UKUROVA NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

YKSEK LSANS TEZ

Gler BAYAR

EVSEL ISITMADA KULLANILAN NEME DAYANIKLI YAKIT

BRKETLERNN HAZIRLANMASI

MADEN MHENDSL ANABLM DALI

ADANA, 2012
 UKUROVA NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS

EVSEL ISITMADA KULLANILAN NEME DAYANIKLI YAKIT

BRKETLERNN HAZIRLANMASI

Gler BAYAR

YKSEK LSANS TEZ

MADEN MHENDSL ANABLM DALI

Bu Tez --/--/2011 Tarihinde Aadaki Jri yeleri Tarafndan

Oybirlii/Oyokluu ile Kabul Edilmitir.

...
Prof. Dr Mehmet YILDIRIM Prof. Dr. Suphi URAL Do. Dr. Murat ERDEMOLU
DANIMAN YE YE

...
Do. Dr. Ahmet DA Do. Dr. Hseyin VAPUR
YE YE

Bu Tez Enstitmz Maden Mhendislii Anabilim Dalnda hazrlanmtr.

Kod No:

Prof. Dr. lhami YENGL

Enstit Mdr

Bu alma . . Aratrma Projeleri Birimi Tarafndan Desteklenmitir.

Proje No: MMF2010YL21

Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge ve fotoraflarn
kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere
tabidir.
 Z

YKSEK LSANS TEZ

EVSEL ISITMADA KULLANILAN NEME DAYANIKLI YAKIT

BRKETLERNN HAZIRLANMASI

Gler BAYAR

UKUROVA NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS
MADEN MHENDSL ANABLM DALI

Danman :Prof. Dr. Mehmet YILDIRIM

Yl: 2011, Sayfa: 121
Jri :Prof. Dr. Mehmet YILDIRIM
:Prof. Dr. Suphi URAL
:Do. Dr. Murat ERDEMOLU
:Do. Dr. Ahmet DA
:Do. Dr. Hseyin VAPUR

Bu alma, ince boyutlu kmrlerden elde edilen briketlerin standart test

sonularn ve briketleme deneylerini kapsamaktadr. Deneylerde, tane boyutunun,
sl ilem sresi ve scaklnn, nem ieriinin, briketleme basncnn ve balayc
miktarnn briketlerin mekanik dayanm zerine etkileri aratrlmtr. Briketlerin
dayanmlar ile ilgili bilgi elde etmek iin suya, darbeye ve dmeye kar dayanm
testleri yaplmtr. Numunelerin yanma karakteristikleri iin soba yakma testi
yaplmtr.
Deneysel almalarn sonularna gre briketlenen numunenin optimum tane
boyutu ve nem miktar sras ile -3,15 mm ve %7dir. Briketleme basnc 450 kg/cm2
yzeyi olduundan en iyi mekanik dayanma ulald. Optimum balayc miktar,
sl ilem sresi ve scakl sras ile %10, 60 dk ve 200 0Cdir.

Anahtar Kelimeler: Kmr Briketleme, Balaycl Briketleme, Melas, Evsel Yakt,

Soba Yakma Testi.

I
 ABSTRACT

MSc. THESIS

PROCESSING OF FUEL WATER RESISTANT BRIQUETTES USED IN

DOMESTIC HEATING

Gler BAYAR

UKUROVA UNIVERSITY
INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES
DEPARTMENT OF MINING ENGINEERING

Supervisor :Prof. Dr. Mehmet YILDIRIM

Year: 2011, Pages: 121
Jury :Prof. Dr. Mehmet YILDIRIM
:Prof. Dr. Suphi URAL
:Assoc. Prof. Dr. Murat ERDEMOLU
:Assoc. Prof. Dr. Ahmet DA
:Assoc. Prof. Dr. Hseyin VAPUR

This study covers briquetting experiments and the Standard test results of the
briquettes obtained from a fine sized coal sample. In the experiments, effects of
binder content, heat treatment period, temperature and particle size on mechanical
strength of the briquettes were investigated.
Water resistance, impact resistance and shatter tests were conducted in order
to find out information related to durability of the briquettes. Stove combustion tests
were performed for the combustion characteristics of the samples.
As a result of the experimental studies, optimum particle size and moisture
content of the sample briquetted, were found as 3,15 mm and 7% respectively. The
best mechanical strength was achieved when the briquetting pressure was 450 kN/
briquette surface. The optimum binder content was 10%, heat treatment period and
temperature were 60 min and 200 0C respectively.

Key Words : Coal Briquetting, Briquetting With Binder, Melasses, Domestic Fuel,
Stove Combustion Test.

II
TEEKKR

almamn her aamasnda yardmlarn esirgemeyen ve bana Evsel

Istmada Kullanlan Neme Dayankl Yakt Briketlerinin Hazrlanmas konulu
yksek lisans tezini veren, yapc ve ynlendirici fikirleri ile bana daima yol
gsteren, yaptmz iin ciddiyetini ve nemini srekli hatrlatarak beni onurlandran
danman hocam Sayn Prof. Dr. Mehmet YILDIRIMa teekkr bir bor bilirim.

Tm hayatm boyunca olduu gibi zorlu eitim sresince de hibir ekilde

maddi ve manevi desteklerini benden esirgemeyen ok deerli annem Sevgi
BAYARa, canm babam Kemal BAYARa ve aabeylerim Gngr ve Gner
BAYARa ve eim nder KALAYCIya sonsuz teekkr ederim. Bu almalarmn
en byk yap talar sizlersiniz.

Tezim sresince bana manevi ve alma destei salayan ukurova

niversitesi Maden Mhendislii Blmnden ok deerli arkadalarm Sultan
MEKe, Seda DEMRCye, Zehra ALTINELEPe, Ar. Gr. Alican
ZDEMRe ve Ar. Gr. Mahmut ALTINERe sonsuz teekkr ederim.

Yksek lisans almalarm esnasnda tm blm olanaklarndan

yararlanmam salayan .. Maden Mhendislii Blm Bakanlna ve
yardmlarn hibir zaman esirgemeyen blm alanlarna, maddi destek veren ..
Bilimsel Aratrma Projeleri Birimine teekkrlerimi sunarm.

III
NDEKLER SAYFA

Z......I
ABSTRACT.II
TEEKKRIII
NDEKLER...IV
ZELGELER DZN....VIII
EKLLER DZN..X
SMGELER VE KISALTMALAR.......XII
1. GR........1
1.1.Takmr le lgili Genel Bilgiler........................6
1.2.Trkiye Kmr Sektr..........8
1.2.1. Trkiye Kmr Rezervleri........8
1.2.2. Trkiye Kmr retimi ve Tketimi......13
1.3. Kmr Kullanm Alanlar....15
1.3.1 Kmrn Enerji Sektrnde Tketilmesi.............16
1.3.2. Isnma Sektrnde Tketilmesi...................16
1.4. Briketleme ..............18
1.4.1. Briketleme Teorileri.............18
1.4.2. Briketleme Yntemleri...........20
1.4.2.1. Katk Maddesiz Briketleme.........20
1.4.2.1.(1). Krma ve tme.............22
1.4.2.1.(2). Kurutma ................23
1.4.2.1.(3). Briketleme Scakl..............24
1.4.2.1.(4). Presleme................25
1.4.2.2. Katk Maddeli (Balaycl) Briketleme Yntemi...........25
1.4.2.2.(1). Katk Maddeli(Balaycl) Briketlemenin Aamalar......26
1.4.2.2.(2). Krma ve tme.............27
1.4.2.2.(3). Kurutma........28
1.4.2.2.(4). Kartrma.................28

IV
 1.4.2.2.(5). Briketlenecek Karmn Temperlenmesi ve Prese
Beslenmesi....................................................................29
1.4.2.2.(6). Presleme...........29
1.4.2.4.(7). Briketlerin Soutulmas ve Depolanmas..31
1.4.3. Kmr Briketlemede Kullanlan Katk Maddeleri....32
1.4.3.1. Organik Balayclar..........33
1.4.3.2. norganik Balayclar............35
1.4.4. Briketlemeye Etki Eden Faktrler.........36
1.4.4.1. Kmrn Petrografik zellikleri..............37
1.4.4.2. Kmrn Yapsal zellikleri.................37
1.4.4.3. Kmrn Nem erii............38
1.4.4.4. Kmrn Mineral Madde erii.......................38
1.4.4.5. Kmrn Tane Boyutu..................................39
1.4.4.6. Presleme Basnc ve Sresi............40
1.4.4.7. Briketleme Scakl..................40
1.4.4.8. Briketin ekli ve Arl...........41
1.4.4.9. Katk Maddesinin zellii................41
1.4.4.10. Briketlerin Gzeneklilii..................42
1.4.4.11. Kmrn Kurutulma artlar...............42
1.4.4.12. Isl lem...........42
1.4.4.13. Briket Yzeyinin Kaplanmas..................43
1.4.5. Kmr Briketinde Aranan zellikler........43
1.4.5.1. Briketlerin Mekanik Salaml.....................44
1.4.5.2. Briketlerin Ufalanma Salaml...............45
1.4.5.3. Briketlerin Suya Dayanm................46
1.4.5.4. Briketlerin Yanma zellii................46
1.4.6. Trkiye'de Briket retimi..............47
1.4.7. Dnyada Briket retimi.......................................................................49
1.4.8. Briketlemenin Amac.............50
2. NCEK ALIMALAR.....................53
3. MATERYAL VE METOD.............63

V
 3.1. Materyal.............63
3.2. Metod.........................65
3.2.1. Nem Analizi..........................................65
3.2.2. Kl Analizi...................................65
3.2.3 Elek Analizi............................................................................................66
3.2.4. Kmr Karmlarnn Hazrlanmas.............67
3.2.5. Deney Numunelerinin tlmesi ..........................................68
3.2.6. Darbe Dayanm ndeks Deerinin Belirlenmesi...........................70
3.2.7. Briketlemeye Tane Boyutunun Etkisi...................71
3.2.8. Briketlemeye Isl lem Scaklnn Etkisi..........................73
3.2.9. Briketlemeye Balayc Miktarnn Etkisi................73
3.2.10. Briketlemeye Nem eriinin Etkisi...............................73
3.2.11. Briketlemeye Presleme Basncnn Etkisi...........................74
3.2.12. Briketlemeye Isl lem Sresinin Etkisi.........................74
3.2.13. Briketlemeye Younluun Etkisi................................74
3.3. Dayanm Testleri....................75
3.3.1. Shatter (Dme Salaml) Testi.............75
3.3.2. Briketlerin Krlma Salaml......................77
3.3.3. Briketlerin Suya Dayanm...........................78
3.4. Baca Gazna Geen Kkrt Oran Tayini.................................79
3.5. Soba Yakma Testi.................................................80
4. ARATIRMA BULGULARI.........83
4.1. Deney Numunelerinin tlmesi................................................................83
4.2. Darbe Dayanm ndeks Deerinin Belirlenmesi............................................85
4.3. Briketlemeye Tane Boyutunun Etkisi........86
4.4. Briketlemeye Isl lem Scaklnn Etkisi...............87
4.5. Briketlemeye Isl lem Sresinin Etkisi...............90
4.6. Briketlemeye Balayc Miktarnn Etkisi.................92
4.7. Briketlemeye Nem eriinin Etkisi ................95
4.8. Briketlemeye Presleme Basncnn Etkisi......98
4.9. Briketlemeye Younluun Etkisi.............100

VI
 4.10. Soba Yakma Testi.......................102
4.11. Shatter (Dme Salaml) Testi..........................106
4.12. Isl lem in Harcan Enerji Miktar.............................109
5. SONULAR VE NERLER..................................111
KAYNAKLAR......................113
ZGEM..............................121

VII
ZELGELER DZN SAYFA

izelge 1.1. Birincil enerji talep projeksiyonlar...............................................................7

izelge 1.2. Mays 2008 itibariyle bulunan yeni linyit rezervlerinin blgelere dalm..8
izelge 1.3. Birincil enerji kaynaklar retimi..................................................................9
izelge 1.4. Birincil enerji kaynaklar tketimi................................................................9
izelge 1.5. Trkiyenin birincil enerji kaynaklar retim hedefleri..............................10
izelge 1.6. Trkiyenin birincil enerji kaynaklar tketim hedefleri............................11
izelge 1.7. Kmr briketlerinin sahip olmas gereken fiziksel ve kimyasal
zellikleri....45
izelge 3.1. Deneylerde kullanlan kmrn ksa analizi...............................................63
izelge 3.2. Briketleme ileminde kullanlan numunenin elek analizi...........................67
izelge 3.3. tme parametreleri..................................................................................69
izelge 3.4. Deneyde kullanlacak elik bilyelerin zellikleri........................................69
izelge 4.1. Kullanlan kmr numunesinin tme sonras kmlatif elek alt ve elek
st deerleri..................................................................................83
izelge 4.2. Antrasitin tme sonras kmlatif elek alt ve elek st deerleri..84
izelge 4.3. Numunelerin dayanmlarna gre snflandrlmas....................................85
izelge 4.4. Deneylerde kullanlan numunenin ve antrasitin darbe dayanm indeks
deeri..........................................................................................................85
izelge 4.5. Briketlemeye tane boyutunun etkisi............................................................86
izelge 4.6. Briketlemeye sl ilem scaklnn etkisi...................................................88
izelge 4.7. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde sl ilem sresinin etkisi...90
izelge 4.8. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde sl ilem sresinin etkisi91
izelge 4.9. Melas-kmr karmnn briketlenmesinde balayc miktarnn etkisi.92
izelge 4.10. CHB-kmr karmnn briketlenmesinde balayc miktarnn etkisi93
izelge 4.11.CHB bnye nemi karlarak yaplan briketlerde balayc miktarnn
etkisi..................................................................................................94
izelge 4.12. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde nem ieriinin etkisi........96
izelge 4.13. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde nem miktarnn etkisi........97

VIII
izelge 4.14. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde presleme basncnn
etkisi...........................................................................................................98
izelge 4.15. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde presleme basncnn
etkisi..99
izelge 4.16. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde younluun etkisi..100
izelge 4.17. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde younluun etkisi...........101
izelge 4.18. Soba yakma testi..103
izelge 4.19. Sobada yaklan kmr numunelerinin nem ve kkrt miktar................104
izelge 4.20. Soba yakma testi sonular......................................................................104
izelge 4.21. Shatter dme testi numune parametreleri..............................................107
izelge 4.22. Shatter dme testi elek fraksiyonlar.....................................................108
izelge 4.23. Shatter dme testi sonular..................................................................108

IX
EKLLER DZN SAYFA

ekil 1.1. Trkiyedeki 1850-2100 yllar aras birincil enerji kaynaklar........................4

ekil 1.2. Trkiyenin 2007 yl birincil enerji arz retimi...............................................5
ekil 1.3. Trkiyenin kmr yataklar haritas...............................................................12
ekil 1.4. 19412009 yllar havza takmr retimi....................................................14
ekil 1.5. Ekster presin basit ematik grn..............................................................21
ekil 1.6. Katk maddesiz briketleme ilem basamaklar................................................22
ekil 1.7. Katk maddeli(Balaycl) briketlemede ilem basamaklar..........................27
ekil 1.8. ift merdaneli presin basit ematik grn.................................................30
ekil 1.9. Merdaneli presin basit ematik grn........................................................31
ekil 3.1. Deneysel ilem kademeleri..............................................................................64
ekil 3.2. Deneylerde kullanlan darbe dayanm aleti......................................................71
ekil 3.3. Kmr briketleme iin presleme aparat..........................................................72
ekil 3.4. Briketleme yaplan presleme cihaz.... 72
ekil 3.5. Shatter dme testi dzenei ematik grnm.............75
ekil 3.6. Shatter dme testi dzenei....76
ekil 3.7. Mekanik dayanm lm cihaz...........78
ekil 3.8. Suya dayanm deneylerine tabi tutulan briketlerin sonraki grnm........79
ekil 3.9. Soba yakma testinde kullanlan soba...................81
ekil 3.10. Baca gaz lm yaplan soba bacas...............81
ekil 3.11. Baca gaz ve scakl lm cihaz...........82
ekil 4.1. Kmr numunesinin tme sonras kmlatif elekalt ve elekst erileri....83
ekil 4.2. Antrasitin tme sonras kmlatif elek st ve elek alt erileri...................84
ekil 4.3. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde tane boyutunun etkisi........87
ekil 4.4. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde tane boyutunun etkisi..........87
ekil 4.5. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde sl ilem scaklnn
etkisi............................89
ekil 4.6. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde sl ilem scaklnn
etkisi........................89

X
ekil 4.7. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde sl ilem sresinin etkisi.......90
ekil 4.8. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde sl ilem sresinin etkisi.....91
ekil 4.9. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde balayc miktarnn
etkisi.92
ekil 4.10. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde balayc miktarnn etkisi94
ekil 4.11. CHB(bnye nemi karlm)-kmr karmlarnn briketlenmesinde
balayc miktarnn etkisi.........95
ekil 4.12. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde nem miktarnn etkisi......96
ekil 4.13. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde nem miktarnn etkisi........97
ekil 4.14. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde presleme basncnn etkisi...99
ekil 4.15. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde presleme basncnn etkisi..100
ekil 4.16. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde younluun etkisi.....101
ekil 4.17. CHB -kmr karmlarnn briketlenmesinde younluun etkisi.....102
ekil 4.18. Para kmrn islilik deerleri...........105
ekil 4.19. Melasl briketlerin islilik deerleri..........................105
ekil 4.20. CHBli briketlerin islilik deerleri......106

XI
XII
SMGELER VE KISALTMALAR

TPES : Toplam Birincil Enerji Arz(Total Primary Energj Supply)

TEP : Toplam Enerji retimi(Total Enerji Production)
MW : Megawatt
MWh : Megawatt saat
Kcal : Kilokalori
TK : Trkiye Kmr letmeleri
TEK : Trkiye Elektrik Kurumu
ETKB : Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl
Gwh : Gigawatt Hour
EA : Elektrik retim Anonim irketi
MTA : Maden Tetkik Arama
TPAO : Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl
DS : Devlet Su leri
TTK : Trkiye Takmr Kurumu
FOB : Free On Board
TMB : Trkiye imento Mstahsilleri Birlii
AOL : Akale Oltu Linyitleri
ISI : Darbe Dayanm ndeks Deneyi
MISI : Dzeltilmi Darbe Dayanm ndeksi
TA : Ortam Scakl
TG : Soba i Scaklk
TK : Havada kurutma scakl
CO : Carbon Monoksit
ppm : Milyonda Bir
0
C : Scaklk
CH4SL : Kalsiyum Slfit Likr
NH4SL : Amonyum Slfit Likr
ASTM : The American Society For Testing And Materials
CHB : CarboHydrate Binder

XII
Dk :Dakika
kN : Kilo Newton
mm : Milimetre
m : metre
d80 : malzemenin %80inin getii elek aral
MPa : megapaskal
Kcal/kg : kilokalori/kilogram
EA : Elekalt
E : Elekst
WEC : Dnya Enerji Konseyi(World Energy Council)
TNC : Trk Milli Komitesi(Turkish National Committee)
AB : Avrupa Birlii
BYKP : Be Yllk Kalknma Plan
BDT : Bamsz Devletler Topluluu
mTEP : Milyon ton edeer petrol
TSE : Trk Standartlar Enstits
HGI : Hardgrove tlebilirlik indeksi
DIN : Alman Standartlar Enstits
CIAB : Coal Industry Advisory Board
TCMB : Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas
ISO : Uluslararas Standart Birimi (International Organization For
Standardization)

XIII
1. GR Gler BAYAR

1. GR

lkelerin ekonomik ve sosyal geliimlerinin srkleyici unsuru ve en temel

gereksinimlerinden biri, enerjidir. Bu nedenle de lke ynetimlerini stlenenler,
enerjiyi kesintisiz, gvenilir, temiz ve ucuz yollardan bulmak ve bu kaynaklar da
mutlaka eitlendirmek durumundadrlar. Kimi geleneksel enerji kaynaklar ile geri
kalm teknoloji kullanmnn, doal evrede geri dnlmez tahribatlara yol
amamas iinse, srdrlebilir kalknma kavram gndeme gelmitir. Buna paralel
olarak da, yalnz enerji kayna teminini ve enerji retimini temel alan planlamann
yerini, gelimi toplumlarda enerji ekonomi-ekoloji dengesini zenle gzeten
planlama anlay ile, kaynak eitliliini ve jeopolitik gerekleri dikkate alan enerji
gvenlii modelleri almaya balamtr (Pamir, 2003).
thal enerji kaynaklarna bamll yksek olan lkeler asndan enerji
kaynaklarnn srekli, gvenilir, temiz ve eitli kaynaklardan/lkelerden
olabildiince uygun fiyatlarla salanmas gerekmektedir. Ayrca enerjinin, yksek
verimlilikle tketilmesi sorunu byk nem tarken genelde enerji ihracats olan
lkeler asndan, kendi enerji kaynaklarna uluslararas piyasalarda eitli lkelerden
kesintisiz ve yeterli talebin var olmas ve yeterince yksek fiyatlardan satlabilmesi
anlamnda enerji talep gvenlii kavram daha fazla n plana kmaktadr. Sonu
olarak, lkelerin gl bir ekonomik yapya sahip olabilmesi iin enerji gvenlii
stratejik neme sahiptir(Arslan, 2009).
Gelimi olan lkeler temel stratejilerini kaynak genilii, yerel kaynaklarn
ncelii, dk maliyet ve global sorumluluk gerei temiz enerji konularnda
younlatrmaktadr. Ancak stratejik adan birinci ncelik, enerjide da bamll
minimize etmek iin yerel kaynaklarn mmkn olduunca kullanlmas
gerekmektedir(Arslan, 2009).
Dnyann gelimi lkelerinin, enerji politikalarnda gzettikleri en nemli
unsurlardan birisi de enerji verimliliini arttrmak, enerji younluunu azaltmak ve
enerji tasarrufuna zen gstermektir. ada enerji politikalarnda hedef, yalnzca
kii bana kullanlan enerji ya da elektrik tketim miktarn arttrmak deil, enerjiyi
en verimli biimde kullanabilecek sistemleri gelitirerek en az enerji harcamas ile en

1
1. GR Gler BAYAR

fazla enerjiyi retebilecek, iletecek ve tketecek yapy kurabilmektir. rnein

ABDnde, 30 yl ncesi ile kyaslandnda, bugn 1 dolarlk gayri safi hsla
yaratabilmek iin % 56 daha az enerji kullanlmaktadr. Bunu temin edebilmenin
yollar arasnda; konutlarn tasarmndan, evde ve sanayide kullanlan elektrikli
aletlerin tasarmna ve standardizasyonuna, aralarda ileri teknoloji kullanmna,
tketicinin bilinlendirilmesinden vergi ve tevik uygulamalarna uzanan geni bir
yelpazeye yaylan politikalar yer almaktadr.
Gnmzde kullanlan enerji kaynaklarn, fosil yaktlar (kmr, petrol, doal
gaz), nkleer yaktlar, hidrolik kaynaklar, gne, rzgr, biomas, jeotermal vb. olarak
saymak mmkndr. Bunlarn ierisinde gnmz koullarnda en yaygn kullanma
ve tketimde en byk paya sahip olanlar fosil yaktlardr. Dier kaynaklar belli
oranlarda kullanma girmi olsalar dahi, gne dndakiler fazla genileme ansna
sahip deildir. Gne enerjisi kullanm da henz beklendii seviyeye ulaamamtr
ve gnmz teknolojik geliimiyle de en iyimser tahminle bile gne enerjisinin
ancak 2050de sanayi iin nemli oranda kullanma girebilecei ngrlmektedir
(Esser, 1999). Fosil kkenli yaktlarn belirlenmi rezervleri gz nne alndnda
ise, eitli kaynaklarda farkl rakamlar verilse de, ortalama olarak kmrn 200 yl,
petroln 40 yl ve doal gazn 60 yl civarnda bir mrnn olduu hesaplanmaktadr
(Tsiad, 1998; Mimurato, 2001).
Dnyada nfus art, sanayileme ve ehirleme ile birlikte, kreselleme
sonucu artan ticaret ve retim imknlarna bal olarak doal kaynaklara ve enerjiye
olan talep giderek artmaktadr. Son otuz yldr Dnya birincil enerji talebi yaklak
olarak ylda %2 olarak bymtr. Fosil yaktlardan petrol ve doal gaza kyasla
kmr talebi, ortalama %1,8 ile daha dk bir byme gstermitir. Gemite
Dnya enerji kullanmnn %24-25i kmr kaynandan karlanrken bu oran, 2030
ylnda referans senaryoya gre % 23, alternatif senaryoya gre de %20 dolaynda
gerekleecei ngrlmektedir(CIAB, 2006). Fakat son be yldr kmr
kullanmnn %5 bymesi, talep tahminlerinin fiili durumla rtmediini ortaya
koymaktadr. rnein, ABD halen 93 GW kurulu gce sahip kmre dayal termik
santral kurmay planlamakta ve bu tesislerin yaklak %30unun yapm ileri
aamadadr. Ayrca ABD 2030 ylnda 3-5 milyon varil/gn kapasiteli kmrden

2
1. GR Gler BAYAR

ulamda kullanlacak sv yakt eldesi projelerini gerekletirmeyi

planlamaktadr(Bezdek, 2006). Gelimekte olan lkelerden in, yllk 2,225 milyar
ton retimiyle; kmr talebinin bymesi, kmrn kresel rekabet gcnn artmas,
uzun vadeli enerji gvenlii ynlerinden en nemli role sahiptir. in de kmrden
sv yakt retimi konusunda 2020 ylnda 1 milyon varil/gn kapasiteye ulamay
hedeflemektedir(Zhang, 2006).
21. Yzylda Dnya, ylda 8,8 milyar ton petrol edeeri enerji tketmitir.
Bu tketimin yaklak %40 petrolden, %25i kmrden, %24,7si doal gazdan,
%7,6s nkleerden ve %2,6s da hidroelektrikten elde edilmitir. Vurgulanmas
gereken husus, alternatif arama abalarna karn petroln bata roln srdrmesi ve
fosil yaktlarn, toplamda dnya birincil enerji gereksiniminde %90a varan
belirleyici konumudur.
Enerji politikalarmzn belirlenmesinde, arz gvenlii asndan, kendi
kaynaklarmzn gelitirilmesinin yannda en fazla zen gsterilmesi gereken ilke,
ithal edilecek kaynaklarda gerek enerji kayna tr ve gerekse bu kaynaklarn
saland lkeler asndan kaynak eitliliinin salanmasdr. ABD, tkettii
petroln yaklak %53n ithal ederken, ithalatn bata Kanada, Meksika,
Venezuella ve Suudi Arabistan olmak zere, ok sayda lkeye yaym durumdadr.
2030larda, % 66ya ulaaca tahmin edilen ithal petrole bamllnda, Afrika ve
Hazar blgesi de dhil tm olanaklar gelitirmeye ve kontrol giderek zorlaan Orta
Douya gereksinimini olabildiince azaltmaya ve ucuz kaynaklara ulamaya
almaktadr. ABD, elektrik retiminde kendi topraklarnda ok zengin olan kmr
%52, nkleer enerjiyi ise %20 orannda kullanmaktadr. Fosil kaynaklar retimi
giderek azalan AB lkelerinin de, ithal enerji kaynaklarna olan gereksinimleri hzla
artmaktadr. ABnin bu konudaki en temel yaklamlarndan birisi, ithal kaynaklara
bamllndaki riskleri en aza indirebilmektir. Bu yaklamn temelinde de, gerek
tr asndan, gerekse ithalatn yapld lkeler asndan eitlendirme ve denge en
nemli unsurlar olarak yer almaktadrlar. Dnyann en byk gaz rezervlerine sahip
Rusya Federasyonu ise, bir baka adan bu eitlilii yaama geirmeye ve
Avrupaya, tamamen Ukrayna zerinden yapmakta olduu gaz ihracatnda, Polonya
bata olmak zere, yeni gzerghlar arayna girmektedir (Pamir, 2003).

3
1. GR Gler BAYAR

Konut tketicileri tarafndan kullanlan enerjinin eidi ve miktar, gelir

dzeyi, doal kaynaklar, yeterli datm altyaps vb. dier nedenlerle lkeden lkeye
nemli farkllklar gstermektedir. Hizmetler sektrnde, ekonomik byme,
ekonomik bymenin finansman yollar, nfus art hz vb. dier etmenler
belirleyici olmaktadr. Sanayi sektrnde, ekonomik faaliyetlerin dzeyleri ve
eitlilii, teknoloji kullanm, katma deer yaratmndaki ncelikler vb. dier
unsurlarn, toplam nihai enerji tketimi iinde sanayi sektr paynn belirleyicileri
olarak arlklarn korumalar beklenmektedir(Sohtaolu, Diz ve Erba, 2006).
Trkiye asndan duruma bakldnda, u anda enerjide da bamllmz
lke geleceini tehdit eder boyuta varmtr. Da bamll azaltmada
kullanabileceimiz ana kaynak ise kmr olmaktadr. Gnmzde olduka geni bir
kullanm alanna sahip olan kmr, gelecekte de bu payn srdrecek potansiyele
sahiptir(Arslan, 2009). 2100 ylna kadar kmr enerji olarak kullanmnda artan bir
grafik izlemektedir. Bu durum ekil 1.1de de grlmektedir.

ekil 1.1. Trkiyedeki 1850-2100 yllar aras birincil enerji kaynaklar (TK, 2009)

Kmr kullanmnn getirdii evresel etkiler ve bunun sonucu oluan

basklar kmrn mevcut ekli ile kullanmna byk engeller getirecektir. Bu
basklar ise kmrn daha verimli kullanmn salayacak ve sonuta kmr en

4
1. GR Gler BAYAR

azndan 2050 ylna kadar en nemli enerji kaynaklarndan biri olmaya devam
edecek grnmektedir(WEC, 2007).
lkemizde fosil kaynaklar iinde en byk rezerve sahip olan kaynak
kmrdr. Kmr rezervimiz iindeki en byk pay ise 12,4 milyar ton ile linyite
aittir. Linyit rezervlerimizin arlkl olarak dk sl deerde olmas, bu
kaynaklarmzn daha ok termik santrallerde elektrik retim amal tketilmesine
olanak salamaktadr. 1998 ylna kadar art eilimini srdren elektrik retimi
amal linyit retimi, arln ithal doal gaza verilmesi sonucu 1999 ylndan
itibaren nce duraklama, daha sonra ise belirgin bir d dnemine
girmitir(Tamzok, 2007). Doal gaz Trkiyede 2006 ylnda 907 milyon m3
retilmesine karn, 31313 milyon m3 kullanlmtr. 2007 ylndaki birincil enerji arz
retiminin sektrlere dalm ekil 1.2de verilmitir. Yani yerli retimin tketim
ierisindeki pay %2,89dur. Dier bir deyile da baml olduumuz bir enerji
trdr (energy.gov.tr; WEC-TNC, 2007).
2009 yl Austos ay sonuna kadar retilen elektrik enerjisinin yaklak
%29'u ithal ve yerli kmrden retilmitir. Austos ay sonuna kadar kmrden
retilen elektriin %27'sini takmr ve ithal kmr, %73' ise yerli linyit
kmrnden retilmitir. lkemizin geldii noktann ne olduu ise aadaki grafikte
ak olarak grlmektedir(TEA, 2007).

ekil 1.2. Trkiyenin 2007 yl birincil enerji arz retimi(WEC-TNC, 2007)

5
1. GR Gler BAYAR

lkemizin, artan enerji talebini srdrlebilir bir ekilde karlayabilmek

amacyla uzun vadeli planlama almalarmzda, Cumhuriyetimizin yznc yl
olan 2023 ylnda;

Yerli kmr ve hidrolik kaynak potansiyelimizi tamamen

kullanabilmek,
Yenilenebilir kaynaklardan azami lde istifade etmek,
Nkleer enerjiyi 2020 ylna kadar olan dnemde elektrik retim
kompozisyonuna dhil etmek,
Enerji verimliliinde AB dzeyine gelecek ekilde hzl ve srekli
gelime salamaktr(ETKB, 2010).

1.1. Takmr le lgili Genel Bilgiler

Dnya genelinde kmr rezervlerinin 297 trilyon tonu (%32) Asya Pasifik
lkelerinde, 254 trilyon tonu (%28) Kuzey Amerika lkelerinde, 222 trilyon tonu
(%24) Rusya ve BDT lkelerinde bulunmaktadr. Linyit, sl deeri dk,
barndrd kl ve nem miktar fazla olduu iin genellikle termik santrallerde yakt
olarak kullanlan bir kmr eididir. Buna ramen yerkabuunda bolca bulunduu
iin sklkla kullanlan bir enerji hammaddesidir. Takmr ise yksek kalorili
kmrler grubundadr. Yerli kaynak potansiyelimizin 12,4 milyar tonunu linyit, 1,33
milyar tonunu takmr oluturmaktadr (ETKB, 2010).
lkemiz rezerv ve retim miktarlar asndan linyitte dnya leinde orta
dzeyde, takmrnde ise alt dzeyde deerlendirilebilir. Toplam dnya linyit
rezervinin yaklak %1,6's lkemizde bulunmaktadr. Trkiye'nin toplam linyit
rezervi 12,4 milyar ton seviyesinde olup iletilebilir rezerv miktar ise 3,9 milyar ton
dzeyinde bulunmaktadr. Bununla birlikte linyitlerimizin byk ksmnn sl deeri
dk olduundan termik santrallerde kullanm n plana kmtr. lkemiz linyit
rezervinin yaklak %46's Afin-Elbistan havzasnda bulunmaktadr. lkemizin en
nemli takmr rezervleri ise Zonguldak ve civarndadr. Zonguldak
Havzas'ndaki toplam takmr rezervi 1,322 milyar ton, buna karlk grnr

6
1. GR Gler BAYAR

rezerv ise 519 milyon ton dzeyinde bulunmaktadr. (Takmr Sektr Raporu,
2009). Bununla birlikte kmre olan talep gn getike artmaktadr. Bu durum
izelge 1.1de gsterilmitir.

izelge 1.1. Birincil enerji talep projeksiyonlar (zder, 2002)

Yllar Takmr Linyit Asfaltit Doalgaz
(Bin Ton) (Bin Ton) (Bin Ton) (10 6 M3 )
2003 23466 80240 100 40513
2005 29026 100691 100 46382
2010 51837 160542 100 55156
2015 92847 179748 100 67430
2020 147035 184555 100 82749

Linyit sahalar lkemizde btn blgelere yaylm olup bu sahalardaki linyit

kmrnn sl deerleri 1000-5000 kcal/kg arasnda deimektedir. lkemizdeki
toplam linyit rezervinin yaklak %68'i dk kalorili olup %23,5'i 2000-3000
kcal/kg arasnda, %5,1'i 3000-4000 kcal/kg arasnda, %3,4' 4000 kcal/kg zerinde
sl deerdedir.
2005 ylndan itibaren enerji retiminde yerli kaynaklara nem verilmesi ve
da bamlln azaltlmas hedefleri erevesinde sanayileme ve nfus artna
paralel olarak artan enerji talebinin karlanmas amacyla; yeni kmr sahalarnn
bulunmas ve bilinen sahalarn gelitirilmesi almalarna hz verilmitir. Kmr
aramalarnda sondaj miktar son be ylda be kat artm, aramalarn sonucunda 8,3
milyar ton olan mevcut rezerve ilave olarak; 2008 Mays ay itibar ile 4,1 milyar ton
yeni linyit rezervi tespit edilmitir. izelge 1.2 de yeni linyit rezervlerinin blgelere
dalm gsterilmitir.
2008 ylnda 106 milyon TEP olan lkemizin toplam birincil enerji
tketiminde kmrn pay %28'dir. 2008 ylnda yaplan 33 milyon ton toplam
kmr satnn %82'si termik santrallere, %12 ise snma ve sanayiye olmutur.
lkemizde 2008 yl sonu itibariyle linyite dayal termik santrallerimizin kurulu gc
8.205 MW olup bu deer toplam kurulu gcmzn %19,6'sn karlamaktadr.

7
1. GR Gler BAYAR

Kmrn toplamda kurulu gce katks 10.191 MW olup bu deer toplam kurulu
gcmzn %24'n oluturmaktadr. Takmrne dayal termik santralimizin
kurulu gc 335 MW olup, toplam kurulu gcmzn %0,8'ine karlk gelmektedir.

izelge 1.2. Mays 2008 itibariyle bulunan yeni linyit rezervlerinin blgelere
dalm
Trkiye Linyit Rezervi
Rezerv Miktar
Blgeleri
Afin-Elbistan 1.915 milyon ton
Elbistan 420 milyon ton
Konya-Karapnar 1.280 milyon ton
Trakya 498 milyon ton
Manisa-Soma-Eynez 170 milyon ton
Eskiehir-Alpu 275 milyon ton

Afin-Elbistan linyitleri 1000-1500 kcal/kg alt sl deeri ierisindedir.

lkemiz toplam linyit rezervinin yaklak yars bu blgemizde bulunmaktadr. thal
bir kaynak olan doal gazn elektrik retiminde kullanlmas yerine rezervleri
belirlenen ve termik santral kurulabilecek zellikte olan linyit sahalarmzn hzla
devreye sokulmas ve mevcut santrallere yeni nitelerin ilavesi ile kurulu gcmzn
10.000 MW daha arttrlmas mmkn grlmektedir.

1.2. Trkiye Kmr Sektr

1.2.1. Trkiye Kmr Rezervleri

Trkiyenin birincil enerji kaynaklar retimi ve tketimi iinde en byk pay

kmre aittir. Takmr retimi ve tketimi ise 2000li yllarda izelge 1.3 ve
izelge 1.4te grld gibi ksa sreliine bir gerileme yaam olsa da, son
yllarda artarak devam etmektedir.

8
1. GR Gler BAYAR

izelge 1. 3. Birincil enerji kaynaklar retimi (ETKB, 2006).

izelge 1.4. Birincil enerji kaynaklar tketimi (ETKB, 2006).

lkemiz enerji ihtiyacnn %70lere varan blm dalm ile karlanmakta

iken bu oran Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn (ETKB) enerji temininde
eitlilik ve z kaynaklarmzn kullanm ilkesi ile yerli kaynaklarmza
ynelmesi sonucu %50lere gerilemitir. Youn kmr arama ve rezerv gelitirme

9
1. GR Gler BAYAR

almalar ile Trakya havzasnda ve Soma havzasnda yeni kmrler bulunmu,

bilinen sahalarda ise rezerv art salanmtr. Ayrca, MTA Genel Mdrl
Afin-Elbistan sahasnda linyit rezervini belirlemek ve hidrojeolojik problemleri
zmek amacyla almalarn srdrmekte olup, 2005 ylnda bu amala toplam
derinlii 45.000 myi aan sondajl alma gerekletirmitir. Trkiye'nin jeolojik
verileri bu rezervin 2 katna kma olasl olduunu gstermektedir(Nakoman,
1997).
Trkiyenin imdiki mevcut retim ve tketim miktarna ve kaynaklarna
bakarak gelecek yllardaki hedefleri ise izelge 1.5te ve izelge 1.6da verilmitir.

izelge 1.5. Trkiyenin birincil enerji kaynaklar retim hedefleri (Koak ve Altun,
2003)

10
1. GR Gler BAYAR

izelge 1.6. Trkiyenin birincil enerji kaynaklar tketim hedefleri (Koak ve Altun,
2003)

MTA Genel Mdrl bulduu petrol ve kmr sahalar ile bugn

lkemizin en nemli kurumlarndan olan TPAO ve TKnin temelini atarak
lkemizde enerjinin lokomotifi olmutur. MTA ald koordinasyon grevi ve
oluturduu projeler ile srdrlebilir enerji iin bir kez daha bu misyonu
stlenmitir(engler, 2006). lkemizde ok snrl doal gaz ve petrol rezervlerine
karn, 560 milyon tonu grnr olmak zere, yaklak 1,4 milyar ton takmr ve
12,3 milyar ton linyit rezervi bulunmaktadr. Trkiyedeki kmr yataklarnn
haritas ekil 1.3te verilmitir. Linyit rezervleri lke geneline yaylmtr. Hemen
hemen btn corafi blgelerde ve 37 ilde linyit rezervlerine rastlanlmaktadr.
Linyit rezervlerinin %21i TK, geri kalan ise EA, MTA ve zel sektr elindedir.

11
1. GR Gler BAYAR

ekil 1.3. Trkiyenin kmr yataklar haritas (TK, 2009)

Bununla beraber, lkemizin kmr potansiyeli henz tam olarak ortaya

konmu deildir. Linyit rezervlerimizin ounluu 19761990 yllar arasnda
bulunmutur. Bu dnemden sonra kapsaml rezerv gelitirme ett ve sondajlar
yaplamamtr. Enerjide da bamllmzn giderek artmas yannda pahal oluu,
yerli kaynaklara daha fazla ynelmemizi gerektirmitir. Bu anlayla Linyit
Rezervlerimizin Gelitirilmesi ve Yeni Sahalarda Linyit Aranmas projesi TK
koordinatrlnde, teknik olarak MTAnn nclnde ve sorumluluunda, ET
Maden, TPAO, EA, TTK ve DSnin katlm ile 2005 ylnda balatlmtr. Proje
ile bata MTA ve TK arivlerindeki linyit arama raporlar olmak zere dier
kurulularn kmrle ilgili verileri deerlendirilerek aratrlacak alanlar
belirlenmitir. Bu projeler erevesinde linyit havzalarnda yaplacak jeolojik ve
jeofizik ettler, sondajl aramalar, su, petrol, doal gaz ve bor gibi farkl amalarla
yaplm ve yaplacak olan sondajlardan elde edilen loglar zerinde yaplacak

12
1. GR Gler BAYAR

gemie dnk analizler yardm ile yeni rezervlerin belirlenmesine allacaktr.

2005-2010 yllarn kapsayan 6 yllk dnem iinde yaklak 30 000 km ett, 170 bin
m sondaj yaplmas planlanmtr. almalar bu kapsamda srdrlmektedir. Bu
almalar ile Trakya havzasnda, Soma havzasnda ve Karapnar havzasnda yeni
kmrler bulunmu, bilinen sahalarda ise rezerv artlar salanmtr. Yaplan
almalarda Afin - Elbistan havzasnda 1,915 milyon ton, Konya Karapnar
havzasnda 1,280 milyon ton, Eskiehir Alpuda 275 milyon ton, Trakya havzasnda
498 milyon ton, Soma Eynez havzasnda 170 milyon ton olmak zere toplam 4,138
milyon ton rezerv art salanm olup 8,3 milyar ton olan toplam linyit rezervimiz
12,3 milyar tona ulamtr.

1.2.2. Trkiye Kmr retimi ve Tketimi

lkemizde takmr madencilii Zonguldak Takmr Havzasnda TTK

tarafndan gerekletirilmektedir. Derin yer alt kmr madencilii yaplan
Zonguldak Takmr Havzasnn karmak jeolojik yaps tam mekanizasyona
gidilmesini engellemekte, takmr retimi byk lde insan gcne dayal
emek-youn bir ekilde gerekletirilmektedir.
1942 ylndan itibaren havzadaki takmr retimi seyri ekil 1.4te
verilmitir. Havza, salkl kaytlarn mmkn olduu 1942 ylndan gnmze kadar
224 milyon ton 1865 ylndan gnmze kadar yaklak 400 milyon ton takmr
retimi ile lke kalknmasnda nemli bir yer almtr.
Havza tarihi boyunca maksimum tvenan retim 1974 ylnda 8,5 milyon ton,
satlabilir retim ise 1967 ve 1974 yllarnda 5 milyon ton olarak gerekletirilmitir.
1974 ylndaki maksimum 5 milyon ton satlabilir retim deerine kadar zaman
zaman dler gzlense de, nemli bir retim art trendi yakalanm olan havzada
ulalan retim deeri korunamam, o yldan sonra azalmaya balayan satlabilir
retim 1982 ylndan sonra 4 milyon tonun altna inmitir. 1989 ylndan itibaren
TTK tarafndan iletilemeyen rezervlerin, hukuku TTK uhdesinde kalmak kaydyla,
rdvans karl zel firmalara ilettirilmesi uygulamas balatlmtr.

13
1. GR Gler BAYAR

ekil 1.4. 19412009 yllar havza takmr retimi (TTK, 2009)

Trkiyede 2008 ylnda 84 milyon ton linyit ve 1,3 milyon ton takmr
retilmitir. Linyit sektrnn en byk reticisi konumunda bulunan TK dnda,
kamuya ait Elektrik retim A..ne (EA) ait kmr ocaklar bulunmaktadr.
EAn, Ankara-Beypazar, Sivas-Kangal, K.Mara-Elbistan sahalarnda retilen
kmrler sadece termik santrallerde elektrik retimi amacyla kullanlmaktadr.
Takmr sektrnde ise sadece kamuya ait Trkiye Takmrleri Kurumu (TTK)
bulunmakta olup, bu kurum tarafndan Zonguldak havzasnda ylda yaklak 2
milyon ton civarnda retilen kmrler, elektrik retimi ile snma ve sanayi
sektrnde kullanlmaktadr. Bu kurumlar dnda zel sektre ait, lkenin her
tarafna yaylm halde kk ve orta lekte linyit kmr reten ok sayda iletme
bulunmaktadr. Linyit retimleri, zellikle 1970li yllarn balarndan itibaren, petrol
krizlerine bal olarak elektrik retimine ynelik linyit iletmeleri yatrmlarnn
balamas ile hzlanmtr. 1978 ylnda kartlan Devlete letilecek Madenler
Hakknda Yasa ile zellikle elektrik retimi iin gerekli olan linyit yataklarnn
kamu kesimi tarafndan iletilmesi imkn yaratlmtr. Bu dzenleme ile, sonraki
yllarda linyite dayal termik santrallerin Trkiye Elektrik Kurumu (TEK) tarafndan
kurulabilmesi salanm ve petrole olan bamllk bu sayede bir lde

14
1. GR Gler BAYAR

giderilebilmitir. 1970 ylnda yaklak 5,8 milyon ton olan linyit retimi 1998
ylnda yaklak 65 milyon ton olarak gereklemitir. Ancak, bu tarihten itibaren,
zellikle enerji ynetimleri tarafndan yaplan doalgaz alm anlamalar nedeniyle,
srekli bir d yaayan linyit retimi 2002 ylnda 63,5 milyon tona kadar
dmtr. Linyit retimindeki bu azalma, yerli linyitlerimizin elektrik enerjisi
amacyla kullanm oranndaki azalla paralel gitmektedir. 1990l yllarda 40 milyon
tonlara kadar dayanan Trkiye Kmr letmeleri (TK) satlabilir linyit kmr
retimi ise, 2008 ylnda 36,4 milyon ton olarak gereklemitir (TK, 2008 ).
lkemizdeki nfus artna ve Gayri Safi Milli Hasla artna paralel olarak
kmr kullanm miktarlar da her yl artmaktadr. lkemizin 2002 yl kmr tketim
miktar 63,5 milyon ton iken 2007 ylnda 97,3 milyonun zerinde olmutur. Bu
tketimin yaklak 13,3 milyon tonunun snmada, 12,1 milyon tonunun sanayide,
64,7 milyon tonunun ise elektrik retiminde kullanlmtr. Yerli kmr retiminin
tketim iindeki pay 2002 ylna gre artmakla birlikte, tketim art oranna gre
yetersiz kalmtr. TK tarafndan retilen kmrlerin sat elektrik retim ile snma
ve sanayi sektrne yaplmtr., TKnin toplam sat miktar 2004 ylnda 25,3
milyon tondan 2008 ylnda 36,4 milyon tona ulamtr.
Trkiyede kmr ithalatna ilikin resmi rakamlar yllar itibariyle lkeye
girmekte olan miktarnn art gsterdiini iaret etmektedir. 2004 yl ithalat rakam
2.149 milyon dolar iken, bu rakam 2005 ylnda 2.500 milyon dolara ykselmitir.

1.3. Kmr Kullanm Alanlar

lkemizdeki linyit retimi; Enerji Sektr (Termik Santral), Sanayi Sektr

ve Isnma (teshin) Sektr olmak zere 3 ana sektrn taleplerinin karlanmasna
yneliktir. 2007 yl itibariyle, linyit retiminin % 48i TK, geri kalan ise EA ve
zel sektr tarafndan yaplmtr. Linyit tketiminde en byk pay % 76 ile termik
santrallere ait olup, bu oranlar sanayide % 10, snma sektrnde ise % 14dr.

15
1. GR Gler BAYAR

1.3.1 Kmrn Enerji Sektrnde Tketilmesi

Kamuya ait linyit sahalar iin yaratlan projelerin yllk toplam tvenan
retim kapasitesi 78,735 milyon tondur. TKnin tvenan bazda proje kapasitesi
46,150 milyon ton, satlabilir linyit baznda proje kapasitesi 41 milyon tondur. Bu
satlabilir kapasitenin 34,035 milyon tonu 4209 MW kurulu gcndeki termik
santrallere, 6,73 milyon tonu ise snma ve sanayi sektrne yneliktir. Ayrca,
EA Genel Mdrl termik santrallere vermi olduu 23,5 milyon ton/yl linyit
miktarn, Elbistan Termik Santrali ilave nitelerinin devreye girmesiyle 2010
ylndan itibaren kademeli olarak arttrarak 40 milyon ton/yla karmay
programlamtr. Trkiyenin ekonomik yaplanmasnda nemli bir olumsuzluk
yaanmamas durumunda linyitin enerji sektrnde paynn % 30un zerine kmas
beklenmektedir. Elektrik retiminde maliyet asndan hidrolikten sonra ikinci srada
linyitin yer almas ayrca son yllarda yerli kaynak retim ve kullanmna arlk
verilmesi gelecek yllarda linyitin elektrik retimindeki payn arttraca izlenimini
vermektedir.

1.3.2. Isnma Sektrnde Tketilmesi

Takmr sektrnde sadece kamuya ait Trkiye Takmrleri Kurumu

(TTK) bulunmakta olup, bu kurum tarafndan Zonguldak havzasnda ylda yaklak 2
milyon ton civarnda retilen kmrler, elektrik retimi ile snma ve sanayi
sektrnde kullanlmaktadr. Bu kurumlar dnda zel sektre ait, lkenin her
tarafna yaylm halde kk ve orta lekte linyit kmr reten ok sayda iletme
bulunmaktadr.
2003 ylnda TK koordinatrlnde fakir ailelere yaplan kmr datm
esnasnda, Kaymakamlk ve Valilik makamlarndan elde edinilen istatistiki verilere
gre lkemizin snma sektrndeki kmr ihtiyac yaklak 14 milyon ton/yl
civarndadr. 2008 yl itibari ile lkemizin yaklak 17 milyon ton/yl kat yakt
ihtiyac olduu grlmektedir. Bu kmr ihtiyacnn yaklak yars ithalat yoluyla,
yars ise TK ve dier yerli kmr reticileri tarafndan para kmr olarak

16
1. GR Gler BAYAR

karlanmaktadr. lk olarak 1989 ylndan balayarak gnmze kadar hzla artan

ithal kmr ve son yllarda kullanm ve yaylm alan artan doalgaz nedeniyle
snma sektrndeki linyitin pay gerilemitir. 1988den itibaren Ankarada,
1992den itibaren de stanbul, Eskiehir, zmit ve Bursada konutlarda ve sanayide
kullanlmaya balanan doalgaz yaylm ve kullanmnn hzla artaca, 21 yerleim
yerinde ihaleyi kazanan irketlere lisans verildii ve 11 yerleim yerinde daha
doalgazn kullanlmaya balanld, 20 yerleim yerinde ihale aamasnda olduu,
22 yerleim yerinde ise ihale almalarnn devam ettii, 2012 ylndan itibaren ise
hemen hemen btn illerimizde doalgaz kullanmnn balayaca gz nne
alndnda; kmr iyiletirilmesine ilikin tesislerin saysn ve kalitesini arttrarak,
evre kriterlerine uygun kmrlerin hazrlanmas ve piyasa koullarnda yaplacak
bir fiyatlandrma ile ithal kmrle rekabeti srdrerek linyitin snma sektrndeki
pazar payn koruyabilmesi mmkn gzkmektedir. Hatta, dk kalorili
kmrlerin snma sektrnde kullanlabilmesine ilikin dumansz kazan ve soba
teknolojilerinin gelitirilmesi ve evre Ynetmeliinde yaplacak deiiklikle
linyitin snma sektrnde ki pazar payn arttrmas beklenebilmektedir.
Yksek kapasitede kmr retiminde kullanlan mekanize yntemler
nedeniyle retilen kmrn yaklak %40 20mmnin altndadr. Evsel stmada
kullanlan sobada kmr yaklrken, yanma veriminin yksek olmas iin kmr
tanecii-oksijen kontann yeterli olmas gerekmektedir. Bu ise, ancak sobaya
beslenen tanelerin oluturduu ktlenin gaz (hava) geirgenlii ile ilgilidir. Yeterli
kmr- hava konta ancak para boyutlu kmr iin mmkn olabilmektedir. Bu
nedenle evsel stma amal kat yakt iin para boyu bytme yani briketleme
ilemi gerekmektedir.
Kmrn dier kullanm alanlar ise, Orta ve kk lekteki sanayi
kurulularnn (tavuk, ya, tekstil, tuz fabrikalar vb.) linyit ihtiyalar, lkenin
byme hzna ve ekonomik geliime paralel olarak artma eilimi gstermektedir.
Ancak, byk ehirlerde kurulu baz sanayi tesislerin evre ynetmelii nedeniyle
doalgaza geme zorunluluu da dikkate alnrsa 2015li yllara kadar bu sektr
kapsamndaki kurulularn kmr taleplerinin 2,5-3 milyon ton aralnda devam
etmesi beklenmektedir. GENEL MDRL

17
1. GR Gler BAYAR

1.4. Briketleme

Trkiye linyitleri ve takmrlerinin yksek nem ierikleri nedeniyle

kolaylkla tozlanmaktadr. Bu tozlar zgaral soba ve kalorifer kazanlarnda
yaklamamaktadr. Kmr tozlar deiik sanayilere dk fiyatla
satlmaktadr(Gencer, 2004).
Briket teekkl teorisini ilk olarak aydnla kavuturan, Freiberg Maden
Akademisindeki Linyit Aratrma Enstitsnn kurucusu Prof. Kari Kegel'dir.
Briket teorilerinin gelitirilmesinde Kegel'in yannda bilhassa AGDE, FRITZSCHE
ve HOCK'un byk katklar olmutur
Briketleme katk maddeleri ile kartrlarak, bir kalp ierisinde preslenmesi
sonucu; kp, yastk, silindir veya yumurta gibi ekillerde, salam ve kaliteli bir yakt
haline dntrlmesi ilemidir. Kmrn briketlenmesinde iki ana ama sz
konusudur: Birincisi, yeterli sl deere sahip toz kmrlerini deerlendirmek;
ikincisi ise, yksek su ierikleri nedeniyle tuvenan olarak yaklmas g olan
kmrlerin kurutma yoluyla sl deerlerinin artrlmas ve arkasndan, briketleme
yntemi ile yksek sl deerli salam bir yakt haline dntrlmesidir. Bylece,
krlgan, abuk tozlaan, nem ierii yksek kmrler, sl deeri yksek, salam bir
yakt halinde; toz veya ince taneli bitml ve yar bitml kmrler de para yakt
halinde deerlendirilebilmektedir.

1.4.1. Briketleme Teorileri

Briketleme ilemine etki eden faktrlerin teorik adan yorumu ve tekniinin

gelitirilmesi amacyla yaplan almalara paralel olarak, kmrn fiziksel yaps ile
ilgili deiik teoriler de ne srlmtr.
Briketlerin salamln; Kegel, gzeneklerdeki suya; Scheithaver ve Fritzche
ise, bitmlerin tutma kuvvetine balamtr. Hock ve Blumm, kmr taneciklerinin
birbirine balanmasnda, hmik asidin, su filmine gre daha etkili olduunu
savunmulardr. Agde, briketlemenin, tmyle, kmrn fiziksel yapsna bal
olduunu ileri srmtr(Beker ve ark., 1998).

18
1. GR Gler BAYAR

Bu teorilerden en eskisi, kmrn bitm ieriine dayandrlan btm

teorisidir. Bu teoriye gre; kmrn iinde, genel olarak % 4-10 arasnda bulunan
bitmler, yksek presleme basnc altnda ve 80-100C scaklk aralnda
yumuayarak, kmr taneciklerinin etrafn ve briket yzeyini kaplamak suretiyle
balayc etkisi yapmaktadr. Kk taneli kmrler stldnda, hem kmrn
ierdii bitmler daha kolay yumuamakta, hem de bitmlerin kaplayaca yzey
alan arttndan, daha salam briketler elde edilmektedir. Bitm oran ve presleme
basnc arasndaki iliki incelendiinde, dayankl briketlerin elde edilebilmesi iin
kmrdeki bitm orannn en az %2-6, en fazla %13-14 arasnda olmas gerektii
saptanmtr. Toprak grnml, dk younlua sahip, yumuak ve bitm
ynnden zengin kmrler, ok dk basnlarda briketlenebildii halde, sert ve
bitm ierii dk olan kmrler, yksek briketleme basnc gerektirmektedirler.
Kmrn yaps, eitli boyutlardaki kapilerleri ve nem ierii ile bal petei
gibidir. Kmrn nem ieriinin %12'si mikron ve ondan daha kk aptaki
kapilerlerinde, geri kalan ise byk apl gzeneklerde toplanmaktadr. Kapiler
teorisine gre; kmr kapilerlerindeki su, presleme esnasnda basncn etkisi ile
dar kmakta ve tanelerin yzeyini kaplayarak birbirleri ile temasn
glendirmektedir. Basn kalktnda, kapilerler eski haline dnerken, dar kan
suyun, ancak bir ksm kapiler bnyesine geri dnmektedir. Geri kalan su ise, taneler
arasnda yakn temas salayan ve doal katk maddesi gibi vazife gren, ince bir
film tabakas oluturmaktadr. Bylece, katk maddesi, kmrn kendi bnyesinden
salanm olmaktadr. ok yksek veya dk miktarda nem ieren kmrleri, pratik
olarak briketlemek mmkn deildir. Briketleme konusunda faydal ve pratik olan bu
teoriye gre; ekster pres kullanldnda, %5 nem ieren kmrler iin 2000
kg/cm2lik presleme basnc; merdaneli presler kullanldnda ise, %6-10 arasnda
nem ieren kmrler iin 1600-2000 kg/cm2lik basn uygulamas nerilmektedir.
Briketlemede, kmr taneciklerinin birbirine balanmasnn molekler enerji
ile olan ilikisi, Kegel tarafndan aratrlmtr. Kegel'e gre, kmrn tanecik
boyutu klmesiyle artan yzey alan, kmr tanecikleri arasndaki temas
artrdndan, molekler enerjinin iddetini de artrmaktadr. Molekler kuvvetlerden
yararlanabilmek amacyla, tanecik boyutu optimum deerde tutulmaldr. Bu

19
1. GR Gler BAYAR

nedenle, katk maddesiz briketlemede, kk tanecik boyutlu kmr tercih

edilmektedir. Tanecik boyutunun belirlenmesindeki en nemli etken ise, krma ve
tme ilemlerinin maliyetleridir. Eer, briketlemede iri taneli kmr kullanlrsa,
uygulanan basncn etkisiyle, balanma gereklemeden nce, daha kk tanecikler
olumaktadr. Bu uygulama ise, briketleme sresinin uzamasna neden olmaktadr.
Presleme sresinin ksalmas, briketleme ileminin maliyetini olumlu ynde
etkiledii iin, kmr taneciklerinin, preslenmeden nce, optimum tanecik boyutuna
getirilmesi gerekmektedir (Kural, 1991).

1.4.2. Briketleme Yntemleri

Briketleme, toz haldeki kmrn, preslenerek belirli bir ekildeki dayankl

bir yakta dntrlmesi eklinde zetlenecek, basit bir ilem deildir. Kmrn
petrografik yaps da briketleme ilemini etkilemektedir. Fiziksel olarak, turbadan
antrasite kadar, farkl yataki kmrlerin briketlenmesinde, tanelerin birbirlerine ya-
pma derecesi ayn olduu halde, topaklanabilme kabiliyetleri farkldr. rnein;
yumuak linyitler grubuna giren Orta Avrupa kmrleri, katk maddesiz olarak
kolaylkla briketlenebildii halde, sert kmrler olarak gruplandrlan lkemiz
kmrleri, genellikle, bir katk maddesi ilavesi ile briketlenebilmektedir. Briketleme,
genel anlamda, katk maddeli ve katk maddesiz briketleme olarak iki gruba
ayrlabilir.

1.4.2.1. Katk Maddesiz Briketleme

Katk maddesi gerektirmedii iin, hem ekonomik hem de kolay bir

teknolojiye sahip olan, katk maddesiz briketleme ynteminin esas, kmrlerin
optimum bir nem ierii ile preslenmesidir. Bir kmrn katk maddesiz
briketlenebilmesi iin;
Yumuak trden kmr olmas,
Plastik zellik gstermesi,
Sktrma srasnda sertlik kazanmamas,

20
1. GR Gler BAYAR

Sktrma srasnda fazla i srtnme gstermemesi,

Mmkn olduu kadar homojen bir yapya ve bileime sahip olmas
gerekmektedir.
Katk maddesiz briketleme, klsik yntem ve scak briketleme yntemi olmak
zere iki grupta incelenebilir.
Klasik Yntem: Sadece, yumuak kmr cinslerine uygulanabilen bu
yntemde; kmr, uygun tanecik boyutuna (0-3 mm veya 0-6 mm) krlp
tldkten sonra, %15-18 civarnda deien optimum nem ieriine kadar
kurutularak, 800-1200 kg/cm2lik presleme basnc altnda, ekster pres
kullanlarak briketlenmektedir. Ekster presin ematik grnm ekil 1.5te
verilmitir.

ekil 1.5. Ekster presin basit ematik grn (Schinzel, 1981).

Almanya'daki, Braunkohle olarak adlandrlan, dk sl deerli linyitler de bu

yntemle briketlenmektedir. Bylece, bu kmr cruf' alt sl deeri 2000 kcal/kg'
dan 5600 kcal/kg a kadar ykseltilebilmektedir.

Scak Briketleme Yntemi: Koklama zelliine sahip kmrler, s

etkisiyle yumuatlarak plastik hale getirilebilmektedir. Scak briketleme, kmrn
400-500C arasndaki yumuama zelliinden yararlanlarak katk maddesiz olarak
gerekletirilen bir briketleme yntemidir. Ancak, briketlerin yeterli dayankllkta
olabilmeleri iin plastiklemenin de belirli bir dereceye ulamas gerekmektedir. Bu
nedenle, her kmr scak briketlemeye uygun deildir. Yaplan aratrmalar,

21
1. GR Gler BAYAR

yarbitml kmr gibi koklama zellii ok zayf olan kmrlerin de nce 380-400
C'a kadar stlarak plastik yapya getirildikten sonra, yine ayn scaklkta pres kalb
ierisinde preslendiinde, yeterli salamlkta briketler retilebileceini gstermitir
(Jappelt ve Papila, 1973). Bu yntemde, stma srasnda, kmrn uucu madde
ieriinin de ksmen uzaklam olmas nedeniyle, dumansz yakt retimi de
mmkn olmaktadr.
Briketlenecek kmrn fiziksel ve kimyasal zellikleri, nem ierii, sl
deeri ve tanecik boyutu, briketleme ynteminin seiminde nemli rol oynamaktadr.
Ayrca sl deeri artrmak iin, farkl kmrlerin harmanlanmas da
yaplabilmektedir. Katk maddesiz briketleme yntemi, genel olarak, krma ve
tme, kurutma, presleme ve retilen briketlerin, paketleme blmne
gnderilmeden nce dinlendirilmesi gibi aamalar iermektedir. Bu ilem
basamaklar basit bir ekilde ekil 1.6 da verilmitir.

ekil 1.6. Katk maddesiz briketleme ilem basamaklar (Jones, 1963)

a krclar; b. elekler; c. tcler; d. toz tutucular; e. soutucular; f.
presler; h. soutucular; i. Vagonlar

1.4.2.1.(1). Krma ve tme

Kmrn, belirli bir tane boyutuna krlp tlmesindeki ama, briket

kalbnn, iyi ve tekdze bir ekilde doldurulabilmesi iin, yksek dkm younluklu
ve homojen bir rn elde edilebilmesidir (Lowry, 1963). lk ilem olarak, ocaktan iri
paralar halinde karlan nemli kmr, vagonla, kamyon veya bant yardmyla

22
1. GR Gler BAYAR

tanarak elek stne boaltlr. Briket fabrikalarnda, genel olarak kmr elemede iki
tip elek sisteminden yararlanlmaktadr. Bunlar, hareketli zgaralar ve sarsntl
eleklerdir. Kmr, eleklerle, uygun tane byklne gre snflandrlr ve bu srada
manyetik ayrc ile yabanc maddeler ayklanr. ri boyutlu kmrlerin krlmasnda
eneli krclar, orta irilikte kmr iin merdaneli krclar, ince kmr iin ise ekili
krclar kullanlr(Kural, 1991). Katk maddesiz briketleme ynteminde kmr,
pratik olarak, %60' 1 mm alt olan, 0-4 mm tanecik boyutuna krlmaktadr. Tanecik
boyutu istenen deere gelmi olan kmr kurutma ilemine gnderilir. Eer gerekli
ise bu aamada, kmre uygun bir zenginletirme ilemi de uygulanabilmektedir.

1.4.2.1.(2). Kurutma

Kmrn nem ierii, briketleme ilemini etkileyen en nemli

parametrelerden biridir. Tuvenan kmrn nem ierii %30-60 arasnda
deiebilmektedir. Briketleme ncesi, kmr taneciklerinin optimum nem ieriinin,
tekdze bir ekilde ve %12-18 arasnda olmas gerekmektedir. Kmrn nem ierii
yksek olduu takdirde, retilen briketler kuruduka bzlmekte ve atlamaktadr.
Nem ieriinin ok dk olduu durumda ise, briketler zamanla ierek
salamlklarn kaybetmektedir.
Kurutma sistemleri; dolayl stma, dorudan stma, kark stma olmak
zere gruba ayrlmaktadr. Dolayl stmal kurutma yntemi, daha ok, katk
maddesiz briketleme ynteminde uygulama alan bulmutur. Bu yntemde, buharn
ss, geirgen bir sac veya duvar araclyla kmre iletilmektedir. Bu tip
kurutucularn en ok kullanlanlar; katl ve borulu kurutuculardr. Katl kurutucu,
daha ok, eski briket fabrikalarnda bulunmaktadr; her kat, iten, buharla
stlmaktadr. Kmr, st kattan kurutucuya verilmekte ve kollar yardmyla
kartrlan deliklerden aaya dklerek kurutulmaktadr. Borulu kurutucuda ise,
kmr ok sayda borudan geirilirken, boru dtan stlarak kmr kurutulmaktadr.
Dorudan stmal kurutucu eitleri ise; tambur kurutucu (dnen kurutucu),
kzgn gaz tayan borulu kurutucu (Fleisner sistemi) ve akkan yatakl kurutucudur.

23
1. GR Gler BAYAR

Tambur kurutucu; ap/uzunluk oran 1.4/7 olan, iinde, kmrn havalandrlarak

tand, zel blml uzun bir dnen kurutucudur. Fleisner kurutucusunda, kmr,
bunkerler vastasyla otoklavlara doldurulur ve 4-5 kg/cm2de, scak su ile kmrn
n ykamas gerekletirilir. Kurutma ilemi, 21 kg/cm2de ve yaklak 210C' deki
kzgn buharn, otoklava gnderilmesi ile yaplr. Otoklavdan kan kmrn
scakl, son kurutma bunkerinde 60-70C'ye kadar drlr. Akkan yatakl
kurutma sisteminde ise, kmr tanecikleri, aadan yukarya doru dk hzda
geirilen bir akkan, rnein, scak hava ile akkanlatrlarak kurutulmaktadr. Bu
amala, oksijen iermeyen scak yanma gazlar da kullanlmaktadr. Akkan yatakl
sistemde, scak yanma gazlar ile yaplan kurutma srasnda, iri paralar kolaylkla
ufalandndan, kmr nce krc ve tcler yardmyla 0-5 mm veya 0-6 mm
tane byklne getirilir. Alttan verilen hava ile kmr tanecikleri serbeste hareket
ederken, kurumalar iin gerekli scak hava ile ok iyi temas olana
bulabilmektedirler. Klasik sistemlerde ise, kmrle scak havann homojen bir
ekilde temas mmkn olmamaktadr. Kurutuculardan,. 70-80C scaklkta karlan
kmr, ortalama %4 nem iermektedir. Tutuma olayn nlemek iin, kmr 50-
60C' ye kadar soutulur.

1.4.2.1.(3). Briketleme Scakl

Scak briketleme ynteminde, n stma ilemi ok nemlidir. Scakln

tekdze ve stma zamannn ok ksa olmas nedeniyle, akkan yatak, n stma
ilemi iin en uygun sistemdir. n stma sayesinde uygun bir plastiklemeye sahip
olan kmr tanecikleri, briketlerin pres kanal iinde srtnmesini azaltarak,
mmkn olan en iyi plastik yzeye sahip briket retilmesini salamaktadr.
Dolaysyla, briketlerin kanal iinde ilerlemesi srasnda kanaln anmas ve
ypranmas nlenmi olmaktadr. Briketleme srasnda seilen uygun bekleme
sresince de, kmrlerin ierdii bitmler, kmr taneciklerinin birbirleriyle daha iyi
balanmasn salamaktadr. Yaklak 350C'de, presten alnan briket, tutumaya
eilimli olduundan, hemen tutuma scaklnn altna soutulmas gerekmektedir.

24
1. GR Gler BAYAR

1.4.2.1.(4). Presleme

Briketleme ileminin en nemli kademesidir. Katk maddesiz briketlemede,

genelde ekster presler kullanlmaktadr. Ak tipte kanal olan ekster pres, sert kmr
tanelerinin, pres kanalnda yapt anma nedeni ile ancak yumuak kmrlerin
briketlenmesine uygundur. Uygun nem ieriine ve tanecik boyutuna getirilen
kmr, ekster presin st ksmndan kanal blmne beslenir ve pistonun her bir geri
hareketi ile kanala boalr. Bylece, pistonun ileri darbe hareketi ile gittike daralan
kanal boyunca sktrlan kmr tozu, briket haline getirilir. Ekster presin kalp
kanal 80-120 cm uzunluunda olup, 15-20 adet briket alabilmektedir. Brikete
uygulanan presleme basncnn deeri; kmrn sertliine ve plastik zelliine,
darbe frekansna, kanaldaki srtnme kuvvetine, kalbn ekli ve uzunluu ile kalbn
scaklna bal olarak deimektedir. Hareket iletim sistemlerine gre; normal
eksantrik hareketli presler, eklem kollu ekster presler, iki eklemli ekster presler
olmak zere, trl ekster pres gelitirilmitir. Ekster presler, piston saysna gre;
tek pistonlu, ift pistonlu veya pistonlu olarak snflandrlmaktadr (Kural, 1991).
Ekster presin en byk zellii, devir saysn deitirerek, presleme sresi ile
basncn artrmak imkannn olmasdr. Bu tip preslerin kullanmn snrlayan en
nemli etkenlerden biri, kmrn iindeki mineral maddelerin pres kanalnda yapt
anmalardr. Dieri ise, briketleme esnasnda srtnme ve basncn etkisiyle kalp
kanal boyunca scaklk art olmas ve katk maddesinin, briketlenecek karmdan
pres kanalna akarak, zamanla presin skmasna sebep olmasdr. Bu nedenle, ekster
pres katk maddeli briketleme yntemi kullanm sahas da gittike azalmaktadr.

1.4.2.2. Katk Maddeli (Balaycl) Briketleme Yntemi

Katk maddeli briketleme yntemi, sert kmrlerin uygun bir katk maddesi
kullanlarak briketlenmesidir. Bu yntem, ilk defa inliler tarafndan toz haldeki
kmrlere, katk maddesi olarak kil katlmak suretiyle uygulanmtr. Zengin turba
ve yumuak linyit yataklarna sahip Orta Avrupa lkelerinde katk maddesi

25
1. GR Gler BAYAR

kullanlmadan, yeterli salamlkta briket retimi yaplabildii halde, yal ve sert

olan kmrler ancak bir katk maddesi yardmyla briketlenebilmektedir.
Byk ounluu, yksek mineral madde ierikli kmrleme derecesi
ilerlemi, lkemiz linyitlerinin byk bir blm, ancak bir katk maddesi yardmyla
briketlenebilmektedir. Bitml ve yar bitml kmrler de, genellikle, sert yapl
olduklarndan, briketlenmelerinde eitli katk maddelerinin kullanlmas
gerekmektedir. Bu tr kmrler, katk maddesiz briketlendiinde, d grnleri
mkemmel olsa bile su ile temasta veya rutubetli ortamda brakldklarnda
kolaylkla dalmaktadrlar. Bu nedenle, briketlerin zelliklerini kullanm amacna
gre iyiletirmek iin zellikle suda mukavemet salamak amac ile katk maddesi
ilave edilmelidir. Katk maddeli briketleme teknolojisinin sunduu dier bir avantaj,
kmrn yanmas sonucunda aa kan zararl kkrt oksitlerin kire ve benzeri
katk maddeleri ile kmr klnde tutulmasna imkan tanmasdr. Yeterli
salamlkta briketler elde edebilmek iin, genellikle artlara bal olarak, %3-12
arasnda deien oranlarda katk maddesi kullanlmaktadr.

1.4.2.2.(1). Katk Maddeli (Balaycl) Briketlemenin Aamalar

Katk maddeli briketleme yntemi, genel olarak; kmrn krlmas,

tlmesi, kurutulmas, uygun katk maddesi ile kartrlmas, briketlenecek
karmn temperlenmesi, preslere beslenerek briketlenmesi ve elde edilen briketlerin
dinlendirilmesi aamalarn iermektedir.

26
1. GR Gler BAYAR

ekil 1.7. Katk maddeli (balaycl) briketlemede ilem basamaklar (Lowry, 1963).
a. kmr depolar; b. dikey kurutucu; c. frn; d. yakt depolar; e. kuru kmr
depolar;/,f. katk maddesi deposu; g. katk maddesi tcs; h. datc; .
kartrc; j. dner presler; k. briket soutma band; l. toz tutucu

ekil 1.7'deki akm emasnda grld gibi, krclardan depolara (a) gelen
nemli kmr tayclar yardmyla kurutuculara (b) beslenir. Kurutucu, fuel-oil (d)
pskrtlerek yaklan, brlr (c) yardmyla stlmaktadr. Genelde, 1 mm'den daha
kk tanecik boyutuna ve %15'ten daha dk yzey nemi ieriine getirilen
kmr, kuru kmr depolarna (e) gnderilir. Kmrn ve retilecek briketin
zelliklerine gre belirlenen kat haldeki katk maddesi, depodan (f), tcye (g)
beslenir. 1 mm'nin altndaki tanecik boyutuna tlen katk maddesi, kmr ile
belirlenen oranda datc (h) yardmyla buharla stlan kartrcya (i) beslenir.
Briketlenecek karm, plastik zellie sahip olabilmesi iin gerekli scakla kadar
stlr ve bir tayc yardmyla ift merdaneli prese (j) beslenir. retilen briketler,
paketlenmeye gnderilmeden nce bantl tayclar (k) yardmyla soutulur.

1.4.2.2.(2). Krma ve tme

Katk maddeli briketlemede, kmr kurutulmadan nce, savurmal ekili

krclar kullanlarak tlr. Kmr paralarnn 8 cm'den byk olmas halinde,

27
1. GR Gler BAYAR

krma ilemi, ncelikle eneli veya konik krclarda yaplr (Lowry, 1963). Krma ve
tme srasndaki ilem basamaklarn azaltmak iin, bazen elekli krclar da
kullanlmaktadr. Bu sayede, kmr ksa srede istenilen tanecik boyutuna krlp
tlmektedir. Kok ve linyitlerin modern briket fabrikalarnda tlmesi,
titreimli tcler kullanlarak gerekletirilmektedir. Baz modern briketleme
tesislerinde, kmrn hem istenilen tane byklne tlmesi, hem de kurutma
ilemi birlikte yrtlmektedir. Bu tr tesislerde genellikle dner tcler veya
borulu tcler kullanlmaktadr.

1.4.2.2.(3). Kurutma

Katk maddeli briketleme ynteminde, briket salamln etkileyen en nemli

faktrlerden biri, kmr taneciklerinin, katk maddesi ile kartrlmadan nceki nem
ieriidir. Nem miktar, kmr tanecikleri ile katk maddesi arasnda gerekli olan
slanmay ve yapmay salayaca iin nemlidir. Bu nedenle, genellikle
kurutuculara %15'ten fazla nem ierii ile giren kmr taneciklerinin, nem ieriinin
kta en fazla %2-4 arasnda olmas istenir. Uygun tanecik boyutuna tlp
krlan kmrn kurutulabilmesi iin, genellikle yatay dner borulu ve akkan
yatakl kurutucular kullanlmaktadr. Modern briketleme tesislerinde kullanlan
akkan yatakl kurutucularda kmr tanecikleri ykselen scak hava akm veya
dier gazlarlarla birlikte srklenerek kurutulmaktadr. Taneciklerin tanma hz,
srkleyici gaz akmnn hzndan daha dk olduundan, bu tip kurutucular kmr
taneciklerinin boyutunun 10-15 mm'den kk olduu durumlarda daha
ekonomiktir(Schinzel, 1981).

1.4.2.2.(4). Kartrma

Kaliteli bir briket retimi iin, tlm kmr tozlarnn gerek kat gerekse
sv katk maddeleri ile tek veya ift yne hareket edebilen kartrclar yardmyla
iyice kartrlarak homojen bir karm haline getirilmesi gerekmektedir. Kat
haldeki katk maddesi, kmre ilave edilmeden nce ince boyutlara tlmelidir.

28
1. GR Gler BAYAR

tldnde kolayca tozlaabilen ve tozlarnn teneffs edilmesi insan salna

zararl olan, zift gibi katk maddelerinin eritilerek kmr tozlarnn zerine
pskrtlmesi tercih edilmektedir. Sv veya tlm haldeki katk maddelerinin,
briketlenecek karma ilavesi kmrn hassas tartmndan sonra olmaldr. Katk
maddesi olarak zift veya bitm kullanlyorsa, karm buharl yourucuda stlarak
tlr. Bylece, akc hale gelen karm kolaylkla preslenebilmektedir.
Karmn, kartrc iinde, mmkn mertebe ksa bir sre kalmas istenir. Genelde,
6-8 dakika olarak kabul edilen bu sre alrsa, karm plastik zelliini kaybeder.

1.4.2.2.(5). Briketlenecek Karmn Temperlenmesi ve Prese Beslenmesi

Kartrcdan 80-100C scaklkta kan kmr-katk maddesi karm,

preslere girmeden nce scakl katk maddesinin yumuama scaklnn birka
derece stnde olacak ekilde soutularak, hem karmn scaklnn drlmesi
hem de fazla su ieriinin giderilmesi salanr. Bu ilem, kartrcdan kan,
briketlenecek olan karmn, vidal tayclar sayesinde prese tanmas uasnda
gerekletirilir. Karmn prese beslenme ekli ok nemlidir. Kmrn pres iinde
skarak beslenmesini salamak amac ile sonsuz vidal helezonlu veya sallantl
sistemler kullanlr.

1.4.2.2.(6). Presleme

Katk maddeli briketleme ynteminde, karmn briketlenmesinde genellikle

ift merdaneli presler veya masal presler kullanlmaktadr (Schinzel, 1981).
Gnmzde, endstride en ok kullanlan eidi, ift merdaneli olanlardr. ift
merdaneli preslerde karm, eit aptaki birbirine gre zt ynde, senkronize hzdaki,
dili donanm sayesinde dnen merdanelerin yzeyindeki yuvalara ekil 1.8deki
gibi beslenmektedir.

29
1. GR Gler BAYAR

ekil 1.8. ift merdaneli presin basit ematik grn (Berkowitz, 1985).

Merdanelerin dnmesi sonucu, yuvalarn iinde hacmi iyice klen karm,

arlklar 16 ile 80 gram arasnda deien, yastk veya yumurta eklinde preslenmi
briketler haline getirilmektedir. Merdanelerin ap ve hz deitirilerek, snrl da
olsa, briketin kalitesi deitirilebilmektedir. Briketlenecek malzemenin sertlii,
plastiklii ve dkm younluu gibi zellikleri briketin kalitesini etkiler. Odun tala
gibi, dk dkm younluuna sahip malzemelerin, ift merdaneli preslerde
briketlenmesi mmkn deildir. ift merdaneli pres, 50 kg/cm2 gibi dk basnlar-
da, katk maddeli briketlemede kullanm amac ile plnlanmtr. Son zamanlarda,
ift merdaneli preslere kazandrlan hidrolik ve elektronik (loadcell) donanmlar ile
briketleme basnc kontrol altnda tutulabilmektedir. Ayrca, son gelimelerle
kullanm alan genilemitir. Polimetal tipleri, yksek slarda ve andrc rnlerin
briketlenmesinde kullanlmak amac ile tasarlanmtr.
Merdaneli pres, ekster ve ift merdaneli preslerin zelliklerini tamaktadr.
Pres, i ie iki yzkten olumaktadr. teki silindire briketlenecek karmn
beslendii yuvalar almtr. Bu yuvalarn iine giren, kmr-katk maddesi
karm, alttan, istenilen lde gerdirilen bir merdane ile sktrlarak
briketlenmektedir. Bu preste ok yksek basnlara klabildiinden, ok sert
kmrlerin bile katk maddesiz briketlenebilmesi mmkn grlmektedir. Kapasitesi

30
1. GR Gler BAYAR

6-15 ton/saat olan presin enerji tketimi, ekster presten az, merdaneli presten ise
fazladr(ekil 1.9).

ekil 1.9. Merdaneli presin basit ematik grn (Berkovitz, 1985).

Masal presler, XIX. yzyln ilk yarsndan beri kullanlmaktadr. Briketleme

amacyla kullanld bilinen, en eski pres tiplerindendir. Gnmzde, byk boyutlu
sert kmr briketleri pratik olmadndan, masal presler, inaat tulas ve refrakter
tula yapmnda kullanlmaktadr. Masal presler; dner tablal ve kayar tablal olmak
zere iki eittir. Bu presler, dikey veya yatay olarak alabilmektedir(Kural, 1991).

1.4.2.2.(7). Briketlerin Soutulmas ve Depolanmas

Briketin salamll; ykleme, boaltma, tama ve depolama srasnda,

krlma ve dalmaya kar direnli olmasdr. Salam olmayan briketler, bu ilemler
srasnda krlp ufalanarak, yakma sistemlerinde zgara kaybnn artmasna ve
dolaysyla verim dne sebep olmaktadr. Bu amala, presleme srasnda,
briketlerin, katk maddesinin yksek scaklklardaki plastik zelliklerine bal olarak,
15 veya 20 dakika kadar dinlendirilmesi gerekir. Bu ilem, genellikle, yava ilerleyen
bir bant zerinde gerekletirilir. Briketler, tesis iin zel olarak hazrlanm bir
blmde gezdirilerek, herhangi bir ezilme veya dmeye maruz kalmadan nce
gerekli mukavemet salanmaldr. Aksi takdirde, briketler, bir darbe karsnda
abucak dalacaktr. Kullanlan katk maddesinin cinsi de, dinlendirmeye bekletme

31
1. GR Gler BAYAR

srelerini direkt etkilemektedir. Kuruyarak sertleen briketler, daha sonra, bir sre
depolarda bekletilir. Bu depolarn rutubet oran, uygulanan briketleme yntemine
gre, optimum bir deerde olmaldr. retilen briketlerin, suya kar dayankll
yoksa, torbalama gereklidir.

1.4.3. Kmr Briketlemede Kullanlan Katk Maddeleri

Briketlerin, retildikleri yerden tketilecekleri yere nakledilene kadar,

ykleme, boaltma, tama ve stoklama gibi ilemler srasndaki paralanma ve
ufalanmaya kar belirli bir dirence sahip olmalar gerekmektedir. Katk maddesinin
briketleme esnasnda davran ve zelliklerinin bilinmesi, briketleme ileminin
anahtardr. Briketin dayankllnn ve kalitesinin artrlmas amacyla kullanlan
katk maddelerinin, sert kmrlerin gzeneklilii ile younluuna uygun olmas
gereklidir. Bu katk maddelerinin seiminde dikkat edilmesi gereken hususlar
unlardr:
Balama zelliinin iyi olmas,
tlm kmr ierisinde homojen bir ekilde dalabilmesi,
Suda znmemesi,
Dk scaklkta abuk tutuabilmesi ve kolaylkla yanabilmesi,
Yanma srasnda sertleerek briketin btnln korumas,
Isl deerinin, briketlenecek kmrn sl deerinden daha dk olmamas,
Kokusuz yanmas,
Yanma srasnda evreye ve insan salna zarar verecek bileiklerin olumamas,
Ucuz ve kolay bulunmasdr.

Briketlemede kullanlan katk maddeleri, genellikle, briketlenecek kmr

tozlarndan daha pahaldr. Dayankl ve ekonomik briket retimi iin, kullanlacak
katk maddesinin fiyat ile miktar arasnda optimum bir orann saptanmas
gereklidir. Bu ise, briketlerden beklenen, mukavemet ve yanma, zellikleri ile
ilgilidir. Katk maddesinin pH deeri ve younluu da briketlerin salamln
etkilemektedir. Katk maddesinin iyi sonu vermesi, kmr tozlan ile katk

32
1. GR Gler BAYAR

maddesinin iyice kartrlmasna ve katk maddesinin, kmr tozlarnn yzeyine

tamamen yaylarak homojen bir karm oluturmasna baldr.
Briketleme ileminde kullanlan katk maddelerini organik ve inorganik
olmak zere balca iki gruba ayrmak mmkndr. Bu iki grup balaycnn
beraberce kullanlmas ise kombine katk maddelerini oluturmaktadr. Kombine
katk maddeleri ounlukla emlsiyon eklinde kullanlmaktadr.

1.4.3.1. Organik Balayclar

Bu gruptaki katk maddeleri hidrofob ve hidrofil olmak zere

snflandrlabilir. Hidrofob katk maddeleri; ok sert ve suya dayankl briket ya-
pmnda kullanlan, kmr zifti ve katran, petrol bitm ve asfalt, odun katran,
doal ve sentetik reineler gibi, ancak s etkisi ile akc hale getirilebilen katk
maddeleridir. Bu tip katk maddeleri, suya kar dayankl "briketler oluturduu
halde, yanma srasnda hava kirliliine sebep olduklarndan ve insan salna zararl
etkileri grldnden, kullanlmalar birok lkede yasaklanmtr.
Zift; kmr katran damtldnda en son kalan ve olduka basit olan
antrasenden, yksek molekl arlkl bileiklere kadar ok sayda organik
bileiklerin bir karmdr. 100-120C'de yeterince svlaarak, kmr taneciklerinin
yzeyini kaplamakta ve balayc vazifesi grmektedir. Zift, yanma srasnda erime
ve kekleme zellii olmayan, uucu madde ierii dk kmrler ve zellikle
antrasitler iin kullanlan bir klsik katk maddesidir. Briketlerin salaml,
tamamyla, briket yapsnda oluan kmr ziftinin iskelet yapsna baldr. Kmr
ziftinin kl ierii az, suya kar dayankll fazla olmasna ramen, pahal olmas
ve bilhassa evre salna olumsuz etkileri, kullanmn kstlamaktadr.
Bitm; petrol distilasyonunda elde edilen bir kalntdr. Suya dayankl briket
yapmna uygun olmas ve dumansz yanmas sebebiyle Amerika'da bir dnem
yaygn olarak kullanlan bitmn, Avrupa lkelerinde bile katk maddesi olarak
kullanm snrlanmtr.
Asfalt; koyu kahverengi-siyah aras renkli, kuvvetli balayc zellii olan ve
kat, yar-kat veya sv halde bulunabilen bir katk maddesidir. Mineral maddeler ile

33
1. GR Gler BAYAR

karm halde bulunabilmektedir. Petroln distilasyonu srasnda ele geen

kalntdaki asfalttan hava geirilerek, yar-kat haldeki asfalta yeni zellikler kazand-
rabilmektedir. Asfaltn kanserojen etkisi ve hava kirletici zellie sahip olmas
nedeniyle, hem lkemizde hem de birok Avrupa lkelerinde, katk maddesi olarak
kullanmna izin verilmemektedir.
Katran; kmrn veya odunun pirolizi ile elde edilen yksek molekl
arlkl organik bileiklerin bir karmdr. Asfalt, bitm ve zift ile ayn sakncalar
vardr.
Hidrofil; kullanlarak retilen briketler, suya kar fazla dayankl
olmamalarna karn, yandklarnda daha az hava kirliliine neden olurlar. Bu
briketlerin suya kar dayankllklar, briketlemeyi takiben, 200-300C civarnda
yaplan bir sl ilem ile artrlabilmektedir. Niasta, slfit likr, tarmsal atklar,
melas, tala, zeytin kspesi, en ok kullanlan hidrofil katk maddeleridir.
Slfit likr; am, mee, kavak gibi aalara uygulanan slfit prosesi ile
kat elde edilmesi srasnda, lifleri birbirine balayan ligninin odundan
uzaklatrlmas sonucunda kan bir atk maddedir. Yaptrma zellii olduundan,
katk maddesi olarak kullanm tercih edilmektedir. Bu amala kullanlabilmesi iin,
%46-54 kat ieriine kadar kvamlatrlan slfit likrnn kkrt ierii en fazla
%3-5 civarnda olmaldr. Kl ierii az olduu iin yeni briketleme teknolojisinde
tercih edilen slfit likr, odunun amonyum slfat ile muamelesi srasnda elde
edilen atk maddedir. Bat Almanya'da, antrasit kmrne amonyum slfit likr
kartrlarak retilen Extrazit markal briketin dumansz olmas, konut
stlmasndaki tketimini olduka cazip hale getirmitir. Almanya ve Fransa'da da,
briketleme ileminde slfit likr kullanlmaktadr. lkemizde, slfit likr retimi
SEKA'da da son bulmutur. Ancak, briketleme ilemi sonunda, briketlerin muka-
vemetini artrmak iin sl ilem gerektiinden, slfit likr kullanm maliyeti
artrmaktadr. Slfit likrl briketlerin tutuma scaklklar da daha yksektir. Trk
briket tketicisi, abuk tutuan bir yakacak istemektedir.
Melas; eker fabrikalarnn yan rn olarak kan bir katk maddesidir.
Trkiye'de, pancar retimine bal olarak, ylda 500 bin ton dolaynda melas elde
edilmektedir. Ancak, melas suda kolaylkla znd iin, retilen briketler de suya

34
1. GR Gler BAYAR

kar yeterli dayankll salayamamaktadr. lkemizde en yaygn olarak kullanlan

katk maddesidir. Melasla birlikte kullanlan kire ta hem brikete salamlk
vermekte, hem de kkrdn bir blmnn klde kalmasn salamaktadr.
Niasta; gl balama zellii sayesinde, %1-3'lk niasta ile, yeterli
salamlkta briket retimi mmkn olmaktadr. Niasta, kmr tozlarna, kat veya
sspansiyon halinde katlabilmektedir. Niasta sspansiyonu hazrlamak, %8 su
ilavesini gerektirdiinden, nemli kmrlerin, kuru-toz haldeki niasta katks ile
briketlenmesi mmkndr. Genel olarak, niastann katk maddesi olarak fazla
kullanlmamasnn nedeni, ekonomik olmamas ve briket retimi esnasnda
zelliklerinin deimeden korunamamasdr. Ancak, Linobind 600 isimli, kmr
tozlarnn briketlenmesi iin hazrlanm niasta bazl zel bir balayc ile yaplan
briketleme almasnda, niasta baznda %3 ve %4 balayc ieren briketler, 15 gn
sreyle su iinde bekledii halde suda dalmadan kalmtr, %25'lik Linobind 600
balaycs ieren zeltiden, niasta baznda %2, %3, %4 olacak ekilde, ithal
kmr (Sibirya) tozlarna kartrlarak retilen briketlerin krlma ve dme
salamlklar, artan balayc miktar ile ykselmektedir. Bu deer, TS 12055'e gre,
birinci ve ikinci snfa giren ve taban dzgn geometrik ekilli olan briketlerin sahip
olmas gereken krlma salaml (130 kg/cm2) snr deerini, ayrca, Avrupa'da
ev ve benzeri yerleri stmada kullanlan kmr briketlerinin kabul edilebilir Shatter
Index deerlerini salamaktadr.

1.4.3.2. norganik Balayclar

Organik balayclara gre daha ekonomik olduklar halde, briketteki kl

miktarn artrma ve hava koullarndan kolay etkilenme gibi olumsuzluklar vardr.
Suda znmeyen norganik balayclar; imento, kil, kire, magnezyum oksit, jips;
suda znenler ise; sodyum ve dier alkalilerin silikatlardr. norganik balayclar,
u ile kartrlma esnasnda donarak, yapma ve tkanmalara sebep olabilmektedir.
Sodyum silikat ve imento gibi katk maddeleri, dumansz yanan, suya dayankl
briketlerin yaplmasna uygun olduklar halde, briketlerin kl ieriini artrdklar
iin reticiler tarafndan fazla tercih edilmemektedir. Bilhassa, kmrn kl oran

35
1. GR Gler BAYAR

yksek ise, bu tip katk maddelerinin kullanm ok zorlar. Kire talar (CaCO3),
kimyasal yaplar gerei, karbonat olduklar iin, karbonat kayalar olarak da
isimlendirilir. Kkrtl bileikleri tutma amacyla en yaygn olarak kullanlan
sorbentler(tutucular), doal kire talar ve dolomitlerdir. Kire ta ve dolomit, s
etkisiyle hzla kalsine olurlar. Kire tann ayrmas sonucu kalsiyum oksit (CaO)
ve karbondioksit (C02) oluur. Dolomit ise iki aamada kalsine olur. Ortamn ksmi
basncna bal olarak ya MgO.CaO (kalsine dolomit) veya MgO.CaCO3 (yan kalsine
dolomit) oluur (Kkbayrak ve arkadalar, 1988). Kkrtdioksitin, kire ta ve
dolomit ile girdii tepkimenin Forml 1.1 ve1.2 de gsterildii gibi iki kademeli
olduu kabul edilmektedir. Birinci kademe, kalsiyum karbonatn (CaCO3) hzla
ayrmas, ikincisi ise slfatasyon aamasdr.

CaCO3 CaO + CO2 (1.1)

CaO + SO2 + O2 CaSO4 (1.2)

Dolomitin ierdii CaCO3n kalsiyum slfata (CaS04) dnme oran, kire

tana oranla daha yksektir; fakat, ierdii magnezyum, hem ktlesel adan
beslenmesi gereken ve hem de atk sorbent miktarn artrd iin kire ta
kullanm daha ekonomiktir (Kkbayrak ve arkadalar, 1988).
Kombine katk maddeleri ise, briketlerin, suya ve hava artlarna kar
direncini artrmak, organik ve inorganik katk maddelerinin kullanmlarndan
kaynaklanan hava kirliliini azaltmak amacyla, organik ve inorganik katk
maddelerinin birlikte kullanmlar sonucunda meydana getirilmilerdir. Balca
birleik balayclar; su-slfit likr, zift-katran emlsiyonu, asfaltit-kil, kmr
katran-kire, sebze saplar-katran, niasta-parafin olarak saylabilir.

1.4.4. Briketlemeye Etki Eden Faktrler

Briketleme, basit bir ilem olmayp, birok faktr ieren karmak bir
prosestir. Bu faktrlerin tmnn, her zaman, ayn lde etkili olduu sylenemez.
Uygulanacak briketleme ynteminin seimi ve tekniinin gelitirilmesi, kmrn

36
1. GR Gler BAYAR

fiziksel zelliklerine baldr. Bu nedenle, ileme balamadan nce, briketlenmesi

amalanan kmrn iyi tannmas gerekmektedir. Kmrn briketlenmesinde;
petrografik zellikleri ve yaps, ierdii bitm, nem ve mineral madde miktarlar ile
tanecik boyutu dalm nemli rol oynamaktadr. Ayrca, briketleme ileminde
uygulanan presleme basnc ve scakl ile briketleme sresi, briket ekli ve arl
da retilen briketlerin zelliklerini etkileyen faktrler arasndadr.

1.4.4.1. Kmrn Petrografik zellikleri

Kmr petrografisinin ve kmrn yapsnn, briketleme artlarnn

anlalmasnda nemli bir rol oynad kabul edilmitir (izelge 1.10). rnein;
kmr iinde bulunan ve dayanksz olan baz maseral gruplar, basn altnda
kolaylkla dalarak, kmrn son derece ince paracklar haline gelmesine neden
olmaktadr. Petrografik zelliklerle briketleme arasnda, kmrn mikro-petrografik
kompozisyonundan kaynaklanan bir iliki vardr (Ycel, 1983).

1.4.4.2. Kmrn Yapsal zellikleri

Kmrn zellikleri, hem uygulanacak briketleme ynteminin seimine, hem

de retilen briketlerin salamlna etki eden nemli faktrlerdir. Kmrn plastik
zellii, katk maddesiz briketleme asndan son derece nemlidir. Ayrca, kmrn
yapsnda bulunan kimyasal gruplar ile kmre karan mineral maddeler de, retilen
briketin salamln etkilemektedir. Kmrdeki, kum ve kil gibi yabanc maddeler,
briketlemeyi zorlatrmaktadr. Kil, suyla temas edince, suyu absorbe ederek
imekte ve sonuta, briketin mukavemetini azaltmaktadr (Kural, 1991).
Kmrn yapsnn homojen olmas da retilen briketin salaml asndan
ok nemlidir. Farkl, plastik ve elastiki zellie sahip maseral gruplar ve farkl
zellikte kmr gruplar ieren bir kmrden, elde edilecek briket, basn kalknca,
kmr gruplarnn farkl olarak genlemesi sonucu atlar; hatta tekrar kk parala-
ra ayrlabilir. Yumuak linyitlerin briketlenme zellikleri ok daha iyidir. Ancak,
genellikle, yumuak linyitlerin, kl ierii yksek ve kil ierii ise fazladr. Bu da,

37
1. GR Gler BAYAR

briketlemenin etkinliini azaltmaktadr. Antrasit ve ta kmr, linyite gre/ok daha

zor briketlenebilmekte ve kullanlan briketleme sisteminde, bilhassa krma esnasnda
nemli lde anmalara neden olmaktadr. Kmrn uucu madde ierii %28'i
geince briketlerin dayankll azalmaktadr. Genellikle, retilen briketin
younluu ykseldike' salaml da artmaktadr. Kullanlan kmrn cinsine bal
olarak, briketin younluu 0,9-1,3 gr/cm3 arasnda deimektedir.

1.4.4.3. Kmrn Nem erii

Kmrn nem ierii, hem kmr-su ilikisi zellii, hem de kmr

tanelerini birbirine yaptrma zelliinden dolay nemlidir. Nem ierii azaldka
kmrleme derecesi ykselmektedir. Kmrn sertlii, kmrleme derecesi ile
artt iin, briketleme zellii azalmaktadr. Briketlenecek kmrn nem ierii,
kmrn cinsine ve seilen presleme basncna gre saptanan, optimum bir deerde
olmaldr. Nem ieriinin %20'den yksek olmas halinde, presleme srasnda oluan
s, nemli lde suyun buharlamasna harcandndan, retilen briket kolayca
dalabilmektedir(Schinzel, 1981). Kmrn nem ieriinin ok dk olmas
halinde ise, briketleme srasnda scakln ykselmesi sonucunda, az miktardaki
suyun hemen buhar haline gemesi, hem katk maddesinin bozulmasna hem de
briketin paralanmasna neden olmaktadr. Bylece, her iki durumda da, salam
olmayan briketler retilmektedir. Katk maddeli briketleme ynteminde, eer sv
katk maddesi kullanlacaksa, katk maddesinden kaynaklanan sja miktarn da gz
nne almak gerekmektedir. Kegel'e (1903) gre, kmrlerin optimum nem
ieriinde, briketlenmesi halinde kmr taneciklerini birbirine balayan adhezyon
kuvvetleri en yksek deere ulamaktadr.

1.4.4.4. Kmrn Mineral Madde erii

Linyit kmrlerinin katk maddesiz briketlenebilmesi iin, mineral madde

ieriinin %8den fazla olmamas gerekmektedir. Kmrn mineral madde ieriinin
artmas, presleme esnasnda, srtnmenin etkisiyle, scakln gerekenden fazla

38
1. GR Gler BAYAR

ykselmesine; dolaysyla, bilimlerin ar snmasna neden olmaktadr. Bitmn

kimyasal yaps yksek scaklklarda bozulduundan, bitm-ler, paralanarak
briketin dayanklln azaltmaktadr(Schinzel, 1981).

1.4.4.5. Kmrn Tane Boyutu

Kmrn briketlenmesinde, tanecik boyutu da ok nemli bir faktrdr.

Kmrn tanecik boyutu kldke, molekller aras enerji iddeti arttndan,
retilen briketler daha dayankl olmaktadr. Kegel teorisine gre, kmr tanelerinin
birbirine balanmas, molekler enerji sayesinde gereklemektedir. Kmrn
tanecik boyutu kldke yzey alan bydnden, kmr taneleri arasndaki
temas artarak molekler enerjinin de iddetini artrmaktadr. Katk maddesiz
briketlemede, iri taneciklerin, presleme srasnda krlmas, briket iinde zayf
noktalar oluturmaktadr. Bu nedenle, krma ve tme masraflar daha yksek
olmasna ramen, briketlemede, kk tanecik boyutlu kmr kullanm tercih
edilmektedir.
Katk maddeli briketlemede, kuanlan kmrn tanecik boyutu dalm,
briket salaml ile gereken katk maddesi miktarn etkilemektedir. Genellikle, ayn
miktarda katk maddesi kullanlmas halinde, kmrn tanecik boyutu bydke,
retilen briketin salaml da azalmaktadr. nk taneler iriletike, presleme
srasnda atlamakta, hatta krlmakta ve ortaya kan bu yzeyler arasnda balayc
katk maddesi olmadndan, briketler dayanksz olmaktadrlar. Tanecik boyutunun
ok kk olmas durumunda ise, katk maddesinin kmr tanelerinin tm yzeyine
yaylmas/ve yzeyin tmn kaplamas gerektiinden, kaplanacak yzey artmakta,
daha fazla katk maddesi gerekmektedir. Bu nedenle, briketlenecek kmrn, cinsine
gre, 6 mmden kk tane boyutuna tlmesi gerekmektedir. Briketlemede,
byk taneler arasndaki boluklar doldurabilecek miktarda kk tanelerin de
bulunmas gerekmektedir. Pratik olarak, kmr, f: % 60' 1 mm'nin altnda olacak
ekilde, 0-4 mm tane byklne kadar tlmektedir. Briketlenecek karmda
fazla ince kmr tozlarnn bulunmas da istenmeyen bir durumdur.

39
1. GR Gler BAYAR

1.4.4.6. Presleme Basnc ve Sresi

Presleme basnc, kullanlan kmrn zellikleri ile uygulanan briketleme

yntemine baldr. Basn, kmr taneleri arasndaki mesafeyi azaltarak birbirlerine
yaklamalarn salamakta ve tanecik yzeylerinin temas orann artrmaktadr.
Tanelerin krlp yerlerinin deimesi sonucunda boluklar dolmaktadr. Ancak,
tanecikler birbiriyle daha sk temas ettirilerek, briket dayankllnn artrlmas
asndan, presleme basnc, optimum deerde seilmelidir. Briketleme basnc
ykseldike, elastik deformasyon sonucu, briketlerin salaml artmaktadr; ancak,
basn, belli bir deerin zerine ktnda ise, plastik deformasyonun geri dnl
olmas nedeniyle, briketlerin birden genlemesi, atlaklar oluturarak salaml
azaltmaktadr. Genel olarak, briketlemede kullanlan basnlar 900-1800 kg/cm2
arasnda deimektedir. Uygulanan basncn, ani etki ile bitmleri yumuatacak bir
scakl salamas gerekmektedir.
Katk maddesiz briketlemede ise plastik deformasyon nemlidir. Yumuak
linyitlerin, dk briketleme basnlarnda (1000-1500 kg/cm2) preslenebilmesi,
onlarn, dk basnta plastik deformasyona urayabilmelerine baldr. Plastik
deformasyon, sert linyitler ile ta kmrlerinde, yksek basnlarda olutuundan
(4000-5000 kg/cm2), bu kmrlerin dk basnlarda briketlenmesi mmkn
deildir.
Briketlemede, presleme basnc kadar, preste kalma sresi de briketin
salamlna etki etmektedir. Briketlerin, tekrar genlemeyecek ekilde, salam bir
hale gelebilmesi iin preslemede belirli bir sreye ihtiya vardr; bu sre, 10 ile 20
saniye arasnda deimektedir ve kullanlan presin cinsi ile yakndan ilgilidir.

1.4.4.7. Briketleme Scakl

Kmrn briketlemesinde, uygulanan scaklk ok nemlidir. Presleme

scakl arttka, taneleri birbirine balayan kuvvetler daha aktif hale geldiinden,
briketin salaml da artmaktadr. Ancak, belirli bir scakln zerine kldnda,
oluan briketin nem ierii azalmakta ve bylece tanecikler aras kuvvetler

40
1. GR Gler BAYAR

zayflamaktadr. Ayrca, ar buharlama sonucu, briket yapsnda atlaklar

olumaktadr. Presleme scakl, kmrn nem ieriine baldr. Nem ierii
ykseldike, optimum scaklk da dmektedir. Katk maddesiz briketlemede, uygun
nem ierii %10-20, presleme scakl ise 60-90C arasnda deimektedir.

1.4.4.8. Briketin ekli ve Arl

retilecek briketler kullanm amacna gre, deiik formlarda

hazrlanabilmektedir. Briketin ekli, yapld kalbn biiminden ibarettir. Byk
briketler derken kinetik enerjileri artacandan krlma ve paralanma olasl
ykselecektir. Keli ekillerde, briketlerin, srtnme ile ufalanma olasl daha
fazla olduundan, genel olarak, silindir, yumurta veya yastk ekillerindeki briketler
tercih edilmektedir. Ekster pres kullanlarak retilen briketler dikdrtgen eklinde,
merdaneli pres kullanlarak retilenler ise, genellikle, yumurta veya yastk
eklindedir.

1.4.4.9. Katk Maddesinin zellii

Katk maddeli briketleme ynteminde, katk maddesinin zellikleri ile

kmre katlma oran, briket salamlna etki eden en nemli parametrelerdir. Katk
maddesi, genellikle, kmrden daha pahal olduundan, kullanlacak optimum katk
maddesi miktar ncelikle saptanmaldr. Bu da, briketlerden beklenen mukavemet ve
yanma zellikleri ile ilgilidir. Bunun seiminde, briketlerin tketim sahas dikkate
alnmaktadr. Katk maddesinin grevini yapabilmesi iin, homojen bir kartrma ile
tm kmr taneciklerinin yzeyine, ince bir film tabakas halinde yaylmas
salanmaldr. Bu nedenle, katk maddesinin, zelliklerine gre, belirli bir scakla
kadar stlarak yumuatlmas ve balaycnn, kmr taneciklerinin tm yzeyine
dalmasn salayacak ekilde, ift ynl ve homojen bir ekilde kartrlmas
gerekmektedir. rnein, yumuama scakl 65C olan zift, katk maddesi olarak
kullanldnda, kartrma scakl 90-95C arasnda olmaldr.

41
1. GR Gler BAYAR

1.4.4.10. Briketlerin Gzeneklilii

Gzeneklilik, briketin hem salamln hem de yanma zelliklerini

etkileyen, nemli bir parametredir. Gzeneklilik, gen kmrlerde daha yksek olup,
kmrleme derecesi arttka nce azalmakta, sonra da bir miktar ykselmektedir.
Gzeneklilik, briketin yanma zellikleri asndan da nemlidir. zellikle, kl ierii
yksek olan kmrlerden yaplan briketlerde, yanmay kontrol eden etken,
gzenekliliktir. Linyit kmrnn gzeneklilii %25-30, antrasitinki ise %10-12
civarndadr(Kural, 1991).

1.4.4.11. Kmrn Kurutulma artlar

Katk maddesiz briketlemede, kmrn kurutulma artlar nemlidir. Yaplan

almalar, kmrn buhar ile kurutulmasnda, daha yava ve homojen bir kurutma
salandndan, kurutulan kmrlerin olduka salam briketler verdiini
gstermitir. Scak gaz atmosferinde, kuruma ok hzl gerekletiinden, kmr
taneciklerinin yzeyi fazla kuruyup sertlemektedir. Kurutulan kmr, buharla,
presleme ncesi temas ettii zaman da daha salam briketler retilebilmektedir.

1.4.4.12. Isl lem

Yaplan birok aratrmaya gre, kmr, stlnca, ime zelliini

kaybetmektedir. Bunun nedeni olarak, kmrn yapsnda bulunan ve suda imeye
yol aan gruplarn, s etkisiyle paralanmalar ve kmr iindeki kilin, ime
zelliini kaybetmesi gsterilmektedir. Katk maddeli briketleme ynteminde,
zellikle, balayc olarak, slfit likr veya melas kullanldnda, elde edilen
briketlere sl ilem uygulanmas, suya dayankllklarn artrmaktadr (Kemal ve
Efes, 1975; Schinzel, 1972).
Bitml kmrn, scak briketleme yntemi ile briketlenmesi, 1927'den beri
uygulanmaktadr (Jappelt ve Papila, 1973). Koklama kabiliyeti olan kmrlerin,

42
1. GR Gler BAYAR

sadece stlmakla, plastik hale gelebildiii bilinmektedir.. Daha sonra yaplan

almalarda, yar bitml kmrler gibi, koklama zellikleri ok zayf olan baz
kmrlerin de, nce 380-450C'a kadar stlarak plastik hale getirilip, ayn
scaklktaki briketleme kalb ierisinde briketlenmelerinin mmkn olduu
grlmtr (Salam ve arkadalar, 1984). Ayn zamanda stma esnasnda belirli
miktarda uucu madde ortamdan uzaklat iin, elde edilen briketler de hemen he-
men dumansz yakt kalitesinde olmaktadr.

1.4.4.13. Briket Yzeyinin Kaplanmas

Genellikle, katk maddesiz retilen briketlerin, suda mukavemetlerini

artrmak amacyla, briketlerin yzeylerinin hidrofob bir madde ile kaplanmas
salanmaktadr. Bu yntemde, briket yzeyi, genel olarak; mazot, fuel-oil, ham
petrol, katran, balmumu veya organik maddelerle emprenye edilmektedir. Bu amala,
briketler, deiik scaklklarda stlm svlara daldrlmakta ve svnn, briket
yzeyine milimetre dzeyinde girmesi salanmaktadr. Ancak, bu yntemin en zor
yan, emprenye olan briket yzeyinin kuruyana kadar, yapkan olmas ve
kurutulmasnn uzun srmesidir. Sv zift kullanlmas durumunda ise fazla zift
sarfiyat ve ziftin bulamas zor olmaktadr. Bu bakmdan, briket yzeyinin
kaplanmas, endstriyel apta uygulama bulamamtr. Ancak, suya-kar direnci
artrmak iin yaplan aratrmalar sonucunda, briketlerin, parafn-balmumu veya su-
ya emlsiyonu ile kaplanmasnn etkili olduu gzlenmitir (Kural, 1991).

1.4.5. Kmr Briketinde Aranan zellikler

Kmr briketlerinin zellikleri, kullanlan kmr ile katk maddesinin

zelliklerine, katk maddesinin katlma oranna ye uygulanan ynteme bal olarak
deimektedir. lkemizde retilen kmr briketleri iin belirli bir standart
belirlenmemi olduundan, genelde Alman standartlar esas alnmaktayd. Ancak,
1996 ylnda, Trk Standartlar Enstits tarafndan, kat fosil yaktlardan, snma
amac ile soba ve kalorifer kazanlarnda kullanlmak zere, katk maddeli veya kat-

43
1. GR Gler BAYAR

ksz olarak retilen briketleri kapsayan bir standart (TS2055, 1996) hazrlanmtr.
evre ve insan salna zararl olmayan balayc ve katk maddeleri toplamnn
%3" olarak belirlendii standartta, kmr briketlerinin, ekil ve grnm asndan
tekdze olmas, ierisinde yanmay olumsuz ynde etkileyecek yabanc madde olma-
mas ve en fazla %15 nem iermesi gerektii belirtilmitir.

1.4.5.1. Briketlerin Mekanik Salaml

Bir kmr briketinde aranmas gereken en nemli zellik, salamlktr.

Salamlk; briketlerin, ykleme, boaltma, tama ve depolama gibi ilemler
srasnda, krlma ve ufalanmaya kar gsterecekleri direncin bir lsdr. Briketler
yeterince salam deilse, retim yerlerinden, tketim yerlerine ulancaya kadar
paralanp tozlanabilirler. Bu da, zgaral yakma sistemlerinde zgara kaybnn
artmasna ve dolaysyla yanma verimi dne sebep olacaktr. Briketlerin
salamln lmek amac ile deiik testler uygulanmaktadr. Bunlar arasnda,
Shatter Testi (dme salaml), krlma salaml, tambur testi (anma salaml)
bulunmaktadr. Bu test, briketlerin, zellikle, yksek bir yerden boaltlaca
durumlar iin, krlmaya kar gsterecei direnci greceli olarak lmektedir.
Hazrlanan briketler, 1,8 metre ykseklikten elik bir plaka zerine braklr (ISO-R
616). Sonular, elek st tartmlarla ifade edilir (Rieschel, 1977; Richards, 1990).
TSE taslak standardnda verilen Shatter testinde ise, briket numunesi, 30cm x 30cm x
30 cm boyutundaki bir kutuya yerletirilip, 120 cm'lik ykseklikten tabana
drlmektedir. Bu ilem alt defa tekrarlandktan sonra, numunenin elek analizi, 35
mm'den byk briketler iin 10, 20, 31.5, 40, 50, 63, 71 mm'lik; 35 mm'den kk
briketler iin ise 5, 10, 16, 20, 25 ve 31.5 mm'lik yuvarlak gz aklkl elekler
kullanlarak yaplmaktadr. Test sonunda, her bir elek zerinde kalan ksm tartlarak
arlk yzdesi bulunmaktadr. En kk elein altnda kalan ksm ise, numunenin
toplam ktlesinden, elekler zerinde kalanlarn toplam ktlesi karlarak bulunur.
Briketlerin boyutlar klp arl azaldka, Shatter indeksi artmaktadr.
Briketlerin, tanma ve depolanma srasnda yk altnda kaldklarnda,
krlmaya kar gsterecekleri direnci lmektedir(izelge 1.7). Test, briketin, paralel

44
1. GR Gler BAYAR

iki levha arasnda sktrlarak krlmas suretiyle yaplmaktadr. Krlma salaml,

yastk ve yumurta eklindeki briketlerde, nokta krlma salaml; taban dzgn
geometrik ekilli briketlerde ise basnca kar krlma salaml olarak llr. Bu
ekilde, on adet briket krlarak, bulunan deerlerin aritmetik ortalamas alnr(Kural,
1991).

izelge 1.7. Kmr briketlerinin sahip olmas gereken fiziksel ve kimyasal zellikler
(TS12055, 1996).
zellik Snf 1 Snf 2
Alt Isl Deer* (kcal/kg), en az 5000 4000
Baca Gaz ile Atlan Kkrt, (%), en fazla 0.8 1.0
Dme Salaml, (%), en az 90 80
Anma Salaml, (%), en az 75 65
Krlma Salaml Yastk veya Yumurta eklindeki 80 60
Briketlerde, (kg/cm2), en az

Taban Dzgn Geometrik ekilli 130 100

2
Briketlerde, (kg/cm ),en az

Suya Dayanm**, (%), en az 70 70

Isl Verimi, (%), en az 70 70
Duman Emisyon Miktar, (g/kg), en az 8 12

*Bu zellik, orjinal briket bazndadr.

**Su geirmeyen torbalar iinde satlan briketlerde bu zellik aranmaz.

1.4.5.2. Briketlerin Ufalanma Salaml

Briketlerin, retim yerlerinden tketim aamasna kadar eitli ilemler

srasnda ufalanmasnn lm, tambur testi ile yaplmaktadr. Tamburlar, birok
lkede ASTM ve ISO standardna uygun ekilde gelitirilmitir. Tambur iinde, 90
aralklarla dizilmi ve briketleri kaldrmaya yarayan drt tane kanatk vardr.
Tambur, 25 devir/dakika hzda, toplam 100 devir yapacak ekilde dndrlr. Daha
sonra, tamburda evrilmi briketler boaltma kabna alnr ve elek analizi yaplr.

45
1. GR Gler BAYAR

Genel olarak, ev yakt olarak kullanlacak briketlerin %20'den fazla ufalanmamas

istenir.

1.4.5.3. Briketlerin Suya Dayanm

Briketlerin bu zelliklerini saptamak iin standartlam bir yntem yoktur;

ancak, briketler, su dolu bir kapta bir destek zerinde braklarak, salamlklar ve
bnyelerine su alma durumlar izlenir. Genellikle, ilk byk parann ayrld veya
ktlenin tamamyla dald sreler nemlidir. Briketlerin fazla su emmesi, yanma
zelliklerini olumsuz ynde etkiler. Briketlerin suya dayankllklar az ise, torbalar
iinde pazarlanmas veya kapal yerlerde dikkatle korunmas gereklidir.

1.4.5.4. Briketlerin Yanma zellii

Briketlemenin amac, salam ve iyi yanabilir bir yakt elde etmektir. Yanma,
yaktn kimyasal zellikleri, gzeneklilii, tutuma scakl, kln ergime scakl
ile yakma sistemi ve teknii gibi faktrlerden etkilenmektedir. Yanma olaynda etkin
olan birinci faktr, yaktn sl deeridir. Isl deer, kmrn ve katk maddesinin
kimyasal yaps ile ilgilidir. Kmrleme derecesi arttka, yakt iindeki karbon
oran artar ve oksijen oran azalr. Tutuma scakl, briketlerin yakt olarak
deerlendirilmesinde nemli bir gsterge olarak kabul edilir. Tutuma scakl,
genellikle, ykselen basnla azalr, havann nemindeki artla ykselir. Bir kez
tutuan yakt, yanmasn srdrebilmelidir. Bunun iin, yakacan hem sl
iletkenlii, hem de yanma scakl uygun olmaldr. Briketlerin kl erime scakl-
nn (ortalama 1000C), yanma ortamnn scaklnn zerinde olmas gereklidir.
Aksi takdirde, eriyen kl, zgara aralklarn tkayarak hava geiini engeller ve
dolaysyla yanma verimini drr. lkemizde, kmrn ilk tututurulmas
genellikle odunla salanmaktadr. lk tutuma scakl, linyitten antrasite doru yk-
selir ve yanma zorlar. lk tutumada, kmrn uucu madde miktar nemlidir.
Briketler, kekleen kmr ierdikleri takdirde, yanma esnasnda ksmen oluan
kekleme, hava geirgenliini azaltarak yanma verimini drr. Kmrn mineral

46
1. GR Gler BAYAR

madde ierii ne kadar yksekse, briketin tamamen yanma olasl da o kadar dk

olacaktr; nk yanmaya balayan briketin yzeyindeki inorganik maddeler,
yanmadan kalacak ve i ksmlara, yanma iin gerekli olan oksijenin girmesini
engelleyecektir. Depoda uzun sre beklemi olan kmr tozlarnn, oksidasyon ne-
deniyle sl deeri azalr ve bu tozlarn dorudan briketlenmesi durumunda, yanma
srasnda sorunlar kabilir.

1.4.6. Trkiye'de Briket retimi

lkemizde kurulan ilk byk briketleme tesisi, Zonguldak ehir merkezinden

4 km uzaktayd. 1939 ylnda, kok fabrikas ile birlikte retime geen bu tesiste, 0-
0,5 mm boyutundaki ykanm ta kmr, 400-440 gram arlnda paralar
halinde zift katlarak briketlenmitir. 1960 ylnda, 134 bin ton kapasite ile en parlak
yln yaayan tesisin faaliyetine, 1974 ylnda son verilmitir. Trkiye Kmr
iletmesi (TK) kurumuna ait Ankara briket tesisinde, kok kmr tozu ile Ankara'ya
getirilen ithal kmrden arta kalan kmr tozu karmlar, zift katlarak
briketlenmekte idi. Yllk retim kapasitesi 22 bin ton olan bu tesis, TK'nin yer
ihtiyacndan dolay kapatlmtr-. 1996 ylnda, bu tesis, Zonguldak'ta, zel bir i-
letme tarafndan tekrar hizmete almtr. Erzurum briket tesisinde ise, Akale Oltu
Linyitleri letmesi'ne (AOL) ait linyit ocaklarndan (Akale, Balkaya, Stkans)
kan toz kmrlerden, ylda 35 bin ton briket, zift katlarak retilmektedir. Ancak,
Erzurum'da yaanan hava kirlilii, bu tesisin rettii briketler iin Sanayi Ba-
kanlnn ngrd koullara uyma zorunluluu getirmitir.
Briketlemenin tevik edilmesi sonucunda, zel sektr tarafndan, stanbul,
orum, Mula, Merzifon, Konya gibi yerleim merkezlerinde, dk kapasiteli
briket retimi zaman zaman gerekletirilmektedir. an blgesi linyitlerinin
briketlenmesi amacyla, yllk kapasitesi 150 bin ton olan Krklareli-Vize briket
fabrikas, 1983 ylnda, 60 bin m2 ak, 8 bin m2 kapal alanda faaliyete gemitir.
Ancak, sert linyitin tlmesi ve katk malzemesi kullanmnda kan teknik
sorunlar, maliyetin artmasna neden olmutur. nceleri, balayc olarak slfit likr
kullanlan tesiste, daha sonra zift kullanlm ve sl deeri artrmak amac ile, linyit

47
1. GR Gler BAYAR

ile kok tozu harmanlanarak, briketlenmitir. Teknolojik sorunlarn fazlal ve hatal

fiyatlama politikas nedeniyle, bu modern tesiste, 1985 ylnda retime son
verilmitir. 1989 ylnda, baka bir firma tarafndan yeniden alan tesiste, nceleri
Romanya ve sonra da ABD'den ithal edilen petrokoka, blown-asfalt ve kire ta
ilve edilerek, briketlemeye tekrar balanmtr. Petrokokun nem ve klnn az, sl
deerinin ise yksek olmas, briket satlarn hzla artrmtr. Ancak, petrokokun
yanar kkrt ieriinin %5 civarnda olmas ve katk maddesi olarak kullanlan
blown-asfalt'n insan ve evreye zararl etkileri, ayrca petrokokun ierdii ar
metallerin tamamnn havaya gemesi nedeniyle, evreci kurulular ve basndan
gelen tepkilerin younlamaya balamasyla, 21 Ocak 1993 tarihinde toplanan stan-
bul Mahalli l evre Kurulu, petrokok ve blovvn-asfalt ile hazrlanan briketlerin,
snma amacyla, stanbul ili iinde kullanmn yasaklamtr. skenderun'da kurulu
iki nemli tesiste retilen briketlerde, katk maddesi olarak melas kullanlmaktadr.
Bu tesislerden, skenderun-Payas Organize Sanayi Blgesi 'nde kurulu Yeilkor
Briket Tesisi, 50 ton/saat briket retim kapasitesi ile 1995 ylnda faaliyete gemitir.
Tesiste, Rusya'dan ithal edilen, linyit ve ta kmr tozundan, TSE Belgeli briket
kmr retilmekte ve 25 kg'Ik lamineli torbalarda sata sunulmaktadr.
skenderun'da, 1990 ylnda kurulan ve Tamkok markas ile ithal linyit kullanarak
briket kmr reten dier briket tesisi ise, 500 ton/gn kapasite ile almaktadr.
Briketlere melasla birlikte katlan kire tandan dolay, briketlerin yanar kkrt
ierikleri dk olmaktadr. Ayrca, eklenen kire ta, melasla birlikte, briketlere
mukavemet vermektedir. Kmr ve petrokok ithalatmzn byk blmnn
gerekletii skenderun'da, zaman zaman kaak, ilkel artlarda alan, kk briket
tesisleri de kurulmaktadr. Kmr tozlarn briketleyen dier bir tesis ise Merzifon'da
kurulmutur. 1994 ylnda, Gebze Dilovas'nda kurulan Cemre Briket Tesisi'nde ise,
Sibirya'dan ithal edilen toz kmr, melas ve kire ta katks ile briketlenerek, 25
kg.'lk torbalarda sata sunulmaktadr.
l Mahalli evre Kurulu karar ile 1996 knda, stanbul'da satlacak tm
kmrlerin torbalanma zorunluluu, briket sektrn ok hareketlendirmitir.
lkenin birok kesinde, yeni briket tesisleri planlanmakta ve kurulmaktadr.

48
1. GR Gler BAYAR

1.4.7. Dnyada Briket retimi

Dnya kmr retiminde son yllarda arpc bir gelime sz konusudur.

Kmr retiminde 1982 ylndan bu yana ylda ortalama %2 orannda bir art
gzlenirken, son drt yldaki ortalama art oran %6,3 olarak gereklemitir.
Sadece 2007 ylndaki bir yllk art oran %5,3 olmutur. Kmr retiminde 2000
ylndan bu yana gerekleen art oran ise yaklak %35dir. Kmr retimindeki
art, ok byk ksm in olmak zere Asya ktasndaki elektrik enerjisi talebinden
kaynaklanmaktadr. Genel olarak snma, tama ve sanayi sektrlerinin talebi
duraan ya da dmektedir. Kmr tketiminin, gelimekte olan lkelerde gelimi
lkelere gre daha fazla artmakta oluunun nedenleri arasnda; yksek ekonomik
byme oranlar, artan elektrifikasyon ve bata Avrupa Birlii olmak zere gelimi
lkelerin elektrik retiminde doalgaz tercih etmeleri gelmektedir. Dnya kmr
retiminin %38,4n tek bana in gerekletirmektedir Kresel kmr retiminin
giderek daha byk blmnn daha az sayda lkenin elinde toplanmaya balad
gzlenmektedir. 20 yl nce 1986 ylnda retimin yaklak %80i toplam 10 lke
tarafndan yaplmaktayken, 2006 yl itibariyle %80i 6 lke tarafndan
yaplmaktadr: in, ABD, Hindistan, Avustralya, Rusya ve Gney Afrika. retimin
%56,7 ile en byk ksm Asya- Pasifik blgesinden gerekletirilmektedir. Avrupa-
Avrasya blgesinin pay %19,6 ve Kuzey Amerikann pay ise %18,2dir. Dnya
linyit retiminin ise %75i 9 lke tarafndan retilmektedir. Bu lkeler; Almanya,
Rusya, ABD, Yunanistan, Avustralya, Trkiye, Polonya, ek Cumhuriyeti ve
Kanadadr. Linyit retiminin hemen hemen tamam ak ocaklardan retilmektedir.
Linyit byk oranda elektrik retiminde kullanlrken, baz lkelerde endstride ve
ev snmasnda briketlenerek kullanlmaktadr. Baz lkelerde elektrik retiminin
yarsndan fazlas linyit kmr ile gerekletirilmektedir (ek Cumhuriyeti, baz
Eski Yugoslavya lkeleri ve Yunanistan). Almanya, Avustralya, Macaristan ve
Polonya gibi lkelerde ise elektriin nemli bir ksm linyit kmrnden
retilmektedir.
Dnya kmr ticaret hacmi, 2006 ylnda 815 milyon tona ulamtr (WCI
2007). En byk ihracat 231 milyon ton ile Avustralyadr. Dnya kmr

49
1. GR Gler BAYAR

ihracatnn %80i 6 lke tarafndan gerekletirilmektedir: Avustralya, Endonezya,

Rusya, Gney Afrika, in ve Kolombiya. Kmr ithalatnda ise, Asya-Pasifik
blgesindeki 3 lke %40 ile en byk pay almaktadr: Japonya, Gney Kore ve
Tayvan. 2006 yl itibariyle Japonya, kresel ticareti yaplan kmrn %21,8ini
satn almtr. Elektrik ya da s retimi amacyla kmr ithal eden lkeler arasnda;
Almanya, Belika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, rlanda, talya, Japonya, Gney
Kore, Hollanda ve Portekiz bulunmaktadr. Elektrik ya da s retimi amacyla kmr
ithal eden lkeler arasnda;
Almanya, Belika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, rlanda, talya, Japonya, Gney
Kore, Hollanda ve Portekiz de bulunmaktadr. Dnya kmr ticaretinin yaklak
tamam takmrne ilikindir. Linyit kmrnn lkeler arasnda tanmas ya da
ticareti gnmzde ekonomik olmamaktadr. Kresel lekte ticareti yaplan
takmrnn iki ana kullanm amac bulunmaktadr: Elektrik retimi (buhar
kmr) ve demir elik endstrisinin kullanm iin kok retimi (koklaabilir
kmr). 2006 yl rakamlarna gre dnya kmr ticaretinin %73 buhar kmr ve
%27si ise kok kmrdr(TK, 2009).

1.4.8. Briketlemenin Amac

Kmr tozlarnn toz kmr yakma sistemlerinde deerlendirilebilmesi iin

briketlenerek salam ve tekdze bir yakta dntrlmesi gerekmektedir. Bylece
kmr taneciklerinin zgara altna dmesine ve baca gazlar ile birlikte atmosfere
srklenmesine engel olunacandan hem kmr kayb hem de yaratt evre
kirlilii nlenecektir (Beker, Kural ve Daalp, 1998).
Genel olarak:
Yanma srasnda, kmrn zgara altna dmesini engellemek iin gerekli tane
byklnn salanmas,
Kullanlan katk maddeleri sayesinde, kmrn ierdii kkrtl bileiklerin
yanma esnasnda tutulmasyla, hava kirliliinin nemli lde azaltlmas,
Kmr tozlarnn, baca gazlar ile srklenip atmosfere gemesi nlenerek,
hava kirliliinin azaltlmas,

50
1. GR Gler BAYAR

Toz kmrn, stokta kendi kendine tutumasnn nlenmesi,

Isl deeri dk, nem ierii yksek olan kmrler, briketleme ncesinde
kurutularak sl deerlerinin artrlmas,
Belirli zelliklerde ve ayn kalitede yakt retilmesi,
Briketleme sayesinde, kmr hacmi azaltlarak, depolama ve nakliyatta tasarruf
salanmas,
Yn iinde belirli porozite ve geirgenliin salanmasdr.

Bu alma kapsamnda, balayc olarak eker retimi srasnda yan rn olarak

elde edilen melas ve buday niastasnn belirli oranlarda hazrlanm zeltileri
kullanlmtr. Gerek melas gerekse niasta ( carbo-hydrate binder: CHB) ile elde
edilen briketlerin neme kar dayanm bulunmamaktadr ve bu balayclar ile
retilen briketlerin evsel stma amacyla tketimi srasnda kt koku emisyonu
hissedilmektedir. Bu almann amac da, hem neme dayankl ve mekanik olarak
salam, hem de soba da yaklmas srasnda aa kan kt kokunun retim
aamasnda giderilebilmesini salamak amacyla sl ilemin etkileri aratrlmtr.
Bylece sl ilem sresince retim esnasnda kan kt kokunun giderilerek
yaklma esnasnda ortaya kmasn engelleyebilmek ve ayn zamanda suya dayanm
ve mekanik dayanmn da salanmas amalanmtr.

51
1. GR Gler BAYAR

52
2. NCEK ALIMALAR Gler BAYAR

2. NCEK ALIMALAR

zbayolu ve Hoten (1977), tarafndan hazrlanan almada zlmez

blgesi Aclk kmr damar ve Kozlu blgesi ay damarndan alnan numuneler
kullanlmtr. Kmr maserallerinin zenginletirilmesi ve kmr petrografisinin baz
uygulamalar ile ilgili laboratuvar almalar sunulmutur. Maserallerin farkl tane
ve gravite fraksiyonlarnda dalmlar incelenmi ve bu zelliklerinden
faydalanlarak maseral konsantreleri elde edilmitir. Sonu olarak inertinite grup
maserallerinin ounlukta olduu fusain bant, ok ince tanelere krldndan toplam
yzey alannn artmasna, dolaysyla kullanlan balayc miktarnda da artmaya ve
ekonomikliini yitirmesine sebep olmutur. Cevher hazrlama ilemleri maserallerin
dalmnda etkili olduu, serbest ime ve tlebilirlik deerlerinin petrografik
kompozisyon ile yakndan bants olduu aklanmtr.
Akura ve Gergerin (1982), de Kuraln (1988)de Erzurum-Hns blgesi
kmrleriyle yaptklar almalarda, kmrn toprams yapda olup yumuak linyit
trne dahil olmasndan dolay katk maddesiz briketlemeye elverilidir. %16 nem ieren
kmrden, 1200 kg/cm2 basn altnda retilen briketler, suda dalmadan bir saat
kalabilmitir. Bu nedenle, Erzurum-Hns linyitleri, iyi briketlenen snfa dahil edilmitir.
Salam, Yksel, Tuta ve Karaduman(1984), almalarnda; Soma linyit
kmr tozlarnn slfit atk zeltisi ile briketlenebilme koullar incelenmi ve elde
edilen briketlerin suya ve atmosfer koullarna dayankllnn artrlmasna
almtr. Kat madde zerinden % 10 balayc kullanarak 800C briketleme
scaklnda ve1000 kg/cm2 briketleme basncnda hazrlanan briketlerin 320C'de
retortlanmasi ile, suya ve atmosfer koullarna dayankl briketler elde edilmitir.
Kural ve Tangr (1985), tarafndan yaplan Briketlemede Yeni Boyutlar
adl almada Trk Linyitlerinin evsel stmada kullanlabilmesi iin gerekli
briketleme yntemleri ve bunun lke ekonomisi iin gereklilii aratrlmtr. Yakt
olarak kullanlacak briketler iin yeni standartlar belirlenmesi ve uygun koullarn
gelitirilmesi iin yerel kmrlerin aratrlmasn neren Kural ve Tangr sonu
olarak, kmr ocaklarnda istenmeyen toz haline gelmi kmr cevherinin eitli
briketleme yntem ve teknikleriyle basit bir briket tesisinde deerlendirilerek

53
2. NCEK ALIMALAR Gler BAYAR

piyasaya srlebileceini gstermitir. Bylelikle kullanm alan olmayan ve ocaklar

iin sorun tekil eden kmr tozlarnn ekonomiye kazandrlabileceini
gstermilerdir.
Ko (1987), tarafndan anakkale-an linyitlerinin briketlenebilme olaslklar
aratrlmtr. anakkale-an linyitleri sert kmr grubuna girdiinden katk maddesiz
olarak yaplan briketlemede olumlu sonu alnamamtr. Ayrca linyit, yapsnda fazla kil
ierdiinden, hem scak briketleme, hem de slfit likr ve melas kullanlarak yaplan
katk maddeli briketleme almalarnda, salam briketler elde edilememitir.
Kural (1988) ve Sofuolu (1989), tarafndan Saray-Vize ile Bursa-Orhaneli
yrelerinde bulunan odunsu ve sert yapya sahip linyitlerin briketlenmeye uygun olup
olmad aratrlm ve uygun olmad kantlanmtr.
Aydoan, Keeklah ve Ayn (1990), yapt almalarda Antalya
Elektrometalurji Messesesinde kok krma ve kok kurutma tesislerindeki toz
filtrelerinden elde edilen kok tozlarnn briket haline getirilerek deerlendirilebilirlii
aratrlmtr. Kok tozlar katk maddesi kullanlarak scak olarak briketlenmitir.
Katk maddeleri zift ataktik polipropilen ve linyittir. Sonuta, yeterli salamlkta
briketlerin elde edilebilecei sonucu bulunmutur.
Arslan, Kemal, Semerkant, Kahraman (1993), tarafndan hazrlanan Yksek
ve Dk Uuculu Kmrlerin Sobalarda Yanmasnn Tunbilek ve thal Kmrler
rneinde ncelenmesi almasnda yksek uuculu iki farkl boyuttaki (+50 mm
ve 18-50 mm) Tunbilek kmrleriyle, dk uuculu ithal kmrler (Antrasit ve
Petrokok) alttan ve stten yakmal sobalarda ayr ayr yaklm ve yanma eklinin
yanma artlarna ve sonularna etkisi incelenmitir. Sonu olarak Tunbilek
kmrlerinin alttan yaklmalarnn uygun olduu, dk uuculu kmrlerin stten
tutumasnn olduka yava olduu ve iyi bir tututurmann salanamamas
durumunda iyi yanmamadan kaynaklanan CO emisyonunun uzun sre yksek
seyrettii, alttan yakmada yksek uuculu kmrlerin yanma hzlarnn kontrol
edilemedii, yanmay yavalatmak iin soba kapaklarnn kapatlmas durumunda
yksek miktarda is ve CO'in baca gazyla kt, stten yanmada gazlama daha
yava olduundan, kapaklar belli oranda ksarak yanmay kontrol etmenin mmkn
olduu, yksek uuculu kmrlerin gerek tulal gerekse de koval sobada stten

54
2. NCEK ALIMALAR Gler BAYAR

tututurularak yaklmasndan sonra, zerine kesinlikle yeni kmr ilavesi

yaplmamas gerektii, kmrn evre kirliliine etkisinin kalitesi yannda, yaklma
artlaryla da nemli oranda ilikili olduu, kmrlerin yaklmas konusunda halk
muhakkak bilinlendirmek gereklilii, ksa vadede ise yresel alkanlklar dikkate
alnarak kullanlan yakma yntemlerine uygun kmrlerin salanmas gerektii
kansna varlmtr. Bunun mmkn olmad durumlarda da, kmr kalitesinin
yksek olmasna dikkat edilerek hatal kullanmdan kaynaklanan kirliliin bir de
kalitesiz kmrle daha da artmasna engel olunmas gerektii aklanmtr.
Acarkan, Kural, nal, Yldrm ve Tunceli (1994), orum Blgesi
Kmrlerinin Zenginletirme ve Briketleme Yoluyla Kkrdnn Azaltlmas
almasnda kuru esasa gre % 18,95 kl, %3,97 yanabilir kkrt ieren orum
blgesi kmrlerinin yapsal, kimyasal ve ykanabilme zellikleri saptanmtr.
Boyutu 30 mm, 6 mm ve 3.36 mm altnda olan tuvenan kmr zerinde jig, sarsntl
masa ve spiral ile zenginletirme deneyleri yaplmtr. Zenginletirme sonucu elde
edilen ve kuru esasa gre %13,15 kl ieren temiz kmr zerinde briketleme
deneyleri yrtlmtr ve kmre %6 kire ile %16 melas ilavesiyle yeterli
salamlkta olan briketler elde edilmitir. Briketteki yanabilir kkrt ierii
%1,07ye kadar drlmtr. Bu almada, yanabilir kkrt ierikleri %5' e kadar
kabilen orum blgesi kmrleri ele alnm ve orum blgesi kmrlerinden kl
ve kkrd uzaklatrmak amacyla fiziksel zenginletirme (sarsntl masa, spiral) ve
briketleme deneyleri yaplmtr. Kuru esasa gre %4 dolaynda yanabilir kkrt,
%19' a yakn kl ieren orum blgesi kmrnn kl, tane boyutu 30 mm.'nin
altna indirildikten sonra, fiziksel zenginletirme ile ancak %13 dzeylerine
drlebilmi; fakat yanabilir kkrt ierii deimemitir. Kl %13' e drlm
temiz kmre ilave edilen kire oranm %6' ya karmakla briketin yanabilir kkrt
ierii %1.1 dzeyine drlm; buna karn briketin mukavemeti de dmtr.
Briketteki melas orannn %12' den %16'ya ykseltilmesiyle, briketlere yeterli
mukavemet kazandrlabilmektedir. %20 kl ieren kmr ile de briket yapmak
mmkndr; fakat kmre kire ilave edildiinden briketin kl %30 dolaylarna
ykselmekte ve briketin mukavemetinde azalma olmaktadr. Bu zellikler, briketin
satnda ve kullanlmasnda zorluklar ortaya karabilecektir. orum blgesi

55
2. NCEK ALIMALAR Gler BAYAR

kmrlerinin kln fiziksel zenginletirme ile yanabilir kkrdn de brikete kire

ilave etmek suretiyle, evre sal asndan istenilen zellikte briketler retilmitir.
uhadarolu ve Keskin (1994) , bu almalarnda Zonguldak kkenli 0-6
mm mostra retimi toz kmr, Armutuk kkenli flotasyon, masa rnleri ve dere
lam, Azdavay, Kurucaile, Stz (0-6 mm) kmrleriyle almlardr.
Zonguldak havzasna ait 7 farkl kmr numunesi, katk maddesiz ve zift, katran,
melas ve ataktik polipropilen katk maddeleri kullanlarak briketlenmitir. Katk
maddesiz briketleme deneylerinde baar salanamamtr. Melasl briketlerin plastik
zellik gsterdikleri, ziftin ise insan salna ve evreye olan zararlarndan dolay
melas+zift karm eklinde kullanlmas ngrlmtr. Toplam %8 zift+melas
katkl briketlerin Shatter testi ve krlma salaml testinde elde edilen sonular
kabul edilebilir dzeyde olduu ve bu briketlerin bir gn boyunca su iinde
brakldklarnda %2 civarnda su emdikleri, bir hafta sre ile su iinde
brakldklarnda ise sudan etkilenmedikleri gzlenmitir. Fakat katran ve APP ile
yaplan deneylerin sonularnn kabul edilebilir olduu aklanmtr.
Tosun, Yamk, Gne (1995), bu almalarnda, kmr briketlerinin
kalitesini arttrmak ve briketlemede kullanlan balayc madde miktarn azaltmak
iin fiber malzeme kullanm aratrlmtr. Fiber malzeme tr, miktar ve
boyutlarnn, kmr briketlemede kullanlan balayc madde miktarna ve briket
salamlna etkileri belirlenmitir. Bu amala, laboratuvar almalarnda
maksimum basma yk 15 ton olan pres kullanlarak, nce fiber malzeme
kullanlmadan, deiik miktarlardaki balayc madde ile 50 mm apnda briketler
elde edilmitir Daha sonra balayc madde ve fiber malzeme birlikte kullanlarak
briketler yaplm ve briketlerin su emme, suya dayanm, Shatter ve basn
dayanmlar belirlenerek, bulgular irdelenmitir. Sonuta fiber malzeme kullanm le
daha az balayc kullanlarak, dayanm % 400 oranlarnda artan briketler
retilmitir. Ayrca kmrn klnde ve kkrdnde herhangi bir deime olmad
da saptanmtr.
Tosun, Gndz, entrk (1996), almalarnda, Tunbilek linyit kmr
numunelerini kontroll olarak 10 mm'nin altna ufaladktan sonra briketleme
testlerine tabi tutmutur. Deneylerde briketleme ileminde nemli bir parametre olan

56
2. NCEK ALIMALAR Gler BAYAR

tane boyutunun etkisini incelemek iin kullanlan numunenin elek analizleri yaplm
ve briketlemede balayc olarak literatrde yaplan scak balaycl briketlemenin
aksine souk balaycl briketler iin allmtr. Souk balayc eleman olarak
imentonun kullanlmas ile kmrdeki kkrdn bir ksm tutulabilmitir. %5
orannda imento kullanlmasyla % 24 olan kkrt miktar % 35e karlmtr.
Buzkan, Arslansan ve Gnay (1998), bu almada, Ermenek (Karaman)
Havzasndaki linyit kmr tozlarndan yeni bir teknik ile pilot apta briket kmr
retilmesi amalanmtr. Ermenek Linyit Havzas kmrlerinden damarlar baznda
rnekler alnm, boyutlandrlm ve karakteristik zellikleri belirlenmitir. Daha
sonra snflanan kmrler yeni bir teknik ile slfit likr, katran, melas ve imento
kullanlarak briketlenmitir. Briketlerin karakteristik zellikleri, salamlk testleri
yaplarak deerlendirilmi ve neriler sunulmutur. almada sz edilen,
lkemizde yeni bir teknik olan Arimed vidas ile Ermenek kmrlerinin tane
boyutunun -2 mm olmas durumunda balanabilecei grlmektedir. Yukardaki
genel sonulardan -2 mm boyutundaki Ermenek kmrlerinin belirtilen oranlarda
slfit likr, katran ve melas kullanarak Arimed vidas teknii ile briketlenebilecei
belirlenmitir. Bu almada kullanlan arimed vidas teknii ile Ermenek
kmrlerinin briketlenmesinde, dier balayc trlerinin de kullanlmas ile baarl
sonular elde edilebilecei ngrlmtr.
Buzkan, ahin (1998), bu almalarnda Zonguldak Takmr Havzasndaki
kmr damarlarndan alnan rneklerin gelitirilen pilot apta bir deney seti yardm
ile katk maddesiz briket kmr retilmesi amalanmtr. Zonguldak Takmr
Havzasndaki belirlenen damarlardan, damar baznda oluk rnekleri alnarak
boyutlandrlm ve karakteristik zellikleri belirlenmitir. Kmr rnekleri katk
maddesiz olarak hazrlanan sistemde briketlenmi ve elde edilen briketlerin
karakteristik zellikleri, salamlk testleri yaplmtr. Son olarak, katk maddesiz
olarak retilen briketlerin deerlendirilmesi yaplmtr. Bu alma sonucunda,
kullanlan kmr numunelerindeki nem %0,15 ile %1,92, kl %4,39 ile %48,92,
uucu madde %17,20 ile %32,69, sabit karbon %26,86 ile %67,98, toplam kkrt
%0,34 ile %1,53, kalori 3358 ile 7844 kcal/mol arasnda deimektedir. Katksz
briketleme sonucu elde edilen briketlerde ise; nem %0,37 ile %1,52, kl %16,37 ile

57
2. NCEK ALIMALAR Gler BAYAR

%45,35, uucu madde %13,83 ile %30,06, sabit karbon %32,16 ile %64,00, toplam
kkrt %0,18 ile %0,75, kalori 4557 ile 7037 kcal/mol, krlma salaml deeri
10.12 kg/cm2 ile 78.01 kg/cm2, shatter indeks deeri %10,50 ile %99,69 arasnda
deitii gsterilmitir.
Yldrm ve zbayolu (1998), bu almada, Tun bilek linyit tozlarndan
balayc olarak amonyum nitrohmat (a.n.h.) ilave edilerek elde edilen briketlerin
sl ilem sonucu suya dayankll ve mekanik salamlklar incelenmitir. Sabit
briketleme koullarnda elde edilen briketler 45, 60, 75 ve 90 dakika srelerde 25 C
den 175 Ce kadar laboratuvar tipi etvde atmosferik ortamda stlmtr. Souma
ilemi tamamlanan numuneler suya dayanm ve mekanik salamlk testlerine tabi
tutulmulardr. Bu test sonularndan 165 C scaklkta 60 dakika sre ile stmann
yeterli olaca grlmtr.
Torolu, Yavuzdoan, Geni (2000), Azdavay kmr sahasndan alnan
kmr numuneleri zerinde alan Torolu ve arkadalar jig cihazndan elde edilen
temiz rnle pilot lekli merdaneli preste katk maddeli briketleme yapmtr.
retilen briketlerin fiziksel, kimyasal zellikleri ile standart sobada yanma zellikleri
saptanmtr. Sonu olarak Azdavay kmrnn +10 mm zerinin deerlendirilmesi
iin ancak ar ortam sistemlerinin kullanlmasnn uygun olduu grlmtr. Bu
malzemenin 1,90 g/cm3 younlukta ykanarak deerlendirilmesi durumunda %74,1
orannda %18,96 kll temiz kmr %93,1 yanabilir verimle kazanlabilmektedir.
-10+0,5 mm boyutu ile yaplan jig deneyi sonucunda kmrn ierisindeki istin
kolayca ayrlabilecei grlmtr. Jige beslenen malzemeden %57,2 orannda,
%12,79 kl ieren temiz kmr %71,5 yanabilir verimle alnabilmitir.
Deniz ve Kurt (2001), Kale (Denizli) Linyitleri ile thal Kmr Tozlarnn
Briketlenme Olaslnn Aratrlmas adl almalarnda yksek ve orta kkrtl
kmr tozlarnn briketlenerek, hem para kmr olarak deerlendirilmesi, hem de
yksek kalorili temiz yakt olarak piyasaya sunulmas evre bilincinin gittike art
gnmzde nem tamaktadr. Son yllarda, linyit kmrlerimizin birok ilde
yaklmasnn yasaklanmas ithal kmr kullanmnn gittike artmasna neden
olmutur. Bu almada yerli kaynaklarmzn sektrde pay bulabilmesi amacyla
Kale (Denizli) yresi linyitlerimiz ile ithal kmr karmnn briketlenme koullar

58
2. NCEK ALIMALAR Gler BAYAR

incelenmitir. Sonular, ekonomik deeri dk olan Kale yresi kmrlerinin

briketlenerek deerlendirilebileceini gstermitir.
Deniz ve zsoy (2002), tarafndan yaplan Saracaova (Nazilli- Aydn) Linyit
Kmr Tozlarnn Briketlenmesi almalarnda ok nadir bulunan yksek kalorili
ve dk kkrtl kmrlerimizden olan Saracaova (Nazilli-Aydn) yresi kmrleri
oluum artlar nedeniyle ok abuk paralanmakta ve tozlamaktadr. Bu olumsuz
durumun giderilmesi iin toz boyutlu Saracaova kmrlerinin briketlenme artlar
aratrlarak sektrde pay bulabilmesi bu almada ama edinilmitir. Yaplan
almalar sonucunda, Saracaova-Nazilli yresi kmrlerimizin yakt olarak
deerlendirilebilecei ortaya kmtr.
zden (2002), tarafndan yaplan bu almada koklamayan Soma-Eynez
linyit kmrnn, n-stma ve basn-arj yntemlerinin uygulanmas suretiyle
koklaan Zonguldak kmrne kartrlarak yksek frn koku retiminde
kullanlmasnn hangi artlarda ve karm oranna kadar mmkn olduunun
saptanmas iin yan pilot lekte koklatrma almas yaplmtr. Bu maksatla 3,0
mm'nin altna krlm kmrlerden Soma kmr %10 arttrlmak suretiyle %60
oranna kadar Zonguldak kmrne kartrlarak 7 kg kapasiteli kamara tipi frnda
koklatrlmtr. Elde edilen karm koklar DIN standartlarna uygun olarak elek
analizi ve salamlk testlerinden geirilmi ve tam analizleri yaptrlmtr. Yaplan
alma sonucunda n stma ve basnl arj yntemlerinin uygulanmas suretiyle
metalurjik kok zelliklerine sahip bir kokun retilmesi artyla Zonguldak kmrne
%40-45 oranna kadar Soma-Eynez kmrnn kartrlmasnn mmkn olaca
saptanmtr. Zonguldak kmrne %40 oranna kadar Soma-Eynez kmr
kartrlmas ile oluturulan karmlarn salamlk, reaktivite ve analiz deerleri,
metalurjik kok olarak yksek frnda demir cevherlerinin indirgenmesinde
kullanlmasnda bir mahsur grlmedii aklanmtr.
zden (2002), tarafndan yaplan kmr karm briket karbonizasyonu ile
evreyi kirletmeyen ev yakt retimi almasyla Zonguldak ve Soma / Merkez
kmrleri 3 mmnin altna tlerek farkl oranlarda kartrlm ve Roll tipi
briketlendikten sonra bu karm briketleri 500-900oC arasnda drt deiik scaklkta
koklatrlmtr. Bylece elde edilen karm briket koklarnn anma ve

59
2. NCEK ALIMALAR Gler BAYAR

boyuttaki krlma salamlklar llerek ev yakt olarak kullanma uygun en fazla

Soma/Merkez kmr ieren karm iin koklama scakl saptanmtr. Saptanan
en uygun artlarda elde edilen briket koklar sobada yakma testi standartlarnda
yaklarak %40 Soma/ Merkez linyiti ieren karmn 740 0Cde koklatrlan
briketlerin teshinde kullanlmaya en uygun ev yakt olduu gsterilmitir.
Salam, Yksel, Yank, Tuta, Karaduman ve stn (2003), Trk
Linyitlerinden Slfit Likr Balaycs Kullanlarak Suya Dayankl Briket
retimiadl almalarnda, Yataan, Soma ve Tunbilek linyit tozlarnn kalsiyum
slfit likr(CH4SL) ve amonyum slfit likr(NH4SL) balayclar ile
briketlenmesi aratrlmtr. Briketleme, 80 C scaklk, 100 MPa basn ve %8-10
balayc konsantrasyonuyla kabul edilebilir basn dayanmlarnda briketlerle
sonuland. Ancak bu briketler hi suya dayanm gstermemitir. Suya dayanm iin,
kalsiyum slfit likrl briketler 320 C de, amonyum slfit likrl briketler 240
C.de sl ileme tabii tutulmutur. Basn dayanmlarnda, suya batrldktan sonraki
ilk 12 saat nemli bir deiiklik olmad grlmtr. Bu briketler, 2 ay boyunca
hava ile temas ettiinde, basn dayanmnda hi deiiklik meydana gelmedi.
Balayc seimi, briketlerin nemli zelliklerinde bir farklla neden olmamtr.
Ancak, kalsiyum slfr hem ekonomik deerlendirme asndan hem de Ca2+ nin
baz yanc kkrd balamasndan dolay daha uygun olduu ve bylece evre
kirliliini azaltmaya yardmc olduu gzlemlenmitir.
ininolu, Anl ve Kl (2004), tarafndan yaplan thal ve Yerli Kmr
Karm le Farkl Balayc Maddeler Kullanlarak retilen Pres Kmrler konulu
almada, kalorifik deeri dk ve yksek kkrtl rnak linyitleri deiik
oranlarda ithal linyit tozu ile kartrlarak deiik balayc maddelerle
briketlenmitir. Yaplan deneyler sonucunda, rnak linyitlerinin ithal linyitlerle belli
oranlarda kartrlarak briket retildiinde TSE kalitesini salayaca ve evlerde
soba ve kalorifer yakt olarak kullanlabilecei belirlenmitir. Sonu olarak, ithal
kmrlere her trl baka orjinli (yerli ve yabanc) kmr tozu katlarak briketleme
yaplmakta olup, teorik olarak bunun yasaklanmas veya tavsiye edilmesinin Trk
linyitlerinin avantajna olmad bu sebeple kaliteli ithal kmrlere daha ayrntl
almalarla belirlenecek oranlarda yerli linyit tozlarndan kartrlarak ve deiik

60
2. NCEK ALIMALAR Gler BAYAR

balayclar kullanlarak retilecek pres kmrlerin lke ekonomisine katk koyaca

aklanmtr.
Gencer (2004), tarafndan yaplan Hava Kanall Briketleme Yntemi le
Linyit Kmrlerimizden Dumansz Ev Yakt retimi konulu almasnda Trk
linyitlerinin nemliliklerinden dolay abuk tozlandn ve bu nedenle zgaral soba
ve kalorifer kazanlarnda yaklamadn belirtmitir. Linyitlerimizdeki bu olumsuz
etkileri azaltmak iin yaplan almada linyitlerimizi temsil edebilen Tunbilek toz
kmr kullanlmtr. Kmr 0-3 mm'ye krldktan sonra %76 kmr, %10 melas,
%10 su ve %4 kire katlarak elde edilen karm ekstruder presle hava kanall briket
kmr retilmitir. Sonu olarak gelitirilen bu yntemle ithal edilen snma amal
dk kkrt ve dk duman emisyonlu linyite alternatif yakt ortaya koymutur.
Kemal, Arslan, Cengizler, (2004), bu alma koklama ileminde, kmr
karmlarn oluturan bileenler arasndaki etkileimin incelenmesi amacyla
yaplmtr. Bu amala, koklama zellii olan Zonguldak takmrne (ZK)havada
kurutulmu (TK), 550C' de (TK550) ve 900C' de (TK900) karbonize edilmi sert
Tunbilek kmrleri kartrlarak karmlar hazrlanmtr. Bu karmlarn
plastikleme, dilatasyon, bzlme zellikleri ve bu karmlardan retilen koklarn
salamlklar belirlenmitir. Elde edilen deneysel veriler deerlendirilmi ve linyit
kmr 500 C civarnda karbonize edildiinde,kimyasal paralanmasn
tamamlayarak gaz kn ve bzlmesini kaybettii, yzey slanma zelliinin
artt ve dolaysyla da koklaan kmre kartrmak iin en uygun zellii
kazand tespit edilmitir. Deneylerde, koklaan kmr olarak Zonguldak
takmr, inert kmr olarak parlak sert linyit olan Tunbilek kmr ve
briketlemede balayc olarak ta zift kullanlmtr. Orijinal haldeki kullanm
yannda Zonguldak kmrnn bir miktar, bu kmrn 500 C zerindeki
scaklklarda bzlme miktar ve zelliini lebilmek iin, 400C' de karbonize
edilmi ve bir numune daha hazrlanmtr. Deneylerde kullanlan dier kmr olan
Tunbilek kmrnden, kurutarak (%11,8 nem)ve 550 ve 9000C'lerde karbonize
ederek, 3 ayr numune hazrlanmtr.
Yldrm ve zbayolu (2004) yapm olduklar bu almada, Tunbilek toz
linyitlerinin amonyum nitrohmat ile briketlenmesi koullarn aratrmlardr.

61
2. NCEK ALIMALAR Gler BAYAR

Briketleme testlerinde nem ieriinin, basncn, balayc miktarnn, nitrojen

ieriinin ve sl ilemin etkisi belirlenmitir. Mekanik zellikleri yksek ve suya
kar dayankl briketler, nem ierii %10,5, balayc miktar %7, uygulanan basn
1280 kg/cm ve tm bu ilemler sonucu elde edilen briketlerin de 165oCde 1 saat
kurutulmas sonucu elde edilmitir. Amonyum nitrohmat ile briketlenerek elde
edilen kmr briketlerinin yanma zelliklerinin herhangi bir ilem grmemi kmre
gre daha yksek olduu belirlenmitir. Yakma sonras oluan baca gaz ve slfr
emisyon deerleri olduka dk kmtr.

62
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

3. MATERYAL VE METOD

3.1. Materyal

Bu alma kapsamnda kullanlan kmr cevheri Rusya kkenli olup Adana

Odak Mhendislik firmasndan temin edilmitir. Kmr numunesine, cevher
hazrlama prosesi ukurova niversitesi, Mhendislik Mimarlk Fakltesi Maden
Mhendislii Cevher Hazrlama Laboratuvarlarnda yaplmtr. Ayrca kullanlan
balayclar Maden Mhendislii Laboratuvarlarndan temin edilmitir. Deneylerde
balayc olarak melas, ve niasta olarak CHB( Carbo-hydrate Binder) (C6H10O5)n
(H2O)n kullanlmtr.
Deneyler iin kullanlacak kmr numunesi iin cevher hazrlama ve
zenginletirme prosesinde(ekil 3.1) merdaneli krc, laboratuvar standartlarna
uygun elekler, etv, kl analiz frn, pres, tek eksenli basma dayanm cihaz, ve
gerekli testlerin yaplmas iin; kmr yakma sobas, dme testi dzenei, tek
eksenli basma dayanm cihazlarndan yararlanlmtr.
Deneyler iin kullanlacak numunelerin ncelikle karakterizasyon almalar
yaplmtr. Bunun iin ncelikle kl analizi, kmrn ve kullanlacak balayclarn
nem tayini yaplmtr. Deneyler iin kullanlan numunelerin ksa analizi izelge
3.1de verilmitir.

izelge 3.1. Deneylerde kullanlan kmrn ksa analizi

Kuru Bazda Orijinal Bazda
Parametre
Alt Isl Deer (kcal/kg) 7915 7640
st Isl Deer (kcal/kg) 8125 7863
Toplam Nem (%) - 5,24
Toplam Kkrt (%) 0,43 0,41
Uucu Madde (%) 30,43 28,84
Kl (%) 14,51 13,75

63
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

KMR

KIRMA

TME

ELEME (5 mesh)

HAZIRLAMA BALAYICI
MELAS / CHB

BRKETLEME

ISIL LEM

RNN STANDART
ANALZ VE TESTLER

ekil 3.1. Deneysel ilem kademeleri

64
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

3.2. Metod

3.2.1. Nem Analizi

Nem analizi ilemlerinde Heraeus T 6060 marka etv ( %1) kullanlmtr.

Nem miktarn belirleyebilmek iin; -250 mikron tane boyutuna indirilen kmr
numunesinden 1 gram alnarak nceden 105oC scakla getirilmi olan etve
konulmutur. Bir saatlik sre sonunda kmr numunesi etvden kartlarak
desikatre konulmutur. Numune desikatrde souduktan sonra hassas terazide
tartlarak tekrar etve konulmutur. Bu ilemler; kmr numunesi sabit tartma
gelinceye kadar devam etmitir (ASTM-D 3302;TS 438 ISO 331). Deney sonucunda
(3.1) numaral forml kullanlarak linyitin nem ierii belirlenmitir.

Nem Miktar (%) = *100 (3.1)

x1 = Etve konulan kmr numunesi miktar (g)
x2 = Sabit tartma geldikten sonra linyit numunesi miktar (g)

Deneyler iin kullanlacak olan balayclar iinde ayn ilemler

uygulanmtr. CHB ve melastan 1er gram alnarak 105oC scakla getirilmi olan
etve konulmu, bir saatlik sre sonunda balayc numuneleri etvden kartlarak
desikatre konulmutur. Desikatrde souyan numune hassas terazide tartlm ve
tekrar etve konulmutur. Sabit tartma gelinceye kadar bu ilemler srmtr
ASTM-D 3302;TS 438 ISO 331). Deney sonular yine (3.1) numaral forml
kullanlarak belirlenmitir.
Balayclarn nem analizi sonucu, melasn %15 ve CHBnin %50,6 nem
ierdii belirlenmitir.

3.2.2. Kl Analizi

Kmr numunesinin kl analizini belirlemek iin yaplacak olan deneyde

porselen kroze kullanlmtr. Bu nedenle deney ncesi porselen krozeler 815oC

65
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

scaklkta 15 dakika stlm ve sre sonunda desikatre konularak deimez

arlklar belirlenmitir.
Porselen krozelerin deimez arlklar belirlendikten sonra etvde
kurutulmu kmr numunesinden 1 gram tartlmtr. 815oC scakla getirilen kl
frnna iinde numune bulunan porselen kroze konularak 4 saat bekletilmitir. Sre
sonunda kroze desikatr iine braklarak soutulmu ve tartlmtr.
Kzdrma ilemi kap iindeki numunelerin deimez arla gelinceye kadar
tekrarlanmtr (ASTM-D 3174-04). (3.2) numaral forml kullanlarak kl yzdesi
belirlenmitir.

Kl Yzdesi (%) = *100 (3.2)

M1 = bo porselen krozenin arl (g)

M2 = 4 saatlik kzdrma ilemi sonucu kroze ve kmrn arl (g)

M3 = deneyde kullanlan kmr miktar (g)

3.2.3 Elek Analizi

Tane boyu dalm iin kullanlan elekler 3,150mm, 2,000mm, 1,600mm,

1,000mm, 0,600mm, 0,250mm, 0,150mm ve 0,075mmdir. Elde edilen elek
fraksiyonlar izelge 3.2de verilmitir.

Elek analizi yaplan numuneler, gerekli ve eitli balayc tipleriyle farkl

koullarda kartrlarak optimizasyon almalarna balanmtr.
Deney iin kullanlacak numuneleri hazrlarken, ncelikle nemli olan
numunelerden nemin uzaklatrlmas gerekmektedir. Bu nedenle kmr temiz bir
yere serilerek kurutulmutur.

66
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

izelge 3.2. Briketleme ileminde kullanlan numunenin elek analizi

Kmlatif Kmlatif Elek
Boyut Miktar Miktar
Elek st Alt
mm gr % % %
+3,15 0,00 0,00 0 100,00
-3,15 +2,00 11,58 11,60 11,58 88,40
-2,00 +1,00 21,30 21,30 32,88 67,10
-1,00 +0,60 17,72 17,80 50.60 49,30
-0,60 +0,25 22,56 22,60 73,16 26,70
-0,25 +0,15 8,88 8,70 82.14 18,00
-0,15 +0,075 8,12 8,00 90,16 10,00
-0,075 9,84 10,00 100 0,00
TOPLAM 100,00 100,00

Deneyler iin kullanlacak olan kmr numunesi, Odak Mhendislik

tarafndan hibir ileme tabii tutulmadan gnderildiinden, ilk olarak kmr
cevherine boyut kltme ilemi uygulanmtr. Deneyler iin kullanlacak
numunelerin 3.15mmnin altnda olmas istenmitir. Bunun iin merdaneli
krclardan geirilen numune istenilen boyutlara indirilmitir.
Merdaneli krcdan geirilen kmr numuneleri, elek fraksiyonlarn
renmek iin elek analizinden geirilmitir.

3.2.4. Kmr Karmlarnn Hazrlanmas

Deneyler iin kullanlacak olan kmr numunesi nce krclardan geirilerek

tane boyu kltlmtr. Daha sonra 3,15 mmlik eleklerden elenerek, konileme-
drtleme yntemiyle 30ar gramlk numuneler hazrlanmtr. Briketleme iin kmr
numunelerinin iine kire ve balayc zeltileri eklenmitir. CaO zeltisi kmrn
yanmas srasnda yanabilir kkrt ieriini azaltmak amacyla kullanlmaktadr.
Kire (CaO) ucuz ve temini kolay olduu iin tercih edilmektedir. Kmre kire
ilave edildiinde, kmrn yanmas sonucu aa kan SO2, kire ile reaksiyona
girerek yanmayan slfatlar oluturmakta ve bylece klde tutulmaktadr(Acarkan ve
arkadalar, 1994).

67
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

30ar gramlk hazrlanan kmr numunelerine %3 orannda CaO zeltisi ve

melas veya CHB balayc zeltilerinden %10 eklenerek numuneler hazrlanmtr.
Balayclar iin zelti hazrlanmasnn nedeni ise, kartrlma esnasnda
balaycnn, kmr yzeylerinin tamamna temas etmesini salamaktr. Bylece
kmr-balayc karmlarnda homojen bir karma salanmaktadr. Bu karmlar
hazrlandktan sonra havada kurutma yntemiyle nemi uzaklatrlm ve srekli
kartrlma yaplarak homojen bir kurutma salanmtr. Kurutmann, optimum hava
koullarnda ortalama 4 saat srd gzlemlenmitir. stenilen nemlilie gelen
numuneler, hava almayan cam ielere konulmu, daha sonra ap 4,50 cm, uzunluu
10 cm olan silindir eklindeki presleme aparatna konulmutur. Presleme aparatnda
bulunan 2 tane disk bulunmaktadr, disklerden bir tanesi silindir haznenin iine
konulmakta daha sonra homojen hale gelen kmr-balayc karmlar silindire
boaltlmaktadr. 2.diskte karmn zerine yerletirilerek presleme aparatnn
kapa kapatlm ve numuneler presleme iin hazr duruma getirilmitir. bu
briketleme yntemi dolaysyla briket numunelerinin ap kullanlan disklerin apna
eittir.
Deneylerde kullanlan kmre referans olmas asndan antrasit numunesi de
kullanlm ve bylece tlebilirlik ve sertlik parametreleri karlatrlarak
deneyler iin n bilgi elde edilmitir.

3.2.5. Deney Numunelerinin tlmesi

Farkl kmr numuneleri ayn artlar altnda tme ilemine tabi tutulmu
ve her numune iin farkl d80 deerleri elde edilmitir. tme artlar aadaki
gibidir:
Bilye hacmi; Deirmende bilye kullanlarak yaplacak olan tme ileminde
bilye hacmi %40-50 arasnda olmaktadr. Deirmende kullanlan bilyelerin
zellikleri ve tme parametreleri izelge 3.3 ve 3.4te verilmitir. tc
ortamdaki bilye hacmi artarken harcanlan enerji miktar da artmaktadr.
Endstriyel boyutta tlen malzemenin deirmenden knn en verimli

68
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

olduu bilye hacminin %40 olduu belirlenmitir (Wills, 1985). Bu nedenle

yaplacak olan tme deneylerinde bilye hacmi %40 olarak seilmitir.
Kullanlacak olan bilyeler; Deirmen hacminin %40na denk gelen yaklak
10 kg bilye kullanlmtr.

izelge 3.3. tme parametreleri

tme sresi 30 dakika

Deirmen Dn Hz 66 dev/dk

Malzeme miktar 500 gram

Bilya Hacmi %40

Tane rilii -3,15+1 mm

izelge 3.4. Deneyde kullanlan elik bilyelerin zellikleri

ap (cm) Adet Arl (gr)
1,5 7 224
2 44 2731
2,5 25 2603
3 14 3624
4 2 755

Deirmen dn hz; tme deneyinde kullanlacak olan deirmenin ap

30,5cmdir. Deirmen apndan yararlanlarak deirmen kritik hz
hesaplanacaktr. Elde edilen kritik hz deerinin %70i kullanlmtr.

Kritik Hz = (3.3)

69
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

Kritik Hz yaklak 95 dev/dk kmtr. Kritik hzn %70i kullanlaca iin

deirmen dn hz; 66 dev/dk olarak belirlenmitir. tme ilemi sonrasnda elek
analizi yaplarak elek alt ve elek st deerleri bulunmu ve d80 deerleri tespit
edilmitir.

Elek analizinde kullanlan elekler; 1,000mm, 0,500mm, 0,355mm, 0,250mm,

0,150mm, 0,106mm, 0,075mm, 0,045mmdir.

3.2.6. Darbe Dayanm ndeks Deerinin Belirlenmesi

Kurutma ilemleri sonucunda elde edilen yeni nem ieriindeki kmr

numunelerinin Darbe Dayanm ndeks (ISI) deerleri belirlenmitir.
Deneyde; -9,5+3,15mm tane boyutunda kmr numuneleri kullanlmas
gerekmektedir. Ancak; tane aralnn azaltlmasnn deneylerden elde edilecek
sonularn gvenirliini daha da arttraca dnldnden -4,75+3,15 mm tane
boyutunda da kmr numuneleri hazrlanmtr.
Deneyde kullanlan kmr numuneleri 1000,05 gram olacak ekilde
tartlmtr. Deneyde 1,8 kg ve 4,45cm apndaki elik silindir 30,48cm ykseklikten
ayn aptaki ii elik baka bir silindir zerine 20 kez ardk olarak
drlmtr(ekil 3.2). Silindir kaptan karlan numuneler 3,15mmlik elekten
elenmi ve elek st tartlarak darbe dayanm deeri belirlenmitir. Bu ilemler, 5
kez tekrarlanarak ortalamalar alnm ve (3.4) numaral forml kullanlarak Darbe
Dayanm ndeks (ISI) deerleri bulunmutur.

(3.4)

ISI = Darbe Dayanm ndeksi

70
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

ekil 3.2. Deneylerde kullanlan darbe dayanm aleti (Su ve ark, 2010)

3.2.7. Briketlemeye Tane Boyutunun Etkisi

Tane boyutu, %100 -3.15mm olan deney numunesi belli oranlarda

balayclarla kartrlm, nem miktar balang deeri, daha nceki almalar
rnek alnarak %3e drlmtr. stenilen nem seviyesine gelen kmr-balayc
karm presleme aparatnda(ekil 3.3) hazrlanarak 1050 kg/cm2 basnta
preslenmitir(ekil 3.4). Elde edilen ilk briketler 2400C scaklkta 1 saat sl ileme
tabii tutulmutur. Daha sonra numuneler 3 ayr deneye tabii tutulmutur. Bunlar,
axial(eksenel) dayanm, radial(radyal) dayanm ve suya dayanm testleridir.

71
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

ekil 3.3. Kmr briketleme iin presleme aparat

ekil 3.4. Briketleme yaplan presleme cihaz

72
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

3.2.8. Briketlemeye Isl lem Scaklnn Etkisi

Bu deneylerde, briketlemeye sl ilem scaklnn etkisinin belirlenebilmesi

iin hazrlanan -3,15mm altndaki numunelerden 30ar gramlk kmr numunesine
%10 orannda balayc katlarak kartrlm, yaklak 4 saat havada kurutma
ileminden sonra %7 nemlilie geldiinde preslenerek, farkl gnlerde Heraeus T
6060 marka etvde 190oC, 200oC, 210oC, 220oC, 230oC, 240oC, 250oC, 260oC,
olmak zere 8 ayr scaklkta deneyler yaplmtr. Etvden karlan numuneler
desikatrde bekletildikten sonra suya dayanm ve mekanik dayanm testleri
uygulanmtr.

3.2.9. Briketlemeye Balayc Miktarnn Etkisi

Bu deneyler iin 30ar gramlk kmr numuneleri ile 3er adet %5lik,
%6lk , %7lik, %8lik, %9luk, %10luk ve %11lik olacak ekilde 7 farkl
balayc miktaryla 21 adet kmr-balayc karm hazrlanmtr. Karmlar
ortalama 4 saatlik havada kurutma ilemlerinden sonra preslenmi ve etvde sl
ileme tabii tutulduktan sonra desikatre alnmtr. Her bir deney numunesi 3er adet
retilmi ve numunelere suya dayanm ve mekanik dayanm testleri uygulanmtr.

3.2.10. Briketlemeye Nem eriinin Etkisi

Bu deneyler kapsamnda hazrlanan 30 gramlk kmr numunelerine

balayc ilave edildikten sonra karmlar, %2, %3, %4, %5, %6, %7, %8, %9, %10
olmak zere 9 ayr nem ieriine gelene kadar havada kurutulmutur. %10 nem
ieriine getirilmesi gereken kmr numuneleri daha abuk nem kaybedeceinden
ksa bir sre sonra bu numuneler cam ielere alnm ve nem deiimi olmamas iin
az kapatlarak muhafaza edilmitir. En sonunda %2 neme kadar drlen kmr
numuneleri de cam ielere alndktan sonra, tek tek preslenmi ve elde edilen
briketler sl ilemden sonra mekanik salamlk ve suya dayanm testlerine tabii
tutulmutur.

73
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

3.2.11. Briketlemeye Presleme Basncnn Etkisi

Bu deneyler iin 30ar gramlk kmr numunelerine %10 balayc eklenerek

%7 nemlilie gelene kadar kurutulmu ve kurutulan malzemeler presleme aparatnda
hazrlanarak preslenmitir. Basncn briketler zerindeki etkisini aratrmak iin de 5
ayr basn uygulanmtr. Presleme makinesinde ilk grup numuneler 450 kg/cm2de
briketlenirken dier gruplar srasyla, 650 kg/cm2, 850 kg/cm2, 1050 kg/cm2 ve 1250
kg/cm2 basnlarda preslenmi ve her deney iin ayr ayr dayanm testleri
uygulanmtr.

3.2.12. Briketlemeye Isl lem Sresinin Etkisi

Deneyler iin gerekli parametrelerin sonuncusu olan sl ilem sresinin

briketlemeye etkisini incelemek iin 5 ayr parametrede allmtr. Briketleme iin
30ar gramlk numuneler %10 balayc miktaryla havada kurutulmutur. stenilen
%7 nem miktarna gelen numuneler preslenerek briketlenmi ve numuneler etvde
farkl srelerde sl ileme tabii tutulmutur. Isl ilem sreleri 15dk, 45dk, 60dk,
75dk ve 90dk olarak denenmitir.

3.2.13. Briketlemeye Younluun Etkisi

Younluk deneyleri tm deneylere ek olarak briketleme zerinde bir etkisinin

olup olmayacan incelemek iin yaplmtr. Deneyler de 22gr, 24gr, 26gr, 28gr ve
30grlk kmrlere %10 balayc eklenmi, havada kurutma ile %7 nemlilie gelen
numuneler, ielenerek briketlemeye hazr hale getirilmitir. Preslenerek briket
haline gelen numuneler, etvde sl ileme tabii tutulmutur. Daha sonra desikatre
alnan numuneler souduktan sonra, younluk hesaplamas iin her bir numunenin
yarap, kalnlk ve arlk lleri belirlenmitir. Parametreler belirlendikten sonra
hacim hesaplamalar yaplm ve younluklar belirlenmitir. Younluk farkllnn
briket numuneleri zerindeki etkileri belirlenmitir.

74
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

3.3. Dayanm Testleri

Briketleme deneylerinde iyi bir briket retebilmek iin doru parametreleri

uygulamann yannda, dayanm testleri uygulayarak retilen briket numunelerinin
kullanlabilir ve ekonomik olup olmadn grmemiz gerekmektedir.

3.3.1 Shatter (Dme Salaml) Testi

Bu test, briketlerin, zellikle, yksek bir yerden boaltlaca durumlar iin,

krlmaya kar gsterecei direnci greceli olarak lmektedir. Hazrlanan
briketler, 1.8 metre ykseklikten elik bir plaka zerine braklmaktadr(ISO-R
616). Sonular, elek st tartmlarla ifade edilir. TSE taslak standardnda verilen
Shatter testinde ise, briket numunesi, 30cm x 30cm x 30 cm boyutundaki bir kutuya
yerletirilip, 180 cm'lik ykseklikten tabana drlmektedir(ekil 3.5 ve ekil
3.6). Bu ilem alt defa tekrarlandktan sonra, numunenin elek analizi, 35 mm'den
byk briketler iin 10, 20, 31.5, 40, 50, 63, 71 mm'lik; 35 mm'den kk briketler
iin ise 5, 10, 16, 20, 25 ve 31.5 mm'lik yuvarlak gz aklkl elekler kullanlarak
yaplmaktadr.

180 cm

ekil 3.5. Shatter dme testi dzenei ematik grnm

75
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

ekil 3.6. Shatter dme testi dzenei

Test sonunda, her bir elek zerinde kalan ksm tartlarak arlk yzdesi
bulunmaktadr. En kk elein altnda kalan ksm ise, numunenin toplam
ktlesinden, elekler zerinde kalanlarn toplam ktlesi karlarak bulunur(Forml
3.7 ve Forml 3.8). Briketlerin boyutlar klp arl azaldka, Shatter indeksi
artmaktadr(Beker, Kural, Daalp, 1998).

Dme testi yapldktan sonra krlan numuneler, bir dizi elek serisinden
geirilmitir. Elek serisi, allan deney numuneleri iin 31,5mm, 20mm, 10mm,
8mm ve 5mm olarak belirlenmitir(TS 12055).

(3.5)

(3.6)

76
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

Burada;
l: silindir eklindeki briketlerde aritmetik ap ortalamas, dier ekillerdeki
briketlerde( yumurta, yastk, prizma vb.) uzun eksenin orta noktasnda bu eksene dik
olan en uzun boyutun aritmetik ortalamasdr.
lort: numunenin dme salaml deneyinden sonraki ortalama tane boyu(mm)

: dme testi sonucu numunenin elendii elek says

Ci: iinci elek zerinde kalan, i+1inci elekten geen numunenin ktle yzdesi

lort.i: iinci ve i+1inci eleklerin elek aklklarnn ortalamas (mm)dir.

3.3.2. Briketlerin Krlma Salaml

Bu test, briketlerin, tanma ve depolanma srasnda yk altnda kaldklarnda,

krlmaya kar gsterecekleri direnci lmektedir. Test, briketin, paralel iki levha
arasnda sktrlarak krlmas suretiyle yaplmaktadr(ekil 3.7). Krlma
salaml, yastk ve yumurta eklindeki briketlerde, nokta krlma salaml; taban
dzgn geometrik ekilli briketlerde ise basnca kar krlma salaml olarak
llr. Bu ekilde, on adet briket krlarak, bulunan deerlerin aritmetik ortalamas
alnr(Beker, Kural, Daalp, 1998).

77
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

ekil 3.7. Mekanik dayanm lm cihaz

3.3.3. Briketlerin Suya Dayanm

Briketlerin suya dayanm zelliklerini saptamak iin, numuneler 600 ml su dolu bir
kapta 24 saat braklarak, salamlklar ve bnyelerine su alma durumlar izlenir. Dalma
gsteren numuneler 500mlik elekten geirilerek suya dayanm yzdesi
bulunmaktadr(ASTM 3173-73; ASTM 3174). Genellikle, ilk byk parann ayrld
veya ktlenin tamamyla dald sreler nemlidir. Briketlerin fazla su emmesi, yanma
zelliklerini olumsuz ynde etkiler. Briketlerin suya dayankllklar az ise, torbalar iinde
pazarlanmas veya kapal yerlerde dikkatle korunmas gereklidir(Yldrm,1995).
Laboratuvar ortamnda retilen briket numunelerinin bazlarnn suya dayanm
testlerinden sonraki grnm ekil 3.8de verilmitir.

78
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

ekil 3.8. Suya dayanm deneylerine tabi tutulan briketlerin sonraki grnm

3.4. Baca Gazna Geen Kkrt Oran Tayini

Bu deneylerde hazrlanan briketlerin, sobada yakld esnada baca gazndan

ne kadar kkrt attn renmek amacyla TSE 12055 standartlarna uygun bir
ekilde, forml (3.5) kullanlarak hesaplanmtr.

Baca Gazna Geen Kkrt Oran;

(3.7)

Burada;
S(%): Baca Gazna Geen Kkrt Oran,
B: Sobada Yaklan Kmr Briket Ktlesi (gr)
K: Sobada Kalan Kln Ktlesi(gr),
SB: Kmr Briketinin Toplam Kkrt Yzdesi,
SK: Sobada Kalan Kln Kkrt Yzdesidir.

79
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

3.5. Soba Yakma Testi

Deneyler Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrlne Bal, Maden

Analizleri ve Teknolojileri Daire Bakanlndaki Cevher Hazrlama ve
Zenginletirme Blmne yaptrlmtr. Burada, ASTM D 5142/ D 3175, ASTM D
4239 VE ASTM D 5865 kodlu standartlardan yararlanlmtr. almalara, nce
soba ve gerekli cihazlarn temizlik ve bakm yaplarak balanm, daha sonra yanma
iin gerekli kmr miktar hesaplanmtr(ekil 3.9 ve 3.10). %70 verimle 4 saat
srekli yanma iin gereken kmr miktar forml (3.6) ile hesaplanarak 3000gr yani
yaklak 3kg olarak belirlenmitir.
Kmr = sobann sl verimi * sre(saat) * verim* (alt kalori(kcal/kg) (net
kalori deeri orijinal bazda) (3.8)

= 400 * 4* 0,70 *7640

= 2,99 kgdr. Bu nedenle yaklak 3 kg alnmtr.

80
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

ekil 3.9. Soba yakma testinde kullanlan soba

ekil 3.10. Baca gaz lm yaplan soba bacas

81
3. MATERYAL VE METOD Gler BAYAR

3000 gr. kmr sobaya konduktan sonra soba tututurulmutur. Soba

tutuunca duman emisyon cihazna filtre kad konularak duman k sresi ve
miktar belirlenmitir. Para kmrn 15dk, melasl briketlerin 30dk, CHBli
briketlerin 35 dk boyunca duman atm gereklemitir. Bu islilik testi sonular
Bacharach Metodu ile TSE 9503 testine uygun olarak yaplmtr. Soba ii ve d
scakl ve karbon monoksit (CO) salnm da MADUR GA-20 marka lm
cihazyla belirlenmitir(ekil 3.11). Cihaz baca gazndan kan karbon monoksit
(CO) miktarn ve scaklk deiimini her 5 dakikada bir lmektedir.

ekil 3.11. Baca gaz ve scakl lm cihaz

82
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

4. ARATIRMA BULGULARI

4.1. Deney Numunelerinin tlmesi

Deneylerde kullanlan kmr numunesinin tme sonras elek alt ve elek

st deerleri izelge 4.1de verilmitir. Bulunan elek alt ve elek st deerleri bir
grafik olarak izildiinde deneylerde kullanlan kmr numunesinin d80 deerinin
0,88 olduu belirlenmitir(ekil 4.1).

izelge 4.1. Kullanlan kmr numunesinin kmlatif elek alt ve elek st deerleri
Tane Aral(mm) Arlk Kmlatif Kmlatif
gr (%) EA(%) E(%)
-1+0,855 55,22 27,61 100,00 27,61
-0,855+0,500 19,22 9,61 72,39 37,22
-0,500+0,355 13,12 6,56 62,78 43,78
-0,355+0,250 12,73 6,36 56,22 50,14
-0,250+0,150 16,36 8,18 49,85 58,32
-0,150+0,075 16,15 8,07 41,67 66,40
-0,075 67,20 33,60 33,60 100,00
Toplam 200,00 100,00 0,00

ekil 4.1. Kmr numunesinin kmlatif elekalt ve elekst erileri

83
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

Deneyler iin kullanlan antrasit numunesinin tme sonras elek alt ve elek
st deerleri izelge 4.2de verilmitir.

izelge 4.2. Antrasitin tme sonras kmlatif elek alt ve elek st deerleri
Arlk Kmlatif Kmlatif
Tane Aral(mm)
gram (%) EA(%) E(%)
-1+0,855 125,95 62,975 100 62,975
-0,855+0,500 17,48 8,74 37,025 71,715
-0,500+0,355 5,28 2,64 28,285 74,355
-0,355+0,250 4,5 2,25 25,645 76,605
-0,250+0,150 5,34 2,67 23,395 79,275
-0,150+0,075 3,43 1,715 20,725 80,99
-0,075 38,02 19,01 19,01 100
200 100 0

ekil 4.2. Antrasitin kmlatif elek st ve elek alt erileri

Antrasit numunesinin tme sonras elek st ve elek alt deerleri bir grafik
olarak verildiinde antrasit numunesi iin d80 deerinin 0,95mm olduu
belirlenmitir(ekil 4.2). Bu deneyler sonucunda d80 deerlerini karlatracak
olursak, deneylerde kullanlan kmr numunesinin tlmesinin, antrasitin
tlmesine gre daha iyi sonu verdii belirlenmitir.

84
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

4.2. Darbe Dayanm ndeks Deerinin Belirlenmesi

Darbe dayanm indeks deerinin belirlenmesi iin kullanlan standart ISI

deerleri izelge 4.3te verilmitir. Sonuta; darbe dayanm deeri 75ten byk
olanlar ar sert, 70-75 arasnda olanlar ok sert, 40-60 arasnda olanlar sert ve
40dan kk olanlar yumuak kmr olarak snflandrlmtr(Bilgin ve ark, 1988).

izelge 4.3. Numunelerin dayanmlarna gre snflandrlmas

ISI > 75 Ar Sert
70 < ISI < 75 ok Sert
40 < ISI < 70 Sert
ISI < 40 Yumuak

Deneyde kullanlan kmr numunesi ve antrasitin darbe dayanm indeks

deerinin belirlenmesi iin +3,15mm elek st deerleri belirlenmitir(izelge 4.4).
Tm deneylerin ortalamas alndnda deneylerde kullanlan kmr numunesinin ISI
(%) deerinin 74,17 olduu, antrasit numunesinin ISI(%) deerinin ise 77,13 olduu
belirlenmitir.

izelge 4.4. Deneylerde kullanlan numunenin ve antrasitin darbe dayanm indeks

deeri
Deney Numunesi Antrasit
Deney No
+3,15mm Elek st +3,15mm Elek st
1 74,34 75,08
2 72,94 78,77
3 73,60 75,44
4 74,62 77,97
5 75,35 78,40
ISI (%) 74,17 77,13

Darbe Dayanm ndeks Deeri snflandrmasna gre; deney numunesi

OK SERT snfna girmektedir.
Darbe Dayanm ndeks Deeri Snflandrmasna gre Antrasit numunesinin
ise AIRI SERT snfna girdii belirlenmitir.

85
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

4.3. Briketlemeye Tane Boyutunun Etkisi

Melas-kmr ve CHB-kmr karmlaryla farkl tane boyutlarnda

hazrlanan (-3.15mm, -2,00mm, 1.60mm, -1,00mm) briket numunelerinin krlma
dayanmlar izelge 4.5de verilmitir. Bu deneyler sresince sl ilem sresi 60dk,
sl ilem scakl 200oC, nem ierii %7, balayc miktar %10, presleme basnc
ise 450 kg/cm2 olarak sabit tutulmutur.

izelge 4.5. Briketlemeye tane boyutunun etkisi

Balayc Miktar
MELAS CHB
Tane Axial Radial Axial Radial
Boyutu Dayanm Dayanm Dayanm Dayanm

(mm) (kg/cm2) (kgf/briket) (kg/cm2) (kgf/briket)

-3,15 110,80 101,97 62,33 101,97
-2,00 86,56 91,77 62,33 91,77
-1,60 83,10 91,77 62,33 81,58
-1,00 93,48 91,77 54,02 81,58

izelge 4.5den de anlalaca zere -3,15mm tane boyutunda hazrlanan

numunelerin axial (eksenel) dayanmlar CHBli briketlerde birbirine yakn deerler
verirken melasl briketlerde, dier tane boylarnda hazrlanan briketlere gre daha iyi
sonu vermitir. Radial( radyal) dayanmlar ise birbirine yakn kmtr. ekil 4.3.
ve ekil 4.4 den de anlalaca gibi hem melas-kmr karmlarnn hem de CHB-
kmr karmlarnn briketlenmesinde en iyi sonucu -3.15mm tane boyutlu briketler
vermitir.

86
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

ekil 4.3. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde tane boyutunun etkisi

ekilde grld gibi tane boyutu kldke dayanm miktar azalmtr.

-3,15mm tane boyutuna sahip numunede ise hem axial hem de radial dayanmlar
kabul edilebilir dzeydedir. Her iki balayc cinsinde de benzer bulgulara
ulalmtr.

ekil 4.4. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde tane boyutunun etkisi

4.4. Briketlemeye Isl lem Scaklnn Etkisi

Bu almalarda, 30ar gramlk numuneler balayclarla kartrlarak havada

kurutma yaplmtr. Havada kurutulan numuneler nce preslenmi sonra da 8 ayr

87
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

scaklk deerlerinde(190oC, 200oC, 210oC, 220oC, 230oC, 240oC, 250oC ve 260oC)

sl ileme tabii tutulmutur. almalarda tane boyutu -3,15mm, nem ierii %7,
balayc miktar %10, presleme basnc 450 kg/cm2 ve sl ilem sresi 60 dk olarak
sabit tutulmutur. Bu deneyler sonucunda, melas-kmr karmlarnn izelge
4.6da grld gibi en iyi sonucu 210oCde verdii fakat CHB-kmr karm
briketlerinin en iyi sonucu 200oCde verdii gzlenmitir.

izelge 4.6. Briketlemeye sl ilem scaklnn etkisi

MELAS CHB
Scaklk Axial Radial Axial Radial
Dayanm Dayanm Dayanm Dayanm
0
C F/A (kg/cm2) (kgf/briket) F/A (kg/cm2) (kgf/briket)
190 131,58 107,07 96,26 91,77
200 145,43 114,21 112,19 93,81
210 159,28 112,17 65,79 101,97
220 110.80 112,17 69,25 91,77
230 135,04 112,17 90,03 91,77
240 90,03 107,07 60,59 91,77
250 91,41 107,07 69,25 91,77
260 69,25 101,97 72,71 91,77

Isl ilem scaklnn briketlemeye etkisini gstermek amacyla 8 farkl

scaklkta briketler sl ileme tabii tutulmutur. Deneylere hazrlanan numuneler %4
nem ierii, %7 balayc miktar, 1050 MPa presleme basnc ve 60dk sl ilem
sresi ile briketlendiinde numunelerin dayanmlar ekil 4.5 ve ekil 4.6da
grld gibi belirlenmitir.

88
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

ekil 4.5. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde sl ilem scaklnn etkisi

ekildeki erilerden de grld zere, melasl briketler 2100Cye kadar

olduka iyi dayanm gstermitir. 2100Cden sonra ise belirgin bir d
grlmektedir. CHBli briketler ise melasl briketler kadar iyi dayanm
gstermemitir.

ekil 4.6 CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde sl ilem scaklnn etkisi

Briketleme almalarnda sl ilem scaklnn briketler zerindeki etkisini

incelerken yaplan deneylerde melasl briketler 2100Cde, CHBli briketler ise
2000Cde daha iyi sonu vermitir. Bu nedenle, briketleme almalarnda, en uygun
sl ilem scaklnn 2000C olduu belirlenmitir.

89
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

2600C de briketlenen numunelerin suya dayanm testlerinde gzle grlr bir

dalma gzlenmitir. Fakat dier tm scaklklarda briketlerin suya dayanm testleri
kabul edilebilir deerler vermitir.

4.5. Briketlemeye Isl lem Sresinin Etkisi

Deneylerde sl ilem sresinin belirlenmesinde 5 ayr parametre

kullanlmtr. Deneyler sresince almalarda tane boyutu -3,15mm, nem ierii
%7, balayc miktar %10, presleme basnc 450 kg/cm2 ve sl ilem scakl
200oC olarak sabit tutulmutur. Ksa sreli sl ilemlerde axial ve radial dayanmlar
iyi sonu vermitir. Ara deerlerde mekanik dayanm deerlerinde dme grlsede,
maksimum srede tekrar bir iyileme grlmtr(izelge 4.7).

izelge 4.7. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde sl ilem sresinin etkisi

MELAS
Sre Axial Dayanm Radial Dayanm
Dk. kg/cm2 (kgf/briket)
15 228,53 226,38
45 135,04 123,39
60 131,58 123,39
75 131,58 125,43
90 159,28 143,78

ekil 4.7. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde sl ilem sresinin etkisi

90
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

Isl ilem sresi belirlenirken yaplan almalarda, sl ilem sresi arttka

briket dayanm azalmaktadr. Fakat 90 dakika sl ilem sresi hem melasl briketler
de hem de CHBli briketler de olumlu sonu vermitir. 15 dakika ve 45 dakikalk sl
ilem sresinde elde edilen briketler, suya dayanm ynnden kt sonular
verdiinden almalara 60 dakika sl ilem sresiyle devam edilmitir.

izelge 4.8. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde sl ilem sresinin etkisi

CHB
Sre Axial Dayanm Radial Dayanm
Dk. kg/cm2 (kgf/briket)
15 225,06 127,46
45 117,73 112,17
60 131,58 123,39
75 110,80 101,97
90 176,59 122,37

ekil 4.8. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde sl ilem sresinin etkisi

CHBli briketler melasl briketler kadar istikrarl sonu vermemitir. Fakat

15dk, 45dk ve 90dk sl ileme tabi tutulan briketlerin suya dayanmlar kt
olduundan sl ilem sresi 60dk olarak belirlenmitir.

91
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

4.6. Briketlemeye Balayc Miktarnn Etkisi

Briketleme almalarnda balayc miktarnn etkisini incelemek iin 7 ayr

parametre denenmitir. Bu amala yaplan deneylerde, izelge 4.9, 4.10 ve 4.11de
grld zere melas balaycl briketlerin %10 balayc miktarnda, CHB
balaycl briketlerin %8 balayc miktarnda maksimum mekanik dayanm
gsterdii gzlemlenmitir. Bu deneyler kapsamnda, tane boyutu -3,15mm, nem
ierii %7, presleme basnc 450 kg/cm2 sl ilem sresi 60 dk ve sl ilem scakl
200oCde sabit tutulmutur.

izelge 4.9. Melas-kmr karmnn briketlenmesinde balayc miktarnn etkisi

MELAS
Miktar Axial Dayanm Radial Dayanm
% (kg/cm2) (kgf/briket)
5 116,34 101,97
6 125,34 101,97
7 118,42 114,21
8 145,43 123,39
9 140,58 133,58
10 166,89 139,70
11 138,50 142,76

ekil 4.9. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde balayc miktarnn etkisi

92
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

Balayc miktarnn briketlemeye etkisi incelenirken yaplan bu deneyler

gsteriyor ki melasl briketler de balayc miktar arttka, briketin mekanik
dayanm da artmaktadr. Fakat %11 balayc miktar dayanm olumsuz ynde
etkilemitir.Bu nedenle melas balayc ile hazrlanan briketlerin ekil 4.9dan da
anlalaca gibi %10 balayc miktarnda ok iyi sonular verdii gzlemlenmitir.
Balayc miktarnn artmas dorusal olarak briketin krlma salamln olumlu
etkilemitir.

izelge 4.10. CHB-kmr karmnn briketlenmesinde balayc miktarnn etkisi

CHB
Miktar Axial Dayanm Radial Dayanm
2
% (kg/cm ) (kgf/briket)
5 81,72 91,77
6 84,49 96,87
7 93,49 99,93
8 110,80 101,97
9 70,64 101,97
10 90,72 101,97
11 92,10 101,97

CHB balayc ile hazrlanan briketlerin ekil 4.8de de grld zere %8

balayc miktarnda ok iyi sonular verdii gzlemlenmitir. Dayanmn dk
kmasndan dolay CHBnin bnye nemi karlarak hazrlanan yeni kmr-
balayc karmlaryla yaplan deney sonular ise aada izelge 4.11de
verilmitir. Bnye nemi karlarak hazrlanan CHBli karmlarn %11 balayc
miktarnda maksimum deer verdii gzlemlenmitir.

93
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

ekil 4.10. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde balayc miktarnn etkisi

Balayc miktarnn briketlemeye etkisi incelenirken maksimum %11

balayc miktarnn briketlerde krlma salamln olumsuz etkiledii
gzlemlenmitir. Fakat bnye nemi fazla olan CHB balaycl-kmr karmlarnn
bnye nemi de dikkate alnarak yaplan yeni almalarda %11 balayc
miktarndaki mekanik dayanmlarda bir d gzlemlenmemitir(ekil 4.11).
Yaplan deneylerde %8 balayc miktarnn yeterli olduu fakat riski gz
ard etmek iin %10 balaycnn daha uygun olduu grlmtr.

izelge 4.11. CHB bnye nemi karlarak yaplan briketlerde balayc

miktarnn etkisi
CHB
Miktar Axial Dayanm Radial Dayanm
2
% (kg/cm ) (kgf/briket)
5 95,57 91,77
6 117,73 96,87
7 108,03 99,93
8 128,11 101,97
9 152,35 101,97
10 153,74 101,97
11 169,66 101,97

94
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

ekil 4.11. CHB(bnye nemi karlm)-kmr karmlarnn briketlenmesinde

balayc miktarnn etkisi

CHB bnye nemi karlarak yaplan briketlerin krlma dayanm daha iyi
sonu vermitir. Bu nedenle bundan sonraki deneyler de balayclarn bnye nemleri
de gz nne alarak hesaplanan yeni balayc miktarlaryla deneylere devam
edilmitir. CHBli briketlerde de benzer bir grafik izlemitir. Balayc miktarnn
artmas mekanik salaml da arttrmtr. Bu nedenle her iki balaycda da %10
balayc miktar iyi sonu verdiinden optimum deer olarak belirlenmitir.

4.7. Briketlemeye Nem eriinin Etkisi

Briketlemeye etki eden faktrlerin belirlenmesinde bir dier nemli

parametre de nem ieriidir. Nem ieriinin belirlenmesi iin 10 farkl(%2, %3, %4,
%5, %6, %7, %8, %9, %10 ve %11) parametrede allmtr. Deneyler sresince
almalarda tane boyutu -3,15mm, balayc miktar %10, nem ierii %7, presleme
basnc 450 kg/cm2 ve sl ilem scakl 200oC olarak sabit tutulmutur. izelge
4.12 ve izelge 4.13 de bu alma sonucu krlma dayanmlar verilmi ve nem
miktar azaldka krlma dayanmnn artt gzlemlenmitir.

95
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

Nem miktarnn briketlemeye etkisi iin yaplan bu deneylerde, nem miktar

iin optimum deer melasl briketler iin %6 grlmektedir. %6dan sonra nem
miktar mekanik dayanm olumsuz ynde etkilemitir.

izelge 4.12. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde nem ieriinin etkisi

MELAS
Nem miktar Axial Dayanm Radial Dayanm
2
% (kg/cm ) (kgf/briket)
2 157,89 101,97
3 139,89 117,27
4 145,43 132,56
5 158,58 123,39
6 159,28 123,39
7 129,50 132,56
8 129,50 123,39
9 123,27 113,19
10 107,34 122,37
11 98,34 120,33

zellikle %9 nemlilikten sonra ekil 4.12 ve 4.13de de grlecei zere

gzle grlr bir d gzlemlenmitir. Bunun nedeni yksek oranda nemi atarken
yksek oranda gaz geirgenlii olan briketin atlamasdr(Kemal ve Semerkant,
1984).

ekil 4.12. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde nem miktarnn etkisi

96
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

%10 ve zeri nem miktarnn krlma salamlnda olumsuz etkisi

gzlemlenmitir. Bunun nedeni briket numunelerinin fazla nemi atarken
atlamasdr. %10un altnda briketler olduka iyi dayanm gstermi ve ekonomik
olarak %7 nemliliin optimum deer olduu grlmtr.

izelge 4.13. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde nem miktarnn etkisi

CHB
Nem miktar Axial Dayanm Radial Dayanm
% (kg/cm2) (kgf/briket)
2 104,568 101,972
3 110,801 101,972
4 114,264 101,972
5 117,726 107,070
6 121,189 99,932
7 130,884 96,873
8 110,801 91,774
9 103,876 112,169
10 90,718 96,873
11 85,178 110,129

ekil 4.13. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde nem miktarnn etkisi

97
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

CHB li briketlerde, %7 neme kadar mekanik dayanm artm fakat sonra

d gstermitir. Bu nedenle optimum nem miktar her iki numune iinde %7
olarak kabul edilmitir.

4.8. Briketlemeye Presleme Basncnn Etkisi

Presleme basncn belirleyebilmek iin 5 ayr parametrede allmtr.

Deneyler sresince almalarda tane boyutu -3,15 mm, balayc miktar %10, nem
miktar %7, sl ilem scakl 200oC ve sl ilem sresi 60dk olarak sabit
tutulmutur.Fakat daha dk presleme basncnda da iyi sonular alnmtr(izelge
4.14 ve izelge 4.15). Presleme basnc melas balaycl briketler zerinde fazla
deiiklik gstermemitir.

izelge 4.14. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde presleme basncnn

etkisi
MELAS
Basn Axial Dayanm Radial Dayanm
2 2
kg/cm kgf/cm (kgf/briket)
450 138,50 117,27
650 138,50 137,66
850 131,58 114,21
1050 129,50 132,56
1250 124,65 107,07

Presleme basncnn briketlemeye etkisi incelendiinde grlmtr ki melasl

ve CHB li balayclarla hazrlanan briketlerde paralel sonular vermitir(ekil 4.14
ve ekil 4.15).

98
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

ekil 4.14. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde presleme basncnn etkisi

Presleme basnc deerleri, basn deiimiyle byk bir farkllk

gstermemitir. Hatta 450 kg/cm2 basnla preslenen numunelerle 600 kg/cm2da
preslenen numuneler mekanik dayanm olarak ayn deeri vermitir. Deerlerin
birbirine ok yakn kmasndan dolay ekonomik bir briketleme iin en dk ve en
iyi sonu olan 450 kg/cm2 presleme basnc optimum deer olarak kabul edilmitir.

izelge 4.15. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde presleme basncnn etkisi

CHB
Basn Axial Dayanm Radial Dayanm
2 2
kg/cm kg/cm (kgf/briket)
450 138,5013 111,15
650 131,5763 110,13
850 138,5013 112,17
1050 130,8838 112,17
1250 126,0362 107,07

99
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

ekil 4.15. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde presleme basncnn etkisi

CHBli briketler de melasl briketlerle benzer zellikler gstermitir. Bu

nedenle bu briketler iin de en uygun deer 450MPa olarak belirlenmitir.

4.9. Briketlemeye Younluun Etkisi

Bu almada, briketlemeye younluun etkileri aratrlmtr. Bu deney iin

hazrlanan farkl arlktaki kmr numunelerine farkl miktarda balayc
katlmtr. Deneyler sresince almalarda, tane boyutu -3,15mm, balayc miktar
%10, nem ierii %7, presleme basnc 450 kg/cm2 , sl ilem sresi 60dk ve sl
ilem scakl 200oC olarak sabit tutulmutur.%10 balayc olacak ekilde
hazrlanan tm briketlerin havada kurutma sreleride farkllk gstermitir. Kurutma
ilemi bittikten sonra preslenen numunelere sl ilem uygulanm ve daha sonra da
mekanik dayanm ve suya dayanm testleri yaplmtr(izelge 4.16 ve izelge 4.17).

izelge 4.16. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde younluun etkisi

MELAS
Miktar Axial Dayanm Radial Dayanm
2
gr kg/cm (kgf/briket)
22 159,28 117,27
24 145,43 111,15
26 145,43 117,27
28 131,58 116,25
30 138,50 117,27

100
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

Tablodaki verilere bakldnda kmr miktarndaki deiim, hacimsel bir

deiiklik de meydana getirdiinden, younluun deimedii fakat yine de
karmdaki kmr miktar arttka krlma dayanmnn azald
gzlemlenmitir(ekil 4.16 ve ekil 4.17). Bu nedenle optimum deer olarak 22
gram alnmtr.

ekil 4.16. Melas-kmr karmlarnn briketlenmesinde younluun etkisi

izelge 4.17. CHB-kmr karmlarnn briketlenmesinde younluun etkisi

CHB
Miktar Axial Dayanm Radial Dayanm
2
gr kg/cm (kgf/briket)
22 206,37 111,15
24 174,51 112,17
26 166,20 110,13
28 139,89 106,05
30 138,50 106,05

101
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

ekil 4.17. CHB -kmr karmlarnn briketlenmesinde younluun etkisi

4.10. Soba Yakma Testi

Soba yakma testi deneyleri Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrlne

bal, Maden Analizleri ve Teknolojileri Daire Bakanlna ait Cevher Hazrlama ve
Zenginletirme Birimine yaptrlmtr.
Deneyler yaplrken kullanlan MADUR GA-20 marka lm cihazyla
kmrn yanma sresi, soba ii scakl, ortam scakl ve karbonmonoksit miktar
llmtr (izelge 4.18).

102
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

izelge 4.18. Soba yakma testi

Para Kmr Yakma
Melasl Briket CHBli Briket
Sresi ve Scakl
SRE TA TG CO TA TG CO TA TG CO

0 0 0 0 0 0
dk C C ppm C C ppm C C ppm

0 28 326 371 30 307 380 29 232 101

5 28 347 1897 30 313 475 30 269 151
10 29 367 0 30 331 941 30 294 223
15 29 396 0 31 350 1937 30 313 586
20 29 410 0 31 355 1124 30 329 816
25 29 403 1532 31 355 635 31 344 1031
30 29 374 0 31 346 118 31 347 869
35 30 368 199 32 334 14 31 338 212
40 30 363 299 32 326 16 31 328 38
45 30 356 158 32 322 35 31 320 5
50 30 348 70 32 314 71 31 311 10
55 31 342 15 32 309 45 31 302 40
60 31 334 6 33 304 74 31 294 120
65 31 329 4 33 298 148 32 287 229
70 31 324 6 33 292 252 32 280 390
75 31 314 12 33 284 393 32 272 556
80 31 308 23 33 277 593 32 265 798
85 32 300 48 33 271 814 32 259 1067
90 32 288 110 33 260 1157 32 252 1420

Burada:

TA: lk Scaklk (0C)

TG: Soba i Scaklk (0C)

CO: Karbonmonoksit (ppm) dir.

Soba yakma testi sonucu oluan kl ve briket halinde ki kmr ile para
kmrn orjinal bazdaki toplam nem ve toplam kkrt miktar da (izelge 4.19)
Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrlne bal, Maden Analizleri ve

103
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

Teknolojileri Daire Bakanlna ait Cevher Hazrlama ve Zenginletirme Birimine

yaptrlmtr.

izelge 4.19. Sobada yaklan kmr numunelerinin nem ve kkrt miktar

Para Para Melas Melas Chb Chb
% Kmr Kmr Briket Briket Briket Briket
Kl Kl Kl
Toplam 5,24 0,94 2,34 0,34 2,08 0,39
Nem
Toplam 0,41 0,50 0,53 2,06 0,61 1,53
Kkrt

MTA laboratuvarlarnda yaplan deneylerden elde edilen sonular, kmrn

yanma sresi ve hz, duman k sresi ve miktar ve duman emisyon miktarn
vermektedir(izelge 4.20).

izelge 4.20. Soba yakma testi sonular (MTA,2011)

Para Kmr Melas CHB
Konulan Yakt (kg) 3,00 3,02 3,01
Yanma Sresi (saat) 1,75 1,50 1,33
Yaktn Yanma Hz
1,71 2,01 2,26
(kg/saat)
Yaktn Alt Isl Deeri
7640,00 7640,00 7640,00
(kcal/kg)
Duman Konsantrasyonu
1773,33 326,67 600,00
(mg/m3
Duman k Sresi (saat) 0,25 0,50 0,58
Toplam Duman (mg) 19950,00 7350,00 15750,00
Duman Emisyon Miktar
(g duman/kg kmr ve 46,55 7,30 11,95
briket)

Soba yakma testi srasnda baca gazna balanan bir cihaz yardmyla briket
numunelerinin yanma esnasnda baca gazndan havaya ne kadar islilik verdii
belirlenmitir. Kk bir filtre kad(ekil 4.18, 4.19, 4.20), baca gazna bal

104
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

cihaza yerletirilmi ve her 5 dakikada bir havaya ne kadar is verdii

gzlemlenmitir. Sobada yaklan ayr numuneden, havaya en az sre is veren
kmrn para kmr olduu gzlemlenmitir. Fakat baca gaz is k miktar ok
youn olmutur. Daha uzun sre is k olan melasl briketlerin havaya verdii
duman konsantrasyonunun daha az olduu hesaplanmtr. CHBli briket
numunelerinin ise hem duman konsantrasyonun hemde duman k sresinin melasl
briketlere gre daha fazla olduu gzlemlenmitir.

ekil 4.18. Para kmrn islilik deerleri

ekil 4.19. Melasl briketlerin islilik deerleri

105
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

ekil 4.20. CHBli briketlerin islilik deerleri

4.11. Shatter (Dme Salaml) Testi

Bu deneyler iin yuvarlak gz aklkl elekler kullanlmaktadr. Mevcut

laboratuvar eleklerinin kare gz aklkl olmas nedeniyle dzeltme katsaylar ile
hata pay hesaplanmtr. Bu test iin 4 ayr grup numune kullanlmtr. 2 grup melas
ve 2 grup CHB olmak zere hazrlanan 5er adetlik numunelerin ap ve kalnlk
lleri kumpas yardmyla ve arlklar hassas terazi yardmyla llm ve
kaydedilmitir. Daha sonra da her grubun ortalama ap kalnlk ve arlk lleri
hesaplanlmtr(izelge 4.21).

106
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

izelge 4.21. Shatter dme testi numune parametreleri

MELASLI BRKETLER CHBL BRKETLER

1.GRUP 2.GRUP 1.GRUP 2.GRUP

1.numune W: 43,58 W: 43,62 W: 43,69 W: 43,43

D: 13,81 D: 14,05 D: 13,91 D: 13,88

A: 23,69 A: 23,66 A: 23,96 A: 23,86

2.numune W:43,47 W: 43,46 W: 43,54 W: 43,43

D: 13,79 D: 13,73 D: 13,82 D: 13,87

A: 23,69 A: 23,52 A: 23,81 A: 23,88

3.numune W: 43,52 W: 43,59 W: 43,46 W: 43,46

D: 13,95 D: 14,02 D: 13,89 D: 13,69

A: 23,77 A: 23,70 A: 23,97 A: 23,23

4.numune W: 43,43 W: 43,26 W: 43,46 W: 43,57

D: 13,90 D: 13,85 D: 13,98 D: 14,11

A: 23,51 A: 23,44 A: 23,78 A: 23,95

5.numune W: 43,19 W: 43,35 W: 43,41 W: 43,45

D: 14,31 D: 14,04 D: 13,67 D: 13,99

A: 23,50 A: 23,76 A: 23,81 A: 24,10

ortalama W: 43,44 W: 43,46 W: 43,51 W: 43,47

D: 13,95 D: 13,94 D: 13, 85 D: 13,91

A: 23,63 A: 23,62 A: 23, 87 A: 23,80

v W: ap

107
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

v D: Kalnlk
v A: Arlk

Deney numunelerinin gerekli boy, ap ve kalnlk lmleri yapldktan ve

kaydedildikten sonra briketler gruplar halinde dme testi dzeneine konulmutur.
Dzenekte ki tepsi zerine yerletirilen kmrler 6 defa drldkten sonra elek
analizi yaplmtr(izelge 4.22). Elek analizi yaplan kmrlerin elek st
deerleri(%) hesaplanmtr.

izelge 4. 22. Shatter dme testi elek fraksiyonlar

Melasl Briketler CHBli Briketler

1.Grup 2.Grup 1.Grup 2.Grup

Elek (gr) (%) (gr) (%) (gr) (%) (gr) (%)

Akl
(mm)
+31,50 - - 19,95 16,90 - 15,24 12,80
+20,00 104,18 88,17 70,03 59,31 93,96 78,75 59,50 50,0
+10,00 8,63 7,30 20,32 17,21 13,56 11,36 32,09 26,96
+8,00 2.25 1,90 4,35 3,68 4,41 3,69 1,48 1,24
+5,00 3,10 2,63 3,43 2,90 7,40 6,20 10,51 9,00
Toplam 118,16 100,00 118,08 100,00 119,33 100,00 119,02 100,00

Dme testi sonucu elde edilen elek fraksiyonlarna baklarak yaplan

hesaplamalarda melasl kmrlerin dme dayanm ortalama % 88,5 olarak
belirlenirken, CHBli briketlerin dme dayanm ortalama % 82 olarak
belirlenmitir.

izelge 4.23. Shatter dme testi sonular

Briket Cinsi %
Melasl 1.Grup 88
briket
2.Grup 89
CHBli 1.Grup 83
briket
2.Grup 81

108
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

4.12. Isl lem in Harcan Enerji Miktar

Briketleme in Harcanan Enerjinin Hesaplanmas:

Briketleme esnasnda uygulanan sl ilemin, briketlemede maliyet artn belirlemek
amac ile sl ilem iin enerji hesaplamas yaplmtr. Hesaplamalarda %10
balayc ve %7 nem ile elde edilen briketler referans alnmtr. Isl ilem sresi 60
dkdr. Bir ton briket hazrlamak iin ise 100kg balayc ve 830kg kmr
kullanlmaktadr. Bunun yannda briketlerin de 70kg/ton nem ierdii bilinmektedir.
Buradan:

Kmr in Harcanan Enerji Miktar

Genel forml;
Q= W * CP*T (kj)
Burada;
Q: harcanan enerji miktar (kj)
W: stlan malzemenin arl (kg)
CP: spesifik s kapasitesi (kj/kg*0K)
T : scaklk fark (0K) dr.

kmrn CP deeri: 1,26 kj/kg*0K

sl ilem son scaklk: 200 0C
sl ilem ilk scaklk: 25 0C dir.

Bu formlden yararlanarak :
Qkmr = 830* 1.26* (473-298)
Qkmr = 183015 kj
Qkmr = 183, 015 mj
3,6 mj = 1kWh ise;
Qkmr =183, 015 /3,6 = 50,84 kWh
1 watt = 1 joule/ saniye
1kwh = 3,6 * 106 watt*saniye

109
4.ARATIRMA BULGULARI Gler BAYAR

Nem iin harcanan enerji miktar:

Qnem = 70* 4,2* (200-25)
Qnem = 51450 kj
= 51,450 mj
= 14,29 kWh
Melas iin harcanan enerji miktar:
Qmelas = 100* 1.775*(473-298)
= 31062,50 kj
= 31,062 mj
= 8,62 kWh

Trkiyede elektriin 1 kWh deeri USD cinsinden kdv dahil 10.2 centtir.
1usd dolar= 1.8 tl(TCMB,2011) ise
1kwh elektrik tketimi = 0,1836 tldir(http://enerjienstitusu.com).
1 ton briket iin harcanacak enerji miktar ise
Qtoplam = Qkmr + Qnem+ Qmelas
= 50,84 + 14,29+ 8,62
= 73,75 kWh
1kwh elektrik tketimi = 0,37 TL olarak alnrsa,

Buradan da;
= 73.75 * 0,1836
= 13,54 TL/ton olarak belirlenmitir.

110
5. SONULAR VE NERLER Gler BAYAR

5. SONULAR VE NERLER

Bu alma ile Rusya kkenli olan kmr numunelerinin briketlenmesine

etki eden faktrler incelenmitir. Briketlemeye tane boyutu, nem ierii, sl ilem
sresi ve scakl, balayc miktar, presleme basnc ve younluun etkisi
incelenmitir. Yaplan deneysel almalar sonucunda elde edilen sonular
aadaki gibi belirlenmitir.

Briketleme almalarnda, tane boyutunun etkisi incelenirken iri taneli

kmr-balayc karmlarnn daha iyi sonu verdii anlalmtr. Hazrlanan
btn numuneler suya dayanm testine tabii tutulmutur. Numunelerin hi birinde
dalma grlmemitir. Fakat tek eksenli basma dayanmlarnda -3.15mmlik
kmr karml briketlerin daha yksek dayanmlara sahip olduu grlmtr.
Melas balaycl briketlerin yaklmas sonucu TSE 12055 standartlarna
uygun olarak yaplan deneyler sonucunda baca gazna geen kkrt oran %0,04
ve CHB balaycl briketlerde ise %0,39 kmtr. Bu standartlara gre baca
gazna geen kkrt oran, 1.snf briketler iin en fazla %0,8 iken 2.snf
briketlerde maksimum %1,0 olmas istenmektedir. Bu veriler nda, melas ve
CHB balayclar kullanlarak retilen briket numunelerinin, 1.snf kmr briketi
snfna girdii belirlenmitir.
Suya dayanm deneylerinde numunelerin ou olumlu sonular vermitir.
Sadece 260oCdeki sl ilem scaklnda ve 15dklk sl ilem sresine tabii
tutulan kmrlerin suya dayanm gstermedii gzlemlenmitir. Suda gzle
grlr bir dalma olduu grlmtr. Fakat altmz son parametreler olan
-3,15mm tane boyu, %7 nem ierii, %10 balayc miktar, 60 dk sl ilem sresi
ve 200oC sl ilem scakl ve 450 kg/cm2 presleme basncnda retilen briket
numuneleri suda 24 saatlik bekletme sresinde dalma gzlemlenmemitir.
Standart briket kmrlerde 130 kg/cm2nin zerinde krlma salamlna
sahip briketler 1. Snf, 100 kg/cm2 nin zerinde krlma salamlna sahip
briketler ise 2.snf kabul edilmektedir(TS 12055). Buna gre yaplan deneysel
almalarda kullandmz, melas balaycl briketler 1.snf, CHB balaycl
briketler ise 2.snf olarak belirlenmitir.

111
5. SONULAR VE NERLER Gler BAYAR

%7 nemlilikte melas ve CHB balaycl briketlerin hem suya dayanm

hem de krlma salamlnn olduka iyi olduu gzlemlenmitir.
Briketleme deneylerinde belirlenen bir dier parametre ise presleme
basncdr. Presleme basnc hazrlanan melas balaycl ve CHB balaycl
briketlerde gzle grlr bir farkllk gstermemitir. Bu nedenle 450 kg/cm2
basnla alarak zaman ksaltmak ve ekonomik presleme yapmak asndan
olduka nemlidir.
Deneylerde sl ilem sresinin belirlenmesinde 5 ayr parametre
kullanlmtr. Ksa sreli sl ilemlerde axial ve radial dayanmlar iyi sonu
vermitir. Ara deerlerde krlma dayanm dsede, maksimum sre olan 90dkda
tekrar bir ykselme grlmtr. Fakat her iki srede sl ileme tabii tutulan
briketlerin suya dayanm gstermedii gzlemlenmitir. Bu nedenle 60 dkda suya
dayanm ok iyi olduundan optimum deer olarak belirlenmitir.
Isl ilem esnasnda kt koku emisyonu youn bir ekilde
gzlemlenmitir. Ancak yakma testi srasnda deney yaplan ortamda herhangi bir
kt koku emisyonu gzlemlenmemitir. retilen briket numunelerinin sl ileme
tabi tutulmasyla bnyesinde bulunan, balayc kaynakl koku, retim esnasnda
organik balayc bozunarak aa kan koku gaz emisyonu halinde sl ilem
etvnde briket bnyesini terketmitir.

112
KAYNAKLAR GLER BAYAR

KAYNAKLAR

ACARKAN, N., KURAL, O., NAL, G., YILDIRIM, ., TUNCEL, Z., 1994.
orum Blgesi Kmrlerinin Zenginletirme ve Briketleme Yoluyla
Kkrdnn Azaltlmas. 331-342.
AKURA, F., GERGER, M., 1982. Trk Kmrlerinin Balca zellikleri, MTA
Yayn, Ankara, Trkiye.
ALP ., USLU T., VICIL M., YILMAZ, A.O., DEVEC H., 2004. Mzret (Yusufeli-
Artvin) Kmrlerinin zelliklerinin Aratrlmas, Trkiye 14. Kmr
Kongresi, Trkiye, 109-120.
AYDOAN, S., KEEKLAH, O., AY, N., 1990. Kok Tozlarnn Biriketleme ile
Deerlendirilmesi, Trkiye 7. Kmr Kongresi, Bildiriler Kitab. 463-
470.
ARSLAN, V., 2009. Enerji Kaynaklarnda Gvenilirlik ve Kmrn Yeri, zmir
Kent Sempozyumu.
ARSLAN, V., KEMAL, M., SEMERKANT, O., KAHRAMAN, B., 1993. Yksek
ve Dk Uuculu Kmrlerin Sobalarda Yanmasnn Tunbilek ve thal
Kmrler rneinde ncelenmesi Trkiye 13. Madencilik Kongresi,
Trkiye. 529- 536.
ASTM D-3174 04, 2010. Standard Test Method for Ash in the Analysis Sample of
Coal and Coke from Coal.
ASTM D3175 07, 2007. Standard Test Method for Volatile Matter in the Analysis
Sample of Coal and Coke, Annual book of ASTM Standarts
ASTM D3302 / D3302M 10, 2010. Standard Test Method for Total Moisture in
Coal, Annual book of ASTM Standarts
ASTM D3173-73; Standart Test Method For Moisture In The Analyses Sample Of
Coal And Coke.
BEKER, .G., KURAL, O., DAALP, M.,1998. Kmrn Briketlenmesi, Kmr
zellikleri, Teknolojisi & evre likileri zgn Matbaaclk, stanbul.
453-475.

113
KAYNAKLAR GLER BAYAR

BERKOWITZ, N.,1985. Coal Science and Technology, 7. The Chemistry of Coal,

Elsevier, New York, 223.
BERKOWTZ, N.,1985. Coal Science and Technology, 7. The Chemistry of Coal,
Elsevier, New York, 223.
BEZDEK,R.H.,2006, Policy Implications for CTL in USA, IEA/CIAB- CTL
Workshop, 2 Kasm, Paris.
BLGN, N., AKGUN, I. ve SHAHRIAR, K. 1988. Amasra Karbonifer
Havzasndaki Damarlarn Mekanik Dayanm Asndan
Snflandrlmas, Trkiye 6. Kmr Kongresi Bildiriler Kitab,
Zonguldak, s. 411 425.
BRITISH PETROLEUM (BP), 2007. Statistical Review of World Energy 2007,
London.
BP Statistical Review of World Energy, June 2001, p.37.
BUZKAN, ., ARSLANSAN E., GNAY, Y., 1998. Ermenek Kmrlerinden
Trkiye'de Yeni Bir Teknik ile Pilot apta Briket retimi, Trkiye 11.
Kmr Kongresi Bildiriler Kitab, Bartn-Amasra, Trkiye, s. 199-208.
BUZKAN, ., AHN, A.N., 1998. Zonguldak Kmrlerinin Katksz Briketlenmesi,
Trkiye 11. Kmr Kongresi Bildiriler Kitab, Bartn-Amasra, Trkiye,
s. 185-198.

COAL INDUSTRY ADVISORY BOARD (CIAB), 2006. International Coal

Market and Policy Developments.
NNOGLU, ., ANIL, M., KILI, ., 2004. thal ve Yerli Kmr Karm le
Farkl Balayc Maddeler Kullanlarak retilen Pres Kmrler, Trkiye
14. Kmr Kongresi Bildiriler Kitab, Zonguldak, Trkiye, 239- 251.
CRAIG, J.D., ELIZABETH A.R., 2009. Proximate Analysis of Coal, Department of
Natural Sciences, University of Michigan-Dearborn, 222.
UHADAROLU D., KESKN Y., 1994. Zonguldak Yresi Toz Kmrlerinin
Briketleme Olaslnn Aratrlmas. Trkiye 9. Kmr Kongresi,
Zonguldak. 61-69.
DENZ, V., ZSOY T., 2002. Saracaova (Nazilli- Aydn) Linyit Kmr Tozlarnn

114
KAYNAKLAR GLER BAYAR

Briketlenmesi, Trkiye 13. Kmr Kongresi Bildiriler Kitab, Zonguldak,

Trkiye, 29-31 Mays 2002. 197-204.
DENZ, V. VE KURT, M.,2001. Kale(Denizli) Linyitleri le thal Kmr Tozlarnn
Briketlenme Olaslnn Aratrlmas. Trkiye 17. Uluslararas
Madencilik Kongresi ve Sergisi, TMMOB Maden Mh. Odas, Ankara.
133-138.
ETKB, 2006. Enerji Profilleri, http://www.enerji.gov.tr/enerjiprofilleri.html, Mart
2006.
ETKB, 2006. Birincil Enerji retimi, http://www.enerji.gov.tr/enerjiuretimi.html,
(Eriim tarihi: 11 Austos 2010).
ETKB, 2006. Birincil Enerji Tketimi, http://www.enerji.gov.tr/enerjituketimi.html,
(Eriim tarihi: 11 Austos 2010).
ETKB,2010. http://www.enerji.gov.tr/index.php?dil=tr&sf=webpages&b=komur&bn
511&hn=&nm=384&id=40692 (Eriim tarihi: 15 Haziran 2011).
ETKB, 2010. http://www.enerji.gov.tr/index.php?sf=webpages&b=enerji, (Eriim
tarihi: 11 Austos 2010).
ESSER, F.H., 1999. Is Coal Merely A Necessary Evil For The Short Term, Or Is It
A Resource Which Must Be Nurtured For Long Term Use, The Future
Role Of Coal, Coal Advisory Board Meeting Report.
GENCER, Z., 2004. Hava Kanall Briketleme Yntemi ile Linyit Kmrlerimizden
Dumansz Ev Yakt retimi. 50-51.
HESSLEY R., REASONER J., RILEY J.,1986. Coal Science On Introduction To
Chemistry Tecnology And Utilization, John Wiley& Sons, 57.
BRAHM ALP ., USLU T., VICIL M., YILMAZ A.O., DEVEC H., 2004. Mzret
(Yusufeli-Artvin) Kmrlerinin zelliklerinin Aratrlmas,Trkiye 14.
Kmr Kongresi Bildiriler Kitab, Zonguldak
SKENDER, S., 2006. Trkiyede Enerji ve Gelecee Ynelik Planlar, Trkiye 10.
Enerji Kongresi, Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi,. 27-30
Kasm 2006, s. 131-141.

115
KAYNAKLAR GLER BAYAR

JAPPELT, K.A., PAPLA, M.,1973. "Linyitlerin Scak Usulle ve Bir Balayc

Katlmadan Briketlenmesi", TBTAK, Proje No: Mag-207,
Mhendislik Aratrma Grubu, Ankara, Trkiye.
KAYGUSUZ, K., SARI, A., 2003. Trkiyenin Mevcut Enerji Durumu,
Srdrlebilir Kalknma ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar, TMMOB
Makina Mhendisleri Odas Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar
Sempozyumu ve Sergisi, Kayseri.
KEMAL, M., EFES, Z., 1975. Afin-Elbistan Linyit Kmrnden Suya Dayankl
Briket Elde Edilmesi zerine Briketleme Tecrbeleri, Trkiye.
KEMAL, M., ARSLAN V., CENGZLER., 2004. Kmr Karmlarnn
Koklatrlmasnda Bileenler Aras Etkileimler, Madencilik, Cilt 43,
Say 4. 29-40.
KEMAL, M., SEMERKANT, O., 1984. Balaycsz Briketlemenin Trkiye in
nemi ve Sorunlar, 4. Balkan Cevher Hazrlama Kongresi, stanbul.
KILI, A.M., 2003. Trkiye ve Enerji Geregi, TMMOB Makina Mhendisleri
Odas Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu ve Sergisi,
Kayseri.
KO, ., 1987. an ve Saray Linyitlerinin Briketlenmesi, Yksek Lisans Tezi,
Yldz Teknik niversitesi, stanbul.
KOAK, S., ALTUN, A.H., 2003. Enerji htiyacmz ve Nkleer Enerji, TMMOB
Makina Mhendisleri Odas Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar
Sempozyumu ve Sergisi, Kayseri.
KURAL, O., TANGR, A., 1985. Briketlemede Yeni Boyutlar, Madencilik Dergisi,
Eyll, Cilt 24, Say 3.
KURAL, O., 1988. Kmr Kimyas ve Teknolojisi, T Maden Fakltesi, Maden
Mhendislii Blm.
KURAL, O., 1991. Kmr, Kurti Matbaas, Gven Ciltevi, stanbul, Trkiye.
KKBAYRAK, S., KADIOLU, E.B.,1988. Desulphrization Of Some Turkish
Lignites By Pryolysis, Fuel, Volume 67, P. 867-870.
LOWRY, H.H.,1963. Chemistry Of Coal Utilization, Supplementary Volume.
MIMUROTO, Y., 2001. The Role of Coal in Energy Security, IEEJ, November.

116
KAYNAKLAR GLER BAYAR

NAKOMAN, E., 1997, Trkiye'nin Kmr Arama Hedefleri ve Yntemleri, IV.

Kmr Teknolojisi ve Kullanm Semineri, TK ayrhan Tesisleri, 14-
15 Kasm, Trkiye.
ZBAYOLU, G., HOTEN, ., 1977. Kmr Maserallerinin Zenginletirilmesi
ve Kmr Teknolojisindeki nemi. 3-21.
ZDEN, ., (2002). Kmr Karm Briket Karbonizasyonu ile evreyi
Kirletmeyen Ev Yakt retimi, MTA Genel Mdrl, Ankara,
Trkiye.
ZDEN, ., GENCER, Z., 1984, Koklamayan Amasra ve Armutuk Kmrlerinin
Metalurjik Kok retiminde Kullanlmas mknlarnn Pilot Fabrika
apnda Aratrlmas, Maden Tetkik ve Arama Enstits, Teknoloji
Dairesi, Ankara, Trkiye. 99-122.
PAMR, A.N., 2003. Dnyada ve Trkiyede Enerji, Trkiyenin Enerji Kaynaklar
ve Enerji Politikalar, Mays, 2003.
RICHARD, S.R., 1990. Physical Testing of Fuel Briquettes, Fuel Processing
Technology, Proc 1st Coal Res Conf, Wellington, 25:89-100.
RIESCHEL, H., 1977. Various Types of Briquetting Presses And Their Application,
In Proc. 8st Biennial Briquetting Conf., International Briquetting
Association, August 26-28, Denver, p. V.20-33.
RHYS JONES, D.C., 1963. Chemistry of Coal Utilization, 2nd Supplementary
Volume, Briquetting. In: Lowry HH Editor, John Wiley & Son, New
York.
SAGLAM, M., YKSEL M., TUTA, M., KARADUMAN, M, 1984. Soma Linyit
Kmr Tozlarndan Hava ve Suya Dayankl Briket retimi. Trkiye 4.
Kmr Kongresi, TMMOB Maden Mh. Odas, Zonguldak. 237-249.
SALAM, M., YKSEL, M., YANIK J., TUTA M., KARADUMAN VE STN,
G., 2003. Trk Linyitlerinden Slfit Likr Balaycs Kullanlarak
Suya Dayankl Briket retimi. zmir, Trkiye. 60-67.
SCHINZEL, W. (1972). Production Of Smokeless Fuel By Briquetting Coal Using
Sulfite Liquor As A Binder, Erdel, Kohle, Erdgas, Petrochem.
Brennstchem, 25, 65-69.

117
KAYNAKLAR GLER BAYAR

SOHTAOGLU, DZ, ERBAS, 2009. Enerji Kaynaklarnn Arz ve Talebine Ynelik

Kresel Eilimlerin Tarihsel Srete Karlatrmal Analizi, Dnya
Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, Trkiye 10. Enerji Kongresi. 10-11.
SU, O., TOROLU,I., and AKIN, N.A., 2010. An Evulation of the Impact Strength
Index a a Criterion of Grindability, Energy Sources, Part A: Recovery,
Utilization, and Environmental Effects, 32: 17, p. 1671 1678
ENGLER, ., 2006, Srdrlebilir Enerji ve Linyit Kaynaklarmz, Trkiye 10.
Enerji Kongresi Bildiriler Kitab, 25-31, stanbul, Trkiye.
TAMZOK, N., 2007. Kreselleme, Serbestleme ve Kmr Endstrisi,TMMOB
Maden Mhendisleri Odas, 18-19.
TCMB, 2011. http://www.tcmb.gov.tr/kurlar/today.html (Eriim Tarihi: 21 Kasm
2011)
TK, 2008. Kmr Sektr Raporu (Linyit), Trkiye Kmr letmeleri Kurumu
Genel Mdrl, Ankara
TK, 2009. Kmr Sektr Raporu (Linyit), Trkiye Kmr letmeleri Kurumu
Genel Mdrl, Ankara.
TK, 2010. Kmr Sektr Raporu (Linyit)-2009. Trkiye Kmr letmeleri Kurumu
Genel Mdrl, Ankara.
TOSUN, Y.., GNDZ, L., ENTRK, A.,1996. Souk Balaycl Kmr
Briketleme-Kkrt Dioksit Tutma, Trkiye 10. Kmr Kongresi
Bildiriler Kitab, Isparta, Trkiye, 159170.
TOSUN Y., YAMIK A., GNE N., 1995. Fiber Malzemelerin Kmr
Briketlemede Kullanm, Trkiye 14. Madencilik Kongresi, Trkiye.
495-450.
TOROLU ., YAVUZDOAN A., GEN B. 2000. Azdavay Kmrlerinin
Zenginletirilme ve Briketlenme Olaslnn Aratrlmas, Trkiye 12.
Kmr Kongresi Bildiriler Kitab, Zonguldak. 267-276.
TSE 12055, 1996. Ev ve Benzeri Yerleri Istmada Kullanlan Kmr Briketi, Ankara.
TTK Genel Mdrl, DEK-TMK Enerji Raporu, 2009
TUBTAK, 2003. Vizyon 2023 Teknoloji ngr Projesi, Enerji ve Doal
Kaynaklar Paneli Raporu, Ankara, Temmuz 2003.

118
KAYNAKLAR GLER BAYAR

TRKYE CUMHURYET MERKEZ BANKASI KURLARI (TCMB),

http://www.tcmb.gov.tr/kurlar/201111/17112011.html. Eriim tarihi: 17/11/2011.
TRKYE ELEKTRK LETM A.. (TEA) (2007), Trkiye Elektrik
statistikleri, <http://www.teias.gov.tr>, (Eriim Tarihi: Ekim 2007).
TSAD(Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei), 1998. 21. Yzyla Girerken
Trkiye'nin Enerji Stratejilerinin Deerlendirilmesi, Trkiye.
YILDIRIM, M., 1995.Production Of Water Resistant Coal Briquettes By The Use
Of Humic Asid As Binder, Doktora Tezi, Ankara, s.166.
YILDIRIM, M., ZBAYOLU, G.,1998. Balayc Olarak Amonyum Nitrohumat
eren Linyit Briketlerine Isl lemin Etkisi, Trkiye 1. Kmr Kongresi
Bildiriler Kitab, 10-12 Haziran 1998, Amasra, Trkiye. 209-214.
YILDIRIM, M., ZBAYOLU, G., 2004. Briquetting of Tuncbilek Lignite Fines by
Using Ammonium Nitrohumate as a Binder, Trans.Inst.Min.Metall.C.
(Mineral Processing and Extractive Metallurgy),Vol.113, C13-18.
YCEL, F.M., 1983, Briketleme Teknolojisi ve Trkiye iin nemi, Yksek ve
Dk Kll ki Kmr rneinin Melas ve Deiik Balayclarla
Briketlenmeleri ve Briketlerin Sobada Yaklmalar, MTA Enstits
Teknoloji Dairesi Bakanl Yakt Teknolojisi Servisi Aratrmas,
Ankara.
URAL, S. 1999. Afin-Elbistan Linyitlerinin Snflandrlarak Termik Santralin
Performans zerindeki Etkilerinin Aratrlmas, ukurova niversitesi
Fen Bilimleri Enstits, Proje No: FBE. 96.97, Doktora Tezi, Adana,140.
WEC-TNC,2005-2006. World Energy Council, Turkish National Committee,
Trkiye Enerji Raporu.
WEC-TNC,2007. World Energy Council, Turkish National Committee, Trkiye
Enerji Raporu.
WILLS, B.A. 1985. Mineral Processing Technology, Pergamon Press, Third
Edition, p. 207.
WORLD COAL INSTITUTE (WCI) (2007), Coal Facts, 2007 Edition With 2006
Data, London.

119
KAYNAKLAR GLER BAYAR

ZHANG, Y., 2006. Chinas Development Strategy for Coal-to-Liquids

Industry,IEA/CIAB- CTL Workshop, Paris.
8.Be Yllk Kalknma Plan(BYKP), 2001. Kmr alma Grubu Raporu, Ankara.
http://enerjienstitusu.com/2011/01/11/2011-yili-yeni-elektrik-tarifesi (Eriim Tarihi:
17/11/2011).

120
KAYNAKLAR GLER BAYAR

ZGEM

09/11/1985 ylnda anlurfa ilinde dodu. lkrenimini Adyamanda

tamamladktan sonra Orta ve Lise renimine Mersinde devam etmitir. 2004
ylnda nn niversitesi Maden Mhendislii Blmne kayt oldu. Lisans
eitimini 2008 ylnda tamamladktan sonra 2009 ylnda ukurova niversitesi
Maden Mhendislii Blmnde Yksek Lisans almasna balad. Yksek lisans
almasn Ocak 2012 de tamamlad.

121