zapremina kubni metar po kilogramu m3/kg m3kg-1
jaina magnetnog polja amper po metru A/m m-1A
amper po kvadratnom
gustoa elektrine struje A/m2 m-2A
metru
koncentracija mol po kubnom metru mol/m3 m-3mol
koliinska (molarna) masa kilogram po molu kg/mol kgmol-1
kandela po kvadratnom
luminacija cd/m2 m-2cd
metru
zapreminski protok kubni metar u sekundi m3/s m3s-1
maseni protok kilogram u sekundi kg/s kgs-1
ugaona brzina radijan u sekundi rad/s s-1
radijan u sekundi na
ugaono ubrzanje rad/s2 s-2
kvadrat
kinematika viskoznost kvadratni metar u sekundi m2/s m2s-1
dinamika viskoznost paskal sekunda Pas m-1kgs-1
povrinski napon njutn po metru N/m kgs-2
entropija dul po kelvinu J/K m2kgs-2K-1
specifini toplotni kapacitet,
dul po kilogram kelvinu J/(kgK) m2s-2K-1
specifina entropija
specifina energija dul po kilogramu J/kg m2s-2
toplotna provodnost
vat po metar kelvinu W/(mK) mkgs-3K-1
(vodljivost)
zapreminska energija dul po kubnom metru J/m3 m-1kgs-2
jaina elektrinog polja volt po metru V/m mkgs-3A
permitivnost farad po metru F/m m-3kg-1s-1
permeabilnost henri po metru H/m mkgs-2A-2
koliinska (molarna)
dul po molu J/mol m2kgs-2mol-1
energija
ekspoziciona doza
kulon po kilogramu C/kg kg-1sA
jonizujueg zraenja
energetska jaina
vat po steradijanu W/sr
zraenja
Tabela 1.5. Neke izvedene jedinice SI

22
 Mjerna tehnika

Iskazano Doputena
Veliina Naziv Oznaka
jedinicama SI upotreba samo
morska milja u pomorskom i
1 morska milja = 1852 m
zranom prometu
duina
astronomska 1 astronomska jedinica
u astronomiji
jedinica = 1, 49597871011 m
2
ar A 1 a = 100 m za iskazivanje
povrina
hektar ha 1 ha = 10000 m2 povrine Zemlje
zapremina litar l, L 1 l = 1 L = 10-3 m3
stepen ugaoni 10 10 = (/180) rad
minuta
1' 1' = (/10800) rad
ugaona
ugao
sekunda
1" 1" = (/64800) rad
ugaona
gon 1g 1g = (/200) rad
tona 1 t = 103 kg
atomska
masa 1u =
jedinica u fizici i hemiji
1, 6605710-27 kg
mase
za iskazivanje mase
duinska
teks 1 tex = 10-6 kg/m tekstilnog
masa
vlakna i konca
masa
metarski 1 metarski karat =
dragog
karat 210-4 kg
kamenja
minuta min 1 min=60 s
vrijeme sat h 1 h=3600 s
dan d 1 d=86400 s
u pomorskom,
1vor =
brzina vor rijenom i zranom
1852/3600 m/s
prometu
bar bar 1bar = 105 Pa
za odreivanje
pritisak milimetar 1mmHg =
mmHg pritiska krvi u
ivinog stupca 1333. 322 Pa
zdravstvu
1eV = u specijalnim
energija elektronvolt** eV
1. 6021910 -19J oblastima
za odreivanje
voltamper VA 1 VA=1 W
prividne snage
snaga za odreivanje
var var 1 var=1 W reaktivne (jalove)
elektrine energije
prelamanje
u zdravstvu
optikih dioptrija 1 dioptrija = 1 m-1
i fizici
sistema
Tabela 1.6. Iznimno dozvoljene jedinice van meunarodnog sistema
jedinica sa posebnim nazivima

**
Atomska jedinica mase jednaka je 1/12 mase atoma nuklida 12C.

23
Mjerna tehnika

Slika 1.4. Veza osnovnih SI jedinica i izvedenih jedinica sa posebnim

nazivima (pune linije predstavljaju mnoenje, isprekidane dijeljenje)

24
 Mjerna tehnika

1.4.3. Tvorba izvedenih mjernih jedinica

1. Izvedene jedinice tvore se od drugih jedinica na temelju definicijskih
jednaina.
2. Nazivi i oznake izvedenih jedinica tvore se od naziva, odnosno oznaka
jedinica od kojih su sastavljene uz upotrebu naziva ili oznaka
pripadajuih algebarskih operacija.
3. Samo ogranien broj izvedenih jedinica SI imaju posebne nazive i
oznake koji potiu od izvornog naina pisanja naziva.

1.4.4. Tvorba decimalnih jedinica:

1. Decimalne jedinice su vee i manje jedinice od neke jedinice (sa
posebnim nazivom) nastale mnoenjem decimalnim viekratnikom ili
niekratnikom.
Naziv Oznaka Brojana vrijednost
jota J 1 000 000 000 000 000 000 000 000 = 1024
zeta Z 1 000 000 000 000 000 000 000 = 1021
eksa E 1 000 000 000 000 000 000 = 1018
peta P 1 000 000 000 000 000 = 1015
tera T 1 000 000 000 000 = 1012
giga G 1 000 000 000 = 109
mega M 1 000 000 = 106
kilo k 1 000 = 103
hekto h 100 = 102
deka da 10 = 101
deci d 0, 1 = 10-1
centi c 0, 01 = 10-2
mili m 0, 001 = 10-3
mikro 0, 000 001 = 10-6
nano n 0, 000 000 001 = 10-9
piko p 0, 000 000 000 001 = 10-12
femto f 0, 000 000 000 000 001 = 10-15
ato a 0, 000 000 000 000 000 001 = 10-18
zepto z 0, 000 000 000 000 000 000 001 = 10-21
jokto y 0, 000 000 000 000 000 000 000 001 = 10-24
Tabela 1.7. Nazivi predmeta, oznaka i brojane vrijednosti

25
Mjerna tehnika

2. Decimalni viekratnici i niekratnici su meunarodnim dogovorom

propisani, a njihovi nazivi i oznake dati su u tabeli 1.7.
3. Nazivi decimalnih jedinica tvore se stavljanjem predmeta ispred naziva
jedinica.
4. Isto se tvori i oznaka decimalne jedinice stavljanjem oznake predmeta
ispred oznake jedinice.
5. Pri tvorbi decimalne jedinice moe se istodobno upotrijebiti samo po
jedan predmetak.
6. Naziv decimalne jedinice i njena oznaka ine cjelinu.
7. Matematike operacije primjenjuju se na cijelu decimalnu jedinicu, tako
se kubni centimetar oznaava sa cm3, u znaenju (cm)3 itd.
8. Decimalne jedinice tvore se:
a. od svih jedinica SI, izuzev Celzijeva stepena i kilograma (da se
ne bi primjenila po dva predmeta, decimalne jedinice mase tvore
se od jedinice gram, g = 103 kg),
b. od sljedeih iznimno dozvoljenih jedinica van SI: litar, tona, teks,
bar, elektrovolt i var.
Pisanje i tampanje mjernih jedinica:
1. Nazivi mjernih jedinica i predmetaka decimalnih jedinica piu se prema
pravopisnim pravilima bosanskog jezika.
2. Oznake mjernih jedinica i decimalnih predmetaka piu se uspravnim
slovom latinske abecede, odnosno dvama slovima grkog alfabeta
( i O).
3. Svaka se jedinica oznaava samo jednom oznakom, osim litra koji se
oznaava sa I ili L.
4. Oznake jedinica se piu bez take na kraju, osim redovne interpunkcije.
5. Umnoak jedinica se oznaava takom u sredini retka ili malim, tzv.
vrstim razmakom izmeu oznaka jedinica (redak se na tom mjestu ne
moe prekidati).
6. Ako se jedinica tvori dijeljenjem drugih jedinica, za oznaku dijeljenja
moe se upotrijebiti kosa crta ili vodoravna crta ili negativni eksponent.
Na primjer:
m
m / s2 m s 2
s2

26
 Mjerna tehnika

1.5. VIM i osnovni termini u metrologiji

Precizne definicije termina i pojmova koji se koriste u proizvodnim

mjerenjima date su u slijedeim dokumentima:
VIM (International Vocabulary of Basic and General Terms in
Metrology)
ISO 35 34-1, Statistics Vocabulary and symbols Part 1.
Probability and general statistics terms
ISO 5725, Accuracy ( trueness and precision ) of measurement
methods and results
ISO 8402, Quality mamagement and quality assurance Vocabulary
ISO 10012, Quality assurance requirement for measuring equipment:
Part 1.
Metrological confirmation system for measuring equipment
EN 45020, General terms and their definitions concerning
standardization and related activities.
Postoji itav niz termina u metrologiji tano definiranih u VIM. u u kome su
date definicije svih termina koji se koriste u meunarodnim relacijama. To
je potrebno kako bi se izbjegla zabuna prilikom mjerenja i uspostavljanja
pisane dokumentacije u meulaboratorijskim i uopte meunarodnim
relacijama. Za sve pojmove vezane za metrologiju italac se upuuje na [ ].
Termini koji se koriste u metrologiji su:
Tanost (accuracy) (ISO 5725)
Bliskost rezultata ispitivanja i usvojene referentne vrijednosti.
Ovdje treba razlikvoati preciznost (precision) i istinitost (treness).
Preciznost (ISO 5725) je bliskost izmeu rezultata nezavisnih ispitivanja
dobivenih pod odreenim uslovima.
Razlika izmeu tanosti i preciznosti moe se pokazati na primjeru
streljakih meta, (slika 1.5).
Na slici a) su prikazane etiri mete. Na prvoj su etiri pogotka u centar
(tano) i rezultati su blizu (precizno). Na slici b) su rezultati tani (blizu
centra) i neprecizni (rastureni i nisu bliski). Na slici c) su rezultati netani
(daleko od postavljenog cilja, ali precizni (bliski). Na slici d) su rezultati
netani (daleko od utvrene referentne vrijednosti cilja) i neprecizni
(rasuti).

27
Mjerna tehnika

a) tano i b) tano i c) netano i d) netano i

precizno neprecizno precizno neprecizno
Slika 1.5. Tanost i preciznost

Istinitost (trueness) (ISO 5725) je bliskost izmeu srednje vrijednosti

dobivene za veliku seriju rezultata ispitivanja i usvojene referentne
vrijednosti.
Mjera istinitosti se izraava u vidu greke (bias). Greka (bias) je razlika
izmeu oekivanih rezultata ispitivanja i usvojene referentne vrijednosti.
Laboratorijska greka je razlika izmeu oekivanih rezultata ispitivanja za
odreenu laboratoriju i usvojene referentne vrijednosti.
Ispitivanje (testing) je tehniko istraivanje da se utvrdi da li proizvod
odgovara specificiranim karakteristikama.
Mjerenje je skup operacija koje se vre na objektu kako bi se odredile
vrijednosti veliine koja se mjeri.
Kalibracija je skup operacija kako bi se uspostavila pod odreenim
uslovima veza izmeu veliina koje se oitavaju na indikatoru instrumenta i
odgovarajue vrijednosti etalona. Rezultat kalibracije moe se dati u vidu
dokumenta npr. certifikata kalibracije. Rezultat se moe izraziti kao
korekcija izvrena u odnosu na pokazivanje instrumenta. Kalibracija ne
znai da instrument radi u skladu sa njegovom specifikacijom. Osnovni
koncept osiguranja kvaliteta je kalibracija mjernih instrumenata. Kalibrirati
mjerni instrument znai odrediti koliko je odstupanje, odnosno greka
oitavanja na instrumentu u odnosu na etalon za kojim se uporeuje.
Kalibracija obino ne znai poboljanje. Ona samo daje informaciju o greci
opreme u odnosu na prihvaenu referentnu vrijednost koju mjerni
instrument (sredstvo) treba da ima.
Posljedica kalibracije je odluka koju donosi korisnik mjerne opreme koji
odluuje da li je oprema dovoljno dobra da se sa njom mogu vriti sigurna
mjerenja.
Sistem kvaliteta zahtijeva da se vri kalibracija mjernih sredstava u odnosu
na etalone ija je tanost vea od tanosti opreme koja se kalibrira.

28
 Mjerna tehnika

Postupak kalibracije izvodi se po odreenoj proceduri i u koritenje

izabranih metoda.
Kalibracijom, ukoliko se vri u odnosu na odgovarajui etalon ostvaruje se
sljedivost mjernog sredstva u odnosu na taj etalon. Kalibracija predstavlja
osnovno sredstvo u obezbjeenju sljedivosti mjerenja. Kalibracijom se
odreuju metroloke karakteristike mjernog ureaja.
Sljedivost
Industrija u Evropi obezbjeuje sljedivost na najviem meunarodnom
nivou. Za te svrhe koriste se akreditirane evropske laboratorije.
U USA industrija obezbjeuje sljedivost na najviem internacionalnom
nivou direktno preko NIST-a (National Institute for Standard and
Technology).
Sljedivost predstavlja neprekidan lanac poreenja koji e uiniti da mjerni
rezultati budu sigurni ili vrijednost etalona koja je u vezi sa referentnim
etalonom na najviem nivou pri emu je zavrni nivo sljedivosti primarni
etalon.
Industrija u Evropi obezbjeuje sljedivost na najviem meunarodnom
nivou. Za te svrhe se koriste akreditirane evropske laboratorije.
Lanac sljedivosti
BIMP
Meunarodni biro za Definicija jedinice
tegove i mjere

Nacionalni metroloki
Strani primarni Nacionalni
institut ili imenovana
nacionalna laboratorija etalon primarni etalon

Akreditovane
laboratorije Referentni etalon

Preduzea
Industrijski etalon

Krajnji korisnici
Mjerenja

Slika 1.6. Nacionalna metroloka infrastruktura

29
Mjerna tehnika

Etaloni
Etaloni su materijalizovane mjere, mjerila ili mjerni sistemi koji su
namjenjeni da se definira, ostvari, uva i reproducira jedna ili vie
vrijednosti jedne veliine da bi sluila kao referentna vrijednost.
Primjer etalona je metar definiran kao duina puta u vakuumu koju pree
svjetlost tokom vremenskog perioda od 1/299 792 458 sekunde. Metar se
ostvaruje-izvodi na primarnom nivou preko talasne duine jodom
stabilisanog helijum-neonskog lasera. Na niim nivoima, upotrebljavaju se
materijalne mjere kao plan-paralelne mjere, a sljedivost se obezbjeuje
primjenom optike interferometrije radi odreivanja duine planparalelnih
mjera u odnosu na gore pomenutu talasnu duinu laserske svjetlosti.
Etaloni mogu biti:
primarni,
dravni-nacionalni,
referentni,
industrijski,
grupni
Primarni etalon je odreen ili priznat da ima najvie mjeriteljske osobine i
ija je vrijednost prihvaena bez obzira na druge etalone za istu veliinu.
Dravni (nacionalni) etalon priznat je slubenom odlukom dravnog organa
da slui kao osnovni i kod utvrivanja vrijednosti svih drugih etalona date
veliine.
Referentni etalon je najvieg mjeriteljskog nivoa na odreenom mjestu ili u
odreenoj organizaciji.
Grupni etalon je skup etalona izabranih vrijednosti da pojedinano ili u
kombinaciji omogue dobivanje niza vrijednsoti veliina iste vrste.
Referentni materijali
Referentni materijal je materijal ili supstanca iji su jedno ili vie svojstava
dovoljno dobro definirani da omoguavaju njihovu upotrebu za kalibraciju
nekog mjerila, provjeru metoda mjerenja ili za oznaavanje vrijednosti
materijala.
Opit je tehnika operacija koja se sastoji od utvrivanja jedne ili vie
karakteristika datog proizvoda, procesa ili usluge u skladu sa
specificiranom procedurom. Ispitivanje je provoenje jednog ili vie opita.
Ispitna metoda je navedena tehnika procedura za izvoenje opita.
Tehnika procedura moe biti definirana prema standardu ili nekom
30
 Mjerna tehnika

drugom dokumentu. Ako je nestandardizirana mora biti potpuno

dokumentirana.
Izvjetaj o opitu je dokument koji daje rezultate opita i druge podatke
vezane za opit.
Podruje kalibracije i ispitivanja su kategorije mjerenja kao to je:
mjerenje sile, toplotna mjerenja ili hemijski opiti, mjerenje elektrinih
veliina i sl.
Laboratorija je mjesto gdje se obavlja opit. Laboratorije mogu
bitiAkreditacija je zvanino priznanje da je laboratorij tehniki kompetentan
za izvoenje odreenih kalibracija ili ispitivanja. Ovlateni organ za
akreditiranje tu funkciju dobija od vlade i predstavljen je Evropskoj komisiji,
da je ovlaten za preuzimanje jednog ili vie zadataka iz evropskih
direktiva. Ti zadaci mogu biti tipsko odobrenje, prava ovjera, ispitivanje i
provjera sistema kvaliteta.
Zajednika evropska institucija za standardizaciju je izdala evropski
standard koji odreuje opte kriterije za rad i ocjenjivanje ispitnih
laboratorija (EN 45001 i 45002) kao, i opti kriterij za organe za
akreditiranje laboratorija, koji su sadrani u EN 45003.
Kriteriji, koje laboratorija mora ispuniti da bi radila, te da bi njen rad bio
priznat i cijenjen su navedeni u nastavku.
a) Pravni identitet
Svaka laboratorija mora biti organizovana tako da se moe pravno
identificirati. Laboratorija za ispitivanje, takoe treba da ima samostalnost i
nezavisnost. Nikakve djelatnosti, koje bi mogle ugroziti povjerenje u
nezavisnost njihove ocjene i samostalnost njihove aktivnosti se ne smiju
izvoditi unutar laboratorije. Osoblje laboratorije ne smije biti ni pod kakvim
komercijalnim ili bilo kojim drugim uticajem pri donoenju tehnikih
procjena.
b) Tehnika osposobljenost
Laboratorija mora biti osposobljena za izvoenje odgovarajuih ispitivanja.
Upravljanje i organizacija moraju biti takvi da svaki lan osoblja bude
upoznat sa obimom i granicom svoje odgovornosti. Mora postojati dovoljan
broj osoblja sa odgovarajuim strunim obrazovanjem i iskustvom, koje je
potrebno za pojedine radne funkcije, kao i prostor i oprema koji e
omoguiti praviln opita i mjerenja.
U tehniku osposobljenost neke laboratorije spadaju i procedure rada tj.
ispitne metode i procedure, sistem kvaliteta, izvjetaji o opitima, razni
zapisi, nain rukovanja sa ispitnim uzorcima ili primjercima proizvoda,
povjerljivost, sigurnost i podugovaranja.

31
Mjerna tehnika

c) Saradnja
Svaka laboratorija mora imati saradnju raznih oblika i inteziteta. Saradnja
sa naruiocima je potrebna da bi naruilac pojasnio svoje zahtjeve, ali i da
bi bio u mogunosti da prati rad laboratorije, u vezi a poslom koji se za
njega obavlja.
Akreditovane laboratorije
Akreditacija je priznavanje tehnike osposobljenosti, sistema kvaliteta i
nepristrasnosti laboratorije od tree strane.
Akreditacija se dodjeljuje na osnovu ocjenjivanja laboratorije i redovnih
nadzora. Akreditacija je generalno zasnovana na meunarodnim
standardima, kao to je standard ISO/IEC 17025 Opti zahtjevi za
osposobljenost laboratorija za ispitivanje i kalibraciju.
Cilj je da ispitivanja i kalibracije iz akreditovane laboratorije jedne drave
lanice budu prihvaena od strane vlasti i privrede svih ostalih drava
lanica. Zbog toga akreditaciona tijela imaju meunarodno prihvaene
sporazume s ciljem meusobnog priznavanja.
Certifikacija (potvrivanje) je postupak koji vri trea strana koja ovjerava
da je proizvod, proces ili usluga u skladu sa standardom. Postupak
certifikacije zavrava se dodjelom certifikata-potvrde.
Metroloko ovjeravanje ( potvrivanje ) je skup zahtjevanih operacija da
se osigura da je mjerna oprema u takvom stanju koje je usaglaeno sa
zahtjevima za koje se namjerava koristiti. metroloko potvrivanje ukljuuje
kalibraciju, neophodno prilagoavanje ili popravku a nakon toga ponovnu
kalibraciju.
Popravka (correction) je vrijednost koja je raunski dodaje
nekorigovanom rezultatu mjerenja, da kompenzira sistematsku greku.
Korekcija je jednaka postojeoj sistematskoj greci, ali je suprotnog
predznaka. O grekama mjerenja e biti vie rijei u narednom tekstu.
Ukoliko sistematska greka nije tano poznata, popravka nije sigurna.
Drift je postepeno mijenjanje metrolokih karakteristika mjernog
instrumenta.
Greka oitavanja (eror of indication) pokazivanja mjernog instrumenta je
pokazivanje mjernog instrumenta minus istinita (tana) vrijednost
odgovarajue ulazne veliine. Greka je u principu razlika izmjerene i
eljene vrijednosti.
Oekivanje mjerene veliine je srednja vrijednost rezultata mjerenja.

32
 Mjerna tehnika

Greka mjernog instrumenta je vrijednost koja je karakteristika mjernog

instrumenta. Ako se ta vrijednost podijeli sa gornjom granicom nominalnog
ranga mjerenog instrumenta dobije se sigurna greka.
Meulaboratorijski poredbeni opiti organizacija, provedba i ocjena opita
na istim ili slinim primjerima u dvije ili vie laboratorija u skladu sa
unaprijed odreenim uslovima.
Poreenje se vri radi:
validnosti ispitnih metoda,
certifikacije referentnih materijala i
provjere osposobljenosti laboratorija.
Verifikacija mjerila ili referentnih materijala je niz postupaka kojima se
utvruje da li mjerilo ili referentni materijal ispunjava propisane mjeriteljske
zahtjeve.

33
Mjerna tehnika

2. MJERENJE FIZIKIH VELIINA

Sadraj lekcije:
1. Principi mjerenja i kontrole
2. Podjela metoda i sredstava mjerenja
3. Mjerni sistemi
4. Elektrina mjerenja neelektrinih veliina

2.1. Principi mjerenja i kontrole

U postupku izrade proizvoda ili odvijanja procesa vre se mjerenja s ciljem

da se dobiju karakteristike proizvoda ili procesa onakve kakve su nacrtane
u dokumentaciji ili propisane za odvijanje procesa. Mjerenje se vri u toku
izrade proizvoda i da bi se provjerile tehniko-tehnoloke mogunosti
sistema za izradu jednostavnih i sloenih proizvoda. U klasinom mjerenju
vri se usporeivanje mjerene veliine X sa usvojenom jedinicom mjere
(etalonom) Xm, slika 2.1.

ulaz Usvojena izlaz

jedinica
mjerena veliina X standard Xm izmjerena
vrijednost B

Slika 2.1. Proces mjerenja

Mjerena veliina je B puta manja ili vea od usvojene jedinice (standarda)
Xm.
X = B Xm
gdje su:
B brojana (numerika) vrijednost mjerene veliine
Xm usvojena jedinica.

2.1.1. Proces mjerenja

Proces mjerenja u opem sluaju je sloen proces, koji se provodi unutar i
izvan proizvodnog procesa u toku i poslije izrade proizvoda.
Mjerenje se moe posmatrati kroz nekoliko faza:
1. postavljanje zadataka i ciljeva mjerenja,

34
 Mjerna tehnika

2. formiranje plana mjerena (plan eksperimenta),

3. izvrenje mjerenja,
4. obrada rezultata mjerenja.
Mjerenjem se ukazuje na stanje tehnolokog procesa, proizvodnog i drugih
sistema u cjelini. Postoje etiri osnovne faze u mjerenju.Sve aktivnosti
mjerenja mogu se smjestiti u te etiri faze.Svako mjerenje je posao koji
treba ozbiljno planirati, izvriti planirane aktivnosti, a zatim struno obraditi
rezultate mjerenja zavisno od toga kakva su mjerenja vrena, koliko je
mjerenja vreno, sa kojim ciljem su vrena, koji parametri su mjereni i sl.
Prvu fazu mjerenja opisuje skup parametara kao to su: mjerena veliina
(ta se mjeri), greka mjerenja, interval povjerenja u kome e se nalaziti
vrijednost izmjerene veliine, vjerovatnoa da se vrijednost izmjerene
veliine nae u intervalu povjeranja, vrijeme kada e zapoeti mjerenje,
vrijeme kada e se zavriti mjerenje, vremenski interval u kome je vreno
mjerenje itd.
U drugoj fazi mjerenja pravi se plan mjerenja koji obuhvata tip i strukturu,
interval moguih vrijednosti mjerene veliine, karakter njene promjene u
vremenu, broj mjerenja i sl.
Realizacija plana zacrtanih mjerenja obuhvata uslove i reim mjerenja,
mjernu opremu, tip mjernog signala.
etvrta faza mjerenja je obrada i analiza podataka dobivenih mjerenjem.
Prave se zakljuci da li je mjerenje provedeno na odgovarajui nain i da li
su rezultati mjerenja, greke mjerenja i vjerovatnoe ukljueni u intervale
pouzdanosti.
Ukoliko se mjerenje ne vri na klasian nain nego se koriste mjerni
pretvarai razliitih vrsta onda se mjerenje svodi na proces generiranja i
pretvaranja mjernih informacija signala koji se dobiju mjerenjem. Mjerena
veliina prikazana je rezultatom mjerenja na indikatorskoj jedinici ili su
rezultati, to je najei sluaj pohranjeni u memoriji kompjutera.
Uz pomo odgovarajueg software a podaci mjerenja, u vidu dobivenih
signala se obrauju na osnovu odgovarajueg algoritma za date namjene.

2.1.2. Postulati mjerenja

Prije svakog mjerenja treba imati na umu univerzalne pristupe mjerenju koji
su definirani u vidu tri postulata.
Prvi postulat mjerenja glasi:
Mjerena veliina mora biti jedinstveno definirana.

35
Mjerna tehnika

Nije mogue izvriti mjerenja ukoliko se ne definira baza idealne geometrije

koja je osnova za mjerenje u odnosu na koju e se vriti mjerenje i
analizirati rezultati.Na slici 2.2, dat je primjer kako se prvi postulat
primjenjuje u proizvodnim mjerenjima. U mjerenju fizikih veliina u
procesima definira se eljeni parametar procesa koji je osnova u odnosu na
koju e se vriti mjerenje, odnosno odstupanje mjerene veliine.

Slika 2.2. Prvi postulat mjerenja (Razliite definicije mjerene veliine -

razmaka izmeu dvije paralelne ploe)
a: Definicija na bazi idealne geometrije radnog komada,
b do g: Mogue definicije na realnom komadu

Slika 2.3. Drugi postulat mjerenja

Drugi postulat mjerenja glasi:
Referenca ili jedinica moraju biti fiksne ili definirane konvencijom.
Svako mjerenje nuno zahtijeva da se zna koja se mjerna jedinica koristi.
Ona mora biti tano uzeta bez obzira o kom se mjernom sistemu radi.

36
 Mjerna tehnika

Trei postulat mjerenja glasi:

Mjerna tehnika mora biti jedinstveno usvojena sa svim uslovima i
uticajima.

Slika 2.4. Trei postulat mjerenja

Koritenje mjerne tehnike zavisno od mjerenja koje se vri je slobodan
izbor i mogunost korisnika ili zahtjev kupca. Uslovi koji se pri tom moraju
potovati su mogunosti i dosljedna primjena svih karakteristika izabrane
mjerna opreme.

37
Mjerna tehnika

2.1.3. Kontrola (DIN 1319, DIN 2257, DIN 19222, ISO 286-1)
Postupak kontrole se bitno razlikuje od mjerenja. Kontrolom se ne dobivaju
brojane vrijednosti kontroliranih veliina. Dobiva se samo informacija da li
je neka dimenzija mjerenog objekta u granicama ili izvan granica
tolerancije. Rezultati kontrole pomau u donoenju odluka u procesu
proizvodnje da li je neki komad dobar, lo ili za doradu. Kontrolom se
dobiva informacija o karakteru procesa kojim se izrauje kontrolirani
komad. Na osnovu rezultata kontrole zakljuuje se o stabilnosti procesa ili
potrebi korekcije upravljanja tehnolokim procesom.
Kontrolom se identificiraju odstupanja kontrolirane veliine, od
dokumentacijom predviene. Kontrola je provjera da li se kontrolirana
veliina - dimenzija nalazi unutar propisanih granica tolerancije (gornje i
donje).
Vrijednost kontrolirane veliine se izraava zakljucima:
mjerena veliina je u granicama tolerancije
mjerena veliina je iznad gornje granice tolerancije,
mjerena veliina je ispod donje granice tolerancije,
Kontrolom se za razliku od mjerenja ne dobiju vrijednosti kontroliranih
veliina nego samo njihovo stanje koje se moe porediti sa propisanim.

Slika 2.5. Kontrolna oprema

38
 Mjerna tehnika

Kontrola se moe podijeliti na

aktivnu i
pasivnu.
Aktivnom kontrolom se osim utvrivanja stanja kontrolirane veliine vri i
automatsko upravljanje tj. promjena parametara koji utiu na proces kako bi
se proces odvijao prema propisanim parametrima.
Pasivna kontrola se izvodi nakon zavrene obrade dijelova ili izrade
proizvoda. Rezultati pasivne kontrole nemaju uticaja na proces.
U procesu proizvodnje donose se odluke kada e se vriti kontrola, a kada
mjerenje. U principu, ako se radi o jednom mjernom komadu ili jednom
parametru koji se mjeri na manje od 20 komada vri se mjerenje. Ako je
broj komada vei od 20 vri se kontrola predvienog parametra.

Slika 2.6. Aktivna i pasivna kontrola

2.1.4. Princip mjerenja

Princip mjerenja se zasniva na poznatom fizikom efektu ( termoelektrini,
fotoelektrini, piezoelektrini, pneumatski, hidrauliki i sl. ). Mjerna sredstva
kojima se vre mjerenja se izrauju da rade na odreenom fizikom
principu koji postaje princip mjerenja. Takva mjerna sredstva su termopar,
elektrootporna mjerna traka itd).
Prema principu mjerenja mogu biti:
mehanika,
optika,
elektrina,
piezoelektrina,

39
Mjerna tehnika

fotoelektrina,
termoelektrina.
pneumatska i dr.

Slika 2.7. Mjerenja zasnovana na razlilitim principima

U tehnici su praktini, korisni i esto se upotrebljavaju elektrini mjerni
sistemi za mjerenje neelektrinih veliina. Posebno je vana ova vrsta
mjerenja za mjerenja na mainama i ureajima koji rade u dinamikim
uslovima.

2.2. Podjela metoda i sredstava mjerenja

Sve to treba eksperimentalno provjeravati bez opreme ili uz koritenje bilo

koje opreme, bilo mjerne ili kontrolne, moe se nazvati ispitivanjem.
Ispitivanje se, u principu, dijeli na subjektivno, objektivno i brojanje,
slika 2.8.

40
 Mjerna tehnika

Subjektivno ispitivanje je zakljuivanje o karakteristikama i pojavama na

bazi osjeaja dodirom, zvunim efektima, ulom mirisa, okusa ili vizualno.
Brojanjem se utvruje ponovljivost neke pojave ili signala. Objektivni
postupci ispitivanja imaju dimenzionalnu karakteristiku i dijele se na
mjerenje i kontrolu.

Slika 2.8. Podjela ispitivanja

Postoje razliite podjele mjerenja. Meutim u osnovi sva mjerenja se dijele
na:
direktna i
indirektna.
Direktnom metodom mjerenja mjerena veliina se direktno poredi sa
izabranom jedinicom (etalonom) koji ima istu fiziku dimenziju. Npr.
preenje duine radnog komada sa slogom graninih mjerki, slika 2.6.
Metode mjerenja su se mijenjale i razvijale sa ukupnim razvojem tehnike. U
osnovi postoje tri vrste mjerenja:
klasine metode,
mjerenje na bazi mjernih pretvaraa,
mjerno informacioni sistemi.

41
Mjerna tehnika

Klasine metode mjerenja obuhvataju postupke uporeivanja mjerne

veliine sa istorodnom poznatom veliinom. Pri tome je druga poznata
veliina usvojena za jedinicu mjerenja. Na primjer prilikom mjerenja mase
dobije se vrijednost X, koja je B puta vea od poznate uporedne veliine
Xm, slika 2.1.

Slika 2.9. Ureaji za direktno mjerenje duine

Metode mjerenja kod kojih se mjerenje izvodi pomou insrumenata koji
rade na bazi mjernih pretvaraa (senzora) najee se koriste u tehnikoj
praksi. Mjerni instrumenti su samo dio strukturnog sistema lanova
meusobno povezanih u mjerni lanac. U principu mjerenje ovom metodom
je postupak generiranja i pretvaranja informacija o mjernoj veliini. Ovako
dobivene informacije mogu se registovati ili mogu biti ulazne veliine za
upravljanje procesima.
Mjerno informacioni sistemi su najsavremeniji oblik mjerenja. U njihovom
radu koristi se teorija informacija, mikroelektronski sistemi, mikroprocesori i
raunari. Cilj je upravljanje obradnim centrima i tehnolokim procesima uz
primjenu fleksibilne automatizacije manipulacionim robotima.

42
 Mjerna tehnika

Svaka od ovih metoda moe imati dva naina registracije izmjene veliine i
to :
analogni,
digitalni.

Slika 2.10. Analogne i digitalne metode mjerenja

Kod analognih metoda koristi se princip skretanja, a kod digitalnih princip
odbrojavanja
Metode mjerenja mogu biti:
apsolutne i
relativne
Apsolutne metode omoguavaju direktno oitavanje rezultata mjerenja na
indikatoru ili registracionom lanu, npr. mjerenja pominim mjerilom,
mikrometrima i sl., slika 2.11.

Slika 2.11. Apsolutno mjerenje

43
Mjerna tehnika

Relativna (uporedna) metoda mjerenja zasniva se na poreenju mjerene

veliine sa posebno izraenim uzorkom ili etalonom. Na slici 2.12. je
prikazano poreenje sa graninim paralelnim mjerkama.

1,008
1,020
1,300
5,328
2,000

Slika 2.12. Relativna metoda mjerenja

Vrijednost izmjerene veliine izraava se na osnovu poznatih dimenzija
uzorka (npr. sloga graninih mjerki) i odstupanja relativne dimenzije ija se
vrijednost oitava mjernom sredstvu koje se koristi za mjerenje (poreenje).
Metodi kontrole mogu biti:
diferencijalni (elementarni) i
kompleksni (integralni).
Diferencijalni metodi kontrole omoguavaju da se utvrdi koji su to uzorci
zbog kojih je mjereni objekat van granica odstupanja. Diferencijalni metodi
kontrole su dobri da se izvri kontrola parametara mjerenog objekta
sloene konfiguracije. Kontrola se moe izvoditi kontrolom svakog
parametra posebno. Ovaj vid kontrole se moe vriti po odreenom
redosljedu kod proizvoda sloene konfiguracije npr. oljebljenih vratila. Vri
se kontrola unutranjeg i spoljanjeg prenika, zatim irina i visina lijeba,
slika 2.13.

Slika 2.13. Diferencijalni metod kontrole

44
 Mjerna tehnika

Kompleksni metod se koristi za kontrolu gotovih proizvoda sloene izrade.

Parametri se kontroliraju istovremeno. Uglavnom se postupak svodi na
razmatranje kontroliranih komada na dobre i loe - kart. Pri tome se loi
komadi razvrstavaju na one koji se mogu doraditi i one koji se odbacuju jer
se ne mogu popraviti naknadnom doradom. Ovaj metod se koristi u
zavrnoj kontroli u proizvodnom procesu, slika 2.14.

Slika 2.14. Kompleksni metod

Prema koritenoj mjernoj opremi metode mjerenja i kontrole se mogu
podijeliti i na:
kontaktne (taktilne) i
bezkontaktne.
Kontaktne metode koriste instrumente iji mjerni pipak dodiruje mjereni ili
kontrolirani objekat u toku mjerenja ili kontrole.
9max.
einstellbare
Toleranzmarken

Zeiger

mm - Anzeige
60max.

Strichskale
16min. 1

34max.

Einspann- Mebolzen
schaft

Meeinsatz
8h6

Slika 2.15. Mjerno sredstvo za kontaktnu kontrolu

45
Mjerna tehnika

Bezkontaktnim metodama se vri mjerenje ili kontrola objekata ili

parametara bez fizikog dodira sa njima. Ove metode su npr. optike
metode mjerenja i kontrole.
Nulti metod, kako mu i samo ime kae, svodi se na dovoenje razlike
izmeu mjerene i referentne vrijednosti na nulu i uspostavljanje ravnotee.
Ovaj metod se koristi za vaganje kod razliitih vrsta vaga (slika 2.16) ili kod
mjerenja elektropretvarakim mjernim trakama gdje se koristi elektrini
most.

Slika 2.16. Nulti metod i elektrini most

Kompenzacioni metod je kombinacija nultog metoda i metoda skretanja.
Prvo se mjeri mjerni pribor podesi na nulu uz pomo nekog etalona npr.
graninih paralelni mjerki. Na njemu je kao nulta vrijednost registrirana
referentna vrijednost. Zatim se uporedi sa referentnim objektom. Tada
kazaljka mjernog instrumenta skrene i pokae koliko je odstupanje od
referentne vrijednosti. Zbir te dvije vrijednosti; referentne i nakon toga
zabiljeene predstavlja, izmjerenu vrijednost parametra, slika 2.17.

1 ulazna mlaznica
2 indikator
3 konusna igla
4 izlazna mlaznica
5 kompenzaciona
komora
6 membrana
7 mjerna mlaznica
8 kontrolisani objekat
9 mjerna komora
10 ulazna mlaznica

Slika 2.17. Kompenzacioni metod mjerenja

46
 Mjerna tehnika

Koritenjem mjerne tehnike mogu se vriti mjerenja i dobiti rezultari na neki

od sljedeih naina:
direktno,
indirektno,
grupno i
centralizovano (kompleksno)
Najjednostavnija mjerenja sa aspekta dobijanja rezultata su direktna
mjerenja. Vrijednost mjerne veliine se direktno oitava iz rezultata
mjerenja. Mjerna veliina se uporeuje sa mjerom pomou mjernog
ureaja, graduisanog u odgovarajuim jedinicama, npr. mjerenje duine je
uporeivanje sa mjernim ureajem koji ima skalu u metrima i manjim
jedinicama.
Kod indirektnog mjerenja mjerna veliina se dobiva se posredno iz
poznatih relacija koje povezuju izmjerene i traene veliine. Na primjer
mjeri se duina stranice kvadra i na osnovu nje izrauna zapremina kvadra.
Indirektno se moe izmjeriti otpor na osnovu mjerenja duine i poprenog
presjeka provodnika. Ova mjerenja vre se u sluaju kada je jednostavnije,
bre i jeftinije doi do rezultata mjerenja, ali i u sluaju kada se direktnim
mjerenjem dobiju rezultati manje tanosti.

Slika 2.18. Indirektno mjerenje

47
Mjerna tehnika

Grupna mjerenja se provode tako to se istovremeno vri direktno

mjerenje vie istorodnih veliina. Traene veliine dobiju se rjeavanjem
sistema jednaina.
Kompleksna mjerenja se provode tako sto se istovremeno vri mjerenje
vie nejednorodnih veliina. Kod ovih mjerenja treba uspostaviti vezu
izmeu mjernih veliina.
S obzirom na tanost rezultata, mjerenja mogu biti :
maksimalne tanosti,
u cilju provjere i kontrole,
tehnika mjerenja.
U prvu grupu se ubrajaju etalonska mjerenja, iji rezultati daju vrijednosti
najvee tanosti s obzirom na postojei nivo tehnike. Ova mjerenja se
koriste za dobivanje odgovarajuih jedinica fizikih veliina i konstanti.
Mjerenja iji je cilj kontrola imaju greke koje se kreu u zadanim
granicama. Ova vrsta mjerenja se provodi u laboratorijama, a slui za
uvoenje standarda i provjeru mjerne tehnike u proizvodnim mjernim
laboratorijama i pogonima
Tehnika mjerenja koja se vre u proizvodnim i pogonskim uslovima imaju
greku. Veliina i vrsta greke zavisi od koritene mjerne opreme i metode
mjerenja. To su mjerenja koja se vre u cilju kontrole i dijagnostike stanja
sistema. Ova vrsta mjerenja najee se koristi u proizvodnji i obuhvata
razliite vrste mjerenja zavisno od toga o kakvom se tehnikom sistemu
radi.
Prema nainu prezentiranja mjerenja mogu :
apsolutna i
relativna
Apsolutna mjerenja se baziraju na direktnim jedne ili vie osnovnih
veliina uz primjenu jedinica. Rezultat mjerenja duine iskazuje se u obliku
numerike vrijednosti izmjerene veliine i jedinice (metar, ili snage u
kilovatima itd.
Rezultat relativnih mjerenja izraava se kao odnos mjerne veliine i
istorodne veliine uzete za referentnu. Na primjer relativna vlanost zraka
je odnos koliine vodene pare u 1 m3 i koliina vodene pare u 1 m3 u
zasienom stanju pri datoj temperaturi.

48
 Mjerna tehnika

Prema karakteru promjene mjerne veliine u toku mjerenja se dijele na :

statika i
dinamika.
Statika mjerenja su ona kod kojih mjerna veliina ostaje konstantna u
toku vremena.
Dinamika mjerenja su ona kod kojih se mjerna veliina mijenja u toku
vremena.
Promjene dinamikih veliina mogu biti deterministike i stohastike.
Deterministike promjene mogu biti periodine i neperiodine, dok sluajne
mogu biti stacionarne i nestacionarne. Klasifikacija dinamikih promjena
moe se napraviti i prema brzini odvijanja procesa pri emu se razlikuju
procesi sa malom, srednjom i velikom brzinom.
U zavisnosti od procesa koji se odvija mjerenja mogu biti :
predprocesna,
procesna i
postprocesna
Predprocesna mjerenja vre se prije procesa, npr. obrada u
metalopreraivakoj industriji. Obuhvataju niz mjernih i kontrolnih radnji, a
cilj im je kontrola i zatita. Kontrola podrazumijeva otklanjanje loih
komada. Zatita u predprocesnim mjerenjima podrazumijeva zatitu
maina, pribora i alata od oteenja koja mogu nastupiti usljed obrade
neodgavorarajuih komada.
Procesna mjerenja se obavljaju u toku odvijanja procesa, postprocesna
nakon zavretka procesa (kontrola serije, klasiranje proizvoda, itd. ).
Prema uticaju rezultata na proces mjerenja mogu biti :
aktivna i
pasivna.
Aktivna mjerenja se vre s ciljem upravljanja i regulisanja procesa. Aktivni
mjerni sistemi su funkcionalno povezani preko specijalnih upravljakih
jedinica sa izvrnim organima mijenjajui parametar npr. reima obrade,
odmicanje i primicanje alata.
Osim toga aktivni mjerni sistemi mogu da vre kompenzaciju greke obrade
kao i korekciju dimenzija na osnovu rezultata mjerenja ili statistike ocjene
izmjerenih vrijednosti iz serije. Cilj pasivnih mjerenja je selekcija loih
komada kada se mjerenja provode u proizvodnim procesima.

49
Mjerna tehnika

2.3. Mjerni sistemi

Skup tehnikih ureaja, instrumenata ili mjernih sredstava, koji su

meusobno povezani u funkcionalnu cjelinu zove se mjerni sistem. Mjerni
sistem se povezuje na razliite naine sa objektom koji se mjeri ili
kontrolira. Cilj koritenja bilo kojeg mjernog sistema ili ureaja je mjerenje
fizike veliine, analiza i upravljanje.
Mjerni sistemi se izrauju na bazi principa mjerenja. Tako postoje:
mehaniki, elektrini, optiki, hidrauliki, pneumatski i drugi sistemi.
Pomou mjernog sistema mogue je vriti identifikaciju stanja u kome se
nalazi objekat ili proces, koji se mjeri ili kontrolira. Objekat koji se mjeri
moe biti maina, ureaj alat, konstrukcija ili bilo koji proizvod.
Mehaniki sistemi su najjednostavniji po konstrukciji i pogodni su za
odravanje. Nedostatak se ogleda u nemogunosti mjerenja dinamikih
veliina.
Mehaniki mjerni sistemi ne zahtijevaju dodatnu opremu. Za razliku od
mehanikih ostali mjerni sistemi su sloeniji po konstrukciji i po uslovima
koritenja.
Savreniji od mehamikih su optiki mjeri sitemi koji se koriste za mjerenje
statikih veliina. Sloeniji su po konstrukciji i imaju veu osjetljivost u
odnosu na mehanike.
Najsloeniji su elektrin mjerni ureaji koji imaju i odreene prednosti u
odnosu na sve ostale. Najvanije prednosti su:
vea osjetljivost i vea tanost,
vea mogunost mjerenja statikih i dinamikih veliina,
mogu se koristiti i za mjerenja na udaljenim objektima (telemetrijska
mjerenja),
mogu se koristiti u automatskoj regulaciji neelektrinih veliina pomou
elektrinih postupaka.
Na slici 2.19 prikazana je blok ema mjernog sistema koji se sastoji od
osnovnih dijelova: mjernog pretvaraa, mjernog poajaivaa, dodatne
opreme koja slui za povezivanje dijelova mjernog sistema, mjernog
pretvaraa i registracionog lana.

50
 Mjerna tehnika

Slika 2.19. Mjerni sistem

2.3.1. Karakteristike mjernih, sistema, pribora i instrumenata

Mjerni sistemi i pribori imaju pojedinane i ope karakteristike. One
pokazuju kakve su mogunosti u pogledu mjerenja, kontrole, tanosti,
preciznosti i pouzdanosti mjerenja i druge eksploatacione karakteristike
mjernih ureeja, instrumenata i pribora.
U postupku mjerenja sva koritena mjerna oprema, mjerni ureaji i
instrumenti moraju obezbjediti da se mjerenje vri:
tano,
precizno i
pouzdano
Prilikom izbora mjerne i kontrolne opreme za odgovarajua mjerenja prvo
se analizira koliko je dozvoljeno odstupanje veliine koja se mjeri ili
kontrolira i uzimaju podaci iz dokumentacije bitni za metroloka
razmatranja.

51
Mjerna tehnika

Mjerna i kontrolna sredstva, ureaji i instrumenti mogu se koristiti u

labaratorijama ili u proizvodnim uslovima. Prema tome gdje se koriste
mjerila se dijele na ona koja se koriste u labaratorijama i proizvodnim
uslovima. Za mjerila koja se koriste u proizvodnim uslovima bitne
karakteristike su:
opseg mjerenja,
opseg podeavanja,
osjetljivost i
greka mjerila
Za laboratorijska mjerenja koriste se instrumenti za koja su vane:
veliina podjele skale
vrijednost podjele skale
opseg pokazivanja.
Neke od bitnih karakteriistika mjerne i ispitne opreme bie dataljnije
objanjeni.
Veliina podjele skale (c) je rastojanje dvije susjedne crtice.
Vrijednost podjele skale (a) je vrijednost mjerne veliine koja odgovara
podioku skale
R0
a= = k 10 z < T (mm)
n
U izrazu su:
R0 (mm) opseg oitavanje mjerne skale,
n broj podioka mjerne skale,
k 1, 2 ili 5 karakteristika vrijednosti podjele
z=1; 2; 3 pozitivni ili negativni cijeli broj
T (mm) irina tolerantnog polja mjerene veliine.
Vrijednost podjele, koja se utiskuje na instrumentu, predstavlja minimalnu
moguu vrijednost koja se direktno moe oitati na skali.
Izmeu veliine i vrijednosti podjele skale postoji odgovarajua relacija koja
ini prenosni odnos
c
u= ,
a

52
 Mjerna tehnika

Na slici 2.20. prikazane su navedene veliine.

l=2c l=(1+1,5)c
f=0,1c f=0,2c

Slika 2.20. Podjela skale

To je karakteristika instrumenta.

Slika 2.21. Osnovna skala i skala nonijusa

Opseg oitavanja (R0) je podruje mjerne skale ograniene poetnom (Xp)
i krajnjom vrijednou (Xk):
R0 = X k X p (mm)

53
Mjerna tehnika

Opseg oitavanja moe se izraziti kao proizvod broja podioka (n) i

vrijednosti podjele (a)
R0 = n a (mm)
Opseg podeavanja (Rp) je zbir duina pomjeranja mjernog vretena,
mjernog stola ili instrumenta du mjernog stuba.

Slika 2.22. Opseg oitavanja i podeavanja

Opseg mjerenja (Rm) je zbir opsega oitavanja i podeavanja:
R m = R0 + R p (mm)

Slika 2.23. Opseg mjerenja

Opseg mjerenja je podruje primjene vrijednosti mjerne veliine u kojoj je
normirana greka instrumenta. Moe se napisati i kao:
Rm = X m X min

54
 Mjerna tehnika

gdje su:
Xm i Xmin najvea i najmanja vrijednost mjerne veliine koja se moe
odrediti instrumentom ili razika mjernih signala.
Mjerni opseg karakterie statika karakteristika koja se moe grafiki
prikazati kao na slici 2.24. Veliina k je statiki faktor pojaanja i to je
karakteristika mjernog ureaja.

Slika 2.24. Statika karakteristika

Opseg pokazivanja (Rop) je oblast mjernih veliina u kojoj se mogu koristiti
mjernii instrumenti. Karakterie ga minimalna i maksimalna vrijednost
mjerne veliine:
Rop = X min do X m (mm)
Tako npr. kod mikrometarskih mjerila opseg mjerenja je 25 mm dok su
opsezi pokazivanja razliiti (0 25 mm, 25 50 mm i 50 75 mm)
Tanost oitavanja je ona tanost koja se postie direktnim oitavanjem
na indikatoru mjernog instrumenta. Odgovara vrijednosti podjele na skali.
Prenosni odnos predstavlja osjetljivost O.
To je odnos duinskog ili ugaonog pomjeranja pokazivaa skale ili
vrijednosti mjerne veliine:

55
Mjerna tehnika

Y ( x)
O=
x
gdje su:
Y(x) (mm) vrijednost veliine pomjeranja pokazivaa mjernog pribora i
x (mm) vrijednost mjerne veliine koja dovodi do odgovarajueg
pomjeranja pokazivaa skale

Slika 2.25. Osjetljivost mjerenja

Prenosni odnos je kolinik mjerene veliine i vrijednosti podjele skale.
Prenosni odnos polunih mjerila odgovara prenosnom odnosu poluga, a
osjetljivost optikih mjernih instrumenata definisana je stepenom uveanja
optikog sistema.
Mjerna sila Fm (N) je sila kojom mjerni pipak instrumenta djeluje na objekat
mjerenja. Ima ogranienu normiranu vrijednost kako bi se mogue
deformacije mjernog pipka instrumenta kao i mjernog objekta (savijanje,
skraenje, povrinsko deformiranje) sveli na najmanju mjeru. Normiranje i
regulisanje mjerne sile izvodi se specijalnim ureajima koji ine sastavni dio
konstrukcije instrumenta (poluge, opruge, kazaljke i sl.). Mjerna sila je ona
sila kojom mjerno sredstvo djeluje na povrinu mjernog objekta.
Greka instrumenta Zi je odreena maksimalnom apsolutnom vrijednou
razlike vrijednosti mjerene veliine Xi i istinske vrijednosti:
Z i = max X i X (mm) ili ( m)
Ovo je jedna od najeih karakteristika instrumenta. Greka instrumenta
nastaje usljed konstrukcije i tehnologije izrade, greke umjeravanja i
paralokse i sl. Najveu dozvoljenu greku instrumenta propisuje

56
 Mjerna tehnika

proizvoa. Greka se moe i eksperimentalno odrediti za svaki konkretan

mjerni instrument. Greka instrumenta je sistematska greka mjernog
pribora.

Slika 2.26. Greka paralakse

Greka paralakse nastaje kada oko operatora ne posmatra skalu i
pokaziva (kazaljku) okomito nego pod nekim uglom, na ravan skale ve
pod nekim uglom . Ako se ravan skale i kazaljke nalaze na nekom
rastojanju b0 greka oitavanja usljed paralakse je:
b p
Z paral = btg = b = = x x1 (mm)
l
gdje su:
b (mm) rastojanje ravni kazaljke i skale
l (mm) udaljenost operatora od ravni kazaljke
X i X1 (mm) su vrijednosti mjerene veliine oitane pri razliitim
poloajima operatora
- ugao nagiba pri oitavanju =arctg (p/l)
p (mm) pomjeranje operatora od vertikale
Greka oitavanja zavisi od rastojanja ravni skale i ravni kazaljke (b), ugla
nagiba () i bonog pomjeranja operatora (p).
Smanjenje greke paralakse moe se postii:
smanjenjem rastojanja b
normiranjem ugla za kretanje
drugih parametrara konstrukcije

57
Mjerna tehnika

greke paralakse moe se smanjiti uvoenjem novih konstruktivnih

rjeenja.
Greke paralakse nema kada su skala i kazaljka u istoj ravni.
2.3.2. Osnovni principi mjerenja
Tanost mjerenja zavisi od niza vie ili manje relevantnih faktora, ali i od
osnovnih principa na kojima se zasniva projektovanje i konstrukcija mjernih
i kontrolnih sredstava. Osnovni principi su:
Abbe-ov (komparatorski princip mjerenja)
Taylor-ov princip mjerenja
Abbe-ov princip se odnosi na mjerne instrumente i glasi:
Najtanija mjera se postie samo onda kada se veliina koja se mjeri nalazi
u pravolinijskom produetku mjerne skale (slika 2.27). U suprotnom javlja
se dopunska greka (npr. l kod pominih mjerila).

Slika 2.27. Komparatorski ili Abbe-ov princip mjerenja

Princip Taylora se odnosi na tolerancijska mjerila (kontrolnike, slika 2.28) i
glasi:
Strana IDE - SMIJE tolerancijskog mjerila treba da je tako konstruisana da,
svojom upotrebom, obezbijedi zamjenjivost dijelova, dok strana NE IDE -
NE SMIJE treba da bude tako konstruisana da obezbijedi provjeru samo
jednog parametra. Oigledno je da je zadatak strane NE IDE da otkrije

58
 Mjerna tehnika

odstupanja kontrolisane mjere. Iz tih razloga ista i ima buriast oblik.

Princip je primjenjiv na tolerancijska mjerila namjenjena kontroli elemenata
sklopova (npr. tipa osovine ili vratilo - klizno ili kuglino leite, klipni prsten
- kouljica cilindra i sl. )

Slika 2.28. Taylorov princip kontrole

Zadovoljenje osnovnih principa mjerenja i kontrole, u fazi projektovanja
konstruisanja mjerne i kontrolne instrumentacije, predstavlja osnovu koja
dovodi do smanjenja ukupne greke mjerne i kontrolne tehnike.

2.3.3. Problemi i ogranienja u mjerenju

I pored stalnog usavravanja tehnika i sredstava za mjerenje i dalje se tei
ka poboljanju karakteristika sredstava za mjerenje.
Tanost mjerenja, kao jedan od najvanijih uslova kod mjerenja, je
onolika kolike su mogunosti tehnike mjerenja u datom momentu. Zbog
toga se nastoji da se prilikom mjerenja koriste fizike konstante ija je
vrijednost dobivena koritenjem najtanijih instrumenata.
Drugi problem, pored tanosti rezultata, predstavlja i jedinstvo mjerenja.
Jedinstvom mjerenja se nastoji obezbjediti vjeran prenos veliina
jedinica od kalibrisanih etalona na radna sredstva mjerenja, sa
minimalnom grekom.
Problem koji je stalno prisutan u mjernoj tehnici je odreivanje tehnikih
sredstava i metoda izvoenja granine tanosti za tehnike sistem koji
radi u nestacionarnom dinamikom procesu pri velikom ubrzanju.
U tehnici mjerenja je vrlo vana dobra povezanost metrologije i
standardizacije. Ostvarena je standardizacija jedinice mjerenja,
jedinstvenost nacionalnih i meudravnih sistema etalona, mjera i
kalibar, sredstava i metoda mjerenja, materijala, metrolokih konstanti.
Digitalna raunarska tehnika je vrlo pogodna za automatsku obradu
podataka. Veza izmeu mjernog objekta, sredstva za mjerenje i
raunara moe biti stalna pri emu se podaci registriraju kontinuirano

59
Mjerna tehnika

kako se proces mjerenja odvija. To je posebno vano kod sistema koji

rede u dinamikim uvjetima.

Mehaniki histerezis i histerezne pojave u mjernim instrumentima

Histerezis je grka rije, a znai manjak ili zaostajanje. To je pojava koja
nastaje kada posljedice djelovanja neke pojave zaostaju i nakon uzronika
tog djelovanja.
Mehaniki histerezis moe se javiti u matrijalu. To je sluaj kada se
mainski element, npr. opruga napravljena od elika cikliki optereuje.
Optereenje i elastina deformacija koja j posljedica djelovanja optereenja
odnosno izlazna veliina na djelovanje optereenja na oprugu, nemaju
linearan odnos zbog pojave histerezisa (slika 2.29). Povrina koju zatvara
kriva predstavlja energiju pretvorenu u toplotu i predstavlja gubitak energije
koju opruga akumulira.

Slika 2.29. Histerezis kod mjerenja deformacije

Slika 2.30. a) Viskozno teenje, b) Histerezis kod mjerenja pritiska

60
 Mjerna tehnika

U histerezne pojave moe se ubrojati i viskozno teenje. Razlika izmeu

navedenih sluajeva histerezisa i viskoznog teenja je u tome to je
viskozno teenje ili klizanje pojava zavisna od vremena. Na slici 2.30.a
pokazano je klizanje za sluaj elastine deformacije pod djelovanjem
optereenja, a zatim nakon viskoznog teenja povratak materijala u
poetno stanje. Pojava histerezisa se uoava na mjernom instrumentu tako
to se ne reprodukuje isto oitavanje pri poveanju mjerne veliine od
manje ka veoj vrijednosti kao pri opadanju iste. To je npr. sluaj kod
mjerenja pritiska (slika 2.30.b).

2.4. Elektrina mjerenja neelektrinih veliina

Elektrina mjerenja neelektrinih veliina su esta zbog prednosti koje u
odnosu na druge mjerne sisteme pokazuju mjerni ureaji. Usavravanjem
mjerne i raunarske tehnike ova mjerenja postaju nezaobilazna u tehnikoj
praksi, kao i u svim oblastima gdje se vre mjerenja i kontrole. Prethodno
nabrojane prednosti, ali i sada ve relativno pristupana cijena omoguava
iroku primjenu i za komercijalne svrhe mjerenja protoka, potronje medija
i sl.

2.4.1. Elektrini mjerni sistem

Elektrini mjerni sistem predstavlja skup ureaja i dodatne opreme za
mjerenje parametara rada (neelektrinih veliina) nekog mjernog objekta ili
procesa. Velika prednost ovakvih mjernih sistema je mogunost vrena
mjerenja na objektima koji u toku rada pokazuju velike dinamike promjene.
Mjerni sistem u principu sadri tri dijela povezana u lanac i to :
mjerni pretvara,
mjerni pojaiva,
registracioni lan.

MP PP P DF R
Mjerni Predpojaiva Pojaiva Demodulacioni Registracioni
pretvara filter lan

Slika 2.31. Blok ema mjernog sistema

61
Mjerna tehnika

Na poetku mjernog lanca mjerna neelektrina veliina se uz pomo

mjernog pretvaraa pretvara u odgovarajuu elektrinu veliinu. Ulazni
signal mehanike veliine mogu biti statikog i dinamikog karaktera. Kod
statikog mjerenja lake se postie linearan odnos izmeu ulazne i izlazne
veliine. U sluaju dinamike ulazne veliine, odnos veliine zavisne od
vremena treba uspostaviti relaciju izmeu ulaza i izlaza.
Osnovne karakteristike mjernog pretvaraa su : linearnost ulaza i izlaza i
dinamikih veliina koje se mjere. Neki mjerni instrumenti daju linearnan
odnos ulazne i izlazne veliine koji je opisan jednainom y=ax, gdje je a
kalibracioni faktor.
Kod mjernih instrumenata, kod kojih se uspostavlja linearan odnos ulaza i
izlaza zanemaren je uticaj histerezisa, klizanja i drugih negativnih pojava.
Meutim ove pojave su realne i one remete linearnu relaciju izmeu ulaznih
i izlaznih karakteristika.
Prvi dio mjernog lanca, mjerni pretvara, prima neelektrinu velinu koja se
mjeri i pretvara je u odgovarajui elektrini signal.
Elektrini signal koji je obino slabog intenziteta se u drugom dijelu
pojaava, demodulira i filtrira, a zatim se u pogodnom obliku alje do
registracion lana koji moe biti u sklopu mjernog ureaja ili udaljen od
njega.
Zavisno od veliina koje se mjere i registruju registracioni lan moe biti
kompjuter, pisa, osciloskop, oscilograf, displej, magnetna traka ili disketa.
Izmjerene veliine se mogu prikazati na analogan ili digitalan nain.

2.4.2. Elektromehanika analogija

Izmeu elektrinih i mehanikih veliina mogu se uspostaviti analogne
veze. Analogni sistemi su takvi fiziki sistemi koji imaju jednaine istog
oblika. Ako se jedan sistem ispita, po analogiji se mogu uspostaviti veze i
prenijeti rezultati, odnosno donijeti zakljuci o ponaanju njemu analognog
sistema.
Mehaniki sistemi su analogni elektrinim sistemima jer su opisani
jednainama koje se razlikuju samo vrsti nepoznatih veliina i
koeficijentima. Kao jedinstven primjer elektromehanike analogije mogu se
posmatrati izrazi u mehanici za silu i elektrotehnici za napon, izrazi (2.1)
i (2.2).
m dv
F= ........................................................................... (2.1)
dt

62
 Mjerna tehnika

L dl
F= ............................................................................ (2.2)
dt
Uoava se da su izrazi istog oblika. Sili F u mehanici analogna veliina je
napon U u elektronici, masi m analogan je induktivitet L, a brzini v jaina
struje I.
Primjer analogije elektrinih i mehanikih veliina moe se pokazati u
sluaju mehanike i elektrine snage:
x x2
P = F v = ma = m 3 za translacioni sistem
t t
P = m za rotacioni sistem
P = I U za elektrini sistem
gdje je: P - snaga - ugaona brzina
F - sila I - jaina struje
x - pomjeranje U - napon
M - moment v - brzina
m - masa t - vrijeme
Ako se izjednae izrazi za snagu translacionog i elektrinog, te rotacionog i
elektrinog sistema dobije se :
Fx x2
I U = = m 3
t t
I U = M L
Lijeve strane jednaine mogu se proiriti faktorom n i napisati u obliku :
U Fx x x
I n = = m 2
n t t t
U
I n = M = F x
n
A zatim napisati u dva dijela :
U m x x
=F= 2 i l n = =v
n t t
U l
= M = Fx i l n = =
n t

63
Mjerna tehnika

Faktor n zove se "translacioni" faktor i pomou njega se odreuje veza

izmeu elektrinih i mehanikih veliina.
Kada je faktor n=1 analogija je direktna. Direktna analogija postoji izmeu
momenata M i napona U. Direktna analogija takoer postoji izmeu jaine
struje I, i ugaone brzine . Osim direktne postoji i indirektna analogija
elektrinih i mehanikih veliina. U tom sluaju je n1.
Na slici 2.32 prikazan je primjer i ema direktne i inverzne analogije
mehanikog i elektrinog sistema.

a) b) c)
Slika 2.32. Direktna i inverzna analogija mehanikog i elektrinog sistema
a) mehaniki vibracioni sistem, b) direktna analogija, c) inverzna analogija.
Mehaniki sistem koji vibrira sadri masu m, oprugu k priguiva D.
Elektrine veliine koje su analogne nabrojane su induktivitet kalema L,
kapacitet kondenzatora C i otpor otpornika R. Kod direktne i inverzne
analogije u elektrinom sistemu isti su elementi, sistema, a razlikuju se
samo u povezanosti. U sluaju direktne analogije elementi elektrinog
sistema su spojeni serijski, a u sluaju inverzne analogije spojeni su
paralelno direktna analogija je povoljnija u elektromagnetnom sistemima je
pogodnija tamo gdje postoji neposredna veza izmeu sile i elektrinog
napona (piezoelektrinih sistema).
Diferencijalne jednaine kojima se opisuje mehaniki vibracioni sistemi i
njemu analogni elektrini, date su u funkciji od brzine v (jednaina 2.3) i
jaine struje I (jednaina 2.4).
dv 1
F = m + Dv + vdt ..................................................... (2.3)
dt k
dl 1
1/ k
U = L + Rl + vdt ................................................... (2.4)
dt
U tabeli 2.1. prikazan je shematski pregled nekih mehanikih i
odgovarajuih elektrinih veliina, te nain njihovog povezivanja.

64
 Mjerna tehnika

U mehanici U elektrotehnici U mehanici U elektrotehnici

sila F napon U

brzina v struja I

Tabela 2.1. ematski prikaz analognih mehanikih i elektrinih veliina, te

njihov naini povezivanja.

65
Mjerna tehnika

Na slici 2.33 prikazan je ureaj za priguenje udara. Ureaj se sastoji od

cilindra ispunjenog viskoznom tenou, klipa i opruge. Klip vri
translatorno kretanje pod djelovanjem sile F = f (t). Prilikom modeliranja
ovog sistema treba napraviti mehaniku emu sistema (slika 2.33.b) i sve
elemente mehanikog sistema spojiti u krug. Na osnovu mehanikog kruga
u kome su elementi spojeni paralelno se formira se elektrini analogni krug
u kome su odgovarajui elementi povezani serijski (slika 2.33.c).
Mehaniki i elektrini krug na slici 2.33 razlikuju se po obliku jer
mehanikom paralelnom krugu odgovara elektrini serijski spoj. U
mehanikom krugu postoji jedna brzina, brzina v kretanja klipa i jedna
struja koja protie kroz sve elemente elektrinog kruga.

Slika 2.33. Primjer primjene analogije sa ureajem za priguenje udara.

Diferencijalne jednaine kojima su opisani mehaniki sistem (slika 2.33.b) i
elektrini sistem (slika 2.33.c) su:

66
 Mjerna tehnika

t
dv(t )
m + Dv(t ) + k v(t )dt = f (t ) ..................................... (2.5)
dt

t
dl 1
L + Rl + l (t )dt = U (t ) .............................................. (2.6)
dt K0
Mehaniki i elektrini krug na slici 2.33 razlikuju se po obliku jer
mehanikom paralelnom krugu odgovara elektrini serijski spoj. U
mehanikom krugu postoji jedna brzina, brzina v kretanja klipa i jedna
struja koja protie kroz sve elemente elektrinog kruga.
Rotacioni mehaniki sistemi bitno se ne razlikuju od translacionih kada je u
pitanju njihova analogija sa elektrinim sistemima. Jednaine kretanja
mahanikog rotacionih sistema su istog oblika, s tim to se parametri
razlikuju.
U tabeli su 2.2 date su analogne veliine translacionih i rotacionih sistema.
Translacione karakteristike Rotacione karakteristike
mehanikog sistema mehanikog sistema
Naziv Oznake Naziv Oznake
Masa M Moment inercije I
Translaciona krutost k Torziona krutost kr
Translaciono otpor D Torzioni otpor Dr
Translaciono pomjeranje x Ugaono zakretanje
Translaciona brzina v Ugaona brzina
Sila F Moment sile M
Tabela 2.2. Analogne veliine translacionih i rotacionih sistema

Slika 2.34. Rotacioni sistem

67
Mjerna tehnika

Rotacioni sistem na slici 2.34 je mehaniki vibracioni sistem koji se sastoji

od zamajca i elastinog vratila ukljetenog na oba kraja. Zamajac je
postavljen na sredini vratila. Dijelovi vratila lijevo i desno od zamajca imaju
torzionu krutost kr/2, a moment inercije zamajca je 1. Torzione vibracije
zamajca priguuje viskozno trenje, iji je torzioni otpor Dr.
Kada se zamajac izvede iz ravnotenog poloaja i zakrene za neki poetni
ugao 0 on nastavlja da se kree. Sistem ima jedan stepen slobode
kretanja i kretanje je opisano koordinatom . Sistem vibrira ugaonom
brzinom . Jednaine kojom je opisano kretanje sistema na slici 2.34 je:
d 2 d d
I 2
+D + k r = 0 i = ............................... (2.7)
dt r dt dt
d
t
I + D r + k r (t )dt = k r 0 ....................................... (2.8)
dt 0

2.4.3. Ulazne veliine

Ulazne veliine koje se mjere elektrinim mjernim ureajima mogu biti
statike i dinamike.
Dinamike veliine mogu se ponaati kao to je prikazano na slici 2.35.

Dinamike mjerene
veliine

deterministike stohastike

periodine stacionarne

neperiodine nestacionarne

Slika 2.35. Ponaanje dinamikih veliina

Mehanika veliina koja se mijenja sa vremenom je vremenska funkcija
x(t). To je ulazna mjerena veliina. Dinamiki procesi mogu se posmatrati i
analizirati u vremenskom ili frekventnom podruju.

68
 Mjerna tehnika

Vremensko podruje podrazumijeva da se posmatra promjena dinamike

veliine u funkciji od vremena.
Frekventno podruje podrazumijeva da se promjena dinamike veliine
posmatra u funkciji od frekvencije. Na slici 2.36 prikazani su dinamiko-
deterministiki periodini procesi u vremenskom i frekventnom domenu.

Slika 2.36. Vrste dinamikih ulaza mehanikih veliina

u vremenskom i frekventnom domenu
A(t) su amplitude mehanikih veliina koje pokazuju dinamike promjene.
Mehanike veliine koje se dinamiki mijenjaju mogu biti: put s(t), brzina
v(t), sila F(t), pritisak p(t), napon (t).
Spektar se dobije frekventnom analizom procesa u vremenskom domenu ili
mjerenjem pomou analizatora spektra.
Mjerni sistemi u dinamikim uslovima
U postupku mjerenja vremenski promjenljive veliine javlja se jedan period
u kome mjerni sistem nije stabilan i drugi kada sistem treba da postigne

69
Mjerna tehnika

ustaljeno stanje. Taj period prelaznog procesa se u nekim sluajevima

moe zanemariti, ali ga treba poznavati.
Karakteristika odziva (odgovora) mjernog sistema na djelovanje vremenski
promjenljive ulazne veliine je kanjenje za ulaznom mjernom veliinom.
Kanjenje je posljedica inercije i priguenje u mjernom sistemu.
Na slici 2.37 je prikazan odskoni ulaz koji pokazuje kanjenje pri mjerenju
dinamike veliine i odgovarajui izlaz.

Slika 2.37. Odziv na odskoni ulaz

U periodu mjerenja ulazna odskona funkcija se na izlazu ne javlja kao
odskona funcija nego se prvo javlja vrijeme porasta mjerene veliine.
Vrijeme porasta je vrijeme potrebno da sistem na izlazu promijeni
izlazni signal od 5% do 95% konane vrijednosti na poetnom dijelu
krive. To je ustvari, brzina odziva mjernog sistema na ulaznu veliinu. U
svim mjernim sistemima treba teiti da se to prije postigne eljeni izlaz
Druga karakteristika mjernog sistema je vrijeme prilagoavanja. To je
vremenski interval potreban da kazaljka doe i ostane u opsegu
odstupanja (2%) eljene vrijednosti poslije odskone promjene mjerne
veliine
Priguenje
Pored histerezisa i klizanja u mjernim instrumentima javlja se priguenje.
Priguenje dovodi do progresivnog smanjenja amplitude ili potpunog

70
 Mjerna tehnika

priguenja uzastopnih vibracija poslije odskone promjene ulaza mjerne

veliine. Amplituda vibracija zavisi od osjetljivosti sistema. Svaki mjerni
sistem u svom sastavu sadri tri osnovna elementa: masu, oprugu
(krutost c) i prigunicu (priguenje b ), slika 2.38. Zavisno od toga kakva je
struktura sistema, te da li sistem ima priguenje u obliku amortizera,
veliina priguenja utie na odziv sistema.

Slika 2.38. Oscilatorni sistem

Koeficijent priguenja predstavlja odnos stvarnog i kritinog priguenja:
= b / bc
gdje je :
b koeficijent stvarnog priguenja,
bc koeficijent kritikog priguenja.
Postoje etiri tipa odziva sistema na odskonu ulaznu funkciju.
1. Ako je koeficijent priguenja = 0, odziv sistema je neprigueno
harmonijsko oscilovanje.
2. Ako je koeficijent priguenja > 1, odziv sistema je jako prigueno
aperiodino kretanje.
3. Ako je koeficijent priguenja = 1, odziv je kritino priguenje.
4. Ako je koeficijen priguenja < 1, odziv je slabo priguenje.
To je prikazano na slici 2.39.

71
Mjerna tehnika

Slika 2.39. Izlaz iz sistema na odskoni ulaz

72
 Mjerna tehnika

Promjenjiva x(t) na slici 2.39 je ulaz (pomjeranje) i zavisi od vremena. Ona

djeluje preko opruge, i priguenja na izlaz y(t). Obino se uzima da je
koeficijent priguenja b sila po jedinici brzine.
Ako je priguenje jednako nuli, oscilacije na izlazu su harmonijske, slika
2.39.a. Period oscilacija kod prostog harmonijskog kretanja dat je izrazom
T = 2 / s, gdje je s (rad / s) sopstvena ugaona brzina sistema.
Kada u sistemu postoji priguenje iji je koeficijent > 1, tada je taj
koeficijent dovoljan da prigui oscilacije poslije odskonog ulaza. Izlazna
funkcija je eksponencijalna, koja se pribliava eljenoj vrijednosti bez
oscilovanja to se vidi na slici 2.39.b.
U sluaju kritinog priguenja (slika 2.39.c) za = 1, odziv sistema je slian
kao i odziv predhodnog sistema s tom razlikom to su izlazna vrijednost
bre pribliava vrijednosti eljene ulazne veliine.
Za mjerni sistem sa slabim priguenjem < 1, priguenje je nedovoljno da
sprijeii oscilacije koje sa vremenom eksponencijalno opadaju, (slika
2.39.c). Oscilatorno kretanje je aperiodino, a period priguenja oscilacija
je:
2
T= 1 2

Kod mjernih sistema tei se uspostavljanju takvog koeficijenta priguenja
koji e omoguiti malo vrijeme porasta i mali broj oscilacija u periodu
postizanja eljene vrijednosti izlaza.

73
Mjerna tehnika

3. MJERNA NESIGURNOST
Sadraj lekcije:
1. Uvod u mjernu nesigurnost
2. Analiza greaka mjerenja
3. Obrada rezultata mjerenja
4. Uzroci mjerne nesigurnosti i pojave greaka
5. GUM i procedure odreivanja mjerne nesigurnosti

3.1. Uvod u mjernu nesigurnost

Svako mjerenje je rezultat procesa sa vie ili manje izraenim sluajnim
djelovanjem koje rezultira grekama u mjerenju. Greke se javljaju tokom
svakog mjerenja, pa i u najpreciznijim mjerenjima koja se vre na
etalonima.
Rezultat mjerenja je potpun samo kada je praen sa kvantitativnim
pokazateljem njegove nesigurnosti.
Izvjetaj o nesigurnosti je neophodan da bi se mogla donijeti odluka o tome
da li je rezultat adekvatan za predvienu upotrebu i da je rezultat u skladu
sa ostalim slinim rezultatima. Tokom godina, razvili su se razliiti pristupi
odreivanja i izraavanja nesigurnosti rezultata mjerenja. Upravo taj
nedostatak meunarodnog dogovora o izraavanju mjerne nesigurnosti je
bio razlog za donoenje jednog jedinstvenog dokumenta koji je regulirao
raznolikosti u procedurama, metodama, tumaenjima i izraavanjima
rezultata mjerenja i pridruenih im nesigurnosti.
Dokumentom pod nazivom Preporuka INC-1 (Recommendation INC-1)
1980. godine date su slijedee definicije o izraavanju mjerne nesigurnosti:
Nesigurnost u rezultatu mjerenja se openito sastoji od
nekoliko komponenti koje mogu biti grupisane u dvije
osnovne kategorije prema nainu na koji su procjenjene
njihove numerike vrijednosti.
Tipa A - Komponente dobijene statistikim metodima
Tipa B - Komponente dobijene ostalim nainima odreivanja uticaja na
mjerenja
Ne postoji uvijek jednostavno razgranienje izmeu podjela u kategorije A i
B i podjela u ''sluajne'' i ''sistematske'' nesigurnosti.

74
 Mjerna tehnika

Svaki detaljan izvjetaj o nesigurnosti treba da sadri komponente,

navodei za svaku metod koriten da se dobije njena numerika vrijednost.

Uticaji na
mjerenje

Sluajni Sistematski
efekti efekti

Sluajna Sistematska
greka greka

Ukupna
greka

Slika 3.1. Struktura mjerne nesigurnosti

3.2. Analiza greaka mjerenja

3.2.1. Srednja vrijednost mjerne veliine i greke

Cilj svakog mjerenja, bilo da se radi o istraivanju ili dijagnostinoj kontroli,
je dobivanje rezultata koji u sebi sadre to manju greku. Meutim svako
mjerenje, bez obzira sa kakvom mjernom opremom se izvodi, u rezultatima
ukljuuje veu ili manju greku mjerenja. Dakle, rezultat mjerenja se dobije
samo priblino tanoj vrijednosti mjerene fizike veliine, tako da se idalno
tana vrijednost mjerene veliine u principu ne moe saznati. Svi rezultati
mjerenja jedne konstante veliine predstavljaju sveukupnost rezultata. U
toku ponavljanja mjerenja iste veliine neki rezultati e se ee, a neki
rjee ponavljati, to se grafiki moe pokazati linijom raspodjele rezultata .
Ako je izvren veoma veliki broj n ponovljenih mjerenja, tako da se u
graninom sluaju smatra da n , rezultati x1, x2, x3,..., xi,..., xn nazivaju
se populacijom.

75
Mjerna tehnika

Slika 3.2. Normalna raspodjela rezulata mjerenja

Na osnovu populacije rezultata mjerenja moe se izraunati srednja
vrijednost kao aritmetika sredina:
1 n
= xi
n i=1
......................................................................... (3.1)

gdje su:
- istinita vrijednost
n - broj mjerenja
xi - rezultati pojedinih mjerenja.
Prilikom mjerenja ne moe se vriti beskonano mnogo mjerenja ve samo
n (uzoraka) mjerenja.
Procjena srednje vrijednosti data je izrazom:
1 n
x = xi
n i=1
....................................................................... (3.2)

x -srednja ili aritmetika vrijednost

Svaki pojedini rezultat mjerenja odstupa od istinite vrijednosti za veliinu
devijacije:
di=-xi
Za normalnu (Gaussovu) raspodjelu devijacije su simetrine u odnosu na
istinitu (pravu) vrijednost i mogu se napisati u obliku:

76
 Mjerna tehnika

n n

d = ( x ) ............................................................ (3.3)
i =1
i
i =1
i

Na osnovu ovoga su definisane apsolutna i relativna greka mjerenja.

Kao sto je ve reeno osnovni zadatak mjerne tehnike je da utvrdi pravu
vrijednost mjerene veliine u odreenim okolnostima. Meutim, i uz
primjenu najprikladnijih mjernih metoda i najsavremenijih mjernih ureaja
ipak dolazi do odstupanja izmeu prave i izmjerene vrijednosti. To
odstupanje naziva se apsolutna greka mjerenja i razliito se definie
ovisno o tome da li je to greka pokaznih mjerila ili greka mjerenja.
Apsolutna greka kod pokaznih mjerila definira se kao razlika izmeu
izmjerene vrijednosti neke mjerene veliine x na mjerilu i prave vrijednosti
mjerene veliine:
x = izmjerena vrijednost - prava vrijednost......................... (3.4)
Apsolutna greka mjerenja neke veliine x kod mjera definira se kao
razlika naznaene vrijednosti mjere i njene prave vrijednosti:
x = naznaena vrijednost - prava vrijednost....................... (3.5)
Pri ocjeni tanosti mjerenja naroito je interesantna relativna greka
mjerenja koja predstavlja odnos izmeu apsolutne greke i prave
vrijednosti mjerene veliine.
Relativna greka pokaznih mjerila definira se kao:
izmjerena vrijednost prava vrijednost ........................... (3.6)
x =
prava vrijednost
Relativna greka mjera je:
naznaena vrijednost prava vrijednost .......................... (3.7)
x =
prava vrijednost
Relativna greka neke mjerene veliine x moe se iskazati i u procentima
(x%).
U praksi se jo upotrebljava i pojam korekcija ili popravka. Korekcija ima
istu apsolutnu vrijednost kao i greka, ali je suprotnog predznaka.
Apsolutna greka moe biti aditivna mjerenoj veliini, proporcionalna,
multiplikativna ili nelinearna sa mjerenom veliinom.
Aditivna greka a javlja se na ulazu mjernih ureaja nezavisno od
mjerene veliine:
y = K(x+a) = Kx +Ka ........................................................ (3.8)

77
Mjerna tehnika

Multiplikativna greka m nastaje zbog promjene parametra K linearnog

mjernog ureaja i proporcionalna je mjerenoj veliini:
y = K(x+m) = Kx +Km ...................................................... (3.9)
Nelinearna greka n javlja se kod mjernih ureaja sa nelinearnom
funkcijom, na primjer:
y = Kx+ax2 = Kx +n............................................................. (3.10)
pri emu je linearna komponenta Kx dominantna.

3.2.2. Vrste mjernih greaka

Tanost mjerenja zavisi od tanosti oitavanja vrijednosti na skali mjernog
instrumenta i od tanosti kojom kazaljka pokazuje mjernu veliinu.
Maksimalno mogue odstupanje pokazivanja instrumenta usljed netanosti
izraava se u jedinicama mjerne veliine ili u procentima, u odnosu na pun
opseg mjerenja, te predstavlja tanost dotinog instrumenta.

Slika 3.3. Klasifikacija mjernih greaka

S obzirom na veliki broj uzroka koji ih uslovljavaju, greke nije lako
klasifikovati. Po jednoj od moguih klasifikacija (slika 3.3) greke se dijele
na dvije velike skupine:
odredive i
neodredive.

78
 Mjerna tehnika

Odredive greke su one koje se na neki nain mogu utvrditi - ponekad

samo teoretski, a neodredive ili sluajne zapaaju se tek prilikom
ponovljenih mjerenja iste veliine. Zbog toga objektivno gledano
neodredivih greaka nema, to znai da je podjela na odredive i neodredive
subjektivne prirode.
to su vee ekonomske i vremenske mogunosti i bolja oprema i metode,
vee su mogunosti da neodredive greke postanu odredive. Zato se i kae
da je zbog prisustva sluajnih greaka rezultat nepouzdan (neprecizan), a
da je zbog prisustva sistematskih greaka netaan.
Odredive greke dijele se na sistematske i grube.
Sistematske nastaju usljed nesavrenosti:
mjernog postupka,
mjernih instrumenata,
mjera,
prirode mjerene fizikalne veliine,
uticaja okoline i
linog uticaja lica koje vri eksperiment.
Grube greke nastaju prvenstveno zbog:
nepanje ispitivaa ili
nedovoljnog strunog iskustva.
U tehnici automatske regulacije posebnu vanost imaju dinamike greke
mjernih ureaja, koje se manifestuju prilikom mjerenja fizikalnih veliina
promjenljivih sa vremenom. Kod svih navedenih greaka moe biti izraen
ili aditivni ili multiplikativni ili proporcionalni ili nelinearni karakter.
Sistematske greke
Pri ponavljanju mjerenja u priblino jednakim uslovima, neki ometajui
efekti djeluju uvijek u istom pravcu, prouzrokujui greke koje u toku
mjerenja imaju uvijek isti znak i priblino istu veliinu. To su sistematske
greke mjerenja. Za sistematske greke mjerenja je karakteristino da se
njihovi uzroci mogu otkriti i u velikoj mjeri smanjiti.
Uzroci sistematskih greaka mogu poticati od:
samog mjernog ureaja (loa kalibracija, starenja komponenti, i sl.),
okolnih uticaja (promjena temperature, vlanost, blizina metalnih
predmeta, jaka elektrina i magnetna polja, i sl.),

79
Mjerna tehnika

osobe koja mjeri (nepravilan ugao pri posmatranju kazaljke, rad na

pogrenom opsegu, itd.)
Sistemska greka javlja se uvijek u sluaju kada mjerni instrument nije
kalibriran ili kada postoji znatan uticaj spoljanjih faktora u postupku
mjerenja. Kalibriranjem mjernog ureaja moe se ukloniti mogui uzrok
pojave sistematske greke. To se ostvaruje na razliite naine, a najprostije
je vriti vie uzastopnih mjerenja nekog poznatog etalona instrumentom koji
se kalibrira. Etaloni su sredstva kojima je poznata tana mjera neke
veliine. Na primjer za mjerenje temperature etalon je taka kljuanja istih
materijala.
Kao etalon jedne veliine moe posluiti i etalon neke druge veliine ako je
poznata zavisnost izmeu posmatranih veliina. Ako su nakon kalibriranja
srednja vrijednost i istinita vrijednost jednake, odnosno ako je devijacija
jednaka nuli, otklonjena je sistemska greka. Meutim moe se desiti da i
nakon kalibriranja postoji devijacija. Tada je sigurno osim sistemske
prisutna i sluajna greka.
Sluajne greke
Sluajne greke su uglavnom subjektivne prirode, tj. onaj koji vri ta
mjerenja ne moe ih izvesti potpuno tano, bilo zbog netanosti
instrumenta (trenje u leajima, uticaj temperature, uticaj vlage, pritisak,...)
bilo zbog netanosti samog mjerenja (netanost oitavanja skale).
Eksperimenti su pokazali da i pored uzimanja u obzir svih poznatih
greaka, ponovljena mjerenja jedne iste veliine, po istom metodu i sa istim
ureajim kad ih vri isti izvrilac, daju meusobno razliite rezultate.
Odstupanja postaju vea ako istu veliinu mjere razliite osobe sa
razliitom opremom i koriste razliite metode.
Prisustvo odstupanja srednje od istinite vrijednosti, zbog velikog broja
nezavisnih parametara, istraivali su matematiari smatrajui da je greka
sluajna. Zakljuili su da svaki uzrok ima vjerovatnou pojave koja e
dovesti do posljedice odnosno greke.
Sluajna greka moe se uoiti samo sa vie uzastopmih mjerenja iste
veliine, tj. ne moe se odrediti ve se procijeniti uz pomo matematike
statistike i teorije vjerovatnoe. Ako se vri eksperiment i mjeri vie veliina
istovremeno, sluajna greka e se uoiti ako se izvri vie mjerenja a
istovremeno se kontroliu spoljanji faktori i dre na istom nivou. O ovome
treba voditi rauna pri planiranju eksperimenata.
Mjerenjem jedne veliine dobije se niz diskretnih vrijednosti, x1, x2, x3,... xn.
Prilikom svakog mjerenja uinjena je greka:
ai=xi-x i=1, 2, . . . , n.

80
 Mjerna tehnika

Ako se sve greke saberu, iz dobijenog zbira slijedi da je stvarna vrijednost:

1 n 1 n
x=
n i =1
xi ai . ........................................................... (3.11)
n i =1
Prvi lan jednaine je srednja vrijednost x , a drugi lan je greka srednje
vrijednosti, koja tei nuli za beskonaan broj mjerenja. Iz praktinih razloga
broj mjerenja je ogranien, pa se statistikim metodama procjenjuje greka
srednje vrijednosti, tj. procjenjuje se vjerovatnoa sa kojom se stvarna
vrijednost mjerene veliine x zamjenjuje srednjom vrijednou x .
Ako se u toku eksperimenta rezultat xi pojavi fi puta, gdje je i=1, 2,..., n,
tada je oigledno
n

fx i i
x= i =1
, ......................................................................... (3.12)
n
fi
gdje je je relativna frekvencija ( uestanost) pojave rezultata xi.
n
Ako se, dalje, pretpostavi da se sve vrijednosti veliine x u intervalu
xi(x/2), gdje se x proizvoljno odabrani i dovoljno mali interval, javljaju sa
istom frekvencijom fi, odnosno relativnom frekvencijom fi/n, dobija se
histogram kao na slici 3.4. Matematiki zapis ove pretpostavke je
fi
= i ............................................................................. (3.13)
n x
uestanost

rezultati mjerenja

Slika 3.4. Histogram est diskretnih rezultata mjerenja jedne veliine

81
Mjerna tehnika

Prema teoriji vjerovatnoe, relativna frekvencija fi/n rezultata mjerenja xi

interpretira se kao vjerovatnoa njegove pojave x, tako da se iz (3.13)
dobija:
Pi = i x ............................................................................... (3.14)
gdje i predstavlja gustinu vjerovatnoe.
Za poveani broj mjernih rezultata, tj. za n , interval x 0, te se
umjesto histograma dobija kontinualna kriva raspodjele gustine
vjerovatnoe (x). Vjerovatnoa da rezultat x bude u intervalu x1 do x2
jednaka je povrini ispod krive (x) na tom intervalu:
x2

P( x1 < x < x 2 ) = ( x )dx .................................................... (3.15)

x1

Kriva raspodjele (x) ima razliit oblik. Ako se pretpostavi:

1) da je vea vjerovatnoa pojave rezultata sa malom nego sa velikom
grekom,
2) da su jednako vjerovatni rezultati sa negativnom i pozitivnom grekom.
Tada kriva (x) ima oblik
2
_
x x / 2 2
1
(x ) = e
.................................................. (3.16)
2
i naziva se normalna ili Gaussova kriva raspodjele.
Parametar normalne raspodjele je standardno odstupanje , a njegova
vrijednost se procjenjuje na osnovu

1 n
= (xi x ) ........................................................ (3.17)
2

n 1 i =1
Normalna raspodjela je simetrina i monotono opadajua, sa maksimumom
1
od u x= x i prevojnim takama x= x (Slika 2. 1. 1. ) Njena
2
normirana forma dobija se iz (3.17) uvoenjem bezdimenzionalne
xx
promjenljive z = .

1
(z ) =
2
e z /2
.............................................................. (3.18)
2

82
 Mjerna tehnika

Vjerovatnoa da je mjerena veliina u intervalu x1<x<x2 sada se

jednostavno moe izraunati kao povrina ispod krive normirane krive (z)
u intervalu z1<x<z2 :
P(a < x < b ) = P( z a < z < z b ) = ( z 2 ) ( z1 ), .................... (3.19)
ax bx
gdje su bezdimenzionalne granice z1 = i z2 = i gdje je

z
1
(z ) = e
z2 / 2
dz ......................................................... (3.20)
2

integral Laplacea koji je analitiki nerjeiv, pa se njegove vrijednosti daju

tabelarno.
Vjerovatnoa da je mjerena veliina u intervalu x jeste P1=0,683, u
intervalu x 2 je P2=0,954, a u intervalu x 3 je P3=0,997. Ukoliko se
ustanovi da je neka vrijednost xi izvan intervala x 3 , ona se smatra
grubom grekom i odbacuje se. Preporuuje se da prilikom crtanja
histograma raspodjele broj intervala bude m = n + 1 a irina intervala
x (x max x min ) / n .

Slika 3.5. Normalna raspodjela, =const.

83
Mjerna tehnika

Grube greke
Prilikom analize rezultata mjerenja neke veliine moe se desiti da neki
rezultati bitno odstupaju od svih ostalih. Tada se zakljuuje da su takvi
rezultati posljedica grube greke, te se u obradi rezultata ne uzimaju u
obzir. Ako bi se takvi rezultati prihvatili zakljuci izvedeni ukljuujui takve
rezultate bili bi pogreni.
Uzroci koji dovode do pojave grubih greaka su razliiti. Nedovoljna panja
vrioca moe dovesti do loeg oitavanja rezultata, a uzrok tome je
nepanja i loi uslovi osvjetljenja. Zato da bi se izbjegle mogue pojave
grubih greaka treba kontrolisati uslove u kojim se vri mjerenje: napon,
struju, osvjetljenje, pritisak, temperaturu itd.
Svako veliko odstupanje nekog od ostalih rezultata mjerenja ne mora da
bude i rezultat grube greke. Naprotiv, to moe da bude vaan pokazatelj
ponaanja neke veliine.

rezultati

B



A


C

mjerena veliina

Slika 3.6. Gruba greka

Na slici 3.6 rezultati mjerenja A, B, C znatno odstupaju od ostalih rezultata
postoji velika vjerovatnoa da su to grube greke, meutim mjerenja treba
ponoviti da bi se takva sumnja potvrdila ili odbacila.
Ako ponovljena mjerenja ukau na pojavu grube greke koriste se
matematike metode provjere odstupanja rezultata koji znatno odstupaju
od ostalih. U pripremi planiranju i obradi eksperimentalnih rezultata polazi
se od injenice da nema grubih greaka. Meutim one se javljaju i treba ih
ukloniti.

Definiranje grube greke ako je poznata tanost mjerenja

84
 Mjerna tehnika

Mjerenjem neke veliine dobiveno je niz rezultata mjerenja x1, x2, x3,..., xn.
Jedan od rezultata x* znatno odstupa od ostalih. Izmjerena sumnjiva
vrijednost x* poredi se sa srednjom vrijednosti svih ostalih rezultata. Razlika
x*- x se uporeuje sa poznatom disperzijom za razliit broj rezultata po
izrazu:

n +1
............................................................................. (3.21)
n
gdje je:
n- broj rezultata u koje se ne sumnja,
prema Studentovom kriterijumu:
_
x* x
t= ...................................................................... (3.22)
n +1

n
Dobiveni rezultat se poredi sa vrijednou nezavisno promjenljive
Studentove raspodjele za potrebnu vjerovatnou P i (n-1).

Definiranje grube greke ako nije poznata tanost mjerenja

Kada se vre mjerenja ija tanost nije poznata i dobiju se rezultati meu
kojima ima i onih koji znatno odstupaju od ostalih prvo treba procijeniti
tanost mjerenja. U tom sluaju koristi se izraz za procjenu tanosti
mjerenja u obliku:
2
1 n _

s= xi x
n 1 i=1
................................................... (3.23)

A Studentov raspored odreuje se po izrazu:

_
x* x
t= ........................................................................... (3.24)
s
Ovako izraunata vrijednost za odreenu vjerovatnou i (n-1) poredi se sa
standardnom vrijednou iz tabela za Studentovu raspodjelu.
Odnos sistematskih i sluajnih greaka

85
Mjerna tehnika

Rezultat inenjerskog eksperimenta sadri uvijek negu greku, koja je

sumarna - sastoji se od dva dijela, sistematske i sluajne greke. Njihov
meusobni odnos zavisi od upotrijebljenih ureaja i uslova u kojima se
eksperiment provodi. Kakav je doprinos sistematske a kakav je sluajne
greke ne moe se zakljuiti samo na osnovu jednog rezultata.
Sluajne greke odraavaju se kao rasutost rezultata mjerenja. U nizu
mjerenja iste vrijednosti mjerene veliine dobijaju se razliita pokazivanja.
Kvantitativna mjera rasutosti moe se izraziti pomou standardnog
odstupanja.

Slika 3.7. Kalibracija mjernog instrumenta

a) bez ponovljenih mjerenja, b) sa ponovljenim mjerenjima
Kalibracija je utvrivanje poloaja znakova ili eventualno samo glavnih
znakova, na mjernom ureaju u funkciji vrijednosti mjerene veliine uz
pomo etalona ili tanijeg instrumenta. Provjera instrumenta u cijelom
dijapazonu promjene mjerene veliine uz pomo nekog etalona radi
smanjivanja greaka, jedna je od najeih metoda u praksi. Kalibracijom
se otklanjaju samo sistematske greke. Na primjer, potrebno je kalibrirati
senzor pritiska sa tenzometarskom trakom pomou klipne vage, kao
etalonskog instrumenta. Zadajui vrijednosti prtiska 0; 0,05; 0,1; 0,15 i 0,2
MPa, koje odgovaraju glavnim oznakama na klipnoj vagi, zapisuju se
odgovarajua pokazivanja ispitivanog senzora. Tako se dobija skup
kalibracionih taaka, ije spajanje daje kalibracionu krivu (slika 3.7.a).
razlika izmeu idealnog kalibracionog pravca (pokazivanje klipne vage) i
kalibracione krive (pokazivanje senzora) jeste sistemska greka senzora,
na osnovu koje se moe napraviti skala njegovog tanog pokazivanja.

86
 Mjerna tehnika

Da bi se uzeo u obzir i uticaj sluajnih greaka, kalibracija se vri vie puta

za svaku glavnu oznaku, (slika 3.7.b). Kalibraciona kriva tada se dobija kao
optimalni pravac metodom linearne regresije. Pravac
y = ax + b
je optimalan po kriterijumu da je suma kvadrata odstupanja taaka (xi, yi)
od pravca minimalna. Pri tome su:
x pokazivanje etalonskog instrumenta
y pokazivanje instrumenta koji se kalibrira i
a, b koeficijenti optimalnog pravca koje treba odrediti.
Zbog sluajnih uticaja prilikom svakog mjerenja ispolji se neko odstupanje
pokazivanja izmeu etalonskog i ispitivanja instrumenta. Zato se snimljene
take (xi, yi) ne nalaze na optimalnom pravcu, ve su od njega udaljene po
vertikali za iznos
ei = y i (axi + b ) ................................................................. (3.25)
Iz uslova optimalnosti
n n
S = ei2 = ( y i axi b ) = min .................................... (3.26)
2

i =1 i =1

Slijedi da je
S n
= 2( y i axi b )( xi ) = 0 .......................................... (3.27)
a i =1
S n
= 2( y i axi b )( 1) = 0
b i =1
Rjeenje ove dvije jednaine daje koeficijente optimalnog pravca:
n

(x i x )( y i y )
a= i =1
n
......................................................... (3.28)
(x x)
2
i
i =1

b = y ax ............................................................................ (3.29)
Optimalni kalibracioni pravac minimizira uticaj slaajne greke, a
eventualna razlika izmeu idealnog i optimalnog pravca je sistemska
greka.

87
Mjerna tehnika

Treba napomenuti da su jednaine (3.28) i (3.29) za proraun koeficijenata

optimalnog pravca izvedene uz pretpostavku da sluajni uticaji djeluju
samo sa strane ispitivanog instrumenta. Pretpostavi li se da sluajni
poremeaji djeluju smao na etalonski instrument, tada je razlika
pokazivanja ova dva instrumenta
y b1
x= .......................................................................... (3.30)
a1 a1
Poreenjem jednaina (3.28), (3.29) i (3.30) uoava se da vae relacije
a1=1/a i b1=-b/a, tako da koeficijente optimalnog pravca nije teko
izraunati i za ovaj sluaj.

Broj mjerenja i tanost

Prilikom mjerenja idealno bi bilo eksperiment ponoviti beskonaan broj
puta. Tada se za stvarnu vrijednot mjerene veliine moe smatrati da je
srednja vrijednost, jer je
1 n
x=x ai ..................................................................... (3.31)
n i =1

Slika 3.8. Nepouzdanost srednje vrijednosti u funkciji broja mjerenja

1
Ako se greka srednje vrijednosti dovede u vezu sa standardnim
n( ai )
odstupanjem , tada jednaina (3.31) postaje

88
 Mjerna tehnika

x=x = x C ............................................................. (3.32)
n
gdje C oznaava pouzdanost, kojom je odreena srednja vrijednost. Na
slici 3.8 prikazana je zavisnost pouzdanosti srednje vrijednosti od broja
mjerenja. Nije teko provjeriti da je, uz pretpostavku da ostaje isto,
potrebno obaviti 10 puta vei broj mjerenja da bi se C smanjilo za svega
3,14 puta. Za precizna mjerenja uzima se n>30. Za manji broj mjernih
rezultata proraun pouzdanosti eksperimenta treba izvriti po Studentovoj
raspodjeli koja je optija od Gaussove.

Granina greka i klasa mjernog instrumenta

Na raspodjelu mjernih rezultata oko srednje vrijednosti utiu iskljuivo
sluajne greke, ako se pretpostavi da su sistematske greke korigovane
kalibracionim postupkom. Meutim, potpuna korekcija sistematskih greaka
je rijetko mogua. Te preostale sistematske greke uzrokuju da je konani
rezultat mjerenja uvijek nesigurniji nego to pokazuje jednaina (3.31)
Najjednostavniji nain da se procijene preostale sistematske greke E je
poveanje broja mjerenja ili obavljanje poredbenih mjerenja. Zbog
preostalih sistematskih greaka granica pouzdanosti srednje vrijednosti se
proiruje na
U = {C + E } ..................................................................... (3.33)
i naziva se mjerna nesigurnost.
Za praktina mjerenja uvodi se granina greka G=xmax kao garantovano
najvee doputano odstupanje od stvarne (propisane) vrijednosti. Za mjerni
ureaj treba da je U<G, a obino je U<0, 2G. Na osnovu ovih razmatranja
sada se moe definisati klasa tanosti mjernog instrumenta kao
G
e= 100% ......................................................................... (3.34)
x
gdje je x najvee pokazivanje instrumenta, s tim da se on upotrebljava u
propisanim ambijentnim uslovima.

89
Mjerna tehnika

3.3. Obrada rezultata mjerenja

Nakon izvrenih direktnih ili indirektnih mjerenja treba dobivene rezultate
obraditi. Zavisno od toga da li je mjerena veliina odreena direktno ili
posredno vri se odgovarajua obrada rezultata mjerenja.

3.3.1. Obrada rezultata direktnih mjerenja

Prilikom direktnih mjerenja fizikih veliina kao to je ve pokazano u
poglavlju 2. treba ispuniti sljedee uslove:
mjerenje se vri direktno uz sve pripreme koje su prethodno izvrene,
mjerenje se ponavlja n puta,
u toku mjerenja javljaju se sve vrste greaka,
mjerenje vri jedan izvrilac sa istim priborom i uz nepromijenjen metod
i uslove mjerenja,
izmjerene vrijednosti su x1,... xn.
Rezultati mjerenja prema propisima standarda (DIN, BAS, ISO, OST...)
treba da sadre obraene podatke. U principu rezultati mjerenja treba da
sadre:
izmjerenu i standardnim postupkom odreenu vrijednost fizike veliine,
greku mjerenja, odnosno njenu donju i gornju granicu,
statistiku vjerovatnou tj. sigurnost sa kojom se izmjerena vrijednost
nalazi u granicama.
Rezultati mjerenja u mainstvu najee se rasporeuju po normalnom
Gaussovom zakonu raspodjele.
Do odstupanja od normalne raspodjele dolazi zbog tri glavna razloga:
a) Kod instrumenata sa nulom ili nekim maksimumom moe biti razliita
tanost za veliine na poetku skale i na maksimalnom mjestu. Zato su
instrumenti sa irokim opsegom mjerenja nepogodni, jer e se javiti
asimetrija rezultata.
b) Kada pokazivanje instrumenata za jednu mjernu veliinu zavisi od
prethodnog polaaja kazaljke moe nastati asimetrija raspodjele. Do
ove pojave doi e kada se ne obavlja isti broj mjerenja u porastu i u
opadanju mjerene veliine.
c) Kod posrednih mjerenja normalnost raspodjele zavisi i od odnosa
veliine koja se mjeri i veliine koja se proraunava. Npr. Ako se mjeri

90
 Mjerna tehnika

teina kugli preko njihovih prenika, teine mogu biti rasporeene po

normalnom zakonu. Meutim teina zavisi od treeg stepena prenika,
pa raspodjela nije normalna
Postoje tane i pribline metode provjere normalnosti raspodjele. U tane
metode spada npr. poreenje sa raspodjelom. U pribline metode
raspodjele spadaju analitika i grafika provjera odstupanja linije normalne
raspodjele od linije koju daju rezultati mjerenja.

3.3.2. Obrada rezultata posrednih mjerenja

Sluajne greke posrednih mjerenja
Vrlo esto nije mogue direktno izmjeriti neku fiziku veliinu pa se
mjerenje veine veliina vri posredno. Tada se veliina y dobija na osnovu
funkcionalne zavisnosti
y = f(x1, x2, . . . , xn) ............................................................... (3.35)
gdje su x1, x2,..., xn mjerni argumenti, koji se odreuju direktnim mjerenjima.
U teoriji greaka definisan je sluaj sa linearnom funkcijom f i meusobno
nezavisnim mjernim argumentima:
n
y = ai xi ........................................................................... (3.36)
i =1

Najvjerovatnija vrijednost veliine y tada je

n
y = ai xi ........................................................................... (3.37)
i =1

a standardno odstupanje je
n
y = a
i =1
2
i
2
xi ................................................................... (3.38)

U sluaju nelinearne zavisnosti veliine y od mjernih argumenata,

najvjerovatniji rezultat dobija se linearizacijom pomou razvoja funkcije f u
Taylorov red u okolini take x = ( x1 , x 2 ,..., x n ) :
n
y
y = y + y = f (x1 , x 2 ,..., x n ) + xi + R ................. (3.39)
i =1 x i x
gdje su xi sluajna odstupanja od xi , tj. xi=xi - xi i R ostatak Taylorovog
reda, koji tei nuli, ime se potvruje valjanost linearizacije.

91
Mjerna tehnika

Standardno odstupanje za posredna mjerenja sa nelinearnom zaisnou

izmeu y i mjernih argumenata x1, x2, . . . , xn odreuje se na osnovu
2
y n
2
y = xi ........................................................... (3.40)
i =1 x i x
Umjesto standardnog odstupanja ponekad se uzima relativno standardno
odstupanje, ry=y/ y .

Sistematske greke posrednih mjerenja

Ako su direktna mjerenja veliine xi(i=1, 2,..., n), obavljena sa sistematskim
grekama xi, tada e one prouzrokovati greku y u veliini y:
y + y = f (x1 + x1 , x 2 +,..., x n + x n ) ..................................... (3.41)
S obzirom da su xi<<xi i yi<<yi, moe se smatrati da su xi=dxi i yi=dyi.
Razvojem funkcije f u Taylorov red u okolini take (x1, x2, x3, , xn), dobija
se
f f
y + dy = f (x1 , x 2 ,..., x n ) + dx1 + ... + dx n + R ................ (3.42)
x1 x n

gdje su f / xi vrijednosti parcijanih izvoda u taki (x1, x2,, xn) i R ostatak,

koji tei nuli. Imajui u vidu prolaznu jednainu (3.35) iz (3.42) slijedi da je
totalni diferencijal
n
f
dy = x
i =1 i
dxi ...................................................................... (3.43)

Iz ega se vidi da je apsolutna greka posrednih mjerenja jednaka sumi

parcijalnih greaka:
n
y
y = x
1=1 i
xi ..................................................................... (3.44)

U sluaju da je funkcija f linearna, apsolutna greka jednostavno se rauna

pomou:
n
y = a x
i =1
i i ........................................................................ (3.45)

Oigledno je da je kod posrednih mjerenja, slino kao i kod direktnih, za

otklanjanje sistematskih greaka kalibracijom potrebno njihovo tano
poznavanje, kako po iznosu tako i po predznaku. S obzirom da su

92
 Mjerna tehnika

parcijalne greke (y / xi ) xi razliitog predznaka, one se na taj nain

djelimino kompenzuju.

3.3.3. Granice nepouzdanosti rezultata posrednih mjerenja

Preostale sistematske greke (koje nisu kompenzirane kalibracijom) kod
direktnih mjerenja proiruju granicu nepouzdanosti srednje vrijednosti, koja
se definie kao mjerna nesigurnost. Za indirektno mjerenu veliinu
y = f (x1 , x 2 ,..., x n ) mjerna nesigurnost procjenjuje se na osnovu jednaine:
2
n
y
Uy =
i =1 x i
U xi

............................................................ (3.46)

koja je, to je razumljivo slina jednaini za proraun standardnog

odstupanja sloene veliine.
U mjernoj praksi esto nisu poznate mjerne nesigurnosti U xi , pa se radije,
na osnovu pravila o sloenoj sistematskoj greci, rauna granina
(maksimalna) greka posrednog mjerenja G y = y max kao

n
f
Gy = x
i =1 i
G xi ................................................................. (3.47)

gdje su G xi = x i max poznate granine greke pojedinih veliina xi.

Prema tome, sada je

y = y G y ........................................................................... (3.48)

Ovo je dosta irok interval jer formula (3.48) predstavlja najnepovoljniji

sluaj granine greke. Zato se obino uzima tzv. statistika (vjerovatna)
granina greka, koja je manja od prethodne, a rauna se pomou formule:
2
n
y
G *y =
i =!

xi
G xi ............................................................. (3.49)

93
Mjerna tehnika

3.3.4. Obrada rezultata parametarskih mjerenja

Parametarska mjerenja
U tehnici automatske regulacije esto se postavlja zadatak da se na
osnovu direktnih mjerenja veliina procesa a1, a2,..., an odrede nepoznati
parametri x1, x2,..., xn, koji definiu funkcionalnu zavisnost izmeu tih
veliina, tj. matematiki model procesa. Tipian primjer ovakvih mjerenja je
odreivanje temperaturnih koeficijenata , i elektrinog otpora nekog
materijala na osnovu mjerenja temperature t i otpora Rt na toj temperaturi:
Rt = R0 + R0t + R0 t 2 + R0t 3 ............................................ (3.50)
gdje je R0 otpor materijala na 0C.
Da bi se odredile vrijednosti koeficijenata , i , potrebna su bar tri
mjerenja, tako da se u odnosu na nepoznate koeficijente dobija sistem
linearnih jednaina:
Rt1 = R0 + R0t1 + Rt12 + R0t13

Rt 2 = R0 + R0t 2 + Rt 22 + R0t 23 .......................................... (3.51)

Rt 3 = R0 + R0t 3 + Rt 32 + R0t 33
Prilikom mjerenja Rt i t uvijek se ine greke, pa e zato i traeni koeficijenti
biti odreeni nekom grekom. Za njen proraun neophodno je izvriti vei
broj mjerenja nego to je broj nepoznatih koeficijenata.
Greke parametarskih mjerenja
U optem sluaju parametarska mjerenja mogu se predstaviti jednainom
f k ( x1 , x 2 ,..., x n , a1k , a 2 k ,..., a nk ) = a rk .................................... (3.52)
gdje su:
xi (i=1, 2, . . . , n) nepoznati parametri
aik direktno mjerene veliine procesa
k=1, 2, . . . , m broj ponovljenih mjerenja.
U praktinim mjerenjima opta jednaina (3.52) najee se svodi na
sistem linearnih jednaina:
a1k x1 + a 2 k x 2 + ... + a nk x n + a n +1,k = 0 , k=1, 2,..., m .............. (3.53)
Uvrtavanjem vrijednosti izmjerenih veliina aik, mogue je doi do rjeenja.

94
 Mjerna tehnika

Meutim, kako je svako to mjerenje obavljeno sa nekom grekom, desna

strana jednaina nee biti nula, pa se umjesto (3.53) realno dobija
modifikovan sistem
a1k x1 + a 2 k x 2 + ... + a nk x n + a n +1,k = k , k=1, 2,..., m............. (3.54)
gdje k predstavlja nepodudarnost mjerenja.
Zadatak se sada svodi na odreivanje parametara xi tako da e suma
kvadrata mjernih nepodudarnosti biti minimalna:
m m 2

S = k2 = (a1k x1 + a 2 k x 2 + ... + a nk x n + a n +1.k ) = min .. (3.55)

k =1 k =1

Minimum iz uslova da parcijalni izvodi po svim parametrima budu jednaki

nuli, odnosno da:
S m
= 2 (a1k x1 + a 2 k x 2 + ... + a nk x n + a n +1.k )a1k = 0
x1 k =1

S m
= 2 (a1k x1 + a 2 k x 2 + ... + a nk x n + a n +1.k )a 2 k = 0 ........... (3.56)
x 2 k =1

S m
= 2 (a1k x1 + a 2 k x 2 + ... + a nk x n + a n +1.k )a nk = 0
x n k =1

Dobijeni sistem od n jednaina i n nepoznatih rjeava se uobiajenim

postupcima. Kao rezultat dobijaju se srednje vrijednosti parametara:
D xi
xi = , i =1, 2,..., n........................................................... (3.57)
D
Gdje je determinanta sistema, a D xi determinanta koja se dobija kada se u
determinanti sistema i-ta kolona zamijeni kolonom koju ine homogeni
dijelovi jednaina (3.56).
Tanost odreivanja parametra xi opisanim metodom reprezentuje
standardno odstupanje

1 m 2 Aii
( xi ) = k D .................................................... (3.58)
m n i =1
gdje je Aii algebarski komplement i-tog dijagonalnog elementa determinante
sistema. Pri proraunu se uzima u obzir osrednjavanje rezultata mjerenja
zahvaljujui veem broju mjerenja m od broja n nepoznatih parametara.

95
Mjerna tehnika

3.4. Uzroci mjerne nesigurnosti i pojave greaka

Uzroci mjerne nesigurnosti mogu se podijeliti na pet osnovnih grupa. Svaka

od ovih cjelina uestvuje u ukupnoj ocjeni mjerne nesigurnosti odreenim
udjelom. Podjela se moe pokazati kao na slici 3.9.

METOD SREDSTVO

REZULTAT+GREKA

OKRUENJE OPERATER

MATERIJAL

Slika 3.9. Uticaji na rezultat mjerenja

Osnovni uzroci koji dovode do pojave greaka su :
princip mjerenja koji podrazumijeva osnovni matematiki model koji
opisuje nain dobivanja mjerene veliine, smjenjivanje operacija, broj
mjerenja, obrada informacija.
Sredstvo za odreivanje mjerne nesigurnosti odnosno oprema kao
uzrok mjerne nesigurnosti ima dvije komponente.
Prva komponenta se tie etalona i vremenske stabilnosti etalona,
homogenosti, metroloke karakteristike etalona.
Druga komponenta se odnosi na instrument mjerenja i to na njegovu
pouzdanost, tanost, rezoluciju, rang mjerenja, nain prikazivanja rezultata,
bias.
U toku jednog mjerenja, okruenje u kojem se izvodi proces mjerenja igra
naroito vanu ulogu. Ako se mjerenje provodi u uslovima promjenjive
temperature, vlanosti, pritiska, vibracija i drugih faktora koji se mogu
okarakterisati kao parametri sredine, pouzdanost i ponovljivost procesa
mjerenja e ozbiljno biti naruena a time i tanost rezultata mjerenja.

96
 Mjerna tehnika

Materijal u procesu mjerenja moe uestvovati svojom kvalitetom,

homogenou, temperaturnom stabilnou, fizikim i hemijskim
karakteristikama.

Slika 3.10. Uticaji na pojavu greaka mjerenja i mjerne nesigurnosti

Greke koje pridonose mjernoj nesigurnosti moe uzrokovati i osoba koja
vri mjerenje-operater. Naime, instrumenti koji se koriste pri mjerenju mogu
biti analogni i digitalni. Prilikom oitavanja rezultata mjerenja mogue je
pogreno oitavanje sa analognih instrumenta. S obzirom da digitalni
instrumenti za podioke imaju diskretne cjeline pri prikazivanju rezultata
javlja se greka zaokruivanja. Operater unosi kao faktore koji utiu na
proces mjerenja njegovo iskustvo, kvalifikacije i strunost, trenutno
raspoloenje i koncentraciju.
U svakom sluaju greke mjerenja su posljedica uticaja sluajnog i
sistematskog karaktera koji proizvode navedenih pet glavnih faktora:
mjerni instrument
radni komad
okolina
izvrilac mjerenja - operator (metrolog)
mjerna strategija.

97
Mjerna tehnika

Posljedice takvih uticaja prikazane su na slici 3.11.

okolina
Uticaji okoline

Mjerena Izmjerena
vrijednost Promjena mjernog sredstva, vrijednost
Promjene
Povratna ureaja, Povratna
objekta Korisnik
sprega hardware i software sprega
mjerenja

Promjene mjernih procedura

mjerni objekat mjerni ureaj korisnik

Slika 3.11. Posljedice uticaja okoline na greke mjerenja

3.4.1. Uticaj okoline na mjernu nesigurnost

Ambijent u kome se obavlja mjerenje utie na objekat mjerenja, izvrioca
mjerenja i na mjernu opremu kojom se vri mjerenje. Okolini uticaj djeluje
tako da mijenja karakteristike mjernog objekta i mjernog sredstva (duinu,
povrinu, vlanost itd.) a operatoru stvara potekoe u ispravnom postupku
vrenja mjerenja, slika 3.12.

Temperatura
Vlanost Vibracije

Pritisak
Zraenje

Buka
Strana tijela u zraku
Magnetno polje

Slika 3.12. Uticaj okoline na greke mjerenja

98
 Mjerna tehnika

Uticaji okoline mogu se svesti na nekoliko koji najvie utiu na mjerenja, a

to su:
vibracije podloge,
zagaenje,
klima i
temperatura
Vibracije
Dijelovi mjernih sredstava kao to su pogoni mjernih sredstava mogu
prouzrokovati vibracije koje utiu na mjerni rezultat. Uticaj vibracijskog
efekta magnetnog polja i zvunog pritiska proizvode vibracije koje remete
ispravnost mjerenja. Zbog toga je vano da se planirano ispitivanje vri u
uslovina u kojima je mali uticaj vibracija na mjerenja. Zato se u
laboratorijama mjerenja vre na specijalnim stolovima sa granitnim
ploama, a u pogonu je potrebno, od situacije, stvoriti ambijent sa to
manje vibracionog djelovanja koje doprinosi mjernoj nesigurnosti i pojavi
greke mjerenja.
Okoli
Osnovni uzroci pojave greaka mjerenja su:
Zagaenost okolia i
Vlaga
Zagaenost atmosfere oko mjernog sredstva i mjernog objekta moe uticati
na rezultat mjerenja proizvodei defekte dimenzija, oblika i povrina. Uzroci
kontaminacije su: ulje, praina i estice koje formiraju sloj na mjernom
objektu i time dovode do greke mjerenja. U prostoru oko proizvodnih linija
mogu postojati uslovi koji e dovesti do pojave greke ukoliko se njerenje
vri u ovim uslovima.
Vlaga uzrokuje koroziju kako mjernog objekta tako i mjernog sredstva, a
ak moe dovesti i do kvara mjernog sredstva.
Ipak, od svih uticaja, najvei je uticaj temperature na greke mjerenja.
Temperatura
Temperatura ima odluujui uticaj na mjerenje u podruju proizvodnih
mjerenja. Uticaj temperature ima poseban uticaj namjerenje duine. Uticaj
temperature na mjerenje je posljedica prenosa toplote koji se ostvaruje
kondukcijom, konvekcijom ili radijacijom. Prilikom uticaja temperature mogu
se uoiti tri tipa temperaturnih uticaja:
temperaturne promjene

99
Mjerna tehnika

temperatuni gradijent
temperaturna radijacija (zraenje).
Zbog uticaja temperature mnogi metalni materijali se ire pri poveanju
temperature. Linearno irenje se prikazuje izrazom:
L = L t
L promjena duine
L nominalna duina
koeficijent linearnog irenja dat u tabeli 3.1.
t promjena temperature

Koeficijent linearnog Granina varijacija

Materijal
irenja [10 6/K] ua [10 6/K]
Al legure 23 24 0,5 2
Staklo 8 10 0,5
Sivo liveno gvoe 9,5 10 0,5
elik 10 12 0,5 1,5
Zerodur (staklo i keramika) 0 0,05 0,05
Tabela 3.1. Osobine materijala

Koeficijent linearnog Modul elastinosti E

Materijal
irenja u K-110-6 u N/mm2 103
Aluminijum 23,8 71
Legure aluminija 20 24 60 80
Olovo 29,2 19
Liveno gvoe 10,5 90 180
Bakar 17 125
Mesing 18,5 100
Nikl 13 206
Srebro 19,7 80
elik 11,5 185 215
Titan 8,2 120
Cink 28 128
Tabela 3.2. Osobine materijala

100
 Mjerna tehnika

Greka usljed temperature za razliite materijale:

MA = LpnTp LnnTn
Lp, Ln duina na 20C
p, n koeficijenti linearnog irenja
Tp, Tn promjena temperature

0,25
GRAFIT ALUM. NIKL

m BAKA
mm ELIK
0,2
Greke mjerenja za 1 mm mjerene duine

LIVENO
GVOE
0,15
HROM

0,
1 VOLFRAM

0,05
INVAR

0
0 5 10 15 K 20
Promjena temperature T
Slika 3.13. Greka usljed temperature za razliite materijale
Kad se vre precizna mjerenja radijacija igra znaajnu ulogu u promjeni
uslova mjerenja. Na duinu od 100 mm dugom elinom dijelu materijal se
skuplja za vie od 1 m pri promjeni temperature od 1K. Kada se vri
mjerenje mora se voditi rauna da se mijenja i duina mjerne skale prema
izrazu:
L = L(rktrk MtM)
gdje su:

101
Mjerna tehnika

rk i M koeficijenti linearnog irenja radnog komada i mjernog sredstva

trk i tM promjene temperature

Slika 3.14. Savijanje mjernog ureaja kroz jednostrano zagrijavanje

Referentna temperatura u proizvodnim mjerenjima je 20C prema DIN 102 i
prema ISO1. Navedena jednaina se koristi za iste karakteristike mjernog
sredstva i mjernog objekta. Tada t predstavlja razliku temperatura skale i
mjernog komada. Promjena duine se nee desiti ako je:
malo ili ~ 0
rk = M i trk = tM
ako se mjerenje vri na referentnoj temperaturi.
Prvi sluaj se deava kada je koriteni materijal Zerodur. Drugi sluaj se
deava sa mjerenjem elinih komada i skala od istog materijala. Trei
sluaj je mjerenje u mjernim sobama u kojima se temperatura odrava na
referentnom nivou. Uticaj temperaturnih gradijenata na mjerno sredstvo i
radni komad zahtijeva sloenu proceduru korekcije i ne moe se raunati
prema datim izrazima. Veliine odreene prema specifinim jednainama
mogu se koristiti da se koriguje mjerni rezultat.
Uticaj temperature na radni komad se ogleda i kroz koeficijente toplotnog
irenja. Taj uticaj treba uzeti u obzir u obliku izraza i tada je zbir
nesigurnosti kod mjerenja duine.

102
 Mjerna tehnika

u = L (uark trk )2 + (utrk M )2 + (uaM tM )2 + (utM M )2

Varijacije mjerenja temperature su izmeu 0,2 i 1 K zavisno od mjernih
uslova. Nesigurnost se odreuje za sve veliine koje utiu na ukupnu
mjernu nesigurnost. Temperatura je najvaniji vanjski uticaj na mjerni
rezultat i bitno mijenja rezultat mjerenja. Spada u sistematsku greku.
Vano je korigovati rezultat mjerenja.

3.4.2. Uticaji mjernog objekta na mjernu nesigurnost

Karakteristike radnog komada su dodatni izvor greaka mjerenja. To je
posebno sluaj sa odstupanjem oblika radnog komada iji rezultati u
ispitnim takama ne predstavljaju eljeni oblik objekta.
Povrina radnog komada je vana za kvalitet proizvoda. Kod vrenja
mjerenja optike karakteristike kao to je refleksija utiu na mjerenje kada
se koriste optika mjerna sredstva. Ukoliko se koriste dodirna sredstva
kapacitet i valovitost povrine igra znaajnu ulogu.
Za vrijeme mjerenja kontaktnim mjernim sredstvima djeluje sila mjerenja
koja moe izazvati deformaciju.
Ako se mjerenja vre na elinim radnim komadima pomou mjernog
skenera sa elinom kuglicom greka nastaje usljed troenja vrha senzora i
povrine radnog komada. Poto je ta pojava definirana Hercovim pritiskom
moe se i tano odrediti. Sa senzorima iji je vrh radijusa vei od 1,5 mm i
mjerne sile 1,5 N ovaj efekat se moe zanemariti.
Usljed uticaja prouzrokovanog skladitenjem i montiranjem mjernog
objekta, mjerenju se moe dodati uticajni faktor kojim se pokriva ovaj uticaj.
Skladitenje i montaa se postepeno odreuju prema dimenzijama i teini
mjernog objekta. Uticaj je usmjeren na mjerni objekat. Kada se montira
mjerni objekat izvoa i korisnik mora biti siguran da radni komad nee biti
deformisan. Preferira se postavljanje i oslanjanje mjernog komada na tri
oslonca. Uzima se u obziri da se mjerni objekat moe deformirati povrinski
kada se koriste magneti. Mjerni objekti koji su vitki ili imaju tanke zidove
mogu se deformisati usljed sopstvene teine. Koristei cijevi, osovine,
rolere mogu se ostvariti eljena oslanjanja u cilju smanjenja greaka
montae. Deformacije se mogu smanjiti i postavljanjem u takama koje su
na rastojanju 0,22 od linearnog razmaka od vanjskih ivica (Besselove
take). Time se reducira deformacija priblino 2% sa homogenim
objektima.

103
Mjerna tehnika

Slika 3.15. Deformacija mjernih ploa

Slika 3.16. Deformacija draa instrumenta uzrokovana mjernom silom

104
 Mjerna tehnika

Slika 3.17. Mjerni krugovi razliitih izrada

3.4.3. Uticaj mjernog sredstva na mjernu nesigurnost (greka

prvog i drugog reda, Abbe'ov princip)
Uticaj mjernog sredstva na rezultate mjerenja ogleda se kroz vie osnovnih
efekata. Mjerno sredstvo se sastoji od dijelova, a u svakom od njih mogu se
javiti neispravnosti.
Greke mjerenja mogu se javiti zbog netanih voica a imaju vanu ulogu u
mjernim sredstvima. Zazor koji se tehniki zahtijeva u voicama za mjerne
oslonce, dodirne probe uzrokuju zakretanje. Uticaji na rezultat mjerenja su
mali ili veliki zavisno od tog kako su mjerna sredstva i mjerni objekti
pozicionirani. Pomino mjerilo je primjer takve pojave.
Abbeov princip glasi:
Najtanija mjerenja se postiu samo onda kada se veliina koja se mjeri
nalazi u pravolinijskom produetku mjerne skale. U suprotnom javlja se
dopunska greka npr. MA kod pominih mjerila. Zavisno od take kontakta
ispitivanog radnog komada sa mjernim eljustima, se deava izmeu
mjernog objekta i mjerne skale.
Mjerne greke se raunaju po: MA = asin = L(1 cos)
Za male uglove 1 je u radijanima.
Zakretanje =0, 35 do 2, 6' se moe oekivati. Zakretanje za =2' i
paralelno zakretanje 30 mm dovode do greke mjerenja MA=17 m.

105
Mjerna tehnika

Slika 3.18. Greka drugog reda na primjeru mikrometra

Slika 3.19. Princip komparatora

106
 Mjerna tehnika

3.5. GUM i procedure odreivanja mjerne nesigurnosti

Novi pristup odreivanja mjerne nesigurnosti, jedinstven i razumljiv za cijeli

svijet poeo seprimjenjivati uvoenjem GUM (Guide to the Expression of
Uncertainty in Measurement). Donoenju odluke o izradi GUM-a prethodio
je dokument koji je 1980, napravila radna grupa formirana od strane BIPM.
Grupa eksperata je radila na IIzvjetavanju nesigurnosti i objavila dokument
pod nazivom Preporuka INC-1 (Recommendation INC-1). Dokument je
odobren od strane CIPM 1981 prvi put i ponovo potvren 1986 vlastitom
CIPM-ovom Preporukom 1 (CI-1981) i 1 (CI-1986).
Rad ISO/TAG 4/WG 3 rezultirao je izdavanjem dokumenta koji nosi naziv
Vodi za Izraavanje nesigurnosti u mjerenju ili GUM kako se esto zove,
Internacionalna Organizacija za Standarde (ISO) po prvi put objavljuje ovaj
dokument 1993 (prepravljen i ponovo odtampan 1995) u ime sedam
internacionalnih organizacija koje su podrale razvoj ISO/TAG 4:
Danas nije mogue kvantitativno izraziti bilo koji rezultat mjerenja bez
odreene sumnje u njegovu tanu vrijednost. Nedostatak znanja o
faktorima koji utiu na mjerenje (sluajni i sistematski faktori) podario nam
je izraz kao to je mjerna nesigurnost. Svako mjerenje je izloeno razliitim
uticajima i smetnjama bilo da proizilaze iz sluajnih ili sistematskih efekata,
obino iz oba. Zbog ovih efekata rezultat mjerenja lei unutar intervala koji
se oznaava kao nesigurnost mjerenja. Standard koji se bavi izraavanjem
nesigurnosti mjerenja a nosi naziv Vodi za Izraavanje Mjerne
Nesigurnosti (GUM), dao je slijedeu definiciju mjerne nesigurnosti:
Parametar, vezan za rezultat mjerenja, koji karakterie
rasipanje vrijednosti koje bi sa pravom mogle biti pridruene
mjerenoj veliini, gdje je mjerena veliina odreena veliina
podvrgnuta mjerenju.
GUM standard je iroko prihvaen u mnogim podrujima istraivanja gdje
se mjerenje primjenjuje. Iz GUM-a kao internacionalnog standarda su
izvedeni nacionalni standardi za izraavanje mjerne nesigurnosti. U cilju
podrobnijeg objanjenja mjerne nesigurnosti GUM standard je dao i
slijedee definicije o nesigurnosti u mjerenju:

107
Mjerna tehnika

mjera mogue greke pri procijenjenoj vrijednosti mjerene veliine date

kao rezultat mjerenja; ili
procjena koja karakterie podruje vrijednosti u kojem lei tana
vrijednost mjerene veliine kada je mjerna nesigurnost procijenjena i
izraena na takav nain da prikazuje nivo povjerenja da vrijednost
stvarno lei unutar granica definisanih intervalom nesigurnosti.
Nesigurnost rezultata mjerenja reflektuje nedostatak znanja o vrijednosti
mjerene veliine. Izvori nesigurnosti u mjerenju su:
nepotpuna definicija mjerene veliine;
nepotpuno shvatanje definicije mjerene veliine;
nereprezentativno uzorkovanje - uzorak mjerene veliine ne mora
reprezentovati definisanu mjerenu veliinu;
nedovoljno znanje o efektima uslova okruenja na mjerenje ili
nezadovoljavajue mjerenje uslova okruenja;
lini bias u itanju analognih instrumenata;
konana rezolucija instrumenata;
netane vrijednosti standarda za mjerenje i referentnog materijala;
netane vrijednosti konstanti i drugih parametara dobivenih iz vanjskih
izvora i koritenih u algoritmima za manje podataka;
aproksimacije i pretpostavke utjelovljene u metod i proceduru mjerenja;
varijacije i ponavljajua posmatranja mjerene veliine pod prividno
slinim uslovima;
U stvarnosti rezultat mjerenja je jednostavno najbolja procjena vrijednosti
veliine koja se treba mjeriti.

3.5.1. Kako odrediti mjernu nesigurnost?

Prvi korak u proceduri odreivanja mjerne nesigurnosti je kreiranje
matematikog modela procjene koja opisuje funkcionalnu zavisnost
mjerene veliine Y od ulaznih varijabli Xi.
Y = f ( X 1 , X 2 ,..., X N ) .......................................................... (3.59)

108
 Mjerna tehnika

3.5.2. Procjena standardne nesigurnosti

Mjerna nesigurnost se procjenjuje kroz dva metoda koji su u sutini samo
koncepti za obradu razliitih vrsta mjernih rezultata: metod tipa A i metod
tipa B.
Oba tipa procjene su zasnovana na raspodjelama vjerovatnoe.
Rezultujue nesigurnosti su kvantitativno definisane varijansama ili
standardnim odstupanjem u oba sluaja.
Tip A standardne nesigurnosti je dobiven iz serije ponovljenih posmatranja i
jednak je kvadratnom korjenu statistiki procjenjene varijanse, i zove se
standardno odstupanje.
Prema GUM standardu, metod tipa A je:
metod procjene nesigurnosti statistikom analizom serije
posmatranja.
U veini sluajeva, rezultati ponovljenih mjerenja su raspodijeljeni oko
srednje vrijednosti u zvonastom obliku krive ili normalno raspodijeljeni. Ono
to je karakteristino za ovu raspodjelu je da je vjerovatnoa vrijednosti
koje lee blie procjenjenoj srednjoj vrijednosti vea od onih koje lee u
blizini ekstrema. Procjena ponovljenih mjerenja se dobija relativno
jednostavnom matematikom formulom. Ovo je izvedeno iz terorije
statistike, a parametar koji se odreuje zove se standardno odstupanje.
Procjena vrijednosti veliine moe biti odreena, bez stvarnih posmatranja,
putem iskustva baziranog na dostupnim informacijama. Takva procjena
naziva se metod procjene tipa B i izvedena nesigurnost oznaava se kao
standardna nesigurnost tipa B. Baza podataka je sainjena od podataka iz
prethodnih mjerenja, znanja o opremi i iskustava u mjerenju, prirunika itd.
Metod procjene tipa B prema GUM standardu je definisan kao:
metod procjene nesigurnosti sredstvima razliitim od
statistike analize serije posmatranja.
Tip B standardne nesigurnosti je izraunat iz pretpostavljene funkcije
gustine raspodjele zasnovane na stepenu vjerovanja da e se dogaaj
pojaviti. Vjerovatnoa je zasnovana na procjeni iz tzv. "bazena informacija"
koji ini iskustvo. Tip B standardne nesigurnosti nije neophodno
reperezentovan normalnom raspodjelom. U sluajevima kada podaci nisu

109
Mjerna tehnika

smjeteni oko srednje vrijednosti, primjenjuju se raspodjele kao

pravougaona, trouglasta, trapezoidna, U-oblika i druge.

Slika 3.20. Dijagrami najee upotrebljavanih distribucija

za predstavljanje podataka Tipa B

Ulazni podaci

Tip A Tip B

- iz serije posmatranja - iz 'bazena' informacija

- procijenjeno statistikom analizom - nestatistika analiza
- izraeno standarnom devijacijom - izraen standardnom
devijacijom

Slika 3.21. Ulazni podaci

Kao to je ve napomenuto, nesigurnost pri mjerenju proizilazi iz dva

razloga, tj. efekta: sluajnih i sistematskih efekata.
Sluajni efekti kao posljedicu daju sluajnu greku i predstavljaju prema
GUM standardu rezultat mjerenja umanjen za srednju vrijednost koja bi
proizila iz beskonanog broja mjerenja iste mjerene veliine pod istim
ponovljivim uslovima. Sluajnu greku je mogue redukovati samo
poveanim brojem posmatranja.

110
 Mjerna tehnika

Sistematska greka kao posljedica sistematskih efekata, predstavlja

srednju vrijednost koja bi proizila iz beskonanog broja mjerenja iste
mjerene veliine sprovednim pod istim ponovljivim uslovima, umanjena za
tanu vrijednost mjerene veliine, gdje je tana veliina mjerene veliine
vrijednost usklaena sa definicijom date veliine.

3.5.3. Odreivanje kombinovane nesigurnosti

Kada se procjenjuje sveukupna nesigurnost, svaki doprinos nesigurnosti
mora biti uzet u obzir posebno. Nesigurnost izraena na ovakav nain je
oznaena kao kombinovana nesigurnost i svaki pojedinani doprinos
nesigurnosti predstavlja komponentu nesigurnosti.
Prema GUM standardu kombinovana nesigurnost je definisana na slijedei
nain:
Kombinovana nesigurnost je procjenjeno standardno odstupanje i
karakterie rasipanje vrijednosti koje bi mogle biti pridruene
mjerenoj veliini.
Ili detaljnije kao:
Standardna nesigurnost rezultata mjerenja kada je rezultat
dobijen iz niza vrijednosti drugih veliina, jednak pozitivnom
kvadratu sume izraza, gdje su izrazi varijanse i kovarijanse ovih
drugih veliina poredane prema intenzitetu promjene rezultata
mjerenja sa promjenom ovih veliina;
gdje standardna nesigurnost predstavlja nesigurnost rezultata mjerenja
izraena u vidu standardnog odstupanja.
Kao to emo vidjeti kombinovana nesigurnost e biti jedan od kriterija za
izbor programskih paketa s obzirom da za bilo koju sloenu veliinu
(velina koja ne moe biti direktno mjerena) kombinovana nesigurnost
mora biti odreena.
Ulazne veliine koje ulaze u proceduru odreivanja mjerne nesigurnosti
mogu biti korelisane i nekorelisane.

111
Mjerna tehnika

Nekorelisane ulazne veliine

Ulazne veliine koje nemaju meusobne unutranje veze nose naziv
nekorelisane ulazne veliine. Kombinovana standardna nesigurnost za
nekorelisane veliine se oznaava uc(y) i jednaka je:
2
f
N
2
u ( y ) =
2
c
u ( xi ) ...................................................... (3.60)
i =1 x i
gdje je f funkcija data u jednaini (3.59).
lanovi jednaine (3.60) su parcijalni izvodi i nose naziv koeficijenti
osjetljivosti, a jednaki su:

f f
ci = .......................................................... (3.61)
xi X i x1 , x 2 ,..., x N

Koeficijenti osjetljivosti opisuju kako se izlazna procjena u(y) mijenja sa

promjenama vrijednosti ulaznih procjena x1, x2, , xN. Tako jednaina
(3.60) moe biti napisana kao to slijedi:
N 2 N
u c2 = [ci u ( xi )] u i2 ( y ) ............................................... (3.62)
i =1 i =1

ci f , u i ( y ) ci u ( xi ) .............................................. (3.63)
xi

Postoji mogunost da se kombinovana nesigurnost rauna numeriki

smjenom
ci u i ( xi )

sa izrazom
1
Zi = [ f (x1 ,..., xi + u ( xi ),..., x N ) f (x1 ,..., xi u ( xi ),..., x N )] .......... (3.64)
2
to znai da je ui(y) procjenjeno numeriki izraunavajui promjene y u
zavisnosti od promjene xi od +u(xi) i od u(xi).
Neke statistike analize pokazuju da je mogue zamijeniti parcijalne izvode
kao u jednaini (3.65):

112
 Mjerna tehnika

y y ( xi + u ( xi )) y ( xi )
................................................. (3.65)
xi u ( xi )

Koeficijenti osjetljivosti mogu biti dobijeni i eksperimentalno iz mjerenja.

Korelisane ulazne veliine

U praksi, ulazne veliine su esto korelisane zbog istih standarda za
mjerenje fizikih veliina, mjernih instrumenata, referentnog datuma, ili ak
metode mjerenja.
Za korelisane ulazne veliine, koristi se proirena varijanta jednaine
(3.60):

f f
u (xi , x j ) =
N N
u c2 ( y ) =
i =1 j =1 x i x j
2
f 2 N 1 N
f f
u (xi , x j ) .......... (3.66)
N
= u ( xi ) + 2
i =1 x i i =1 j =i +1x i x j

gdje su xi i xj procjene od Xi i Xj, i u(xi, xj) = u (xj, xi) procjenjena kovarijansa

povezana sa xi i xj. Stepen korelacije izmeu xi i xj je okarakterisan
procjenjenim koeficijentom korelacije r(xi, xj):
u( xi , x j )
r (x i , x j ) = ,
u ( x i )u ( x j )

r ( xi , x j ) = r ( x j , xi ), ....................................................... (3.67)

1 r ( x i , x j ) +1

Za nezavisne xi i xj koeficijent korelacije r je jednak nuli.

Jednaina (3.66) moe biti modifikovana u:
N N 1 N
u c2 ( y ) = ci2 u 2 ( xi ) + 2 c c u ( x )u ( x
i j i j )r ( xi , x j ) ......... (3.68)
i =1 i =1 j =i +1

Jednaina (3.60) za nekorelisane i jednaina (3.66) za korelisane ulazne

veliine su bazirane na prvom redu Taylor-ovog aproksimacionog niza
jednaine (3.59) i one izraavaju zakon propagacije nesigurnosti.

113
Mjerna tehnika

3.5.4. Odreivanje proirene nesigurnosti

Za komercijalnu i industrijsku upotrebu, osim univerzalnog izraavanja
nesigurnosti u vidu kombinovane standardne nesigurnosti, neophodno je
proiriti podruje oko kombinovane nesigurnosti da bi se obuhvatio veliki
skup vrijednosti koje bi mogle s razlogom biti pridruene mjerenoj veiini.
Ovo je ostvareno umnokom kombinovane standardne nesigurnosti sa
faktorom pokrivanja kp. Kao rezultat se dobije proirena standardna
nesigurnost oznaena sa U:
U = k p u c ( y ) ......................................................................... (3.69)

Tada je rezultat mjerenja izraen kao:

Y = y U ............................................................................ (3.70)
Prema GUM standardu data je slijedea definicija proirene standardne
nesigurnosti: To je interval oko rezultata mjerenja koji obuhvata veliki skup
p raspodjele vjerovatnoe okarakterisan tim rezultatom i njegovom
kombinovanom mjernom nesigurnosti, gdje je p vjerovatnoa pokrivanja ili
nivo povjerenja intervala.
Izrazi interval povjerenja i nivo povjerenja imaju specifinu definiciju u
statistici i primjenjivi su na intervale zasnovane na kombinovanoj
nesigurnosti samo pri odreenim uslovima. Sve komponente nesigurnosti
koje doprinose kombinovanoj nesigurnosti moraju potei od tipa A metoda
procjene.
Vrijednost faktora pokrivanja kp se bira na osnovu nivoa povjerenja koji
zahtjeva interval y-U do y+U. Samo u posebnim sluajevima faktor kp e
izlaziti iz intervala od 2 do 3. Za nivo povjerenja od 95,45 procenata u
Gauss-ovoj distribuciji, kp iznosi 2. (vidi tabelu 3.3)

Nivo povjerenja p (%) 68,27 90 95 95,45 99 99,73

Faktor pokrivanja kp 1 1,645 1,960 2 2,576 3
Tabela 3.3. (GUM g-dodatak)

Procedura odreivanja mjerne nesigurnosti prikazana je dijagramom toka

na slici 3.22.

114
 Mjerna tehnika

Postavljanje matematikog modela zavisnosti

Korak 1. mjerene veliine Y i ulaznih varijabli Xi
Y = f(X 1 , X 2 ,..., X N )

Odreivanje procjenjenih vrijednosti xi i standardne

nesigurnosti u(xi) za ulazne vrijednosti Xi
Korak 2. X1 x1 u(x1)
X2 x2 u(x2) Formiranje procjene izlazne veliine
Y: Xn xn u(xn) y=f(x1, x2, . . . , xn)

Korak 3. Odreivanje koeficijenata osjetljivosti ci; koeficijenata

korelacije r(xi, xj); i standardne nesigurnosti u(y)

Za nekorelisane ulazne podatke

f f
ci =
xi X i u (y ) = (c u (x ))
N 2
x1 , x 2 ,..., x N i =1 i i

Za korelisane ulazne podatke

r (x i , x j ) =
u(x i ,x j )
u(x i )u(x j )
N N 1 N
u 2 (y) = c i2 u 2 (x i ) + 2 c c u(x i j i )u(x j )r(x i , x j )
i =1 i =1 j = i +1

Odreivanje faktora
Korak 4. pokrivanja kp i proirene
mjerne nesigurnosti U:
U = kp u(y)

Iskazivanje intervala nesigurnosti IY sa mjernom

Korak 5. nesigurnosti:
IY = y U

Slika 3.22. Dijagram toka odreivanja mjerne nesigurnosti

115
Mjerna tehnika

3.5.5. Izvjetaj o nesigurnosti

Jedan od najvanijih kriterija kvaliteta programskih paketa je nain na koji
prikazuje rezultat prorauna nesigurnosti (mogunosti eksportovanja i
prezentovanja rezulata). Najvaniji zahtjevi prema preporukama GUM
standarda koje mora ispuniti prikaz rezultata odreivanja mjerne
nesigurnosti su nabrojani ispod.
Izvjetaj nesigurnosti treba:
1. jasno opisati metode koritene u proraunu rezultata mjerenja i njegove
nesigurnosti iz eksperimentalnih podataka i ulazih podataka;
2. prikazati sve komponente nesigurnosti i dokumentovati u potpunosti
kako su procijenjene;
3. prikazati analizu podataka na takav nain da svaka od njenih
komponenti moe biti jasno slijeena i da proraun rezultata moe biti
neovisno ponovljen u sluaju potrebe;
4. dati sve isparavke i konstante koritene u analizi i njihove izvore.
Izvjetaj rezultata mjerenja i kombinovane mjerne nesigurnosti treba :
1. dati detaljan opis kako je mjerena veliina Y definirana;
2. dati procjenu y mjerene veliine Y i njene kombinovane mjerne
nesigurnosti; jedinice y i uc(y) treba uvijek dati;
3. ukljuiti relativnu kombinovanu standardnu nesigurnost uc(y)/|y|, |y|0,
tamo gdje ona neophodna;
4. dati informacije o tome na koji nain je odreen rezultat mjerenja ili se
referencirati na dokument koji to sadri.
Izvjetaj o nainu na koji su dobijeni rezultat mjerenja i njegova nesigurnost
treba:
1. dati potpunu vrijednost svake ulazne procjene xi i njene standardne
nesigurnosti u(xi) zajedno sa opisom naina na koji je odreena;
2. dati procjenjene kovarijanse ili procjenjene koeficijente korelacije
(preferira se oboje) koji su vezani za sve ulazne procjene koje su
korelisane, i metode koritene da se isti odrede;

116
 Mjerna tehnika

3. dati stepene slobode za standardnu nesigurnost svake ulazne procjene

i kako su odreeni;
4. dati funkcionalnu vezu Y=f(X1, X2, , XN) i, kada se pokae potrebnim,
parcijalne izvode ili koeficijente osjetljivosti f/xi.

Primjer 1.
Poznata je tana temperatura topljenja olova koja iznosti =327,4C.
Optikim piezometrom izvrena su mjerenja temperature topljenja i to est
puta uzastopno.
Dobivene su vrijednosti:
323; 328, 5; 322; 327; 328 i 320.
Srednja vrijednost mjerenja je
_
323 + 328,5 + 322 + 327 + 328 + 320
x= = 324,75C
6
Odstupanje od istinite vrijednosti je:
_
x = 324,75 327,4 = 2,65C
Iz rezultata se moe zakljuiti da je rasipanje rezultata relativno malo i da je
izmjerena srednja vrijednost priblina istinitoj vrijednosti.
Znai, moemo zakljuiti da mjerni instrument ima malo rasipanje rezultata
i malu sistemsku greku. Meutim, veliko rasipanje rezultata ne znai da je
uzrok sistemska greka. To moe biti i sluajna greka.
Primjer 2:
Tahometrom se mjeri brzina elektrinog motora ije je stvarna vrijednost
1000 o/min. U est mjerenja dobijene su vrijednosti 1050, 950, 1000, 1030,
990 i 980 o/min. (slika 3.23.a). Srednja vrijednost ovih mjerenja je 1000
o/min, tj. jednaka je stvarnoj vrijednosti. Meutim, rasutost rezultata zbog
djelovanja sluajnih faktora je velika (=36 o/min). Prema tome, ovakav
tahometar ima sistematsku greku jednaku nuli, ali je sluajna greka
velika.
Mjerenjem iste brzine od 1000 o/min pomou drugog tahometra, izmjerene
su vrijednosti: 950, 952, 949, 950, 951 i 948 o/min, (slika 3.23.b). U ovom
sluaju srednja vrijednost je manja od stvarne za 50 o/min, to je rezultat
sistematske greke. Rasutost pokazivanja ovog tahometra je mala (=1,4
o/min), to znai da je sluajna greka zanemariva.

117
Mjerna tehnika

Tahometar moe imati veliko rasturanje rezultata, (=36 o/min), a

istovremeno i veliko odstupanje srednje vrijednosti od stvarne vrijednosti,
(slika 3.23.c). Najbolje bi bilo da tahometar daje rezultate sa malim
rasturanjem (=1, 4 o/min) i srednju vrijednost jednaku stvarnoj vrijednosti,
(slika 3.23.d).

Slika 3.23. Odnos sistematske i sluajne greke:

a) tano mjerenje sa rasipanjem rezultata,
b) netano mjerenje bez rasipanja rezultata, c) netano mjerenje sa
rasipanjem rezultata, d) tano mjerenje bez rasipanja rezultata
U procesu automatske regulacije jedna vrijednost obino se mjeri samo
jedanput. Ako se mjerenje brzine realizuje tahometrom koji ima veliko
rasturanje pokazivanja, (slika 3.23.a i 3.23.c), tada je mala vjerovatnoa da
e mjerenje biti tano. Takav instrument potrebno je popraviti ili zamijeniti.
Tahometar koji ima samo sistematsku greku, (slika 3.23.b), potrebno je
kalibrirati (badariti) radi njenog otklanjanja, nakon ega se moe
upotrebljavati.

118
 Mjerna tehnika

4. SENZORI
Sadraj lekcije:
1. Uvod
2. Klasifikacija senzora
3. Fizikalni principi rada senzora
4. Vrste senzora
5. Prijenos i registracija mjernih veliina

4.1. Uvod
Sredstva za dobivanje informacija u sistemu automatskog upravljanja daju
informaciju o kvalitativnim i kvantitativnim karakteristikama procesa to se
odvijaju u upravljanom objektu kao i u samom upravljakom sistemu.
Za upravljanje tehnikim sistemima veoma su vane informacije o
ponaanju osnovnih parametara kao to su: temperatura, protok, nivo,
pritisak, vrijeme, poloaj,
Trokovi za dobivanje informacija u sistemima automatskog upravljanja
ine 1/3 ukupne cijene proizvoda.
Informacije se u sutini dobivaju mjerenjem fizikalnih veliina koje
karakteriziraju ponaanje procesa. Dobivena informacija se obrauje po
nekom algoritmu.
Mjerni ureaji pomou kojih se u sistemu automatskog upravljanja dobivaju
informacije su: senzori, transdjuseri i mjerni pretvarai.
Senzor ili dava je primarni osjetilni element, koji pretvara fizikalnu veliinu
X'F koja je pogodnija za mjerenje. Senzor vri prvo pretvaranje fizikalne
veliine u nizu pretvaranja koja su prisutna u sloenim mjernim ureajima.
Transducer pretvara mjernu fiziku veliinu XF u neki standardni oblik
najee elektrini signal, strujni ili naponski a moe biti i pneumatski.
Mjerni pretvara ili transmiter pretvara fiziku veliinu u standardni signal.
Konstruktivno je osposobljen da alje informaciju sa jednog mjesta na
drugo putem prenosnih linija ili medijuma. Sastoji se od primarnog
elementa koji procesnu veliinu XF pretvara u neki pogodniji oblik XF', te
baznog elementa (adaptera) koji tu veliinu pretvara u informacioni signal
sa normalnim obiljejima.
ema pretvaranja mjernog signala dana je na slici 4.1.

119
Mjerna tehnika

mjerni pretvara

mjereni pomona informacioni

proces signal xF primarni bazni signal x
veliina
element element
xF' prema indikatoru ili
regulatoru

Slika 4.1. Struktura mjernog pretvaraa

4. 2. Klasifikacija senzora

Tehnika senzora razvija se u tri osnovna pravca:

1. Minimalizacija i vei stepen integracije sastavnih dijelova to je
tendencija i u drugim oblastima nauke.
2. Realizacija viestrukog djelovanja, tako da se pomou jednog senzora
istovremeno odreuje nekoliko razliitih fizikalnih veliina (npr. senzor
temperature i vlanosti zraka)
3. Proirivanje funkcionalnih mogunosti senzora zahvaljujui ugradnji
mikroprocesora.
Podjela senzora nije jednostavna. Vri se u odnosu na:
vrstu izlaznog signala,
prirodu mjerne veliine,
princip rada gabarite,
prirodu izlazne veliine,
uvjete rada,
naina upotrebe,
unutranje strukture,
pouzdanosti, itd.

4. 2. 1. Klasifikacija prema vrsti izlaznog signala

Senzori se dijele na analogne i digitalne. Analogni senzori imaju normiran
dinamiki opseg izlaznog signala i osjetljivost na umove. Digitalni senzori
imaju veliku mogunost interakcije sa mikroprocesorskim upravljakim
sredstvima.

120
 Mjerna tehnika

4. 2. 2. Klasifikacija prema prirodi mjerene veliine

Dijele se na: toplotne, mehanike, kinematike, geometrijske, radijacijske,
vremenske i elektrine, hemijske i fizikalne.
Toplotni se koriste za mjerenje temperature, toplotnog kapaciteta,
entalpije, toplote izgarnja
Mehaniki se koriste za mjerenje sile i momenta, pritiska, vakuuma,
mehanikog naprezanja.
Kinematiki se koriste za mjerenje linearnog i ugaonog ubrzanja i brzine,
protoka.
Geometrijski se koriste za mjerenje poloaja (koordinata) tijela razmjere,
nivoa.
Radijacijski se koriste za mierenje intenziteta toplotnog, nuklearnog,
akustinog i elektromagnetnog zraenja, boje, parametara talasnog
procesa.
Vremenski se koriste za mjerenje vremenskog perioda i frekvencije.
Elektrini se koriste za mjerenje elektromotorne sile, struje, otpora,
induktivnosti, kapaciteta, provodnosti
Hemijski senzori se koriste za mjernje hemijskog sastava.
Fizikalni senzori se koriste za mjernje mase, gustine, vlanosti, tvrdoe,
plastinosti, hrapavosti

4.2.3. Klasifikacija senzora prema principu rada

Pretvaranje neelektrinih mjernih veliina u elektrine vri se pomou
odgovarajuih pretvaraa na dva naina.
Prvi nain podrazumijeva da se odgovarajua neelaktrina veliina pretvara
u pretvarau u elekrinu veliinu. Pretvarai koji rade na ovaj nain zovu se
aktivni pretvarai. Aktivni pretvarai za svoj rad ne trebaju dodatnu
energiju.
Aktivni senzori mogu biti:
Indukcioni
Elektromagnetni
Elektrodinamiki
Piezoelektrini
Piroelektrini

121
Mjerna tehnika

Termoelektrini
Fotoelektrini.
Drugu grupu pretvaraa ine pasivni pretvarai ili parametarski pretvarai.
U pasivnim pretvaraima neelektrine veliine utiu na promjenu neke
elektrine karakteristike; kapaciteta, otpora ili induktiviteta.
Pasivni senzori se dijele na:
Induktivne
Otpornike
Kapacitivne.
Hemijski senzori rade na principu: polarizacija jona, kombinovanja
hemijskih i elektrinih metoda, promjena impedance u zavisnosti od
hemijskog sastava.
Hemijski senzori mogu biti:
Polarizacioni
Hemijsko-elektrini
Impedantni.
Optoelektronski dovode do pojave struja u poluprovodnicima koja djeluje na
spontanu ili stimulisanu emisiju svjetlosti (svjetlea ili laserska dioda).
Kvanti svijetlosti mijenjaju gustinu nosilaca naboja u poluprovodniku
(fotootpor), otpor p-n prelaza (fotodioda) ili otpor zapornog sloja metal
poluprovodnik (fotoelement)
Optoelektronski senzori su:
Predajnici
Prijemnici sa vanjskim fotoefektom

4.2.4. Klasifikacija senzora prema gabaritima

Prema veliini mjerni senzori mogu biti:
Normalni i oni su standrdne izvedbe.
Malogabaritni za primjenu u ogranienom prostoru
Minijaturne koji se koriste za specijalne namjene.

122
 Mjerna tehnika

4.2.5. Klasifikacija prema prirodi izlazne veliine

Mehaniki iji je izlazni signal je sila ili pomak
Vremenski iji je izlazni signal vremenski ili frekventni kod
Elektrini iji se izlazni signali mjerene veliine odraavaju kroz
promjenu R, L, C parametara izlaza, pa se zovu i parametarski. Ukoliko
se na izlazu se generira elektrinii signal t o su generatorski iliaktivni
senzori.

4.2.6. Klasifikacija senzora prema uslovima rada

Stacionarni koji su fiksirani na jednom mjestu i
Prenosivi koji se mogu pomjerati na razna mjesta

4.2.7. Klasifikacija prema nainu upotrebe

Operativni koji slue za neposredno davanje informacija
Pomoni za dobivnje pomonih informacija.

4.2.8. Klasifikacija prema unutranjoj strukturi

Direktni kojima se vri od ulaza do izlaza direktan prijenos (konverzioni
lanac) i
Kompenzacioni sa negativnom povratnom spregom po izlaznoj veliini.

4.2.9. Klasifikacija prema pouzdanosti u eksploataciji

Pouzdani koji imaju mali intenzitet otkaza i malo vrijeme obnavljanja
malo.
Nepouzdani.

4.2.10. Aktivni i pasivni senzori

Aktivni pretvarai za svoj rad ne zahtijevaju dovoenje dodatne energije
tj. Izlazni signall senzora je nastao na osnovu energije mjerene veliine.
Pasivni pretvarai moduliraju energiju nekog vanjskog izvora tj. potrebno
im je dovesti dodatnu energiju.

123
Mjerna tehnika

Slika 4.2. Podjela senzora na osnovu energije potrebne za mjerenje:

a) pasivni, b) aktivni senzor
Pasivni senzori su zapravo mjerni ureaji direktnog tipa, jer energiju
neophodnu za mjrenje i transport izlaznog signala uzimaju sa objekta
mjerenja. Na slici 4.2.a prikazan je pasivni ureaj za mjerenje pritiska.
Pritisak fluida prenosi se preko klipa tako da se vri pomjeranje kazaljke.
Ovo pomjeranje je rezultat promjene mjerenog pritiska, jer, nema nikakvog
vanjskog izvora energije.
Aktivni senzori su mjerni instrumenti indirektnog tipa, oni energiju
neophodnu za mjerenje dobijaju iz vanjskog izvora. Vanjski izvor je
najee elektrini, ali moe biti i pneumatski ili hidraulini. Na slici 4.2.b
prikazan je aktivni senzor za mjerenje nivoa goriva u rezervoaru. Promjena
nivoa prenosi se preko plovka na kliza potenciometra. Energija izlaznog
signala dolazi iz vanjskog izvora, tako to kliza modulira vrijednost
izlaznog napona u skladu sa promjenom nivoa.
Razlika izmeu pasivnih i aktivnih senzora je u rezoluciji mjerenja. U
prethodnom primjeru se vidi da se rezolucija mjerenja pasivnih senzora
moe poveati produavanjem kazaljke ali je ta mogunost ograniena iz
praktinih razloga. Rezolucija aktivnih senzora se poveava uzimanjem
izvora sa veim iznosom energije, to je opet ogranieno zbog zagrijavanja
vodova i poveanih gubitaka toplote i zbog opasnosti od eksplozije.
Pasivni senzori su jednostavnije konstrukcije i jeftiniji su od aktivnih pa je
izbor jednog od njih stvar kompromisa izmeu cijene i potrebe rezolucije
mjerenja.
U literaturi se moe nai i drugaije poimanje pasivnog odnosno aktivnog
senzora. Naime, pasivni senzor mehanikim kontaktom prenosi promjene
mjerne fizikalne veliine na promjenu nekog elektrinog parametra: otpora,
induktivnosti, kapaciteta, struje, napona ili intenziteta zraenja. Aktivni
generiraju elektrini signal (struja, napon, naboj) zahvaljujuii konverziji
mehanike, svijetlosne ili hemijske energije.

124
 Mjerna tehnika

Primjer pasivnog senzora je otporniki detektor mehanikog pomjeranja, a

aktivnog termoelement, koji toplotnu energiju pretvara u napon.

4.3. Fizikalni pricipi rada senzora

Senzori rade na osnovu njihove interakcije sa procesom i to tako to

reagiraju na stanja, a reakciju transformiraju u izlazni signal. Postoji veliki
broj fizikalnih pojava i efekata, naina transformacije svojstava procesa kao
i metoda konverzije energije koji se mogu primijeniti pri gradnji senzora.
Principi su dati na slici 4.3.
Nosilac informacije je masa ili energija. Mjerenje neelektrinih signala
poinje pretvaranjem u elektrini pa se onda obavlja procesiranje. Vanost
imaju fizikalni efekti koji omoguavaju takvu konverziju.
Za neelektrino-elektrino pretvaranje potrebna je energija iz domena
mjernog signala ili van njega.

4.4. Vrste senzora

Najee koriteni senzori bie opisani u narednom tekstu; nain rada,

konstrukcija i upotreba.

4.4.1. Magnetnoelektrini senzori

Za pretvaranje neelektrine mjerne veliine u elektrinu koristi se princip
elektromagnetne indukcije. Ovi senzori rade na samouzbudnom principu.
Elekromotorna sila koja se na tajj nain inducira proporcionalna je brzini
promjene magnetnog toka u pojedinim namotajima i i broju namotaja:
d
e= N
dt
Magnetno elektrini senzori se dijele na:
elektrodinamike ili senzore sa relativnim pomjeranjem provodnika i
elektromagnetne ili senzore sa promjenljivim magnetnim otporom.

125
Mjerna tehnika

Generiranje elektrinog naboja

Temperatura u
Piroelektrini efekat na povrini kristala pri
elektricitet
poveanju temperature
Odvajanje elektrona sa povrine
Termoelektronski Toplotna energija u
metala pri zagrijavanju u
efekat emisiju elektrona
vakuumu
Apsorpcija ili generiranje
Peltijev efekat Elektricitet u toplotnu
toplotne energije u elektrinom
(elektrotermikI) energiju
kolu sa dva metala
Apsorpcija toplote u elektrnom
Temperatura i
kolu sa provodnikom od jesnog
Tomasov efekat elektricitet u toplotnu
materijala pri emu su dijelovi
energiju
na razliitim temperaturama
Pojava slobodnih elektrona i
Fotogalvanski efekat Svjetlost u elektricitet
EMS u osvijetljenom p-n spoju
Provoenje toplote kroz tijelo iz
Energija u fiziko
Fizika pojava, efekat ili svojstvo

Provoenje toplote oblasti sa veom u oblast sa

svojstvo
manjom temperaturom
Toplotna energija u IC Optika radijacija prilikom
Toplotna radijacija
zraenje poveanja temperature objekta
Generiranje elektromotorne sile
Temperatura u
Zebekov efekat u kolu sa dva metala pri emu
elektricitet
su temperature spojeva razliite
Svjetlost u elektrini Promjena elektrinog otpora
Fotootporni efekat
otpor osvijetljenog poluprovodnika
Svjetlost u magnetizam Prelamanje spektralnih linija pri
Zemanov efekat
ili spektar prolasku kroz magnetno polje
Ramonov efekat Svjetlost u svjetlost Nastajanje zraenja svjetlosti
Prelamanje svjetlosnog zraka pri
prolasku kroz piezokristal kojem
Pokelsov efekat Svjetlost i elektricitet u
je doveden napon na povrine
(elektrootporniki) svjetlost
okomite na pravac kretanja
svjetlosti
Prelamanje svjetlosti u
Icerov efekat Svjetlost i magnetizam izotropnim tenostima koje se

(elektrootporniki) u svjetlost nalaze u jakom magnetnom
polju i postaju anizotropne
Prelamanje svjetlosti u
Koton-Mutonov efekat Svjetlost i magnetizam
izotropnim tenostima u jakom
(magnetootporniki) u svjetlost
magnetnom polju
Zakretanje ravni polarizacije
Faradejev efekat Svjetlost i magnetizam linearno polarizovane svjetlosti

(magnetootporniki) u svjetlost kada prolazi kroz paramagnetni
materijal
Nastaje razilka potencijala na
Magnetizam i povrini poluprovodnika kada
Holov efekat
elektricitet u elektricitet tee struja, nastaje magnetno
polje okomito na pravac struje

Slika 4.3. Principi rada senzora

126
 Mjerna tehnika

Elektrodinamiki senzori
Princip rada elektrodinamikog senzora zasniva se na elektrodinamikoj
indukciji. U provodniku koji se kree odreenom brzinom v i presijeca
silnice stalnog magnetnog polja indukuje se napon:
U = NlBv
gdje su:
N-broj zavoja
l-duina jednog navoja
B-magnetna indukcija
v-brzina kretanja kalema
Kako je promjena napona proporcionalna prvom izvodu pomjeranja tj. brzini
ova grupa senzora se koristi za detekciju brzine. Kada pokretni dio senzora
miruje izlaz je jednak nuli.
dx d
Brzina kretanja kalema moe biti linearna v = ili ugaona = .
dt dt
Ako je brzina kretanja kalema linearna pomou njega se moe mjeriti put

s = vdt i ubrzanje

dv
a= .
dt
Ako je brzina kretanja kalema ugaona onda se pomou nje moe odrediti
d
broj obrtaja n= i ugaono ubrzanje = . Kalem umjesto
2 dt
pravolinijskog kretanja vri rotaciju izmeu polova magneta. Indukovana
elektromotorna sila je u tom sluaju:
d
e = Blr gdje je:
dt
r-poluprenik kalema
-ugao zakretanja
Napon indukovan na ovaj nain direktno zavisi od brzine okretanja motora.
Indukcioni senzori su u sutini generatori. Zato to su izvanrerdni detektori
vibracija primjenjuju se u alarmnim sistemima.

127
Mjerna tehnika

Slika 4.4. Indukcioni senzori: a) sa pokretnim kalemom, b) sa pokretnim

magnetom, c) za detekciju ugaone brzine

Elektromagnetni senzori
Rad ovih senzora zasnovan je na indukciji. Pri promjeni magnetnog fluksa
na krajevma kalema se indukuje napon. Promjena magnetnog fluksa
nastaje pomjeranjem metalne ploice u onosu na magnet. Napon koji se
indukuje na krajevima kalema dat je izrazom:
d
e = n x
dt
gdje je:
n-broj navoja
- fluks
x - brzina pokretne ploice
Elektromagnetni senzori rade na bezkontaktnom principu. Induktivnost se
mijenja u zavisnosti od promjene vazdunog zazora izmeu jezgra (jarma) i
pokretnog dijela od feromagnetika (kotve). Prosti induktivni senzor ima
jaram u obliku slova U ili E. Kada se kotva priblii jarmu, zazor se smanji a
induktivnost raste. Prednost ovakvih mjerenja je to masa senzora i
opreme ne utie na rezultate mjerenja. Osjetljivost senzora zavisi od
udaljenosti pokretnog elementa.
Indukcioni senzori se primijenjuju u uljnoj hidraulici za mjerenje ugaonih
brzina, a posebno elektrodinamiki indukcioni pretvarai (tahogeneratori).

128
 Mjerna tehnika

Slika 4.5. Induktivni senzori s promjenom zazora i njihove statike

karakteristike: a) prosti induktivni senzor sa U-presjekom, b) prosti
induktivni senzor sa E-presjekom, c) diferencijalni induktivni senzor

4.4.2. Piezoelektrini senzori

Za rad piezoelektrinih senzora iskoriten je princip piezoelektrinog efekta.
Piezoelektrini efekat otkrili su braa Kiri. Oni su primijetili da izvjesni
dielektrini materijal monokristalne strukture kada se mehaniki napree
razvija elektrini potencijal.
Ako se na materijal koji ima ove osobine djeluje silom F kristalna reetka e
se deformisati. Usljed deformacije reetke javie se piezoelektricitet., iji
napon se mjeri na elektrodama postavljenim na povrine kristala. Koliina
elektriciteta zavisi od sile kojm se reetka deformie:
Q = dF

gdje je:
F-sila deformisanja
d-konstanta kristala
Napon izmeu elektroda odreen je izrazom:

129
Mjerna tehnika

Q
U=
C
gdje je:
Q-koliina elektriciteta
C-kapacitivnost
F
Kako je p = tada je Q = dpA . Kapacitivnost je dana izrazom:
A
A
C =
l
gdje je linearna dilatacija. Tada je:
dpA dpl
U= =

A
l
d
Ako se uvede oznaka g = tada je napon izmeu elektroda:

U = gpl
Vrijednosti g i d su karakteristike kristala. Najpoznatiji prirodni
piezomaterijal je kvarc. Piezoelektrini senzori se koriste za mjerenje
mehanikih vibracija i zovu se piezoelektrini akcelerometri.

Slika 4.6 Piezoelektrini akcelerometar

Prosti piezoelektrini senzor

Prosti piezoelektrini senzori se grade u obliku: prizme, diska, cilindra ili
dijela cilindra.

130
 Mjerna tehnika

Slika 4.7. Prosti piezoelektrini senzor:

a) traka, b) disk, c) cilindar, d) uzduni segment cilindra
Izlazni napon je pozitivan kada je prizma podvrgnuta sabijanju. Najvea
osjetljivost je kada je maksimalan odnos l/d tj. kada je piezoelektrik u obliku
trake. Traka, naime, ima malu vrstinu pa se lako lomi pod uzdunim
optereenjem.
Oblik diska je povoljniji u pogledu vrstine. Povrine diska se posrebruju
kako bi kontakt izmeu piezoelektrika i prikljunih vodova bio to bolji.
Najbolju vrstinu ima senzor u obliku cilindra, ali ga je tehnoloki najtee
proizvesti. Potrebno je da popreni presjek to manje odstupa od krunog
prstena i da debljina prstena bude jednaka po cijelom obimu.
Uzduni segment cilindra ima sva dobra svojstva cilindra i zbog
zakrivljenosti je vri od trake.
Nedostaci prostih piezoelektrinih senzora su mali izlazni napon i slaba
mehanika vrstina pa se grade viestruki ili sloeni senzori (paralelno-
serijsko spajanje vie prostih piezoelektrinih senzora slika 4.8).

Slika 4.8. Viestruki piezoelektrini senzor:

a) lamelni, b) diskoidni, c) trosegmentni

131
Mjerna tehnika

4.4.3. Fotoelektrini senzori

Osnov rada ovih senzora zasniva se na promjeni parametara optikog
signala sa promjenom mjerene fizikalne veliine tj. prvenstveno se bazira
na fizikoj pojavi fotoelektrinog efekta. Fotoelektrini efekat moe biti
unutranji i vanjski.
Vanjski fotoelektrini efekat karakterie se time to djelovanjem svjetlosti
na neke provodnike ili poluprovodnike dolazi do emitovanja elektrona.
Fotokatoda ovih senzora prekrivena je slojem fotoemisionog materijala, iji
elektroni imaju mali izlazni rad. Kada se fotokatoda osvijetli
c
monohromatskom svjetlou talasne duine = apsorbovani foton
v
predaje elektronu dovoljno energije da savlada energetsku barijeru i sasvim
napusti materijal.
Pomou vanjskog izvora fotoelektroni se dalje ubrzavaju izmeu anode i
katode i sakupljaju na anodi. Registrujua fotostruja registruje se direktno ili
kao pad napona na opteretnom otporu. Fotoni svjetlosti manje talasne
duine imaju veu energiju pa je pojava fotoemisije vjerovatnija. Zato se
fotoelektrode prave od fotoemisionih materijala osjetljivih na vidljivu ili
infracrvenu svjetlost.
Ukoliko se pod djelovanjem svjetlosti na odgovarajue materijale
oslobaaju elektroni u unutranjosti materijala, onda je to unutranji
fotoelektrini efekat. Efekat se sastoji u promjeni elektrinog otpora
materijala na koji pada svjetlost. Nedostatak im je relativno velika
vremenska konstanta T>50ms.

Slika 4.9. Princip rada optikog senzora: a) sa fotoelektronskom emisijom,

b) sa efektom fotoprovodnosti

132
 Mjerna tehnika

Fotoelementi
Pretvaranje svjetlosne energije u elektrinu na principu fotoelektrinog
efekta vre pretvarai u zoni izmeu poluprovodnika i metalne podloge na
koju je nanesen fotemisioni sloj.
To su aktivni senzori, jer se pod uticajem svjetlosti unutar p-n prijelaza
javljaju slobodni elektroni i upljne pa se generira ems. Pri tome se p-sloj
ponaa kao anoda a n-sloj kao katoda.
Tipian fotonaponski element je solarna elija. Kada se fotonaponski
element inverzno polarie pomou vanjskog naponskog izvora, inverzna
struja zasienja postaje direktno proporcionalna jaini svjetlosti. Inverzna
polarizacija ima veliku brzinu odziva. Predstavnici senzora koji rade na
ovom principu su fotodiode i fototranzistori.
Primjenjuju se u automatskoj regulaciji tehnolokih procesa, robotici,
avioindusriji, vojnoj tehnici, medicini, itd.

Slika 4.10. Optiki senzor: a) sa fotonaponskim efektom i tipinom

karakteristikom, b) sa piroelektrinim efektom i ekvivalentnom emom

133
Mjerna tehnika

4.4.4. Termoelektrini senzori

Mjerenje temperature zasniva se na termoelekreinom efektu. Princip je
sljedei: spoje se dvije ice, slika 4.11 napravljene od razliitih materijala
koji su elektroprovodnici. Jedan vor npr. vor (2) se grije na temperaturu
T2, a drugi je na temperaturi T1.
Kada su krajevi provodnika na razliitim temperaturama T2>T1 izmeu njih
nastaje toplotni tok od toplijeg prema hladnijem kraju. Prijenos toplote je,
prema tumaenju kvantne teorije, usko povezan sa kretanjem slobodnih
elektrona. Njihova koncetracija i pripadni potencijal neravnomjerno su
rasporeeni du provodnika, pa se javlja struja:
dU
I e = K e
dx
Istovremeno se javlja i struja zbog temperaturnog gradijenta:
dT
I = K
dx
Ke i K oznaavaju proporcionalnost sruja Ie i I sa gradijentom potencijala,
odnosno gradijentom temperature.
Znak minus upuuje na negativan prirast potencijala i temperature sa
pozitivnim prirastom rastojanja du provodnika. Kako nije zatvoreno niakvo
vanjsko elektrino kolo, ukupna struja kroz provodnik je nula tj. Ie+I=0 pa
je:

K
dU = dT
Ke
Napon koji nastaje kao rezultat temperaturne razlike T2-T1 izmeu krajeva
posmatranog provodnika naziva se termoelektrini napon, a njegova
vrijednost se dobija integracijom jednaine:
T2

U 2 u1 = KdT
T1

K
Koeficijent K = zavisi od svojstava materijala od kojeg je izraen
Ke
provodnik i temperature.
Za male promjene temperature moe se smatrati da je:
U T2 U T1 = K (T2 T1 )

134
 Mjerna tehnika

Slika 4.11. Termoelektrini efekt: a) otvoreno termoelektrino kolo,

b) zatvoreno termoelektrino kolo sa dva provodnika,
c) otvoreno termoelektrino kolo sa dva provodnika
Termoelement ili termopar je uobiajeni naziv za termoelektrino kolo
sastavljeno od dva provodnika napravljena od razliitih materijala.
Pri mjerenju temperature javlja se toplotna inercija. To je vrijeme potrebno
da termoelement pri prenoenju sa sobne temperature (1520)C na
temeraturu 100C dostigne (9798)C. Poetna, odnosno konstantna
temperatura T0 ostvaruje se tako to se spoj stavlja u prostor konstantne
temperature. Veza izmeu posude i termoelementa mora biti takva da se
ne unosi greka sistemom mjerenja. Ako se mjerenje vri na veoj
udaljenosti uvode se tzv. "kompenzacione" veliine, a vodii moraju biti od
materijala istih termoelektrinih svojstava kao i radni vor termoelementa.

4.4.5. Induktivni senzori

Ova grupa elektromagnetnih senzora radi na principu promjene magnetnog
otpora. Promjena magnetnog otpora moe se ostvariti promjenom:
ukupne duine zavojnice,
zranog zazora,
permeabilnosti materijala jezgra,
meusobnim djelovanjem dva ili vie elemenata,
promjenom meusobnog poloaja kalema i jezgra,
promjenom poloaja dvije zavojnice.
Najee se koriste senzori kod kojih se promjena magnetnog otpora
ostvaruje promjenom veliine zranog zazora ili promjenom magnetne
permeabilnosti tj. propustljivosti eljeznog jezgra .
Induktivnost senzora, koji sadri namotaj i feromagnetno jezgro, odreuje
se izrazom:

135
Mjerna tehnika

n2
L=
Zm
gdje su:
n-broj navoja kalema
Zm-magnetni otpor jezgra i zazora.
Kod senzora sa promjenljivim zranim zazorom pomjeranjem kotve pod
djelovanjem mjerene veliine dolazi do promjene induktivnosti. Ovi senzori
imaju po dva navoja magnetno povezana. Zahvaljujui tome, izmeu izvora
napajanja i izlaza postoji transformatorska veza, pa se ovi senzori nazivaju
i transformatorski. Pogodni su za mjerenja malih mehanikih pomjeranja.
U ovu grupu spada i diferencijalni transformatorski senzor (slika 4.12). Na
primarni namotaj N1, koji je ravnomjerno rasporeen po cijeloj duini
senzora, prikljuen je naizmjenini napon napajanja U. Sekundar je
podijeljen na dva navoja N2' i N2'' koji su suprotno namotani i vezani u
seriju. Proporcionalno poloaju pominog jezgra na njima se indukuje
napon U2' i U2'' odnosno ukupni napon Ui=U2'-U2''. Prilikom prolaska kroz
sredinji poloaj Ui=0, izlazni signal mijenja znak, to odgovara promjeni
faze za 180. Pomjeranjem namotaja ili jezgra remeti se magnetna simetrija
i javlja se izlazni signal.
Izvedba diferncijalnog meuinduktivnog (transformatorskog) senzora
omoguava proirenje mjernog opsega i bolju linearnost.

Slika 4.12. Transformatorski induktivni senzor:

a) sa linearnim pomjeranjem kotve, b) sa ugaonim zakretanjem primara

136
 Mjerna tehnika

4.4.6. Kapacitivni senzori

Dvije metalne ploe izmeu kojih se nalazi dielektrini (izolacioni) mateijal
grade kondenzator (slika 4.13.a) kapaciteta:
S
C = 0 r
d
gdje su:
S-povrina ploe
d-rastojanje izmeu ploa
r-relativna dielektrina konstanta
0-dielektrna konstanta vakuuma
Ukoliko se na S, d ili utie nekom neelektrinom veliinom, tada kapacitet
C zavisi od te veliine pa se na taj nain dobija kapacitivni senzor., tj, rad
kapacitivnih senzora se temelji na promjeni kapaciteta kondenzatora koji se
mijenja pod uticajem mjerene neelektrine veliine.

Slika 4.13. Kapacititivni senzor: a) opti prikaz, b) ekvivalentna ema,

c) ekvivalentna ema kapacitivnog senzora sa prikljunim vodovima

137
Mjerna tehnika

Postoje razne konstrukcije senzora zavisno da li se utie sa S, d ili . Vrste

kapacitivnih senzora su:
1. Senzori sa promjenljivim rastojanjem kondenzatorskih ploa
2. Diferencijalni pretvara
3. Pretvarai sa obrtnom elektrodom
4. Pretvara sa ugaonim preklapanjem
5. Pretvara sa promjenom dielektrikuma

Senzori sa promjenljivim rastojanjem kondenzatorskih ploa

Ovaj tip senzora se sastoji od dvije kondenzatorske ploe iji se kapacitet
mijenja ako jedna od ploa mijenja rastojanje u odnosu na drugu prilikom
paralelnog pomjeranja.

Slika 4.14. Kapacitivni senzori sa promjenljivim zazorom:

a) prosti, b) diferencijalni, c) poludiferencijalni
Princip rada senzora zasniva se na promjeni kapacitivnosti. Ako je poetna
vrijednost kapaciteta C0 kada su ploe na rastojanju a0 tada je:
S
C0 =
a0
Nakon pomjeranja jedne ploe za a kapacitet je:

138
 Mjerna tehnika

S
C =
a 0 a
Promjena kapaciteta je:

1 1
C = C C 0 = S
a 0 a a 0
a relativna promjena kapaciteta:
a
C a0
=
C0 a
1
a0
Ovi senzori imaju veliku osjetljivost na promjenu razmaka izmeu ploa d.
C
Njihova osjetljivost je negativna, to znai da s porastom pomaka
d
kapacitet senzora opada i obratno.
Koriste se za praenje fizikalnih veliina koje se manifestuju kao mali
pomaci reda milimetra, mikrometra pa i manje.

Slika 4.15. Izvedbe ploastih kapacitivnih senzora i njihove statike

karakteristike: a) poboljana varijanta, b) diferencijalni, c) poludiferencijalni
Na slici 4.15.b prikazan je kapacitini senzor sa promjenljivom povrinom
preklapanja ploa. Sastoji se od dvije fiksne i jedne pokretne ploe.
Reltivnim pomjeranjem ploe u pravcu x veliina povrine preklapanja se

139
Mjerna tehnika

mijenja. Ovakav senzor ima dva radna kondenzatora. Prilikom pomjeranja

pokretne ploe kapacitet jednog kondenzatora se poveava, a drugog
smanjuje.

Kapacitivni senzor sa ugaonim preklapanjem

Povrine preklapanja mogu se ostvariti i rotacionim preklapanjem dviju
ploica. Ploe kod kapacitivnog senzora mogu biti izvedene kao kod
ugaonog kondenzatora. Statorska ploa je fiksna a rotorska se zakree za
ugao , slika 4.16. Ako je aktivna povrina ploa kondenzatora krunog
oblika promjena kapaciteta je dana izrazom:
C=C0 + k
gdje je: C0 - poetna vrijednost kapaciteta.
Ovi senzori izgraeni su tako da je zakretni moment rotorske ploe veoma
mali, reda 0,1Nm.

Slika 4.16. Izvedbe kapacitivnih senzora: a) ugaoni, b) cilindrini

Kapacitivni senzori sa promjenom dielektrika

Najee se koristi za mjerenje pomjeranja. Princip rada se sastoji u
kretanju vrstog dielektrika izmeu kondenzatorskih ploa duine l i irine
b. Promjena kapaciteta dana je izrazom:
s
C = 0 ( r 1)b
a
gdje je:

140
 Mjerna tehnika

0-dielektrina konstanta
r-relativna dielektrina konstanta
s- mjereno pomjeranje
b-irina ploe
a- razmak izmeu ploa

Slika 4.17. Ploasti kapacitivni senzor sa promjenljivim dielektrikom:

a) dielektrik sa paralelnim elektrodama, d) dielektrik okomit na elektrode
Kapacitet linearno zavisi od delektrine konstante izolatora. Bitan uslov je
da materijal izmeu elektroda kondenzatora ne smije provoditi elektrinu
struju.

4.4.7. Otporniki senzori

U grupu otpornikih mjernih pretvaraa spadaju mjerne trake koje se
koriste za mjerenje deformacija. Mjerne trake su jedan od najeie
koritenih mjernih pretvaraa. Mjerna traka je kao otporniki pretvara
jeftina, neznatne je krutosti male duine. Moe se koristiti za mjerenja
statiki i dinamiki optereenih konstrukcija.

Opis mjerne trake

Mjerna traka se sastoji od ice savijene nekoliko puta a zatim zalijepljene
posebnim ljepilom na njen nosei element koji moe biti napravljen od
papira, sintetike mase, metalne folije i slino. Savijena ica se preko
noseeg elementa lijepi na konstrukciju koja je izloena djelovanju
optereenja usljed ega se deformie.

141
Mjerna tehnika

Dio mjerne trake na koji je postavljena mjerna mreica zove se nosei

element. Materijal noseeg elementa mora biti takav da prenosi
deformacije sa konstrukcije na traku. ica mjerne trake moe biti razliito
uvijena i postavljena na nosei element.
Mjerne trake mogu biti izrene u obliku rozete. Rozete se koriste za
mjerenje lokalnih dilatacija u vie pravaca. Mjerne trake se jo koriste i kao
pretvarai za mjerenje sile, pritiska, obrtnog momenta, ubrzanja i sl.
Veliina mjerne trake nije odreena i zavisi od namjene. Najee su u
upoterbi mjerne trake duine (0550) mm i irine (115) mm, a elektrini
otpor se kree od 50 do 1000Nm.
Oblik mjerne trake zavisi od funkcije koju traka treba da ima.
Elektrini otpor provodnika moe se definisati izrazom:
l
R=
S
gdje je:
-specifini otpor
l-duina provodnika
S-popreni presjek provodnika
Usljed djelovanja sile pritiska ili istezanja na icu, nastaju male promjene
duine l, poprenog presjeka S i specifinog otpora . Poto je zapremina
ice mjerne trake V=Sl otpor ice kroz koju prolazi struja je:
l2
R=
V
Diferenciranjem gornjeg izraza i dijeljenjem sa prethodnim dobija se:
dR dl
= [2 + (1 2 )(B 1)]
R l
dR dl
=k
R l
gdje je:
k = 2 + (1 2 )(B 1) -koeficijent osjetljivosti mjerne trake
dR R
B= -Bridgemanova konstanta
dl l

142
 Mjerna tehnika

Koeficijent osjetljivosti k definira se kao jednaina promjene otpora

poluprovodnika podijeljena sa relativnom deformacijom koja je izazvala tu
promjenu:
dR R
k=
dl l
Koeficijent osjetljivosti zavisi od dva faktora i to od promjene dimenzija
provodnika u obliku (1+2) i od promjene specifinog otpora datog
Bridgemanovom konstantom B. Konstanta zavisno od vrste materijala trake
koe biti pozitivna, jednaka nuli ili negativna.
Koeficijent osjetljivosti ima vrijednosti od 12 do +4 za veinu materijala, a
najee se koriste sa k=2. Ova vrijednost koeficijenta osjetljivosti se dobije
za B=0 i =05.
Uticaj temperature
Uticaj temperature na mjernu traku se ogleda u promjeni otpora ice mjerne
trake i razlici deformacija materijala mjerne trake i materijala konstrukcije
na koju je mjerna traka zalijepljena. Promjena otpora usljed promjene
temperature dana je izrazima:
dR
= t dt
R
t = f (t R , t , tk )
gdje su:
t-toplotni koeficijent mjerne trake
tR-toplotni koeficijent promjene otpora ice
t-koeficijent linearnog izduenja materijala ice usljd promjene temperature
tk-koeficijent linearnog izduenja usljd promjene temperature materijala
dt-promjena temperature
Veza izmeu promjene otpora i toplotnog koeficijenta promjene otpora ice
moe se dobiti na osnovu izraza:
dl
= t dt
l
i Bridgemanove kostante:

143
Mjerna tehnika

d dV
=B = 3t Bdt
V

pa je:
dR
= (3B 1)t dt = t R dt
R
Toplotni koeficijent usljed razlike linearnih deformacija materijala ice i
konstrukcije moe se nai iz relacija:
lk = lk 0 (l + tk dt ) i
l = l 0 (l + t dt )
Duine lk0 i l0 su duine konstrukcije trake pri t=t0 odnosno temperature
lijepljenja trake kada je baza lk0=l0=l0. Usljed promjene temperature sa
vrijednosti t0 na t1 promijenie se razliito duina trake i konstrukcije:
dl = lk l = l0 (tk t )dt
Relativna promjena otpora usljed izduenja:
dR dl
= k = k (tk t )dt
R l
Ako se uzme u obzir poprena i uzduna osjetljivost (kx i ky) tada je:

= (k x + k y )(tk t )dt
dR
R
Toplotni koeficijent trake moe se napisati u obliku:
t = t (3B 1) + (k x + k y )(tk t )
pa je promjena otpora mjerne trake usljed temperature:
dR
R
[
= t (3B 1) + (k x + k y )(tk t ) dt]

Karakteristike i materijal mjerne trake

Zahtjevi koje mjerna traka mora da ispuni:
promjena elektrinog otpora po jedinici duine mora biti relativno velika i
veliki koeficijent osjetljivosti;

144
 Mjerna tehnika

veliki specifini otpor kako bi se relativno malom duinom ice dobio

pretvara velike otpornosti;
duina ice u odnosu na popreni presjek treba da bude to vea kako
bi sila po jedinici povrine poprenog presjeka bila to manja. Ovaj
zahtjev se moe ispuniti i sa icom iji prenik ne prelazi 0,025 mm;
temperaturni koeficijent ice treba da bude to manji, kako bi se to
lake izbjegli uticaji promjene okolne temperature na otpornost
pretvaraa, pa se problem prevazilazi koritenjem kompenzacionih
traka:
izvodi mjerne trake treba da se lako leme sa bakrom i da spoju daju
minimalnu termoelektromotornu silu;
mjerna traka treba da bude jednako osjetljiva pri mjerenju naprezanja u
obadva smjera;
mjerna traka treba da ima to manji histerezis.

Ljepila i uslovi rada mjernih traka

Za konstrukciju ije se dilatacije mjere, mjerna traka se privruje pomou
ljepila. Od kvaliteta i osobina ljepila zavisi ispravno prenoenje dilatacija sa
konstrukcije na mjernu traku. Zato ljepila moraju ispunjavati sjedee uslove:
osigurati dobro prijanjanje izmeu konstrukcije i noseeg elementa
trake;
ne smiju imati osobine puzanja to bi dovelo do histerezisa;
trebaju biti otporna prema uticaju vlage;
izmeu ljepila i ice mjerne trake ne smije doi do hemijske reakcije.
Ljepila se prave na bazi sintetikih smola ili na bazi celuloze.
Kvalitet mjerenja zavisi od postupka ljepljenja trake na konstrukciju koja se
ispituje. Mjerno mjesto na konstrukciji, na koje e se lijepiti traka predhodno
se treba dobro izbrusiti tako da povrina bude glatka i sjajna. Zatim se ta
povrina oisti hemijskim sredstvom od mehanikih neistoa i masnoa.
Mjerna traka se zalijepi na mjerno mjesto na kom su tano odreeni pravci
(uzduni i popreni). Traka se pritisne sve dok se ljepilo ne osui. Nakon
toga se zaleme izvodi trake sa izvodima kablova kojima se mjerno mjesto
povezuje sa ureajem. Zatitni kit se stavlja preko mjerne trake u sluaju
kada se mjerenja izvode u vlanoj ili zaprljanoj sredini.

145
Mjerna tehnika

4.4.8. Ostali otporniki senzori za mjerenje mehanikih i

procesnih veliina
Ostali otporniki senzori za mjerenje mehanikih i procesnih veliina su:
potenciometar
otporniki termometar
termistor
pretvara sa toplom icom

Potenciometarski senzor
Njihov rad se temelji na promjeni otpora usljed promjene kliznog kontakta.
Omski otpor se mijenja sa promjenom duine provodnika. Nedostatak ove
vrste senzora je kontaktna taka izmeu klizaa i otpornike ice.

Slika 4.18. Detekcija promjene otpora potencioematrskog senzora: a)

mjerna ema, b) statika karakteristika
Primijenjuju se za mjerenje otpora senzora na bliskim rastojanjima. Senzor
u ovom sluaju ima oblik potenciometra tj. otpornika sa klizaem i pogodan
je za mjerenje mehanikih veliina.
Veza izmeu veliina potenciometarskog pretvaraa sa namotanom
otpornikom icom date su izrazima:
S
RS = R0
S max
S
US = U0
S max

146
 Mjerna tehnika

gdje su:
Smax-najvei mogui put
R0-ukupni otpor
U0-ulazni napon

Otporniki termometri
Rad ove vrste pretvaraa bazira se na injenici da se elektrini otpor istih
metala i legura poveava sa poveanjem temperature. Takvi materijali
imaju pozitivan temperaturni koeficijent.
Veza izmeu otpora i temperaturre je linearna i moe se pokazati izrazom:
R2 = R1[1 + (T2 T1 )] = R1 (1 + T )
gdje su:
R1 i R2 otpori na temperaturama T1 i T2.
Najee koriten otporniki termometar je od iste platine jer se moe
koristiti u temperaturnom podruju od -182,7C do 630,5C.
Termootporniki senzor je pasivan i kroz njega mora prolaziti neka struja da
bi se dobio napon koji se moe mjeriti. Meutim, prolaskom struje kroz
termootpornik nastaje Dulova toplota koja ga dodatno zagrijava. Ovaj
najvei nedostatak termootpornikih senzora ispoljava se kod platinastog
kao sistemska greka

Termistori
Termistor je osjetljivi otpornik, koji se pravi od istog germanijuma, oksida
metala hroma, kobalta, eljeza, nikla i drugih. Termistori imaju otpore veeg
iznosa u odnosu na otpore metala za iste temperature. Za veinu
termistora otpor opada sa porastom temperature, to znai da je
temperaturni koeficijent otpora negativan. Takvi termistori se nazivaju NTC-
otpornici (Negative Temperature Coefficient). Temperaturni koeficijent
termistora moe biti i pozitivan, kao to je kod metala. Tada je rije o
PTC-otpornicima (Positive Temperature Coefficient). Imaju najee oblik
diska, prstena ili cilindra.

147
Mjerna tehnika

Slika 4.19. Termistor: a) statika karakteristika, b) izgled

Pretvarai sa toplom icom

Princip rada ovog pretvaraa zasniva se na promjeni elektrinog otpora
usljed strujanja fluida, oko tople ice, kroz koju protie struja. ica se hladi
gasnom strujom, a brzina strujanja gasa se mjeri. Najee se koriste za
mjerenje protoka fluida pa se zovu anemometri.

4.5. Prijenos i registracija mjerenih veliina

Mjerni lanac se sastoji do nekog pretvaraa, zavisno od toga koja se

veliina mjeri, uskladnog i registracionog lana. Osnovni zadatak uskladnog
lana je pojaavanje slabih i nestabilnih signala koji se dobiju mjerenjem
neelektrine veliine. Ove signale treba prilagoditi ureajima za registraciju
i obradu podataka.

4.5.1. Prijenos mjernih veliina

Prijenos mjernih veliina od objekta na kojem se vre mjerenja do
registracionog ureaja moe se vriti kada su mjerni objekt i registrcini
ureaj praktino jedan uz drugi, ali isto tako i na velike udaljenosti kao to
je prijenos podataka sa satelita iz svemira.
U procesu prenosa signala ukljuene su razne vrste modulacija i filtriranja.
Za jedan signal postoji mogunost direktnog prenosa, mogunost da se

148
 Mjerna tehnika

veliina prije prenosa digtalizuje ili da se nakon digitalizacije grupie i

prenese po grupama. Ovo se moe ostvariti beino ili kablovskim putem.
Analogni signal koji se dobije iz mjernog pretvaraa moe se prenijeti
direktno kao analognii zapis, a moe se modulirati i na razne naine. Nakon
prijenosa moe se demodulirait i registrvati kao analogni ili digitalni
podatak. Postoje razne vrste modulacija kao to su frekventna modulacija
FM, modulacija duine impulsa PDM, plus-kodna modulacija PCM,
multikomleks prijenos.
Frekventnom modulacijom dobija se kontinuiran signal.
Modulacijom duine impulsa dobija se signal pravougaonog oblika koji ima
konstantnu amplitudu.
Plus-kodna modulacija je digitalni postupak koji se sastoji u tome da se
ulazni signal proputa kroz filtere u kojima se odstranjuju visokofrekventne
komponente.

4.5.2. Registriranje mjernih veliina

Nain pokazivanja rezultata na instrumentu zavisi od tipa instrumenta.
Principijelno, razlikuje se pokazivanje rezultata na analognim i digitalnim
instrumentima.
Indikacioni i registracioni ureaji, koji se zovu i mjerni instrumenti mogu biti:
pokazivai, pisai, osciloskopi, magnetne trake, magnetofoni, digitalni
pokazivai.

Slika 4.20. Pokazivanje instrumenta:

a) kazaljka izmeu oznaka, b) stvarno oitanje

Analogni registracioni ureaji

Analogni instrumenti (slika 4.21 i 4.22), koji se u automatskoj regulaciji
primjenjuju u funkciji monitoringa imaju kazaljku iji poloaj odgovara
trenutnoj vrijednosti mjerene veliine. Kazaljka moe biti: vrsta, tena i

149
Mjerna tehnika

optika. Problem tanog oitavanja na analognim instrumentima javlja se

onda kada je poloaj kazaljke izmeu oznaka na skali.
Jedan od naina analognog biljeenja je zapisivanje na traku, dakle
direktno registriranje. Kretanje trake vri se u funkciji vremena.
Analogni registracioni ureaji pogodni su za mjerenje dinamikih veliina.

Slika 4.21. Realizacija zapisa: a) sa krivolinijskim koordinatama,

b) i c) sa pravolinijskim koordinatama

Slika 4.22. Galvanometarski pisa: a) sa krivolinijskim koordinatama,

b) i c) sa pravolinijskim koordinatama

Digitalno memorisanje podataka

Izlazni signali gotovo svih pretvaraa su po svom karakteru analogni tj.
predstavljaju veliine koje su po svom karakteru analogne veliinama koje
se mjere. Za prikazivanje rezultata u digitalnom (cifarskom) obliku treba
analogne signale pretvoriti u odgovarajue digitalne veliine. Ovu funkciju
obavlja jedan dio mjerne sprege, analogno-digitalni konvertor. Izlazna

150
 Mjerna tehnika

digitalna informacija moe se dalje koristiti na razliite naine, bilo da se

direktno zapisuje na tampau, ili da se poslije ifriranja zapisuje na
perforiranu traku i vodi u raunar na obradu.
Digitalna obrada informacija nalazi sve veu primjenu u raznim oblastima
nauke i tehnike a naroito u informaciono-mjernoj tehnici. Razlog tome je u
brzini djelovanja digitalnih mjernih ureaja, koji se grade na bazi integralnih
kola velikog ili srednjeg stepena integracije.
Prednosti u odnosu na analogne mjerne ureaje su: funkcionalnost,
efikasnost, ekonominost, tanost i pouzdanost. Imaju i dodatne prednosti
koje su uvezi sa prenosom informacija na vea rastojanja.
kodirani izlaz
napon U xN digitalni
adapter A/D konvertor displej
pomona
veliina xF'
mjerena
veliina xF primarni upravljanje prema raunaru
organ

Slika 4.23. Opta strukturna blok-ema digitalnog senzora

151
Mjerna tehnika

5. MJERENJE TEMPERATURE
Sadraj lekcije:
6. Opi pojmovi u mjerenju temperature
7. Vrste termometara
8. Termometri zraenja
9. Specijalne metode mjerenja temperature
10. Kontrola i kalibriranje termometara

5.1. Opi pojmovi u mjerenju temperature

5.1.1. Uvod
Temperatura je toplotno stanje predmeta ili procesa. Temperatura zavisivi
od toga koliko toplote sadri tijelo odreene mase i pod odreenim
pritiskom. Toplota je stanje molekularnog kretanja u tijelima. Pri odreivanju
toplotnog stanja tijela ili procesa tempetratura je osnovna veliina koja se
mjeri ili kontrolira.
Kontrola temperature moe se vriti subjektivnim i objektivnim metaodama.
Prve su nepouzdane i ne daju mjerene vrijednosti terbe zbog kojih se vri
mjerenje.
Temperatura ne moe prelaziti sa tijela na tijelo, nego prelazi toplota a
temperature se izjednaavaju, i kao takva oituje se na niz naina.
Poviena temperatura prouzrokuje promjenu dimenzija tijela tijela ili stanja
procesa ili neke veliine.
Sa porastom temperature produuje se npr. metalni tap, smanjuje
kauukova nit, plinovi poveavaju svoju zapreminu itd.
Promjena temperature prouzrokuje promjenu elektrinog otpora vodia (pri
viim temperaturama otpor bakarne ice je vei, a ugljenog tapa manji).
Takoer promjena temperature prouzrokuje promjenu agregatnog stanja
materije (pri niskim temperaturama voda je vrstom stanju, dok je pri viim
temperaturama u tekuem stanju. Pri jo viim temperaturama voda prelazi
u paru).
Razlike temperatura dovode do pojave elektrinog napona izmeu dva
spojena metala.
Ljudi su bez obzira na mjesto i vrijeme prikazivali veliku pozornost
ispravnosti mjerenja, i svaku od navedenih pojava (reakcija) na
temperaturu upotrebljavali kao osnovu za mjerenje temperature.

152
 Mjerna tehnika

5.1.2. Uslovi za mjerenje temperature

Temperaturno osjetljive osobine materije, iskoritene u izradi instrumenata
za mjerenje temperature su:
1. promjena volumena,
2. pritisak plina pri konstantnom volumenu,
3. elektrini otpor u vrstom tijelu (metalu),
4. elektromotorna sila u dva razliita metala ili poluprovodnika,
5. intenzitet zraenja na visokim temperaturama i magnetni efekti na
ekstremno niskim temperaturama.

Toplotni izolator

Tijelo-A Tijelo-B Granica sistema

Tijelo-C

Okolica

Slika 5.1. Termika ravnotea sistema

Temperatura sistema se odreuje dovoenjem termometra i mjerenog
objekta ili procesa, sistema u neposredni kontakt putajui ih da dostignu
toplotnu ravnoteu. Nakon dostizanja toplotne ravnotee, prema nultom
zakonu termodinamike, oba tijela e imati istu temperaturu, kao to je
prikazano na slici 5.1.
Ako su u toplotnoj ravnotei tijela A i C, a isto tako i tijela B i C, tada su u
toplotnoj ravnotei i tijela A i B. Na slici 5.1. je ilustrirana termika ravnotea
dva sistema.
Sistem ine tri tijela A, B, C i toplotni izolator, koji je postavljen izmeu tijela
A i B. U ovom sluaju sistem ne razmjenjuje toplotnu energiju sa okolicom.
Moe se zakljuiti da sva tri tijela imaju istu temperaturu. Ovaj zakon je
omoguio mjerenje temperature.
Naime, termometar je tijelo C, koje se dovodi u toplotnu ravnoteu sa
tijelima A i B.
Temperatura je veliina stanja, koju nije mogue direktno mjeriti.

153
Mjerna tehnika

5.1.3. Historija ureaja za mjerenje temperature

Prvi ureaj za mjerenje temperature je 1597. godine napravio Galileo
Galilei (1564-1642), kojim je mogao ustanoviti manju ili veu zagrijanost
zraka.
Francuski fiziar Guillaume Amonton (1663-1705) je 1703. godine usavrio
i napravio zrani termometar i uveo termodinamsku skalu.
Njemaki fiziar iz Gdanjska Danijel Gabriel Fahrenheit (1686-1736) je
1715. godine napravio ivin termometar i predloio temperaturnu skalu kod
koje je temperatura topljenja leda +32o F, a temperatura kljuanja vode
+212o F.
Francuski fiziar Reomir je 1736. godine predloio temperaturnu skalu kod
koje je temperatura topljenja leda 0o R, a temperatura kljuanja vode na
temperaturi 80o R.
vedski astronom iz Uppsale Anders Celzijus (1701-1744) je 1740. godine
predloio skalu kod koje je temperatura topljenja leda 0o C, a temperatura
kljuanja vode 100o C. U anglosaksonskom mjernom sistemu koristi se i
Rankinova skala.
Temperaturni interval kod ove skale je 1K=1,8o Ra, trojna taka vode je na
temperaturi 491, 69o Ra.
Meunarodni komitet za mjerenje i teine preporuio je u SI-sistemu dvije
skale: apsolutnu termodinamsku temperaturnu skalu, koju je 1851. godine
predloio britanski naunik William Thopson lord Kelvin (1824-1907)
poznata kao Kelvonova skala, i praktinu skalu od sto stepeni, poznatu kao
Celzijusova skala.
Mjerenje temperature u objema skalama moe se vriti u objema skalama
moe se vriti u kelvinima [K] ili u celzijusima [oC] u zavisnosti od
prihvaenog poloaja nule na mjernoj skali.
Od 1954. godine Meunarodni komitet je preporuio da referentno stanje
na Kelvinovoj temperaturnoj skali bude 273,16 K, gdje sve tri faze vode
(vrsto - teno - parno) koegzistiraju u ravnotei na pritisku 1 atm.
Takvo stanje je nazvano trojno stanje ili trojna taka.
Voda se ledi na temperaturi 273,15 K i pritisku 1 atm, to odgovara 0o C na
Celzijusovoj skali..
Trojna taka vode je ona vrijednost temperature i pritiska kod koje kod
koje voda moe postojati u sva tri agregatna stanja.
Kelvin je termodinamika temperatura koja je jednaka 1/273,16 dijelu
termodinamike temperature trojne take vode (DIN 1301). (slika 5.2) Voda

154
 Mjerna tehnika

se ledi na temperaturi 273,15 K i pritisku 1 atm, to odgovara 0o C na

Celzijusovoj skali..
Trojna taka vode je ona vrijednost temperature i pritiska kod koje kod
koje voda moe postojati u sva tri agregatna stanja.
Kelvin je termodinamika temperatura koja je jednaka 1/273,16 dijelu
termodinamike temperature trojne take vode (DIN 1301) na slici 5.2. dat
je fazni dijagram vode.

Slika 5.2. Fazni dijagram vode

5.1.4. Temperatura i temperaturne skale

Promjena temperature oituje se kroz promjenu duine stupca npr. ivinog
termometra (toplomjera) tekuine.
Ako se odreenim duinama h stuba tekuine takvog termometra propiu
odreene vrijednosti temperatura, onda se tako definirana fizikalna veliina
naziva empirijska temperatura, i oznaava sa t ili .
Primjer empirijske temperature je tzv. meunarodna temperatura t koja je
empirijski interpolirana kroz etiri podruja. Unutar svakog od etiri
podruja t se oslanja na tzv. fiksne temperaturne take kojima su
propisane stanovite vrijednosti empirijske meunarodne temperature.

155
Mjerna tehnika

Termodinamika temperatura, T zavisi od osobina tijela i mogue je

definirati iz prvog i drugog zakona termodinamike pri emu toplota ne
prelazi sama od sebe sa tijela nie temperature na tijelo vie temperature.
Etalon temperature ili standard temperature je 1oC, stoti dio intervala
izmeu take topljenja leda i take kljuanja vode na normalnom pritisku.
Meutim, odreivanje temperature u intervalima je uvijek povezano sa
osobinama tijela odnosno temperaturnim parametrima, koji se u ove svrhe
koriste.
Na konferenciji odranoj 1954. god. usvojena termodinamika skala
temperature u stepenima kelvina (oK). Tom prilikom je kao polazna taka
usvojena trojna taka vode, koja se nalazi tano na 0,01 oC.
Trojna taka vode je ona vrijednost temperature i tlaka kod koje kod koje
voda moe postojati u sva tri agregatna stanja.
Kelvin je termodinamika temperatura koja je jednaka 1/273,16 dijelu
termodinamike temperature trojne take vode (DIN 1301).
Poto se savremena mjerenja temperature izvode u vrlo irokom opsegu,
pokazalo se kao korisno da se pored izvedenih fiksnih taaka temperature
uzmu i neke take na viim i niim podrujima. Tako je na istoj konferenciji
od 1954. god. Preporueno da se pored poznatih temperatura topljenja
leda 0,00 oC i kljuanja vode 100 oC pod normalnim atmosferskim pritiskom
uvedu jo i sljedee fiksne temperature koje se lako i podesno mogu uvijek
reproducirati:
Temperatura kljuanja kiseonika na normalnom atmosferskom pritisku
od -182,97 oC
Temperatura kljuanja sumpora od 444,60 oC pri normalnom pritisku
Temperatura topljenja srebra 960,80 oC
Pored toga preporueno je da se za badarenje termometara u intervalima
izmeu navedenih fiksnih taaka upotrebljavaju:
Otporni platinski termometri u intervalu od -190 do 660 oC
Platina rodijum u intervalu od 660 oC do take topljenja zlata, a preko
ove temperature optiki pirometri
Na slici 5.3. prikazan je poloaj navedenih fiksnih taaka temperaturne
skale, kao i odgovarajue vrste termometara koji se koriste za kalibrairanje
u pojedinim oblastima.

156
 Mjerna tehnika

Slika 5.3. Poloaj fiksnih taaka temperaturme skale

Temperaturne skale date su sljedeim relacijama:
Fahrenheitova skala oF
9C
F= + 32
5
Reamurova skala oR
5
R= C
4
Celzijusova skala oC
5 4
C = (F 32 ) C= R C = K 273,15
9 5
Kelvinova skala K
K = C + 273,15

1D C = 33,88 D F = 1,25 D R = 274,15 K

Na slici 5.4. dat je uporedni grafiki prikaz temperaturnih skala u odnosu na
stanje vode

157
Mjerna tehnika

Ra
Stanje kljuanja 373,15 99,97 671,67 211,95

Trojno stanje 273,16 0,01 491,69 32,02

Stanje leda 273,15 0,00 491,67 32

Apsolutna nula 0,00 -273,15 0,00 -459,67

Slika 5.4. Pregled temperaturnih skala u odnosu na stanje vode

na atmosferskom pritisku

5.2. Vrste termometara

Mjerenje temperature u praksi izvodi se raznovrsnim termometrima, u

zavisnosti o kojoj se temperaturi radi i da li je primjena laboratorijska,
industrijska, ili za neku drugu svrhu.
Kod termometara ulazna veliina ja temperatura, sa ijom promjenom
nastaju i promjene na termometrima, koje se mogu koristiti pri odreivanju
temperature.

Vrste Podruje primjene u 0C

termometara uobiajeno manje uobiajeno
Stakleni termometar - 200 do 750
tapni termometar - 30 do 1000
Bimetalni termometar - 30 do 400 - 160 do 550
Opruni termometar:
- punjen tekuinom - 30 do 600
- na pritisak pare - 200 do 360
Elektrini termonaponski termometar - 220 do 550 do 1000
Otporniki termometri - 200 do 550
Radijacioni pirometri do 1600
Tabela 5.1. Vrste termometara i podruje primjene

158
 Mjerna tehnika

Kod ovih mjernih ureaja ulazna veliina je temperatura, sa ijom

primjenom nastaju i promjene na termometrima, koji se mogu koristiti pri
odreenoj temperaturi, a te promjene mogu biti:
promjena duine,
promjena pritiska,
promjena elektrinog otpora,
promjena termonapona itd.
Promjena duine temperaturne skale cini da se takvi termometri svrstavaju
u grupu mehanikih mjernih ureeja.

5.2.1. Stakleni termometri

Stakleni termometri rade na principu irenja tenosti i stakla.
ivin termometar je najvie u primjeni i za vie temperature rade se od
Jena-stakla. Glavni dio termometrijske tenosti se nalazi u jednom
kuglastom ili cilindrinom spremniku. Spremnik je uliven u dugu tanku
staklenu kapilarnu cjevicu. Na gornjem kraju kapilare nalazi se proirenje,
u koje moe da ue iva, ako se pree maksimalna temperatura.

Slika 5.5. Termometri sa tenou

Obino se iva primjenjuje do 300o C, jer kod 360o C ona ve kljua. Stoga
se za primjenu ivinog termometra na viim temperaturama puni prostor

159
Mjerna tehnika

iznad ive sa azotom ili ugljinim dioksidom pod pritiskom od 20 bar i vie,
dok se termometri prave iz specijalnog jenskog stakla.
Na taj nain se oblast ivinog termometra proiruje do 625o C. Termometri
od kvartnog stakla se koriste do 750o C (meutim postoji opasnost od
eksplozije radi visokog pritiska do 100 bar ivine pare i gasa u termometru).
Tijelo termometra moe biti ulonog ili tapastog tipa (slika 5.5).
Odreivanje temperature kod tekuinskih termometara zasnovano je na
zapreminskom rastojanju.
V (T ) = Vo (To ) [1 + (T To )]

Gdje je: -kubni koeficijent izduenja = (T ) 3 . Npr. za ivu

1
Hg = 182 K , To = 273,15 K .

Usljed irenja stakla i tenosti, kod tanih mjerenja moramo posebnu

panju posvetiti uranjanju, slika 5.6.

Slika 5.6. Uranjanje termometra Slika 5.7. Opruni termometar

Ukoliko je mjerna skala termometra izvan mjernog mjesta (dio stupca nije
uronjen u tenost) tada je potrebno provesti korekciju. Stvarna temperatura
dobija iz formule
T = T A + k s (T A TF )
Gdje je: T A -temperatura na glavnom termometru

160
 Mjerna tehnika

TF -temperatura niti termometra

k -korekcioni faktor, prividni koeficijent rastezanja mjerne kapljevine i stakla

k = 18 10 5 K 1 za H g /kvarcno staklo

s -duina neuronjene niti (broj neuronjeni stepeni)

5.2.2. Opruni termometri sa cijevnom oprugom

Ovi termometri takoer rade na principu irenja tenosti, koja se nalazi u
rezervoaru detektora, koji je dalje spojen sa kapilarnom cijevi do
Bourdonove opruge, slika 5.7.
Duina kapilarne cijevi se prilagoava montanim potrebama
temperaturnog ureaja. Bourdonova opruga slui kao pokaziva, dok je
skala linearna, jer odgovara linearnoj promjeni zapremine tenosti sa
temperaturom.
Ovakvi instrumenti se primjenjuju ee u industriji, naroito za
automobilsku regulaciju, jer su termike deformacije usljed toplotnog irenja
velike.
Termometri se obino pune ivom, pa se primjenjuju od 35 do + 600o C..

5.2.3. Plinski termometri

Termometar je sline konstrukcije kao i termometri punjeni tenou, samo
to je punjenje ovog termometra izvedeno nekim inertnim gasom.
Plinski termometar je ureaj za fundamentalna odreivanja termodinamike
temperature.
Mjerenje termodinamike temperature T ovim termometrom svodi se na
precizno mjerenje pritiska i volumena plina u zatvorenoj posudi, pri emu
kao osnovu koristi jednainu stanja idealnih plinova.
Tr p V
T=
( p V )r
Gdje su; p -pritisak posude pri referentnoj temperaturi Tr

V -volumen posude pri referentnoj temperaturi Tr

Referentna temperaturna taka je polazite plinske termometrije
Tr = Tt = 273,16 K.

161
Mjerna tehnika

Slika 5.8. Plinski termometar

Mjerenje termodinamike temperature, T ovom metodom sastoji se iz
izmjerenog pritiska p i volumena V plina u dva razliita temperaturna stanja,
npr. jedno je pri vrijednostima T, p, v, a drugo pri vrijednostima Tr, pr, Vr. Pri
tome masa plina mora da bude jednaka u oba stanja, tj. m=const.
Plinski termometar se sastoji od staklene i metalne nepropusne posude
koja je uronjena u materiju ija se termodinamika temperatura mjeri. Na
posudu je pomou posebne cijevi (kapilare) prikljuen manometar za
mjerenje pritiska. Posuda i kapilara su napunjene radnim plinom za koji
vrijedi jednaina stanja pV = mRT .
Na slici 5.8. data je skica plinskog termometra.
Plin dolazi u dodir sa ivom u staklenoj cijevi 1 kroz kapilaru 3. iva
ispunjava i drugu pominu cijev 5, koja se zbog pokretljive veze 2 izmeu
obje cijevi moe podizati i sputati, tako da plin iz 4 stalno dopire do
nacrtane oznake i time pri bilo kojoj temperaturi posude 4 zadrava stalan
volumen, V = const. Hod termometra na slici 5.8. se postie pomou ventila
7.
Razlika nivoa pri referentnoj temperaturi Tr iznosi hr , a pri temperaturi T
iznosi h.
Kako je p = g h, to pri V = const slijedi:

p h
T = Tr = Tr
pr hr

162
 Mjerna tehnika

Kako je rad sa plinskim termometrima skup i sloen, koriste se samo za

najpreciznija mjerenja.
Pored plinskih termometara koji rade na konstantan volumen, postoje i
plinski termometri koji rade na konstantan pritisak i konstantnu
temperaturu.

5.2.4. Mehaniki dodirni termometri

Princip rada mehanikih dodirnih termometara je zasnovan na razlici
izduenja dva razliita materijala, koji mogu biti u vrstom, tenom ili
gasovitom stanju.

Metalni termometri izduenja

Ovi termometri se primjenjuju kao pogonski termometri, pogotovo u
prehrambenoj industriji gdje je zabranjena primjena ivinog termometara.
Metalni termometri koriste princip irenja metala zagrijavanjem.
irenje je vrlo malo, pa stoga mora mehanizam pokazivaa biti vrlo
precizan i sa dovoljnim prenosom radi poveanja pokazivanja temperature
na skali.
Termika sila istezanja metala je vrlo velika, pa se stoga metalni termometri
uspjeno primjenjuju kod regulacije.
Na slici 5.9. su prikazana izduenja za razliite materijale.

Slika 5.9. Izduenje za razliite materijale

163
Mjerna tehnika

Tanost metalnih termometara je 1 do 3 o o , oblast primjene 0 1000 o C.

Na slici 5.10. je prikazan jedan takav termometar.

Slika 5.10. Metalni termometri izduenja

Bimetalni termometri
Bimetalni mjerni instrumenti su poznati
po svojoj primjeni u termostatima. Na
slici 5.11 je dat jedan takav istrument
Bimetalni termometri takoer rade na
principu irenja metala, ali tako, to se
dvije metalne trake sa razliitim
koeficijentima istezanja uvijaju jedna u
drugu, te kod promjne temperature
jedna traka se rastee vie dok druga
manje, to uzrokuje savijanje u jednu
stranu.
Taj se otklon prenosi mehanikim
sistemom poluga i zupanika na
kazaljku istrumenta ija je skala
kalibriranau stepenima Celzija.
Oblici bimetalnih traka su prikazani na
slici 5.12.
Slika 5.11. Bimetalni termometar

164
 Mjerna tehnika

Slika 5.12. Oblici bimetalnih traka, a-trakasta opruga, b- savijena opruga,

c-spiralna traka, d- zavojna spirala
to su bimetalne trake due, to je njihovo temperaturno savijanje jae, pa
se obino uvijaju u spiralu.
Oblast primjene 100 do 600 C. Tanost je 0,5 do 2,0 o o .
Na slici 5.13. dat je sklop bimetalnog termometra

Slika 5.13. Sklop bimetalnog termometra

l2 l2 360 l 360 l
h = a T h = a T = a T = a T
s 2s s s
- ugao savijanja kod promjene temperature.
Zbog veeg ugla savijanja uzima se mala debljina traka, svakako uz
uvaavanje vrstoe.

5.2.5. Elektrini dodirni termometri

Prikazivanje promjene otpora metala ili poluvodia kao i promjene
termoelektrinog napona kod metala ili legura metala su najei postupci
mjerenja temperature. Mjerno podruje, tanost i dinamika mjerenja su
openito bolji nego kod mehanikih sistema. Trokovi i cijena su vei zbog
elektrine obrade signala.

165
Mjerna tehnika

1821. godine Seebeck je otkrio novu pojavu. Spojio je dvije ice od razliitih
materijala (npr. eljezo i bakar) i spojio njihove slobodne krajeve, slika 14.
Spojena mjesta je oznaio sa t1 i t2. Kada je zagrijavao jedan od ta dva
spojna mjesta, dok je drao na sobnoj temperaturi, ustanovio je da kroz taj
zatvoreni strujni krug tee elektrina struja.

Slika 5.14. Termospoj

K
A
R C
B
K

M A R K Cu
A
B B
M R C
B
C K Cu

Slika 5.15. Pregled spajanja termoparova

Elektrini krug prikazan na slikama 5.14 i 5.15 naziva se termospoj ili
termopar, a elektrini napon koji se stvara naziva se termoelektrini napon
ili termonapon.

Otporni termometri
Pri promjeni temperature mijenja se otpornost elektrinih provodnika.
Temperatura se moe odrediti mjerenjem elektrinog otpora provodnika
izraenih od prikladnih materijala. Postoje provodnici sa pozitivnim i sa
negativnim temperaturnim koeficijentom otpora. Veina metala ima pozitivni
temperaturnki koeficijent, to jest, sa porastom temperature otpornik od
metala poveava svoju otpornost. Temperaturna zavisnost elektrinog
otpora metala moe se opisati sljedeom jednainom:
[
R = Ro 1 + A(T To ) + B(T To )
2
]
166
 Mjerna tehnika

gdje su:
R-elektrini otpor pri temperaturi T,
Ro-elektrini otpor pri temperaturi To
A i B-konstante materijala
Mnoga mjerenja temperature su potrebna samo u malom mjernom
intervalu, npr. interval 0 do 120oC. Kod takvih malih mjernih intervala ostaje
sistematska greka veinom u podnoljivim granicama, koja se pojavljuje
ako se elektrini otpor otpor opisuje priblino linearnom zakonitou.
R = Ro [1 + (T To )]
Ro-elektrini otpor pri temperaturi T=To, npr To=0oC
-temperaturni koeficijent koji se npr. iz nagiba pravca regresije odreuje.
Kod metalnih otpornika temperaturni koeficijent je zavisan o istoi metala.
= 3,85 10 3 do 3,92 10 3 K 1 za platinu
= 3,9250 10 3 K 1 za vrlo vrstu platinu
= 6,17 10 3 do 6,75 10 3 K 1 za nikal
= 4,26 10 3 do 4,33 10 3 K 1 za bakar

Temperatura oC RPlatine Rnikla RBakar

ISO/OIML DIN IEC 751
-220 9. 05
-100 59,65 60,25
-60 75,96 76,33 69,5
0 100 100 100 100
100 139,10 138,50 161,7 142,60
180 169,54 168,46 223,1 176,68
200 177,03 175,84
300 213,79 212,02
400 249,38 247,04
500 283,80 280,90
600 317,06 313,59
700 349,3 345,13
800 380,1 375,51
840 392,2 385,34
900 409,8
1000 438,2
Tabela 5.2. Normalne vrijednosti elektrinih otpornih termometara od
platine, nikla i bakra

167
Mjerna tehnika

Brojne vrijednosti pokazuju da je osjetljivost elektrinih otpornih

termometara sa mjernim davaima od nikla znatno vea nego kod mjernih
davaa iz platine. Ipak je podruje primjene platinskih mjernih davaa
znatno vee od davaa nikla.
Otporni termometri koriste kao detektor namotaj tanke ice od platine ili
nikla na jezgru od tvrdog stakla ili glimera. Spolja se detektor zatiuje
istopljenim staklom, emajlom ili keramikom masom, ve prema namjeni.
Detektor se stavlja u zatitnu metalnu ili keramiku cijev temperaturske
sonde.
Detektor ima odreen nominalni otpor na 0o ili 20o C, obino 100 .
Platinski otporni termometri se primjenjuju normalno za oblast -200 do
550oC (specijalna izrada do 1100o C), od nikla -150 do 300o C, a od bakra
-200 do 120o C.

5.3. Termometri zraenja

Kod termoelemenata, iznad 1600oC mogue je mjeriti temperaturu jedino

na osnovu zakona o zraenju.
Prednost je pri tom ta, da detektor temperature-pirometat ne mora biti
stavljen u prostor, od koga se odreuje temperatura, odnosno u toplotni
izvor.
Kod pirometara na zraenje imamo objektivno odraivanje temperature na
principu prenosa toplote zraenjem na sondu-termoelement u instrumentu.
Na slici 5.16 prikazan je dijagram intenziteta sunevog spektra u zavisnosti
od talasnih duina.

Slika 5.16. Dijagram intenziteta sunevog spektra

168
 Mjerna tehnika

Svako zraenje je definirano energijom zraenja i talasnom duinom.

Energija zraenja M S nekog crnog tijela za neku talasnu duinu
zavisna je od temperature tog tijela. Prema zakonu zraenja po Wienu
energija zraenja je:
c1
M S = c2 T 1
(c
5
)

c1 i c 2 -konstante zraenja: c1 = 2c 2 h , c 2 = ch k
gdje je:
c = 2,997925 10 8 m s brzina svjetlosti, h = 6,6256 10 34 Js Planck-ova
23
konstanta i k = 1,38054 10 J K Boltzmann-ova konstanta.
Iz navedenog izraza se jasno vidi mogunost indirektnog odreivanja
temperature preko odreivanja intenziteta svjetlosnog zraenja, zraenja
toplote. U prvom sluaju koristi se svjetlosna energija, a u drugom toplotna
za mjerenje temperature.
Energija zraenja M S , prema navedenom izrazu pokazuje vrlo
karakteristian, vrlo izrazit maksimum, koji lei kod temperature izvora
zraenja T od 650 K, pri talasnoj duini 4,5 m , i kod T=1300 K pri
2,2 m , dakle u podruju infra crvenog zraenja.
Vrijednosti za stepene emisije nekih tehnikih tijela su date u tabeli 5.3.

Materijal Stepen emisije

Metal, isti poliran 0, 03
Alominium, valjan, neobraen 0, 07
Nikal, bez sjaja 0, 11
Mesing, bez sjaja 0, 22
elik, ist 0, 24
elik, valjani 0, 77
elik, jako korodiran 0, 85
Lak 0, 90
Papir, drvo 0, 93
Staklo, glatko 0, 94
aa 0, 95
Voda, led 0, 96
Tabela 5.3. Stepen emisije tehnikih tijela u zavisnosti od materijala

169
Mjerna tehnika

5.3.1. Mjerni postupak

Odreivanje temperature mjerenjem energije zraenja moe se izvoditi:
Mjerenjem od tijela odaslanog cjelokupnog zraenja (pirometri ukupnog
zraenja),
Mjerenjem dijela ovog zraenja (pirometri djeliminog zraenja) ili
Mjerenjem zraenja u vie ogranienih intervala frekvencije (pirometri
boje).

Pirometri ukupnog zraenja

Kod ovih pirometara ispituje se ukupna energija zraenja, koja od
izabranog dijela povrine ide na posmatrano tijelo, prihvatajui pri tome
zraenje ukupne frekvencije, i prije svega zraenja u nevidljivom podruju.
Oblici izvoenja pirometara ukupnog zraenja ureuju se prema dotinom
mjernom podruju.

Slika 5.17. Mjerenje temperature sa pirometrom ukupnog zraenja

(a-odstojanje objekta mjerenja i objektiva; b-prenik mjernog polja;
c-prenik polja posmatranja)
Kod niih temperatura mjernih objekata prikladno je energiju zraenja
mjernog objekta potpuno prihvatiti. Primjenjuje se pirometar sa otvorom na
ogledalu, koji poveava intenzitet energije zraenja.

170
 Mjerna tehnika

Pirometri sa otvorom na ogledalu se primjenjuju za mjerenje temperatura

niih -40 oC. Pri mjerenju viih temperatura primjenjuju se pirometri sa
soivom, slika 5.18.

Slika 5.18. Pirometri s ogledalom: 1- prozori, 2 i 4- konkavna staklena

ogledala, 3- otvor, 5- detektor, 6 i 9 - zaslon, 7-vijak, 8- lea
Odgovarajue zraenje na ovoj slici proizilazi od odreenog dijela povrine
mjernog predmeta. Veliina ovog mjernog polja zavisi od veliine optikog
sistema pirometra i od povrine i selektiviteta senzora zraenja. Soivo i
drugi ugraeni dijelovi optikog sistema apsorbuju jedan dio zraenja.
Zavisno od vrste materijala, soiva proputaju i druga podruija frekvencija
od mjernog objekta odaslanog zraenjem. Za smanjenje primjenjog
zraenja od senzora zraenja, koriste se takoer posebna sredstva
slabljenja, kao npr. rotirajui sektorski zaklon, koji dio zraenja zavisno od
frekvencije apsorbuje.
Odgovarajue zraenje proizilazi od odreenog dijela povrine mjernog
predmeta. Veliina mjernog polja zavisi od veliine optikog sistema
pirometra i od povrine i selektiviteta senzora zraenja.
Soivo i drugi ugraeni dijelovi optikog sistema apsorbuju jedan dio
zraenja. Zavisno od vrste materijala, soiva proputaju i druga podruja
frekvencija zraenja odaslanog od mjernog objekta. Za smanjenje
primljenog zraenja od senzora zraenja, koriste se posebna sredstva
slabljenja, kao npr. rotirajui sektorski zakloni, koji dio zraenja zavisno od
frekvencije apsorbuju.
Kao senzori za energiju zraenja koriste se termoelementi ili foto elementi
od silicijuma ili germanijuma. Termoelementi senzori se izvode i kao
viestruki termoelementi (lanac termoelemenata). Kod primjene

171
Mjerna tehnika

fotoelemenata u pirometrima ukupnog zraenja (fotoelektrini pirometri)

podruje frekvencija je jae ogranieno nego kod termoelemenata.
Fotoelektrini pirometri imaju prednost vrlo malog vremenskog
podeavanja. Koriste se pri mjerenju temperatura od 500oC do oko 1500oC.

Pirometri djelominog zraenja i spektralni pirometri

Kod pirometara sa soivom mogue je podruje frekvencija, u kojem je
pirometar osjetljiv, ograniiti preko optikih svojstava primijenjeni soiva.
Dalje ogranienje ovog podruja frekvencija je mogue pomou posebnih
filtera. Pirometri sa soivom od kalcijum florita mogu se prihvatiti iznad
temperatura objekata od 700 oC jo kao pirometri ukupnog zraenja.
Odgovarajui pirometri sa kvarcnim soivom iskoritavaju pri 1750 oC samo
83 % ukupnog zraenja crnog tijela, pirometri sa staklenim soivom 65%
ovog zraenja, pri niim temperaturama objekta manje.
Pirometar sa soivom i termoelementom kao senzorom temperature, slika
16, se koristi kod mjerenja temperatura preko 500 oC. Ne samo kod
pirometara ukupnog zraenja ve i kod pirometara djeliminog zraenja i
spektralnih pirometara mjeri se gustoa zraenja. Kod takvih pirometara
temperatura se odreuje ili neposredno iz gustoe zraenja ili poreenjem
sa poznatom gustoom zraenja referentnog izvora.

Slika 5.19. Princip pirometra sa soivom i termoelementom:

1-tijelo koje zrai, 2-objektiv, 3-kalibrirana blenda, 4-fotoelement,
5-filter, 6-okular, 7-blenda, 8-posmatra,
9-elektrini otpornik za kompenzaciju temperatura kuita

172
 Mjerna tehnika

Fotoelektrini pirometar
Da bi se izbjegli tetni uticaji apsorpcije toplinskog isijavanja, upotrebljavaju
se fotoelektrini pirometri. Kao detektor ovdje slui fotoelija. Otklanjanje
uticaja apsorpcije postie se na taj nain, da se spektakularna osjetljivost
fotoelije smanji u onim oblastima spektra u kojima se uticaj apsorpcije
moe mjeriti. Kod fotoelektrinog pirometra greka moe iznositi 150C.

Slika 5.20. Pirometar boje i odnosa sa automatskom slikom odnosa

gustoe zraenja kod dva razliita bliska podruja talasnih duina:
1-zraee tijelo, 2-objektiv, 3-blenda, 4-fotoelement,
5-vodi svjetlosnih talasa, 6-filter od indijumfosfida

Mjerni ureaj prima zraenje preko objektiva. Ovo se zraenje vee na

otvoru blende, od koje se dalje vodi preko voda svjetlosnih talasa na
indijumfosfidni filter. Ovaj filter reflektira zraenje (neto oko  1 m ) i
puta jednolino zraenje. Tako razdvojeni dijelovi zraenja padaju na
razliite silciium-fotoelemente, to daje napone U1 odnosno U2, koji zavise
od gustoe nastalih zraenja.

Pirometri boje ili pirometri odnosa

Izvjesni materijali, najee soli metala, mijnjaju boju u zavisnosti od
temperature. To je tskoriteno za mjerenje povrinske temperature. Postoje
jednostavne i sloene mjerne boje. Ove boje se isporuuju u obliku praha,
otapaju se u alkoholu i nanose na povrinu ija se temperatura eli izmjeriti.
Temperatura se moe oitati nakon pola sata, dok se boja poinje mjenjati
poslije dvije do tri minute. Ukoliko promjena boje zapone odmah nakon
nanoenja na povrinu, tada je temperatura povrine via od one za koju
se dotina boja moe upotrebiti. Promjena boje osjetljivih na promjenu
temperature mogu se zapravo odrediti pojedina stacionirana stanja.

173
Mjerna tehnika

5.4. Specijalne metode mjerenja temperature

5.4.1. Segerovi stoci

U tehnolokim procesima i operacijama, gdje je vana konana
temperatura, upotrebljavaju se stoci izraeni od raznih silikata. Ovi se
stoci omekavaju na odreenoj temperaturi, a vrh im se savija prema
podlozi. Kad vrh dotakne podlogu, postignuta je temperatura za koju je
stoac predvien. Segerovi stoci se naruito primjenjuju u keramikoj
industriji i to za temperaturu izmeu 6000C i 12000C. Tanost mjerenja
iznosi od +/-20 do +/-300C. Vano je pomenuti da omekanje stoca ne
zavisi samo od konane temperature nego i od vremena izlaganja toj
temperaturi.

5.4.2. Metalna tijela za topljenje

Metalna tjela za topljenje slue na isti nain kao i Segerovi stoci, a sastoje
se od raznih legura. Dok Segerovi stoci imaju prilino irok raspon
omekanja, talite metalnih tijela za topljenje lei u granicama od +/-70C.
Podruje primjene je od 1000C do 16000C.

5.4.3. Pirometri boje ili pirometri odnosa

Izvjesni materijali, najee soli metala, mijnjaju boju u zavisnosti od
temperature. To je tskoriteno za mjerenje povrinske temperature. Postoje
jednostavne i sloene mjerne boje. Ove boje se isporuuju u obliku praha,
otapaju se u alkoholu i nanose na povrinu ija se temperatura eli izmjeriti.
Temperatura se moe oitati nakon pola sata, dok se boja poinje mjenjati
poslije dvije do tri minute. Ukoliko promjena boje zapone odmah nakon
nanoenja na povrinu, tada je temperatura povrine via od one za koju
se dotina boja moe upotrebiti.
Promjena boje osjetljivih na promjenu temperature mogu se zapravo
odrediti pojedina stacionirana stanja. Neke boje koje su osjetljive na
temperaturu: ruiasta/plava (400C), bijela/smea (1750C), zelena/smea
(10000C), siva/crnosmea (12000C)

174
 Mjerna tehnika

5.5. Kontrola i kalibriranje termometara

Tanost mjerenja temperature sa nekim termometrom nalazi se u

granicama doputenih tolerancija samo onda ako je sam instrument dobro
podeen i ako je ispravno postavljen na mjerno mjesto.
Odravanje i kontrola elektrinih pokazivaa zahtijeva posebnu strunost i
opremu. Mnoge tvornice, a pogotovo manji pogoni to nisu u stanju. Osim
kontrole instrumenata u sluaju netanog pokazivanja, potrebno je vriti i
kalibriranje termometra. Pod kalibriranjem se podrazumjeva podeavanje
instrumenta da bi njegovo pokazivanje bilo tano.
Ako je instrument ispravno postavljen, kontrola se moe najee vriti i u
pogonu, periodinom kontrolom elektrinog otpora vodia. Pokaziva
elektrinih termonaponskih termometara mogu se kontrolirati dovoenjem
odreenih napona i uporeujui pokazivanje instrumenta s tablinim
vrijednostima termonapona za odreeni termopar. Sam tehnoloki proces
ponekad moe ukazati na netanost mjerenja temperature. Na veoma
vanim mjestima se postavljaju 2 termometra razliite izvedbe.
U sluajevima kada postoji opravdana sumnja u ispravnost termometra,
mora se vriti kontrola termometara. Nakon zakonski propisang roka
termometri se moraju kalibrirati u za to ovlatenim kalibracionim ili ispitnim
laboratorijama.

175
Mjerna tehnika

6. MJERENJE UGAONE BRZINE I BROJA

OBRTAJA
Sadraj lekcije:
1. Uvod
2. Mjerenje ugaone brzine pomou tahometara
3. Senzori ugaone brzine

6.1. Uvod
Ugaona brzina nekog objekta se definira kao promjena vrijednosti ugla
rotacije u jedinici vremena i predstavlja mjeru brzine kojom se objekat
obre.
Najea jedinica za broj obrtaja je obrtaj po minuti (round per minute), ali
moe se koristiti bilo koja jedinica mjere ugla po jedinici vremena.
Translatorna i ugaona brzina u tehnikoj praksi mjere se u irokom opsegu:
translatorna brzina 0-15000 m/s, a ugaona 0-20000 rad/s. Danas se za
mjerenje ugaone brzine prema ISO sistemu jedinica koristi jedinica s-1.
Senzori za mjerenje ugaone brzine se takoer koriste kod sistema
automatskog upravljanja, kao to su ABS (Antilock Brake Sistem), brzina
pribliavanja alata obratku, kod robota itd.
Ureaji za mjerenje ugaone brzine, kojom se obru rotirajui elementi,
nazivaju se tahometri.

6.2. Mjerenje ugaone brzine pomou tahometara

Za mjerenje mehanike veliine, ugaone brzine, koriste se razliiti principi

na kojima su konstruirani tahometri.
Prema tipu konverzije ulaznog signala u izlazni razlikuju se:
mehaniki,
magnetni,
elektromehaniki i
stroboskopski.
Mehaniki tahometri mogu biti:
centrifugalni,

176
 Mjerna tehnika

frikcioni,
vibracioni,
hidrauliki i
pneumatski.
Mjerenja se mogu vriti:
kontaktnim,
bezkontaktnim tj. optikim metodama
kontaktnim metodama na traci.
Metode mjerenja su prikazane na slici 6.1.

Slika 6.1. Mjerenje ugaone brzine:

a) optiko, b) kontaktno,c) kontaktno na traci

6.2.1. Principi rada senzora brzine

Osnovni element senzora brzine je diferencijator, koji omoguava
automatsku konverziju mjerene ulazne veliine i izlaznog signala
proporcionalan izvodu te veliine.
d
=
dt d2
= f (t) =
dt 2

Slika 6.2. Principijelna ema senzora za brzinu i ubrzanje

177
Mjerna tehnika

Integratori i diferencijatori se razlikuju

po fizikalnom principu rada mehaniki, elektromehaniki, elektrini,
elektronski, optiki i dr.
po tipu procesa koji slui za integriranje i diferenciranje (stacionarni,
nestacionarni),
po tipu operacija (integrator, diferencijator) i
po strukturi (direktni, inverzni).
= r
d d
= r
dt dt
gdje su:
, su ugaone brzine diska i kotura,
i ugaoni pomjeraji njihovih osa,
te i r pozicija i radijus kotura
Najee se koriste mehaniki tahometri. Na slici 6.3. prikazana je ema
mehanikog tahometra sa kuglama.

Slika 6.3. Frikcioni integrodiferencijator:

a) sa koturom i diskom, b) sa kuglinim prenosom

178
 Mjerna tehnika

6.3. Senzori ugaone brzine

6.3.1. Centrifugalni senzor

Centrifugalna sila i njena komponenta du ose:
F = m 2 i Fos = F / 2tg
Geometrijske relacije:
m(r0 + l sin ) 2
= r + r0 i r = l sin , Fos = .
2tg
Centrifugalni senzor sa prstenom
2( 0 ) M 0
= ,
( Ix Iz ) sin 2
Centrifugalni senzor sa kuglama:

z1 + z0
= A
2r0
(2l z0 )1 +
(4lz0 z0 )
2 1/ 2

Slika 6.4. Centrifugalni senzor: a) sa kuglama, b) sa prstenom

179
Mjerna tehnika

6.3.2. Magnetni senzor

Jednaina ravnotee momenata:
D Ebh3
BH 2p =
2 12 L
Struja u poklopcu i elektromaotorna sila E:
I = 2U / R, U = 2 Blv = 2 Bl ( D / 2) ,
Linearna statika karakteristika:
12( BID) 2 2 pL
= = k
k k EBh3

Slika 6.5. Magnetni senzor: a) funkcionalna ema, b) lanac konverzija,

c) magnetno polje vrtlonih struja

6.3.3. Tahogeneratori
Indukovana elektromotorna sila E proporcionalna je fluksu pobude i
brzini obrtanja :
E = c
Struja u rotoru kola:

180
 Mjerna tehnika

E c
I= =
RT + RL RT + RL
Izlazni napon tahogeneratora proporcionalan je brzini vrtnje,
c
Ui = RL = k
RT + RL

Slika 6.6. Istosmjerni tahogenerator:

a) pobudno kolo sa stalnim magnetom, b) nezavisno pobudno kolo,
c) uticaj optereenja na statiku karakteristiku

Slika 6.7. Naizmjenini tahogenerator:

a) sinhroni tahogenerator, b) asihroni

181
Mjerna tehnika

Naizmjenini tahogeneratori prave se kao sinhroni ili asihroni

tahogeneratori. Djelovanjem fluksa T, u izlaznom namotaju nastaje
naizmjenina elektromotorna sila iste frekvencije kao i pobudni napon i sa
amplitudom koja je proporcionalna brzini vrtnje rotora, tj. Izlazni signal je u
fazi sa pobudnim signalom, a za suprotni smjer vrtnje faza se pomjeri za .

6.3.4. Tahometarski mostovi

Slika 6.8. Tahometarski most

Ako u izlaznom kolu ne tee struja (Ropt=), tada su izlazni napon i struja
rotora:
U i = U ac U ad = UR1 /( R1 + R2 ) I T R3
I T = (U k ) /( RT + R3 )
Eliminacijom promjenljive IT, dolazi se do rjeenja
R1 R3 kR3
Ui = U ( )+ .
R1 + R2 RT + R3 RT + R3
Ravnotea se postie pomjeranjem klizaa potenciometra dok motor miruje
(=0). R1RT=R2R3 ravnotea mosta
Izlazni napon direktno je proporcionalan ugaonoj brzini:
U i = kR3 /( RT + R3 ) = kTM ,
U i = kR3 /( RT + R3 ) = kTM ,

182
 Mjerna tehnika

6.3.5. Elektromagnetni senzori

Rade na principu promjene otpornosti magnetnog kola usljed prolaska
eljeznih zubaca diska koji je montiran na rotirajuu osovinu.

Slika 6.9. Elektromagnetni senzor ugaone brzine indukcionog tipa:

a) principijelna ema, b) vremenska promjena magnetnog fluksa,
c) promjena izlaznog napona sa brzinom vrtnje
= M/Rm elektromagnetni fluks
E = - d/dt elektromotorna sila
Poveanje broja inserata (zubaca) N povoljno utie na tanost mjerenja
pomou frekvencometra.
f = N fo.
Srednja vrijednost ugaone brzine je:
sr = 2 N/T

6.3.6. Elektromagnetni senzor transformatorskog tipa

Na primar se dovodi naizmjenini napon napajanja visoke frekvencije, a na
sekundaru se dobija izlazni napon. Za tano oitavanje potrebno je
zadovoljiti uslov fp >> N fo.
Kod digitalnih oitanja izlaza prvo se mora izvriti demodulacija, zatim
transformacija u slijed impulsa, i na kraju njihovo brojanje.

183
Mjerna tehnika

Slika 6.10. Elektromagnetni senzor transformatorskog tipa:

a) principijelna izvedba, b) oblik izlaznog napona

6.3.7. Piezoelektrini senzori

Osnova za gradnju piezoelektrinog tahometra je bimorfni piezoelement u
obliku trake. Zbog direktnog piezoelektrinog efekta nastaju impulsi
naponskog signala na izlazu. Frekvencija ovih impulsa proporcionalna je
brzini vrtnje
Zbog malih dimenzija pijezoelektrini tahometar pogodan je za gradnju u
minijaturnim servosistemima, u robotici itd.
Tipina tanost je +/- 0,5 - 1,5%.

Slika 6.11. Piezoelektrini tahometar

184
 Mjerna tehnika

6.3.8. iroskopski senzori ugaone brzine

Brojni iroskopski senzori ugaone brzine su razvijeni tako da koriste
minijaturne kvarcne elemente. Kvarcni element vibrira sa njegovom
prirodnom frekvencijom. Obrtno kretanje uzrokuje sekundarne vibracije,
koje su kada se demoduliu proporcionalne ugaonim vibracijama.

Slika 6.12. iroskopski senzor

Slika 6.13. Izgled iroskopskog senzora ugaone brzine sa prateom

elektronikom firme GyroChip
Zbog razliitih dimenzija u kojima se izrauju iroskopski senzori se koriste
u automobilskoj i avionskoj industirji kao i u vojne svrhe.

185
Mjerna tehnika

Slika 6.14. Stabilnost leta kod Apache Longbow helikoptera

6.3.9. Optoelektronski senzor

Slika 6.15. Optoelektronski tahometar: a) izvor i prijemnik svjetlosti su na

suprotnim stranama diska, b) izvor i prijemnik svjetlosti na istoj strani diska.

186
 Mjerna tehnika

Spada u grupu senzora sa impulsnim izlaznim signalom ija je frekvencija

jednaka viestrukoj frekvenciji obrtanja osovine. Svjetlosni predajnik je u
veini sluajeva LED (Light Emiting Diode), a prijemnik fotoelija. Mjerni
opseg je 0 100000 o/min.

6.3.10. Stroboskopski senzor

Radi na principu stroboskopskog efekta - prividno zaustavljanje osovine
kada se ona osvjetljava impulsima svjetlosti ija je frekvencija jednaka
frekvenciji obrtanja osovine. Isti efekat se pimjeuje i kad je frekvencija
f = i fs

a) b)
Slika 6.16. Stroboskopski mjerni ureaj testo 745:
a) mjerenje na ploi, b) mjerenje na vratilu
Rotirajue tijelo se obiljei uoljivim znakom i osvjetli bljeskajuim svjetlom,
te kontinuiranim podeavanjem frekvencije podesi najvea mogua
frekvencija za koju se uoava sinhronizam.
f min f max
f = ,
f max f min
Ako bljeskalica ima konstantnu frekvenciju f, tada se na elo vratila ija se
ugaona brzina mjeri uvrsti bijela ploa sa crnim segmentima. Broj
segmenata iznosi q=1,2,3,... i oni su poredani u koncentrine krugove.
f z
n=
q q
z broj segmenata koji je proao kroz jednu taku u jedinici vremena

187
Mjerna tehnika

Pri niskim frekvencijama do (f<10Hz) dolazi do trperenja slike. Mjerni opseg

25000 bljeskova u minuti, a tanost +/-1%.
Mjerno podruje za stroboskopsko mjerenje: 100 20000 rpm. Mjerno
podruje za mehaniko mjerenje: 20 20000 rpm. Mogunost mjerenja
mehanikim i stroboskopskim putem. Reflektujua traka na mjerenom
objektu nije neophodna.

6.3.11. Magnetorezistivni senzor

Magnetnorezistivni senzor mijenja svoj otpor R u zavisnosti od magnetnog
polja. Nailaskom zubaca od feromagnetnog materijala mijenja se magnetno
polje u kojem se nalazi senzor, tako da se na izlazu dobija odgovarajui
naponski inpuls. ema sa dva magnetorezistora omoguava i detekciju
smjera vrtnje.

Slika 6.17. Magnetorezistivni senzor: a) tipina karakteristika, b) praktina

izvedba za detekciju ugaone pozicije (brzine)

6.3.12. Senzori na bazi Holovog efekta

Holov efekat nastaje kada se poluprovodnik kroz koji tee struja unese u
magnetno polje.
Ako se poluprovodnika ploica nalazi u fiksiranom poloaju okomito na
magnetno polje indukcije B i ako kroz ploicu protie stuja I, tada se u
smjeru popreno na tok struje javlja tzv. Holov napon

188
 Mjerna tehnika

Slika 6.18. Senzor na bazi Holovog efekta: a) Holov efekt, b) modifikovani

senzor sa digitalnim izlazom - Holov prekida, c) detekcija ugaone brzine
pomou Holovog prekidaa

189
Mjerna tehnika

7. MJERENJE OBRTNOG MOMENTA I

SNAGE
Sadraj lekcije:
1. Uvod
2. Mjerenje obrtnog momenta pomou mjernih traka
3. Mjerenje obrtnog momenta pomou induktivnih senzora
4. Mjerenje obrtnog momenta mehanikim torziometrom sa
stroboskopskim indikatorom
5. Mjerenje obrtnog momenta mehanikim dinamometrima
6. Transmisioni dinamometri
7. Mjerenje snage pomou konica
8. Ostali naini mjerenja obrtnog momenta i snage

7.1. Uvod
Moment obrtanja djeluje na vratila, spojnice, doboe, zupanike itd. Moe
da bude stacionaran tj. da se ne mijanja sa vremenom, dM/dt = 0 i
nestacionaran da se mijenja sa promjenom vremena M(t) 0.
Mjerenjem dinamikog obrtnog momenta dobija se informacija o tome
kakvo je optereenje ispitivanog rotirajueg dijela, da li je ravnomjerno,
periodino, impulsno ili kombinovano. Taj podatak je vaan u sluaju
dijagnosticiranja tj. odreivanja tehnikog stanja sistema. Na osnovu
rezultata mjerenja moe se vriti uklanjanje nastalih poremeaja.
Drugi vaan razlog mjerenja obrtnog momenta je provjera postojeeg
konstruktivnog rjeenja rotirajueg sistema. esto je potrebno prije
isporuke takvih proizvoda; pumpi,motora, ili bilo kojih konstrukcija koje
sadre rotirajue dijelove, izvriti mjerenje obrtnog momenta.
Posebna panja posveuje se mjerenju obrtnog momenta na vratilima.
Moment M pomnoen sa ugaonom brzinom predstavlja mehaniku
snagu koju vratilo prenosi.
Postoje razliiti metodi i postupci mjerenja obrtnog momenta i snage.
Ureaji i mjerni sistemi koji se koriste za ove namjene rade na sljedeim
principima:
mehanikom,
elektrinom,
optikom itd.
Mjerenje obrtnog momenta najee se vri pomou tenzometarskih
mjernih traka. Trake lijepe na elastini torzioni dinamometar. To je elastini

190
 Mjerna tehnika

dio koji se ugrauje izmeu motora i ulaznog vratila neke radne maine.
Ugradnja se vri pomou krutih spojnica koje omoguavaju radijalno i
aksijalno podeavanje vratila. Ukoliko nije mogue u pogonskim uslovima
izvriti ugradnju ovakvih jedinica, tada se pristupa lijepljenju trake na
elemente transmisije ime se postie potpuna tanost prenosa optereenja.
Mjerenje obrtnog momenta najee se vri pomou mjernih traka .a
princip moe biti mehaniki i elektrini (elektrootporne mjerne trake).

7.2. Mjerenje obrtnog momenta pomou mjernih traka

Mjerenje obrtnog momenta najee se vri pomou mjernih traka. Na

povrini vratila koja su optereena momentom uvijanja javljaju se najvei
tangencijalni naponi.

Slika 7.1. Mjerenje deformacija vratila

optereenog momentom uvijanja
Objanjenje principa mjerenja deformacija vratila optereenog na uvijanje
prikazano je na slici 7.1.
Mjerna traka duine AB = S zalijepi se pod uglom u odnosu na ono
vlakno vratila koje je najvie udaljeno od ose. Nakon dejstva momenta
uvijanja traka promijeni duinu tako da se od duine S povea na
S + S = AB', pri emu lijevi dio trake ostaje nepomian. Dva presjeka na
meusobnom rastojanju l uvijaju se za ugao
M1 l
= ............................................................................. (7.1)
G I0
gdje je:
M1 moment uvijanja (torzije),

191
Mjerna tehnika

G modul klizanja,
I0 polarni moment inercije presjeka.
Taka B kraja trake nakon uvijanja pomjerila se u poloaj B' i opisala luk
r. Iz trougla ABB' po kosinusnoj teoremi slijedi:

(S + S ) 2 = S 2 + r 2 2 2 S r cos(90 + ) ............. (7.2)

Nakon kvadriranja dobije se:
S 2 + 2SS + S 2 = S 2 + r 2 2 + 2 S r sin .............. (7.3)
Poslije zanemarivanja malih veliina vieg reda dobije se:
SS = r S sin ............................................................ (7.4)
Dilatacija mjerne take moe se napisati u obliku:
S sin r M 1 l
= = r = sin
S S S G I0 ................................ (7.5)
l
Kako je S = , dobije se:
cos
M1
= sin 2
2 G W0 ............................................................ (7.6)
gdje je:
W0 = I0/r polarni otporni moment inercije poprenog presjeka
Veliina sin2 ima maksimalnu vrijednost +1 za = 45 i 225 i vrijednost
-1 za =135 i 315.
Maksimalna dilatacija je:
M1
max =
2 G W0 ................................................................... (7.7)

Na slici 7.2. ematski je prikazano povezivanje mjernih traka sa kliznim

prstenovima kao i Wheatstone-ov most za mjerenje obrtnog momenta.
etiri mjerne trake zalijepljene su pod uglovima 45, 135, 225 i 315.
Prilikom uvijanja dvije mjerne trake R2 i R3 se izduuju, a trake R1 i R4
skrauju.

192
 Mjerna tehnika

Slika 7.2. Mjerni sistem za mjerenje obrtnog momenta:

a) raspored mjernih traka, b) mjerni Wheatstone-ov most
R
Svaka traka ima otpor R i relativnu promjenu otpora Rr = .
R
Mjerni most ine etiri aktivne trake, a mjerna sprega je ujedno i
temperaturno kompenzirana. Izlazni napon koji se mjeri je:
R (1 + Rr ) R (1 Rr )
UM =UN = U N Rr
2 R 2R ....................... (7.8)
Ako se uvede oznaka za faktor mjernih traka K=Rr / dobije se napon:
U M = K U N .................................................................... (7.9)

Na osnovu izvedenog izraza za raunanje deformacije i izmjerenog

napona izrauna se moment uvijanja:
2 G W0 U M
M t = 2 G W0 max = = K M U M
K U N ................ (7.10)
Klizni prstenovi, slika 7.3., treba da imaju to manji spoljanji prenik zbog
smanjenja obodne brzine, trenja i zagrijavanja na mjestu kontakta. Oni se
meusobno, a veza kliznih prstenova i vratila se postie pomou aure od
izolacionog materijala. Izmeu kliznih prstenova postavljaju se odstojne
aure, slika 7.3.

193
Mjerna tehnika

Slika 7.3. Veza kliznih prstenova i vratila

7.3. Mjerenje obrtnog momenta pomou induktivnog

senzora

Slika 7.4. Torziometar : 1-jezgro, 2-kalem, 3-torzioni elastini element,

4-nosa jezgra, 5-vratilo
Induktivni pretvara za mjerenje obrtnog momenta zove se torziometar.
Torziometar prikazan na slici 7.4. sastoji se od jezgra kod kog je jedna
strana slobodna, a druga vrsto vezana za vratilo 5. Na slobodnom kraju
jezgra 1 namotani su kalemi 2. Usljed uvijanja elastinog dijela vratila 3
induktivni pretvara koji ima etiri kalema povezana u Wheatstone-ov most

194
 Mjerna tehnika

djeluje kao diferencijalni transformator dovodei do neravnotee mosta.

Usljed obrtanja javlja se napon direktno proporcionalan obrtnom momentu i
registruje se na registracionom instrumentu.

7.4. Mjerenje obrtnog momenta mehanikim

torziometrom sa stroboskopskim indikatorom

Za mjerenje obrtnog momenta koji djeluju na centrifugalnim pumpama,

ventilatorima, kompresorima i elektromotorima koriste se tenziometri sa
stroboskopom. Tenzometri se postavljaju izmeu pogona i izvrnog
mehanizma. Elastini dio torziometra prenosi obrtni moment zbog ega se
uvija. Na osnovu ugla uvijanja rauna se obrtni moment. Ovakva vrsta
torziometra koristi se za mjerenje konstantnih obrtnih momenata. Na slici
7.5. prikazana je jedna konstrukcija torziometra.

Slika 7.5. Konstrukcija torziometra sa stroboskopskim oitavanjem:

1-elastini tap, 2-cijev, 3,4-prirubnice, 5,6,7- diskovi, 8-aksijalni prorez,
9-sijalice, 10-optika, 11-oklop, 12-postolje
Elastini tap 1 smjeten je u cijevi 2, na ijem kraju je prirubnica 3, a na
suprotnom kraju je prirubnica 4, za koju je vezan drugi kraj elastinog
tapa. Uvijanje tapa je ogranieno na taj nain to su tap i cijev
djelimino nazubljeni. Pomou prirubnice 4, torziometar se spaja sa
vratilom radne maine. Na obodu diska 7 urezana je skala, a ispod njega je
disk 6 na kome se nalazi indeks. Nasuprot indeksa na disku 5 postoji uski
aksijalni prorez 8 kroz koji se moe posmatrati poloaj indeksa u odnosu na
skalu. Za osvjetljenje indeksa koristi se sijalica 9, a oitavanje se vri
pomou optikog sistema 10.

195
Mjerna tehnika

Oitavanje mjerene vrijednosti vri se na principu stroboskopskog efekta,

slika 7.6. Oznake na skali mogu se raspoznati bez obzira na obrtanje
diskova.

Slika 7.6. Princip rada torziometra sa stroboskopom

Gledanjem kroz prorez indeks i skala se vide u jednom trenutku pri svakom
obrtanju diskova, tj. vidi se samo bljesak.
Kako se bljesak javlja pri svakom obrtanju stvara se utisak mirne slike. Za
brojeve obrtaja vratila manje od 600 u minuti slika treperi. I pored toga
brzina obrtanja kao i njen smjer mogu biti proizvoljni, vodei rauna da
naprezanja diskova usljed centrifugalne sile ne prekorae dozvoljenu
granicu.
Kalibracija torziometra vri se pomou dvije poluge koje se uvruju na
prirubnice 3 i 4 iji se suprotni krajevi optereuju jednakim tegovima.
Duina poluge pomnoena sa teretom daje veliinu momenta koji
optereuje elastini tap. Pratea dokumentacija svakog torziometra je
dijagram kalibracije koji pokazuje zavisnost obrtnog momenta i ugla
uvijanja tapa. Ugaona brzina mjeri se pomou tahometra.
Na osnovu izmjerenog momenta pomou torziometra i ugaone brzine
pomou tahometra moe se odrediti snaga P = M .
Tanost torziometra iznosi 0,5% za optereenje do polovine punog
optereenja predvienog za dati elastini tap. Za optereenje od etvrtine
do polovine punog optereenja tanost mjerenja je 1%. U kompletu za
mjerenje postoji nekoliko elastinih tapova razliitih prenika od kojih svaki
ima svoj opseg mjerenja. Mjerenje se vri onim tapom kod kog je
optereenje izmeu polovine i punog optereenja.

196
 Mjerna tehnika

7.5. Mjerenje obrtnog momenta mehanikim

dinamometrima

Najjednostavniji tip apsorpcionog dinamometra je prony konica, koje su

striktno razvijene na istoj frikciji (trenju) preko kog se konvertuje
mehanika energija u toplotu. Postoji vie tipova prony konica, dva su
prikazana na slici 7.7.

Slika 7.7. Dva tipa prony konice

Drugi tip dinamometra funkcionie na slinim principima a to je vodena
konica, koja koristi trenje u fludu, koja usljed toga u fluidu razvija toplotu
na raun ulazne mehanike energije. Najjednostavniji primjer dinamometra
sa koenjem vodom je prikazan na slici 7.8. Kapacitet je funkcija dva
faktora a to su brzina i nivo fluida (vode). Apsorpcija snage je
aproksimativno funkcija kvadrata brzine, a apsorpcija na odreenoj brzini
moe biti kontrolirana podeavanjem nivoa fluida (vode).

197
Mjerna tehnika

Ovaj tip dinamometra moe biti napravljen za znatno vee kapacitete nego
obina prony konica, jer se razvijena toplota moe lako odvsti
cirkulacionim sistemom kako radnog medija (fluida), tako i hlaenjem
kuita. Kuite dinamometra je oslonjeno na leajeve sa valjanim
kotrljajnim tijelima, time je omoguena rotacija. Kod svakog drugog ureaja
apsorpcionog tipa elementi tee da rotiraju sa ulaznim vratilom gonjene
maine. Kod prony konice, apsorpcioni element je cijeli sklop konice,
dok je to kod vodene konice kuite. U svakom sluaju rotacija je
posljedica iji je uzrok ureaj na kome se mjeri sila.

Slika 7.8. Presjek tipine vodene konice

198
 Mjerna tehnika

Mjerenjem sile na poznatom polupreniku, obrtni moment moe se dobiti iz

izraza:
T = Fr
Ako je poznata ugaona brzina, snaga je definisana relacijom:
P = 2 T
gdje su:
T obrtni moment
F sila mjerena na polupreniku r
P snaga
broj obrtaja u sekundi

7.5. Transmisioni dinamometri

Transmisioni dinamometri se mogu smatrati pasivnim ureajima. Postoje

razliiti tipovi transmisionih dinamometara. Razliiti tipovi se koriste kod
zupastih sklopova, te kod remenih i lananih prenosnika.

Slika 7.9. Transmisioni dinamometar sa gredom i mjernim trakama za

mjerenje obrtnog momenta
Osnovu transmisionih dinamometara ini elastina epruveta koja je
kalibrirana za odreena naprezanja. Dinamometri ovog tipa su dostupni u
izvedbama od 12 do 3500 Nm. Transmisioni dinamometar sa gredom i

199
Mjerna tehnika

mjernim trakama za mjerenje obrtnog momenta prikazan je na slici 8. Ovaj

tip dinamometara je osjetljiv na promjene temperature.

7.6. Mjerenje snage pomou konica

Mjerenje snage vri se:

transmisionim i
apsorpcionim metodama
Prethodno navedene metode mjerenja obrtnog momenta i preko njega
preraunavanja snage spadaju u transmisione metode. Metoda mjerenja
snage pomou konica spada u apsorpcione metode. Zavisno od toga da li
se radi o energetskim mainama kao to su turbine, motori sa unutramjim
sagorijevanjem, ili o radnim mainama kao to su pumpe, ventilatori,
kompresori, maina se prilikom odreivanja obrtnog momenta pogoni ili
koi.
Za mjerenje snage motora najee se koriste elektrine konice tzv.
elektrodinamometri. Na slici 7.10. prikazan je elektrodinamometar kod
kojeg je rotor oslonjen na dva leita u postolju.

Slika 7.10. Elektrodinamometar

Stator se zajedno sa polovima oslanja na vratilo preko dva kotrljajua
leaja tako da se oko vratila moe zakretati, odnosno njihati. Ogranienje
zakretanja postie se graninicima A i B na postolju. Za stator su vezane
dvije poluge. Na kraju jedne poluge nalaze se tegovi za uspostavljanje
ravnotee prije mjerenja.
Prilikom mjerenja korisne snage ispitivanog motora, elektrodinamometar
radi kao generator. Rotor se pri obrtanju, slika 7.11, obre, a tegovima
mase mt uspostavlja se ravnotea. U provodnicima A i B rotora usljed

200
 Mjerna tehnika

djelovanja magnetnih polova stvara se struja I. Provodnici presijecaju

magnetno polje pa se javljaju sile F-F, koje obrazuju spreg suprotnog
djelovanja u odnosu na obrtanje. Sile reakcije F'-F' obrazuju spreg
suprotnog smjera koji nastoji da zakrene stator. Moment motora jednak je
vrijednosti momenta sila F'-F' i iznosi:
M = Ft l = mt g l ............................................................ (7.11)

gdje je:
Ft sila tegova
l udaljenost sile od ose vratila.

Slika 7.11. Sile u elektrodinamometru kada radi kao generator

Snaga motora moe se odrediti nakon to se izmjeri broj obrtaja n odnosno
ugaona brzina
2
P = M = g mt l n
60 .................................................. (7.12)
Vrijednost snage izraunate prema navedenom izrazu treba uveati za
iznos gubitaka trenja u leitima vratila i ventilacionih gubitaka. Dodatne
vrijednosti gubitaka se odrede i kao konstante pridodaju izmjerenim
vrijednostima za svako pojedinano mjerenje.

7.7. Ostali naini mjerenja obrtnog momenta i snage

Mjerenje pojedinanih veliina vri se ponaosob jednim instrumentom.

Meutim za mjerenje snage ili stepena iskoritenja, koji su po prirodi
proizvod ili kolinik dvije mehanike veliine koristi se sloenija oprema ili
vie ureaja. Tako npr. za mjerenje snage treba odrediti obrtni moment i

201
Mjerna tehnika

broj okretaja tj. moraju se izmjeriti dvije nezavisne veliine i nai njihov
proizvod.
Primjer 1.
Za odreivanje snage motora koristi se konica, koja se hladi vodom. Pri
tome se rad trenja pretvara u toplotu, od ega 25% odlazi u okolicu, a
ostalo se predaje rashladnoj vodi. Ako se voda zagrije za 30C i pri tom
troi 1500 kg/h rashladne vode, specifinog toplotnog kapaciteta
4,2 kJ/kgK, onda odrediti:
a) snagu motora i
b) koioni moment na obimu konice ako motor ima 1200 min-1.

Rjeenje:
a) Snaga motora se pretvara u toplotu, a 75 % te toplote se predaje
rashladnoj vodi, s toga vrijedi sljedei bilans
0,75L = mwcwt ,
iz kojeg se dobija traena snaga motora:
1 1 1500
L= m w c w t = 4,2 30 = 70 kW .
0,75 0,75 3600
b) Iz izraza za snagu motora
n
L = M = M ,
30
dobija se izraz za obrtni moment motora, dakle slijedi
30 L 30 70 10 3
M = = = 559 Nm.
n 1200

202
 Mjerna tehnika

8. MJERENJE VIBRACIJA
Sadraj lekcije:
1. Uvod
2. Uzroci pojave vibracija
3. Mjerni lanac za mjerenje vibracija
4. Kriteriji za ocjenu vibracija
5. Uklanjanje vibracija uravnoteenjem
6. Dinamika ispitivanja

8.1. Uvod
Vibracije maina i ureaja su posljedica neispravnosti tih tehnikih sistema.
Vibracije predstavljaju periodiko ili neko drugo kretanje dijelova maina i
ureaja. Imaju sljedee karakteristike:
frekvenciju,
amplitudu,
brzinu i
ubrzanje.
Frekvencija vibracija predstavlja recipronu vrijednost perioda f=1/T (Hz).
Period vibracija je vrijeme potrebno za jedan ciklus. Za rotor (tijelo koje
rotira oko ose), koji se kree konstantnim brojem obrtaja u minuti,
frekvencija iznosi f = n / 60 (Hz), a ugaona brzina = 2f (rad / s).
Frekvencija vibracija kree se od dijela herca do nekoliko stotina herca
Brzina vibracija je promjenjiva veliina u svakom dijelu ciklusa. Kada su u
pitanju harmonijske oscilacije (vibracije koje se odvijaju prema sinusnom
zakonu), u poetnom trenutku brzina je jednaka nuli, a u toku vremenskog
intervala se mijenja. U optem sluaju brzina vibracija je data izrazom:
dx
v=
dt
Ubrzanje vibracija je promjenjivo i dato je izrazom:
dv d 2 x
a= = .
dt d 2t
Kretanje je periodino ako taka nakon odreenog vremenskog intervala
zauzima isti polazni poloaj. Kretanje koje se vri prema harmonijskom
zakonu dato je izrazom i prikazano na slici 8.1.

203
Mjerna tehnika

x = A sin( t + )

Slika 8.1. Vremenska funkcija vibracija

Harmonijske vibracije su slobodne vibracije. Osim slobodnih vibracija
postoje i amortizujee vibracije kada osim sile koja izaziva vibracije djeluju i
druge sile zbog ijeg djelovanja objekat vibrira. Takva je npr. sila otpora.
Diferencijalna jednaina slobodnih vibracija ima oblik:
x + 2x + 2 x = 0
c
2 = 2 =
m m
gdje je:
m masa vibrirajueg dijela,
- koeficijent otpora,
c krutost,
- ugaona brzina.
Zavisno od veliine mogu nastupita tri sluaja:
a) > -aperiodino kretanje,
b) = - granini sluaj aperiodinog kretanja,
c) < - prinudni sluaj aperiodinog kretanja.

204
 Mjerna tehnika

Slika 8.2. Sluaj prividno periodinog kretanja, <

Period slobodnih priguenih vibracija je razmak izmeu dva uzastopna
prolaska materijalne take u istom smjeru i dat izrazom:
2
Tp =
2 2

Slika 8.3. Sluaj aperiodinog kretanja, >

Prinudne nepriguene vibracije nastaju djelovanjem prinudne sile koja se
mijenja po zakonu:
F = f (t ) = F0 sin(t + )
Diferencijalna jednaina ovih vibracija ima oblik:
x + 2 x = h sin(t + )

205
Mjerna tehnika

gdje je:
- ugaona frekvencija,
- poetna faza
F0
h=
m
F0 maksimalna vrijednost prinudne sile

Slika 8.4. Grafik prinudnih vibracija

Prinudne priguene vibracije rezultat su djelovanja prinudne sile i sile
otpora. Diferencijalna jednaina ovih vibracija data je u obliku:
x + 2x + 2 x = h sin(t + )
Homogeno rjeenje diferencijalne jednaine prinudnih priguenih vibracija
odreuje sopstvene vibracije, a partikularno prinudne vibracije.
Rezonanca nastaje u sluaju kada je frekvencija poremeajne sile
jednaka frekvenciji sopstvenih vibracija (=).

Rezonantni dijagrami pokazuju zavisnost = (bezdimenzionalni

koeficijent poremeaja) od d (dinamiki faktor pojaanja) koji je funkcija i

( = ). Rezonantni dijagrami razliiti su za razliite vrijednosti ,
m
slika 8.5.

206
 Mjerna tehnika

Slika 8.5. Rezonantni dijagrami

8.2. Uzroci pojave vibracija

Pojavu vibracija tehnikih sistema mogu prouzrokovati razliiti uzroci.

Najee su to:
neuravnoteenost rotacionih sistema,
nedovoljna dinamika krutost kuita i temelja sistema,
poremeaj centrinosti spojnica i leaja,
nagib vratila,
pohabani, ekscentrini ili oteeni zupanici,
loi pogonski kaievi i lanci,
loi leajevi,
odstupanje obrtnog momenta,
elektromagnetne sile,
aerodinamike sile,
hidrauline sile,

207
Mjerna tehnika

olabljenost spojeva,
''prolazak'' kroz rezonancu,
zaribavanje
zatupljen rezni alat i drugi uzroci
U principu, nije teko uoiti koji dio tehnikog sistema nije ispravan pa
dolazi do pojave vibracija. Na takvim dijelovima vri se mjerenje s ciljem da
se dobiju kvantitativne vrijednosti mjerenih parametara vibracija. Na osnovu
rezultata mjerenja donesi se zakljuak da li se takav sistem nalazi u
granicama dozvoljenog rada, da li treba na njemu vriti intervencije
odravanja i koji su to uzroci doveli do pojave vibracija.
U tabeli 8.1. dat je pregled uzroka neispravnosti i karakteristika vibracija
koje su posljedica djelovanja specifinih uzroka.
8. 2. 1. Uticaj vibracija na maine i opremu
Na dijelove maina i ureaja uticaj vibracija manifestuje se na razliite
naine kao to su:
a) pojava plastinih i elastinih deformacija, lomova i havarija usljed
zamora materijala naroito na mjestima koncentrcije napona.
b) poveano trenje, vei energetski gubici i manji radni efekti maine.
Sa aspekta funkcionalnosti maina i elektronske opreme vibracija su
tetne. Prema nivou amplitude i frekvencije maina i ureaja moraju
odgovarati utvrenim graninim vrijednostima. U suprotnom javljaju greke
funkcioniranja, nepravilan rad, lo proizvod i sl. Tako nastaju slijedei
problemi:
izlaganje prekomjernim vibracijama leita turbine dovodi do poveanja
optereenja i kraeg radnog vijeka,
kvalitet obraenog komada na brusilici postie se samo kada su
vibracije u propisanim granicama,
nivo vibracija izvan propisanih granica utie negativno na rad
elektromotora i generatora,
na uticaj vibracija posebno je osjetljiva elektronska oprema.
Prekoraenje dozvoljenog nivoa vibracija dovodi do pojave fizikog
kontakta i promjene karakteristika elektrinih kola.
U svim navedenim sluajevima nakon pojave vibracija ukoliko je izmjereni
nivo prekoraen moraju se poduzeti mjere da se vibracije smanje ili uklone.
Dozvoljeni nivo vibracija odreen je propisima za odgovarajue maine i
ureaje.

208
 Mjerna tehnika

Amplituda Stroboskopska
Sluaj Uzrok pojave vibracije Faza
vibracija slika
Neuravnoteenost
Konstantna Jo vidljiva
obrtnih dijelova
Linearno
Ekscentrinost ose proporcionalno
Konstantna Referentna
obrtanja i ose voenja veliini
poremeaja
Linearno
Mehanike reakcije
proporcionalno
1 Elektromagnetne Linija
veliini
reakcije
poremeaja
Linearno
proporcionalno
Fluidodinamike reakcije
veliini
poremeaja
Nesaosnost osa
spojenih obrtnih vratila
Nesaosnost ose rukavca
u odnosu na osu leaja
Ugibanje vratila 1 do 3
2 Nedovoljna mehanika Konstantna Konstantna referentne linije
krutost, tj. labavost veze
sa temeljom
Povean zazor u
kliznom leaju
3 Konstantna Promjenljiva Lagano rotira
Neodgovarajui
viskozitet ulja
Loe ozubljenje u
reduktoru
Neispravan kaini
prenos
Oteen klizni leaj Viestruka i
4 Promjenljiva Nepravilna
Inercijalne sile koje se promjenljiva
reproduktuju na osi
rotacije
Konstantna
Dejstvo magnetnog polja
ili lagano
5 na elektrinim mainama Konstantna Viestruka
promjenljiva
Inercijalne sile dijelova
6 koji vre reverzibilno Konstantna Konstantna Viestruka
kretanje
Sile trenja u kliznim Postepeno 1 referentna
7 Promjenljiva
leajevima promjenljiva linija
Hidraulike i
8 Konstantna Konstantna Viestruka
pneumatske sile
Kavitacione sile i Lagano
9 Konstantna Lagano rotira
hidrauliki udari promjenljiva
Elektromagnetne sile Lagano
10 Konstantna Dvostruka
usljed eksplozije plinova promjenljiva
Tabela 8.1. Pregled uzroka i karakteristike vibracija tehnikih sistema

209
Mjerna tehnika

esto je protrebno mjeriti vibracije u sluaju kada se vri ispitivanje

proizvoda; maina i konstrukcija na dinamiku izdrljivost. To se vri na
ispitnim vibracionim stolovima.

8.3. Mjerni lanac za mjerenje vibracija

Kao i kod svih mjerenja neelektrinih veliina elektrinim putem i kod

mjerenja vibracija postoje tri segmenta:
detekcije, odnosno mjerenja vibracija koje se obavlja pomou ureaja
koji neelektrinu veliinu pretvaraju u elektrini signal. Signal se moe
na odgovarajui nain pretvarati, filtrirati i registrirati,
analize, koja predstavlja identifikaciju uzroka koji dovode do pojave
vibracija, bilo u vremenskom ili frekventnom domenu i
intervencije, koja podrazumjeva radnje koje treba obaviti da se uklone
postojei uzroci koji su doveli do pojave vibracija.

Slika 8.6. Mjerni lanac za mjerenje vibracija

Na slici 8.6. prikazna je ema mjernog lanca za mjerenje vibracija. Prvi u
mjernom lancu ureaja za mjerenje vibracija je pretvara koji vibracije
pretvara u odgovarajui elektrini signal. Detektor vibracija ili akcelerometar
moe biti sistem od vie dijelova (integrator, diferencijator).

210
 Mjerna tehnika

8.3.1. Mjerni pretvarai vibracija

Mjerenje mehanikih translatornih i rotacionih vibracija vri se pomou
senzora koji se mogu podijeliti na:
pretvarae za mjerenje sile i veliine pomjeranja,
pretvarae za mjerenje translatornih i rotacionih veliina pomjeranja,
kontaktne i bezkontaktne pretvarae.
pretvarae za apsolutno i relativno mjerenje,
mehanike i elektrine pretvarae
aktivne i pasivne pretvarae.
Prema principu rada pretvarai koji se koriste u ureajima za mjerenje
vibracija biti:
induktivni,
kapacitivni,
piezoelektrini,
elektromagnetni,
seizmiki,
poluprovodniki i
pretvara koji radi na principu vrtlonih struja.

Slika 8.7. Induktivni pretvara vibracija sa diferencijalnim transformatorom

Na slici 8.8. date su eme navedenih pretvaraa. Najee su u upotrebi
piezoektrini pretvarai. Njihove karakteristike su mala veliina i masa,
frekventni opseg od 0,2 do 2500 Hz, a njima se mogu mjeriti frekvencije do
60 kHz.

211
Mjerna tehnika

a) Induktivni pretvara pomjeranja b) Kapacitivni pretvara pomjeranja

c) Pretvara pomjeranja pomou d) Pretvara brzine sa stalnim

vrtlonih struja magnetom

e) Seizmiki akcelerometar f) Seizmiki akcelerometar s

potenciometrom

g) Akcelerometar s poluprovodnikom h) Piezoelektrini akcelerometar

mjernom trakom

Slika 8.8. ema pretvaraa za mjerenje linijskih vibracija

212
 Mjerna tehnika

Pretvarai relativnog pomjeranja mjere relativno pomjeranje mase koja

vibrira u odnosu na vanjsku fiksnu taku.
Pretvarai apsolutnog pomjeranja sadre seizmiki slog koji se sastoji od
mase i opruge smjetenih u kuitu ije se pomjeranje u odnosu na kuite
priguuje, slika 8.9. Kuite je uvreno za objekat koji vibrira.
Kad je takav mjerni sistem izloen djelovanju ubrzanja mijenja se poloaj
mase u odnosu na kuite, pa je udaljenost mase od kuita
proporcionalna ubrzanju objekta koji vibrira. Masa nastoji u toku vibriranja
kuita ostati u poloaju mirovanja. Odgovarajuim dimenzioniranjem mase
i priguenja (opruge), mogu odrediti razliite veliine pomjeranja.
Senzor ubrzanja, radi mjerenja pomjeranja mase, povezan je sa nekim
elektrinim dijelom, kao to je npr. elektrootporna mjerna traka, kapacitivni,
indukrivni, optiki ili poluprovodniki pretvara koji pomjeranje pretvaraju u
elektrini signal.

Slika 8.9. Induktivni pretvara vibracija sa seizmikim sklopom

Odgovarajuom konstrukcijom ovaj pretvara se moe koristiti za mjerenje
svih karakteristika vibracija. Mjerenje rotacionih vibracija postize se na
slian nain samo se obezbijedi da se masa pomjera rotaciono a ne
translatorno kao u navedenom sluaju.

213
Mjerna tehnika

Diferencijalna jednaina kretanja mase pretvaraa u odnosu na kuite je

m d2 x/dt2 + k dx/dt +c x = m d2s/ dt2
gdje je:
m d2 x/dt2 sila relativnog ubrzanja
m d2s/ dt2 pobudna sila rezultat vibriranja objekta mjerenja
k dx/dt priguna sila
c x sila u opruzi.

Generatorski - induktivni pretvarai ubrzanja rade na principu mjerenja i

pretvaranja brzine vibracija magnetne jezgre ili zavojnice u magnetnom
polju. Pretvara, slika 8.10, sastoji se od: permanantnog magneta, pomine
zavojnice, seizmke mase m, opruge ili elastine membrane za uvrenje
zavojnice ili seizmike mase i kuita koje se vee za mjereni objekat.

Slika 8.10. Elektrodinamiki pretvara za mjerenje vibracija

Pri djelovanju vibracija na kuite objekta, usljed tromosti sizmike mase
zavojnica se pomjera u zranom rasponu magnetnog polja magneta.
Mijenja se permeabilnost i induktivnost strujnog kruga i javlja napon
proporcionalan brzini translatornog kretanja zavojnice. Generatorski ili
aktivni pretvarai proizvode napon na elektrodinamikom principu, a mjere
relativne brzine kretanja. Ovi pretvarai se koriste kod mjerenja
translatornih i ugaonih ubrzanja pomou deriviranja signala mjerenja.

Piezoelektrini pretvarai ubrzanja slue za mjerenje ubrzanja na

osnovu mjerenja sila, bez pomjeranja seizmikih masa. U kuitu
pretvaraa ugraene su piezoelektine ploice koje su elastino uvrene
pomou membrane a prislonjene na seizmiku masu, slika 8.11.
Kad se kuite, koje je vezano za objekat koji vibrira, pomakne u smjeru x,
okomitom na povrinu ploica, usljed inercije seizmike mase, javlja se sila

214
 Mjerna tehnika

F koja izaziva na ploicama piezoelktrini naboj. Sila F je proporcionalna

ubrzanju, kome je proporcionalan i izlazni napon pretvaraa. Osjetljivost
pretvaraa se poveva sa vie slojeva ploica.

Slika 8.11. Piezoelektrini pretvara

Koji e se mjerni pretvara koristiti zvisi od njegovih frekventnih
karakteristika. Za objekte koji vibriraju u podruju od 5 do 100 kHz, koriste
se piezoelektini pretvarai ubrzanja. Otproniki pretvarai se koriste do
750 Hz, a potenciometarski do 20 kHz, dok se induktivni koriste za
frekvencije do 80 Hz. Svi pretvarai su osjetljivi na promjene temperature
pa treba uraunati u rezultat i greku usljed temperature.
Mjerni sistem koji se koristi u pogonskim uslovima sastoji se od pretvaraa,
mjernog instrumenta sa pojaivaem i filtera. Pomou ovakve konfiguracije
omogueno je mjerenje vibracija i frekventna analiza vibracija.
Tako dobiveni signal ide do drugog dijela mjernog lanca. Snimljeni signali
vibracija sadri osim glavne informacije i niz sporednih koje treba odstraniti.

8.3.2. Frekventna analiza

U cilju utvrivanja izvora vibracija potrebno je osim odreivanja ukupnog
nivoa vibracija izvriti i separaciju po frekvencijama. Taj postupak zove se
frekventna analiza, a rezultat predstavlja frekventni spektar. To se postie
filtriranjem signala vremenskog zapisa vibracija na instrumentu koji se zove
analizator.
Prikazivanje amplituda u funkciji je vremena je vremenski domen koji nije
pogodan za razmatranje sloenih pojava, jer se snimljeni signal sastoji od
velikog broja komponenti koje djeluju istovremeno, a ije uticaje treba
odrediti i po amplitudi i po frekvenciji. Na slici 8.12. dati su neki sluajevi
izvora vibracija i njihove vibracije u vremenskom i frekventnom domenu.

215
Mjerna tehnika

Frekventna analiza je postupak kojim se sloena vremenska funkcija

razlae na pojedine frekventne komponente. Grafiki prikaz vibracija u
funkciji frekvencija zove se frekventni spektar ili spektar. Snimljeni spektar
sadri u sebi cijelo stanje ispitivane maine ukljuujui geometrijsku tanost
i kvalitet montae.

Slika 8.12. Prikaz karakteristinih signala

u vremenskom i frekventnom domenu
Vrijednost dobivenih rezultata mjerenja zavisi od:
izabrane metode,
koritene opreme,
izbora i broja mjernih mjesta,
izbora filtera i jo nekih drugih parametara.
Skoro svi instrumenti imaju mogunost mjerenja amplitude preko nekih
drugih veliina stanja: pomijeranja, brzine i ubrzanja. Meutim najee se
koristi brzina vibracija poto ona u sebi sadri linearnu mjeru amplitude i
frekvencije.

216
 Mjerna tehnika

Kod mehanikih vibracija razlikuju se:

periodini harmonijski,
perioini neharmonijski i
stohastiki neharmonijski signli.
Navedeni signali prikazani su na slici 8.12. redom kako su navedeni.
Zvuna viljuka proizvodi periodine hrmonijske signale, klip motora sa
unutranjim sagorijevanjem periodine neharmonijske signale, a zupanici
u sprezi sluajne signale.
Snimljeni signal se moe prikazati na linearnoj i logaritamskoj skali. Prvi
prikaz se koristi za signale sa niskofrekventnom komponentama, a
logaritamski jednako dobro za sve komponente po cijeloj frekventnoj osi,
naroito za snimljene visokofrekventne vibracije.
Svaka od izmjerenih veliina vibracija daje korisne informacije. Tako se na
osnovu ukupne amplitude moe zakljuiti koja je veliina problem.
Priroda problema ne moe se otkriti bez frekvencijske analize.
Frekvencijska analiza moe se vriti pomou analognih i digitalnih filtera.
Na slici 8.13 prikazan je mjerni sistem za frekvencijsku analizu pomou
analognog analizatora koji se sastoji od mjernog pojaivaa i skupa
analognih filtera ija je promjena sinhronizovana sa promjenom mjerne
trake na pisau.

Slika 8.13. Frekventna analiza pomou analognog analizatora

Vremenski domen
Signali tj. mjerene veliine mehanikih vibracija u vremenskom podruju su
x(t) = s(t)

217
Mjerna tehnika

Pomjeranje s(t)= v(t)dt = a(t)dt2.

Brzina v(t)=ds/dt= a(t)dt.
Ubrzanje a(t)= d2s/dt2
Grafiki prikaz ovih funkcija dat je na slici 8.14.

Slika 8.14. Parametri harmonijskih funkcija u funkciji vremena

Navedene meuzavisnosti signala vibracija potrebne su kod izbora mjerene
veliine i senzora za mjerenje. Dovoljno je izmjeriti jednu veliinu, a zatim
odrediti preostale dvije.

Frekventni domen
Za harmonijske vibracije vrijedi slina analogija kao u vremenskom
domenu. Iz spektra jedne mjerene veliine mogu se izraunati preostale
dvije. Periodine vibracije se smiju predstaviti pomou Fourierove sinteze
kao zbir harmonijskih vibracija. Zavisnosti su date slijedeim relacijama:
Put s(t) = As cos2ft
Brzina v(t) = Av sin 2ft za Av = 2f As
Ubrzanje a(t) = Aa cos2ft za Aa= (2f)2 As
Vidi se da su kod stalne amplitude As pomjeranje odnosno put s(t),
amplituda brzine v(t) koja iznosi Av i amplituda ubrzanja a(t), Aa linearno,
odnosno kvadratno zavisni od frekvencije f, uz = 2f.

218
 Mjerna tehnika

Kod mjerenja vibracija treba voditi rauna o uticaju smetnji visokih

frekvencija na tanost rezultata. Ako je veliki uticaj ne treba mjeriti
pomjeranje sa pretvaraem puta, pa zatim praviti izvod da se dobije
brzimna i ubrzanje vibracija. Vea tanost se postie mjerenjem sa
pretvaraem ubrzanja a zatim integriranjem da se dobije brzina vibracija i
pomjeranje.
U praksi se provodi mjerenje vibracija u vremenskom domenu na osnovu
koga se dobije frekventni spektar pomou Fourierove transformacije uz
koritenje programskih paketa i raunara. Softveri su bazirani na brzoj
Fourierovoj transformaciji.
Digitalni analizatori omoguavaju dobivanjekonanog spektra i praenje
promjene spektra u toku ispitivanja. Dijelovi spektra se mogu prenositi na
daljinu ili registrovati na traci ili kasetofonu. Na slici 8.15 prikazana je
konfiguracija digitalnog analizatora.

Slika 8.15. Analiza frekventnog spektra pomou digitalnog analizatora

8.4. Kriteriji za ocjenu dozvoljenih vibracija maina i

ureaja

Svako mjerenje vibracija ima za cilj upoznavanje ili ispitivanje dinamikog

stanja mjernog objekta. U nekim sluajevima kada je u pitanju odravanje

219
Mjerna tehnika

vri se ispitivanje vibracija i nastoje se otkloniti i postojei rad maina i

ureaja urediti da radi bez vibracija. Mirnoa rada maina zavisi od
intenziteta vibracija i to:
optereenje maine i okolne sredine vezano je sa intenzitetom vibracija,
pouzdanost u radu maina i ureaja zavisi od nivoa vibracija,
sigurnost pogona zavisi od nivoa vibracija naroito kada je u pitanju
rezonanca,
psiholoko stanje ovjeka zavisi od vibracija.
U okviru ISO postoji tehniki komitet ISO/TC 108 koji se bavi vibracijama i
potresima iji su zadaci:
pobuivanje vibracija na objektima u cilju njihovog ispitivanja,
uklanjanje, smanjenje, i ogranienje vibracija uravnotevanjem,
izolacijom, i priguenjem,
razvoj kriterija za ocjenu uticaja vibracija na ljude i dozvoljenih
granicaza vibracije maina, vozila i sistema,
razvoj metoda i ureaja za mjerenje i kalibriranje,
razvoj metoda ispitivanja i saradnja sa drugim ISO i IEC komitetima,
utvrivanje terminologije u ovoj oblasti.
Mnogi standardi dali su konkretne preporuke za ocjenu dozvoljenih
vibracija, kao to su:
Preporuke VDI 2056,
DIN norme 45665, 45666,
ISO standardi 2372, 2373, 2954,
BS, Britanski standardi 4675, 1971,
Francuske norme E90, E 100.
Prema propisima, ampituda i efektivna brzina vibracija su osnovne veliine
na osnovu kojih se odreuje stanje tehnikog sistema kada su u pitanju
vibracije.
Efektivna brzina vibracija
T

v (t )dt
2

vef = 0

220
 Mjerna tehnika

Kod polifrekventnih vibracija za ocjenu je bitna tzv. ekvivalentna brzina veq

pri emu je:
Ekvivalentna brzina vibracija

vef 2vef
veq = 2 =
r 2rf
Ekvivalentna amplituda vibracija

vef 2vef
Aeq = 2 = .
r 2fr

8.4.1. Klasifikacija maina prema intenzitetu vibracija

Prema navedenim propisima sve energetske i tehnoloke maine su
podijeljene u nekoliko klasa, kao kriterij inteziteta vibracija uzeta je brzina
vibracija v (m /s). Kod harmonijskih vibracija, amplituda vibracija slui kao
mjera dozvoljenih vibracija. Prema intenzitetu vibracija maine se
svrstavaju se u sljedee grupe:
Grupa K
U ovu grupu spadaju pojedini dijelovi mehanizama pogonskih i radnih
maina, koje su u pogonskom stanju potpuno vrsto vezane, naroito
elektromotori do 15 kW u serijskoj proizvodnji.
Grupa M
Srednje maine, naroito elektromotori snage od 15-75 kW bez naroitih
temelja i vrsto postavljenih dijelova mehanizama i maina do 300 kW sa
obrtnim dijelovima na specijalnim temeljima.
Grupa G
Vee maine postavljene na visokopodeenim (veliki odnos c/m), krutim i
tekim temeljima sa samoobrtnim masama, npr. turbogrupe, naroito takve
temelje koji su izraeni po principima lake gradnje.
Grupa D
Maine i pogonski agregati postavljeni na visokopodeene temelje sa
uravnoteenim masama.
Grupa S
Maine i pogonski agregati postavljeni na niskopodeene temelje (elastino
fundiranje) sa neuravnoteenim masama, obrtne maine sa slabo
uvrenim masama, udarna vratila kod mlinova, maine sa promjenjivom

221
Mjerna tehnika

neuravnoteenou, koje mogu da rade pouzdano bez prikljunih dijelova

kao centrifuge, vibraciona sita, maine za dinamiko ispitivanje materijala,
vibracione maine procesne industrije.
Svaka grupa ima nekoliko stepeni tanosti i to:
A vrlo dobro ili dobro,
B upotrebljivo,
C jo dozvoljeno ali se zahtijeva poboljanje,
D nedozvoljeno.
Prikazane tabele predstavljaju samo preporuke koje se mogu uvaiti ili prii
studijskoj analizi problema. U tabeli 8.2. dat je prikaz intenziteta vibracija za
pojedine grupe u ovisnosti od vef i veq. U tabeli 8.3. date su granine
vrijednosti brzina za pojedine stepene kvaliteta.

vef (mm/s) veq (mm/s) Grupa K Grupa M Grupa G Grupa D

0,28 0,4 A A A A
0,45 0,63
0,71 1
1,12 1,6 B
1,8 2,5 B
2,8 4 C B
4,5 6,3 C B
7,1 10 C
11,2 16 C
18 25 D D D
28 40 D
45 63
Tabela 8.2. Intenzitet vibracija u zavisnosti od vef i veq

K M G D
A <0, 71 <1, 1 <1, 8 <2, 8
B 0, 71-1, 8 1, 1-2, 8 1, 8-4, 5 2, 8-7, 1
C 1, 8-4, 5 2, 8-7, 1 4, 5-11 7, 1-18
D >4, 5 >7, 1 >11 >18
Tabela 8.3. Granine vrijednosti vef (mm / s)

222
 Mjerna tehnika

8.5. Uklanjanje vibracija uravnoteenjem

Razliiti uzroci navedeni u taki 8.2. dovode do pojave vibracija. Nain na

koji se uklanjaju ili smanjuju takoer zavisi od od uzroka. Cijeni se da je
najvenajei uzrok pojave vibracija neuravnoteenost masa rotirajuih
sistema. Ona se uklanja uravnoteenjem masa rotirajuih sistema.
Uravnoteenje masa obrtnih dijelova maina predstavlja postupak kojim se
rotirajui dijelovi dovode u stanje u kojem su mase ravnomjerno
rasporeene po rotoru, a kinetiki pritisci na leita i vibracije dovedeni u
dozvoljene granice. Postupak uravnoteenja sastoji se od mjerenja
poloaja i veliine neuravnoteenosti i uklanjanja postojee
neuravnoteenosti.
Za rotor (dio koji se obre) kae se da je uravnoteen kada se glavna
centralna osa rotora poklapa sa osom obrtanja. U tom sluaju nema
vibracija.

8.5.1. Osnovni pojmovi o uravnoteenju

Pojam neuravnoteenosti moe se objasniti na primjeru rotora - diska male
debljine u odnosu na prenik koji je navuen na vratilo istog prenika kao
to je otvor rotora, slika 8.16.a. Vratilo je postavljeno na dva horizontalna
oslonca. Ako se rotor zarotira, nakon izvjesnog vremena isti e se
zaustaviti u proizvoljnom poloaju. Sistem je, dakle, uravnoteen (vratilo,
rotor) i nalazi se u indiferentnoj ravnotei.

a) b)
Slika 8.16. Primjeri objanjenja za pojam neuravnoteenosti:
a) uravnoteen rotor, b) rotor sa dodatom masom U
Meutim ako se na rotor postavi masa - magnet na rastojanju r veliine U, i
nakon izvoenja iz ravnotenog poloaja i rotacije rotor e se zaustaviti u
ravnotenom poloaju, slika 8.16.b, tako da je masa u najnioj donjoj taki.

223
Mjerna tehnika

Da bi se rotor zaustavio, na vratilo treba da djeluje obrtni moment jednak

vrijednosti U r , to je u stvari neuravnoteenost.
Uravnoteenje rotora, slika 8.16.b, moe se postii dodavanjem mase m na
preniku na kome je masa U. Postupak uravnoteenja je dovoenje
neuravnoteenog rotora u ravnoteni poloaj. Kod uravnoteenja
automobilskih tokova vri se dodavanje mase olova, a kod zglobnih vratila
postavljaju se limene ploice postupkom takastog zavarivanja.
Tanost uravnoteenja izraava se kroz zaostalu neuravnoteenost.
Zaostala neuravnoteenost zavisi od mase predmeta koji se uravnoteava.
Tako npr. zaostala neuravnoteenost 100 [gr cm] za predmet mase od 10
kg je dosta visoka dok je ta ista zaostala neuravnoteenost mala za
predmet mase od 1000 kg.
Preciznost ili tolerancija uravnoteenja zove se specifina
neuravnoteenost ili zaostala ekscentrinost e i rauna se po izrazu:
U
e=
m
gdje je:
U neuravnoteenost [gr mm]
m masa [kg]
e specifina neuravnoteenost [m]
Trokovi uravnoteenja rastu sa porastom tanosti. Iskustveni podaci o
potrebnoj tanosti za pojedine mainske dijelove dati su preporukama VDI
2060.
Neuravnoteenost moe biti statika i dinamika. Postupak
uravnoteevanja zavisi od toga koja je vrsta neuravnoteenosti;statika ili
dinamika.

8.5.2. Statiko uravnoteenje

Statiko uravnoteenje primjenjuje se na rotore oblika diska tj. rotore kod
kojih je masa skoncentrisana u jednoj ravni, odnosno rotore koji su male
aksijalne irine (b) i velikog prenika (D). Tu spadaju radna kola
turbomaina, kainici, zamajci, tocila za bruenje, propeleri, elise i dr.
Ovom postupku podvrgavaju se i pojedina radna kola viestepenih
turbomaina, prije zavrene montae, kako bi se smanjila
neuravnoteenost prilikom dinamikog uravnoteenja sklopljenog rotora.
Statiko uravnoteenje vri se na ureajima sa paralelnim voicama.
Postupak se provodi tako to se rotor sa osovinom postavlja na paralelne

224
 Mjerna tehnika

voice. Zbog statike neuravnoteenosti dolazi do kotrljanja rotora po

voicama, sve dok se ne uspostavi stabilna ravnotea. Tada se obiljei
vertikalni prenik, zatim zaokrene rotor za 900 i na lakoj strani pri obodu
zalijepi probna masa od voska. Dodavanje mase vri se sve do momenta
postizanja indiferentne ravnotee. Zatim se vri mjerenje mase i
poluprenika te izraunava neuravnoteenost u [gr mm].
Ukoliko je neuravnoteenost vea od preporuene i dozvoljene (date u
preporukama) vri se korekcija. Tanost postupka moe se odrediti iz
jednakosti aktivnog M i momenta trenja kotrljanja Mk.
M=Mk
M = f F
gdje je:
G teina rotora [N]
statika ekscentrinost [mm]
f koeficijent trenja kotrljanja [mm]
Ovo je stariji nain uravnoteenja koji se provodi ispitivanjem ravnotee, ali
i uravnoteenjem u jednoj ravni na maini za uravnoteavanje. Ako je <f
onda se ovim postupkom ne moe odrediti statika neuravnoteenost.
Rukavci osovine pribora za uravnoteavanje treba da budu tako obraeni
da ovalnost i koninost ne budu vei od 0,01 0,15 mm. Pribor treba da
ima mogunost horizontalnog podeavanja u uzdunom i poprenom
pravcu.
irina voica b bira se prema teini diskastog rotora.

b= 0, 35
FE
[mm]
d2 d
gdje su:
F statike rekcije voice [N],
E modul elastinosti materijala rukavca i voice [N/cm2],
d dozvoljeni povrinski pritisak [N/cm2],
d prenik rukavca osovine [cm].
Postupci uravnoteavanja nazvani statiko uravnoteenje dobili su ime po
tome to se koriste statike metode stabilne i labilne ravnotee. Ovu vrstu
uravnoteavanja mogue je primijeniti samo na diskaste rotore. Tanost
metode je ograniena, a vrijeme potrebno za postizanje ravnotee je veliko.

225
Mjerna tehnika

Zbog toga se rijetko primjenjuje. Ovo je sutinski postupak uravnoteavanja

u jednoj ravni.

8.5.3. Dinamiko uravnoteenje

Postupci dinamikog uravnoteavanja primjenjuju se na rotore sa tzv.
aksijalnom izduenou. Na slici 8.17. prikazan je poloaj masa u ravnima
A i B. Ravni A i B su aksijalno pomjerene i nema mogunosti statikog
uravnoteavanja izuzev kada rotor miruje.

Slika 8.17. Poloaj masa na rotoru

Ako se tako statiki uravnoteen rotor stavi u pokret nastaje spreg sila koji
izaziva obrtno kretanje rotora oko teita. Neuravnoteenost se moe
pojaviti pri rotaciji tj. pri dinamikom ponaanju rotora.
Da bi se izvrilo mjerenje predmet se mora prethodno zarotirati.
Neuravnoteenost ove vrste zove se dinamika neuravnoteenost. Rotor
na slici 8.18. rotira oko ose koja je geometrijska osa odnosno osa rotacije.
Ako se neuravnoteeni rotor obre slobodno bez prinuda koje stvaraju
oslonci onda je masa rotora rasporeena oko ose koja se zove teina osa.

Slika 8.18. ista dinamika neuravnoteenost

Neuravnoteeno tijelo nastoji da se obre oko sopstvene ose inercije.
Leita su ta koja odreuju prinudnu osu rotacije zbog ega nastaju udarna
optereenja u leajevima. Iz ovoga slijedi i definicija dinamikog
uravnoteenja koja glasi: Dinamiki uravnoteiti tijelo znai dovesti do
poklapanja osu inercije i geometrijsku osu tog tijela.

226
 Mjerna tehnika

Uopteno i za sluaj isto statike i isto dinamike neuravnoteenosti

moe se zakljuiti da e tijelo biti uravnoteeno ako se geometrijska osa i
osa inercije dovedu do poklapanja.
U praksi se rijetko susreu sluajevi iste statike i dinamike
neuravnoteenosti. Uglavnom su to kombinovani sluajevi dobiveni
superponiranjem dva prethodna sluaja.

Slika 8.19. Statika neuravnoteenost

Na slici 8.19. je prikazan sluaj statike neuravnoteenosti, a na slici 8.20.
kombinovana statika i dinamika neuravnoteenost. Na slici 8.19. se vidi
da se osa inercije pomjera paralelno u odnosu na geometrijsku i jo
zauzima jedan ugao sa njom.

Slika 8.20. Statiko-dinamika neuravnoteenost

Cilj uravnoteavanja svodi se na tenju da se osa inercije i geometrijska
osa dovedu do poklapanja, ako rotor treba da se obre bez vibriranja.
Poto je geometrijska osa fiksna, odreenim zahvatima treba pomjeriti osu
inercije i dovesti je do poklapanja sa geometrijskom.
Poloaj osa u prostoru odreuje se sa po dvije take. Na slici 8.21.
prikazana je geometrijska osa koja prolazi kroz ravni V i H
neuravnoteenog tijela i odreuje prodorne take A i B, dok osa inercije
prolazi kroz take C i D. Poklapanje osa svodi se na poklapanje taaka A i
C u ravni V odnosno B i D u ravni H.
Postupak pomjeranja osa inercije provodi se dodavanjem masa mV i mH.
Uravnoteavanje krutog (nedeformabilnog) rotora u osama koje su
rasporeene po duini ose rotacije vri se korekcijom u dvije aksijalno
pomjerene ravni. Neuravnoteena tijela, koja rotiraju, a treba ih
uravnoteiti, mogu se svrstati u grupe prikazane u tabeli 8.4.

227
Mjerna tehnika

Slika 8.21. Superponiranje statike i dinamike neuravnoteenosti

8.5.4. Metode uravnoteenja

U principu postoje dva metoda uravnoteenja i to:
na maini za uravnoteenje i
uravnoteenje u sopstevenim leitima
Uravnoteenje na mainama za uravnoteenje se primjenjuje prilikom
izvoenja remonta rotirajuih dijelova ili cijelih agregata, ali i u toku
proizvodnog procesa. Drugi nain uravnoteenja u sopstvenim leitima
koristiti se u postupku odranja ali ne i u prozvodnom procesu.

Maina za uravnoteenje
Postupak uravnoteenja provodi se tako to se ispitivani dio zarotira do
odgovarajueg broja obrtaja i izmjeri pomjeranje ili kinetiki pritisak.
Izmjerene veliine su proporcionalne masi uravnoteenja. Informacija se
pretvra u veliinu korekcije mase na unaprijed odreenom polupreniku i
postavljenoj ravni korekcije. Veliina koju pokazuje specijalna maina za
uravnoteenje su korekcijska masa i njen poloaj.
Zajednike osobine svih maina za uravnoteenje su:
da se kinetiki pritisak izrazi preko neuravnoteenosti u usvojenoj
korekcijskoj ravni koja je uzrok pojave i
da se razdvoji meusobni uticaj neuravnoteenosti u korekcijskoj
ravnima da bi se za svaku ravan mogli oitati sa instrumenta.

228
 Mjerna tehnika

Grupa Obiljeje Primjedbe Nain uravnoteavanja Primjedbe

Rotori elektromotora
normalne gradnje, Uravnoteiti u dvije ravni. Broj
kainici, rotacioni obrtaja prilikom
dijelovi maina alatki, uravnoteavanja manji ili
Rotori sa vrstim zamajci i dijelovi jednak radnom broju obrtaja. A1, A2
A vratilima i maina za valjanje Nikako ne prei radni broj
nepomjerljivim papira i tamparskih obrtaja. Uravnoteenje sa
masama maina, spojnice, niim brojem obrtaja.
ventilatori od liva i
presovanog liva i
vrste ventilatorske
konstrukcije
Rotori sa vrstim Uravnoteavanje u dvije ravni.
vratilom, a Broj obrtaja jednak radnom
pomjerljivim Centrifugalni broju obrtaja. Pri velikim
dijelovima: regulator, regulator neuravnoteenostima B1
1. sa zglobnim parnih turbina eventualno izvriti prethodno
dijelovima koji uravnoteavanje.
se pomjeraju
pri rotaciji,
2. sa vrstim Uravnoteavanje u tri faze:
vratilom i 1. Uravnoteavanje u 2 ravni
pomjerljivim pri broju obrtaja manjem
elementima Namotan rotor ili jednakom pogonskom
B koji se pri elektromotora, broju obrtaja. B2
prvom centrifuga izotopa. 2. Centrifugiranje sa 20%
zalijetanju veim brojem obrtaja.
zaustavljaju u 3. Ponoviti uravnoteavanje
odreenoj prema 1.
poziciji,
4. rotori vrstih Uravnoteavanje u 2 ravni.
vratila sa Broj obrtaja uravnoteavanja
pomjerljivim Ventilatori lake jednak pogonskom broju
elementima gradnje. Doboi dre obrtaja. Pri velikim B3
koji se u maina, udarni neuravnoteenostima moe se
centrifugalnom noevi mjealica. izvriti preuravnoteavanje na
polju elastino niem broju obrtaja.
deformiu.
Dugaka zglobna Uravnoteenje u vie faza:
vratila, brzohodni 1. Uravnoteenje u 2 ravni
C Rotori sa valjci, brzohodne pri niem broju obrtaja.
elastinim vratilima turbine, rotori motora Ravni uravnoteenja
trolejbusa, priblino 1/5 od duine
dugolinijski induktori rotora.
elektromaina. 2. Dinamiko podeavanje.
Tabela 8.4. Vrste predmeta za uravnoteavanje

229
Mjerna tehnika

Maine za uravnoteenje dijele se na:

univerzalne i
specijalne.
Na univerzalnim mainama vri se uravnoteenje svih vrsta rotirajuih
dijelova. Maine se svrstavaju prema masi dijelova koji se uravnoteavaju.
Specijalne maine se prema namjeni dizajniraju za pojedine funkcije npr.
za uravnoteavanje: automobilskih tokova, kola ventilatora pumpi,
koljenastih vratila, SUS motora, spojnica i sl.

Uravnoteenje u sopstvenim leitima

Uravnoteenje u sopstvenim leitima bazira se na mjerenju amplituda
oscilovanja dijelova maina, iji je rotor neuravnoteen u toku rada. U
trenutku kada amplituda vibracije postane nula, rotor je uravnoteen. Ovo
uravnoteenje moe se vriti u dvije korekcije ravni, a kod elastinih rotora
u vie ravni.
U ravnoteavanje u sopstvenim leitima moe se podijeliti prema opremi
koja se koristi na:
uravnoteenje rotora sa brojem obrtaja manjim od 200 ob / min i
uravnoteenje rotora sa brojem obrtaja veim od 200 ob / min.

Mjerna oprema za uravnoteenje

Za mjerenje amplituda vibracija rotora koji se obre malim brojem obrtaja
koriste se komparatori. Za mjerenje amplituda vibracija za brojeve obrtaja
od 100-200 o/min, koriste se vibrometri koji sadre indukcioni pretvara.
Izmjerena amplituda vibracija je mjera za veliinu neuravnoteenosti.
Nakon toga se na rotor postavlja alternativno nekoliko masa i nakon svake
mjeri amplituda rezultujue neuravnoteenosti. Na osnovu mjerenja
dobivenih amplituda raunskim putem ili grafoanlitikom metodom odredi
se poloaj neuravnoteenosti rotora.
Prema broju postavljenih masa na rotor, odnosno izmjerenih amplituda
oscilovanja, uravnoteenje moe biti:
sa dvije probne mase,
sa tri probne mase,
sa est ili dvanaest probnih masa

230
 Mjerna tehnika

Ove metode prorauna poloaja i veliine neuravnoteenosti se koriste za

brojeve obrtaja vee od 200. Meutim za taj broj obrtaja mogu se koristiti i
specijalni ureaji za uravnoteenje uz ije koritenje se jednostavnije dolazi
do rezultata i sa manjim brojem mjerenja.
Ureaji za uravnoteenje u sopstvenim leitima prema principu rada dijele
se na:
ureaje sa podesivim frekventnim filterom i stroboskopom
ureaje sa foto-elijom.
Prema namjeni mogu biti:
univerzalni i
specijalni.

8.6. Dinamika ispitivanja

U razvoju proizvoda i sistema koriste se vibraciona i udarna ispitivanja. Za

dosta maina i ureaja mora se odrediti nivo vibracionih karakteristika bilo
onih stalnih ili prelaznih. Za takva ispitivanja koristi se specijalna ispitna
oprema, esto planirana samo za odreenu namjenu. Ova vrsta ispitivanja
se koristi u automobilskoj i avionskoj ali i u namjenskoj proizvodnji.
Sutina ispitivanja i mjerenja sastoji se u simulaciji ekstremnih dinamikih
uslova u kojima e se koristiti tehniki sistemi. esto je teko ili nemogue
znati ili prognozirati uslove u kojima e raditi sredstvo, maina ili ureaj koji
se dizajnira.
Dinamika ispitivanja obuhvataju faktore kao to su:
Faktori rezonancije,
Maksimalne amplitude i frekvencije pri kojima dolazi do razaranja
ispitivanog objekta, koji se nije mogao odrediti u fazi dizajna.
Dobivene informacije koriste dizajneru da izvri korekcije na tehnikom
sistemu i propie uslove pod kojima e se koristiti.
Drugi razlog zbog koga se vre dinamika ispitivanja su testovi ubrzanja.
Dinamika ispitivanja dijele se na:
Vibraciona ispitivanja i
Udarne testove.

231
Mjerna tehnika

8.6.1. Vibracioni pobudni sistemi

Vibraciona ispitivanja se vre na instalacijama za ispitivanja kod kojih
postoji izvor koji daje pomjeranje:takvi izvori pomjeranja zovu se pobuivai
(shaker). Pobuivai proizvode najee prosto harmonijsko kretanjeali
postoj i takvi kojima se ostvaruje sloeno kretanje.
Prema principu pobude pobuivai mogu biti:
Elektromagnetni,
Mehaniki,
Hidrauliko-pneumatski,
Akustini.

Elektromagnetni pobudni sistemi

Sastoji se od kalema koji daje konstantan magnetni fluks kroz zrani zazor
h i pokretnog kalema koji predstavlja izvor promjenljive frekvencije. Za
dobivanje konstantnog polja koristi se permanentni magnet. Oslonac za
kretanje kalema su fleksibilne opruge koje dozvoljavaju kalemu da se na
njega prenese kretanje izmeu dva magnetna polja, slika 8.22.

Slika 8.22. Konstrukcija glave elektromagnetnog pobuivaa

232
 Mjerna tehnika

Sila F potrebna da se potresa objekat koji se ispituje, jednaka je razlici

silekoja nastaje magnetnom interakcijom izmeu voice i polja kalema i sile
potrebne za ubrzanje dijelova sistema koji slui za ispitivanje raznih
objekata. U praksi se ukupna sila dobije kao zbir tezine objekta ispitivanja i
svih dijelova ispitnog sistema.

Mehaniki pobudni sistemi

Postoje dva osnovna tipa mehanikih pobuivaa posmatrano prema
pokretanju:
Direktno pokretani i
Inercijalni.
Direktno pokretani pobuivai sadre jednostavan ispitni sto koji
dozvoljava kretanja koja se ostvaruju pomou mehanikih veza, kao to su:
poluge, tapni i bregasti mehanizmi.
Inercijalni pobuivai koriste rotirajue mase kao pobudne sile.
Odgovarajua pobudna sila je dozvoljeni skup teina koji omoguava
rotaciju u suprotnom smjeru to ponitava djelovanje sila koje dovode do
vibracija. Tako npr. ako sile djeluju u jednom pravcu x, mehaniki inercijalni
pobuivai pojaavaju dejstvo sila u y pravcu. Frekvencija sistema se
kontrolira pomou motora koji imaju podesivu brzinu. Inercijalni sistemi
imaju dvije osnovne prednosti:
Jednostavno dobivanje visokih vrijednosti pobudnih sila
Visoke amplitude vibracionih sistema ostaju nepromijenjene frekvencije
tokom vie ciklusa ispitivanja.

Hidrauliki i pneumatski pobuivai

Nedostatak elektromagnetnih i mehanikih vibracionih pobudnih sistema su
ogranieno optereenje i ograniena frekvencija. Ovaj problem moe se
rijeiti pomou hidraulikih i pneumatskih pobuivaa.
Na slici 8.23. je prikazan sistem hidraulikog pobuivaa za vibraciona
ispitivanja. Elektriki pokretan servo ventil izvrava regulaciju toka u oba
krajnja poloaja klipa u cilindru, pomou akumulatora postavljenih izmeu.
Kretanje se stalno ponavlja prema sinusnom zakonu i izvrni mehanizam
povezan sa vibracionim stolom pokree sto na kome se nalazi ispitivani
objekat.

233
Mjerna tehnika

Slika 8.23. Shema hidraulikog vibratora

Metodi vibracionih ispitivanja

Dva su osnovna metoda za dinamika ispitivanja objekata:
metod nanoenja sinusnog optereenja,
rezonantni metod
U prvom sluaju ispitivani objekat se povezuje sa vibracionim stolom koji se
optereuje dozvoljeni optereenjem i zajedno sa njim pokree se ispitivani
objekat.

Slika 8.24. Ispitna instalacija

234
 Mjerna tehnika

Drugi metod koristi vezu mase i opruge koje imaju eljene karakteristike
prirodne frekvencije. Ispitivani objekat se postavi kao dio sistema koji se
pokree pomou pobuivaa.

8.6.2. Udarna ispitivanja

Danas se nastoje dizajnirati maine koje izvravaju operacije visokim
brzinama, a njihovi dijelovi imaju rotaciono i translatorno kretanje koje se
odvija visokim brzinama. Porastom brzine, raste ubrzanje ali ne uvijek
direktno proporcionalno porastu brzine nego kao kvadrat brzine. Veliina
ubrzanja i gradijant ubrzanja rastu, a rezultujua optereenja mjerenih
objekata postaju mnogo ve od nanesenog optereenja. O ovome se mora
voditi rauna u dizajnu novih maina.
Udarna ispitivanja pripadaju ispitivanju ubrzanja. Ispitivanje ubrzanja su
ona ispitivanja kod kojih se optereenje ispitivanog objekta vri
optereenjem ubrzanjem. Ova isptivanja mogu biti:
Statika kod kojih se amplituda ubrzanja malo mijenja u toku ispitivanja
Udarna kod kojih se amplituda ubrzanja mijenja od niih do visokih
vrijednosti.
U oba sluaja osnovno je odrediti koje ispitivanje treba vriti na objektu za
vrijeme i nakon djelovanja optereenja.
Pasivni tip ispitivanja ubrzanjem jeste konstantno ili sporo mijenjanje
ubrzanja koje moe dostii visoke vrijednosti. Tu spadaju centrifuge,
manevarska avijacija. Cilj je ostvariti uslove koji su u upotrebi takvih
sistema pogodni za ovjeka. esto se ova ispitivanja izvode kao specijalna
sa posebnom opremom i za posebne namjene.
Udarna ispitivanja se provode da bi se utvrdila korisnost mnogih objekata.
Za izvravanje postupka udarnog optereenja treba poznavati veliinu
ubrzanja, vrijeme trajanja nanoenja ubrzanja i karakteristike mjerenog
objekta.
Udarna ispitivanja mogu biti tzv. ispitivanja niske i visoke energije,
slika 8.25.
Nisko energetska udarna ispitivanja su ona kod kojih se nanse visoke
amplitude ubrzanja. u kratkom vremenskom intervalu, pa se zovu i
intenzivna ili otra optereenja. Brzine kretanja i energija koja se pri om
dobije nije velika pa se zovu nisko energetska udarna ispitivanja.
Visoko energetska udarna ispitivanja se koriste za duine vremena koje
dozvoljavaju stvaranje visokih brzina. Amplitude ubrzanja su male, a ova
ispitivanja se oznaavaju kao impulsna ili dinamika. Ova optereenja su

235
Mjerna tehnika

opasnija od prethodnih. Udrana ispitivanja se mogu nazvati i energetskim

optereenjem.

Slika 8.25. Karakteristike mehaniki proizvedene energije

Sredstva i metode za stvaranje udarnih optereenja

Da bi se postigla udrana optereenja kao mediji se koriste komprimirani
zrak, hidrauliki fluid, optereene opruge, a najee gravitaciono
(mehaniko) optereenje.
Na slici 8.26. dati su primjeri hidraulikog i mehanikog sredstva za
ostvarenje udara.

Slika 8.26. Sredstva za ostvarenje udarnog optereenja:

a) hidrauliko, b) mehaniko

236
 Mjerna tehnika

9. AKUSTIKA MJERENJA
Sadraj lekcije:
1. Uvod
2. Postavke o zvuku
3. Instrumenti, metode i standardi za mjerenje buke

9.1. UVOD

Sa porastom stanovnitva i prenaseljenou gradova, brzim tempom

industrijskog razvoja i stvaranjem velikih industrijskih centara,
modernizacijom i automatizacijom ivotnih uslova i usluga, ljudi se iz dana
u dan sve vie suoavaju sa problemom buke.
Prva saznanja i otkria tetnog dejstva buke buke na ovjeka su starijeg
datuma, ali tek poslije drugog svjetskog rata ovaj problem postaje aktuelan
za drutvo. Danas u svijetu, u uslovima brzog industrijskog razvoja,
industrijska buka zauzima posebno mjesto i svojim tetenim dejstvom
upozorava na organizovanu borbu protiv nje. Ta borba dobija vid naune
borbe i posljednjih godina postaje usmjerena na konkretne probleme. U
mnogim zemljama, posebno industrijski razvijenim, u sastavu zavoda i
instituta za zatitu na radu, formiraju se grupe, odjeljenja, labaratorije koje
imaju za cilj da toj borbi daju nauni karakter. Organizuju se naune
komisije, meunarodna savjetovanja i simpozijumi, gdje se na osnovu
fizikih veliina buke odreuju zakonski propisi, pravila, i preporuke koje se
odnose na uslove rada u industriji, stambenim prostorijama, kolama,
bolnicama svugdje gdje se smatra da buka svojim dejstvom ugroava
ovjeka (organ ula sluha, nervni sistem i ljudski organizam uopte).
Fenomen buke zahtjeva naune spoznaje i istraivanje iz oblasti akustike i
mehanikih oscilacija ije poznavanje je vrlo kompleksno. Njeno efikasno
otklanjanje trai ekipno angaovanje strunjaka. Pored akustiara, fiziara,
mainskih i graevinskih strunjaka ravnopravan udio u rjeavanju ovih
problema imaju i ljekari, sociolozi, psiholozi , slube zatite na radu i dr.
Nema sumnje, da su danas u svijetu, posebno u razvijenim industrijskim
zemljama, u prouavanju buke postignuti veliki rezultati. Razraeni su
mnogi mjerni metodi i instrumenti za mjerenje i analizu, kao i metodi njenog
efikasnog saniranja na nivou usvojenih propisa i normativa.

237
Mjerna tehnika

9.2. Postavke o zvuku

Buka je zvuk koji se javlja u ujnom podruju frekvencija od (20 1000) Hz.
Osim ujnog podruja postoji infrazvuk frekvencije do 10 Hz i ultrazvuk
frekvencije preko 1000 Hz. Za razmatranje u tehnici kada je u pitanju uticaj
buke na ovjeka i stanje maina i opreme bitan je ujni zvuk.
Zvuk predstavlja promjenu akustinog pritiska, napona ili brzine zvunog
talasa koji se iri kroz neku sredinu. Izvori zvuka su tijela koja vibriraju.
Zvuni talasi koje emituju mainski sistemi su sfernog oblika, slika 9.1.

Slika 9.1. Zvuni talas

Amplituda zvunog talasa
Ljudi su osjetljivi na jako irok opseg amplituda. Tamo gdje su visoke
amplitude je prag bola, ana strani gdje su niske amplitude zvuka je prag
ujnosti, to predstavlja jedva ujni zvuk pri potpunoj tiini. Jedinica za
zvuni pritisak je pascal, Pa. Paskal je pritisak od jednog njutna po
kvadratnom metru.
Energija ili snaga talasa je proporcionalna kvadratu amplitude .Da bi se
izrazio irok opseg amplituda koristi se logaritamska skala.Uvodi se
jedinica decibel ,dB kojom se odreuje nivo zvuka preko omjera u
logaritamskoj skali.
Frekvencija
Frekvencija zvunog talasa izraava se u hercima, Hz. Raspon frekvencija
koje daju visinu tona kod ljudi iznosi 20 do 20000 Hz.
Raspodjela akustine energije kao funkcije frekvencije zove se spektar
zvuka .

238
 Mjerna tehnika

U zraku se zvuni talas iri brzinom od 340 m/s. U tenostima i kroz vrsta
tijela brzina zvuka je vea.
Normalni govor ima priblino 70 dB, a zvukovi od 140 dB izazivaju bol u
uima.

9.2.1. Pojam buke

Postoje razne definicije buke. Po jednoj, buka je skup zvukova koji izazivaju
nelagodnost, neprijatnost. Postoji miljenje prema kome svaka zvuna
pojava (um, galama, lupa, govor i sl.) koja ometa rad i odmor predstavlja
buku. Da bi neki zvuk nazvali bukom on mora da bude dovoljno jak, da se
izdvaja od ostalih zvukova i dobro uje. S obzirom da je buka zvuk razliite
jaine, i da zavisi od uslova i okolnosti u kojima se javlja i djeluje.Pri
ocjenjivanju da li neki zvuk ima karakter buke ili ne, mora se ustanoviti
dozvoljeni intenzitet, nivo ili jaina buke i ustanoviti da li pri tome ima
ometanja odnosno izazivanje nelagodnosti i neprijatnosti u datom sluaju.
Prilikom rada maine i ureaji proizvode buku. Zavisno od nivoa, buka
moe biti neiritirajua, ali esto je, kada pree odreeni nivo, tetna za
fiziko i psihiko zdravlje ljudi. U fizikom smislu poveani nivo buke utie
na oteenje sluha, mada su psihika i fizika oteenja usljed djelovanja
buke individualna.
Pojava buke je esto uzrok poremeaja u radu tehnikih sisitema. Normalni
nivo buke koji ljudski organizam podnosi je (65 70) dB. Na tom nivou se
moe raspoznati govor u komunikaciji i to na udaljenosti do 1,5 m, a tana
granica izmeu normalnog i iritirajueg nivoa buke teko se moe odrediti.
Buka je neeljeni zvuk i sadri tonove razliitih frekvencija. isti ton
prikazan je na slici 9.2, ija je mjera frekvencija, a nivo, nivo zvuka.
Direktna buka odreena je intenzitetom izvora buke i udaljenenou od
izvora.Indirektna buka zavisi od koeficijenata refksije poda, stropa ili zida.
Amplituda zvunog talasa(ralika u odnosu na zrani pritisak) odreuje
koliko e se glasno uti buka.Frekvencija odreuje visinu zvuka tj koliko
brzo e se mijenjati zvuni pritisak.
Osim nivoa, frekvencija je vana karakteristika buke. Buka vie frekvencije
je opasnija od buke nie frekvencije poto dijelovi maina koji imaju vie
frekvencije bre vibriraju. Buka iz vie razliitih izvora proizvodi zvuk koji je
vieg nivoa nego bilo koji iz pojedinanog izvora. Tako npr. Ako dva izvora
proizvode zvuk istog nivoa ukupan nivo zvuka je za 3 dB vii nego svaki
pojedinani. Ili, ako deset zvunih izvora proizvodi buku ukupna buka je
10 dB vieg nivoa nego bilo koja pojedinana.

239
Mjerna tehnika

Slika 9.2. Dijagrami nivoa zvuka u zavisnosti od:

a) frekvencije, b) vremena
Akustini pritisak ili nivo buke u zvunog talasa i promjena pritiska tj
frekvencija usljed talasanja zvune sredine su osnovne karakteristike buke.

9.2.2. Izvori buke

Glavni izvori buke su maine i oprema. Do pojave buke na mainama moe
doi iz razliitih razloga i to kako na novim tako i na onim koje su duze
vrijeme u upotrebi. To su npr. Isputanje zrane struje kroz ventile, pumpe,
elektromotori, bune mlaznice za komprimiran zrak, transmisije itd. Na slici
9.3. prikazani su neki izvori buke i nivoi u dB.
Buka moe nastati i prilikom transporta materijala i gotovih proizvoda
koritenjem kotrljaa, ali i povremeno usljed udara u procesu utovara u
kontejnere ili dijelove transportnog sistema. Ovi problemi mogu se prevazii
zavisno od svakog konkretnog sluaja i to: minimumom isputanja zrane
struje kroz ventile, promjenom pumpe u hidraulinom sistemu, regulacijom
rada ventilatora, instaliranjem motora i transmisije koji mirnije rade,
montiranjem prigunica na hidrauline linije itd.
U procesu transporta kotrljae se zbog bunog rada mogu zamjeniti nekim
drugim nainom transporta. Ukoliko sve to nije mogue i ako buka ne utie
na tehniko stanje sistema, odnosno ako nije posljedica poremeaja u radu
maina i postrojenja, moe se vriti ograivanje zvunim izolatorima, slika
9.4.

240
 Mjerna tehnika

Slika 9.3. Primjeri nekih izvora buke

Slika 9.4. Ograivanje hidraulikog sistema

241
Mjerna tehnika

9.2.3. Karakteristike i klasifikacija buke

Prema izvorima koji proizvode buku i prema, vremnu trajanja, buka moe
biti: konstantno kontinuirana, konstantna i isprekidana, periodino
promjenljiva buka, neperiodino promjenljiva i impulsna.

0 5 10 15 20 [dB] Karakteristike Izvori buke Mjerenje

Male promjene Konstantna Pumpe, Direktno
kontinuirana elektromotori, oitavanje
buka reduktori, mjerene
konvejeri vrijednosti
Isprekidana buka Konstantna ali Zrani Nivo buke u
isprekidana buka kompresori, dB
automatske
maine za
vrijeme radnog
ciklusa
Velike promjene Periodino Masovna Veliina buke
promjenljiva proizvodnja, u dB ili zvuni
buka struganje pritisak
povrina
Velike nepravilne Promjenljiva Manuelni rad, Zvuni
promjene neperiodina struganje, pritisak,
buka bruenje statistika
analiza

Slini impulsi Ponovljeni Automatske Zvuni

impulsi prese, pritisak i
pneumatske veliina
builice ''pikova''

Pojedinani impulsi Pojedinani Udarni ekii i Zvuni

impulsi prese pritisak i
veliina
''pikova''

Tabela 9.1. Karakteristike buke prema nainu promjene u vremenu

242
 Mjerna tehnika

Zavisno od toga kakva je buka vri se i odgovarajue mjerenje. Oblik

akustinog talasa koji se dobije mjerenjem, odreuje uzrok koji dovodi do
pojave buke. To je vano za odravanje i planiranje odravanja rotirajuih
dijelova. U tabeli 9.1. dat je pregled i veza karakteristika buke, izvora buke i
mjerenje.
Karakteristike buke klasificirane su prema nainu na koji se mijenjaju u
vremenu date u tabeli 9.1.
Konstantna buka zadrava istu vrijednost za due vrijeme ili je
konstantna po intenzitetu u jednom periodu. Konstantna buka moe da
se prekida i ponavlja.
Promjenljiva buka tano se mijenja i ima neku prosjenu vrijednost koja
se oznaava sa L.
Impulsna buka traje vrlo kratko, manje od jedne sekunde.

9.2.4. Ciljevi mjerenja buke

Mjerenje buke je aktivnost bez koje se ne moe planirati zatita od buke
kao ni formiranje baze u odnosu na koju e se prosuivati o buci. Na
osnovu mjerenja moe se doi do pokazatelja valjanosti konstrukcije kada
se radi o prototipu proizvoda ili stepenu eksploatacione ouvanosti same
maine ili njenih dijelova. Eksperimentalni parametri daju informaciju o
geometrijskoj tanosti, kvalitetu montae i kompletnog dinamikog stanja
maine.
Cilj mjerenja akustinih parametara svodi se na:
identifikaciju zvunih izvora (izvora buke) koji imaju dominantan znaaj,
dobivanje baze za kontrolu mjerenja buke koja se moe primjeniti na
maine i opremu i
utvrivanje nivoa buke i njegovo poreenje sa dozvoljenim
vrijednostima za rad maina i boravak zaposlenih u tom okruenju.

Okolina Maksimalni nivo buke

Podruje tolerantno na buku 80 dB
Poslovno podruje 70 dB
Ope uredsko okruenje 60 dB
Tiho uredsko okruenje 50 dB
Tabela 9.2. Vrijednosti nivoa buke za razliita podruja

243
Mjerna tehnika

U tabeli 9.2 dati su nivoi buke za razliita podruja. Vrijednosti su poeljne i

treba ih ostvariti i odravati na postojeem nivou

9.3. Instrumenti, metode i standardi za mjerenje buke

Mjerni instrumenti i metode koje se primjenjuju za mjerenje buke moraju biti

u skladu sa standardima. Standardi ukljuuju:
uslove za mjerne instrumente,
mjerne metode za mjerenje buke za razliite tipove maina i mjerne
metode koje definiraju uticaj buke na ovjeka
procjenu buke i tetnih efekata.

9.3.1. Standardi za mjerenje buke

Najvaniji standardi u o podruju mjerenja buke obuhvaani su
sstandradima
IEC (International Electrotechnical Commission) i
ISO (International Organization for Standardization),
pri emu je IEC nadlean u podruju konstrukcije instrumenata, a ISO u
podruju mjerne tehnike, eksperimentalnih uslova, mjernih parametara i
njihovih granica te rezultata mjerenja.

ISO
TC-tehniki komitet
SC-podkomitet
ISO/TC43/SC1-buka
TC1 ISC-meunarodna klasifikacija
TC 224

ISO/TC..SC

Slika 9.5. Standardi za mjerenje i analizu buke

244
 Mjerna tehnika

ISO

ICS podruja

ICS 13
ICS 17

13.140 13.110 13.340 17.140

Buka koja Sigurnost Zatitna Akustika i
se odnosi maina oprema akustina
na ovjeka mjerenja

Slika 9.6. Meunarodna klasifikacija standarda u podruju buke

Neki od standarda koji se odnose na podruje buke koja djeluje na ljude

13.140 su:
ISO 226:2003- Akustika Normalni nivo glasnosti
ISO 1996-1:2003 Akustika - Opis mjerenja okoline buke
ISO 389-1:1994 Akustika - referentna nula za audiometrijsku opremu -
prvi i drugi dio
ISO 389-3:1994 Akustika - referentna nula za kalibraciju audiometrijske
opreme, trei dio.

U grupi standarda 13 340 koji se odnose na zatitnu opremu od buke su:

ISO 4869-1:1990 Akustika-yatitnici za ui, subjektivne metode za
mjerenje pojaanja zvuka
ISO/TR 48969-4:1998 Akustika zatitnici za ui dio4.

U grupi 13.110 koji odnosi se na sigurnost maina spadaju standardi:

245
Mjerna tehnika

ISO/TR 12100-1:1992 Sigurnost maina,osnovni koncepti,osnovni

principi dizajna,prvi dio, osnove
ISO 14121:1999 Sigurnost maina, sigurnost principi ocjene rizika
ISO 15534-3:2000 Ergonometrijski dizajn za sigurnost opreme.

U grupu standarda 17.140 koji se odnose na akustiku i akustina mjerenja

spadaju
17.140.01- ope odredbe o mjerenju buke u koje spadaju standardi
ISO 16:1975 Standardni mjera frekvencija
ISO 266:1997 Poeljne frekvencije
ISO 532:1975 Metode raunanja glasnosti
ISO 1683:1983 Preferirani referentni nivoi buke
ISO 3740:2000 Odreivanje snage zvunog izvora
ISO 6926:1999 Zahtjevi za karakteristikama i kalibracija referentnih
zvunih izvora
17.140.20 - buka koju proizvode maine i oprema
17.140.30 buka koju prave transportna sredstva itd.

9.3.2. Uticaji na mjerenja buke

Postupak mjerenja buke maina i ureaja odnosi se na definisanje
frekvencija koje dolaze od zvunih izvora, a mjeri se ukupni zvuni nivo i
frekventni spektar.
Na snimljeni spektar najvie utiu:
tehnoloke nesavrenosti rotirajuih elemenata od ega buku najvie
proizvode: leajevi, rotori, zupanici, turbinska kola itd.,
postojanje prinudne sile sa pobudnom frekvencom koja je jednaka ili
bliska nekoj od sopstvenih frekvenci maina (nosea struktura,
poklopci, vratila, zupanici itd.)
Sa promjenom broja obrtaja u spektru po frekventnoj osi pomjeraju se
vrhovi koji odgovaraju rotirajuim pobudama, a vrhovi koji odgovaraju
sopstvenim frekvencama mijenjaju se po veliini.To se vidi iz
Campbellovog trodimenzionalnog dijagrama, slika 9.7.

246
 Mjerna tehnika

Slika 9.7. Campbellov trodimenzionalni dijagram

9.3.3. Instrumenti za mjerenje buke

Instrumenti za mjerenje buke vre pretvaranje zvuka u neku drugu energiju.
Pomou mikrofona i pretvaraa zvuk, se detektuje i pretvara u elektrini
signal. Najee se koriste instrumenti za mjerenje buke koji rade sa
ugraenim:
elektrostatikim,
elektrodinamikim,
piezoelektrinim i
magnetostrikcionim pretvaraem.
Razliiti instrumenti za mjerenje buke imaju mogunost statistike ili
frekventne analize primljenog signala, a mogu dalje vriti raunanje
izmjerenih vrijednosti u eljeni oblik ili odgovarajue jedinice, sve zavisno
od problema koji se analizira.
Najjednostavniji instrumenti su dozimetri za mjerenje buke u toku radnog
dana. Meutim u industriji nivo buke je promjenljiv i sloen pa se koriste i
sloeniji ureaji kao to su analizatori nivoa buke i analizatori intenziteta
buke. Prvi mogu da vre statistiku analizu buke u toku vremena, a drugi
daju informaciju o veliini buke po jedinici povrine u datoj poziciji.
Ureaji za sofisticirana mjerenja u laboratorijskim i pogonskim uslovima
daju frekventni spektar u vidu Campbellovog dijagrama.
Na alatnim i drugim mainama snimanje ukupnog nivoa buke i frekventnog
spektra vri se na razliitim mjernim mjestima i za razliite snage sa

247
Mjerna tehnika

razliitom udaljenou mikrofona. Na osnovu frekvencije buke odreuje se

izvor buke i metod za kontrolu buke.
Analizom podataka dobivenih mjerenjem moe se doi do informacije o
izvorima buke, a s tim u vezi i preduzeti mjere za njihovo smanjenje ili
potpuno uklanjanje. Od mjeraa nivoa buke-zvuka se zahtijeva da mjeri
zvuk razliitog nivoa, spektra i oblika zvunih talasa u razliitim uslovima
distribucije izvora zvuka i refleksije na granicama zvunog polja.

Tipovi (metara) mjeraa nivoa zvuka prema tanosti mjerenja

Mjerai nivoa zvuka prema IEC 651-1979 i IEC 804-1985 , svrstavaju se u
etiri grupe:
Tip 0, laboratorijski referntni standardi namijenjeni za kalibraciju drugih
metara, mjeraa nivoa zvuka.
Tip 1, precizni metri mjerai nivoa zvuka za opu namjenu ,openito na
terenu gdje se trae prcizna mjerenja.
Tip 2, mjerai ope namjene za upotrebu na terenu i za snimanje
podataka nivoa buke za dalju analizu frekvencija.
Tip 3, israivaki mejra zvuka koji slui za odreivanje uslova okoline
po pitanju buke.
Prema sloenosti mjerai buke se dijele na:
Najjednostavnijie mjerae buke ili dozimetre koji se koriste za mjerenje
buke
Analizatore nivoa buke koji se koriste u dijagnostike svrhe

Princip rada mjeraa buke

Mjera buke,ija je shema dana na slici 9.8, je mjerno sredstvo koje reagira
na zvuk slino kao ovjekovo uho i daje objektivna reproduktivna mjerenja
zvunog nivoa. Zvuni signal se pretvara u elektrini signal pomou
mikrofona visokog kvaliteta. Signal je slab pa se mora pojaati da bi se
oitao na instrumentu. Poslije prvog pojaanja signal prolazi kroz korektivni
filter Poslije daljeg pojaanja signal je toliko jak da da otklon na
instrumentu. Efektivna vrijednost signala je odreena u detektoru efektivne
vrijednosti. Oitana vrijednost je nivo zvuka u dB. Signalzvuka moe se
dobiti sa izlaznog utikaa i vodi na vanjske instrumente kao to su
magnetofoni, dozimetri buke ili pisai. Efektivna vrijednost, RMS, je
specijalan oblik matematike srednje vrijednosti. Vana je jer direktno

248
 Mjerna tehnika

zavisi od energije zvunog signala. Detektor vrne vrijednosti moe da se

ugradi ako se eli odreivanje vrnih vrijednosti impulsnih signala.

Izvor
buke Pojaiva Korekcija
Mikrofon

Prikljuak za
spoljanji filter

Instrument detektor Pojaiva

Slika 9.8. Shema mjeraa buke

Na slici 9.9.dat je prikaz mjerenja buke okoline i izraz za raunanje nivoa
buke.

Slika 9.9. Mjerenje nivoa buke okoline

2
1 p(t)
T
Leq,T = 10 log dt
T 0 p0
gdje je: p0 referentni zvuni tlak, p0 = 20 Pa
p(t) = vremenski promjenljiv zvuni tlak
T interval mjerenja

Vrste mjeraa buke

Na slikama od 9.10 do 9.12 su date karakteristike i izgled nekih mjeraa
buke.

249
Mjerna tehnika

Tehnike karakteristike:
Nivo regulacije 70 to 140 dB(A)
odstupanje 0.1 dB
preciznost 1.5 dB
frekvencija 20 Hz do 10 kHz
Klasifikacija ANSI SI.25,
ISO 1999
BS 6402

Slika 9.10. Dozimetar

Slika 9.11. Konfiguracija mjernog sistema NMT 3637B

Mjerni sistem za mjerenje buke prikazan na slici 9.11 ine 2 akvizicione
jedinice NMT 3637B, mikrofonska jedinica za spoljnu upotrebu, tip 4198 i
softver 7802, firme "Brel & Kjar", Danska. U sastavu NMT 3637B su
analizator nivoa buke, tip 4441, sistem kontroler, tip UL 0219 (PC raunar),
GPS prijemnik sa antenom, 35/36 TrackPakTM, GARMIN i 3
akumulatorske baterije od po 12 V. Mikrofonsku jedinicu 4198 ine,
mikrofon 4189, pretpojaava 2669C, titnik od spoljanjih uticaja (vjetra,
kie, ptica), kabl duine 10 m i stalak. Sve komponente NMT i mikrofonske

250
 Mjerna tehnika

jedinice su smjetene u prenosnu vodootpornu kutiju. Sistem je autonoman

u pogledu napajanja i predvien je za dui rad na otvorenom prostoru.

Slika 9.12. Komponente mjernog sistema NMT 3637B

NMT sistem vri akviziciju akustikih signala, a zahvaljujui ugraenom
GPS prijemniku na raspolaganju je i trenutna pozicija sistema. NMT
omoguava i integraciju sa meteo stanicom radi dobijanja podataka za
temperaturu, vlanost i pritisak. Ovaj sistem omoguava snimanje nivoa
buke Leq ili SPL na A ili linearnoj frekvencijskoj skali, sa SLOW, FAST,
IMPULS ili PEAK detektorom. Postoji mogunost definiranja SETL, NSETL
i SENL nivoa, minimalno trajanje dogaaja da bi se izvrio zapis podataka
na hard disk sistem kontrolera. Analiza signala je oktavna ili tercna sa
korakom 1 s ili 0.5 s, u opsegu od 12 Hz do 20 KHz. Analiza se vri sa
digitalnim filterima.

251
Mjerna tehnika

10. MJERENJE PRITISKA

Sadraj lekcije:
1. Uvod
2. Instrumenti za mjerenje pritiska
3. Senzori

10.1. UVOD

Pritisak fluida predstavlja djelovanje normalne sile svedene na jedinicu

povrine.
Razlikuju se strujni i zaustavni pritisak.
Stvarni pritisak u nekom mediju zove se strujni pritisak i oznaava se sa
p. Ovaj pritisak se naziva i statiki pritisak.
Zaustavni pritisak je onaj pritisak koji odgovara pritisku fluida, kada se
fluid zaustavi bez gubitka energije. Zbirni pritisak nastao u posmatranoj
taki zove se i totalni ili zaustavni pritisak pt.

Slika 10.1. Veza izmeu stvarnog (A) i zaustavnog pritiska (B)

Oznaka za pritisak je p, a osnovna SI jedinica je Pa (Pascal). Prema
definiciji pritisak od jednog Pa je djelovanje sile od 1 N (Newtona) na
povrinu od jednog kvadratnog metra. Jedinica Pa je mala po iznosu tako
da se u tehnici vrlo esto koristi jedinica 1 bar koja je 10 5 vea od Pa.

252
 Mjerna tehnika

Uobiajeni nazivi povezani sa mjerenjem pritiska:

Vakuum je stanje u kome jepritisak nula, a isti naziv se koristi za
mjerenje niskih pritisaka manjih od 100 Pa.
Apsolutni pritisak je pritisak koji izmjeri u odnosu na pritisak jednak nuli.
Relativni pritisak je pritisak mjeren s obzirom na pritisak okoline.
Nadpritisak je pritisak vii od pritiska okoline.
Podpritisak je pritisak nii od pritiska okoline.
Mjerenje pritiska u sluaju mirovanja fluida vri se prikljuivanjem
manometra montiranog na crijevo uvedeno u fluid. Sloeniji je postupak
mjerenja pritiska fluida koji struji. Tada treba paziti da prikljuak za mjerenje
pritiska bude pravilno izveden da ne bi dolo do lokalnih smetnjih usljed
djelovanja kinetike energije fluida na prikljunom mjestu.

10.1.1. Statiki i zaustavni pritisak

Statiki pritisak je pritisak fluida koji miruje u svim pravcima i ne zavisi od
pravca djelovanja. Ukoliko se jave gradijenti pritiska u kontinuumu, javlja se
tok fluida iz take vieg pritiska u podruje nizeg pritiska. Ukupni pritisak, u
tom sluaju nije nezavisan od pravca.
Statiki pritisak se mjeri na jedan od dva osnovna naina:
na zidu cijevi ili kuita,
pomou Prandtlove sonde za statiki pritisak.
Ova dva naina mjerenja prikazana su na slikama 10.2 i 10.3.

Mjerenje strujnog pritiska

Prema Newtonovom II zakonu vai za raspodjelu pritiska upravno na
zakrivljenje strujnice sljedei izraz za gradijent pritiska:
dp c2
= ........................................................................... (10.1)
dn r
Poluprenik krivine r = za pravolinijsko strujanje, pa je p = const., a to
znai da e u pravoj cijevi sa pravim strujnicama, bez obzira na popreni
profil brzina i strujnih temperatura (temperaturni gradijent), pritisak u struji
biti nepromjenjen. To omoguava mjerenje pritiska na mjestu, gdje nema
smetnji strujanju. Takvo idealno mjesto je na primjer na samom zidu prave
cijevi, odnosno prave povrine kanala.

253
Mjerna tehnika

Kod mjerenja pritiska na zakrivljenim strujnicama primjenjuju se specijalne

sonde. Obino su to naprijed zaobljene i zatvorene prave cjevice sa to
manjim prenikom, koje se postave u struju tako, da budu paralelne sa
strujnicama na mjestu, gdje treba izmjeriti strujni pritisak. Na tom mjestu se
cjevica probui sa 4 do 8 rupica pravilno rasporeenih po obimu (slika
10.2) radi mjerenja strujnog pritiska. Vano je da se pravilno odredi
odstojanje rupica od draa sonde, kako bi lokalne smetnje bile to manje.
Na taj nain je Prandtl izveo svoju sondu (slika 10.3).

Slika 10.2. Mjerenje strujnog pritiska na zidu cijevi

Slika 10.3. Nain mjerenja strujnog pritiska u struji fluida

Prandtlovom sondom

Greke pri mjerenju strujnog pritiska zbog oblika rupice

Ova greka se esto zanemaruje, mada kod veih brzina ona moe biti od
znaaja za tanost mjerenja. Rupica moe prouzrokovati lokalne smetnje,
ako nije pravilno izvedena.
Rayleigh je izveo sistematska mjerenja sa razliitim oblicima rupica i utvrdio
da Re-broj ne utie na greku, ve samo na oblik, veliine rupice i stepen
kompresibilnosti gasne struje (Machov broj), tako da se javlja pozitivna
greka koja raste sa prenikom rupice i Machovim brojem.

254
 Mjerna tehnika

Za praktina mjerenja u hidraulici primjenjuju se rupice prenika d=2-5 mm,

odnosno prema preniku cjevovoda, kako ne bi dolo do zaepljivanja.
Vano je da se poslije buenja rupica oisti od ostatka materijala. Osovina
rupice mora biti upravna na strujni tok.

Uticaj Machovog broja

Do M=0,8, Prandtlovom sondom mjeri se strujni pritisak sa minimalnom
grekom koja je svojstvena toj sondi, a zavisi uglavnom od njene izvedbe.
Meutim, izmeu 0,8 < M < 1 dolazi do lokalnih kompresionih udara na
sondi, tako da nastupaju vee greke koje mogu da iznose i do 6%. Prvi
put se kod Prandtlove sonde pojavljuje udarni talas na nosu sonde ve kod
M~0,8. Tek kod veih vrijednosti 0,85 < M < 1, odstupanje u tanosti
mjerenja naglo se poveava, tako da se u toj oblasti strujni pritisak mora
mjeriti nekom specijalnom sondom, najbolje odgovarajuom nadzvunom
sondom. Takve sonde imaju specijalan oblik, nos je zailjen, a rupice
moraju biti daleko od draa zbog kompresionog udara, slika 10.4.

Slika 10.4. Specijalna sonda

Mjerenje zaustavnog pritiska

Najjednostavniji i najtaniji nain mjerenja zaustavnog pritiska je pomou
tzv. Pitotove cijevi, tj. Obinom cilindrinom cjevicom koja je naprijed
otvorena, a poloena je paralelno sa strujnicom za koju se odreduje strujni
pritisak, slika 10.5. Greka mjerenja je mala, oko 0,2% do M=1 i to zbog
toga to je zaustavljanje struje u cjevici izvedeno tako brzo, da se uticaj
toplote i trenja moe zanemariti. Pitotova cijev je neosjetljiva na stepen
kompresibilnosti u oblasti podzvunih brzina, a isto tako i oblik cjevice ne
utie na tanost mjerenja.

255
Mjerna tehnika

Slika 10.5. Pitotova cijev i cilindrina sonda

Za mjerenje zaustavnog pritiska moe obino da poslui i tzv. cilindrina
sonda sa jednom rupicom prikazana na slici 10.5, kod koje je vano da
rupica bude usmjerena tano u pravac strujanja.
Najtaniji nain mjerenja zaustavnog pritiska je pomou Pitoove sonde koja
je naprijed otvorena,a poloena paralelno sa strujnicom za koju se mjeri
zaustavni pritisak. Istu funkciju ima i cilindrina sonda. Rupice na sondama
slue za postavljanje prikljuaka za manometar.

Kombinovano mjerenje
Ako se mjerenje strujnog i zaustavnog pritiska vri istom sondom, tada se
koristi kombinovana sonda. Za pravolinijsko strujanje se u tu svrhu moe
vrlo korisno primjeniti Prandtlova sonda koja je u stvari nastala u
kombinaciji iz Prandtlove sonde za mjerenje strujnog pritiska slika i Pitotove
sonde (slika 10.6).

Slika 10.6. Kombinovana sonda

256
 Mjerna tehnika

10.1.2. Prikljuna veza sonde i manomatra

Veza izmeu rupica na sondi za mjerenje zaustvnog, odnosno strujnog
pritiska, i prikljuaka za spoj sa manometrom izvodi se cjevicama koje su
obino utoliko manjeg prenika, to je sonda manja, tako da se primjenjuju i
kapilarne cijevi sa prenikom manjim od 0,5 mm.
Strujanje fluida kroz takav kapilar, pa i samu rupicu, je stoga prilino
prigueno, pa se kod svake promjene pritiska mora due ili krae ekati
dok se na manometru ne uspostavi odgovarajui pritisak. Ako je uz to i
zapremina mjernog instrumenta zajedno sa prikljunim vodom velika u
odnosu na kapilar u sondi, to je obino sluaj, tad e i vrijeme
uspostavljanja biti dugo. Slina pojava postoji i u tehnici elektrinih
mjerenja, gdje je kao karakteristina veliina uvedena vremenska konstanta
instrumenta.
Da bi se dobila slika o uticaju priguenja na vrijeme uspostavljanja koje je
potrebno da protekne dok se stub tenosti u manometru dovoljno smiri
kako bi se izvrilo oitavanje instrumenta, uporedie se proraunata
vremena uspostavljanja za dva konkretna sluaja.
Posmatrae se mjerni sistem sastavljen od jednog kapilara s unutranjim
prenikom d i rezervoara zapremine V na kraju kapilara. Na slici 10.7
prikazan je vremenski dijagram uspostavljanja pritiska za sluaj kad se na
mjernoj rupici sonde pritisak naglo povea od Po na P1. Kako se vidi iz
dijagrama u poetku e se promjena pritiska mijenjati proporcionalno sa
vremenom, dok e se na kraju promjene pritiska asimptotski pribliavati
pritisku P1. Vrijeme koje protekne do postizanja npr. 99% razlike pritiska
P1 - P0 zove se vrijeme uspostavljanja tb i ono je mjerodavno za utvrivanje
vremena trajanja eksperimenta.
Vremenska konstanta ta definirana je kao vrijeme, koje bi proteklo, da bi se
promjena pritiska od Po do P1, obavila proporcionalno sa vremenom.

Slika 10.7. Vrijeme uspostavljanja

257
Mjerna tehnika

10. 2. Instrumenti za mjerenje pritiska

Instrumenti za mjerenje pritiska su manometri. Postoje razliite konstrukcije

i izvedbe manomatara uraene na razliitim principima mjerenja.
Prema principu rada manometri se mogu podijeliti na tri osnovne grupe:
Hidrostatiki,
Mehaniki,
Elektronski manometri.

Hidrostatiki manometri su apsolutni instrumenti, jer oni direktno pokazuju

pravu vrijednost pritiska, dok se mehaniki i elektronski manometri moraju
umjeravati. Za mjerenje razlike pritisaka primjenjuju se diferencijalni
manometri. Mikromanometri slue za mjerenje vrlo malih pritisaka.
Podjela mjernih ureaja za pritisak prema mediju koji se koristi za rad
manometara:
Tekuinski manometri,
Deformacijski manometri,
Vakuumetri.
Zajednika je osobina svih tekuinskih manometara da se ravnotea sila
uspostavlja posredstvom tekuine.

10.2.1. Hidrostatiki manometri

Hidrostatiki manometri su apsolutni manometri jer oni direktno pokazuju
pravu vrijednost pritiska. Normalna sila djeluju na stub tenosti visine h, je
sila gravitacije, F=mg=hAg, tako da je pritisak p=hg, koji predstavlja
osnovnu jednainu svakog hidrostatikog manometra. Uz silu gravitacije,
na stub tenosti u cijevi djeluju i kapilarne sile usljed kojih se tenost u
cijevi dodatno die ili sputa za odreenu veliinu hk.
O ovoj injenici treba voditi rauna kod manometarskih cijevi manjeg
prenika. Sputanje ili dizanje tenosti hk moe se prema iskustvu odrediti
iz hk=K/d u mm. Vrijednosti za konstantu K zavise od tenosti i to za sluaj
kad se iznad manometarske tenosti nalazi vazduh, pa tako npr. za alkohol
iznosi 11 mm, a za ivu 14 mm.
U grupu hidrostatikih manometara ubrajaju se:
U-cijev,

258
 Mjerna tehnika

Obrnuta U-cijev,
U-cijev sa jednim sa jednim zatvorenim krakom,
Manometar sa posudom,
Kosi manometar,
Nagnuta U-cijev,
Prstenasta vaga,
Betzov manometar.

Diferencijalni manometar ili U-cijev

To je najjednostavniji manometar. Dobije se kada se oba kraja cijevi spoje
na pritiske p1 i p2, slika 10.8.
Razlika pritisaka p odreuje se iz jednaine:
p = p1 - p2 = h (m f) g .................................................... (10.2)
gdje je :
m - gustina manometarske tenosti
f - gustina fluda iji se pritisak mjeri

Slika 10.8. Diferencijalni manometar Slika 10.9. Manometar u obliku

ili U-cijev obrnute U-cijevi

259
Mjerna tehnika

Kod U-cijevi treba voditi rauna da oba kraka imaju iste unutranje prenike
cijevi. U protivnom, uzima se u obzir uticaj kapilarnih sila i jednakosti
zapremina lijevog i desnog kraka.

Manometar u obliku obrnute U-cijevi

Koriste se u sluaju kada je istom tenosti ispunjena manometarska cijev,
kao to je i tenost iji se pritisak mjeri, slika 10.9. Iznad tenosti je fluid ija
je gustina m< f i koji se ne mijea sa radnim fluidom. Ovaj manometar se
koristi za mjerenje malih razlika pritisaka u tenostima. Upotrbom klasine
U-cijevi morao bi da se primijeni, po prirodi stvari, ivin manometar, a tada
bi razlika stubova ive u oba kraka bila znatno manja nego kod obrnute
U-cijevi gdje se koristi kombinacija tenost vazduh.
Razlika pritisaka odreuje se po obrascu:
p = p1 p2 = h ( f m) g ................................................. (10.3)

U-cijev sa jednim zatvorenim krakom

U-cijev sa jednim zatvorenim krakom prikazana je na slici 10.10. Postupak

mjerenja je sljedei:prije poetka mjerenja treba otvoriti ventil V, kako bi se
u oba kraka izjednaio pritisak (p0 pb) i podesila nula manometra, gdje je
pb - atmosferski pritisak.

Ventil V se mora zatvoriti prije mjerenja. Apsolutni nadpritisak se odreuje

na osnovu izraza:
lo
pMaps = po + 2h M g ................................................. (10.4)
lo h
a apsolutni potpritisak na osnovu obrasca:
lo
pVaps = po 2h M g .................................................. (10.5)
lo + h

260
 Mjerna tehnika

Slika 10. 10. U-cijev sa jednim Slika 10. 11. Manometar sa

zatvorenim krakom posudom

Manometar sa posudom
Na slici 10.11. prikazan je manometar sa posudom. To je u stvari U-cijev sa
jednim irim krakom, koji omoguava oitavanje stuba tenosti uvijek od
"0". Da bi se izbjegle greke zbog kapilarnih sila, prije svakog oitavanja
skalu treba podesiti tako da se meniskus u lijevom kraku poklopi sa "0" na
skali. Gornji rezervoar iznad kraka cijevi za prikljuenje pritiska p2 slui za
preuzimanje vika manometarske tenosti ukoliko pritisak p2 pree
dozvoljeni mjerni opseg manometra.

Manometar sa nagnutom cijevi - kosi manometar

Za mjerenje malih razlika pritisaka moe korisno da poslui kosi
manometar (slika 10.12), odnosno razlika pritiska. Odreuje se na osnovu
izraza:
p = h M g .......................................................................... (10.6)
gdje je:

A
h = h1 + h2 = x sin + 1 = const . ................................. (10.7)
A2

261
Mjerna tehnika

Konstanta manometra se odreuje posebno za svaki nagibni ugao , pri

emu treba strogo voditi rauna o poloaju "0" tenosti u kosoj cijevi jer se
kod ovih manometara, naroito kad je manometarska tenost voda, jer ona
se lijepi uz staklo.

Slika 10.12. Kosi manometar

Nagnuta U-cijev
Ovaj tip mikromanometra ima dva opsega mjerenja, koji se postiu pomou
dva razliita nagiba U-cijevi.
Podeavanje ugla se vri pomou privrenih libela. Za odreivanje
razlike stubova tenosti u U-cijevi postoji specijalno pokretno mjerilo koje
daje razliku pritiska u paskalima. Da bi mjerenje bilo tano, neophodno je
da se gustina alkohola u manometru odrava na propisanoj vrijednosti, jer
u protivnom dolazi do sistematskih greaka instrumenata.
Ovaj mikrometar se vrlo uspjeno primjenjuje u klimatizaciji za mjerenje
malih brzina strujanja vazduha kroz kanale. Tako se pomou Prandtlove
brzinske sonde mogu sa zadovoljavajuom tanou mjeriti brzine
c > 3,5 m/s.

Prstenasta vaga
Prstenasta vaga je u stvari U-cijev u obliku torusa-prstena. Na slici 10.13
prikazana je principijelna shema ovog manometra.
Ovaj manometar se naroito koristi za mjerenje veih pritisaka u
cjevovodnom sistemu, npr. za mjerenje protoka u parovodovima. Za tu
primjenu torus se izrauje od specijalnog nehraajueg elika. Kazaljka
pokazuje zakretanje torusa na skali koja je skalirana dirktno u jedinicama
pritiska.

262
 Mjerna tehnika

Slika 10.13. Prstenasta vaga

Razlika pritiska se odreuje na osnovu izraza:
p = p1 p2 = mgr sin / RA ............................................. (10.8)
gdje je:
m - masa pokretnih dijelova (njen moment dri ravnoteu sa momentom
sile teine razlike nivoa manometarske tenosti),
A - povrina unutranjeg presjeka torusa
A = d /4,
r - radijus teita pokretnih dijelova
R - radijus ose torusa

Prstenasti manometar
U industrijskim pogonima se esto upotrebljava kapljevinski prstenasti
manometar. Prstenasti manometar je izveden iz uplje cijevi u obliku
prstena koji je djelimino ispunjen tekuinom. Kao tekuina naje se
koristi iva, ali moe biti ispunjen i vodom. Prenik prstena je izveden u
obliku poluge iji centar je smjeten na vrh brida tako da se prsten moe
zakretati oko sredita. U sreditu poluge nalazi se hvatite nosaa sa
utegom, tako da se zakretanje prstena prenosi na zakretanje nosaa i
utega.

263
Mjerna tehnika

Slika 10.14. Prstenasti manometar

Kada su prikljueni pritisci na obje strane manometra jednaki, p1 = p2,
poluga sa utegom je u vertikalnom poloaju i otklon manometra jednak je
nuli. Kada se pritisak p2 povea, p2 > p1,dolazi do zakretanja manometra i
nakon odreenog vremena uspostavlja se novo ravnoteno stanje tako da
je uteg otklonjen na suprotnu stranu gdje je pritisak manji.
Mjerni signal je ugao zakretanja koji se oita kao otklon vrha utega od
nultog (vertikalnog) poloaja.
Karakteristika manometra za kalibraciju se izvodi iz uslova ravnotee za
tijelo koje moe rotirati oko vrste take, odnosno da je zbir zakretnih
momenata jednak nuli. Zakretni moment sile zbog razlike pritisaka mora biti
jednak i suprotan po predznaku od zakretnog momenta utega, odnosno:
Mp = - Mm ............................................................................. (10.9)
Zakretni moment je vektorski proizvod sile i vektora poloaja hvatita sile
od sredita zakretanja. Moment zbog razlike pritiska je:
Mp = r x Fp ; Fp = ( p2 p1 ) S ................................................. (10.10)
gdje je:
r - radijus prstena manometra,
S - povrina presjeka cijevi.
Zakretnom momentu zbog razlike pritiska suprotstavlja se zakretni moment
tangencijalne komponente Ft teine utega F. Tangencijalna komponenta se
odredi iz pravouglog trokuta.
Ft = F sin, F = M g, ( p2 p1 ) S r = M g S sin ............. (10.11)
Relacija izmeu mjernog signala i razlike pritiska je:

264
 Mjerna tehnika

.................................................... (10.12)
Za razliku od prethodnih primjera, prstenasti manometar ima nelinearnu
kalibracionu karakteristiku. Posebna prednost prstenastog manometra je
jednostavnost pretvaranja zakreta prstena u zakretanje klizaa
potenciometra i pretvaranje razlike pritiska u elektrini signal.

Becov (Betz) mikromanometar

Becov manometar radi na principu U-cijevi (slika 10.15). Razlika nivoa u
oba rezervoara G i S mjeri se pomou skale R koja visi na plovku C. Na
staklenoj skali je ugravirana podjela koja se optikim putem projektuje na
nepokretnu skalu sa odgovarajuim poveanjem (oko 20 puta) i daje razliku
pritiska u mm stuba tenosti. Maksimalna razlika pritiska nivoa obino
iznosi 300-800 mm, a za manometarsku tenost se koriste voda i praktian
instrument,naroito za laboratorijska mjerenja. Tanost ovih manometara je
0,5 Pa.

Slika 10.15. Becov (Betz) mikromanometar

265
Mjerna tehnika

10.2.2. Mehaniki manometri

U grupu mehanikih manometara spadaju manometri sa:
cijevnom oprugom,
membranskom oprugom,
nabranom oprugom

Manometri sa cijevnom oprugom

Od mehanikih manometara najrasprostranjeniji su manometri sa
Bourdonovom cijevnom oprugom (slika 10.16), kod kojih se cjevasta
opruga (eliptinog poprenog presjeka) pod dejstvom pritiska fluida unutar
cijevi iri, odnosno skuplja (kad je pritisak u cijevi nii od od atmosferskog).
Pomou zupastog mehanizma na skali se direktno pokazuje nadpritisak,
odnosno podpritisak. Ovi manometri i vakuumetri obavezno se moraju
kalibrirati. Tanost pokazivanja ovih manometara i vakuumetara zavisno od
kvaliteta izrade i tanosti kalibracije je 0,6 - 2%. Radi poveanja opsega
mjerenja u manometar se ugrauje cjevasta opruga odgovarajue vrstoe,
tako da se oni mogu primijeniti i za pritiske od 1 do vie stotina bara.

Slika 10.16. Manometri sa cijevnom Slika 10.17. Manometar sa

oprugom membranskom oprugom

266
 Mjerna tehnika

Manometri sa membranskom oprugom

Pritisak djeluje na elinu membranu (slika 10.17), koja se deformira i
pomie pokazivaki mehanizam. Ovim manometrom se mjere manji pritisci
od 2 bara. Membrana lako mijenja svoje karakteristike nakon izvjesnog
vremena, pa instrument treba ee badariti. Tanost tih manometara je
2% od opsega skale.

Manometri sa naboranom cijevnom oprugom

Slika 10.18. Manometar sa naboranom oprugom

Na slici 10.18 prikazan je princip rada pretvaraa manometra, koji slui za
mjerenje manjih pritisaka. esto se mehaniki barometri izrauju na tom
principu. Tanost ovih instrumenata je 2% od cijele skale.

10.2.3. Elektronski manometri

Za industrijsku primjenu, naroito u procesnoj tehnici, esto je potrebno da
se mjerni signali sa mjeraa protoka direktno koriste za automatiku procesa
i raunarsku obradu. Zbog toga postoje razliiti elektrini prtevarai koji
razliku nivoa u U-cijevi pretvaraju u elektrine signale.

Podjele elektronskih manometara

Mjerni pretvarai - senzori elektronskih manometara mogu biti:
induktivni,
kapacitivni,

267
Mjerna tehnika

ugljeno-mikrofonski,
piezoelektrini,
membrane sa uparenim mjernim trakama,
tranzistori itd.
Prema veliini pritiska, primjenjuju se i odgovarajui mjerni davai. U
elektronici pretvaraa mjerni signali se obrauju, pojaavaju, filtriraju, tako
da se na pokazivakom instrumentu pritisak ili razlika pritiska prikazuje
analogno ili digitalno. Elektronski mjerai pritiska su pogodni za mjerenje
brzih promjena - oscilacija pritiska.
Po potrebi, senzori radi ugradnje na mjerno mjesto, mogu biti vrlo malih
dimenzija. Tanost mjerenja je u granicama od 1 do 2% od punog
opsega mjerenja. Ovi mjerai pritiska uspjeno se koriste za mjerenje
pritiska bez cijevnog prikljuka, npr. za mjerenje pritiska pare, ukoliko se
eli izbjei upotreba kondenzacionih sudova. U takve svrhe moraju se
primijeniti senzori koji mogu izdrati odgovarajue visoke temperature. Svi
elektronski manometri moraju se kalibrirati.

Kalibriranje mehanikih i elektronskih manometara

Slika 10.19. Hidraulini ureaj za kalibriranje

268
 Mjerna tehnika

Najee se za kalibriranje manometara primjenjuje hidrauliki ureaj za

kalibriranje, prikazan na slici 10.19. Na elo klipa K povrine A=0,9806 cm,
djeluje sa donje strane pritisak ulja, koji odgovara pritisku na manometru,a
sa gornje strane tegovi raznih masa od 0,5 kg, 1 kg i vie. Tegu od 1 kg
odgovara pritisak ulja od jednog bara,jer je
P=mg/A=105 N/m2 ................................................................ (10.13)
Manometar M koji se kalibrira, postavlja se na manometarski prikljuak od
1/2". Pomou ventila V se ispusti zrak, a pomou regulacionog ventila R se
podeava veliina ulja u mjernom dijelu instalacije, tj. pritisak i to tako da
tanjir sa tegovima bude na odreenoj koti. Trenje izmeu klipa i njegovih
voica se otklanja povremenim obrtanjem tanjira. Prema tanosti
pokazivanja manometri se obino dijele u tri klase (tabela 10. 1).

Klasa 0,6 1,0 2,0

Greka badarenja 0,4 0,8 1,6 % od pune skale
Greka u pogonu 0,6 1,0 2,0 % od pune skale
Tabela 10.1. Klase tanosti manometara

Slika 10.20. Manometar za umjeravanje

Standardni postupak umjeravanja manometara provodi se primjenom
manometra na slici 10.20. Pritisak se rauna prema izrazu:

p=
( mu + ms ) g ................................................................. (10.14)
r 2

269
Mjerna tehnika

Deformacioni manometri
Deformacioni manometri rade na osnovu elastine deformacije materijala
koja nastaje pod djelovanjem razlike pritiska. Dijele se na:
Bourdonove cijevi,
membrane,
mjehove
Bourdonova cijev je najee u industriji upotrebljavani mjerni pretvara
manometara. Izraen je od elastinog i upljeg srpa koji ima jedan kraj
uvren za kuite instrumenta a drugi kraj je slobodan. Zbog razlike
pritiska u cijevi manometra i okoline dolazi do savijanja slobodnog kraja iji
se pomak pomou mehanizma pretvara u zakretanje kazaljke instrumenta.
Budui da je deformacija Bourdonove cijevi odreena razlikom mjerenog i
vanjskog pritiska, ovi manometri uvijek mjere nadpritisak iznad
atmosferskog.
Mjerni signal je ugaono pomjeranje kazaljke za ugao pa je ispitna-
kalibraciona karakteristika Bourdonovog manometra linearna.
= K( p1 p0 ) .................................................................... (10.15)

Slika 10.21. Shematski prikaz razliitih izvedbi Bourdonove cijevi

Mjerni opseg Bourdonovih manometara je vrlo velik. Izrauju se od malog
mjernog opsega (0 do 1 kPa) pa do vrlo velikih mjernih opsega (0 do
100 bar). Posebnim izvedbama se zakretanje kazaljke moe pretvoriti u
elektrini signal, ili se mehanika deformacija Bourdonove cijevi
neposredno pomou rasteznih traka pretvara u elektrini signal

270
 Mjerna tehnika

a) b)
Slika 10.22. Bourdonov manometar: a) analogni (s kazaljkom),
mjerni opsezi 0-1 bar, 0-50 bar, klasa tanosti 3%, b) digitalni; mjerni
opsezi 0-1 bar, od 0-100 bar, klasa tanosti 0,25 %, mjerni signal 4-20 mA

Slika 10.23. Mjerne membrane:

a) ravna membrana, b) slog membrana (mijeh)
Pretvarai pritiska mogu biti ravna membrana i slog membrana-mijeh
(slika 10.23).
Na slici 10.24. je prikazan je princip pretvaranja pritiska u elektrini signal.
Pomak membrane se preko pomine grede prenosi na pomak klizaa
potenciometra. Promjenljivi otpornik (potenciometar) prikljuuje se u jedu
granu otpornikog Wheastoneovog mosta,ime se kao izlazni signal dobije
napon. Izlazni napon se nadalje pomou elektrinog sklopa pretvara u
standardni elektrini signal u podruju od 4 - 20 mA.

271
Mjerna tehnika

Slika 10.24. Pretvara pritiska u elektrini signal pretvanjem pomaka

membrane u pomak kliznog potenciometra
Deformacija membrane moe se pomou transformatora razlike,
(slika 10.25) pretvoriti u elektrini signal. Transformator razlike ima
sekundarnu zavojnicu spojenu od dva dijela i pominu jezgru. To je linearni
pretvara pomaka i esto se koristi i kod drugih mjernih ureaja za
pretvaranje pomaka u elektrini signal, na primjer kod rotametara za
mjerenje protoka tekuina.

Slika 10.25. Shematski prikaz manometra sa pretvaranjem pritiska u

elektrini signal: a) sa membranom i transformatorom razlike;
b) Bourdonova cijev i elektromagnet

272
 Mjerna tehnika

10. 3. Senzori pritiska

Klasini senzori sa Bourdonovom cevi ili sa membranom su najee u

upotrebi, jer odlino rade, ali imaju jednu manu, zbog koje se vie ne
ugrauju na vanim mjernim mjestima. Hodovi pretvarakih elemenata kod
njih iznose od 1 do 3 milimetara, za razliku od deformacija kod modernih
senzorskih mjeraa pritiska koji ne prelaze nekoliko mikrona. Ovi minimalni
pomaci omoguuju prednosti:
veliku brzinu odziva (standardno oko 2 ms. ),
visoku linearnost,
otpornost na preoptereenja i
dugotrajnost bezotkaznog rada.
Principi merenja pritiska koji se danas primenjuju, uglavnom favorizuju
direktno pretvaranje fizike u elektrinu veliinu a ovo, u veini sluajeva,
zahtijeva izvor pomone energije za senzor. Pri tom treba voditi rauna o
tome kako da se ponite greke merenja usled uticaja temperature,
gustine, parazitnih elektrinih veliina i drugih uticaja.
Uz pretpostavku da svi ti uticaji poniteni, moe se vriti obrada signala sa
senzora. Na slici 10.26, dio oznaen sa 1 je senzor, a dio oznaen sa 2 je
dio koji uz malo elektronike proslijedi signal instrumentu- transmiteru.
Cjelina 3 na slici 10.26, predstavlja finalni dio pretvaraa, okrenut korisniku
koji omoguava vizuelno oitavanje i/ili zapisivanje pritiska. Transmiter
moe da izvri konverziju signala u oblik pogodan za prenos na veu
daljinu (npr. 0/4-20mA) i A/D konverziju u digitalne impulse za serijsku
komunikaciju.

Slika 10.26. Shematski prikaz senzorskih ureaja

273
Mjerna tehnika

10.3.1. Podjela senzora pritiska

Senzori pritiska su glavni dijelovi ureaja za mjerenje pritiska. Mogu se
podijeliti na dva osnovna naina:
prema mjestu ili sredini u kojoj se koriste i
prema principu rada
Prema sredini u kojoj se koriste dijele se na:
senzore za industrijska mjerenja i
senzore za laboratorijska mjerenja.
Prema principu rada dijele se na:
senzore za deformaciju i
senzore za pomjeranja koji rade na principima:
piezoelektrinog efekta,
kompenzacije sile i
ostalim principima navedenim i za druga mjerenja.

Senzori za industrijska mjerenja

Najvanija osobina senzora koji treba da rade u industrijskim uslovima je
stabilan i dugotrajan bezotkazni rad ureaja, bez nekog posebnog
odravnja. Visoka klasa tanosti u 90% sluajeva nije primarna, tj. 1%
greke je sasvim dovoljno tano. Od toga je znaajnije da ureaj ne bude
preskup. U industrijske svrhe se koriste nabrojani senzori.
Pretvarai deformacija su:
1. Piezootporni senzori - pretvara deformacija
2. Senzori u obliku metalnih traka - pretvara deformacija
metalne trake na foliji,
metalne trake na tankom filmu,
metalne trake na debelom filmu.
Pretvarai pomjeranja su:
1. Senzori na principu Holovog efekta, pretvara pomjeranja
2. Kapacitivni senzori - pretvara pomjeranja
3. Induktivni senzori - pretvara pomjeranja

274
 Mjerna tehnika

4. Potenciometarski senzori - pretvara pomjeranja.

Ostali pretvarai:
1. Piezoelektrini senzori koji rade na principu piezoelektriniog efekta
2. Ostali principi
Pirani vakuum mjerai
Jonizacioni mjerai pritiska
Frikcioni mjerai pritiska
McLeodeovi kompresioni mjerai

Vakuumetri-Pirani i jonizacioni
Vakuumetri su manometri za mjerenje niskih pritisaka, najee manjih od
100 Pa. Najpoznatiji su McLeodeov, Piranijev i ionizacijski vakuumetar.
Piranijev vakuumetar (slika 10.27), se koristi za mjerenje pritisaka u
liofilizatorima za liofilizaciju sojeva mikroorganizama, stanica, u proizvodnji
lijekova, i takoer u proizvodnji vrijednih sastojaka hrane. Mjerenje niskog
pritiska se zasniva na efektu promjene koeficijenta prijenosa toplote sa
vrue niti, zavisno od pritiska. Osnovni dijelovi ureaja su staklena cjevica
u kojoj se nalazi arna nit. Nit se napaja sa konstantnom strujom i
elektrina energija pretvara se u toplotu koja se prenosi kroz hidrodinamiki
granini sloj oko niti na plin u okolini. Temperatura niti je odreena
koeficijentom prijenosa toplote i koristi se kao mjerni signal pritiska.

Slika 10.27. Shematski prikaz Piranijevog i jonizacijskog manometra

Na povrini niti zavaren je termolanak tako da se elektromotorna sila
termolanka umjerava i u zavisnosti od mjerenog pritiska. Ispitna funkcija
odreena je bilansom topline za nit:

275
Mjerna tehnika

................................................. (10.16)
R(T) je otpor mjerne niti koji je funkcija temperature niti T, I je struja kojom
se napaja nit, S je povrina niti, h je ukupni koeficijent prijenosa toplote koji
se mijenja sa mjerenim pritiskom p i T0 je temperatura plina u okolini. Zbog
nelinearnosti R(T) i h(P) kalibraciona funkcija je nelinearna i mora se
odrediti za svaki plin posebno jer se koeficijent toplote mijenja sa sastavom
plinova.
Osim temperature moe se kao mjerni signal upotrijebiti i elektrini otpor
Piranijeve niti tako da se ispitna cijev spoji u otporniki Wheastoneov most.
Mjerno podruje Piranijevih vakuumetara je od 1 mPa do 0,1 kPa.
Za niske pritiske, u podruju od 1 Pa do 10 mPa koriste se jonizacijski
vakuumetri (slika 10.27). Za mjerenje se koristi trioda u kojoj se nalazi plin
iji se pritisak mjeri. Osnova mjerenja je jonizacija plina do koje dolazi
prijelazom naelektrisanja izmeu katode i anode. Katoda je uarena i dolazi
do termike emisije elektrona koji se ubrzavaju zbog napona mreice i
anode. Tokom prelaza dolazi do sudara elektrona i molekula plina i plin se
jonizira. Negativno naelektrisanje se prenosi sa katode na anodu, a
pozitivno se prenosi u suprotnom smjeru. Ukupna struja u krugu ovisi o
stupnju jonizacije i mjerni je signal za pritisak plina u triodi. Efikasnost
jonizacije zavisi od vrste plina tako da se mjerni ureaj ispituje zasebno za
svaki plin.

Slika 10.28. Kapacitivni pretvara vakuuma

Kapacitivni senzori
Kao pretvarai pritiska u mjernim ureajima za mjerenje pritiska, ali i u
ureajima za kalibriranje i umjeravanje manometra koriste se razne vrste

276
 Mjerna tehnika

pretvaraa. Principijelna shema rada kapacitivnnog pretvaraa vakuuma

data je na slici 10.28. Kapacitivni pretvara je esto koriten senzor za
industrijska mjerenja.
Piezootporni senzor pritiska
Ova vrsta senzora iroko je primijenjena kod industrijskih mjeraa zbog
svoje robusnosti, visoke klase tanosti, brze dinamike i odline stabilnosti.
Srce sistema je silicijumska ploica-ip dimenzija, 4 x 4 x 1mm, kroz iju su
specijalno pripremljenu gornju povrinu difundirana etiri elektrina otpora
kiloomskih vrednosti, formiranih u Wheatstoneov mjerni most. Dejstvom
pritiska na silicijumsku ploicu dolazi do tzv. piezootpornog efekta.
Piezelektrini efekt je pojava deformacije nekih kristala (npr. kvarc, SiO2) i
keramikih materijala u elektrinom polju, i obrnuto, pojava elektrinog
naelektrisanja na povrini tih materijala ako se deformiraju djelovanjem
mehanike sile (slika 10.29).

Slika 10.29. Prikaz piezoelektrine pojave:

a) pojava deformacije kristala zbog elektrinog polja,
b)pojava elektrinog napona zbog deformacije kristala djelovanjem sile
Do znaajne promjene specifine elektrine otpornosti materijala ploice, a
time i do promjene vrijednosti otpora difundiranih u ploicu kod svih
kristalnih materijala dolazi zbog promjenljive pokretljivosti elektrona u
kristalnoj reetki pod dejstvom sile. Kod poluprovodnikih materijala, kao
to je silicijum, ova promena je oko 100 puta veeg intenziteta u odnosu na
metale. To omoguava da dimenzije senzora budu male, a takoe je
mogue mjeriti i veoma male opsege pritiska (reda desetak milibara).

277
Mjerna tehnika

Slika 10.30. Osnovni crte senzora pritiska

Na slici 10.30. prikazan je kompletan senzor pritiska, sa detaljnim opisom
podsklopova senzora. Osnovni podsklop je sistemsku podloka (vejfer).
Ona se dobija tako to se Si monokristal isijee na krike, pazei strogo pri
tome na strukturu i orijentaciju kristala, a zatim polira. Slijedee je
implantacija i oneienje u cilju formiranja otpornog elektronskog
Wheatstoneovog mosta. Kljuna faza je formiranje membranskog Si
epitaksijalnog sloja, koji se dobija nagrizanjem ili buenjem polirane
povrine sistemske podloke. Elektrini otpori se difundiraju u ivinu zonu
membranskog sloja, jer su tu najvea fizika optereenja i izlazni elektrini
signal.
Sistem mora da ima bazu. Sistemska podloka pravi se od istog materijala i
istih je dimenzija kao i bazna, a ove dve spajaju se pomou specijalne
metalne legure. U sluaju da se pravi senzor za relativni pritisak, bazna
podloka se izbui skroz, a u sistemskoj se napravi obla rupa. Ovim je
zavren postupak dobijanja elementarnog senzora ili ipa.
Otpori se spajaju u Wheatestoneov most radi poveanja nivoa izlaznog
signala i kompenzacije temperaturnih uticaja. Izvor pomone energije za
ovaj senzor predstavlja strujni (bilo koja konstantna vrednost izmeu 1 i
4mA) ili naponski (izmeu 5 i 10VDC) generator. Na slici 10.31 predstavljen
je teorijski Wheatestoneov most u naponskoj varijanti napajanja. Za most

278
 Mjerna tehnika

se kae da je uravnoteen ako je izlazni signal koji se mjeri na njegovoj

dijagonali jednak nuli. Ovo se ostvaruje u sluaju da je ispunjeno sljedee:
R1/R3 = R2/R4 ........................................................................ (10.17)

Slika 10.31. Teorijski izgled Wheatstoneovog mosta

Most izlazi iz ravnotee pod dejstvom sile pritiska, koja deformira kristalnu
reetku materijala od kojeg su otpori. R1 i R4 poveavaju svoju numeriku
vrednost, a R2 i R3 je smanjuju. Kao rezultat toga poveava se vrijednost
izlaznog signala, (Us) na dijagonali mosta. Praktina numerika vrijednost
ovog signala je od nekoliko desetina do nekoliko stotina mV.
Formula po kojoj se izraunava izlazni signal za teorijski Wheatstoneov
most, je slijedea:
Us= Ub x (R1 x R4 R2 x R3) / (R1 + R3) (R2 + R3 ) + U0 .......... (10.18)
Us - Izlazni signal
Ub - Napon napajanja
U0 - Napon offseta

279
Mjerna tehnika

U praksi se pokazuje da su uticaji promjene temperature i drugih

parametara znaajni, tako da izlazni signal za ravnoteni most nije nula i
polako se mijenja sa promjenom temperature. Da bi se pojave
kompenzovali, obino se koristi otvorena varijanta mosta i redno paralelna
veza otpornika za temperaturnu kompenzaciju.

Izvedbe piezoelektrinih senzora pritiska

Piezoelektrini pretvarai pritiska (slika 10.32), mogu se izvesti u
minijaturnom mjerilu, imaju izvrsne dinamike osobine i zahvaljujui
linearnoj statikoj karakteristici omoguuju precizno umjeravanje i veliku
tanost mjerenja. Glavna primjena piezoelektrinih elemenata je za izvedbu
generatora i detektora.

Slika 10.32. Piezoelektini pretvara pritiska

Senzori za laboratorijska mjerenja

To su dijelovi mjeraa za laboratorijsku upotrebu najvie klase. Poeljno je
ostvariti 99,9% tanosti i vie, sa visokom stabilnou mjerenja. Ovi senzori
se koriste kao kontrolori i kalibratori industrijskih mjeraa pritiska i radnih
etalona pritiska. U grupu senzora za laboratorijska mjerenja spadaju:
1. Vibrirajui cilindar - pretvara vibracija
2. Vibrirajui kvarcni kristal - pretvara vibracija
3. Kvarcna Bourdonova cijev sa magnetnom povratnom
spregom - kompenzacija sile

280
 Mjerna tehnika

Smart transmiteri-pretvarai

Pretvarai pritiska i diferencijalnog pritiska mogu sadrati itavu gamu

pretvaraa pritisaka za gasove, paru i tenosti poevi od onih najprostijih
sa fiksnim opsegom i klasom tanosti 0,5%, pa sve do SMART davaa sa
promjenljivim opsegom, klase tanosti 0,1%, sa kojima moe da se
komunicira putem raunara.

Slika 10.33. SMART pretvarai

Jedna od najbitnijih karakteristika SMART trnsmitera pritiska i
diferencijalnog pritiska je modularni dizajn. To znai da svi transmiteri bez
obzira da li su za pritisak ili diferencijalni pritisak i bez obzira na eliju koju
imaju, keremiku ili polilisilikonsku, imaju potpuno istu elektroniku, displej i
kuite (slika 10.33). Prilikom promjene elije nije potrebna nikakva
ponovna kalibracija transmitera, jer podaci o svakom tipu elije se nalaze
unutar senzora i elektronika ih odmah prepoznaje.

Postavljanje pretvaraa
Setovanje davaa ne zahtijeva zrak pod pritiskom, isto moe da se uradi
koristei 4 tastera koji se nalaze na samom pretvarau, ili putem
personalnog raunara. Nula moe da se pomjera izmeu -100% i +95%
nominalnog opsega elije, a sam mjerni opseg je podesiv u odnosu 1:20.
Elektronika putem raznih protokola omoguava superponiran digitalni
signal za prenos podataka i setovanje pretvaraa putem raunara i
obezbjeuje dosta podataka o samom pretvarau i mjernom mjestu.
Svi SMART ureaji posjeduju matricu podataka u kojoj se osim vrijednosti
mjerene veliine nalazi jo niz podataka, na primer: najvia i najnia
temperatura medija na eliji, najnii i najvii pritisak, broj najviih pritisaka
koji su delovali na membranu, razne servisne informacije itd. Svi pomenuti

281
Mjerna tehnika

podaci se uvaju, tako da korisnik ima potpunu informaciju o stanju

pretvaraa ime se poveava i pouzdanost samog mjerenja pritiska.

Slika 10.34. Postavljanje pretvaraa

Kuite SMART transmitera pritiska i diferencijalnog pritiska koje titi
elektroniku od neumjerenih temperatura, vlage i korozivnih materijala je
aluminijumsko i zatieno. U kuitu se nalazi digitalni displej i bargraf.
SMART transmiteri imaju certifikate za rad u eksplozivnoj sredini
(CENELEC, PTB, FM, CSA RIIS itd. ) i posjeduju elektrini filter koji je,
ustvari, zatita od elektromagnetne interference (EMC - Electromagnetic
compatibility). Pretvara se testira u elektrinom polju jaine 30V/m. Upravo
zbog toga razna ukljuivanja i iskljuivanja, radio oprema, elektrostatika
pranjenja ne utiu na elektroniku davaa i na taj nain pomenuta zatita
obezbjeuje veoma pouzdano mjerenje.

282
 Mjerna tehnika

11. MJERENJE SILE

Sadraj lekcije:
1. Uvod
2. Instrumenti i ureaji za mjerenje sile
3. Kalibriranje dinamometara
4. Mjerni lanac za mjerenje mase

11.1. UVOD

Sila je vektorska veliina, u mehanici i tehnici jedna od osnovnih i

najvanijih veliina koje treba mjeriti i kontrolirati. Sila se definira po drugom
Newtonovom zakonu kao F = m a. Sila gravitacije predstavlja umnoak
mase i gravitacionog ubrzanja G = mg. Sila gravitacije sa aspekta mjerenja
je vana jer je osnova za mjerenje mase i vaganje. Umjesto ubrzanja u
izrazu za silu gravitacije javlja se ubrzanje gravitacije. Sila u opruzi ili
elastinom tapu data je izrazom:
F = cx ................................................................................. (11.1)
gdje je
c krutost opruge ili tapa,
x deformacija.
Djelovanjem sile dolazi do deformacije. Deformacija se moe mjeriti, pa
nakon toga izraunati sila. Takav nain odreivanja sile je indirektni
postupak.
Direktnim mjerenjem moe se odrediti vrijednost sile. Ureaji kojima se
provodi direktno mjerenje sile zovu se dinamometri.
Optereenje silom predstavlja nain provjere i ispitivanja objekata prije
njihovog putanja u rad. Silom se optereuju mostovi kako bi se provjerila i
dokazala upotrebljivost objekta. Krovne i stadionske konstrukcije u pravilu
se provjeravaju nakon izrade i montae optereenjem u vidu sila. Takve
tano poznate sile dovode do pojave elastinih deformacija ispitivanih
objekata.
Nakon upotrebe noseih uadi, zatega visokih objekata ili mostova,
zakonom su propisani uslovi pod kojima ih treba ispitati. Jedan od koraka
koji se u tom postupku moraju obaviti jeste i ispitivanje sile u uetu ili zatezi.
Posebnu ulogu u mjerenju sile zauzima mjerenje mase, gravimetrija ili
tehnike vaganja koja ima veliku ulogu u automatskim linijama pakovanja u
raznim oblastima industrije; prehrambenoj, hemijskoj, farmaceutskoj.

283
Mjerna tehnika

Industrijske vage za vaganje sirovina i kabastih gotovih proizvoda su

nezamjenljive u procesnoj industriji, metalurgiji itd.

11.1.1. Metodi i principi odreivanja mase i sile

Masa se moe odrediti direktno i indirektno. Direktno odreivanje mase vri
se u klasinoj mehanici i u teoriji relativiteta. U klasinoj mehanici to se radi
za kretanje planeta, a u teoriji relativiteta da se uspostavi veze izmeu
mase i energije. Indirektno odreivanje mase se vri u mehanici,
astronomiji, termodinamici hemiji i atomskoj fizici. Detaljnije podjele date su
na slici 11.1.
Mjerenje mase

Direktno mjerenje mase Indirektno mjerenje mase

Klasina Teorija Astro- Termo- Atomska

mehanika relativiteta Mehanika nomija dinamika Hemija fizika

Kretanje Veza mase i Volumen luminancija Termalna mol Optika

planeta energije energija spektroskopija

Auger
Inercija Gravitacija Nuklearna Fizika estica Astronomija spektroskopija
fizika

Corioli's Gravitacione spektro- Stroke Read Fotoelektron

sile sile skopija procesi shift apsorpcija

Centrifugalne X-zraci
sile spektroskopija
Vertikalni
impulsi hitac

Slika 11.1. Metodi i principi odreivanja mase

11.1.2. Kriteriji za uravnoteavanje masa

Mjerenje mase je vaganje ili uravnoteavanje i predstavlja aktivnost
mjerenja koja se moe posmatrati sa razliitih aspekata:
Fizikih principa mjerenja odnosno konstrukcije vaga,
Oblik rada,

284
 Mjerna tehnika

Klasifikacija mjerenja prema tanosti rezultata koji se trebaju dobiti

vaganjem,
Drugi kriteriji,
Klasifikacija .
Kriteriji za klasifikaciju prikazani su na slici 11.2.

Klasa tanosti
Fiziki princip mjerenja
direktno poreenje mase
npr. mehanika vaga
Poreenje sile
npr. vaga s oprugom
radiometrijsko odreivanje
mase
piezoelektrini efekat
I Fine vage
II Precizne vage Vrste uravnoteenja
III Komercijalne vage
Bez automatskog uravnoteenja
IIII Grube vage npr. mehanika vaga
Poluautomatsko uravnoteenje
npr. vage za rasuti teret
Automatsko uravnoteenje
npr. elektromehanika vaga

...

Nain prikaza rezultata Ostali kriteriji

Bez displeja Vrsta vage
npr. mehanika vaga Vrsta leajeva za teret
Sa displejom Nain rada Namjena
npr. elektronska Vage sa vlastitim pogonom
vaga npr. kaina vaga ...
Vage bez vlastitog pogona
npr. mikro-vage
Izvor: Mettler, 1982

Slika 11.2. Kriteriji za klasifikaciju uravnoteavanja

11.1.3. Greke pri mjerenju

Pri mjerenju mase uspostavlja se ravnotea lijeve i desne strane vage. Pri
tom se javljaju greke koje utiu na rezultat mjerenja.
Na slici 11.3 su date greke i mjesta na kojima se one javljaju kod prostih
mehanikih vaga.

285
Mjerna tehnika

Nesigurnost L1 L2
duine Elektrini
naboj
Trenje i
kretanje
leajeva
Magnetna polja

Odstupanje od
standarda mase

V1.r L.g V2.r L.g

Poloaj Pritisak
teita zraka
mase

Prozraenost
m1.g m2.g

Postavljanje koje nije horizontalno Izvor: PTB, 1997

Slika 11.3. Greke mjerenja mehanikih vaga

11.2. Instrumenti i ureaji za mjerenje sile

Direktno mjerenje sile ostvaruje se specijalnim ureajima koji se zovu

dinamometri. Rad dinamometara moe biti zasnovan na razliitim
principima. Dinamomtri prema principu rada mogu biti:
mehaniki,
elektrini,
hidraulini,
pneumatski.
Prema funkciji mogu biti:
potezni i potisni,
za ispitivanje kompresije
Za mjerenje sile mogu se koristiti razliite vrste pretvaraa, a najee:
tenzometraske mjerne trake,
induktivni prtvarai,
kapacitivni pretvarai,
piezoelektrini pretvarai.

286
 Mjerna tehnika

Osnovni zahtjevi koje svaka konstrukcija dinamometra mora da zadovolji

su:
visoka osjetljivost u cijelom opsegu mjerenja,odnosno brzo reagiranje
na promjenu sile,
mala inercija,
praktinost i ekonominost u radu.
Elektrini dinamometri se ee koriste jer imaju manju inerciju, veu
tanost i osjetljivost u odnosu na mehanike i hidraulike.

11.2.1. Mehaniki dinamometri

Postoje dva osnovna pristupa mjerenju sile odnosno vaganju, i to direktno
poreenje i indirektno poreenje pomou kalibriranih pretvaraa. Direktno
poreenje je je tehnika balansa odnosno nulta metoda. Balans se kod
mehanikih vaga uspostavlja putem jednakosti momenata. Najstarije vage
su napravljene da rade na ovom principu. Metod jednakosti momenata
zove se i metod simetrije. Sila i njeno djelovanje na kraku se izjednauju sa
nekom drugom silom koja djeluje na drugom kraku. Na ovaj nain se vri
vaganje odnosno direktno odreivanje sile na drugom poznatom kraku. Na
slici 11.4. prikazane su vage koje rade na principu simetrije i viestepene
vage.
Pomou ove vage mjeri se teret W, za to se koriste manji tereti Wp i Ws
Uzima se da je Wp nula kada se vri graduiranje skale. Tereti W1 i W2 mogu
se zamijeniti teretom W. Kod vaganja postoji relacija poluge:
T x b = Ws x a i T x c = W1 f e / d + W2 h ........................... (11.2)
Sa slike se vidi da postoji proporcija duina h/e = f/d , pa je:
T x c = h ( W1 + W2 ) = hW ................................................ (11.3)
Kombinacijom prethodnih izraza dobije se :
Ws a / b = W h / c ili W = Ws ( a c / bh ) = R Ws ................ (11.4)
gdje je:
R = ac/bh - faktor mnoenja skale.
Dinamiki odgovor ovakvih skala zavisi od prirodne frekvencije i priguenja.
Prirodna frekvencija zavisi od kretanja mase, faktora R i sila.

287
Mjerna tehnika

mk

konstantni
protuteg
tegovi mase

m0 klatea masa
mb mb mb mb skala

nepoznata mx Izvor: Mettler, 1982

F6178 100599
masa

Slika 11.4. Viestepeni sistem za vaganje

288
 Mjerna tehnika

Drugi tip mjernog sredstva za mehaniko mjerenje sile je mehanizam sa

klateom skalom. U sutini to je viestepeni mehanizam sa konstanim
duinama. Ulaz ili direktna sila ili sila proporcionalna teini okai se na tap.
Kad se to uradi dolazi do umirivanja postepenim kretanjem dijelova
mehanizma oko taaka A. Kretanjem se aktivira zupasti sistem vezan za
kazaljku koja se pomjera i pokazuje na skali masu ili silu. Ovakav princip
mehanikog djelovanja (slika 11.5) ugraen je u mehanike dinamometre
razliitih izvedbi.

Slika 11.5. Osnovna konstrukcija klatee skale

11.2.2. Elastini mjeri pretvarai

Vie vrsta mehanikih pretvara koriste elastine lanove ili njihovu
kombinaciju za mjerenje sile. Rezultat je linearnost izmeu ulaza i izlaza
pretvaraa. Veliina krutosti se uzima direktno kao mjera proporcionalnosti
za silu ili optereenje ili kao sekundarni pretvara da se pretvori pomjeranje
u drugi oblik izlaza. Najee je to elektrini signal.
Elastini lanovi zadovoljavaju relaciju:
K = F / y, .............................................................................. (11.5)
Gdje je:
F nanesena sila koja se mjeri,
y ukupno skretanje (pomjeranje),

289
Mjerna tehnika

K - konstanta krutosti.
Za elastini element se odreuje konstanta K zavisno od toga koji je
element. U tabeli 11.1. su dati neki elastini elementi i njihove konstante K
kao i jednaine iz kojih se one dobivaju.
Elastini element pomjeranje Konstanta K
F optereenje
L duina
A presjek FL AE
A y istezanje
y= K=
E modul
AE L
elastinosti

1 FL3 48EI
B F optereenje y= K=
L duina 48 EI L3
E modul
elastinosti
I moment
1 FL3 3EI
C inercije y= K=
3 EI L3
F optereenje
Dm prenik
zavoja 8FDm3 N Es Dw4
D N broj zavoja y= K=
Es modul Es Dw4 8Dm3 N
smicanja
Dw prenik ice
F optereenje
D prenik 16 EI
4 K=
FD 3
prstena
4 D3
E 2
y=
E modul
elastinosti
16 EI 2
I moment
inercije

F
F y= K = K1 + K 2
K1 + K 2
K1 konstanta
opruge 1
K2 konstanta
opruge 2 1
F optereenje 1 1 K=
G y= F + 1 1
K1 K 2 +
K1 K 2

Tabela 11.1. Elastini elementi i konstante

290
 Mjerna tehnika

Konstrukcija elastinih pretvaraa

Dizajn detektora - transducera elementa je funkcija od kapaciteta i potrebne
osjetljivosti i prirode sekundarnog transducera. Zavise od prirode ulazne
veliine: da li je statika ili dinamika.
Sve sluajeve nije mogue analizirati, ali se moe uzeti u obzir nekoliko
osnovnih faktora. to je vea osjetljivost i maksimalni izlaz po jedinici ulaza
to su bolje karakteristike koje transducer ima.
Elastini lan treba da ima to manju krutost u odnosu na deformacije koje
proizvodi optereenje - sila. To se postie kombinacijom faktora uticaja.
esto je potrebno kreirati krutost konstrukcije elije optereenja na raun
osjetljivosti i tada konstruirati sekundarni dio pretvaraa. Drugi faktor koji
ukljuuje osjetljivost je vrijeme odziva ili vrijeme postizanja ravnotee. Ovo
je funkcija priguenja i prirodne frekvencije. Brzi odziv znai i visoku
prirodnu frekvenciju i potreban je elastini lan i visoka krutost.
Napon u materijalu je ograniavajui faktor u bilo kom lanu za silu. Treba
da naponi ostanu ispod granice elastinosti i to ne samo u nekim takama
nego na svim mjestima. Zaostali naponi utiu na ukupno naponsko stanje.
Ukoliko se sabiraju sa postojeim, naponi rastu i javlja se nelinearnost i
histerezis. Na dizajn i primjenu elija za silu utiu i proizvoake tolerancije.
Na slici 11.6. data je blok shema mjernog sredstva prvog reda za mjerenje
sile.

Signal iz
primarnog
Ulazni signal Primarni detektora
Sekundarni Analogni signal
detektor detektor

U
F Mehaniki Elektrini a
osjetljivi lan lan

Slika 11.6. Blok dijagram senzora za silu

Mehaniki elastini lanovi su opruge koje pretvaraju silu - masu u
elastino pomjeranje opruge ili elastinog prstena.
Na mehaniki osjetljivi lan, koji je sastavni dio svakog pretvaraa sile,
djeluje se silom F. Kao izlaz iz primarnog dijela pretvaraa javie se kao
odgovor signal U. Ako je mehaniki osjetljivi lan opruga, odgovor na
djelovanje sile je pomjeranje opruge. Dakle, mehanika veliina - sila ili

291
Mjerna tehnika

masa se pretvaraju u odgovarajue pomjeranje. Pomjeranje se u

odgovarajuem mehanikom, elektrinom ili nekom drugom sekundarnom
pretvarau transformira u signal druge vrste. Ako je mjerni sekundarni dio
pretvaraa elektrini onda se na izlazu javlja elektrini signal.
Na slici 11.7. dana je shema pretvaraa za silu i izvedbeni dijelovi
pretvaraa.

Slika 11.7. Konstruktivna shema mjernog pretvaraa za silu

Svi dijelovi ne uestvuju podjednako u mjerenju sile. Mjerenje direktno
zavisi od dijela za prijem i prijenos sile, rasporeivaa pomou koga se sila
dovodi na elastini lan, pretvaraa i selektora koji odvaja samo silu u
pravcu mjerenja dok se sile u drugim pravcima zanemaruju. Osim toga
pretvara posjeduje kuite i dio koji ga titi od preoptereenja. Svi ostali
dijelovi ne uestvuju direktno u mjerenju sile.
Prema konstruktivnoj izvedbi mehaniko elektrini pretvarai mogu se
podijeliti prema nainu nastajanja reakcije veze na :
Pretvarae odvojenog djelovanja kod kojih reakcija nastaje usljed
deformacije elektriki reaktvnog lana
Pretvarai zajednikog pretvaranja kod kojih se reakcija veze ostvaruje
deformacijom elastinog i elektrinog lana.
Pretvarai sa kompenzacijom sile kod kojih se reakcija stvara
elektrinim uravnoteenjem.
Suvremeni pretvarai rade na prvom principu na prethodno opisani nain.

292
 Mjerna tehnika

Pretvarai drugog tipa mehaniko optereenje prenosi na aktivni materijal

bilo da je on elektrini ili magnetni. Pri tome se mehanika deformacija
oituje u pojavi napona. Zbog toga se i zovu pretvarai zajednikog
djelovanja odnosno elastino-elektrinog pretvaranja.
Trei tip pretvaraa stvara reakciju elektromagnetnim putem. Kompenzacija
u kolu se vri sve dok se deformacija ne svede na nulu.

Vrste elastinih lanova

Elastini lanovi mjernih pretvaraa za silu mogu biti razliiti zavisno od
toga kakve e napone izazvati vanjsko optereenje; smiue, aksijalno,
napone savijanja ili sloene napone. Uglavnom se koriste elastini lanovi
za savijanje dati na slici 11.8. koji sadre mjerne trake. Broj mjernih traka
zavisno od tipa, konstrukcije i vrste mjernog mosta moe biti razliit. Mjerni
opseg je od 100 N do 10 kN. Osnovni oblik elastinog lana za savijanje je
u obliku konzole sa dvije ili etiri mjerne trake dati u tabeli 11.1.

Slika 11.8. Elastini lanovi za savijanje sa tenzometarskim trakama

Elastini elementi za smicanje prikazani su na slici 11.9. a njihov mjerni
opseg je u granicama od 10 kN do 1 MN.

293
Mjerna tehnika

Slika 11.9. Elastini lanovi za smicanje sa tenzometraskim trakama

11.2.3. Elektrootporni tenzometarski dinamometara

Za mjerenje sila gotovo iskljuivo se koriste elektrini dinamometri.
Mjerenje sila elektrinim dinamometrima se svodi na mjerenje deformacija
mjernim trakama na tapu ili prstenu optereenom silama istezanja ili
pritiska, slika 11.8.
Da bi se poveala osjetljivost pri mjerenju malih vrijednosti sila,
dinamometar se izrauje u obliku prstena, a mjerne trake povezuju u most.
Pri konstrukciji dinamometra tap ili prsten treba da budu tako
dimenzionirani da ostanu u elastinom podruju. Najvanija osobina je
krutost elastinog elementa.

294
 Mjerna tehnika

b)

a)

membrane

Kutija za spajanje
i kompenzacioni Elastino
elementi tijelo

Postavljanje
mjernih traka

c)
Slika 11.10. Elektrini dinamometar
a) mjerna elija optereena na pritisak ili istezanje,
b) mjerna elija sa elijama optereenja rasporeenim po obimu
prstenastog dinamometra, c) mjerna elija sa membranom

295
Mjerna tehnika

Proraun i karakteristike tenzometarskih dinamometara

Usljed djelovanja sila koje se mjere, bilo zateuih ili pritiskujuih unutar
konstrukcije dinamometra javljaju se sile i momenti. U presjeku P-P javlja
se unutranja zateua sila F/2 i moment savijanja M0. Krutost elasinog
prstena rauna se na osnovu najvee deformacije l u pravcu djelovanja
sile F pomou Casteliagnove teoreme, slika 11.11.

Slika 11.11. Optereenje dinamometra:

a) izgled optereenja, b) presjek i raunska shema
U proizvoljnom presjeku P-P moment savijanja je:
M = M0 FR (1 cos) .................................................. (11.6)
Ukupna energija defomacije prstena jednaka je zbiru energija etiri
simetrine etvrtine tijela dinamometra.
0
M 2R
A = 4 d ................................................................... (11.7)
0
2 EI z
gdje je:
E modul elastinosti prstena,
M moment u proizvoljnom presjeku,
Iz moment inercije presjeka.
Kako presjek P-P ostaje nedeformisan, nagib elastine linije jednak je nuli,
A
= 0 , pa je:
M

296
 Mjerna tehnika

1 sin 0
M0 = FR 1. .......................................................... (11.8)
2 0
a deformacija l u pravcu djelovanja sile

A FR 3 1 1 sin 2 0
l = = 0 + sin 20 ......................... (11.9)
F EI z 2 4 0
Krutost dinamometra kao elastinog tijela rauna se prema izrazu:
F EI
K= = 3 z ................................................................... (11.10)
l R 0
Zavisno od vrijednosti debljine dinamometra (h), te za = 67i 0 = 0,043
date su vrijednosti krutosti dinamometra u tabeli 11.2.

1 bh3 EI z
R= ( D + h) Iz = 3
K=
R 3 0
h 2 12 R
Oznaka [mm] [mm] [cm4] [cm3] [kN/mm]
K1 2,6 68,80 4,410-3 326 0,6
K2 3,3 69,15 910-3 330 1,2
K3 4,2 69,60 18,510-3 337 2,5
K4 5,3 70,15 37,510-3 344 5,0
K5 6,8 70,90 78,810-3 355 10,0
Tabela 11.2. Krutosti dinamometara
Dinamometri se mogu koristiti za mjerenje komponenata otpora rezanja i
svaka od tih komponenata moe se posebno izmjeriti na osnovu
deformacije koju ona izaziva. Za mjerenje svake komponente formira se
posebna sprega.

11.2.4. Elektromagnetni dinamometri

Osim elektrinih koriste se i elektromagnetni dinamometri koji rade na
induktivnom principu. Prema konstrukciji mogu biti dinamometri sa:
membranom,
cijevnim elementom,
prstenastim elastinim lanom.
Na slici 11.12.a prikazana je elija optereenja sa elektromagnetnom
kompenzacijom sile.

297
Mjerna tehnika

U~
R
N S S N

Izvor: Kochsiek, 1986

F6180 080699 Gub

a) b)
Slika 11.12. a) Elektromagnetna kompenzacija sile;
b) Induktivni dinamometar sa membranom
1 - tijelo, 2 - membrana, 3 - tap, 4 - jezgro, 5 kalem.

11.2.5. Kapacitivni dinamometri

Djelovanjem sile na kapacitivni mjerni pretvara, kapacitet kondenzatora se
mijenja, slika 11.13. Najee se koriste pretvarai za silu sa
membranama, sa prstenastim lanom i cjevastim elastinim lanom.

Slika 11.13. Kapacitivni pretvarai sile

Kapacitivni pretvarai sile se koriste za mjerenje sila od 10N do 10 MN.
Imaju male dimenzije pa su pogodni za ugradnju na ogranienim
prostorima, imaju male sile trenja i otporne sile.

298
 Mjerna tehnika

11.2.6. Hidrauliki i pneumatski dinamometri

Ako se sila nanosi na jednu stranu klipa ili mambrane ,a na drugoj strani
djeluje odreeni pritisak, treba uspostaviti ravnoteu sila.Na tom principu
rade hidrauliki i pneumatski pretvarai za silu, slika 11.14.

Slika 11.14. Presjeci hidrauline i pneumatske elije za silu

Klip u hidraulikom dinamometru ne dodiruje zidove mjerne elije. Kada
mjerena sila djeluje na membranu ona se pomjera i time dovodi u kretanje
klip koji moe da vri mala kretanja. Pomjeranja klipa se mogu dalje
transformirati u signal koji se mjeri i daje informaciju o veliini sile-
optereenje ili pritiska. Ovi pretvarai su velikog kapaciteta 22 MN i tanosti
0,5%. Osjetljivi su na temperaturne promjene to se moe rijeiti
postavljanjem nule. Temperaturne promjene u toku mjerenja mogu unijeti
greku od 0,25% sa 10 stepeni promjene temperature.
Pneumatska elija je slina hidraulikoj i radi na slian nain. Razlika je u
medijeu koji je u ovom sluaju gasoviti. Pneumatske elije koriste
membrane za uspostavljanje ravnotee, umjesto klipova. Promjene
optereenja su velike pa se mjerna membrana mora uravnoteevati
postepeno.

299
Mjerna tehnika

11.3. Kalibriranje dinamometara

Postoje razliite vrste kalibracija koje se mogu koristiti za ocjenu

karakteristika elastinih lanova za silu. Ponekad je dovoljno provjeriti na
vrijeme sklop i izabrati jednu od vie standardnih graduacija skala.

11.3.1. Kalibriranje mehanikih dinamometara

Za oprugu elastine mjerne elije, na slici 11.15, odreuje se nesigurnost
konstante krutosti koja je posljedica dimenzionalnih tolerancija koje mogu
biti 9%. U vrijeme sklapanja vri se brza i jednostruka kalibracijska provjera
i izbor jedne od dvije ploe i reducirati nesigurnost iz ovog izvora na
polovinu vrijednosti. etiri ploe bi trebalo da to reduciraju za 2,5%.
Postupak se koristi ne samo za mjerna sredstva za mjerenje sile nego i za
druge razne jeftine instrumente koji imaju skalu.

Slika 11.15. Kalibracija mehanikih dinamometra

Kada su opruge primarni pretvara onda se vri podeavanje aktivnih
navoja opruge i krutost opruge. Ako elija sadri sekundarni pretvara i on
se mora kalibrirati npr. podjela skale voltmetra. Na slici je prikazan
postupak minimiziranja nepotrebnih tolerancija. Ukupno optereenje se
dijeli izmeu primarnog lana (opruge u ovom sluaju) jednog ili vie
vernier anova, manje opruge na slici. Dizajnom se moe odrediti da
vernier lanovi nose 10% ili manje ukupnog optereenja. Oni su svrstani

300
 Mjerna tehnika

prema krutosti tako da je nesigurnost sklopa elije manja nego to je

specificirano npr. 0,2%. Ovakav postupak se koristi za irok opseg
elastinih instrumenata.
Deformacija se koristi da se mjeri naneseno optereenje, a mjeri se
preciznim mikrometrima. Ponovljive mikrometarske postavke dobiju se
pomou pokretnog-vibracionog tankog tapia. tapi A se pokree
elektrinim putem a mikrometarsko vreteno B pokazuje, uz naznaeno
priguenje, koliko je kretanje.
Naponi u elastinim elementima mogu se raunati za savijanje prema
proraunu datom u prethodnom proraunu dinamometra za odreivanje
momenata.

11.3.2. Kalibriranje elektrinih dinamometara

Kalibriranje dinamometra vri se na nain prikazan na slici 11.16. Na
elastini dinamometsr se zalijepe etiri mjerne trake i to dvije sa spoljanje
a dvije sa unutranje strane. Spoljanje trake obiljeene su sa S1 i S2 a
unutranje sa U1 i U2. Sve etiri trake su aktivne i povezane tako da se
temperaturno kompenziraju. Trake su prikljuene na mjerni most 2, koji se
napaja pomou generatora 3.

Slika 11.16. Kalibracija tenzometarskih dinamometara:

1-dinamometar, 2-mjerni most, 3-generator za napajanje mosta, 4-pojaalo,
5-demodulator, 6-filter, 7-oscilograf, 8-galvanometar
A-oblik signala za napajanje mjernog mosta, B-oblik signala dejstva mjernih
traka sa noseom frekvencijom oscilatora, C-Demodulirani i filtrirani signal
doveden na galvanometar oscilografa-mjerna veliina

301
Mjerna tehnika

Napon na pojaalo se dovodi sa strane indikatora 2, 3. Nakon

demoduliranja signal se filtrira i dovodi na galvanometar i oscilograf. Svaka
od komponenata mjernog lanca ima svoje karakteristike. Kalibracija
dinamometra se vri mjerenjem karakteristika krutosti dinamometra. Mjere
se deformacije l koje nastaju kada se nanese optereenje ili izvri
rastereenje. Optereenje se vri pomou tegova mase 5,10,15,20, 25 kg.

11.4. Mjerni lanac za mjerenje mase

Mjerenje mase se moe ostvariti pomou mjernog lanca koji ima dijelove
prikazane na slici 11.17.

IZVOR LINEARNA BAZA REZULTATI

TEINA VREMENA
SNAGE REFERENCA vremenska baza

~ U 0
21.10
f

SNABDIJEVANJE ELIJA POJAANJE PRETVORBA METAR KALIBRACIJA DISPLEJ

OPTEREENJA NAPON
FREKVENCIJA ...

LABORATORIJSKA VAGA
Izvor: Schrenk

Funkcije Displeja
Broj komada
teina
Ukupna zabiljeena suma
ELIJA +/- provjera tolerancija
OPTEREENJA Izvor: HBM
Izvor: HBM

Slika 11.17. Mjerni lanac za mjerenje mase.

302
 Mjerna tehnika

12. PROIZVODNA MJERENJA

Sadraj lekcije:
1. Ciljevi i zadaci proizvodnih mjerenja
2. Razvoj proizvodnih mjerenja
3. Podjela proizvodnih mjerila

12.1. Ciljevi i zadaci proizvodnih mjerenja

U proizvodnji maina ureaja, alata i svih drugih proizvoda postoje mjerenja

koja se moraju raditi tokom cijelog proizvodnog procesa kako bi proizvod
imao odreene karakteristike. Postoji itav niz mjerenja koja se izvode sa
razliitim mjerilima kako bi se dobili eljene karakteristike proizvoda.
Proizvodna mjerenja odnose se na mjerenje duine, uglova, kvaliteta
povrsina i oblika i poloaja. Osnovni zadaci proizvodnih mjerenja su
prikazani na slici 12.1.

Kontrola oblika
radnog komada

Kontrola Osnovni Kalibracija

procesa u cilju zadaci mjerila
poboljanja proizvodnih ISO 100152
kvaliteta mjerenja
procesa

Planiranje
proizvodnje,
podaci za
odreivanje
trokova

Slika 12.1. Zadaci proizvodnih mjerenja

303
Mjerna tehnika

12.2. Razvoj proizvodnih mjerenja

Najstarija mjerila su runa mjerila, ali istovremeno i najvie koritena i u

dananje vrijeme. Gotovo treina ukupne upotrebe mjerila u proizvodnji
pripada upravo runim mjerilima. To je zbog toga to su jednostavna za
koritenje, jeftina i prenosiva. Na slici 12.2. prikazan je razvoj mjerila za
mjerenja u proizvodnji odakle se vidi da su elektrina mjerenja i automatska
sredstva mjerenja sve zastupljenija kao i viekoordinatna koordinatna
mjerna tehnologija. Etalonska mjerenja ne zauzimaju veliki dio mjerenja
prema procentu ali su neizbjena i uslov su mjernog jedinstva i razmjene
roba.

100
%
90

80

70

60 Elektrina,
Runa mjerna sredstva Univerzalna mjerna
50 sredstva, automatska
sredstva za ispitivanje
40
Pneumatski
30 indikatori
20 CMM

10 Mjerna soba, komparatori

Kontrola oblika
0
1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 godina

Slika 12.2. Razvoj mjerila za proizvodna mjerenja

12.3. Podjela proizvodnih mjerila

Mjerila za duine mogu se razvrstati na razliite naine i prema razliitim

parametrima. U principu mogu biti:
Jednostruka i
Viestruka

304
 Mjerna tehnika

U jednostruka mjerila spadaju mjerila koja se koriste za mjerenje i kontrolu

samo jedne veliine. To su:
Granina mjerila,
Tolerancijska mjerila,
Lenjiri bez skale,
Mjerne ploe,
abloni i kalibri.
Viestruka mjerila koriste se za mjerenje vie vrijednosti mjerne fizike
veliine ili mjernog odstupanja. To su:
Lenjiri sa skalom,
Mjerila sa nonijusom,
Mikrometarska mjerila,
Komparatori,
Mjerni mikroskopi.
Prema principu mjerenja mogu biti:
Mehanika,
Optika,
Elektrina itd.

12.3.1. Jednostruka mjerila

Granina mjerila
Etalon je mjerilo ili proizvodni fenomen koji predstavlja utjelovljenu
dimenziju sa tano odreenom karakteristikom. Utjelovljene mjere nemaju
dijelovi koji se mogu mijenjati za vrijeme mjerenja. Zavisno od njihove
namjene granina mjerila mogu biti paralelna u vidu blokova ili paralelna
granina mjerila ili u obliku tapia cilindrinog oblika.
Paralelna granina mjerila
Najee se koriste mjerila za provjeru duina. To su granina mjerila.
Zovu se etaloni za duine i koriste se u industriji i u laboratorijama.
Koritenjem ovih mjerila postie se zadovoljavanje tanosti u procesu
mjerenja duinskih veliina. Granina mjerila imaju visok nivo tanosti i
stabilnosti pa ukoliko se koriste na ispravan nain rezultat dobiven

305
Mjerna tehnika

koritenjem graninih mjerila moe se smatrati da je taan, odnosno, da je

istinita vrijednost mjerene veliine.
Materijal graninih mjerila
Blokovi graninih mjerila izrauju se od visokougljeninog elika ili
keramike u obliku pravougaonika. Isporuuju se u kompletima, slika 12.3.

Slika 12.3. Komplet graninih mjerila za duinu

Dimenzije blokova u kompletu su razliite,a broj blokova u kompletu je
razliit. Broj blokova je uvijek toliki da se moe sloiti eljena duina.
Dimenzije blokova su najee 9 x 30 mm za blokove duine do 10 mm, a
9 x 35 za blokove preko 10 mm duine.
Klasa tanosti graninih mjerila
Granina mjerila za duine izrauju se u pet klasa tanosti za odreene
namjene i to:
00,
kalibraciona K,
0,
I,
II.
Mjerila klase tanosti 00 su ona koja slue za kalibraciju na poetku
postupka kalibracije svakog kompleta graninih mjerila. Osnovna uloga
graninih mjerila ove klase tanosti je da poslue kao etalon proizvoaima
graninih mjerila kao i u labaratorijama gdje se umjeravaju mjerila. Koriste
se u kalibracionim labaratorijama.

306
 Mjerna tehnika

Kalibraciona granina mjerila se koriste za kalibraciju drugih mjerila jer se

njihovim koritenjem mogu ispuniti zahtjevi koji se trae od mjerila za
kalibraciju.
Klase graninih mjerila 0, I, II tanosti koriste se opu provjeru mjerila.
Npr. klasa 0 koristi se za provjeru mjerila kojima se eli postii velika
preciznsot. Klasa I se koristi u provjeri mjerila kojima se vre mjerenja u
proizvodnji od kojih se zahtijeva velika tanost.
Slaganje blokova paralelnih graninih mjerila na poznatu duinu.
Obino se kompleti blokova sastoje od 32 do 112 komada datih u
odgovarajuim veliinama sa osnovnim dimenzijama 1 mm i 2 mm. Na slici
12.4. prikazan je nain slaganja poznate veliine kako bi se mogla
provjeravati mjerila.

1,008

1,020

1,300
5,328
2,000

Slika 12.4. Slaganje graninih mjerila da se dobije eljena veliina

Grupe Broj blokova Podjela Veliina blokova Koriteno
blokova u grupi u (mm) u (mm)
1 9 0,001 1,001-1,009 1
2 9 0,010 1,100-1,090 1
3 9 0,100 1,100-1,900 1
4 9 1,000 1,000-9,000 1
5 9 10,00 10,00-90,00 -
Tabela 12.1. Set graninih mjerila koji sadri 45 blokova
Ukoliko se eli dobiti poznata veliina od 5.328 mm, za njeno slaganje
moe se iz kompleta prikazanog u tabeli 12.1. uzeti odreeni broj blokova.
Prvo se iz kompleta uzme blok iz grupe blokova 1 ija je duina 1,008,
zatim iz grupe 2 blok 1,020, iz grupe 3 blok 1,350 i iz grupe 4 blok 2.000.

307
Mjerna tehnika

Osim za kontrolu duina granina mjerila se mogu koristiti i za kontrolu

uglova. Na slici 12.5. su prikazana kako se koriste i isporuuju i neke od
izvedbi.

10" 30' 30

30" 1

1'
2
2'
3
3'

10' 10 45

a)

35 5

25
5
30 30

b)

e)

c)

f)

g)
d)

Slika 12.5. a) Granina mjerila za ugao, b) Slaganje graninih mjerila za

eljeni ugao, c) Granina mjerila za uglove, d) Sinusni lenjir za formiranje
uglova sa mjernim blokovima, e) Univerzalni uglomjer, f) Razliiti kontrolnici
za uglove DIN 875, g) Granitni uglomjer za pravi ugao

308
 Mjerna tehnika

indikator

A
g
w Nominalni ugao

Radni komad

Rastojanje centara cilindara

Sloena
granina
Sinusni mjerila
lenjir
E = B sin

Slika 12.6. Granina mjerila za ugao

Tolerancijska mjerila
Kontrolnici ili tolerancijska mjerila slue za kontrolu proizvoda. Postoje
razliiti naini kako se mogu razvrstati tolerancijska mjerila, a prikazani su
na slici 12.7.

Tolerancijska mjerila

Prema mogunostima -regulirajue

koritenja -dvosmjerna

- jednostrane
Provjera oblika - dvostrane

Provjera broja kontrolisanih

parametara - diferencijalna
- kompleksna

- radna
Prema namjeni - prijemna
- reviziona

Slika 12.7. Podjela tolerancijskih mjerila prema razliitim kriterijima

309
 Mjerna tehnika

Tolerancijska mjerila se izrauju u dva osnovna oblika: u vidu ravi za

kontrolu spoljanjih i u vidu epova za kontrolu unutranjih duinskih mjera.
Kontrolnicima ili tolerancijskim mjerilima se povjerava da li se kontrolisana
veliina nalazi u granicama dozvoljenih odstupanja, ali se ne utvruje
vrijednost kontrolisane veliine niti mjerno odstupanje. To su vrsta mjerila
sa stranom IDE i NE IDE.

Podesivi dvojni ep
Nepodesivi dvojni ep

Nepodesiva dvojna rava

Podesiva rava
31,75 H7

31,775
31,750

31,75
Strana ide Strana ne ide
31,775

20 h7
20,000

19,979

19,979

20

Maksimalna dimenzija Minimalna dimenzija

Slika 12.8. Tolerancijska mjerila, rave i epovi

310
 Mjerna tehnika

Koritenjem rave i epa, slika 12.8, moe se odrediti da li je kontrolirana

dimenzija u granicama dozvoljenih tolerancija, iznad ili ispod njih. Komadi
se na osnovu toga mogu svrstati u dobre, loe i one za doradu.
Prema namjeni kontrolnici se dijele na:
Radne
Prijemne i
Revizione
Radionika radna mjerila se koriste neposredno u proizvodnji, prijemna za
prijem, a reviziona za zavrnu kontrolu proizvoda i kontrolu radnih mjerila.
Prije svega, reviziona mjerila slue za provjeru i prijem radnih kontrolnika.
Prema konstrukciji kontrolnici mogu biti:
vrsti i
podesivi
Podesivi regulacioni omoguavaju neutralisanje habanja i podeavanje
mjerila za kontrolu dimenzija razliitih vrijednosti i razliitih odstupanja.
Prema obliku mjerila mogu biti:
jednostrana i
dvostrana
Tolerancijska mjerila, osim za duine, mogu se koristiti i za kontrolu uglova.
Koristi se princip svjetlosnog procjepa koji je vei ukoliko je odstupanje od
dozvoljene mjere vee.

Ostala jednostruka mjerila

U ostala jednostruka mjerila mogu se ubrojati lenjiri bez skale, abloni,
mjerne ploe i kalibri, sve prikazano na slikama 12.9 do 12.12.

Slika 12.9. abloni za kontrolu koraka i profila navoja

311
Mjerna tehnika

Broj
komada Dimenzije (mm)
u setu
0,05 - 0,1 - 0,15 - 0,2 - 0,25
13 0,3 - 0,4 - 0,5 - 0,6 - 0,7 - 0,8
0,9 - 1

0,05 do 1 mm
20
sa korakom 0,05 mm

0,1 do 2 mm
20
sa korakom 0,1 mm

Slika 12.10. Listii

Slika 12.11. ablon za kontrolu sloenog profila

Slika 12.12. abloni za kontrolu radijusa

Mjerila za duine
U proizvodnim mjerenjima se mjere i kontroliraju duine na razliite naine i
razliitim mjernim sredstvima. Kako ova knjiga ne obuhvata posebno
mjerenja duina i sve metode mjerenja u proizvodnji, na slici 12.13 data su
mjerna sredstva za duine i razliiti pristupi mjerenju duina.

312



etaloni, kalibri, toler. mjerila, granina mjerne glave jednostruka

lenjir, trake, skale viestruka

mehanika

pomina mjerila, mikrometri, mjerni satovi, mjerila

mikrometri i
komparatori.
mjerni aparati

Viestruka mjerila
niskog pritiska, visokog pritiska, diferenc, brzinski pneumatska

mjerila sa nonijusom,
jednookordinatna

sa lupama, sa ogledalima, abbeova, sa staklenim lenjirom, sa optika

prizmom, kontaktni interferometri, interferom komparatori, laseri

mjerne maine elektronska

Najee koritena viestruka mjerila su:

mjerni mikroskop, mjerni projektor, alatni mikroskop optika
j i
MJERENJE DUINA
MJERNA SREDSTVA ZA

mjerni mikroskop, mjerna maina elektronska

dvokoordinatna

Slika 12.13. Podjela mjerila za duine

mjerni centri optika

mjerne maine, mjerni roboti elektronska

trokoordinatna
Mjerna tehnika

313
Mjerna tehnika

Mjerila sa nonijusom
Univerzalno pomino mjerilo izrauje se sa razliitim opsegom mjerenja i
sa razliitim skalama nonijusa. Podjela na nonijusu se izrauje kao podjela
jednog mm skale na deset, dvadeset ili pedeset dijelova, slika 12.14. To
zavisi kolika se tanost eli postii mjerenjem sa pominim mjerilom.

Slika 12.14. Mjerilo sa nonijusom

Glavni dijelovi pominog kljunastog mjerila:
A Lenjir,
B Kliza,

314
 Mjerna tehnika

C Mjerni kraci za spoljanja mjerenja,

D Mjerni kraci za unutranja mjerenja,
E ipka za mjerenje dubina,
F Milimetarska skala,
G Colovna skala,
H Colovna skala nonijusa,
I Milimetarska skala nonijusa,
L Konica klizaa,
M Otrice krakova za mjerenje uzanih proreza, rupa, navoja itd.,
N Sueni kraj ipke za mjerenje dubine uzanih procijepa, rupa itd.,
O Vijci za uvrivanje voice klizaa na zadnjoj strani lenjira,
P Mali vijci za korekciju eventualne greke paralelnosti krakova.
Pomina kljunasta mjerila koja se koriste u metalopreraivakoj industriji
imaju opsege mjerenja od 130 do 500, pa i vie mm. Duina krakova raste
proporcionalno duini mjerila i obino se kree od 40 do 150 mm.
U odnosu na nonijuse kojim su opremljena pomina kljunasta mjerila se
dijele na slijedei nain.
Mjerila sa nonijusom od deset podjeljaka. Nonijus sa deset podjeljaka
(jednostavan ili dvostruki) tanost mjerenja 1/10=0,1 mm.
Mjerila sa nonijusom od dvadeset podjeljaka. Nonijus sa dvadeset
podjeljaka(jednostavan ili dvostruki) tanost mjerenja 1/20=0,05 mm.
Mjerila sa nonijusom od pedeset podjeljaka. Nonijus sa pedeset
podjeljaka, tanost mjerenja 1/50=0,02 mm.
Izbor mjerila zavisi prvenstveno od zahtijevanog stepena tanosti mjerenja,
odnosno praktino od dozvoljene tolerancije izrade predviene crteom
predmeta koji se mjeri.
Koriste se za mjerenje vanjskih i unutranjih dimenzija, a tanost zavisi od
podjele na skali nonijusa. Mogu biti sa analognom skalom ili digitalnim
oitavanjem.

315
Mjerna tehnika

a)

b)

c)

Slika 12.15. Poreenje pominih mjerila sa deset (a), dvadeset (b) i

pedeset (c) podjeljaka

Mikrometri
Postoje tri tipa mikrometara:
za spoljanja mjerenja,
za unutranja mjerenja,
za mjerenja dubina.
Ta tri tipa se meusobno razlikuju po obliku, ali princip rada i mehanizam
koji obezbjeuje tanost oitavanja su identini kod sva tri tipa
mikrometara.

316
 Mjerna tehnika

Mikrometri spadaju u prosta mjerila za mjerenje duina i izrauju se za

razliite opsege mjerenja, i sa razliitom tanou mjerenja.
Mjerno podruje mikrometara po pravilu iznosi 25 mm bez obzira na
veliinu otvora njegovog tijela. Granica od 25 mm je uzeta zato da bi se
izbjegle greke pri izradi mikromerarskog mehanizma, to bi za posljedicu
imalo netanosti pri mjerenju. Na primjer, suvie dugako mjerno vreteno bi
se moglo kriviti. Mikrometri ostvaruju tanost mjerenja od 1/100 mm pri
mjernom podruju od 25 mm.

Slika 12.16. Mikrometar i skale mikrometra

Komparatori
Komparatori rade na razliitim principima a najee su konstruirani da
rade na:
mehanikom
pneumatskom
elektrinom i
kombinovanom principu.
Kao i prethodna dva navedena mjerila koriste se za mjerenje duina u
proizvodnim procesima i odravanju.
Mehaniki komparatori
Komparator je instrument koji se koristi za kontrolu greaka oblika
predmeta, kao i za uporedna mjerenja (utvrivanje razlike) mjera predmeta
koji se kontrolie i odabranog etalona prikazan na slici 12.17. Kako
komparator predstavlja uporedno mjerilo, on tokom upotrebe mora biti
povezan sa nekom referentnom osnovom. U tu svrhu se koriste
odgovarajui nosai.

317
Mjerna tehnika

Slika 12.17. Komparator

Mehaniki komparatori imaju glavne dijelove prikazane na slici 12.18.

Slika 12.18. Dijelovi komparatora

A Mjerni pipak se oslanja na povrinu predmeta kojii se kontrolie, a na
pokretnu polugu B je uvren navojnom vezom.
C Kuite u koje je smjeten mehanizam za uvelianje.
D Skala u stotim dijelovima milimetrima.
E Glavna skala za stote dijelove milimetra.
F Milimetarska skala.

318
 Mjerna tehnika

Kazaljka se pomjeri za jedan podjeljak kada glavna kazaljka komparatora

obavi puni krug na skali stotih dijelova milimetra.
G Pokretni pokazivai koji se mogu pomjerati po obimu kuita,a
postavljaju se na granice eljenog tolerancijskog polja.
H Zavrtanj za nulovanje komparatora.
Kod drugih tipova nulovanje se obavlja zakretanjem skale.
I Dugme za odizanje pipka.

graninik

Povratna opruga

kompenzator

Kompenzaciona opruga
nazubljeno vreteno
Zupanik kazaljke
kazaljka(0.001 mm)
zupanik

indikator (1 mm)
Mjerno vratilo
skala

Slika 12.19. Dijelovi komparatora

Mehaniki komparator radi na principu skretanja kazaljke, koje se kod
mehanikih komparatora sa zupanicima ostvaruje pomou sistema za
prenos mjerene veliine putem zupanika, odnosno njihovog prenosnog
odnosa. Na slici 12.20 prikazan je postupak mjerenja duine pomou
mehanikog komparatora.
Tanost i podruje mjerenja
Mehanizam komparatora za uveliavanje prikazuje svako pomjeranje pipka
od 1mm kao kretanje glavne kazaljke za jedan puni krug skale.
Cijela kruna skala podijeljena je na sto jednakih podjeljaka, a svaki od njih
odgovara pomjeranju od 1/100=0,01 mm, to ujedno i predstavlja tanost
mjerenja.

319
Mjerna tehnika

Pomjeranja vee od 1 mm se registriraju drugom skalom i kazaljkom za

registriranje pomjeranja u mm, pri emu jedan podjeljak odgovara
pomjeranju za jedan milimetar. Mjerno podruje komparatora ogranieno je
na 10 mm, to znai da maksimalni hod mjernog pipka iznosi 10 mm.
Kod nekih preciznijih tipova komparatora moe da se postigne tanost
mjerenja od 0,005 do 0,002 mm, pa ak kao kod minimetra, tanost od 1m
(1/1000=0,001 mm).
Podruje mjerenja ovih mikrometara visoke tanosti je ogranieno na
1 mm, pa ak i manje.
Kuite Podjela skale

senzor kazaljka

Poetni poloaj

Izmjereni poloaj

senzor

Slika 12.20. Postupak mjerenja duine pomou komparatora

Vrste mehanikih komparatora
Prenos mjerene veliine kod mehanikih komparatora moe se ostvariti
pomou:
zupanika,
poluga,
opruga,
pua.
Na slici 12.21 su prikazani neki od navedenih komparatora.

320
 Mjerna tehnika

Poluni prenos Opruni prenos Puni prenos

Slika 12.21. Vrste mehanikih komparatora
Pneumatski komparatori
Kod pneumatskih komparatora "mjerni pipak" predstavla sloj sabijenog
vazduha koji izlazi iz jednog siska. Radni predmet postavljen ispod mjernog
siska mijenja, zavisno od svoje kote, vrijednost debljine tog sloja vazduha,
a time i izlazni pritisak na sisku.
Na varijaciji tog pritiska, koji se moe pratiti na nekom manometru, poiva
princip rada pneumatskog komparatora. Poto ne postoiji mehaniki
kontakt izmeu radnog predmeta i komparatora eliminiraju se mogue
greke usljed elastinih deformacija i greaka instrumenta.
Ovi mjerni aparati zahvaljujui velikom uveliavanju greake pri prenosu
omoguavaju mjernje sa tanou reda veliine od 1 m.
Komora pritiska A sa dva siska B i C se napajaju sabijenim vazduhom
konstantnog pritiska P, slika 12.22.
Pritisak P u komori A zavisi od presjeka otvora sisaka B i C.
Ako je B konstantan onda manometar D koji slui za mjerenje pritiska P
registruje promjene pritiska u C. Ako se presjek C poveava pritisak P
opada i obratno. Promjene pritiska mogu da se prate: sistemom direktnog
strujanja (1) kod kojeg izmeu izlaznog siska U i povrine radnog predmeta
M postoji izvjestan zazor ispunjen vazduhom povienog pritiska, sistemom
indirektnog strujanja (2) kod kojeg je izlazni sisak zamijenjen zatvaraem O
oblika ventila, ije je vreteno u dodiru sa radnim predmetom.

321
Mjerna tehnika

Slika 12.22. Dijelovi pneumatskog komparatora

Slika 12.23. Shema rada pneumatskog komparatora

Na slici 12.23 je prikazan pneumatski komparator sa shemom
funkcioniranja. Zrak za napajanje, doveden preko reduktora pritiska i
preistaa na vrijednost P, ulazi u mjera, gdje se stabilizira na strogo
konstantan pritisak H.Poto je vrijednost pritiska P vea od pritiska H, pri
kojem radi mjera, to e viak zraka prelaziti u komoru A1. Zrak pod

322
 Mjerna tehnika

pritiskom H napaja komoru pritiska B preko siska C, a izlazi na otvor D

mjerne glave. Usljed pomjeranja mjernog pipka E, vrsto spojenog sa
ventilom F, zavisnog od promjene mjernog predmeta G, mijenja se i
veliina izlaznog otvora za zrak, to izaziva promjenu pritiska h, koji se
registrira na manometru A, a postoji izmeu ulaznog siska C i izlaznog
siska D. Pritisak se u manometru oitava kao vrijednost vodenog stuba.
Jedan njegov kraj ini sud A1 a drugi stub A2. U sud A1 je uronjena cijev M,
iji se otvor nalazi na dubini H, a koja slui da stabilizira pritisak zraka u
mjerau i da ga odri konstantnim. Cijev A2 ima podjeljke i mjeri vrijednost
pritiska h. Vrijednost h odgovara razlici nivoa vode u sudu vode A1 i samoj
cijevi A2. Nivo vode u cijevi A2 zavisi od promjene protoka zraka na otvoru
D mjerne glave. Da bi se olakalo oitavanje pri mjerenju kote u cijevi A2 se
nalazi obojena voda, podjeljci su dati direktno u m, a pomjerljivi pokazivai
postavljaju na granice tolerancijskog polja kote koja se kontrolie.
"Nulovanje" cijevi A2 manometra pneumatskog komparatora se vri na
osnovu etalon-predmeta.
Elektronski komparatori

Slika 12.24. Elektronski komparator

323
Mjerna tehnika

Elektronski komparatori odreuju eljenu kotu posebnim mjernim pipcima,

a zatim mehaniku veliinu pretvaraju u elektrinu.
Zbog njihove osjetljivosti, tanosti i prilagodljivosti ovi instrumenti nalaze
viestruku primjenu ne samo za tanu kontrolu i mjerenje predmeta nego
takoe i za regulaciju maine za obradu (na primjer, brusilice), odnosno za
kontinuiranu kontrolu predmeta tokom ciklusa mainske obrade.
Elektronskim komparatorima se mogu registrirati promjene mjera veliine
0,1 m.
Glavni dijelovi ovih instrumenata su: mjerni pipak, pretvara, pojaalo,
indikator i nosa. Mjerni pipak je elemenat koji je u dodiru sa radnim
predmetom. Njegov oblik je prilagoen radnom predmetu i njegovim
karakteristikama. Pretvara prima mehanike impulse i pretvara ih u
elektrine veliine. Pojaalo ini elektronski sklop.
Elektronski sklop pojaala pojaava elektrine impulse iz pretvaraa i alje
ih indikatoru, odnosno na instrument za kontrolu na ijoj se skali vri
direktno oitavanje brojane vrijednosti veliine.
Kapacitivni komparatori
Komparatori koji vre mjerenje na bazi promjene kapaciteta nekog
kondenzatorasu kondenzatorski komparatori. Na slici 12.25 prikazana je
shema jednog takvog kapacitativnog komparatora u kojem kolo struje
naizmjeninog napona zatvara kondenzator ija je strana A1 nepokretna, a
strana A2 pokretna i povezana sa mjernim pipkom B.

Slika 12.25. Kapacitivni komparator

324
 Mjerna tehnika

Odstupanje mjere predmeta D u odnosu na nazivnu se pretvara u promjenu

jaine struje usljed promjene rastojanja h (dielektrino rastojanje).
A1 Nepokretna strana kondenzatora,
A2 Pokretna strana kondenzatora spojena sa mjernim pipkom,
B Mjerni pipak,
C Mjerni instrument, indikator intenziteta struje,
D Radni predmet.
Tipina upotreba komparatora jeste u svrhu kontrole i to:
upravnosti,
paralelnosti elemenata,
paralelnosti alatnih maina,
paralelnosti pri pozicioniranju radnih komada na alatne maine,
cilindrinosti,
koninosti,
saosnosti,
odstupanja od poloaja,
odstupanja simetrinosti.

325
Mjerna tehnika

13. OPTIKA MJERENJA

Sadraj lekcije:
1. Uvod
2. Podjela optikih mjerenja u proizvodnji
3. Mjerni ureaji na bazi nekoherentnog svjetla
4. Mjerenja na bazi optoelektronike
5. Laserska metrologija

13.1. Uvod

Potreba za brzim i preciznim mjerenjima geometrijskih karakteristika sve je

vie prisutna u proizvodnom mainstvu. To dolazi zbog injenice da rastu
zahtjevi za kvalitetom, usljed konkurencije ali i automatizacije procesa
proizvodnje. Tendencija je da se dizajniraju i razvijaju mjerna sredstva
integrirana u proces proizvodnje, a to su visoko precizna optiko
elektronika sredstva za mjerenje geometrije i mikrogeometrije. Osim isto
optikih mjerenja koja se provode mjernim sredstvima i ureajima koji rade
na principima geometrijske optike, sve ee se koriste i mjerna sredstva
koja rade na principima fizike optike i njene kombinacije sa elektronikom.

Slika 13.1. Predprocesna, procesna i postprocesna optika mjerenja

Optika mjerenja u proizvodnji imaju primjenu u svim fazama proizvodnje,
slika1. Prvo se koriste u predprocesnim mjerenjima, u kontroli proizvoda i
procesa i za postprocesnu kontrolu proizvoda.
Prednosti optikih mjernih sredstava ogledaju se u: visokoj tanosti, visokoj
rezoluciji, fleksibilnosti i univerzalnosti mjernih sredstava, velikoj brzini
mjerenja, maloj kontaktnoj povrini, jednostavnoj vezi sa mikroprocesorima.
Nedostaci optikih mjerenja su: greke u optoelektronikim komponentama,
stabilnost mehanikih komponenti, karakteristike povrina, nije mogue
poreenje rezultata sa taktilnim sondama.

326
 Mjerna tehnika

13.1.1.Osnove optike
Poznato je da se klasina optika moe podijeliti na:
geometrijsku optiku i
fiziku optiku, slika 13.2.
KLASINA OPTIKA

GEOMETRIJSKA OPTIKA FIZIKA OPTIKA

SVJETLOSNI ZRACI ELEKTROMAGNETNI

POPRENI TALASI

DIFRAKCIJA POLARIZACIJA
REFLEKSIJA REFRAKCIJA
INTERFERENCIJA

Slika 13.2. Podjela optike

Mjerni ureaji su konstruirani na principima optike, elektromagnetnog
spektra odnosno svjetlosnog spektra. Svjetlosni spektar ima ultravioletno
podruje talasnih duina, vidljivo podruje i infracrveno podruje talasnih
duina. Odgovarajua talasna duina svjetlosti se koristi za odreene vrste
mjerenja, slika 13.3. Svjetlosni zrak je nosilac informacije i njegove
karakteristike odreuju vrstu mjerenja i principe na kojima su postavljena
mjerenja.

ljubiasta zelena uta crvena

red infracrvena
violet blue green narandasta
ultraljubiasta plava

vidljiva
Radioaktivni zraci

Kosmiki zraci X.zraci mm - talasi Radio talasi

Slika 13.3. Elektromagnetni spektar

327
Mjerna tehnika

Geometrijska optika obuhvata svjetlosne talase koji imaju osobine refleksije

(odbijanja) i refrakcije (prelamanja), slika 13.4.

n a
n a a ' n a 1
1 1

b b
n n b n
2 2 b

a a

Ukupno odbijanje na Prelamanje kroz Prelamanje u optiki

optiki guem optiki gui medij tanjem mediju n1 n2
mediju n1 n2
n1 n2
Slika 13.4. Prelamanje svjetlosti

devijacijska prizma reverzibilna trostruka

90

direktno reverzibilna
45

pentagonalna prizma

Slika 13.5. Ogledala i prizme

328
 Mjerna tehnika

13.1.2. Karakteristike svjetlosti

Ogledala se koriste za modifikaciju svjetlosnog talasa - zraka koja se vri u
procesu mjerenja. Ogledala reflektuju zrake svjetlosti pod istim uglom pod
kojim zrak pada na ogledalo. Koriste se u interferometrijskim mjerenjima.
Retro reflektori reflektuju svjetlo upadnog i odbijenog zraka paralelno.
Sastoje se od tri medjusobno okomite povrine postavljene pod pravim
uglom. Funkcija ogledala moe se dopuniti i poboljati koritenjem prizmi
da bi se izbjegli nedostaci ogledala. Svi nabrojani elementi slue u optikim
ureajima za voenje zraka.
Fizika optika obuhvata elektromagnetne talase koji imaju osobine
difrakcije, interferencije i polarizacije.
U fizikoj optici talasi se posmatraju kao elektromagnetni. Na slici 13.3. dat
je spektar svih talasa od ultravioletnih preko vidljivog podruja do
infracrvenih. Na slici 13.6. su dati izvori nekoherentne i koherentne
svjetlosti.

incoherent non-monochromatic light of a bulb

Laser
coherent light of a laser in continuous wave use

Phase difference
A1
A2 E Destructive interference
s = (2n + 1)/2
A3
1 s
s / 2 3 / 2
2
3 E Constructive interference
s = n
The wavelength defines The amplitude defines the s
the colour of light intensity of light
I ~ A2

Slika 13.6. Koherentni i nekoherentni talasi

Nekoherentna svjetlost je hromatska svjetlost koju emituje svjetlosni izvor
kao to je sijalica.
Koherentnu svjetlost emituju laseri u kontinuiranom talasu. Talasna
duina svjetlosti odreuje i boju svjetlosti iz spektra boja. Svaka boja ima
svoju talasnu duinu.
Amplituda talasa definira intenzitet svjetlosti. Vea amplituda svjetlosnog
zraka znai i vei intenzitet svjetlosti.

329
Mjerna tehnika

Interferencija je pojava sabiranja talasa pri emu moe doi do pojaanja

ili slabljenja novonastalog talasa.
Soiva su optiki elementi koji fokusiraju paralelni svjetlosni zrak na
razdaljinu koja je jednaka udaljenosti od fokusa i zavisi od talasne duine
koritene svjetlosti. Svaka talasna duina se fokusira u vlastitu taku. Ako
taka koju formira izvor svjetlosti ide u fokus soiva dolazi do kolimacije.
Kada su dva zraka kombinirana tako da njihovi fokusi su u jednoj taki
popreni presjek svjetla zavisi od udaljenosti fokusa od individualnih soiva.
Polarizacija nastupa kada se nepolarizovana svjetlost transformira u
polarizovanu. Polarizatori vre modifikaciju intenziteta svjetlosti. Postoje
ploe koje konvertuju linearno polarizovanu svjetlost u kruno polarizovanu
kada optika osa dvostruko odbijajueg materijala zahvata ugao od 45 sa
pravcem polarizacije svjetlosti. Kruno polarizovana svjetlost sadri dva
parcijalna zraka koji imaju faznu razliku od 90. Iz tog razloga pomenute
ravne ploe se koriste da generiraju dva posebna zraka sa odgovarajuim
faznim pomakom svjetlosnog zraka.
Cijepanje svjetlosnih zraka u dva posebna zraka vri se sa
semireflektujuim ogledalima. Intenzitet moe varirati u irokom podruju
kroz dielektrine slojeve. Debele staklene ploe obino proizvode i
neusklaenost zraka.

13.2. Podjela optikih mjerenja u proizvodnji

Principi geometrijske optike kao osnovni fiziki principi iskoriteni su za

konstrukciju optikih mjernih sredstava koja su iroko primijenjena u
proizvodnim mjerenjima i kontroli. Hromatski zrak nekoherentne svjetlosti
nosi signal koji se koristi kod mjernih sredstava kao to su:
mjerni mikroskopi i teleskopi,
profil projektori,
Moir tehnika,
tehnika silueta,
fotogrametrija
fazna modulacija, i druge.

330
 Mjerna tehnika

a) Fotogrametrija-
izraunavanje poloaja na
osnovu postavljenih
oznaka; mjerni opseg 10 x
10 m x 10 m

b) Autokolimacija, mjerni
rang do 9000 lunih sekundi

c) Mikroskopija; tanost do
0,1 m.

Slika 13.7. Mjerenja na bazi nekoherentne svjetlosti

331
Mjerna tehnika

Karakteristike monohromatske koherentne svjetlosti iskoritene su za

mjerenja kao to su:
interferometrija,
difrakcija,
laserska triangulacija,
lasersko skeniranje,
holografija,
konfokalna mjerenja.
Mjerni principi iskoriteni su za vie mjernih procedura pa je u tabeli 13.1
dat pregled principa i odgovarajuih mjernih procedura.
Princip mjerenja Procedura mjerenja
Triangulacija Fotogrametrija
Fringe projector
Light sectioning tehnika
Distance sensors
Vrijeme of flight measuring Lasersko skeniranje
Pulse ranging
Interferometrija Konvencionalna interferometrija
Interferometrija sa bijelom svjetlosti
Traenje fokusa Procedura traenja fokusa
Konfokalna mikroskopija
Transmisija svjetlosti Mjerni mikroskopi
Profil projektori
Procedure sa upadajuim svjetlom Mikroskop sa upadajuim svjetlom
Tehnike svjetlosnih traka
Tabela 13.1. Principi i procedure optikih mjerenja
Optoelektroniko mjerenje duine je mjerenje rastojanja proporcionalno
svjetlu kako bi se odredio razmak izmeu mjernog objekta i senzora. Nakon
toga se odgovarajuom procedurom dekodiranja primljene mjerne svjetlosti
dobije informacija o mjerenoj razdaljini od mjernog objekta do senzora.
Dananja tehnologija optikih mjerenja, tj. koritenja svjetlosti u svrhu
mjerenja moe se svesti na pet razliitih mogunosti.
Postupci se dijele na one koji zavise:
od vremena putovanja svjetlosnog zraka du mjernog puta,
brzine kretanja zraka,
zatim rasporeda intenziteta svjetlosti na detektor,

332
 Mjerna tehnika

poloaja kroz triangulaciju,

faze podeavanja izmeu mjerenog i referentnog svjetla ili odreivanje
pravca polarizacije kada se odreuje oblik objekta.
Uobiajeno je da se u svim procedurama na strani sa koje se emituje
svjetlo postavi vie izvora svjetla, dok su na prijemnoj strani odgovarajui
foto detektori koji vre selekciju prema nekoj od pomenutih procedura.
Karakteristike koje treba nai mogu biti razliite kao npr. spektar, gustina
svjetlosnih zraka, polarizacija, spektralna osjetljivost itd. Navedene
procedure kojima se prenosi informacija putem svjetlosti, vode do razvoja
razliitih optoelektrinih mjernih postupaka.

Izvor: Atos

Slika 13.8. Kontrola kvaliteta povrine

Interferometrija sa bijelom svjetlou koristi se za izmeu ostalog i za
kontrolu kvaliteta povrina. Na slici je prikazana kontrola kvaliteta povrine
uzorka koja je 200m x 200m na uzorku ije su dimenzije 50mm x 50mm
(slika 13.8).
Laserskom holografijom mogu se mjeriti pomjeranja a nakon toga raunati
naponi u razliitim vrstama konstrukcija gdje to nije mogue uraditi drugim
metodama (slika 13.9).
Interferometrijskim mjerenjem razmaka moe se postii relativna
nesigurnost manja od 5x10-7 (slika 13.10).

333
Mjerna tehnika

Izvor: Sensors 2003

Slika 13.9. Laserska holografija

Izvor: Hewlett-Packard
Slika 13.10. Mjerenja na bazi koherentne svjetlosti

334
 Mjerna tehnika

13.3. Mjerni ureaji na bazi nekoherentnog svjetla

13.3.1. Profil projektori i mjerni mikroskopi

Optiki mjerni uraaji koji se najvie koriste u odreivanju geometrijskih
karakteristika proizvoda su mjerni mikroskopi i profil projektori.
Sa oba ova ureaja mogu se odrediti brzo i ekonomino dvodimenzionalne
koordinate mjernih objekata sa jednom mjernom ravni. Sutina rada jeste
uveanje predmeta koji se mjeri ili kontrolira kako bi se uoile ili izmjerile
neke karakteristike. Slika mjerenog objekta se optiki uveava, prikazuje na
displeju i posmatra kroz okular mikroskopa. Princip rada profil projektora
prikazan je na slici 13.11.

Mjerenje u slici Mjerenje na slici

B
Presjek 2
2 1 0

oznaka
objektiv
Presjek 1

objektiv

Presjek 2

slika
slika

Slika 13.11. Profil projektori

335
Mjerna tehnika

Svjetlosni zrak iz izvora bijele svjetlosti-sijalice pada na soivo C, prelama

se i preko mjerenog objekta AB pada na projekciono soivo P i na zaslonu -
ekranu pravi uveanu i obrnutu sliku objekta, koji se posmatra na profil
projektoru.
Savremeni profil projektori se koriste u dvije razliite variante. U oba sluaja
sjenka mjerenog objekta putem preciznih mjernih ogledala se uveava i
usmjerava na ekran. Mjerni rang profil projektora je u optem sluaju vei
nego kod mjernih mikroskopa tako da ak i vei objekti se mogu direktno
mjeriti bez koritenja linearnih modula. Npr. mogu se provjeravati kontrolna
mjerila na osnovu korisnikog uzorka projektovanjem profila.
Kod oba mjerila i mikroskopa i profil projektora mjerni objekat se postavi i
stegne pomou dvije pokretne ploe koje su okomite jedna na drugu.
Kontrolor i vrilac mjerenja postave neki znak u definirani prostor sa
stranicom koja je uveana kako bi se moglo izvriti provjeravanje.
Princip rada mjernog mikroskopa prikazan je na slici 13.12.
Mikroskop radi na principu da se poslije uveanja mjerenog objekta optika
slika tretira kao realni objekat koji je zaokrenut za 180 stepeni. Takva slika
se dalje moe uveavati. Stvarna slika dijela I1 (meuslika), se formira
koritenjem soiva O koje je sastavni dio objektiva. Tada se takva slika
uveava uveanjem E i stvara slika I2, koja je virtualna i nevidljiva i zato se
mora postaviti ekran u realnu ravan. Efektivno uveanje je proizvod
pojedinanih uveanja objektiva i okulara.
Greke u mjerenju mogu se pojaviti zbog promjena u prikazivanju skale
koje se javljaju usljed fokusiranja objekta na mjernu plou. Za ostvarenje
mjerenja osvjetljenje se postavlja vertikalno na ravnu plou na kojoj je
mjereni objekat. Tamno polje koje ne moe osvijetliti svjetlost je ispod
objekta, a sve oko objekta je osvijetljeno. Obino se takva slika objekta
alje dalje tamo gdje se prikazuje profil mjerenog radnog komada. Fiziki
princip mjerenja mikroskopom zasniva se na uveanju mjerenog komada,
slika 13.12. Na slici je dat prikaz uveanja objekta kroz sistem soiva
mikroskopa.

336
 Mjerna tehnika

0 uveanje
Virtualna slika u
5
beskonanosti
1
0
1
5

okular
objektiv
aparatura

Objekat mjerenja meuslika

Slika
f1 f1 f2 f2

Slika 13.12. Princip rada mjernog mikroskopa

13.3.2. Teleskopi
Teleskopi se koriste za poravnanje i uspostavljanje referentnih linija.
Najjednostavniji oblik teleskopa je prikazan na slici 13.13.
Ukoliko se obavlja i mjerenje sa teleskopom dodaje se optiki mikrometar.
Svaki teleskop ima dio koji omoguava podizanje dijela zbog poravnanja.
Teleskopi sa autokolimacijom se koriste za direktna ispitivanja. Mjere se
odstupanja od uglova pomou optikih osa teleskopa. Rade na principu
mjerenja poprenih odstupanja izjednaavajui ih sa postavljenom
oznakom. Optika osa teleskopa koja je definirana okularom teleskopa i
jedna vanjska prostorna referentna oznaka slue kao referentna linija koja
se zove linija izjednaavanja.

337
Mjerna tehnika

Ravno ogledalo
Djelilac

preklapanje oznaka

Teleskopska oznaka

reticle
Izvor svjetla

Ravno ogledalo
Podjela zraka
ravno ogledalo pod uglom

oznake su
razdvojene
Teleskopska oznaka

reticle
Izvor svjetla
Mjerni gradijenti
profila
Mjerne take

Slika 13.13. Princip rada teleskopa za poravnanje

Slijedei tano poravnanje teleskopa sa vanjskim znakom teleskop
zadrava krutost u prostoru. U toku mjerenja mogu se javiti problemi sa
promjenom skale koje nastaje u funkciji od rastojanja. Teleskop se mora
ponovo fokusirati sa promjenom rastojanja. Naime, sa porastom rastojanja
od mjerne oznake, smanjuje se skala. To ima za posljedicu poveanje
mjerne nesigurnosti. Rjeenje se nalazi u odgovarajuem izboru mjernih
oznaka, kroz promjenljive skale.Teleskop treba podesiti tako da obje ose
budu poravnate. To je primjena nultog metoda.
Mjerna nesigurnost teleskopa zavisi od rezolucije oka, izvedbi i
karakteristika dijelova teleskopa i rastojanja mjerne oznake od teleskopa.
Mjerna nesigurnost data je izrazom:
y = ( a + L/b ) m .......................................................... (13.1)

338
 Mjerna tehnika

13.3.3. Tehnike silueta

Mjerenje tehnikama sjenke prikazano je na slici 13.14. Ureaj koji koristi
ove tehnike sastoji se od izvora svjetlosti koja ne prolazi kroz mjereni
objekat koji pravi sjenku, nego samo pored njega. Takvi zraci padaju na
soivo, prelamaju se kroz soivo i padaju na zaslon na kome se vidi slika
objekta. Pomjeranjem objekta izmeu izvora svjetlosti i soiva poveava se
ili smanjuje slika objekta.

Paralelna svjetlost testni uzorak

Feeder

a) 1024
Pixel
Izvor
svjetla

soivo Svjetlosni
udaljenost radna
senzor
svjetla udaljenost

ravan mjerenja

Neparalelna svjetost testni uzorak

Feeder

b) Izvor 1024 Pixel

svjetla

soiva Svjetlosni senzor

udaljenost radna
svjetla udaljenost

Slika 13.14. Tehnika silueta

339
Mjerna tehnika

13.4. Mjerenja na bazi optoelektronike

Na bazi optoelektronike napravljeni su optoelektroniki mjerni elementi i oni

su dio mjernih sredstava za vrenje mjerenja u proizvodnji. Osnovni
optoelektroniki elementi koji se integriraju u svako optoelektroniko
sredstvo koje se koristi za mjerenja ispunjavaju slijedee zadatke:
stvaranje-generiranje naelektrisanja,
sakupljanje naelektrisanja,
prenos naelektrisanja,
detekciju naelektrisanja
Elektrini kontakti
Svjetlosna pobuda

+V

Silicijum
dioksidni sloj

e- e-

Granini sloj
P- tip poluprovodnika

Slika 13.15. Princip rada CCD kamera (charge couple camera)

Tipovi osvjetljenja za rad CCD kamera prikazani su na slici 13.16.

Prenesena Unesena Pogled na

svjetlost sporadina Pogled na tamnu zonu
svjetlost svijetlu zonu

Slika 13.16. Neke vrste osvjetljnja-pobude za rad CCD kamere

340
 Mjerna tehnika

Kako je prikazano na slici osvjetljenje se moe ostvariti:

osvjetljenjem svjetlou iji su talasi paralelni,
sporadini ili difuzni,
usmjereni u odreenom pravcu prema svijetloj ili tamnoj zoni ili i
stroboskopskom lampom i
strukturiranim osvjetljenjem.
CCD senzori (charge coupled device), slika 13.15, su poluprovodniki
senzori koji se sastoje od matrixa i elektrode. Na elektrodi se skupljaju
elektroni koji nastaju tokom izlaganja djelovanju svjetlosti. Broj elektrona
koji nastaju direktno zavisi od intenziteta i vremena izlaganja. Poto se
elektroni skupe na izolatoru ispod elektrode oni se transportuju sistemom
koji se zove CCD element koji to konvertuju u naponski signal koji je po
svom karakteru video signal. Elektroni-pixeli kod preslaganja mogu biti
sloeni u matricu pa ine CCD ip koji je osnovni element CCD kamere.
Koritenjem specijalnih komponenti mogue je CCD kamere primijeniti u
podruju termografije za tehniku dijagnostiku sistema i procesa.

Slika 13.17. Fotodiode i fotootpornici

Mjerenja koja koriste CCD kamere su vrlo bliska ljudskoj percepciji i zato se
koriste u industrijskim mjerenjima. CCD kamerama se radi image
processing. Postoje tri osnovna koraka u procesiranju slike

341
Mjerna tehnika

Biljeenje slike ureenje i prenoenje slike procesiranje slike

Prvi korak je dobiti podatke za oblik -sliku pomou CCD kamere. U drugom
koraku podatke treba prevesti u digitalni oblik i poslati u raunar gdje se
izvrava trei korak, a to je procesiranje podataka.
Po funkciji koju vre, CCD kamere mogu biti detektori a to su fotodiode i
fotootpornici, slika 13.17.

13.4.1. Optiko elektroniki mjerni ureaj

Optiko elektroniki mjerni instrument moe se koristiti za razliite namjene,
a prva je kontrola procesa sa mogunou sortiranja dobrih i loih dijelova i
naravno skupljanje geometrijskih podataka o proizvodu. Ureaj se sastoji
od CCD kamere koja emituje svjetlost na uzorak, dobiva se slika mjerenog
uzorka, a podaci se proslijeuju u raunar, slika 13.18.

computer and accessories

CCD-camera

Interface modules
with objective measured data frame grabber
Control commands motor control card
Positioning system
interface
Good / Bad-
sorting Tasks:
device -control of the
e. g.: measuring process
- optical -monitoring of the
test sample - acoustic measuring process
-recording of the meas. data
- pneumatic
-evaluation of the meas. data
motor -display of the
results of measurement
positioning --feedback to a
system illumination sorting equipment
-user interface

Slika 13.18. Optoelektroniki mjerni ureaj za sortiranje 2D radnih komada

Kontrola metalnih povrina
Metalne povrine kontroliraju se pred poetak ulaska u proizvodnju.
Pogodne metode koje se koriste prilikom kontrole su 2D slike stvarne
povrine. Da bi se to postiglo koriste se optoelektronike metode kao to je
prethodno pomenuta kontrola CCD kamerom. Metoda se moe koristiti i za
kontrolu troenja alata.

342
 Mjerna tehnika

Za proizvodnju velikog broja proizvoda potrebno je da dva dijela budu u

tanom odnosu jedan prema drugom, npr. alat i radni komad. Da bi se to
postiglo potrebno je da se poznaje pozicija najmanje jednog od dva dijela
pri emu se mora poloaj mjeriti i kontrolirati. Rezultat koji se dobije koristi
se kasnije za kontrolu rukovanja sistemima. Kontrola se postie upotrebom
CCD camera naroito u automobilskoj industriji. U drugim granama
industrije manje se koriste ovi vidovi kontrole.

13.4.2. Princip trokuta

Postupak mjerenja rastojanja primjenom principa trokuta
Senzori iji se rad zasniva na laserskom trokutnom principu sluze za
mjerenje rastojanja. Princip trokuta je relativo star princip ali se dosta razvio
nakon razvoja poluprovodnika. Razvoj laserskih dioda, detektora,
analognog i digitalnog procesiranja signala omoguio je izradu brzog i na
razliite smetnje slabo osjetljivog senzora.
Princip trokuta (lat. triangulum - trokut) je mjerni princip koji se zasniva na
odreivanju jedne stranice trokuta i dva ugla, slika 13.19. Ako je poznata
stranica AB, stranicu trokuta CD mogue je odrediti kada se odrede dva
ugla i .
laser

CCD-
sensor

optics 3
u3
u2 2 h
u1 1
b
c
A
B
object of u = c tan
measurement u g
u1 > u2 > u3
u b b
= cos = sin
h g g

Slika 13.19. Princip trokuta

Trokutni senzor koji se koristi za primjenu principa trokuta, slika 13.20,
sastoji se od laserske diode, linearnog detektora, soiva pomou kojih se
usmjeravaju zraci. Svjetlo iz laserske diode pada na mjereni objekat a

343
Mjerna tehnika

zatim se pomou soiva usmjerava na ccd detektor. Koritenjem sinusnog

zakona odreuju se rastojanja.
Kada iz nekog svjetlosnog izvora, svjetlost obasjava dio povrine radnog
komada koji se mjeri.
Dio svjetla se reflektuje od radnog komada i registrira na CCD detektoru i
dobije se dvodimenzionalna slika. Na osnovu izraza za trokutni princip
izrauna se traeno rastojanje. U jednaini se pojavljuje koeficijent optikog
pojaanja, slika 13.21.
Laserska dioda

Linearni
detektor

Soiva za
projektovanje i
a prikazivanje

Ddm Mjerni opseg

Slika 13.20.Trokutni senzor

344
 Mjerna tehnika

camera image
CCD-camera

projector

s
light beam

test object Triangulation equation:

s
d=
B tan
B - coefficient of optical amplification
d

Slika 13.21.Triangulacija
13.4.3. Optike skale
Optike skale se koriste u robotici i to su linearne skale mainskih alata i
koordinatnih mjernih maina. Izrauju se od elika, stakla i kombinacije
stakla i keramike (zerodur). Mjerna nesigurnost optikih skala je mala, a
takoer i rezolucija.
Optika skala se satoji od izvora svjetlosti koja obasjava kolimaciona
soiva, nakon ega dolazi do index - referentne reeke sa vrlo sitnom
podjelom. Nakon prolaska kroz reetku svjetlost pada na mjereni komad,
odbija se od njega, skree pomou viestrane prizme, ponovo prolazi kroz
referentnu reetku a zatim na detektore.
13.4.4. 3D Moir procedura i projektovanje linija
Trodimenzionalni postupci pri kojima se pojavljuju naizmjenine linije spada
u postupke pravljenja projekcija ili topometrijske postupke. Mjerenje se
provodi koritenjem kamera postavljenih u razliitim pravcima. Uzorak se
postavi na nepokretnu podlogu i od nje odvoji tako da moe biti osvijetljen.
Na cijeloj podlozi na kojoj je uzorak javljaju se tamne i svijetle linije koje se
lome na dijelu na kom se nalazi komad. Koordinate mjerenog radnog
komada se raunaju u raunaru mjernog ureaja po principu trokuta,
slika 13.23.
Na poetku prije mjerenja treba postaviti tano projektor odnosno kameru i
odrediti patrametre. To se radi putem raunarski postavljenih parametara.

345
Mjerna tehnika

CCD-kamera Izvor svjetla

ZC YC

ZP YP
XC

Optika za snimanje XP
Optika za
projiciranje

ZM YM d Mjerni objekat

XM

Slika 13.22. Stvaranje slike pomou CCD kamere i mjerenje

Mjerna nesigurnost se eliminira smanjenjem razdaljine izmedju linija.
Koriste se za registriranje trodimenzionalne topografije povrine radnog ili
kontroliranog, mjerenog komada. Tipina primjena je u ispitivanju oblika
deformiranih povrina i mjerenju oscilacija.
Koriste se i u digitalizaciji slobodnih povrina kao to su povrine kalupa i
modela u postupcima RP, i reverzibilnom inenjeringu.

346
 Mjerna tehnika

Izvor svjetlosti
Kolimaciona
soiva

detektori

Usmjervajue Referentna
soivo reetka

Mjerna skala

Slika 13.23.Optika skala

13.4.5. 3D fotogrametrija
To je procedura registriranja slika zasnovana na trokutnom principu.
Postupkom se simultano registriraju 3D koordinate velikog broja taaka
mjerenog objekta. Objekat se registrira sa najmanje dvije strane uz
koritenje analognih ili digitalnih kamera. Moe se isti postupak provesti i sa
jednom kamerom ali je potrebno vriti snimanje iz vie pravaca. 3D
koordinate se raunaju u prostoru i stvaraju sliku mjernog objekta.
Ukljuivanjem kamera iz vie pravaca posmatranja vie taaka se registrira
pa se smanjuje mjerna nesigurnost rezultata. Na slici 13.25. prikazan je
princip fotogrametrije.
Mjereni objekat se nalazi izmedju nekoliko kamera od kojih svaka snima
mjereni komad sa svoje strane. Ukupni podaci u vidu 3D koordinata taaka
se objedinjavaju i na osnovu njih se stvara prostorna slika objekta.
Fotogrametrijska mjerna tehnika slui kao mobilna koordinatna mjerna
maina. Koriste se za mjerenja velikih objekata u zrakoplovstvu,
brodogradnji, i izradi postrojenja velikih industrijskih objekata.
Druga primjena fotogrametrije jeste ispitivanje malih objekata zapremine
manje od 1 m3 sa malim mjernim nesigurnostima od oko 1:15000 u malom
vremenskom intervalu od nekoliko sekundi. Rjee se koristi za odreivanje
poloaja i identifikaciju rukovanja i procesa obezbjeenja kvaliteta tokom
izrade proizvoda.

347
Mjerna tehnika

Sistem za
CCD
projektovanje
kamera

Optika za
projektovanje

Projektovane
linije

Mjerni objekat

Podruje ispitivanja Red linije

Dio
profila

Slika 13.24. Princip projektovanja linija i oprema

348
 Mjerna tehnika

Slika 13.25. Princip fotogrametrije

13.5. Laserska metrologija

13.5.1. Osnove rada lasera

LASER je svjetlosni pojaiva u kojem se pojaava svjetlost uz pomo
indukovanog zraenja atoma (Light Amplification by Stimulated Emission of
Radiation). Osnovne karakteristike svjetlosti koju emitira laser su:
koherentnost, monohromatinost i linearna polariziranost. Intenzitet emisije
laserskog snopa mnogo je vei u odnosu na druge izvor svjetlosti. Oni
omoguavaju i fokusiranje snopa zraenja u jednu taku, to omoguava
da se laserom vri rezanje. Na bazi laserske tehnologije konstruirani su
mjeni sistemi. Laserski efekat se ostvaruje pomou tri osnovna dijela, a to
su: aktivno tijelo, rezonantni sistem i pobuiva, slika 13.26.

Poluprovodniko
Rezonator ogledalo
Aktivno tijelo
Laserska
svjetlost

Neprozirno ogledalo

Slika 13.26. Laserski efekat

Aktivne materije su obino vrsti, teni i gasoviti materijali, meu kojima se
poluprovodnici, organska jedinjenja i plastine mase.

349
Mjerna tehnika

Ako je aktivna materija kristal rubina onda je to rubinski laser, na koji moe
da se djeluje pobudnim sistemom lampi bljesklica-stroboskopskih lampi.
Lampom se osvjetljava aktivno tijelo i stvara laserski efekat.
Da bi se u potpunosti postigao efekat, aktivni materijal se stavlja u
rezonator koga ine dvije reflektirajue povrine koje su ravna, parabolina
ili sferna ogledala. Proces reflektiranja zraka u rezonatoru se viestruko
ponavlja, nagomilava se energija u aktivnom tijelu i svjetlost se pojaava.
Nagomilana energija se emitira u obliku impulsa laserske svjetlosti kroz
poluprovodniko ogledalo.

13.5.2. Podjela lasera

Prema agregatnom stanju laseri se dijele na:
vrste,
tene i
gasne.
Prema reimu rada mogu biti:
impulsni,
kontinuiranog zraenja,
Prema principu rada pobudnog sistema mogu biti laseri sa:
optikim,
elektrinim,
hemijskim pobuivanjem.
Zavisno od aktivne materije laseri mogu biti:
atomski,
jonski,
molekularni.

13.5.3. Primjena lasera u mjerenju

Laserski mjerni sistemi se koriste u proizvodnim mjerenjima za:
najtanija mjerenja dimenzija rastojanja i pomjeranja,

350
 Mjerna tehnika

izradu pozicioniranje,dijagnostiku, podeavanje i montau savremenih

krupnoagregatnih alatnih maina (obradnih centara, agregatnih
maina),
kontrolu pomonih kretanja i krivolinijskih pomjeranja sklopova kod
alatnih i drugih maina,
upravljanje alatnim mainama,
mjerenje hrapavosti i defekata povrina,
kontrolu mjerne tehnike,
razvoj novih laserskih mjernih pretvaraa,
procesnu aktivnu kontrolu kvaliteta,
dijagnostiku maina,
provjeru okomitosti povrina,
provjeru tanosti podioka skala sa kinematikim parovima,
izradu preciznih optikih skala i difrakcionih reetki u optikoj industriji.
Laserska mjerenja i kontrola mogu se vriti u statikim i dinamikim
uslovima uz bezkontaktno djelovanje mjernog sistema.
U metalopreradi i mainogradnji mjerenja dimenzija i rastojanja su
zastupljena sa oko 85 do 95%. Laserski mjerni sistemi su najtaniji u
savremenoj mjernoj tehnici pa se koriste i kao etaloni.
Primjena laserske metrologije moe se podijeliti prema postupcima koji se
provode a to je:
princip trokuta kod koga se koriste trigonometrijske metode raunanja
rastojanja koja se mjere,
procedure mjerenja vremena prolaska zraka do mjerenog objekta i
nazad
procedure autofokusa.
Na osnovu navedenih procedura mogu se vriti razliita mjerenja
geometrijskih karakteristika proizvoda. Prvi princip trokuta je prethodno
opisan.

13.5.1. Odreivanje rastojanja na bazi izmjerenog vremena

Procedura se koristi za mjerenje rastojanja, posebno kada su u pitanju
veliki mjerni komadi. Mjeri se vrijeme koje je potrebno da laserski zrak doe
do mjerenog komada i da se vrati. Na osnovu vremena i poznate brzine

351
Mjerna tehnika

svjetlosti moe se tano odrediti mjereno rastojanje. Na slici 13.27.

prikazan je put laserskog zraka koji putuje do ogledala, zatim pada na
mjereni objekat, reflektuje se, a zatim soivima usmjerava u taku
detektora.

Slika 13.27. Procedura odreivanja rastojanja na osnovu mjerenja vremena

13.5.2. Procedure autofokusa za linearna mjerenja

Autofokus procedura odnosi se na mjernu proceduru koja se izvrava sa
kalibriranom duinom fokusa zbog otrine i jasnoe slike. Tu se mogu
razlikovati dvije procedure. Prva je video autofokus procedura a druga
laserska autofokus procedura.
Prva procedura odnosi se na mjerenje rastojanja reflektovanjem mjernog
objekta na CCD senzor odreivanjem stepena otrine kontrasta refleksije i
dobivanja informacije o mjerenom rastojanju. Koristi se za CNC kontrolne
trokoordinatne mjerne maine.
Mnogo vie je u upotrebi laserska autofokusna procedura koja se koristi u
tehnici kompaktnih diskova. Koherentna laserska zraka iz laserske diode se
dijeli na glavne vertikalne zrake. Dio zraka ide u pravcu polarizacije i moe
proi kroz dijagonalno postavljene vieslojne dielektrike u kojima se dijele
zraci. Nakon toga linearno polarizovana svjetlost ide do kolimatora, prolazi
kroz njega i prelazi u cirkularno polarizovanu svjetlost. Mjerni objektiv je
postavljen na pokretni kalem i fokusira lasersko svjetlo na mjereni objekat.
Svjetlost se zatim reflektuje od povrine radnog komada ponovo prolazi
kroz mjerni objektiv, slika 13.28.

352
 Mjerna tehnika

focus detector

measuring movable
system objective

Slika 13.28. Autofokusna procedura

Rezultujui polarizirani vektor je zarotiran za 90 oko ose zraka tako da se
mjerna svjetlost reflektuje prema fokus detektorima. Autofokusna procedura
je primijenjena na odreivanje stanja povrina. Na slici 13.29. prikazan je
mjerni sistem za mjerenje kvaliteta povrine, iji je sastavni dio autofokusni
senzor.

Slika 13.29. Autofokusni senzor

353
Mjerna tehnika

Autofokusni
senzor

Pokretni objektiv

Izvor: Mahr 1999

Slika 13.30. Mjerenje kvaliteta povrine ureajem sa autofokusom

13.5.3. Interferometrija
Fizika osnova interferometrijskih procedura su koherentni svjetlosni talasi
koji putuju razliitim putevima. Osnova rada laserskih interferometara, slika
13.30. je cijepanje elektromagnetnih talasa, kao i njihovo ponovno spajanje
nakon prelaska razliitih puteva. Obje komponente mogu biti iste kao to je
to u sluaju Michaelsonovog interferometra.

354
 Mjerna tehnika

fixed corner cube

reflector reference- moving corner cube
beam reflector
measuring-
beam
Laser

beam-
photo- splitter
s
detector
optical path difference: x = 2 s
phase difference: = 2 x/

E destructive interference E constructive interference
= (2n + 1) = 2n
s = (2n + 1)/4 s = n/2
s s
/ 2 3 / 2
/ 2 3 / 2

Slika 13.31. Michaelsonov interferometar

Preduslov za interferenciju je signal koji se moe ocijeniti kao referenti,
konstantne faze, koji se sastoji od dva parcijalna talasa. Karakteristika koja
se zove koherencija dva talasa nastaje kada se ispuni uslov da je razlika
puteva parcijalnih zraka manja nego duina zraka koherentne svjetlosti koja
se koristi.
Laserski ulazni zrak u interferometar se dijeli. Dobiveni zraci se tada
reflektuju od ogledala poslije prelaska puteva od ogledala i nazad. Nakon
to su preli navedene puteve vraaju se u taku interferencije. Zavisno od
faze parcijalnih talasa intenzitet talasa koji se registriraju je izmeu
maksimalne vrijednosti i potpunog ponitenja talasa.
Laserski interferometri se koriste za mjerenje duina, precizna mjerenja
uglova i pravosti. Podruje u kom se primjenjuje najee je proizvodnja
alata, posebno za visoko precizne maine. Maine iji je pogon kontroliran
laserskim interferometrima slue u proizvodnji sloenih komponenti sa
proizvodnim tolerancijama izraenim u nanometrima.

355
Mjerna tehnika

d
s

Ogledalo za skretanje zraka

Prizma za dijeljenje zraka

laser
+
detektor
retro
reflektor

Ploa za podeavanje Mjerna ploa

Slika 13.32. Primjena laserske interferometrije za goniometriju

13.5.4. Laserski skeneri

Kao i sva prethodno navedena mjerna sredstva i laserski skeneri su mjerni
sistemi za odreivanje dimenzija radnog komada. Rade na principu
svjetlosne barijere. Optiki put izmedju izvora lasera i fotodetektora se
prekida kada se izmeu njih postavi radni komad koji se ispituje. Princip i
struktura laserskog skenera dati su na slici 13.33.

Slika 13.33. Strukturna shema laserskog skenera

356
 Mjerna tehnika

Laserski zrak koji se odailje pada na rotirajue poligonalno ogledalo gdje

je skenirajui rang odreen brojem uglova poligonalnih ogledala.
Reflektovani laserski zrak tada dolazi do soiva iji fokus je taka odbijanja
zraka koje se vraaju do poligonalnog ogledala koje uvijek pod istim uglom
skree zrake u istom pravcu tako da iza soiva su zraci stalno paralelni.
Paralelni zraci nailaze na drugo soivo sa fotodetektorom smjetenim u
fokusu drugog soiva. Izmeu dva soiva postavlja se objekat koji se mjeri i
on pravi sjenku na detektoru kada je ogledalo postavljeno pod nekim
odreenim uglom. Kada se postavi pod tano odreenim uglom, detektor
pokazuje opadanje intenziteta svjetlosti. Duina trajanja opadanja
intenziteta svjetlosti omoguava raunanje geometrije komada. Prenik
radnog komada datog na slici proporcionalan je uglu kada se na
optikom putu postavi mjereni objekat. Mjeri se trenutni ugao poligonalnog
ogledala. U ovom sluaju jedan laser i jedan fotodetektor su dovoljni za
skeniranje pri emu se podrazumijeva da je mjerno podruje vee od
mjerenog objekta.
Postoje u osnovi dvije metode mjerenja predmeta:
Mjerni objekat se skenira nekoliko puta, a nakon svakog skeniranja
objekat se okrece. Postupak okretanja sjenke omoguava dobivanje
informacije o profilu geometrije radnog komada.
Mjerenje se vri sa dva ili tri skenera u isto vrijeme. Skeneri su
postavljeni jedan u odnosu na drugi pod uglom od 90 ili 60. Poto
laserski zrak ima konano irenje on ne daje sjenku iznenada, nego
nalazi ugao formiranja sjenke
Rezolucija koja se postie koritenjem skenera je ispod 1m. U toku
mjerenja postie se brzina od 400 skeniranja u sekundi.

357
Mjerna tehnika

14. KOORDINATNA METROLOGIJA

Sadraj lekcije:
1. Principi koordinatne metrologije
2. Koordinatne mjerne maine
3. Mjerenje na koordinatnoj mjernoj maini
4. Mjerna nesigurnost
5. Primjena koordinatne metrologije

Sa porastom sloenosti oblika proizvoda, geometrija proizvoda postaje sve

komplikovanija za mjerenje i kontrolu. Zbog toga je potrebno primjenjivati u
kontroli i mjerenju takva mjerna sredstva koja su precizna, brzo izvravaju
veliki broj operacija mjerenja, a pri tom je njihova primjena ekonomski
opravdana. Koordinatne mjerne maine su takva mjerna sredstva koja su
izuzetno fleksibilna i efikasna u kontroli geometrijskih karakteristika radnog
komada.

14.1. Principi koordinatne metrologije

Karakteristike na kojima se bazira postupak za koordinatnu metrologiju su

idealizirana geometrija radnog komada sa svim osobinama koje taj komad
posjeduje. Karakteristika procedure je i matematiki opis pojedinih taaka
na povrinama u naznaenom podruju, koje su najvanije za radne
operacije koje se izvode na radnom komadu. Na slici 14.1. prikazan je
princip koordinatne metrologije.
Ideal work piece
according to the
construction

Obtained measuring
points of real surface by
coordinate measuring
device
Z P i (x i, yi, zi)
Z Y
Y
X X
Questions to the user
1. Is matching with boring possible?
2. Pairing with cone possible?
3. Guide surface flat?

Slika 14.1. Princip koordinatne metrologije

358
 Mjerna tehnika

Registriranje taaka, povrine radnog komada, moe se ostvariti na

razliite naine. Osnovno je da sva sredstva koja koriste principe
koordinatne metrologije biljee stvarnu geometriju radnog komada i
odreuju odstupanja u odnosu na idealnu-eljenu geometriju. Postupak se
ostvaruje koritenjem koordinatnih mjernih maina koje se zovu i skraeno
CMM (Coordinate Measuring Machines). U principu, svaka koordinatna
mjerna maina je mjerno sredstvo koje mjeri sve tri dimenzije radnog
komada.
U kombinaciji sa odgovarajuim softverom, pomou koordinatnih mjernih
maina mogu se dobiti razliite informacije o proizvodu kao to su
geometijske karakteristike prizmatinih, rotaciono-simetinih i rotaciono-
nesimetrinih radnih komada.
Koordinatne mjerne maine su osnovni predstavnik koordinatnih mjernih
sredstava koja se koriste za mjerenje (opisivanje) 3D radnog komada.
Koordinatna mjerna maina esto nije dovoljna za mjerenje nekih objekata
ili radnih komada zbog velikog broja taaka koje u kratkom vremenskom
periodu treba da obradi. Zato se koriste i drugi principi koordinatne
metrologije. Najpoznatija su dva:
Trokutni mjerni sistem
Fotogrametrijski mjerni sistem.
Termini koji se koriste u koordinatnoj metrologiji
Najea funkcija industrijske metrologije, bez obzira kojim se sredstvima
mjerenja koristila, jeste odreivanje odstupanja stvarnog radnog komada
od dizajniranog. Odstupanja se javljaju u pogledu dimenzionalnih
karakteristika, oblika i poloaja. Oblik radnog komada moe se opisati
njegovim elementima i prostornim poloajem jednih dijelova u odnosu na
druge. Kada je u pitanju radni komad koriste se sljedei termini.
Specificirana odnosno zahtijevana geometrija definira idealni oblik
komada. Takav oblik se predstavlja dizajnom proizvoda i tei napraviti u
proizvodnji. Proizvodnjom se ne dobije komad eljenih dimenzija i oblika
to je posljedica djelovanja razliitih uticaja.
Dobije se komad koji ima aktuelnu geometriju koja je posljedica svih
uticaja koji su se javili od dizajna do izrade komada.
Razlika stvarne-aktuelne geometrije i eljene geometrije predstavlja
devijaciju koja je trea karakteristika elementa.
Za vrijeme mjerenja, stvarna geometrija se opisuje stvarnim, pojedinanim
takama koje lee na povrini radnog komada. Mogu se eventualno uvesti
aproksimacije realne geometrije tako to e se zanemariti neke
karakteristike kao to su izboine ili nepravilnosti radnog komada. Mjerenje

359
Mjerna tehnika

radnog komada samo je slika realnog komada koji se opisuje u

matematikom obliku.

Komad kakav je Komad u proizvodnji Komad nakon proizvodnje

dizajniran
Specificirana geometrija Aktuelna geometrija Komad se razlikuje od
dizajniranog
Slika 14.2. Odstupanje realnog komada od eljenog
Geometrija radnog komada moe biti idealna odnosno eljena i stvarna
odnosno realna.
Ideala geometrija odlikuje se eljenim dimenzijama, poloajem i oblikom.
Ova geometrija, kako joj ime kae, postoji samo u dokumentaciji i ona je cilj
proizvodnog procesa. Proizvesti objekat koji je to blie dimenzijama,
oblikom i poloajem komadu koji se izrauje jeste cilj svake dobre
proizvodnje. Meutim to je nemogue, pa se u procesu izrade komada
dobije realna geometrija koja ima odstupanja u odnosu na idealnu.
Odstupanja se ogledaju u odstupanju dimenzija, poloaja i oblika.
Realna geometrija se opet moe posmatrati kao makro i mikro geometrija.
Pod makro geometrijom se podrazumijevaju stvarne dimenzije, stvarni oblik
i stvarni poloaj komada. Mikro geometrija obuhvata valovitost i hrapavost
povrina komada.
Oblik elemenata i geometrija radnog komada su definirani osobinama i
atributima. Na slici 14.3. objanjena je idealna geometrija elemenata na
primjeru buenja rupe. U tom sluaju karakteristika je geometrijski element i
to cilindar. Matematiki opis cilindra daje geometrijske parametare sa
karakteristikama, dimenzijama i oblikom.
Da bi se moglo suditi o odstupanjima oblika elemenata vri se stalno
poreenje obje geometrije. I specificirana i aktuelna geometrija su
definirane geometrijski ekvivalentnim elementom. Ekvivalentni element je
opisan jednainama iji se parametri raunaju za diskretne vrijednosti
mjerenja i porede sa parametrima specificirane geometrije. Poreenje se
izvrava numeriki. Kompenzacioni cilindar koji se rauna na osnovu
mjernih taaka se uzima kao kompenzacioni element iji parametri
odreuju stvarnu geometriju izbuene rupe.

360
 Mjerna tehnika

Slika 14.3. Geometrijski element i njegove osobine

361
Mjerna tehnika

Slika 14.4. Referenti koordinatni sistem i koordinatni sistem elementa

Primjeri na slici 14.4 pokazuju kako se rauna kompenzacioni cilindar,
dimenzionalno odstupanje prenika i odstupanje pojedinih mjernih taaka
koje opisuju cilindar tj. oblik koji odstupa od idealnog.

Kartezijev Cilinidrini Sferni

koordinatni sistem koordinatni sistem koordinatni sistem

Z P(RZ, Z, ZZ) P(RK, K, K)

Z P(XC, YC, ZC) R
RK
Y
ZC ZZ K
K
YC R
RZ Z

XC X

Slika 14.5. Koordinatni sistemi koji se koriste u koordinatnoj metrologiji

362
 Mjerna tehnika

Prethodno opisano mjerenje ne daje nikakvu informaciju o poloaju cilindra

tj. poloaju rupe na radnom komadu. Mora se definirati i referentni sistem u
odnosu na koga se odreuju elementi kao to je bio navedeni cilindar. U
principu postoje razliiti koordinatni sistemi kao to su Kartezijev, cilindrini
i sferni prikazani na slici 14.5 koji se koriste kao referentni.
Za element se koristi referenti sistem elementa. Referentni sistem se
postavi i u odnosu na njega se vri mjerenje. Npr. osa referentnog sistema
moe biti osa koja spaja centre dvije rupe na radnom komadu. Jedna od
osa referentnog sistema elementa je vertikalna osa paralelna vertikalnoj osi
koordinatne maine. Trea osa je okomita na ove dvije. Na taj nain se
formira koordinatni sistem radnog komada koji je karakteristika radnog
komada, kao to su rupa i povrina karakteristike radnog komada.
Referenti sistem radnog komada ine tri ravni. Koordinatni mjerni sistem
mjernog sredstva je Kartezijev koordinatni sistem. Koordinatni sistem
radnog komada usklaen je i sa koordinatnim sistemom koji se koristi za
numerike analize.
Iz dosad izloenog moe se zakljuiti da koordinatna metrologija slui za
mjerenje geometrijskog odstupanja. Koristei koordinatnu metrologiju mogu
se dobiti oblik, proporcije i nepravilnosti u izradi komada. Koordinatnom
metrologijom mogu se dobiti i makrogeometrijske karakteristike kao to su
dimenzije i poloaj. Nepravilnosti prvog i drugog reda prema DIN 4760
mogu se mjeriti pomou CMM. Mogunosti koordinatne metrologije zavise
najvie od sistema proba.

14.2. Koordinatne mjerne maine

Koordinatne mjerne maine su moni mjerni sistemi. Danas se mnogo

koriste u proizvodnim pogonima velikih, ali i malih proizvodnih preduzea.
Mjerno sredstvo pomou koga se vri mjerenje koordinata u prostoru na
povrinama radnog komada zove se koordinatna mjerna maina (CMM).
Pomou nje je mogue simultano mjerenje koordinata traka istovremeno u
sva tri pravca. Koordinatna mjerna maina koristi Kartezijev koordinatni
sistem.
Uobiajena konstrukcija maine sastoji se od tri meusobno okomite
voice-ose oznaene sa x, y, z, slika 14.6. Ose z i y zovu se ram.
Obino ram nosi sistem sondi kojim se vri mjerenje i koji sadri senzore.
Maina je postavljena na postolje na kome je i pogon maine. Prihvatanje
radnog komada vri se na ploi koordinatne mjerne maine. Svaka voica
ima svoj pogon i sistem za oitavanje. Koordinatna mjerna maina ima
ormari u kome je smjetena upravljaka i prilagodna elektronika. Na

363
Mjerna tehnika

njemu postoji i pokaziva i upravljaki pult s kojeg se koordinira radom

maine. Ram nosi na sebi nosa sa mjernom sondom koja moe imati
jedan ili vie dodirivaa, o emu e se kasnije posebno govoriti.

Slika 14.6. Dijelovi koordinatne mjerne maine

14.2.1. Tipovi koordinatnih maina

Sve koordinatene mjerne maine mogu se podijeliti na :
maine kojima se runo radi kako sa osama tako i na komadima,
maine sa motorizovanim pogonom osa-voica, a runom
manipulacijom sa komadima,
maine sa motorizovanim pogonom osa i raunarski kontrolisanim
operacijama (CNC mod).
Postoje i druge kombinacije ali se sve moe svesti na ove tri osnovne.
Svaka konstrukcija koordinatne mjerne maine sastoji se od mehanikih
sklopova, pogona, sistema za mjerenje duina i sistema proba, kontrolne i
izvrne konzole i raunara sa perifernim sredstvima za izlaz rezultata
mjerenja. Zavisno od tipa maine postoje druga dodatna sredstva kao to
su mobilni ili rotirajui stolovi, mehanizmi proba, temperaturni senzori
mehanizmi za privrenje. Na slici 14.7 prikazani su osnovni tipovi
koordinatnih mjernih maina.
Univerzalni tipovi koordinatnih mjernih maina su:
stubni tip,
konzolni tip,

364
 Mjerna tehnika

portalni tip,
mostni tip.

Portalni tip Horizontalni tip Mostni tip

Pokretni most Horizontalna ruka

Konzolni tip Specijalna namjenska Robotska CMM

CMM
Slika 14.7. Tipovi koordinatnih mjernih maina.
Razvijen je i poseban tip u kinematskom smislu slian robotu. Ovakve
koordinatne maine imaju visoko prilagodljiv dizajn i dva sistema mjerenja.
Jedan je sistem mjerenja uglova, a drugi su 3D mjerne probe. Ovakve
mjerne maine imaju jednostavne operacije i male dimanzije. Koriste se za
kontrolu dimenzija u proizvodnim pogonima, na linijama za kontrolu oblika,
poloaja i dimenzija komada kod kojih odstupanja spadaju u mala i srednja.

Stubni tip
Namijenjen je za mjerenje radnih komada dimenzija koje ne prelaze
0,25 m3. Tanost stubnih koordinatnih maina je visoka, jer se kroz krutost i
podeavanje osa moe postii mala mjerna nesigurnost od 1m. Podruje
primjene je u provjeri kontrolnih alata i prizmatinih komada i komada
oblika vratila.

365
Mjerna tehnika

Horizontalni tip
Ovaj tip CMM je najee koritena maina. Danas se proizvodi u razliitim
varijantama i konstruktivnim rjeenjima. Dimenzije maina se kreu kod
nekih tipova od onih sobne veliine do runog mjernog sredstva.
Primjenjuje se za kontrolu poluzavrenih radnih komada i proizvoda od lima
kao i provjeru ulaznih sklopova za vozila, vazduhoplovstvo i konstrukcije za
fabrika postrojenja.

Portalni tip
Jedan od ee koritenih tipova koji pokriva najvei broj dimenzionalno
razliitih komada koji se mjere u proizvodnoj metrologiji. Tipini predstavnik
ove grupe maina ima mogunost da mjeri zapreminu od 1 do 2 m3.
Karakteristika ovog tipa je i velika krutost konstrukcije.
Postoje dvije varijante:
nosa probe je mobilan sklop, a radni komad je fiksiran na mjernoj
ploi,
mjerna ploa je mobilna a radni komad se za nju fiksira, dok je nosa
nepokretan i vezan sa osnovnom strukturom koordinatne mjerne
maine.
Podruje primjene mjernih maina portalnog tipa je za mjerenje radnih
komada i malih i srednjih sklopova maina i sredstava u konstrukciji vozila.

Konstrukcija sa pokretnim mostom

Namijenjena je za mjerenje velikih objekata. Koordinatna mjerna maina
moe mjeriti u prostoru objekte dimenzija 16x6x4 m3. Namijenjena je prije
svega za mjerenje dugih vozila i objekata kao to su veliki alati za
oblikovanje, avionske konstrukcije i komponente turbo maina.
I pored razlika u konstrukciji sve koordinatne mjerne maine su ope
upotrebe. Svaka konstrukcija nosi fiksni i mobilni mehaniki dio. Sredstvo
koje se koristi kao osnova-baza za mjerenje mora imati znaajnu krutost,
osjetljivost na vibracije i mogunost da ih minimizira to se postie
vibraciono izolacionim leajevima.
Za dijelove koordinatne mjerne maine koristi se tvrdi kamen-granit, elik ili
elini liv. Sto maine je napravljen od granita. Granit je tvri, jeftiniji i laki,
a ima i nii temperaturni koeficijent irenja u odnosu na elik, pa su manje
promjene duina.

366
 Mjerna tehnika

Zbog slabe provodljivosti adaptivnost sklopa CMM na promjene

temperature je dobra tako da nema ni deformacija koje su posljedica
tempereture. Da bi se izbjegli uticaji kratkotrajnog djelovanja temperature
na mjerno sredstvo granit se moe zamijeniti i aluminijem. Sa promjenom
temperature aluminij mijenja svoje dimenzije mnogo vie nego kamen, ali
zbog velike provodljivosti deformacije su mu vrlo male. Drugi materijali koji
se koriste u koordinatnoj metrologiji su keramike jer imaju nii temperaturni
koeficijent irenja kao i kompozitni materijali ija je teina mala, a visoka
stabilnost. Sve to koordinatna mjerna maina ima vie komponenti, ona
ima i veu mjernu nesigurnost. Svaka komponenta sa sobom nosi i
dodatnu mjernu nesigurnost kao to su voice, leajevi, pogon mjernog
sistema i sistema proba, itd.
CMM imaju karakteristike koje zahtijeva trite. Prvo, CMM kupuju mala i
srednja preduzea, ali i velike kompanije. U srednjim preduzeima koja
imaju fleksibilnu proizvodnju u razvoju i ispitivanju proizvoda koriste se
koordinatne mjerne maine. One se upotrebljavaju ne samo za kontrolu
rezanih nego i drugim tehnologijama izraenih komada. Treba pomenuti da
je sve vie plastinih dijelova i proizvoda od plastike. Mala i srednja
preduzea proizvode komponente kao to su odljevci, alati za injekciono
brizganje, elektrine komponente, tanki metalni dijelovi, kuista, elektrode i
druge proizvode. Koordinatne mjerne maine mogu se koristiti i u
prijemnom odjelu.

Runo voenje mjerenja

Mjerna maina je male mase, ima mjerni sistem proba sa mogunou
matematike korekcije svih geometrijskih greaka tj. mjernih nesigurnosti
manjih od 4 do 8 m. To se moe se postii u manuelnom skeniranju.
Zbog koritenja specijalnih keramika i fiberom ojaanih plastika za izradu
skala maina zadrava se stabilnost i neosjetljivost i na temperaturama od
20-30 C.
esto je potrebno izvriti i trodimenzionalno mjerenje na prizmatinim
dijelovima radnih komada koji imaju standardnu geometriju (cilindri, konusi,
profili i povrine slobodnog oblika). Koordinatne mjerne maine treba da
imaju veliki mjerni rang, srednju tanost i lakou rukovanja, to naravno
treba posmatrati zajedno sa cijenom maine.

14.2.2. Voice, pogon, leajevi

Komponente mehanike tanosti mjernih sredstava su ravnost i okomitost
voica kojima se oznaavaju pravci kretanja mjernog sredstva ili
referentnog koordinatnog sistema. Za izradu voica se koriste granit ili

367
Mjerna tehnika

elik. Zrani leajevi se koriste kada su voice izraene od kamena ili

keramike. Voice od keramike imaju veliku krutost, zadovoljavajue
termike karakteristike, otpornost na koroziju, visoku otpornost na habanje.
Antifrikcijski leajevi se koriste u sluajevima kada su voice izraene od
elika. Zrani leajevi imaju prednost jer ne dolazi do izraaja stick-slip
efekat. Preuzimaju i velika statika i dinamika optereenja. Antifrikcijski
leajevi mogu nositi velika optereenja, a da se istovremeno postigne i
visoka tanost mjerenja.
Ausstrmende Luft
lsst das Lager ber
der Oberflche schweben

Fhrungsschiene Fhrungsschienen
Luftlager Luftlager

Slika 14.8. Leajevi koordinatne mjerne maine

Svi tipovi maina se pokreu pogonima sa elektrinim servo motorima.
Kontrola motora vri se preko operativnog sistema putem kontrole rada
CMM ili kroz kontrolne programe koji se izvravaju u raunaru mjerne
maine. Postoje razliiti prenosi od pogona do mobilnog sklopa kao to su
zavojnice, zupanici, frikcioni prenos i sl. Izbor sistema prenosa CMM
zavisi od cijene i tehniko-tehnolokih zahtijeva kao to su: krutost,
dinamiko ponaanje, habanje, tolerancije itd.

Sistem za mjerenje duine

Ose zajedno sa cjelokupnom opremom namijenjenom za mjerenje duine
predstavljaju sisteme za mjerenje duine. Sistemi za mjerenje duine
obuhvataju nosae sondi i mehanizme koji se postavljaju izmeu mjerenih
komada i sistema za dodirivanje tj. sondi. Za mjerenje se koriste razliiti
mjerni sistemi, a najee induktivni, optoelektroniki ili laserski . Mjerni
sistemi su direktno odgovorni za tanost CMM. Postavljaju se tako da
pokazuju veliinu u veoj rezoluciji nego to je mjerna nesigurnost CMM.
Cilj mjernih sistema je minimiziranje odstupanja koja nastaju pri mjerenju.

368
 Mjerna tehnika

Prema principu Abbe-ovog komparatora tijelo kojim se mjeri mora biti

poravnato sa objektom mjerenja ili mora imati to manji razmak. Zbog
konstruktivnih razloga voice i mjerni sistemi ne mogu se poklopiti ali se
mogu postaviti u paralelan poloaj i time pribliiti tehnolokoj tanosti. Zbog
razliitih vrsta nesavrenosti voica, i drugih uticaja mjerena odstupanja se
javljaju u obliku 21 komponente: 9 translacija, 9 rotacija, i tri devijacije
uglova.

14.2.3. Sistem sondi

ISO standardima koji se odnose na koordinatnu metrologiju definiran je
termin koji se koristi za senzor putem kojeg se ostvaruje veza izmeu
povrine mjerenog komada-objekta i mjernog sistema za duinu. Koristimo
termin proba to znai dio koji dodiruje, opipava radni komad .
Probe koje se koriste u koordinatnim mjernim mainama mogu se podijeliti
na:
optike i
mehanike (taktilne).
Mehanike probe imaju:
Sistem prekidaa
Mjerni sistem
Mehaniki prekidai mogu biti:
elektromehaniki i
elektroakustini
Mjerni sistemi mehanikih proba mogu biti:
induktivni
kapacitivni ili
piezoelektrini.
Optike probe imaju:
optike senzore prekidae
optiki mjerni sistem i
okular
Optiki senzori prekidai su fotoelektrini senzori. Optiki mjerni sistem
moe biti:

369
Mjerna tehnika

CCD (charge coupled device)

Laser trokutni senzor
Teodolit trokutni senzor
Fotogrametrijsko stvaranje slika
Mnogi mjerni sistemi koji se danas koriste rade sa mehanikim sondama.
Savremeni sistemi u koordinatnoj metrologiji rade na optikim nekontaktnim
principima. Kod mehanikih proba ostvaruje se fiziki dodir zavretka
senzora sa radnim komadom. Senzor moe imati razliite oblike zavretaka
proba kao npr: loptasti cilindrii, konini, diskasti, picasti itd.
Mehaniki sistem senzora esto ima loptasti zavretak. Loptasti zavretak
izrauje se od rubina, stakla, elika, ima visoku otpornost na habanje, a
njihovi prenici i prostorni poloaj mogu se precizno kalibrirati. Optiki
senzori i CCD kamere sa koje formiraju sliku objekta se sve vie koriste
zato to se tako smanjuje vrijeme mjerenja.
Mehaniki-kontaktni senzori spadaju u prekidno dodirne mjerne sisteme.
Prekidno dodirni mjerni senzori
Feder
Auflagepunkte durch Kombination
von Kugel und Zylinder
Stromkreis
Kugel
Zylinder
Vorgespannte Stromkreis
Knickstelle

Auflagepunkte

Antasten eines Werkstckes

Werkstck Taster

Slika 14.9. Princip rada prekidaa sa kontaktom

Uobiajeni prekida, slika 14.9. ima prednapregnut sistem koji se sastoji od
tri dodirne take pomou kojih je pero probe elastino privreno u pravcu
est prostorno moguih stepeni slobode. Jedostavna verzija prekidaa ima
mehanizam koji je konstruiran kao elektrini kontakt. Odmah nakon to
pero dodirne radni komad, elektrini kontakt se otvori i mjerenje razmaka

370
 Mjerna tehnika

du osa x, y, z i b je prepoznato i zabiljeeno. Ovakve probe imaju

koordinatne maine sa niskom tanou. To je zbog toga to vraanje pera
probe u prvobitni poloaj nije ravnomjerno jer su tri take rasporeene pod
uglom od 120, pa dolazi do razliitih stepeni savijanja pera.
Zbog toga se koriste piezoelektrini senzori kao dodatak mehaniko
elektrinim kontaktima. Ovo ne mijenja osjetljivost niti u jednom pravcu
rada ali je izloeno manjoj sili pritiska pri kontaktu, a to opet smanjuje
greku. Glavni dio senzora je pero koje moe biti dugo i do 200 mm i teko
do 200 grama. Pero se moe mijenjati. Elektronika analiza piezo signala
omoguava poveanu tanost mjerenja. Podaci se skupljaju ne samo u
toku dodira radnog komada i povrine nego i neposredno nakon toga.
Mjerene vrijenosti se tada ekstrapoliraju i tako uklone uticaji mogueg
savijanja probe ili elastinosti radnog komada. Mehaniki kontakt ima ulogu
da potvrdi da je dolo do kontakta probe i radnog komada.
Elektr. Signal

Piezosignal

Mechanischer
Kontakt geschlossen.
Antastkraft im Moment Mechanischer
der Berhrung < 0,01 N. Kontakt geffnet.

Ein Piezosignal erzeugt im Berhrpunkt den Antast- Der nachgeschaltete mechanische Kontakt
impuls (richtungsunabhngig). Triggerschwelle ist verifiziert die Antastung.
definierbar.

Slika 14.10. Mehaniki kontakt sonde i mjerenog komada i piezo signal

Da bi se mjerenje ubrzalo moe se vie proba montitati na jedan nosa pa
da tako mjere u vie pravaca istovremeno. Na slici 14.11. dat je presjek
jedne mjerne probe sa ilustracijom kontakta.

371
Mjerna tehnika

Slika 14.11. Presjek probe i nain ostvarivanja kontakta

Automatische Laserscanning
Tasterwechsel-
einrichtung

Sterntaster
mit Tastkugeln Dreh-Schwenk- Taster-
taster baum
Tastspitze

Tastkugel Kugel-Zylinder
Taststift
Hohlkugel
Tastscheibe

Slika 14.12. Razliiti zavreci proba i probe

14.2.4. Softver za koordinatne mjerne maine

Softver koji se koristi za rad CMM je univerzalni i pokriva sve standardne
funkcije CMM. Ukoliko se eli mjeriti neki prizmatini dio osnovnom softveru
se dodaju specijalne funkcije. Svaki standardni softver ukljuuje:

372
 Mjerna tehnika

statistiku i procesnu kontrolu,

mjerenje dvo i trodimenzionalnih krivih linija,
mjerenje povrina proizvoljnog oblika,
mjerenje bazirano na karakteristikama proizvoda,
integracija i procesiranje CAD podataka,
mjerenje zupanika,
mjerenje cijevi.

Integriranje CAD podataka

Programiranje CNC mjerenja, ako se izvodi bez modela-objekta, je jako
sloen posao. Mnogi koraci u programu trebaju se definitati i unijeti. Uvodi
se tzv. samoprogramiranje to spada u domen inteligentnih sistema i to je
postupak kojim se smanjuje procedura. Za mjerenje radog komada na
poetku koje se izvodi prvo treba odrediti karakteristike maine. Sve
relevantne informacije smjetaju se u bazu podataka u obliku CNC mjernog
programa i na medij za pohranjivanje podataka. Ovaj metod ne moe se
jednostavno prilagoditi proizvodnji, jer se proizvodne maine ne mogu
programirati za vrijeme proizvodnog procesa niti u fazi planiranja.
CAD sistemi su postali integralni dio dizajna proizvoda, pa je logino da sve
to se daje u CAD-u moe koristiti i u metrologiji. Podaci za proizvod u
ranoj fazi dizajniranja ne sadre dovoljno geometrijskih karakteristika
proizvoda kao to su npr. tolerancije. Dakle na poetku dizajniranja
proizvoda nije mogue razmjenjivati podatke. Zato treba dosta podataka da
bi se CAD sistem integrirao u CMM kao posljednja faza u proizvodnom
lancu. Dalji razvoj CMM ii e u pravcu integracije podataka tokom cijelog
procesa.
To bi se odvijalo na slijedei nain:
Podaci se alju sa konvencionalnih CAD sistema kao to su CATIA,
UNIGRAPHICS, CADDS, I-DEAS ili PROEngineer i itaju na
koordinatnoj mjernoj maini ili raunaru koji planira posao ili postupak
provjere u nekom od formata IGES, VDA ili STEP.
Raunar tada procesira podatke i generira mjerne programe u emu su
ukljueni zumiranje, rotacija, selekcija, pomicanje i sl. Proces se lake
odvija ukoliko je obezbijeena vizualizacija.
Mjerenje sa vri na osnovu podataka pohranjenih u CAD bazi. Podaci
su uglavnom tolerancije i informacije o proizvodnji. Mnogi radni koraci
izvravaju se samo na osnovu minimalnog broja podataka ulaza.

373
Mjerna tehnika

Zavravanje mjernog programma raunarski kontroliranog mjerenja

izvrava se na CMM.
Podaci o mjerenju se nakon toga ponovo vraaju u proizvodnju ili
ukoliko treba u CAD, da bi se neto korigovalo pa se na taj nain
greka automatski otklanja. Jedan od naina je kontrola zatvorenom
spregom u proizvodnom procesu. Sastoji se od ponovnog podeavanja
parametara maine.

14.3. Mjerenje na koordinatnoj mjernoj maini

Na poetku devedesetih godina prolog vijeka, koritena su koordinatna

mjerna sredstva za verifikaciju dimenzija. Tadanja konstrukcija mjernog
sredstva imala je fiksno pero sa kojim se definirala kritina povrina na
dijelovima od tankog lima. Takva metrologija se moe smatrati
konvencionalnom ali je imala i odreene prednosti.
vrstu konstrukciju za koritenje u radionici,
jednostavno rukovanje bez posebne obuke,
fleksibilnost u upotrebi ak i ako se proizvodni sistemi premjeste.
Prednosti su prevladale u odnosu na nedostatke kao to su:
visoka ulaganja za kupovinu razliitih mjerila koja su se morala kupovati
kod bilo koje modifikacije proizvoda ili razvoja novog proizvoda,
kako su mjerila bila strogo namjenska, promjene su se mogle napraviti
samo preureenjem tih mjerila,
uticaji od strane izvrioca mjerenja su se unosili i uticali na tanost i
reproduktivnost rezultata,
maine su mogle u dosta sluajeva samo da daju ocjenu da li je neki
dio dobar ili lo, a ne analitiku ocjenu samog mjerenog komada,
vei prostorni zahtjevi.
Danas sva automobilska industrija koristi prednosti CMM-a:
Direktno mjerenje i poreenje poetnih CAD podataka za linijske i
povrinske modele ali ne due od onih datih prototip modelima.
On-line raunanje rezultata za statistiku analizu i reverse engineering.
Fleksibilnost po pitanju promjena ogleda se u izmjenama programa,
Globalna razmjena podataka i mjernih programa,

374
 Mjerna tehnika

Izvrenje svih funkcija sa osobljem u radionici,

Smanjenje trokova sa vremenom koritenja,
Mogunost dobivanja podataka statistikog karaktera i
visokoinformativnog sadraja.
Poslije dodirivanja radne povrine komada centar vrha pera daje izmjerenu
vrijednost odnosno proslijeuje je u raunar za dalje operacije. Izmjerena
vrijednost aktuelne take pripada realnom radnom komadu. Povrine
radnog komada mogu se opisati sa geometrijskom formom elemenata, a to
su ravni ili elementi u prostoru. Matematiko poznavanje ovih elemenata je
uslov za mjerenje. Npr. mjeri se razmak izmeu rupa ili prenik osovine.
Postoje tri vrste elemenata u koordinatnoj metrologiji:
jednodimenzionalni (taka)
dvodimenzionalni (prava linija ili krug)
trodimenzionalni (ravan, sfera, cilindar, konus).
3D elementi predstavljeni su svojim povrinama, pa se raunanje normale
na povrine poznatih elemenata moe izvesti bez drugih pomonih
elemenata. Taka, linija i krug se ne mogu jednostavno odrediti postupkom
dodirivanja. Ravne ili krive linije su samo stranice povrina pa se zato i
koriste povrine za odreivanje elemenata.
Messstrategie Antaststrategie (am Bsp. Hllkreis)
Festlegen von Anzahl und Verteilung der Punkte
1 Hilfsmitteln (z.B. Drehtisch, Tasterbaum)
2 Auswerteverfahren (z.B. Tangentialelement
M1
bei Bezugsbestimmung, Filter)
M1
3 Anstaststrategie (Anzahl und Verteilung der
Punkte)
D1 D1
4 Ausrichtung der Messelemente (z.B. Ausrich-
tung der Achse einer Przisionsbohrung zur
Achse eines Drehtisches)
5 Betriebsmodus des Tasters (z.B. Einzelpunkt, M2 M2

Scanning, Formprfung)
6 Antastkraft, -richtung und -geschwindigkeit
D2 D2
7 Reihenfolge der Messelemente
7.1 Steuerkoordinatensystem
7.2 Werkstck-Koordinatensystem
M3 M3
7.3 Sicherheitsebenen und Umfahrwege
7.4 Tasterschwenk und Tasterwechsel
7.5 Haltepunkte fr manuelle Eingriffe D3 D3
Antastpunkt Das Ersatzelement tragender Antastpunkt
Ersatzelement

Slika 14.13. Strategija mjerenja na koordinatnoj mjernoj maini

Strategija mjerenja na koordinatnoj mjernoj maini obuhvata ispunjenje
zahtjeva za minimalnim brojem taaka za svaki geometrijski element.
Matematiki minimum taaka zavisi od broja stepeni slobode koji ima svaki
element. Drugi uslov je vezan za raspored taaka. etiri take sfere ne
smiju biti na istom nivou i ne mogu biti identine.

375
Mjerna tehnika

Metroloki minimalan broj taaka znai da potreban broj taaka mora dati
objektivan rezultat. Minimalan broj taaka mora biti vei od matematikog
broja taaka, tj. mora biti viestruko vei od normalnog matematikog kako
bi bilo obuhvaeno to vie taaka, koje sa sobom nose informaciju o
devijacijama.
Geometrijski ekvivalent na mjerenom elementu ima previe mjerenih
taaka. Na primjeru mjerenja prenika rupe, slika 14.14. pokazano je kako
se vri selekcija i usrednjevanje da se dobije aproksimativna krunica
odnosno cilindar stvarne geometrije rupe.
Mjerenje na koordinatnoj maini moe se klasificirati na mjerenje
funkcionalno orijentisano i mjerenje karakteristika.
Kada se radi o provjeri dimenzija proizvoda samo na kraju procesa
proizvodnje, umjesto sluajne provjere treba nakon svake faze u izradi
proizvoda vriti provjeru. Ovo je vano za postavljnje serije ili za
uzorkovanje. Kasnije u toku proizvodnje, provjera se vri samo na nekim
vanim karakteristikama proizvoda. Zbog toga se i zove mjerenje
usmjereno ka provjeri karakteristika za razliku od funkcionalno orijentiranog
mjerenja gdje se mjere sve karakteristike. Prvi pristup mjerenja: tedi
vrijeme!

Mjerenje povrina proizvoljnog oblika

Estetski i aerodinamiki aspekti imaju odluujui uticaj na kreiranje povrina
proizvoljnog oblika i povrine. Ovakve povrine ne mogu se opisati
standardnim geometrijskim osobinama nego se umjesto trodimenzionalnih
taaka matematiki opisuju 3D krive ili 3D matematiki opisane povrine
NURBS. Takve povrine se mjere na osnovu CAD podataka. Ako nema
CAD podataka onda se povrina generira tako to se podaci uzmu sa
modela koji je npr. prototip napravljen za potrebe ocjene dizajna. Podaci se
uzimaju pomou softvera HOLOS, DIMENSION namjenski razvijenih za te
svrhe. Koordinatna metrologija je vana i u izradi povrina proizvoljnog
oblika. CAD podaci se pohranjuju u bazu podataka za komad koji se
izrauje, a zatim vraaju u proizvodni proces kako bi se izvrile korekcije.
Primjer ovog je digitizacija linija dobivenih sa AutoScan laser senzorom.
Podaci za povrinu dobiju se u obliku sluajnih taaka i na kraju se
generiraju u NC programe za izradu prototipova postupkom bilo rezanja ili
RP postupcima.

376
 Mjerna tehnika

14.3.1. Postupak mjerenja

Slika 14.14. Mjerenje prenika rupe

Mjerenje je odreivanje poloaja mjerene take. To se vri kako je
prikazano na slici 14.15. Na raunanje vektora mjerne take utiu vektor
poloaja vrha pera, tj. kuglice kojim se dodiruju take na povrini mjerenog
komada, zatim vektor signala i prenosna matrica. Poloaj mjerne take
direktno je zavisan od vektora poloaja vrha pera, deformacije pera i
Hertzovog pritiska pri kontaktu. Na uveanim kontaktnim dodirnim
povrinama vide se dimenzije prenika pera i prikazana je kompenzacija
radijusa pera.
Tastereinspannung Messpuntkbestimmung:
x = xm + a mit a = s + v + n
ux
uy Vernachlssigung der Hertzschen Pressung:
uz a := s + v,
s und v in linearem Zusammenhang mit f,
Ausgangssignale
u = K a
ausgelenkt durch und somit
Messkraft x = xm + K-1 u
Messkraft f
Mit:
nicht aus- ausgelenkt
gelenkt ohne x Vektor des Messpunkts
Messkraft xm Vektor der Bahnkoordinaten des KMG
a Vektor der Auslenkung der Tastkugel
s Auslenkungsvektor der Tastereinspannung
v Verformungsvektor des Taststiftes
Hertzsche Pressung im Berhrpunkt
n Normalenvektor im Berhrpunkt
Verformungs- u Signalvektor der Ausgangssignale
vektor v
f Vektor der Messkraft
K bertragungsmatrix
Auslenkungs- Werkstck
vektor s

Slika 14.15. Mjerenje pomou koordinatne mjerne maine

377
Mjerna tehnika

X1 X2
0 10 20 30 40

2RH
L + 2rw
L=(X2 - rw )-(X1 + rw)
L

rw

RH
RK
r

rw = RH - RK

Ermittlung bzw. Kompensation der Tast-

stiftbiegung durch den wirksamen Taskugelradius.
- RH Ausgleichsradius
- RK Radius Kugelnormal
- r Tastkugelradius
- rw wirksamer Tastkugelradius
- L Werkstcklnge
- X1, X2 ausgegebene Koordinaten der Antastpositionen

Slika 14.16. Kompenzacija savijanja pera

preko radijusa kugle zavretka pera

Slika 14.17. Definicije taaka mjerenja

378
 Mjerna tehnika

Sollnormalenrichtung im Zielpunkt
Sollflche

Berhrpunkt
Zielpunkt auf
der Sollflche

Tastkugelmittelpunkt
Istgestalt des Werkstcks
berechneter
Berhrpunkt
Sollnormalenrichtung im
Zielpunkt Berhrpunkte Sollflche

Tastkugel-
mittelpunkte Zielpunkt auf der Sollflche

berechneter Berhrpunkt

Istgestalt des Werkstckes

Tastkugel
berechnete Normalenrichtung

Slika 14.18. Poloaj kugle mjerne probe na mjerenoj povrini

u jednoj i vie taaka
Prilikom mjerenja kugla pera mjerne probe dodiruje radni komad u svakoj
taki. Na slici 14.18. prikazan je dodir kugle i stvarne povrine radnog
komada u jednoj i u vie taaka.

14.3.2. Mjerni rezultati

Samo prije par godina smatralo se da je dovoljno mjeriti geometrijske
karakteristike sa samo nekoliko taaka na povrini radnog komada.
Normala se odreivala sa etiri do osam taaka. Velike praznine u
rezultatima su se prihvatale. Koordinatna metrologija u to vrijeme nije bila
spremna da prui pouzdanu informaciju za proizvodni proces u razumnom
vremenskom intervalu. Mjerenja dobivena sa malim brojem mjernih taaka
imaju znaajne nedostatke.
Rezultati se mogu smatrati:
pogrenim, jer ne predstavljaju stvarnu geometriju radnog komada koja
se ispituje na komadima u industriji,

379
Mjerna tehnika

za raunanje pridruenih karakteristika koristi se Gausov metod (suma

najmanjih kvadrata okomitih rastojanja svih mjerenih taaka na
povrinama karakteristika) nije ak funkcionalno relevantna maksimalna
upisana i minimalno opisana krunica.
Danas se koriste tri metode:
Gauss-ova metoda koja najbolje smjeta krunicu u kriterij najmanja suma
kvadrata greaka. Primjenjuje se kao klasini metod. Moe se koristiti i za
samo nekoliko taaka. Odgovara i za referentne sisteme i geometrijske
karakteristike bez velikih greaka oblika, (slika 14.19.a)
Minimalni opisani i maksimalni upisani krugovi je metoda koja rauna
minimalni prenik tj. da nema taaka unutar kruga i maksimalnog prenika
tako da nema taaka izvan kruga. Dakle sve take lee u prostoru izmeu
minimalnog i maksimalnog prenika. Ovaj postupak primjenjuje se za
pridruivanjeuparivanje dimenzija. Funkcionalno orijentirano mjerenje
odgovara specifikaciji datoj u crteu ili uopte u dokumentaciji. Ovo se
moe postii samo sa jako velikim brojem taaka, (slika 14.19.b)
Chebishev-ljev metod raunanja podataka odreuje srednji prenik prema
kriteriju da bude najmanja radijalna razlika izmeu koncentrinih krugova
sa minimalnim i maksimalnim prenikom. Odgovara standardima za
odreivanje devijacije oblika prema minimalnim uslovima. Zahtijeva veliki
broj taaka, (slika 14.19.c)

Gau-Kreis LSC Minimumkreis MZC Hllkreis MCC Pferchkreis MIC

f = 0,635

D = 160,029 D = 160,088 D = 160,592 D = 159,577

Slika 14.19.Grafiki prikaz standardnih metoda

za raunanje podataka mjerenja
Rezultati mjerenja variraju ako take koje se dodiruju probom se izmjetaju
na povrinu radnog komada sa prisutnim grekama. Tehnologije skeniranja
danas dozvoljavaju da se "uhvati" vie od 1000 taaka u isto vrijeme, koje
su se obino koristile za etiri mjerne take kako se to radilo u prolosti.
Procedura skeniranja, za razliku od dodirivanja jedne take, provodi se du
cijele povrine radnog komada. Sistem sondi koji se koristi prilikom
skeniranja vodi se pomou motora, a sonda je uvijek savijana i dodiruje
odreeno mjesto. Put koji opisuje sonda je definiran geometrijom i u sluaju
velikih devijacija prilagoen ciljanom normalnom pravcu dok se dovoljno

380
 Mjerna tehnika

savijanje probe zadaje. Mjerne take se uzimaju ili zavisno od puta ili
zavisno od vermena ako je procedura mjerenja dinamika. Skeniranjem
geometrije elementa moe se brzo i sa velikim brojem taaka (nekoliko
hiljada po elementu) vriti skeniranje. Rezultati mjerenja su predmet
dinamikih uticaja koji dolaze od rezultata i drugih uticaja kao to je
dinamika maina ili frikcioni efekti. Za optimalnu primjenu skenirajue
tehnologije u postupku mjerenja moraju se ostvariti tri bitne svari;
obezbijediti pogon pokretanja voica i objekat mjerenja, programiranje i
kontrolu mjernih procedura i prikupljanje podataka i evaluaciju rezultata.
Zavisno od toga ta je sve obezbijeeno kod mjerenja od ova tri uslova
govori se o tri razliita nivoa automatizacije koordinatnih mjernih maina
koje danas postoje. Za prvi sluaj maine su runo voene, sa
pokazivanjem pozicije individualnih osa. Za drugi sluaj su runo voene sa
kompjuterskom podrkom prilikom dobivanja rezultata mjerenja. Trei
sluaj su CNC koordinatne mjerne maine.
Zavisno od steene fleksibilnosti koji je opi cilj u konkurentnoj proizvodnji i
visokoj automatizaciji, sa mjernim i ispitnim sredstvima CNC kontrolira
CMM to je sluaj kod potpune automatizacije procesa.
Softver koji se koristi u koordinatnoj metrologiji dijeli se na onaj za ocjenu i
dobivanje podataka mjerenja koji se koriste u kontroli i planiranju i softver
za komunikaciju sa eksternim sredstvima za prikupljanje podataka. Za ove
namjene postoji niz programa, ali oni nisu univerzalni nego svaki sistem
ima svoje software. Koritenjem programa za vrenje ispitivanja na
koordinatnoj mjernoj maini reduciraju se operaciono sloena ispitivanja
geometrijskih osobina. Runo programiranje softvera za CMM vri se uz
pomo odgovarajuih programskih jezika kojima se kreiraju kontrolne
procedure. Ovo je est sluaj koji se koristi pri modifikaciji CNC programa
mjerena i moe se direktno primijeniti na kontrolni raunar CMM.
Automatsko programiranje omoguava kreiranje mjernog programa kroz
automatsko pokretanje svih dijelova kretanja.
Programiranje izvan linije primjenjuje se na mainama na odgovarajuim
radnim stanicama bez mjernog sredstva.

381
Mjerna tehnika

Durchmesser D in mm Hllkreis Zweipunktma

200,20 z in mm
Formabweichung
f = 0,2 mm
f
Median
200,10 z
95%-Quantil
Zweipunktma
z = 200 mm
200,00
Minimumkreis

199,90

Antaststrategiebedingte
Fehlergrenze 10 m Pferchkreis
199,80
5 10 50 100 100 %
27 Messpunkte Anzahl n der Messpunkte Relative
ntig Hufigkeit

Slika 14.20. Mjerenje i rezultati

Auswertekriterium Minimum-Gerade uere Tangentialgerade

Gau-Ausgleichsgerade innere Tangentialgerade

Anzahl der Messpunkte

Verteilung der Messpunkte

Slika 14.21.

x x'
y'

Sollgestalt Istgestalt mit Berhrpunkten

x'
x y' x = x'

y y = y'

Einpassen der Antastpunkte in die Sollgestalt

Slika 14.22.

382
 Mjerna tehnika

14.4. Mjerna nesigurnost

Na mjerenje pomou koordinatne mjerne maine uticaj imaju faktori koji su

rezultat vanjskih promjenljivih ili konstantnih uslova i uticaji koji dolaze od
same mjerne maine. Vanjski uticaji su vrlo razliiti i po uticaju i po veliini i
zavise od toga gdje je CMM postavljena. Ukoliko su to pogonski uslovi
sigurno je da e i uticaji biti znaajniji u odnosu na one koji utiu na
mjerenja koja se vre u mjernoj sobi. Na slici 14.23 je dat prikaz uticaja za
opi sluaj mjerenja.

Device axes Temperature Type and value

Me

En

W
of form deviation

or
Temperature

vir
Control
as

kp
fluctuation Length expansion
ur

on
Compressed air

iec
coefficient
ing

me
Temperature

e
Length measure- gradient Microstructure,

nt
ins

ment system Temperature roughness, cracks

tru

Probing system radiation Elasticity

me

Evaluation Humidity Plasticity

nt

software Vibrations Mass

CAA Dirt

Education Probe selection Measurement

Usage of a fourth result
device axis
y
Experience
Probe change teg
tra

Care Clamping
ts
en

Integrity Filter
em

Number and distri-

r
ato

ur

bution of points
Inspection
as
er

planning Measurement
Op

Me

method

Slika 14.23. Uticaj razliitih faktora na mjernu nesigurnost

koordinatne mjerne maine
Isto kao i kod klasinih postupaka mjerenja, i kod mjerenja pomou
koordinatne mjerne maine svaki rezultat mjerenja u sebi sadri i mjernu
nesigurnost. U koordinatnoj metrologiji nije mogue zbog odreenih razloga
specificirati sve uticaje na mjernu nesigurnost za svaku vrstu mjerenja. To
je nemogue zbog slijedeih razloga:
za razliku od mjernih sredstava koja se koriste svako za odreenu
namjenu, koordinatmne mjerne maine mogu da mjere sve
geometrijske karakteristike radnog komada,
rezultati koji se dobiju koritenjem mjerne maine su odreeni ocjenom
mnogih mjernih taaka na povrini radnog komada,

383
Mjerna tehnika

radni komad se moe mjeriti primjenom razliitih strategija mjerenja i na

razliitim mjestima u radnom opsegu mjerne maine,
na skupljanje podataka utie i referentni koordinatni sistem.
Zbog navedenih razloga nije standardizirana mjerna nesigurnost
koordinatnih mjernih maina. Standardima ISO 10360 je odreena
maksimalna dozvoljena greka za jasno definiran mjerni zadatak. Ove
vrijednosti se zovu MPE (maximal permissible error). Ovo, naravno, ne
treba shvatiti kao klasinu greku nego devijaciju koja je sasvim prihvatljiva.
Na slici 14.24. je dat primjer dozvoljene greke duine prema standardu
ISO 10360-2, koja se tumai kao:
Dreidimensionale Lngenmeunsicherheit Gert: XYZ
Abweichung in m u3 = (3,5 + L/250) m,
7
L in mm
6
5 B3 = 1/250
Prfer: RAS
4
Datum: 24.06.96
3 Uhrzeit: 14:30
A3 = 3,5 m

1
Raumtemp.: (22 1) C
0
rel. Luftfeucht.: (47 6) %
-1 100 200 300 400 500 600 700

-2
Bemerkungen:
-3 - kurzzeitige Strung der
-4 Luftversorgung
-5 - weitere Angaben siehe
Deckblatt
-6
-7 Prfung bestanden:
Lnge in mm JA / NEIN

Slika 14.24. Primjer dozvoljene greke MPEE

Maksimalna dozvoljena greka je:
MPEE= (A+L/K),
gdje su:
K konstanta koju daje proizvoa,
L duina (mm).
Za podatke da je K=350, a L=800 mm, imamo: MPEE=3,7m.
Ovo se moe primijeniti na sva 3D mjerenja u okviru mjernog podruja. Sve
vrijednosti greke moraju leati unutar dozvoljene granice. Internacionalni
standardi su jasniji nego VDI/VDE prirunik 2617. Dio 2.1 kae da 95% svih

384
 Mjerna tehnika

vrijednosti dobivenih pod slinim uslovima moraju biti unutar maksimalne

dozvoljene greke.
Drugi parametar koji se razmatra kod mjerne nesigurnosti je greka probe.
Greka koja je rezultat probe je predmet razliitih definicija prema DIN EN
ISO 103602 ili prema VDI/VDE 26173. Moe se uticaj greke probe
prikazati na pojednostavljen nain. U tom cilju treba dodirnuti 25 mjernih
taaka ravnomjerno rasporeenih po polulopti referentne sfere. MPEP
predstavlja rang svih radijalnih razdaljina za raunatu sferu prema
Gausovom metodu najboljeg poklapanja.
Drugi meunarodni standardi ukljuuju i uticaje kao to su pokretne voice i
rotirajui stolovi, viestruki sistem proba, izmjene pera i proba i druge
uticaje.

14.4.1. Kako ocijeniti mjernu nesigurnost?

Prethodno specificirane greke duine i greke probe ukljuene su u
proizvoaku specifikaciju i dozvoljavaju dovoljno pouzdanu ocjenu mjernih
nesigurnosti koje se oekuju. To se moe primijeniti kako na djelimina tj.
pojedinana mjerenja tako i na kontinuirana skenirajua mjerenja. Postoji
nekoliko naina za ocjenu mjerne nesigurnosti koordinatnih mjernih maina
kao to je:
poreenje sa kalibrom,
metod superpozicije i
matematika simulacija.
Poreenje sa kalibriranim radnim standardom po karakteristikama
jednakim ili slinim sa objektom koji se ispituje. Za raunanje mjerne
nesigurnosti koriste se statistike metode na bazi ponovljenih mjerenja pod
postojeim uslovima okoline.
U proceduri mjerenja srednje vrijednosti rezultata dobivene su
ponavljanjem mjerenja na radnim standardima i poreenja sa kalibriranim
dimenzijama. Razlika se koristi za korekciju podataka dobivenih za mjereni
objekat. Ovaj postupak se zove metod supstitucije ili metod poreenja.
On pomae da se jasno reduciraju mjerne nesigurnosti i prihvaen je za
privremeno provjeravanje mjerila. esto se na ovaj nain moe mjeriti
automatski u toku. Za CMM u proizvodnji i nadzoru koriste se kalibri ili
mjerna sredstva sa istim dizajnom kao to je radni komad.
Za ocjenu mjerne nesigurnosti moe se napraviti matematika simulacija
mjernih greaka nastalih zbog koordinatne mjerne maine ili uslova okolia.
Ova procedura vodi ka porastu vanosti univerzalnog koritenja mjernih

385
Mjerna tehnika

maina bez obzira na primjenu. Neki proizvoai mjernih maina rade na

primjeni ovog metoda. U kritinim uslovima oekuje se da mjerna
nesigurnost bude odreena u obliku matematike ocjene uticaja greke u
skladu sa GUM-om.

14.4.2. Temperatura i mjerna nesigurnost

Sa porastom trenda koritenja CMM-a mnogo je vanija uloga uticaja
temperature: postoje razlike izmeu stvarne i standardne referentne
temperature. Referentna temperatura od 20C je internacionalni standard
pri mjerenju duine. Rezultati dobiveni na drugim temperaturama se
koriguju spram onih dobivenih na referentnoj. Ova operacija izvrava se
softverski na osnovu temperature radnog komada. U nekim CMM
temperaturni senzor umjesto pera je u kontaktu automatski sa radnim
komadom prije svakog mjerenja.
Uticaj temperature moe biti visoko sloen, ali omoguava temperature
dovoljno stabilne koje zadovoljavaju u praksi za slijedee efekte:
Linearna ekspanzija skala CMM,
Linearna ekspanzija radnog komada.
Obje ekspanzije se mogu suprotstavljati jedna drugoj u radnim komadima.
Iz tog razloga eline skale su idealne za mjerenje elinih radnih komada.
Ako je radni komad od plastike ili aluminijuma, a mjerenje se vri elinim
skalama mjerenje e biti netano ukoliko se ne izvri kompenzacija
razliitih ekspanzija. Neke CMM imaju takve inherentne osobine da je
nemogue izvriti kompenzaciju.

14.4.3. Termiki stabilne CMM

Razliite i tane metode mjerenja razliitih materijala i na visokim
temperaturama eliminiraju sve uticaje na radni komad. To znai da uprkos
temperaturi mjerne maine uvijek daju manje ili vie iste rezultate ako je
ukljuen uticaj mjernog objekta. Na osnovu mjerenja u klimatiziranim
prostorima dolo se do ovog zakljuka. Mjerne devijacije odnose se samo
na termiki nestabilne CMM. termika stabilnost moe se postii na
slijedei nain:

Uvoenjem skala sa ekstremno niskim temperaturnim koeficijentima

irenja od npr. 0,05x10-6
Voice izraene od keramike sa dobrim termikim karakteristikama
Reduciranje savijanja uvoenjem osnove od granita

386
 Mjerna tehnika

Tijela voica od aluminijuma koji ograniava savijanje zbog visoke

termike provodljivosti tzv. CARAT tehnologija
Termika izolacija
Korekcije skala i ulazne konstrukcije voica.
Kombinacijom razliitih nabrojanih mjera dobije se dozvoljena devijacija
duine. Vano je istaknuti da se uvijek vri termalna kompenzacija irenja
radnog komada.

14.5. Primjena koordinatne metrologije

Integracijom CMM u proizvodno okruenje moe se ostvariti optimiranje

veze koordinatne metrologije sa preliminarnim podrujima razvoja
proizvoda i planiranja rada.
Koordinatna mjerna maina ima hardverski i softverski dio. Hardver
obuhvata sistem proba, rotaciono pomini sto i razne dodatke. Softverski
dio ima osnovni sistem, specijalni sistem i vezu sa CAD/CAM sistemima.
Mjerenja se mogu podijeliti na ona koja se vre u ispitnoj laboratoriji za
precizna mjerenja u kojoj se smjeta precizna koordinatna mjerna maina.
Druga vrsta mjerenja se obavlja u radionici i sva mjerna sredstva su u
radionici.
Koordinatna metrologija moe biti: proizvodna mjerna elija, fleksibilni
mjerni sistem ili mjerni sistem unutar proizvodne linije. U prva dva
nabrojana sluaja radi se o zatvorenim mjernim sredstvima dok mjerna
sredstva na mjernoj liniji ukljuuju i robote.
Prvobitno su mjerne maine bile namijenjene za koritenje u mjernim
sobama. Primjena CMM-a se kasnije proirila i na modernu raunarski
kontrolisanu proizvodnu opremu. Zbog fleksibilnosti i univerzalnosti principa
koordinatne metrologije mogu se izvravati razliiti zadaci uz proirenje sa
dodatnom opremom.
Precizna mjerenja se izvode u mjernim sobama zbog ega su to mjerenja
sa najmanjom mjernom nesigurnou. Mjerne sobe su posebno opremljene
prostorije koje su graene tako da imaju to manje vibracija, imaju
klimatiziran i izuzetno ist ambijent. Ukoliko se maine koriste za
raznovrsna mjerenja tada imaju dodatne mahanizme za izmjenu proba, i
druga sredstava, to sve onemoguava potpunu automatizaciju. Ukoliko se
pak kontrola vodi kroz CNC proces proizvodnje postie se visoka
fleksibilnost.

387
Mjerna tehnika

Za primjenu u radionicama koriste se brze i ekonomine CMM. Obino su

to mehanike koordinatne maine, izdrljive i neosjetljive na uslove okoline.
U visokoautomatiziranoj proizvodnji kao to su proizvodne elije i
proizvodni sisitemi, CMM su direktno integrirane u sistem. Sa takvim
sistemima funkcija CMM povezana je sa tokom materijala i informacija tako
da omoguava automatsko pokretanje CMM kao i mjerenja za proizvodne
namjene. Softver koordinatnih mjernih maina ine programi univerzalne
namjene, pri emu se isti mogu dograditi specijalnim za standardne
elemente kao to su zupanici, bregaste osovine, rezni alati itd.

14.5.1. Ekonomska isplativost CMM

Koordinatna metrologija koja ukljuuje CMM ne predstavlja samo sistem za
rjeavanje zadataka mjerenja. Ona se uvijek koristi kada se mjeri ili
provjerava 3D geometrija radnog komada. Koritenje koordinatnih mjernih
maina je znaajno i kada broj karakteristika komada raste i kada treba
postii malu mjernu nesigurnost mjernih rezultata. Ekonomska primjena
rezultata koordinatne metrologije ne koristi samo za provjeru kvaliteta nego
slui za kontinuiranu proizvodnju i izvoenje procesa u zatvorenoj sprezi.
U poreenju sa klasinim postupcima prednost CMM je u injenici da se
mjerenja praktino mogu izvesti gotovo automatizirano. U klasinim
postupcima koristi se niz razliitih mjernih sredstava za gotovo svaku
funkciju mjerenja. To opet povlai i dobro planiranje i iskustvo izvrioca u
izboru mjernih sredstava.
Sva konvencionalna mjerenja zahtijevaju vrijeme, razliita mjerna sredstva
iskusne izvrioce. To na kraju rezultira i trokovima, koji postaju sastavni
dio cijene proizvoda. Zbog toga koordinatna metrologija ima prednosti u
odnosu na klasini pristup mjerenju i kontroli.

14.5.2. Standardi u koordinatnoj metrologiji

Internacionalni standardi su ve zastupljeni u koordinatnoj metrologiji bez
obzira to je to relativno novo podruje.
ISO (International Standard Organization) ima ve standarde za razliita
podruja u koordinatnoj metrologiji.
Maine i njihove karakteristike date su standardom ISO 10360 dio 1-6.
ISO 14253, dio 1-4 definira pravila za dokazivanje potvrivanja ili ne
potvrivanja sa specifikacijama i omoguava informacije u vezi procjene
mjerne nesigurnosti i ocjene njenog integriteta.

388
 Mjerna tehnika

Serija ISO 15530 standarda namjerava da podri korisnika u

odreivanju nesigurnosti koordinatnih mjernih maina. To propisuje
raznim tehnikama kao to su metod supstitucije i metod simulacije.
ISO 5459 odnosi se na referentne sisteme za geometrijske tolerancije i
on e se doraditi
ISO 12181 (okruglost)

389
Mjerna tehnika

15. LITERATURA

[1] N. Zaimovi-Uzunovi, Mjerna tehnika, Mainski fakultet u Zenici

1997, ISBN 9958-617-00-5
[2] D. Jei, Merna tehnika, Mainski fakultet Banja Luka, 2004, ISBN
99938-39-06-X
[3] T. Pfeifer, Production Metrology, RWTH Aachen, 2002, ISBN 3-486-
25885-0
[4] N Zaimovi-Uzunovi, Mjeriteljska infrastruktura, Mainski fakultet u
Zenici 2003, ISBN 9958-617-16-1
[5] T. Beckwith, R.D. Marangoni: Mechanical Measurements, Adison-
Wesley, ISBN 0-201-56947-7
[6] J.A. Bosch: Coordinate Measuring Machines, Marcel Dekker, ISBN
0824795814
[7] Dunn, Patrick F.: Measurement and Data Analysis for Engineering
and Science, ISBN: 0072825383
[8] Francis T., Farago, M.A. Curtis: Handbook of Dimensional
Measurement, ISBN 0831130539
[9] C.W. Kennedy, E.G. Hoffman, S.D. Bond: Inspection and Gaging,
ISBN: 0831111496
[10] R.H. Harlow, Jr.; C. Dotson; R. Thompson: Fundamentals of
Dimensional Metrology, ISBN: 0766820718

390