MERKEZ

BANKASI
BAIMSIZLII
TRKYE
CUMHURYET
MERKEZ
BANKASI VE
BAIMSIZLIK

www.tcmb.gov.tr 2012
1 iletisimbilgi@tcmb.gov.tr
 Bankann yaynlarndan talep etmek iin
iletiimbilgi@tcmb.gov.tr
adresine elektronik posta gnderebilirsiniz.
Yaynlarmzn elektronik kopyalarna Genel A sitemizden ulaabilirsiniz.

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

dare Merkezi
stiklal Cad. 10 06100 Ulus, Ankara, Trkiye
Telefon: (90 312) 507 50 00
Faks: (90 312) 507 56 40
Genel A sitesi: www.tcmb.gov.tr
Elektronik posta: iletisimbilgi@tcmb.gov.tr

ISBN (basl) : 978-605-5758-80-6

ISBN (elektronik) : 978-605-5758-82-0

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankasnn cretsiz yayndr, parayla satlamaz.

2
lkelerin egemenliklerinin simgesi olan para
basmndan ve para politikasn yrtmekten
sorumlu kurumlar olan merkez bankalar,
17. yzyldan itibaren varlklarn
srdrmektedir. nceleri merkez bankalar,
para politikasn yrtmekten ziyade,
hkmetin veya devletin bir bankas olarak
para basmak veya gerektiinde piyasalara
likidite salamak amacyla son kredi verme
mercii olarak kurulmulardr. Buna bal
olarak sava ve finansal kriz dnemlerinde
artan fon ihtiyacndan dolay merkez
bankalarnn saysnda art yaanmtr.
Kurulularndan gnmze dek amalar,
ilevleri ve kurumsal yaplar asndan
ok nemli deiimler geiren merkez
bankalar yakn zamana kadar bymeden
istihdam artna, kamu harcamalarnn
finansmanndan demeler dengesi
sorunlarnn zmne kadar pek ok amac
bir arada hedefleyen bir yapda almtr.
Bu srete ekonomik teoride merkez bankas
bamszlna zel bir nem atfedilmemitir.
Gelinen noktada ise, dnyadaki pek ok
merkez bankas ak veya dolayl olarak fiyat
istikrar temel hedefi erevesinde grevini
srdrmektedir. Merkez bankas bamszl,
temel amac fiyat istikrarn salamak olan
merkez bankalar asndan ekonomik
refah artrmaya ynelik olarak tarihsel sre
iinde oluturulmu en nemli kurumsal
unsurdur. Bamszlk, merkez bankalarn
gvenilir klarak para politikasnn etkinliini
ve baarsn artran, fiyat istikrar hedeflerine
daha baaryla ulamalarn salayan bir n
koul olarak grlmektedir.
Sonular itibaryla toplumsal refah
asndan byk neme sahip olan merkez
bankas bamszlnn toplumun tm
kesimleri tarafndan benimsenmesi byk
nem tamaktadr. Ayrca bu bamszln
toplumun kendisinden bamszlk
anlamna gelmediinin anlalmas
iin bu kavramn sklkla ilenmesi ve
anlatlmas gerekmektedir. Bu nedenle bu
kitapkta merkez bankas bamszl,
tarihsel geliim ve deiim sreci iinde
incelenmekte ve bamszln iktisat
teorisinde ve uygulamada nemine
deinilmektedir.
Kitapn ilk blmnde merkez
bankas bamszlnn ksa bir tanm
yaplmakta ve eitleri tantlmaktadr.
kinci blmde, merkez bankas
bamszl tarihsel geliimi erevesinde
ele alnmaktadr. nc blm merkez
bankas bamszlnn bata fiyat
istikrar olmak zere ekonomik refah iin
nemini incelemekte, drdnc blm
ise bamszlk kavramnn yansmalarna
deinmektedir. Kitapn son blmnde
ise Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankasnn
(TCMB) kurulmasndan gnmze
kadar geen zamanda merkez bankas
bamszl erevesinde lkemizde
yaanan gelimeler ve bugn gelinen
aama ortaya konmaktadr.
1
MERKEZ BANKASI BAIMSIZLII NEDR?
Merkez bankas bamszlna ilikin
literatrde yaplm olan tanmlar,
hkmetlerin veya devletlerin merkez
bankaclna ilikin eitli unsurlar
zerindeki etkisinin snrlanmas veya
tamamen kaldrlmas gerektii konusunda
benzerlik gstermektedir. Bu dorultuda,
merkez bankas bamszl, para
otoritelerinin kurumsal, ynetimsel,
finansal ve para politikasna ilikin
kararlarn herhangi bir bask unsurundan
bamsz bir ekilde alabilme kabiliyetini
ifade etmektedir.
Merkez bankas bamszl kavram
kullanlacak para politikas aralarna ilikin
kararlarn bamsz bir ekilde alnmas
anlamna gelecek ekilde kullanlmakla
birlikte ekonomi literatrnde merkez
bankas bamszl kavramna ilikin
eitli snflandrmalarnn yaplm olduu
da gzlemlenmektedir.
A. Ama Bamszl: Ama bamszl,
merkez bankasnn uygulayaca
politikalarda esas ald temel amalar
veya hedefleri semekte bamsz
olmasn ifade etmektedir. Gnmzde
modern merkez bankalarnn byk bir
ounluuna yasayla fiyat istikrarn
salama grevi verilmitir. Bu nedenle
amalar yasalar ile tanmlanm olan
merkez bankalar iin ama bamszl
bulunmamaktadr.
B. Ara Bamszl: Fonksiyonel
bamszlk olarak da anlan ara
bamszl, merkez bankasnn yasayla
belirlenmi olan nihai hedefine ulamak
iin kullanaca para politikas aralarn
ve yntemlerini, hkmetin veya bir
baka otoritenin onayna gerek duymadan
serbeste seebilmesi ve bu aralar
serbeste kullanabilmesi anlamna
gelmektedir. Merkez bankalar asndan
bamszlk ounlukla ara bamszln
ifade etmektedir.
Para politikas, ekonomik faaliyet ve
enflasyon zerindeki etkisini faiz oranlar
araclyla gstermektedir. Operasyonel
adan bakldnda, ara bamszl
merkez bankalarnn pek ounun politika
arac olarak kulland ksa vadeli faiz
oranlarna ilikin kararlar almakta bamsz
olmasn ifade etmektedir. Bu durumda,
merkez bankasnn faiz oranlarn etkileme
kabiliyetini kstlayan her durum, merkez
2
bankas bamszlnn kstlanmas
anlamna gelmektedir. rnein, merkez
bankasnn bte aklarn finanse
etmekle ykml tutulmas, fiyat istikrarn
salamak isteyen merkez bankasnn
hareket alann kstlayacandan merkez
bankas bamszln ihlal eden bir durum
olarak grlmektedir. Dolaysyla, pek ok
merkez bankasnn kamu aklarn finanse
etmesi ve kamuya ksa vadeli avans imkn
salamas kanunlar ile yasaklanmaktadr.
Merkez bankalarnn ara bamszlnn
salanmas uzun dnemli ekonomi
politikalarnn uygulanmasn
kolaylatrmaktadr. Bu nedenle genellikle
kabul gren gr, temel amacn hkmet
ve merkez bankas tarafndan ortaklaa
belirlenmesi, fakat merkez bankasnn para
politikas aralarn kullanmakta zgr
olmasdr.
C. Finansal Bamszlk: Merkez
bankasnn bamsz bir ekilde
faaliyetlerini srdrerek hedeflerini yerine
getirebilmesi iin yeterli mali kaynaa
ve kendi btesini belirleme yetkisine
sahip olmas gerekmektedir. Tm bunlarn
yan sra merkez bankasnn btesinin
onaylanmas srecinde kurum d
mdahalelerden uzak olmas ve ilevsel
harcamalarn serbeste belirleyebilmesi
gibi unsurlar da finansal bamszlk
kavramna dhildir.
Enflasyonu artran temel nedenlerden
biri, merkez bankalarnn hkmetlerin
bte aklarn finanse etmek durumunda
braklmas ve bu nedenle ksa vadeli
avans veya benzeri uygulamalarla piyasaya
para srmeleridir. Bu durumun nne
geilmesi amacyla pek ok lkede kamuya
kaynak aktarmnn yasayla nne geilmi
olmas finansal bamszlk kapsamnda
deerlendirilmektedir.
D. Kurumsal Bamszlk: Merkez bankas
bamszl kavramnn bir dier boyutunu
ise kurumsal bamszlk oluturmaktadr.
Kurumsal bamszlk, merkez bankasnn
st dzey yneticilerinin grev srelerinin,
atanma, alma ve grevden ayrlma
kurallarnn yasalarla net bir ekilde
1
Bu endekslerden en sk kullanlan iin baknz: Sylvester C.W. Eijffinger ve Petra M. Geraats, How Transparent Are Central Banks? European
Journal of Political Economy (Cilt 22, Say 1, 2006), s. 1-21.
ve siyasi baskdan bamsz olarak
belirlenmesi anlamna gelmektedir. Bunun
yannda kurumsal bamszlk, karar alma
organlarndaki yelerin ilevlerinin ve
bamszlklarnn srekliliini ve toplumla
iletiim yollarnn siyasi baskdan uzak
olmasn da ifade etmektedir.
Merkez bankalarnn bamszlklarnn
deerlendirilmesi srasnda ounlukla
merkez bankalarna kanunla verilmi
olan bamszlk dikkate alnmaktadr. Bu
erevede merkez bankas bamszlnn
llmesine ynelik olarak sklkla merkez
bankalarnn yasal bamszlklarn
deerlendiren endeksler oluturulmakta
ve kullanlmaktadr1. Ancak zellikle
gelimekte olan lkelerde gerek
bamszlk durumunun yasalarla
tanmlanm olan bamszlktan farkllk
gsterebilecei bilinen bir durumdur.
Bu nedenle, merkez bankalarnn fiili
bamszln lmeye ynelik olarak
merkez bankas bakanlarnn gerek grev
devir sreleri ve politik krlganlklar gibi
deikenler kullanlmaktadr.
Merkez bankas bamszln salamaya
ynelik, genel geerli, her lkede ve
hukuk dzeninde ayn olumlu sonucu
douran tek ve kalp bir statnn, yanlmaz
matematiksel bir formln varlndan sz
edilememektedir. Dolaysyla her hukuk
dzeninde bamszl salamaya ynelik
hukuki stat, ayr ayr ve o hukuk dzeninin
btnl iinde belirlenebilmektedir.
Merkez bankas bamszlna ilikin yasal
dzenlemeler gerekli olmakla beraber,
bamszln salanmas asndan
tek bana yeterli olmayabilmektedir;
nitekim bu durumun salanm olmasnn
her zaman merkez bankasnn fiiliyatta
bamsz olduu anlamna gelmedii ok
aktr. Bu nedenle merkez bankasnn
yasal bamszlnn tannmas kadar,
fiili bamszlna da nem verilmesi ve
bamszln siyasetiler tarafndan olduu
kadar toplumun tm kesimleri tarafndan
desteklenmesi byk nem tamaktadr.
3
 E-POSTA
BEKLENYOR
MERKEZ BANKASI BAIMSIZLIININ TARHSEL GELM
Merkez bankas bamszlnn ekonomi
literatrnde ilk olarak David Ricardonun
1824 ylnda yaymlanan Bir Milli Bankann
Kurulmasna likin Plan2 balkl
almasnda ele alnd grlmektedir.
Ricardo, anlan almasnda merkez
bankas olarak ifade edilebilecek para
arzn salayan arac kurumun harcama
yapan hkmetten farkl bir kurum olmas
gerektiini ifade etmitir.
Alman Merkez Bankasnn 19. yzyln
sonlarnda altn standardna gemeye karar
vermesinin ve pek ok lkenin bunu takip
etmesinin ardndan altn, etkin ve istikrarl
bir deme sisteminin olumasn salam
ve merkez bankalar sadece altn rezervleri
karlnda para basmaya balamlardr.
Bu yap 1914 ylnda Birinci Dnya
Savann balamasna kadar devam etmi,
2
David Ricardo, Plan for the Establishment of a National Bank, (Londra: John Murray, 1824).
sava ile birlikte altn standard terk edilerek
dviz kontrolleri uygulamaya konmutur.
Savan ardndan altn standardna
dnlmek istense de artan enflasyon,
lkelerin para birimleri arasnda yeni bir
eitlemenin ne ekilde belirleneceinin
yarataca siyasi sorunlar, sava sonras
dnemin gerektirdii ykl kamu
harcamalarnn gvenilir bir altn standard
uygulamasn engelleyecei gibi zorluklarla
karlalmtr. Bu dnemde de fiyat ve
dviz kuru kontrollerini kaldrmak mmkn
olmam, uluslararas bir sistem olarak
altn standard ksa bir sre srdrlm,
1936 ylna gelindiinde ise tamamen terk
edilmitir.
Birinci Dnya Sava sonras dnemde
merkez bankalar arasnda ibirlii artmtr.
Bu ibirliinin ilk admlarn atan ngiltere
4

David Ricardo
Merkez Bankas Bakan Montagu Norman,
1921 ylnda merkez bankaclnn drt
ilkesini yaymlamtr. Bu ilkelerden ilkini
merkez bankalarnn hkmetlerden
bamsz olmas oluturmaktadr.
Dier ilkeler ise merkez bankalarnn
zel bankalardan ayrmas, bankaclk
sisteminin gzetimi ve merkez bankalar
arasnda ibirliinin salanmas olarak
sralanmtr.
1920 ylnda Brkselde, 1922 ylnda
Cenovada dzenlenen konferanslar
uluslararas parasal sistemin yeniden
inasnda temel oluturmutur. Cenova
Konferansnn nemli bir yansmas, ye
lkelerde merkez bankas kurulmasna
ve merkez bankalarnn siyasi bask ve
kontrolden uzak tutulmasna, dier bir
ifadeyle merkez bankas bamszlnn
hayata geirilmesine karar verilmesi
olmutur.
Merkez bankalar 1929 ylnda balayan
Byk Buhrann ardndan gvenilirliklerini
ve bamszlklarn byk lde
kaybetmilerdir. Bu dnemde para
3
Alban William Phillips, The Relationship between Unemployment and the Rate of Change of Money Wages in the United Kingdom 1861-1957,
Economica (Cilt 25, Say 100, 1958), s. 283299.
politikalar lkelerin hazine birimleri
tarafndan yrtlmeye balamtr.
Uluslararas ekonomik sistemi yeniden
yaplandrmak amacyla 1946 ylnda
uygulanmaya balanan Bretton Woods
sisteminde dviz kurlar hkmetler
tarafndan belirlenmi ve merkez bankalar,
hkmetler asndan piyasadaki likiditeyi
yneten ve uluslararas parasal konularda
kendilerine danmanlk yapan kurumlar
haline gelmilerdir.
kinci Dnya Savann (1939-1945)
ardndan merkez bankalarnn savan
olumsuz etkilerini gidermeye ynelik
yeniden yaplanma almalar
kapsamndaki katklar, zellikle Avrupada
saygnlklarn yeniden kazanmalarna
yardmc olmutur. Ortodoks politikalar
araclyla enflasyonla mcadele edilmesi
ve merkez bankas bamszlnn yasalarla
resmi olarak belirlenmeye balanmas,
merkez bankalarnn saygnlklarn daha
da artrmtr. Ancak zellikle gelimekte
olan lkelerde 1950li ve 1960l yllarda
merkez bankalarna asli grevleri haricinde
ekonomik kalknmaya destek olma
grevinin verilmesiyle bu lkelerde merkez
bankalarnn bamsz hareket etmeleri
imknsz hale gelmitir. Dier taraftan bu
dnemde literatrde de ekonomi ve para
politikalarn etkileyecek nemli fikirler
ortaya kmaya balamtr.
1958 ylnda London School of Economics
profesrlerinden Alban William Phillips3,
ngilterede 1861-1957 yllar arasnda
gerekleen enflasyon ile isizlik verilerini
kullanarak yapt almasnda enflasyon
ve isizlik arasnda ters ynl bir iliki
olduunu gstermitir. Phillips Erisi
olarak adlandrlan bu iliki, uygulanan
politikalarda yksek enflasyon ile yksek
isizlik arasnda tercih yaplmas gerektii
dncesini gndeme getirmitir. 1960l
yllarda popler olan bu gr, lkeleri
ksa vadede enflasyonist para politikalar
5
 Alban William Phillips
uygulayarak yksek isizlikle savamaya
ynlendirmitir. Dier taraftan, Milton
Friedman ve Edmund Phelps gibi baz
ekonomistler enflasyonun istihdam
artrc etkisi olduu tezine kar karak
enflasyonist politikalarn uzun vadede
ne istihdam, ne de ekonomik bymeyi
olumlu etkilediini ileri srmlerdir.
Friedman tarafndan ortaya srlen ve
enflasyonun parasal bir olgu olduunu
savunan gr, dk enflasyon seviyesini
salamann merkez bankalarnn grevi
olmas ynndeki fikrin temellerini
oluturmutur.
Bu tartmalarn yansmalar zamanla
ekonomide kendini gstermeye balamtr.
Bir sre devam eden enflasyonla isizlik
arasndaki ters ynl iliki, 1960larn
sonu ve 1970lerin balarnda bozulmaya
balamtr. Yksek isizlikle baa kmak
iin genileyici politikalar izleyen lkeler,
isizlii dremedikleri gibi yksek
enflasyon oranlaryla da kar karya
kalmlardr. Bu dnemde yaanan yksek
enflasyon merkez bankalarnda kurumsal
deiimin temel itici gc olmu ve
uygulanan politikalarn baarszlnn
Milton Friedman
nedenleri literatrde incelenmeye
balanmtr. Bu kapsamda aklc (rasyonel)
beklentiler ve zaman tutarszl
kavramlar n plana kmtr.
Aklc beklentiler hipotezine gre, ekonomik
birimler beklentilerini ellerindeki her
trl bilgiyi en etkin ekilde kullanarak
oluturmaktadrlar. rnein genileyici para
politikas veya maliye politikas uygulanmas
durumunda, ekonomik birimler
beklentilerini buna gre oluturmakta,
bu dorultuda kt zerinde bir etki
olmadan enflasyon oran artmaktadr.
Ekonomik birimlerin aklc beklentilere
sahip olmas, nceden tahmin edilen
politikalarn istihdam veya kt zerinde bir
etki oluturmadan ekonominin bir denge
durumundan bir baka denge durumuna
tanmas anlamna gelmektedir. te
yandan, beklenmeyen politika deiiklikleri
ekonomik birimler beklentilerini yeni
bilgiyi kullanarak gncelleyene dek geici
bir sre iin istihdam veya kt zerinde
etkili olabilmektedir. Bu durum politika
yapclar ksa vadede ekonomik birimleri
artmaya ynelik politikalar uygulamaya
ynlendirebilmektedir.
6
Fynn Kydland ve Edward Prescottun 1977
ylnda yaymladklar ve zaman tutarszl
4
kavramn ortaya atan alma , merkez
bankas bamszl kavramnn modern
literatrdeki temellerini atmtr. Dk
enflasyon orann salama ve srdrme
hedefine bal kalacak ve hkmetten
bamsz olarak rgtlenecek merkez
bankalarnn varl zaman tutarszl
sorununa bir zm olarak ortaya kmtr.
Farkl bir deyile, fiyat istikrar hedefine
bal uzun vadeli politikalar oluturacak ve
uygulayaca politikalara ynelik gvenilir
taahhtte bulunacak bir merkez bankasnn
varl, zaman tutarszl ve gvenilirlik
sorunun ortadan kaldrlmasna katkda
bulunabilmektedir.
Ekonomi literatrndeki bu gelime,
1980lerden sonra merkez bankaclnda
gzlenen deiimin temelini oluturmutur.
Dnyadaki belli bal ekonomilerin
enflasyonla mcadele ettikleri dnemin
ardndan, merkez bankalarnn
bamszlklarnn salanmasna ve para
politikasnn nihai amacn belirlemeye
ynelik admlar atlmaya balanmtr.
Enflasyonla mcadele ynnde verilen
taahhtlerle merkez bankalarnn
saygnlnn artrlmas ve beklentilerin
ynetilmesi almalar bu admlar
arasndadr. Bu dnemde sz konusu
uygulamalarn ancak bamsz bir merkez
bankas tarafndan yrtlebilecei fikri de
gittike yaygnlaarak kabul grmtr.
1990l yllarda merkez bankalarnn
istihdam ve ekonomik bymeye en
byk katklarnn fiyat istikrarn salamak
olaca kabul grm ve fiyat istikrar
pek ok merkez bankas iin temel hedef
olarak benimsenmitir. Bu dorultuda
pek ok merkez bankas bu yllarda yasal
bamszln kazanmtr.
1990l yllardan itibaren pek ok merkez
bankas, ilk kez Yeni Zelanda Merkez
4
Finn E. Kydland ve Edward C. Prescott, Rules Rather than Discretion: The Inconsistency of Optimal Plans, Journal of Political Economy (Cilt 85,
Say 3, 1977), s. 473492.
5
Konuya ilikin tartma iin baknz: Thomas J. Sargent ve Neil Wallace, Some Unpleasant Monetarist Arithmetic, Federal Reserve Bank of
Minneapolis Quarterly Review (Cilt 5, Say 3, K 1981), s. 117.
Bankas tarafndan uygulanmaya
balanan enflasyon hedeflemesi rejimini
benimsemitir. Bu rejim erevesinde,
merkez bankalar dorudan enflasyonu
hedeflemekte ve para politikas aralarn
enflasyon gereklemelerinin ilan edilen
hedef seviyesinde olmasn salamak
iin kullanmaktadr. Merkez bankas
bamszl, enflasyon hedeflemesi rejiminin
baars asndan da nemli bir n koul
olarak tarihsel sre iinde ne kmtr.
Merkez bankas bamszlna ilikin
almalar, bamszl fiyat istikrarnn
salanmas iin nemli bir art olarak
grmekle birlikte, merkez bankas
bamszlnn arzu edilen sonular
dourabilmesi asndan maliye
politikalarnn para politikalar ile e gdm
iinde olmas byk nem tamaktadr.
Dier bir deyile, maliye politikalar ile
desteklenmedii mddete, bamsz bir
merkez bankas enflasyonu kontrol altna
almada tek bana baarl olamayacaktr .
5
zellikle, 2008 ylnn son eyreinde
ortaya kan kresel finansal kriz ile para
ve maliye politikalar arasndaki e gdm
daha da nem kazanmtr.
Merkez bankas bamszlnn fiyat
istikrarna ulalmas ve srdrlmesi
asndan tad nem neticesinde
pek ok lke merkez bankasna yasal
bamszlk salanmtr. Bu nedenle
merkez bankas bamszl gnmzde
merkez bankalarnn kurumsal yaplarnn
en nemli unsuru olarak n plana
kmaktadr. Bu dorultuda, Avrupa
Birlii hukuku bakmndan da merkez
bankas bamszl kavram byk nem
tamakta, buna paralel olarak Avrupa
Birlii ile yelik mzakereleri srecinin
nemli fasllarndan biri olan Ekonomik
ve Parasal Politika Faslnn belirleyici
ve arlkl konusunu merkez bankas
bamszl oluturmaktadr.
7
MERKEZ BANKASI BAIMSIZLIININ NEM
Ekonomi politikalarnn temel amac
toplumsal refah artrmaktr. Toplumsal
refahn artrlmas ise temel olarak
srdrlebilir bymenin salanmasna
dayanmaktadr. Merkez bankalarnn
srdrlebilir byme ve refahn
artrlmasna ynelik en temel katksnn
fiyat istikrarnn salanmas ve
srdrlmesi yoluyla olduu, zerinde
fikir birlii salanan bir grtr. Yksek
enflasyon toplumsal refah olumsuz
etkilemekte; fiyat istikrar ise ekonomik
istikrarn, dier bir deyile srdrlebilir
byme ve istihdam artnn n koulu
olarak kabul edilmektedir.
Fiyat istikrarnn salanmas ve
srdrlmesi uzun vadeli bir bak asyla
oluturulan politikalarn uygulanmasn
gerektirmektedir. te yandan, dsal
oklarn yan sra, politika uygulayclarn
ekonomiyi kapasitesinin zerinde
altrma istekleri veya yksek kamu
borlarn merkez bankas kaynaklar ile
finanse etme eilimleri, fiyat istikrarn
tehdit eden unsurlar arasndadr. Bu
noktada merkez bankalarnn fiyat
istikrarna kar tehdit olabilecek
risklere kar durabilmeleri ve gerekli
uyarlar yapabilmeleri merkez bankas
bamszlnn temelini oluturmaktadr.
8
Hkmetler zaman zaman seim
srelerine odaklanarak nceden ilan
ettikleri politikalardan vazgeerek
ekonomik birimleri artmak yoluyla
bymeyi artrc politikalar uygulamaya
ynelebilmektedir. Baka bir deyile,
hkmetler ksa vadede ekonomik
byme salamak iin nceden ilan
edilen ve optimal grnen politikalarn
uygulanmasndan sapma eiliminde
olabilmektedir. Bu durum literatrde
zaman tutarszl olarak ifade
edilmektedir. Ancak aklc beklentilere
sahip ekonomik birimler hkmetlerin bu
tercihini tahmin ederek beklentilerini buna
gre gncelleyecektir. Sonuta ekonomik
byme salanamazken uzun vadede daha
yksek bir enflasyon oran gerekleecektir.
Merkez bankas bamszl ile dk
enflasyon arasndaki nedensellik ilikisine
dair tartmalar olsa da, yaplan ampirik
almalar, merkez bankas bamszlnn
enflasyonla mcadelede nemli bir ara
olduunu gstermektedir. zellikle
yksek ve kronik enflasyon gemiine
sahip lkelerde enflasyonu en az maliyetle
drmek iin merkez bankasnn bamsz
olmas gerektii gr kabul grmektedir.
Bu dorultuda pek ok ampirik alma,
merkez bankas bamszl ile enflasyon
arasnda ters ynl ve istatistiksel olarak
anlaml bir ilikiye iaret etmektedir6.
Bunun yan sra, bamszlk ile reel
ekonomik faaliyet arasnda bir iliki
olmad ynndeki bulgular, merkez
bankas bamszl ile retim seviyesinde
bir istikrarszla yol amadan ortalama
enflasyonun drlebileceini
gstermitir.
zellikle, yaklak son yirmi yldr pek ok
lke merkez bankas tarafndan uygulanan
enflasyon hedeflemesi rejiminin baarl
olabilmesi byk lde fiyat istikrar
amacna sk biimde bal, bamsz, hesap
verebilir ve gvenilir bir merkez bankasnn
varlna baldr. Bu nedenle merkez
bankas bamszl enflasyon hedeflemesi
rejiminin baars iin nemli bir n
kouldur. Bu rejimi uygulayan bir merkez
bankasnn ara bamszlna sahip
olmas ve kamu aklarn finanse etmek
gibi fiyat istikrar ile elien grevlerinin
olmamas rejimin baarl olabilmesi iin
arttr. Bu ekilde merkez bankas mali ve
siyasi basklara maruz kalmadan enflasyon
hedefine odaklanabilmektedir.
Ayn zamanda bamszlk sayesinde
merkez bankasna ve uygulanan para
politikalarna duyulan gvenin artmas
ile beklentiler daha iyi ynetilebilmekte
ve para politikas hedeflerine ulamak
kolaylamaktadr.

6
Merkez bankas bamszl ile enflasyon arasndaki ilikiye ynelik almalar iin baknz: Vittorio Grilli, Donato Masciandaro, Guido
Tabellini, Edmond Malinvaud ve Marco Pagano, Political and Monetary Institutions and Public Financial Policies in the Industrial Countries,
Economic Policy (Cilt 6, Say 13, 1991), s. 341-392; Alberto Alesina ve Roberta Gatti, Independent Central Banks: Low Inflation at No Cost?
The American Economic Review (Cilt 85, Say 2, 1995), s. 196-200; Christopher Crowe ve Ellen E. Meade, Central Bank Independence and
Transparency: Evolution and Effectiveness, European Journal of Political Economy (Cilt 24, Say 4, 2008), s. 763-777.

9
MERKEZ BANKASI BAIMSIZLIININ YANSIMALARI
Merkez bankalarnn bamsz olmas,
demokratik sistemlerde meruiyet
sorununu da beraberinde getirmektedir.
Merkez bankalar demokratik
meruiyetlerini salamaya ynelik
olarak topluma aldklar kararlar ve
politika uygulamalar hakknda hesap
vermekle ykmldrler. Hesap verme
ykmllnn yerine getirilmesi
ise effaflk ile mmkndr. Yakndan
incelendiinde, bu kavramlarn birbirini
tamamlad grlmektedir. Bamszlk
bir yandan hesap verme sorumluluu ve
effafl gerekli klarken, dier yandan
iyi ileyen bir hesap verme mekanizmas
ve etkin iletiim politikalar kamuoyunun
merkez bankas politikalarn daha iyi
anlamasn ve iselletirmesini salayarak
merkez bankas bamszlna verilen
destei artracaktr.
A. Hesap Verme Sorumluluu
Hesap verme sorumluluu, merkez
bankalarnn aldklar kararlardan, bunlarn
sonularndan ve kurumsal ynetiminden
topluma kar sorumlu olmas anlamna
gelmektedir. Bamsz bir merkez bankas,
bir taraftan fiyat istikrarn salarken, bir
taraftan da kendisine bamszln veren
topluma kar sorumluluklarn yerine getirir.
Bamsz ve hesap veren bir merkez
bankas dier kurumsal yaplanmalara
gre kamuoyunda daha gvenilir olarak
grlmekte, gvenilir bir merkez bankas
10
ise hedeflerine ulama konusunda karar
alclar daha kolay ikna edebilirken,
hedeften sapmalar olduu takdirde
kamuoyunda taahhtlerin yerine
getirilmesi konusunda bir tereddt
olumasn nleyebilmekte ve bu sayede
fiyat istikrar hedefine daha az maliyetle
ulalabilmektedir. Dolaysyla hem
bamszlkla hem gvenilirlikle yakn
ilikisi nedeniyle hesap verme sorumluluu
merkez bankalar asndan byk nem
tamaktadr.
Hesap verme sorumluluu eitli ekillerde
yerine getirilebilmektedir. Bunlar kanunla
belirlenmi ykmllkler, i ve d
denetimler ve merkez bankalar tarafndan
uygulanan effaflk ve iletiim politikalar
olarak sralanmaktadr.
B. effaflk
Merkez bankalar asndan effaflk,
para politikas stratejisinin, amalarnn
ve uygulamalarnn kamuoyu tarafndan
anlalmasn salayacak bilgilerin
salanmasdr. Bu adan effaflk, merkez
bankalarnn kamuoyuna sadece daha
fazla bilgi salamasn deil, bu bilgilerin
kamuoyu tarafndan anlalabilir olmasn
da ifade etmektedir. effaflk dier yandan
hesap verme sorumluluunun da bir
yansmasdr. Dier bir ifadeyle merkez
bankalar hesap verme sorumluluklarn
bir yandan da effaf iletiim politikalar ile
yerine getirmektedir.
effaflk ve effafln beraberinde
getirdii iletiim politikalar hesap verme
sorumluluunu yerine getirmenin
yollarndan biridir. Bu kapsamda eitli
iletiim aralar kullanlabilmektedir.
Merkez bankas yneticilerinin yaptklar
konumalar, zellikle enflasyon
hedeflemesi rejimi uygulayan lkelerde
dzenli aralklarla yaymlanan enflasyon
raporlar ile para politikas kararlarna ilikin
toplant tutanaklar veya zetleri, toplumun
eitli kesimleriyle yaplan bilgilendirme
toplantlar, basn toplantlar, basn
duyurular ve merkez bankalarnn Genel
A siteleri bunlardan birkadr.
effaflk, her ne kadar hesap verme
sorumluluunun bir yansmas olarak
kabul edilse de merkez bankalarnn
politikalarnn etkinlii asndan da
nem tamaktadr. Para politikas
uygulamalarnn ve bu uygulamalarn
gerekelerinin kamuoyuna aklanmas,
hem bu uygulamalarn daha iyi anlalarak
desteklenmesini salamakta, hem de
gvenilirlik lsnde beklentilerin politika
hedefleri dorultusunda olumasna
katkda bulunmaktadr. Dier yandan
effaflk, beklenti ynetimi asndan
da byk nem tamaktadr. Hedefleri
ve uygulamalar konusunda kamuoyu
ile etkin iletiim politikalar srdrmeyi
hedefleyen merkez bankalar, kamuoyunun
beklentilerinin para politikas hedefleri
seviyesinde olumasn salamakta daha
baarl olmaktadr.
11
TRKYE CUMHURYET MERKEZ BANKASI VE BAIMSIZLII
A. 1970 ncesi Dnem
kinci Merutiyet (1908) dneminden
itibaren Osmanl mparatorluunun
d demelerini dzenleme grevini
stlenecek, Avrupa devletleri ile arasnda
araclk ilemlerini yrtecek, banknot
basma imtiyazna sahip, bir devlet bankas
kurulmas fikri younlamaya balamtr.
Ulusal sermayeli bir banka kurma abalar
erevesinde, 1917 ylnda Osmanl tibar-
Milli Bankas kurulmu ancak Osmanl
Devletinin Birinci Dnya Savandan
yenilgi ile ayrlmas nedeniyle bu Banka
ulusal banka olma amacna ulaamamtr.
Takip eden dnemde, Kurtulu Sava ile
kazanlan siyasi bamszln ekonomik
bamszlkla glendirilmesi dncesiyle
bir merkez bankas kurulmas ynnde
almalar balam, konu Atatrkn
tevikiyle 1923 zmir ktisat Kongresinde
ele alnmtr. Bir taraftan devletin
bankaclk politikasn belirleyecek, dier
taraftan banknot ihrac ile devlet kredisini
tanzim edip tedavl bankas ilevi
grecek bir milli devlet bankas kurulmas
fikri zerinde durulmutur.
1928 ylndan itibaren merkez bankasnn
kuruluu ve statsnn nasl olmas
gerektiine dair birok aratrma yaplm,
eitli yabanc merkez bankalarnn
tzkleri incelenmi ve uzman gr
istenmitir. Bu erevede, 1 Mart 1928de
Hollanda Merkez Bankas dare Meclisi
Bakan Dr. Gerard Vissering, merkez
bankas kurulmasna ynelik almalara
yardmc olmas iin Trkiye Bankas
Umum Mdr Celal Bayar tarafndan
Trkiyeye davet edilmitir. Celal
12
Bayar, Bankasnn merkez bankasna
dntrlmesinde srarc olmasna
ramen Vissering, hkmete bal olmayan
ve anonim irket eklinde rgtlenmi zel
bir merkez bankas kurulmas tavsiyesinde
bulunmutur.
Dnemin Babakan smet nn, lkenin
para ve kredi politikalarn belirleyecek
merkez bankasnn yetkilerinin bir
ticari bankann denetiminde olmasna,
bamszlk kavram erevesinde scak
bakmam ve bamsz bir merkez
bankasnn gerekliliini u ekilde ifade
etmitir:
Merkez Bankasnn bandan beri mstakil
bir messese olmasn, dier hususi
bankalarla iliii olmak yle dursun, devlete
kar da, bizzat Maliye Vekletine kar da
vazifesinin icap ettirdii drstlk ve sertlikle
almas gerektiini biliyordum.
Ayn ekilde dnemin Ziraat Bankas dare
Meclisi yesi Cevdet Nasuhi Savrann
merkez bankas bamszl ile ilgili olarak
5 Nisan 1931 tarihinde bir konferansta
aktard grleri u ekildedir:
Bankalar, zellikle banknot ihra eden
bankalar siyasi basklardan btnyle
kurtarlm olmal ve sadece basiretli bir
maliye gidii zerinden ynetilmelidir. Merkez
bankalar gittike daha az devlet daireleri
ve gittike daha fazla geni lde amme
trstleri saylmaktadr. Deniliyor ki, kuvvetli
bir merkez bankas, devlete birok hizmetler
grebilir. Bamszl kesin olarak ve kanunla
saland zaman, bu hizmetler daha byk
olur. Bankann her bir karar, memleketin
her eit ekonomik faaliyeti zerinde etki
edeceinden yola karak, idaresi de devaml
olarak ayn amaz yoldan yrmelidir. Fakat
Banka, dorudan doruya devlet kontrol
altnda kaldka her hkmet deimesi
sonucunda, yn deitirmekten kendisini
kurtaramaz. Byle bir hareket, milli parann
deerinin dmesinin hem nedeni, hem de
sonucu mahiyetini alr. Ve enflasyona gitmek
byle olur.
Hkmet, merkez bankas kurulmasna
ilikin grlerin tmn deerlendirdikten
sonra gerekli yasal erevenin hazrlanmas
iin harekete gemitir. Bu amala, Lozan
niversitesinden Profesr Leon Morfun
katklaryla Merkez Bankas Yasa Tasars
hazrlanmtr. Trkiye Byk Millet
Meclisinde11 Haziran 1930 tarihinde
kabul edilerek 1715 sayl Trkiye
Cumhuriyet Merkez Bankas Kanunu
ad ile Resmi Gazetede yaymlanarak
kanunlaan tasarda bamszlk ilkesi
gzetilmi, bu hassasiyet Bankann
unvanna da yanstlmtr. Merkez
Bankasnn, olumsuz armlar olan
Osmanl Bankas deneyiminden farkllna
dikkat ekmek zere Trkiye Cumhuriyeti
ile ilikilendirilmesi istenmi, ayrca,
bamszln vurgulayabilmek iin kamu
kurumlarndan btnyle farkl olarak
tasarda Cumhuriyet unvan seilmitir.
Bu unvan ile Bankann bir Cumhuriyet
kurumu olduu, fakat merkezi idare
kurumu olmad vurgulanm ve Banka
Kanununun 1. maddesinde de belirtildii
zere, Trkiyede banknot ihrac imtiyazn
mnhasran haiz olmak zere anonim irket
olarak kurulmutur.
Bankann anonim irket yaps bamsz
bir merkez bankas kurma ynndeki
bilinli tercihin bir sonucu olup, bu yap
iinde hkmetin mdahalesini en
aza indirecek dzenlemeler, Bankann
hukuki bamszlnn anahtardr. Bu
adan, Bankann anonim irket olarak
13
kurulup rgtlenmesi, TCMB asndan
sadece tarihsel bir olguyu ifade etmekle
kalmamakta, ayn zamanda bamszla
giden ilevsel bir zellik niteliini
tamaktadr.
Bugn TCMBnin hukuki niteliinin,
Trk hukukundaki baka hi bir
yapya benzemeyen, sui generis
(btnyle kendine zg), olarak
nitelendirilebilmesinin nedenlerinden
en nemlisi Bankann anonim irket
olarak kurulmu olmasdr. Bu sayede,
TCMB kamusal grevlerinin arlna ve
younluuna ramen, herhangi bir kamu
tzel kiisi olarak nitelendirilmemekte
ve tipik kamu kurumu kategorilerinden
hi birine dhil bulunmamaktadr. Bu
durumun bir sonucu olarak TCMB idari
hiyerari terimiyle ifade edilen astlk-stlk
ilikisine, emir ve talimat zincirine tabi
bulunmamakta, idari vesayete ise dier
tm merkez bankalarnda olduu gibi
yneticilerinin atanmas hususuyla snrl
olarak tabi bulunmaktadr.
Bankann bamszln pekitirmek
zere, Kanunun kulland deyimle
Hkmet messeselerine ayrlan A snf
hisse senetlerinin, toplam sermaye iindeki
paynn yzde 15i geemeyecei Kanunun
26. maddesinde hkme balanmtr.
B snf hisseler sahip milli bankalarn
sermaye yaplar zerindeki arlkl pay
sahibi olmas dolaysyla Hkmetin
TCMB zerindeki etkisi ve denetim gc
uygulamada daha fazla olmutur. Bununla
birlikte, 1715 sayl Kanunun, TCMBnin
sermaye yaps, dare Meclisi ve Denetleme
Kurulu yelerinin seimi, kamuya
finansman kolayl salanmamas gibi
birok noktada, daha sonra 1970 ylnda
yrrle giren 1211 sayl Kanundan dahi
ileri dzeyde, bamsz bir Merkez Bankas
ngrdn sylemek mmkndr.
1715 sayl Kanun, 1931den 1970e kadar
22 kez deiiklie uramtr. Balangta
yzde 15 ile, daha sonra yzde 25 ile
snrl olan Hazine sermayesi, zamanla
toplam sermayenin yarsn amtr. Bu
durum da, kamu kurumlarna ynelik
eitli kanunlarn Bankaya uygulanp
uygulanmayaca tartmasn gndeme
getirmitir. Bu kanunlarn Bankaya
uygulanmaya allmas, Bankann anonim
irket yapsyla elien sonularn ortaya
kmasna sebep olmutur. Bankann
bamszln zayflatan baka bir deiiklik
de, kamuya finansman salanmas yolunun
almas uygulamasdr. 1715 sayl TCMB
Kanununda yaplan deiikliklerle Merkez
Bankas kamuya kredi verebilir konuma
getirilmitir.
Zaman iinde dnyada deien ekonomik
ve siyasi konjonktrn de etkisiyle merkez
bankacl kabuk deitirmi, merkez
bankalarnn parann dolamn dzenleme
ve kontrol etme grevleri genilemi ve
bata ak piyasa ilemleri olmak zere bu
grevleri daha iyi yerine getirebilmelerini
salayacak yeni aralar ortaya kmtr. Bu
sebeplerle, 1715 sayl Kanun ihtiyalar
karlayamaz olmutur. Tm bu yaanan
sre sonrasnda 1715 sayl Kanun
yrrlkten kaldrlarak,
14 Ocak 1970 tarih ve 1211 sayl TCMB
Kanunu yrrle konmutur.
14
B. 1970 2001 Dnemi
1968-1973 yllarn kapsayan kinci Be
Yllk Kalknma Plannda ngrlen
hedeflere ulalmasn salamak amacyla
ekonomideki kurumlarn yeniden
yaplandrlmasna ilikin almalar
yaplmaya balanm ve bu dorultuda
TCMBnin hem kurumsal yap hem
stlenecei grevler asndan yeniden
yaplandrlmas gndeme gelmitir. 1930
tarih ve 1715 sayl TCMB Kanununda
1970e kadar geen sre zarfnda nemli
deiiklikler yaplmasna karn, Bankann
ekonomideki nceliklere uyum gsterme
konusunda yetersiz kald ynndeki
dnceler sz konusu dzenlemelerin
temelini oluturmutur. Planl ekonomiye
gei ile birlikte para dolam ve kredilerin
kontrol edilmesi gibi ihtiyalar ve yeni
piyasa aralarnn ortaya kmas gibi
gelimeler de Bankann yapsnda baz
deiikliklerin yaplmasn gerekli klmtr.
Bu balamda, 14 Ocak 1970 tarihinde kabul
edilen 1211 sayl Kanun ile Banka ksmen
de olsa, dnemin hem ekonomik anlamda
hem merkez bankacl alannda yaanan
yeniliklerini yanstan bir yapya kavumutur.
Yeni Kanun, Bankann yasal statsnde,
organizasyon yapsnda, yetki ve
grevlerinde nemli deiiklikleri
beraberinde getirmitir. Sz konusu
Kanun ayn zamanda Bankann grev ve
yetkilerinin artrlmasn da salamtr. Bu
kapsamda, Bankann dorudan ve dolayl
para politikas aralar zerindeki kontrol
artrlm ve Bankaya para arzn ve likiditeyi
dzenlemek amacyla ak piyasa ilemleri
yapma yetkisi verilmitir.
Kanunun Bankann etkinliinin artmasna
ynelik bir dizi dzenlemeyi gndeme
getirmesine karn, Kanunda yer alan
baz hkmlerin bamszlk konusunda
ciddi bir gerilemeye neden olduu dikkat
ekmektedir. rnein reeskont ilemleri
ile orta vadeli kredi verme olanann
yatrmlar ve ekonomik kalknmay
desteklemek amacyla Bankaya tannmas,
Bankann para politikas uygulamasndaki
bamszln zedelemitir.
Kanunun TCMB bamszln zedeleyen bir
baka nemli hkm ise Bankann reeskont,
iskonto ve avans faiz oranlarn hkmetin
izledii ekonomi politikalarn gz nnde
bulundurarak belirleyecek olmasdr.
Ayrca Bankann para ve kredi politikasn,
kalknma planlarn ve yllk planlar gz
nnde bulundurarak belirlemesi gerektii
hkm Kanunda yer almtr. Bylelikle 1960
sonrasnda arlk verilen planl ekonomide
TCMB, hkmetin ekonomi politikalarn
destekleyici bir kamu kuruluu kimliine
brnmtr. Bu durum, Bankann sermaye
yapsn dzenleyen hkmde yaplan
deiikliklerde de gze arpmaktadr.
Kanun ile, Bankann anonim irket stats
muhafaza edilmi, sermayesi ise 15 milyon
TLden 25 milyon TLye ykseltilmitir.
Sermayedeki 10 milyon TLlik arta karlk
gelen hisse senetlerinin tamam A snfna
tahsis edilmi ve bylelikle Hazinenin
Banka sermayesi ve ynetimine daha
geni oranda katlmas salanmtr. Ayrca
Hazinenin sahip olduu sermaye paynn
yzde 51den az olamayaca hkme
balanmtr. Sermaye yapsnda meydana
gelen sz konusu deiiklikler ile TCMB
bamszlnn geri plana itildii dikkat
ekmektedir.
15
1211 sayl Kanunun bir dier zellii
de, hkmetin para ve krediye ilikin
tedbirleri alrken Bankann grnn
alnmas hkmnn getirilmesi ile Bankann
danman kurum niteliine vurgu yapmas
olmutur. Bamszl en az sermaye
yapsndaki deiiklik kadar olumsuz ynde
etkileyen bir baka hkm ise Bankann
Hazineye verecei ksa vadeli avans orannn
bte deneklerinin yzde 15ine karlmas
hkm olmutur. Bu deiiklikle TCMBnin
kamuya kaynak kullandrma imkn
artrlm ve Banka bilanosunun hkmetin
izledii politikalarn sonularndan
dorudan etkilenmesinin n almtr.
1970li yllar sresince Kanunun
ngrd biimde hkmetin belirledii
ekonomi politikalarna destek verme
grevini yrten Bankann bu ilevine
en iyi rneklerden biri olarak i Dvizi
Hesaplar gsterilebilir. 1974 ylndaki Kbrs
Bar Harekatnn ardndan Trkiyeye
uygulanan ekonomik ambargo ve kresel
petrol krizi dviz darboaz yaratmtr.
Bu darboazn almasnda yurt dnda
alan vatandalarmzn tasarruflarnn
lke ekonomisine kazandrlmasnn
nemli bir katk yapaca dncesinden
hareketle 1976 ylnda TCMB nezdinde yurt
dndaki vatandalarmza ynelik olarak
Kredi Mektuplu Dviz Tevdiat Hesaplar
almaya balanmtr. Dolaysyla TCMB
ticari bir banka olmamasna karn lke
ekonomisinin iine dt bunalmdan
k salamak amacyla ticari bir banka
gibi hareket etmek zorunda kalm ve yurt
dndan mevduat toplamaya balamtr.
Bu balamda, Bankann asli grevlerinden
bir uzaklamann yaanmaya balad
sylenebilir.
te yandan bu dnemde bte aklarnn
finansmannda TCMB kaynaklar
kullanlmtr.
1980li yllar ise hem TCMB hem de Trkiye
ekonomisi asndan nemli deiimlerin
yaand yllar olmutur. 24 Ocak 1980
Kararlar ile Trkiye ekonomisi yapsal
bir dnm srecine girmi, serbest
piyasa ekonomisinin hkim olduu bir
ekonomik yap kurmak amacyla bir
dizi dzenleme hayata geirilmitir.
Para politikas kapsamnda mevduat
ve kredi faizlerinin piyasa koullarnda
belirlenmesine karar verilmesi ve sabit kur
rejiminin terk edilmesi gibi dzenlemelerle
Bankann finansal sistem iindeki paynn
azaltlmasna allm ancak artan
bte aklarnn finansmannda TCMB
kaynaklarna bavurulmaya devam
edilmesi, Bankann mali sistemdeki rolnn
artmasna neden olmutur.
Sz konusu dnemde TCMB bir
yandan hkmetin bte aklarnn
finansmannda etkin bir rol oynarken, dier
yandan nemli bir kurumsal deiim sreci
geirmitir. Bankann insan kaynana
yaplan yatrmn artrlmas ve aratrma
biriminin gelitirilmesine ynelik abalar
bu deiim srecinin nemli unsurlar
arasndadr. Ayrca Banka, 1987 ylnda ak
piyasa ilemleri yapmaya balam, modern
anlamda para ve dviz piyasalarnn
kurulmasnda nc rol stlenmi ve bu
amala 22 Ekim 1987 tarihinde Banka
bnyesinde Para Piyasalar ve Fon Ynetimi
Genel Mdrl kurulmutur. 1989 ylnda
ise TCMB ile Hazine, Hazineye verilen
ksa vadeli avanslarn snrlandrlmas
konusunda anlamaya varmtr. Dolaysyla
1980 sonrasnda TCMBnin modern
16
merkez bankalar seviyesine ulama ve
bamszln salanmas ynnde nemli
bir mesafe katettii dikkat ekmektedir.
Bunun nemli gstergelerinden biri de
1990 ylnda uygulanacak para programnn
ilk kez kamuoyuna aklanmas olmutur.
Bu program ile TCMB, toplam bilano
bykl, toplam i ykmllkler,
toplam i varlklar ve merkez bankas
paras zerine hedefler koyarak bunlar
denetim altna almak istemi ve programn
kamuoyu ile paylalmasyla hesap
verebilirlik ve effaflk alanlarnda nemli
bir adm atlmtr.
TCMB bamszlnn salanmas asndan
1994 ylnn ilk eyreinde yaanan finansal
kriz sonucunda alnan nlemler ise byk
nem tamaktadr. 21 Nisan 1994 tarihinde
kabul edilen deiiklikler ile ilk olarak
Bankann zel hukuk tzel kiisi statsnde
olduu vurgulanm ve Bankann bir kamu
kuruluu olarak grlmesinin nne
geilmeye allmtr. 1994 ylnda yaplan
deiikliklerinin en nemli blmn ise
Hazineye kullandrlan ksa vadeli avans
zerindeki kstlamalar oluturmutur. Buna
gre Bankann Hazineye her yl at ksa
vadeli avansn bte denekleri toplamnn
yzde 15inden nce yzde 12sine, 1996
ylnda yzde 10una, 1997 ylnda yzde
6sna drlmesi ve ilerleyen yllarda yzde
3 olarak benimsenmesine karar verilmitir.
TCMB ile Hazine arasnda 1997 ylnda
imzalanan protokol ile Bankann
etkinliinin artrlmas, bamszl
ve hesap verebilirliinin gelitirilmesi
ynnde nemli dzenlemeler kabul
edilmitir. lk olarak, 1998 ylndan itibaren
Hazinenin TCMBden ksa vadeli avans
kullanmamas ynnde uzlalmtr.
Bylelikle bte aklarnn finansmannda
Banka kaynaklarna bavurulmayacak,
Banka bilanosu gereksiz biimde
bymeyecek ve Banka asli grevleri
zerine younlaabilecektir. kinci nemli
dzenleme, TCMB tarafndan hazrlanacak
olan para programlarnn, hem Banka hem
de Hazineyi balayc biimde kamuoyuna
aklanmasnn kabul edilmesidir. Son
olarak ise, programlarn hedeflerine
ulamasnda byk nem tayan ksa
vadeli faiz oranlarnn belirlenmesinde
TCMB yetkili klnmtr. 1997 ylnda
imzalanan protokol, TCMBnin modern
merkez bankacl uygulamalar ve
zelliklerine erimesinde nemli bir adm
olmutur.
C. 2001 Yl ve Sonras
Yaanan ekonomik kriz nedeniyle Trkiye
ekonomisi iin bir dnm noktas nitelii
tayan 2001 yl, bamszlk ve iletiim
politikalarnn kurumsal tasarm gibi
pek ok alanda TCMB asndan nemli
gelimelerin yaand bir yl olarak kabul
edilmektedir. ncelikle gerekletirilen
yasal dzenlemelerle TCMBnin bamszl
glendirilmitir. 25 Nisan 2001 tarihinde
1211 sayl Kanunda yaplan deiiklikle,
ilk olarak TCMBnin temel amacnn fiyat
istikrarn salamak ve srdrmek olduu
belirtilmitir. Sz konusu deiiklikle
TCMBnin temel amacna ulamak
iin uygulayaca para politikasn ve
kullanaca para politikas aralarn
dorudan kendisinin belirleyecei
Kanunda belirlenmi ve bylelikle Banka
ara bamszlna kavumutur.
Yine sz konusu Kanun deiiklii ile
17
enflasyon hedefinin TCMB ve hkmet
tarafndan birlikte belirlenmesi hkme
balanm, hedeflenen enflasyon oran
konusunda hkmet ile ortak sorumluluun
daha net bir ekilde ortaya konmas
amalanmtr. Ayrca, TCMBnin para
politikasnn uygulanmasnda tek yetkili ve
sorumlu olduu vurgulanarak bamszl
gvence altna alnmtr.
Ayrca, 2001 ylnda 1211 sayl Kanunda
yaplan deiiklikle TCMBnin Hazine ile
dier kamu kurum ve kurulularna avans
vermesi, kredi amas ve Hazine ile dier
kamu kurum ve kurulularnn ihra ettii
borlanma aralarn birincil piyasadan satn
almas yasaklanmtr. Bu yasal dzenleme
sonucunda TCMBnin hkmetlerin maliye
politikalarn destekleyen, kamunun
finansman ihtiyacn karlayan bir kaynak
niteliinde olmasnn nne geilmitir.
Ayrca bte aklarnn TCMB kaynaklar
kullanlarak parasallamas engellenmitir.
Yine ayn Kanun deiiklii ile Bakan
Yardmclarnn grev sreleri, atanma
ve grevden ayrlma koullarna ilikin
dzenlemeler yaplmtr. Bu kapsamda
Bakan Yardmclarnn, Bakann nerisi
zerine mterek kararla be yl sre ile
atanmas ve bu srenin sonunda yeniden
atanabilmeleri ngrlmtr. Grev
srelerinin be yla karlmas ile birlikte
st ynetimin grevlerini yerine getirirken
siyasi etkiden bamsz olmalar gvence
altna alnmak istenmi, ayrca grev sresi
be yl olan Bakan ile uyum iinde grev
yapmalar amalanmtr. Ayrca Bakan
Yardmclarna grev sreleri boyunca
gvence getirilmitir.
Kurumsallamann merkez bankas
bamszlnn glendirilmesi
konusundaki nemi dikkate alnarak sz
konusu Kanun deiiklii ile para politikas
karar alma srecinin de kurumsallamas
hedeflenmi ve para politikas ilke, strateji
ve hedeflerinin belirlenmesinden sorumlu
Para Politikas Kurulu (PPK) kurulmutur.
Bu kazanmlar ile elde edilen bamszlk,
hesap verme sorumluluunu beraberinde
getirmitir. Bamszlk bir yandan doal
sonucu olan hesap verebilirlik araclyla
effafl ve etkin bir iletiim politikasn
gerekli klarak iletiim politikalarnn
TCMB politikalarnn merkezinde yer
almasn salamtr. Dier yandan
effaflk ve etkin iletiim politikas da
bamszl kuvvetlendirmitir. Hesap
verme sorumluluunun yansmalar
TCMB Kanununda aka belirtilmi,
bu dorultuda uygulamaya konulan
dzenlemeler ile effaflk ve hesap
verebilirlik alannda nemli mesafeler
katedilmitir.
Bu kapsamda TCMB Bakan tarafndan her
yln nisan ve ekim aylarnda Bakanlar Kurulu
ile TBMM Plan ve Bte Komisyonuna
Banka faaliyetleri ile uygulanm ve
uygulanacak olan para politikas hakknda
sunumlar yaplmaktadr. Banka, belirlenen
enflasyon hedeflerine ilan edilen srelerde
ulalamamas veya ulalamama olaslnn
ortaya kmas halinde, nedenlerini ve
alnmas gereken nlemleri hkmete
yazl olarak bildirmekte ve kamuoyuna
aklamaktadr. Ayrca Banka, enflasyon
hedefleri ve para politikas uygulamalarna
ilikin sreli raporlar hazrlayarak kamuoyu
ile paylamaktadr. Bunlara ek olarak
Bankann bilano ve gelir tablolar,
bamsz denetim kurumlar tarafndan
denetlenmektedir. Ayrca, gnlk analitik
18
bilano ve bamsz denetim raporlar TCMB
Genel A sitesinde yaymlanmaktadr.
TCMBnin bamszl yolunda atlan
admlar, mali disiplin ve sregelen yapsal
dzenlemelerin de katksyla, fiyat istikrar
yolunda nemli kazanmlar beraberinde
getirmitir. TCMBnin 2002 ylnda rtk
enflasyon hedeflemesi uygulamaya
balamas ile para politikasnda kurumsal
altyapnn iyiletirilmesi konusunda
nemli gelimeler kaydedilmitir. Ak
enflasyon hedeflemesi rejimine geilen
2006 ylna kadar geen sre iinde TCMB,
kurumsal erevesini etkinletirmi, iletiim
politikasn daha ak olarak ortaya koymu
ve TCMB bamszlnn uygulanmas
hususunda nemli mesafe almtr.
2006 ylnda ak enflasyon hedeflemesi
rejimine geilmesiyle birlikte, alnan para
politikas kararlarnn zamanlamas ve
ynnn effaf ve daha ngrlebilir
hale getirilmesi amacyla para politikas
stratejisinin oluturulmasnda tavsiye veren
konumda olan PPK, karar alc konuma
gemitir. PPK toplantlar 2006 ylndan
itibaren nceden belirlenen ve kamuoyuna
ilan edilen tarih ve saatte yaplmaya
balanmtr. Ayrca kararlarn ardndan
PPKnn grlerini ve faiz oranlarna ilikin
kararlarn gelecekte izleyecei seyre ynelik
sinyalleri ieren, faiz kararnn gerekesi
niteliinde bir metin yaymlanmaya
balanmtr. Bylece TCMB, para
politikasnn ngrlebilirliinin artmasn
salayan kurumsal altyap ve effaflk
konularnda gelimi lke merkez bankalar
ile yarr bir seviyeye gelmitir.
Enflasyon hedeflemesi rejimine geilmesiyle
beraber, para politikasnn temel iletiim
arac olarak Enflasyon Raporu yaymlanmaya
balamtr. ayda bir yaymlanan
Enflasyon Raporunda enflasyon ve genel
makroekonomik gelimeler kapsaml olarak
ele alnmakta ve TCMB, enflasyona ilikin
ngrlerini ve nceki ngrlerindeki
deiiklileri Rapor araclyla kamuoyu
ile paylamaktadr. Benzer ekilde, TCMB
destekleyici amac olan finansal istikrar
dorultusunda finansal sisteminin
btnne ilikin grlerini, yine effaflk
gereince, ylda iki kez yaymlamakta
olduu Finansal stikrar Raporu ile
duyurmaktadr.
TCMB gnmzde, Kanun ile temel amac
olarak belirlenmi olan fiyat istikrarn ve
destekleyici amac olan finansal istikrar
salamak zere sahip olduu ara
bamszl dorultusunda uygulamalarn
srdrmektedir. Bankann bir anonim irket
olarak kurulmu olmas ve uygulayaca
para politikas ile kullanaca para politikas
aralarn dorudan kendisinin belirlemeye
yetkili klnmas, Bankann bamszln
garanti altna alan en nemli unsurlardr.
Nitekim Avrupa Merkez Bankasnn bir
merkez bankas kanununun bamszlk
asndan deerlendirilmesinde kulland
ltlere gre, TCMBnin ilke dzeyinde
kurumsal, ilevsel, bireysel ve mali adan
bamsz olduu grlmektedir.
19
Fiyat stikrar
Finansal stikrar
Para Politikas
Konumalar
Yaynlar

SELM YAYINLAR
Aylk Fiyat Gelimeleri
Bamsz Denetim Raporlar
Central Bank Review
alma Teblileri
Ekonomi Notlar
Enflasyon Raporu
Finansal stikrar Raporu
demeler Dengesi Raporu
TCMB Blten
Yllk Rapor

SELM STATSTKLER
Bank for International Settlements (BIS) - Tezgahst Dviz ve Trev Piyasalar Anketi
Banka Kredileri Eilim Anketi
Beklenti Anketi
Finansal Kesim Dndaki Firmalarn Dviz Varlk ve Ykmllkleri
Haftalk Basn Blteni
Haftalk Menkul Kymet Transferi
ktisadi Ynelim Anketi ve Reel Kesim Gven Endeksi
malat Sanayi Kapasite Kullanm Oran
Ksa Vadeli D Bor statistikleri
Konut Fiyat Endeksi
demeler Dengesi statistikleri
zel Sektrn Yurt Dndan Salad Kredi Borcu
Parasal ve Finansal statistikler
Reel Efektif Dviz Kuru
Sektr Bilanolar
Tketici Eilim Anketi ve Tketici Gven Endeksi
Uluslararas Rezervler ve Dviz Likiditesi
Uluslararas Yatrm Pozisyonu
Yatrm Anketi

Yaynlarmza www.tcmb.gov.tr adresinden ulaabilirsiniz.

21
22