ESKi VAN EHRi'NDEKi SlJRP VARDAN KiLisESi

Yrd.Do. Dr. ahabettin ZTRK'

I\r.Gr.Eylem GZEL"

zet
Surp Vardan Kilisesi, Eski Van ehri'nin kuzeydousunda yer almaktadr.
Gnmzde yapnn beden duvarlarnn bir ksm ile d rt sisteminin tamam
ykktr. Yapm tarihi ve mimar hakknda herhangi bir yazl helge bulunmayan
yapnn muhtemelen 15. ya da 16 yy. ina edildii tahmin edilmektedir.
Kare formlu ana mekandan merkezi kuhheyc geiler kelerde
pandantiflerle salanmtr. Da tant yapmayan apsis 3.80 m derinliinde
4. 5m geniliinde olup begen fornludur. I\psisin iki yannda postoforion
hcreleri yer almaktadr. Kilisenin aydnlattmas yedi mazgal pencere ile
salanmtr. Yap da yap malzemesi olarak kesme ta, kaba yonu ve moloz ta bir
arada kullanlmtr.
Anahtar kelimeler: Van, Eski Van ehri, Surp Vardan Kilisesi, kilise,

Surfl Vardan Church in Ancicnt Van City

Summary
Surp Vardan Chureh is situated in north-east of Old Van. Today, some parts
of body-walls of the strueture and the whole part of the outer covarage are
devastated. The structure, about which there is no written record concerning the
construction date end its architecture, is estimated to have heen built in 15 th or
16th century.
The accesses from the main part of square formed to the center dome is
provided in comers with pendentive. Apsid which doesn 't make a protrusion is
3.80m in depth and 4. i 5m. width, and is in pentagon form. Postoforion cells are
positioned on both side of the apsid. The illumination of the church is supplied

, I\kdeniz niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi i Mimarlk - evre Tasarm BL.

retim Elamanl.
.. Yznc Yl niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi gretim Eleman.

69
with 7 crenel windows. As construction materials ashlar, rough masonry and
rubblestone were used in te structure.
Key Words: Van, Ancient Van City, Surp Vardan Church, Church

GR
Tarih ncesinden balayarak bir ok uygarla ev sahiplii yapan Van
blgesi, farkl kltrlerin egemenlii altnda kalmtr. Tm bu farkl kltrler,
yerleim sreleri ierisinde Eski Van ehri'nde sivil, askeri ve dini mimariye
yansyarak ehrin yaplanmasnda nemli rol oynamlardr. Bu durum XX.
yzyl n balarna kadar kesintisiz bir eki lde devam etmitir'.
Van Kalesi'nin gneyinde, taraf surlarla evrili olan Eski Van ehri,
Osmanl mparatorluu dneminde eitli etnik kkenli halklarn bir arada yaad
bir kltr mozaii olutunnaktadr. euinet'in 1890 ylnda yapm olduu bir
aratrmann sonularna gre, XiX. yzylda toplam nfusun 30.000 olduu
kentte, 6.000 Mslman, 13.500 Hristiyan ve 500 Yahudi bulunmaktadr 2
Osmanl imparatorluu dneminde yaanan bu hogr ortamnda Mslmanlar
bata olmak zere Hristiyan topluluklar da ok sayda dini eser ina etmilerdir.
XIX. yzyln balarnda Eski Van ehri'nde Hristiyan nimarisine ait sekiz
tane kilise bulunmaktadr. Bunlar; Surp Trimayr (Meryem Ana), Surp Vardan,
Surp Paulos, Surp Petros (ifte Kilise) Surp Nesan (Tekan), Surp Sahak, Surp
Dziranavar ve Surp Stefenos Kiliseleridir. Bu kiliseler idari olarak van'n
dousunda yer alan Erek Da'nn eteklerindeki Yedi Kilise'ye balyd"

i C.Bumey -M. D. Lang, The peoples of the Hilis: Ancient Ararat and Caucasus,
Lanclan, 1971, 127-\49; M. Taner Tahran-Veli Sevin, "Van Kalesi ve Eski Van ehri
Kazlar" X i . Kaz Sonular Toplants, Ankara, 1990, 429-456; Abclsselam
Uluam, Ortaa Sonrasnda Van Gl evresi M imarl . Van, Ankara, 2000, 10-
68; Seluk Gzelolu. Tanr Haldi'nin Bakenti Van ve evresine Arkeolojik Bir
Bak, istanbul, 1996, 18-24.
S. Gzelolu, a.g.e., 16.
1 Walter Bachman, Kirchen und Moschen in Armenien und Kurdistan, Leipzig, 1913,
31; A. Uluam, a.g.e., 6; S. Gzelolu, a.g.e., 39; ahabettm ztrk -Mehmet Mutlu,
"Eski Van ehri'nde Bir apel", Dnyada Van, 21-22. 2000, 26.

70
 SURP VARDAN KLsES

. KONUM
Surp Vardan Kilisesi, Van Kalesi'nin gneyinde yer alan Eski Van ehri
ierisindedir. Kilise, Eski Van ehri'nin kuzeydousunda yer almaktadr
(Foto.: ,2). Yapnn batsnda Surp Stephanos Kilisesi, kuzeyinde Van Kalesi'nin
sarp kayalklar, dousunda ise Tcbriz Kaps bulunmaktadr (iz.: 1.2: Foto.: 3).
1918 ylnda Rus ve Ermenilerin blgeden ekiliierinin ardndan Eski Van
chri'ndeki dier yaplar gibi kilise dc doann olumsuz etkileri ile definecilerin
yamalarna manz kalm ve bugne byk lde hasar grerek gelmitir.
Gnmzde yapnn beden duvarlarnn bir ksm ile d rt sisteminin tamam
ykk durumdadr (Foto.:4).

2. TARHE
Surp Vardan Kilisesi'nin yapm tarihi ile mmar hakknda herhangi bir
yaz i ibelge bu lunmamaktad r. Ayrca yapyla i19i i i aratrma kazs
gerekletirilmediinden yapnn ina tarihi hakknda kesin bir bilgiye sahip

deiliz.
Ancak yapnn mevcut mimari durumu, yap malzemesi, dier mimari
yaplarla kyaslandnda: kilisenin muhtemclen XV. ya da XVi. yzylda ina
edildii tahmin edilmektedir.

3. YAPNN NCELENMES

3.1. Plan ve Mimari zellikleri

Surp Vardan Kilisesi i O.65x 13.15m. llerinde, dou-bat dorultusunda
uzanan dikdrtgen bir plana sahiptir ((iz.:3.4: Foto.:5).
Kilisenin batsnda yer alan 1.25m. geniliindeki, ift kanatl ahap bir kap
ilc ana mekana giri salanmaktadr. Kare formlu ana mekann zcri 3.50m.
yarapndaki kubbeyle rtldr. Merkczi kubbeye geiler kelerde
pandantillerle salanmtr. Mekan ierisindeki sesin niform bir ekilde
yaylmasn salayan aks-i seda kpleri, kubbc ve kubbeye gei elemanlarnda
kullanlmtr. Ana mekandan, kilisenin dousunda yer alan apsise gei, 0.60m.
kalnlnda tek kademeli bir yuvarlak kemerlc salanmtr. Da tant yapmayan
apsis 3.80m. derinliinde, 4. i 5 m: geniliinde olup begen bir formdadr. Apsisin
h~r be kesinn yz stte sivri kemerli kr nilerlc dzenlenmitir (Foto.:6).

71
Apsisin tam ortasnda
bir mazgal pencere ile sa ve sol duvar yzeyinde iki kk
ni bulunmaktadr (Foto.:7).
Kilisenin dou cephesindc, apsisin her iki yannda simetrik olarak
dzenlenmi ift katl, beik tonozlu iki pastoforion hcreleri yer almaktadr.
Pastoforion hcrelerinden alt kattakiler, 1.40xJ.IOm. llerinde dikdrtgen
planldr. Hcrelerin tam ekseninde birer mazgal pencere, sa ve sol duvar
yzeylerinde kk birer ni yer almaktadr. 1.20x2.85m. llerindeki st kat
pastofarian hcrelerinde ise merkezde birer mazgal pencere bulunmaktadr
(iz.:5,6).
Kiliscnin aydnlatlmas, kuzey ve gney duvarlarnda birer, apsis ve ift
katl pastororian hcrelerinde be tane olmak zere toplam yedi mazgal pencere ile
salanmtr.
Kiliscnin d
cepheleri olduka sade olup, en hareketli cephcsi, mekana
giriin saland bat cephesidir (iz.:7-13). Yap evresi dtan, sal ta
yardmyla tretuarla koruma altna alnmtr (Foto.:8). Zeminden 6.03 m.
yksekliindeki d duvarlardan dz dama gei, iki kademeli dz bir saak ile
salanmtr. Kilisenin dou d duvarnda zeminden 0.97 m. ykseklikten sonra

O,05m. ierlek yaplmtr (Foto.:9). Kilisenin beden duvarlar yaklak olarak 1.30
m. kalnlndadr.
Surp Vardan Kilisesi'nde, ana mekann zeri kubbeyle, dier ksmlar ise
dz dam ve sktrlm toprak ile rtldr (iz.: 14). Yapn d rt sisteminde
yamur sularnn tahliyesini salayan rtenler (oratanlar) bulunmaktadr. Bunlar
giiney ve kuzey duvar ile apsis zerinde iki adct olmak zere toplam drt tancdir.
Surp Vardan Kilisesi'nde yap malzemcsi olarak kesme ta, sal ta, kaba
yonu ve moloz ta bir arada kullanlmtr.
Kap, pencere sveleri, duvar keleri, apsis kemeri ve saakla kesme ta;
kubbe ve d duvar yapmnda kaba yonu; dolgu malzemesi olarak ise molz ta
kullanlmtr. Yapda balayc malzeme olarak subasnan seviyesinin zerinde
kire harc, alt ksmnda ise nem, rutubct ve suya dayankl olan ayrca mimaride
ender rastlanan kl harc kullanlmtr. iten cas harc ile sval olan duvar sathlar
dtan svaszdr.
Surp Vardan Kilisesi, d cephelcri itibariyle olduka sadedir. Kilisenin d
duvarlarnda herhangi bir ssleme unsuruna rastlanmamaktadr. Sval olan i
duvar yzeylerinde ise eitli geometrik ssiemeler griilmektedir (iz.: 15).
Kubbeye geiin saland pandantitlerin alt ksmndaki drt kede yatay
olarak yan yana dizilen altgenler vc bu altgclerin her bir kesine denk gelen

72
genlerle oluturulmu alt keli yldtz motiflerinden gelien geometrik bir
komposizyon bulunmaktadr (iz.: lSa; Foto.: i O). Ana ekandan. apsise geii
salayan kemeri n alt karn ksmnda, birbirinin tekran eklinde dzenlenmi bir

komposizyon yer almaktadr. Bu komposizyonda dz bir ekilde ilerleyen dorular,

st orta ksmlarda kemercikler oluturduktan sonra. tekrar dz bir biim
almaktadr. (iz.: 5b).

Apsis kemerinin da doru knt yapan ksmnda. yatay eritler halinde

sralanan ekenar drtgen motifleri yzeyi, hir dolu hir bo eklinde
doldurmaktadr (iz.: ISe). Bu ekenar drtgen motifli dzenlemenin alt ksmnda
ise yatay ve dikey ekilde birbirine paralel sralanan daireler yer almaktadr. l3u
dairelerden her birinin ii, birbirinin tekran eklinde. ortadaki daha kk bir
daireden gelien izgilerle alt eit paraya blnmtr. Aynca ara boluklar nokta
bezemelerle doldurulmutur (iz.: 15d). Bu dzenlemede, toprak boyalardan imal
edilmi yeil ve bordo renkleri kullanlmtr. i yzeyde grlen dier
geometrik sslenede ise siyah ve beyaz renklerin kullanld grlmektedir.

OEGERLENOiRME
Surp Vardan Kilisesi'nin rlve ve restitsyon prnjeleri 1/50 uygulama
leinde hazrlanmtr. Restitsyon projesi. yapdaki mevcut izler. eski
fotoraflar ve yredeki yal insan lardan elde cd ilen bilgi ler dorultusunda
tamamlanmtr.
Surp Vardan Kilisesi gerek mimari yaps. gerek i duvar yzeylerinde
grlen bezemeleriylc dikkat ekmektedir. Kilise, mimari zellii bnkmndan Eski
Van ehri'ndeki dier bir kilise olan Surp Paulos Kilisesi ile benzerlik
p;stermektedir ('iz.: I). Dou-bat dorultusunda uzanan dikdl1gen planl her iki
yap, merkc7i kubbcl i olup douda apsis i le p~soforion hcrelerine sahi ptir~. Surp
Paulos Kiliscsi'nden begen formlu apsisi iLc a~rlan5 Surp Vardan Kilisesi. hu
bakmdan blgedeki dier bir yap olan arpanak Sairit Jean Kilisesil> ile benzerlik
gstermekted ir.
Yapnn i duvar yzeylerinde yer alan alt kcli yldz ile ekenar drtgenli

dzenleme, Seluklu ve Osmanl mimari sslenesinde sklkla karlalan

W. Sachmann, a.g.c., Taf. 25: A. Uluam, a.g.e.. 63. \

5.' Surp Paulos Kilisesi'nde narteks blm bulunmaktadr. Gnmzdeki kalntlardan
anlald zere Surp Vard3fl Kilisesi'nde narteks mekan hulunmamaktadr. Ancak
kesin bir kanya varmak iin aratrma kazsnn yarlmas gerekmektedir.
i> A. Uluam a.g.e., 16.

73
geometrik kompozisyonlardr. E;ski Van ehri'nde bulunan ve tarihi bilinmeyen
Horhor Camisi'nin mihrap nii zeri sar, ak mavi ve yeil renkli ekenar drtgen
mot fleriyle sslcnmitir ,
7

Altgenlerden oluan geometrik yzey desen rnekleri ise Seluklularda

isfahan Mescidi Cuma-Terkan Hatun kubbesinde, Tokat Gk Medresesi'nde;
Osmanl mimari yaplarnda ise Bursa Yeil Camii inileri, Bursa Muradiye Camii
inileri ve Bursa Hac Seyfettin Camii gibi yaplarda grlmektedir8.
Surp Vardan Kilisesi farkl kltrlerin izlerini tayan bir corafyada,
Osmanl hogrsnn bir rnei olarak gnmze ulaan eserlerden biridir. Eski
Van ehri'nde bulunan dier yaplar gibi Surp Vardan Kilisesi de daha fazla ge
kal mmadan dikkate alnma l ve bir an nce yap zernde gerek i onarm
almalar balatlmaldf.

7 ahabettin ztrk, Van Ahlat Ve Adilcevaz'daki Tarihi Camiierin Rlve Proje

almas (Y.Y,. S.B.E. Baslmam Yksek l,isans Tezi) Van, 1996, 12, iz. 14).
R Yldz Demiriz, Osmanl Mimarisinde Ssleme 1300-1453, stanbul, 1979,
95,123,276,277.

74


~--..:"--,

:::::.=.
~-
i
....... u ~
1_,.- i
~ .... _ - !i
.-------
........... _

~:::e_~Ui
~.=_e_'-
e:--;
=-:.":"'_c.::L
~::.c:, !
.......
~
...--. .
l-< .........
,
;,-...v~

-
~~----!...-
:::=.:::':_!
~-~ . (

~'_."'''''''''''
..-._~ i

_.
~,-
1I.1r

11-"'"
p

_-----=

j'" . ... izM. ESK VAN EHRi VAzivET PLANI

.... -
-....
~.::,;
'o.llla:o
..

75
 i
,i
E3
ik ~.~
: :z:
i
i
-<
Q
1 c:
,i -<
, ...
;.

; g;
i n

! :r.~
1
: N

..];:
~ " _._ - :,Y J
, .~
76
 ~~
i

i
.\\
( .. .. : ....
/ /. ,"j::"'
. . . ,~.
: .1,.'..'\.'
i
.: '1'
,' ' ~'
.t

"
1 ./
~'
IH.' ...
.\
\
....\t/
/,~
... ..;s'
.. .

- , .....
,
lzIM-S:SUlU' YARDAN K

-.
-.

;."

fH. .
11 1
. "<~-
.
.
"'-, !
-U'/ fU
~1
H .'. ..' . .. '. ..' '. ..'
i .....: , . ).... .

ft1
~.;,',"",.",,;,",, ,:,{:',"'I:
'l ,',',',', """",' m
~
: , i. ;'"
ciz.IM-l ;SURP VARDAN KiLISESi RT SISTEMI RESTtri)SYONl:
...
"-.'-flllW
:1'11.... tzjM-<i:SL'RP V.... RDAN Ki
 -.tv
""'.
_._~:ir.:=:: .._._

IM-3;SIJIlPVARIJAN KILl~.:s1 G-G OOY KESIT RESTITOSYONII

--T......
....M'

-J"''''
llM-9: SUR!' VARlAN KILIsESI G-C BOY KESIT RLVF.sI ~

78
 ......,
}--o,:,.~.~'"l
.~
.J1:.
~.. "" i
tf
."\>.
.. ffL
u,
,w
-'L.. > --'
, - ..ST
..l~""","" " .
~'.'"
-"v. 1-....
;.""'~.fO : .:" ; .,.,1
~v.""" ~"".".~
""
~
... - .~ ..tf- =
~'"
.~ :]..- -;:.,. ~

i;. "' .;; ..

. _.. "'~
~'r y,R :
;. : .~9:.,.
.=v.
.. ,,'J-J [Li;
1 - ._ - - ,.
~. ).
~> ':'f:;> . ---J- ',: . R
-... ~'!' --.
~.....
~.1l
;1;~~ ::1 ._~ - .l-r'.-' r.-- "I' .. ~l;. ~

lzIM.IO: SlJRP VARllAN KILlSF-S1 1>0(;(1 CEPHE RJo:STI-rfSYONII

.......... s:x "'.

)1 ~

-:::; .

lztM,(l; S/RP Vi\lUlAN KJLlsESI DO(;U CEPHJo: ROLVESI

79
 ,.:.~,

~...
~r--..o ~

ZIM-!!: SURP VARDAN KLsESI GNEY CEPHE ROLOn:S!

i
.,...
...

.r.-' 1/ H
~. . if-

. -~ .

. ~

lzIMU:SURP VARDAN KLlsESt GNEY CEPHE RESTITOSYONU

., .
i

80
 v- "
1;J<1 .
..l;'lo; _ f--~--

si'-

.0-

~~. ~,~.
~-
v'-
ti!!

if'-
. ,I"'
J it"-
(,IZiM-I., SIIILP i ROAN KILi~ESIIMTI CEPllf.llESTII i sv. ';.Il
't

~::.

15u.
.~~. ',~:r .......
(i7.i~I-", ,URl' 'ARDAN. KiLisESi sfSI.F.MF. J)ET,lvI.IIlI ~ =7i'

-'-ii'-

81
 ' ,
~ /
",'
T', ,-

Foto : Surp Vardan Kilisesi Genel Grn

Foto 2 : Surp Vardan Kilisesi Gney Bat Genel Grn

.-,
Foto 3: Surp Vardan Kilisesi Bat Grnii

82
Foto 4: Srp Vardan Kilisesi Mekan Gr(in~

Foto 5 : Surp Vardan Kiliscsi Gney (Irn~

Foto 6: Surp Vardan Kiliscsi Dou Giirni~i

83
Foto 7 : Surp Vardan Kilisesi
Yzey Ssleme Grn~

Foto 8 : Surp Vardan Kilisesi

Yzey Ssleme (Jrnii~

84