IT11

ABLJAK

XVI
nauno - struni skup

TEHNOLOGIJE
SADANJOST I BUDUNOST

Urednik
Boo Krstaji
 IT'11

INFORMACIONE
TEHNOLOGIJE
- SADANJOST I BUDUNOST -

Urednik
Boo Krstaji

Zbornik radova sa XVI nauno - strunog skupa

INFORMACIONE TEHNOLOGIJE - sadanjost i budunost
odranog na abljaku od 22. do 26. februara 2011. godine
 Zbornik radova
INFORMACIONE TEHNOLOGIJE - sadanjost i budunost 2011

Glavni urednik
Prof.dr Boo Krstaji

Izdava
Univerzitet Crne Gore,
Cetinjska 2, Podgorica
www.ucg.ac.me

Tehnika obrada
Aleksandra Radulovi
Centar Informacionog Sistema
Univerziteta Crne Gore

Tira
150

Podgorica 2011.

Sva prava zadrava izdava i autori

Organizator
Centar Informacionog Sistema Univerziteta Crne Gore

Pokrovitelji
Ministarstvo za informaciono drutvo i telekomunikacije Crne Gore
Ministarstvo prosvjete i sporta Crne Gore
Ministarstvo nauke Crne Gore

Odravanje skupa finansijski pomogli

Crnogorski Telekom
Microsoft Crna Gora
doMEn d.o.o.
Programski odbor

Dr Novak Jaukovi, Elektrotehniki fakultet, Podgorica

Akademik Dr Ljubia Stankovi, CANU
Dr Zdravko Uskokovi, Elektrotehniki fakultet, Podgorica
Dr Vujica Lazovi, Ekonomski fakultet, Podgorica
Dr Branko Kovaevi, Elektrotehniki fakultet, Beograd
Dr Milorad Boi, Elektrotehniki fakultet, Banja Luka
Dr Miroslav Bojovi, Elektrotehniki fakultet, Beograd
Dr Zoran Jovanovi, Elektrotehniki fakultet, Beograd
Dr Boidar Krstaji, Elektrotehniki fakultet I. Sarajevo
Dr Milica Pejanovi-urii,Elektroteh. fakultet, Podgorica
Dr Danijela Miloevi, ehniki fakultet, aak
Dr Dejan Popovi, Elektrotehniki fakultet, Beograd
Dr Boo Krstaji, Elektrotehniki fakultet, Podgorica
Dr Milovan Radulovi, Elektrotehniki fakultet, Podgorica
Dr Budimir Lutovac, Elektrotehniki fakultet, Podgorica
Dr Igor Radusinovi, Elektrotehniki fakultet, Podgorica
Dr Igor urovi, Elektrotehniki fakultet, Podgorica
Dr Milo Dakovi, Elektrotehniki fakultet, Podgorica
Dr Ramo endelj, Fakultet za Informacione Tehnologije, Podgorica
Dr Stevan epanovi, Prirodno-matematiki fakultet, Podgorica
Organizacioni odbor

Dr Vujica Lazovi, Ministar za informaciono drutvo i telekomunikacije

Dr Sanja Vlahovi, Ministarka nauke
Dr Boo Krstaji, CIS Univerzitet CG
Dr Milovan Radulovi, Elektrotehniki fakultet, Podgorica
Radovan Rutei, Ministarsvo prosvjete i sporta
Vladan Taba, ikom

Sekretarijat

Aleksandra Radulovi, CIS Univerzitet CG

PREDGOVOR

Snijegom zatrpan Durmitor i pravi zimski ambijent su doekali i ispratili uesnike XVI
nauno-strunog skupa INFORMACIONE TEHNOLOGIJE sadanjost i budunost (IT11). Broj
i kvalitet prihvaenih radova je znaajno povean, a ove godine je prvi put sprovedena i elektronska
recenzija radova. Omasovljenje konferencije kao da korespondira sa obiljem snijega koji je
neprestano padao tokom skupa. O ovome svjedoi broj strana ovog Zbornika kao i kvalitet radova
koji Vas u njemu oekuje.

Otvaranje skupa je, pored susreta kolega i prijatelja, obiljeila prezentacija najprofitabilnijeg
izvoznog crnogorskog ICT proizvoda: nacionalnog TLD .me. Uesnici su uli detalje o tehnici
registracije domena, daljim planovim i komercijalnim efektima od predstavnika kompanije doMEn.

Dinamika rada, koja se godinama pokazala kao dobra, je primijenjena i ovaj put: rane
prijepodnevne sekcije autorskih radova, skijanje i uivanje na snijegu, popodnevna plenarna
zasijedanja i veernja druenja. Za sve se ima vremena i za svakoga poneto: virtuelizacija, cloude
computing, Microsoft-ov akademski servisi LIVE@edu, Integris Telekoma CG, digitalni sertifikat,
eUprava i planovi novog Ministarstva nauke Crne Gore. Interesovanje za teme se ogledalo u
velikom broju pitanja, sugestija i komentara koje su uesnici upuivali na svim prezentacijama i
sesijama.

Ono to se moglo primijetiti je da je ove godine bilo mnogo vie mlaih uesnika, posebno sa
Univerziteta Crne Gore, Univerziteta Mediteran, Univerziteta iz Kragujevca, Ministarstva za
informaciono drutvo i telekomunikacije i Ministarstva prosvjete i sporta Crne Gore. Naravno, tu su
bili i provjereni dugogodinji uesnici svih IT-ova koji prate razvoj ovog skupa i ICT-a uopte.

Oekujemo nastavak trenda i sledee godine, povratak starih i dolazak novih poklonika
Durmitora i ICT-a, te mnotvo novih tema koje su ve razraene ili su jo u formi ideje.

Sve detaljne informacije o prolim i narednom skupu moete nai na poznatom sajtu
www.it.ac.me.

Prof. dr Boo Krstaji

 SADRAJ

Slobodan Pavievi, Boo Krstaji

PRILOG ANALIZI AURIRANJA I RANJIVOSTI OPERATIVNIH SISTEMA ........................... 1

Paunovi Aleksandar, Boo Krstaji

PRILOG ANALIZI UTICAJA MRENIH PARAMETARA NA KVALITET VIDEO
SIGNALA U IP RADIODIFUZNIM SISTEMIMA PRENOSA ........................................................ 5

Blao urovi, Igor urovi

VIENITNO IZVRAVANJE PRI FILTRIRANJU SLIKA U .NET FRAMEWORK-U ................. 9

Budimir Ugren, Andrija urakovi, Boo Krstaji

PRIMJER REALIZACIJE SISTEMA ZA VIDEO KONFENCIJE CISCO TELEPRESENCE ... 13

abak Milan, Boo Krstaji, Vladimir Gazivoda

SPLIT TUNNELING POVEZIVANJE NA PRIVATNU MREU PREKO INTERNETA ............ 17

Maja Lakievi, Boo Krstaji

PRILOG PARALELIZACIJI PROGRAMA SINHRONIZACIJOM NITI ...................................... 21

Marina Matijevi, Boo Krstaji

PRIMJER KONVERTOVANJA FIZIKOG U VIRTUELNI SERVER ......................................... 25

Novak Vojinovi, Vladan Vujii

UPRAVALJANJE BLDC MOTOROM POMOU MCK 2407 DSP RAZVOJNOG ALATA ....... 29

Aleksandra Radulovi, Boo Krstaji

OBEZBJEIVANJE KVALITETA KOD UENJA NA DALJINU ............................................... 33

Anelija Mitrovi, Maja Boovi, Danijela Miloevi

PRIMENA SLOODLE ALATA ZA KREIRANJE RAZLIITIH TIPOVA ZADATAKA U
KURSU RAUNARSKA GRAFIKA ............................................................................................... 37

Ivan Kraljevski, Sime Arsenovski, Suzana Loskovska

BENCMARKING ZA OBEZBEIVANJE KVALITETA STUDISKIH PROGRAMA
IZVOENIM PUTEM ELEKTRONSKOG UENJA ..................................................................... 41

Jezdimir Obadovi
IMPLEMENTACIJA INFORMACIONOG SISTEMA SA ASPEKTA FUNKCIONISANJA
APLIKACIJA ELEKTRONSKI DNEVNIK ..................................................................................... 45

Marjan Miloevi, Danijela Miloevi, Dragan Pleskonji

SIGURNOST SISTEMA ZA UPRAVLJANJE UENJEM ............................................................. 49

Radojka Krneta, Danijela Miloevi, Bratislav Milovanovi

ANALIZA STANDARDA, PREPORUKA I UPUTSTAVA ZA AKREDITACIJU STUDIJA
NA DALJINU U SRBIJI ................................................................................................................... 54

I
ivadin Mici, Neboja Stankovi, Marija Blagojevi, Maja Boovi
RAZVOJ I PRIMENE MEUNARODNIH STANDARDA U E-UENJU.................................... 59

Zoran orovi, Igor Peki, Ramo endelj

IMPLEMENTACIJA VIRTUALNE RAUNARSKE LABORATORIJE NA UNIVERZITETU
MEDITERAN ................................................................................................................................ 63

Duko Penezi, Vladan Vujii, Martin alasan

PRIMJENA SOFTVERA MATLAB / SIMULINK U PROJEKTOVANJU MODELA
FOTONAPONSKIH PANELA ......................................................................................................... 67

Nika Mijanovi, Dragan uri

PRIMENA PATERNA ZA DIZAJN TESTOVA U FUNKCIONALNOM PROGRAMIRANJU .. 71

Srdjan Jovanovski, Veselin Ivanovi

SIGNAL ADAPTIVNI SISTEM ZA ESTIMACIJU VISOKO NESTACIONARNIH FM
SIGNALA IZLOENIH UTICAJU ADITIVNOG UMA .............................................................. 75

Tanja Raovi, eljko Zori

IDEJNO RJESENjE APLIKACIJE ZA SEMANTICKO ADRESIRANjE E-PORUKA U
ZAVODU ZA ZAPOSLjAVANjE CRNE GORE............................................................................. 79

Vladisav Jelisavi
REALIZACIJA USB HID BIBLIOTEKE U PROGRAMSKOM JEZIKU JAVA........................... 83

Lakovi Milan, Vladan Vujii, Radovan Stojanovi

SOLARNI PANELI I PRIMJENA MPPT METODA PERTURB AND OBSERVE ................... 86

Luka Adnan, Tanja Mara

LOGIKA EMA ARHITEKTURA eDMS SISTEM IMPLEMETIRANA U VLADI CRNE
GORE ................................................................................................................................................. 90

Alen Pelinkovi, Igor urovi, uro Stojanovi

SISTEM VIESTRUKIH PODNOSILACA BAZIRAN NA AFFINE FOURIEROVOJ
TRANSFORMACIJI U SATELITSKIM POMORSKIM KANALIMA .......................................... 94

Anita imurina, Igor Radusinovi, Milutin Radonji, Zoran Veljovi

ANALIZA PROPUSNOSTI 2x2 CROSSBAR KOMUTATORA SA JEDININIM BAFERIMAU
UKRSNIM TAKAMA PRI SPORADINOM DOLAZNOM SAOBRAAJU ........................... 98

Boria Bjelica, Milo Dakovi, Ljubia Stankovi

METOD KOMPLEKSNE EMPIRIJSKE DEKOMPOZICIJE U OBRADI RADARSKIH
SIGNALA ........................................................................................................................................ 102

Elvis Babai, Boris Jevri, Zoran Veljovi, Igor Radusinovi

PROCES STANDARDIZACIJE IMT-ADVANCED TEHNOLOGIJE RADIO INTERFEJSA ... 106

Fran Camaj, Nedjeljko Leki, Veselin Manojlovi

OFF LINE RFID-FINGERPRINT IDENTIFIKACONI SISTEM .................................................. 110

Ugljea Uroevi, Zoran Veljovi

SU-MIMO TEHNIKE U LTE ......................................................................................................... 114

II
Borislav Brnjada
PRIMJENA RAUNARA U MODELOVANJU ELEKTROMOTORNIH POGONA ................. 118

Denan Struji, Mladen Bukili, Ivana Ognjanovi

AGILNI RAZVOJ SOFTVERA I EKSTREMNO PROGRAMIRANJE ....................................... 122

Jelena Konar, Sonja Lekovi

RAZVOJ I IMPLEMENTACIJA ELEKTRONSKE TRGOVINE U REPUBLICI SRBIJI ........... 126

Jelica Kasalica, Igor Ognjanovi, Sneana epanovi

PRIMJENA DIZAJNA ORJENTISANOG NA KORISNIKE U RAZVOJU WEB PORTALA
ZA OSOBE SA HENDIKEPOM ..................................................................................................... 130

Marinela Lazarevi, Nikola Lazarevi, Radovan Stojanovi, Andrej kraba, Marjan Seneganik
SIMULACIJA DISPERZIJE VAZDUNIH POLUTANATA SA PRIMJEROM U
MATLABU ...................................................................................................................................... 134

Milovan Obradovi
MOGUNOSTI PRIMENE E-OBRAZOVANJA U ZDRAVSTVU ............................................. 138

Sonja Pravilovi, Denan Struji, Mladen Bukili

PREDNOSTI PRIMJENE VIEKRITERIJUMSKOG ODLUIVANJA U IZBORU
OPTIMALNE PONUDE TENDERA........................................................................................... 142

Tripo Matijevi, Zoran orovi, Sneana epanovi

PRIMJENA INFRASTRUKTURE JAVNIH KLJUEVA U VISOKOKOLSKIM
USTANOVAMA ............................................................................................................................. 146

Ana Jovanovi
UTICAJ UGLA KORAKA SPIRALE NA DIJAGRAM ZRAENJA CILINDRINE
HELIKOIDNE ANTENE ................................................................................................................ 150

Dejan Milievi, Milovan Radulovi

PRIMJER REALIZACIJE AMM SISTEMA U PRIGRADSKIM NASELJIMA .......................... 154

Martin alasan, Vladan Vujii

VEZA IZMEU SNAGE I TALASNOG OBLIKA KAPACITIVNOSTI V-C
GENERATORA............................................................................................................................... 158

Radislav Vulovi, Neboja Stankovi, Milo Papi

INFORMACIONI SISTEM SPORTSKE ORGANIZACIJE .......................................................... 162

Anela Dragani, Aleksandar Dukovi, Branka Jokanovi, Ranko Tokovi, Radovan Stojanovi
RAUNANJE KVADRATNOG KORIJENA U FPGA TEHNOLOGIJI ...................................... 166

Sandro Marki, Vladan Vujii, Djordje Jovanovi

PROJEKTOVANJE INTEGRISANOG BUCK-FLYBACK PRETVARAA .............................. 170

Vesna Bulatovi
MODEL SISTEMA ZA PODRKU ODLUIVANJU U RAZVOJU LJUDSKIH RESURSA
(SPO)................................................................................................................................................ 174

III
Vesna Rubei, Igor urovi, Ervin Sejdi
SKALIRAJUI EKSPONENTI U ANALIZI HAOSA U OSCILATORNIM KOLIMA .............. 178

eljko Papi, Radislav Vulovi, Veljko Aleksi, Milo Papi

MODELIRANJE I SIMULACIJA ROBOTA U NASTAVI TIO ................................................... 182

Bojan Krsti, Zoran Velikovi

OPTIMIZACIJA PRIKAZA MOBILNIH WEB STRANICA ZASNOVANA NA MEDIA
UPITIMA ......................................................................................................................................... 186

Duan ari
MIMO OFDM U BEINIM SISTEMIMA NOVE GENERACIJE ............................................. 190

Anti Goran, Zoran Milivojevi, Zoran Stevanovi

ODREIVANJE OPTIMALNIH PARAMETARA SODA ALGORITMA................................... 194

Ivana Todorovi, Stevan epanovi

ANALIZA KONVEGRENCIJE DINAMIKIH PROTOKOLA RUTIRANJA ............................ 198

Marija Mirkovi, Radovan Strojanovi

PRINCIP ODREIVANJA NAJBOLJEG DEKOMPOZICIONOG NIVOA WAVELET
TRANSFORMACIJE ZA DETEKCIJU QRS TALASA ................................................................ 202

Matija Tomi, Vladimir Gazivoda

UPOREDNA ANALIZA TIPOVA VPN ENKRIPCIJE I IZBOR VPN ENKRIPCIJE ZA
VPN SERVIS AKADEMSKE MREE UNIVERZITETA CRNE GORE..................................... 206

Miodrag Nikoli, Bratislav Ignjatovi, Dragan Bogojevi, Dejan Radojevi, Borislav Cicovi
SAVREMENE RAUNARSKE ARHITEKTURE KAO PODRKA POSLOVANJU
SPORTSKIH CENTARA ................................................................................................................ 210

Mirko Kosanovi
PRENOS MULTIMEDIJALNIH PODATAKA U BEINIM SENZORSKIM MREAMA ..... 214

Nikola Ljumovi, Danilo Miovi, Milutin Radonji, Igor Radusinovi

REGISTARSKI SISTEM ZA UTVRIVANJE PERFORMANSI CQ ETHERNET
KOMUTATORA IMPLEMENTIRANOG NA NETFPGA RAZVOJNOJ PLATFORMI ............ 218

Sanja Bauk, Tatijana Dlaba

INORMACIONO-KOMUNIKACIONI ALATI U OBUCI POMORACA NA PRIMJERU
NAVI-TRAINER NAUTIKOG SIMULATORA ......................................................................... 222

Saa Kitanovi, Zoran Milivojevi, Zoran Stevanovi

UTICAJ ROTACIJE NA OTPORNOST DIGITALNOG VODENOG IGA U SLICI
ZASNOVANOG NA SVD TRANSFORMACIJI ........................................................................... 226

Zoran Velikovi, Milojko Jevtovi

UTICAJ KAPACITETA BAFERA NA STRUKTURU OPTIMALNE PREDAJNE
POLITIKE U KANALU SA REJLIJEVIM FEDINGOM ............................................................. 230

Milo Mrdovi, Boo Krstaji

PRIMJER INTEGRACIJE PODATAKA KORIENJEM SOA .................................................. 234

IV
 Informacione tehnologije IT'11

PRILOG ANALIZI AURIRANJA I RANJIVOSTI OPERATIVNIH SISTEMA

CONTRIBUTION TO ANALYSIS OF OPERATING SYSTEM UPDATES AND
VULNERABILITIES
Slobodan Pavievi, Crnogorski Telekom
Boo Krstaji, Elektrotehniki fakultet Podgorica

Sadraj U ovom radu e biti prezentovana analiza uticaja auriranja operativnih sistema (OS)
na broj i sadrinu ranjivosti i kvaliteta skeniranja sa autentifikovanim privilegovanim korisnikom.
Praktini primjer u labaratorijskim uslovima i njegova analiza pokazat e znaaj svakodnevnog
auriranja OS, komplementarnu ulogu procesa skeniranja na ranjivosti OS i posebnu vrijednost
obavaljanja skeniranja sa autentifikovanim privilegovanim korisnikom.
Abstract This work will present the analysis of impact of operating system(OS)s program
patching on the number and content of vulnerabilities and the quality of authentificated privileged
scanning. The practical example in laboratory conditions and its analysis shows the importance of
regular updates of OS, complementary role of vulnerability scanning process of OS and particular
value of performing vulnerability scanning with the privileged authenitficated account.

1. UVOD 1. Ispravka greaka u programu koje imaju uticaja na

Upravljanje ranjivostima (Vulnerability Management -
VM) i primjena programskih zakrpa su fundamentalni procesi
u zatiti informacionih sistema. Njihovo sistematsko i
sveobuhvatno postavljanje je i tehniko i organizaciono
pitanje. Upravljanje ranjivostima je ciklini postupak
identifikovanja, klasifikovanja, otklanjanja i ublaavanja
posledica ranjivosti sistema[1]. To nije nova disciplina niti
tehnologija. Ova vitalna funkcija obezbjeuje poveanje
odbranbene sposobnosti IS i identifikuje slabosti u sistemima,
procesima i strategijama, i trebala bi biti sastavni dio svakog
koncepta odbrane i zatite IS. Sa poveanjem kompleksnosti
IS, pojavljuje se potreba da ova praksa i funkcija bude
detaljno i paljivo planirana i primijenjena sa odgovarajuim
alatima
Komplementarni proces VM-u je proces upravljanja
sistemima za distribuciju programskih zakrpa (PM).
Otkrivene ranjivosti kroz VM proces je najee mogue
otkloniti primjenom odgovarajue programske zakrpe (eng.
patch), pa je dobro organizovan PM proces vidljiv i kroz
izvjetaje koji se dobijaju u toku skeniranja na ranjivosti.
Moe se rei da VM predstavlja kontrolni mehanizam
realizacije PM programa.
Veza izmeu VM i PM programa, pokazana je kroz
praenje i analizu posebnih testnih skeniranja na ranjivosti i
auriranja raznih verija Windows i Linux OS-a, u svrhu
demonstracije znaaja jednog i drugog programa u zatiti
informacionih resursa. Pozitivni zakljuci mogu biti od
znaaja za praktine primjene.
sigurnost, performantnost i funkcionalnost sistema;
2. Uoavanje posebnih sigurnosnih opasnosti;
[3] Promjene programskih konfiguracija sa ciljem
smanjenja vjerovatnoe za napad, ubrzanja rada sistema i
njegove funkcionalnosti;
[4] Dokumentovanje stanja sigurnosnih sistema, i
njihove usaglaenosti sa zakonima, pravilima i poslovnim
politikama.
Glavni povodi [1] za implementaciju VM programa su:
otvorenost i kompleksnost mree, nepostojanje standarda za
obezbjeivanje sistemskih konfiguracija, rizik od
finansijskog gubitka, gubitak prihoda, gubitak produktivnosti.
Upravljanje ranjivostima je pitanje discipline ali i
organizacije. Ona zahtijeva doslednost, posveenost i stalno
preispitivanje. Iako sama tehnologija koja se primijeni moe
biti veoma uspjena, da bi bila efikasna, potrebno je i
organizaciono podrati je. Organizacija i VM program se
moe predstaviti slikom 1, a detaljnije su opisani u [2].

2. SISTEMI ZA UPRAVLJANJE TEHNIKIM

RANJIVOSTIMA IS.

Upravljanje ranjivostima sistema je proces pronalaenja i

otklanjanja greaka u software-u operativnih sistema i raznih
aplikacija, kao i konfiguracionih greaka tog software-a[2].
To je proces u kojem se redovno i kontinuirano koriste Slika 1. Faze VM programa.
posebni alati i precedure koje aktivno pomau u eliminisanju
rizika koji nose ranjivnosti sistema. Taj proces ima sledee
ciljeve:

1
3. SISTEMI ZA UPRAVLJANJE I DISTRIBUCIJU
PROGRAMSKIH ZAKRPA.
Upravljanje sistemima za distribuciju programskih zakrpa
(PM) se po[ 3] moe podijeliti na etiri faze sa specifinim
zadacima u okviru svake od njih, predstavljene slikom 2.
Prva faza PM programa je ispitivanje okruenja
nad kojim e se obavljati organizovana distribucija i
instalacija programskih zakrpa. Na osnovu podataka
dobijenih u ovoj fazi uspostavlja se trajni i organizovani
proces auriranja programa na svim resursima u kompaniji.
Osnovna pitanja na koje treba dati odgovor su organizaciona i
infastrukturna.
Slika 2. Dijagram faza testiranja.
Organizaciona pitanja: Operativnost - ko e bit
operativna snaga u programu, Odgovornost - ko e u
krajnjem sluaju biti odgovoran za sprovoenje PM
programa, Obuenost osoblja - da li je osoblje obueno i da li
moe odgovoriti svim zahtjevima PM programa. Model
programa - da li e program biti centralizovan ili
distribuiran. Komunikacioni model - na koji nain e se
razmjenjivati informacije o postupku i uspjenosti procesa
auriranja programa.
Infrastrukturna pitanja:
Testna infrastruktura. Ona ukljuuje ljude, procese,
tehnologije i fiziku infrastrukturu koja je potrebna da bi se
obavile aktivnosti na testiranju kompatibilnosti,
performantnosti, funkcionalnosti i primjenjivosti update-a na
sistemima nad kojim se primjenjuju. Svrha testiranja je da se
minimizuje vjerovatnoa negativnog uticaja kojeg primjena
update-a mogu napraviti.
Infrastruktura za primjenu update-a. Ona ukljuuje ljude,
procese, tehnologije koje su potrebne da se isporui, instalira
i verifikuje proces auriranja sistema. Glavni cilj je da se
ispita da li postojea mrena i IT infrastruktura ima dovoljno
kapaciteta, funkcionalnosti i pouzdanosti da podri proces
primjene i verifikacija update-a.
Infrastruktura za otkrivanje i monitorisanje. Ona
obuhvata ljude, procese i tehnologije koje su potrebne da bi
se identifikovale, locirale i mjerile uspostavljene osnove PM
procesa. PM sistem mora imati dovoljan kapacitet,
2
funkcionalnost i pokrivenost otkrivanja i praenja resursa u
odnosu na zahtjeve za auriranje sistema.
Infrastruktura za komunikaciju. Jasna i precizna
komunikacija je izuzetno vana za PM program. Jedini nain
da se obezbijedi uspjenost PM programa je da se obezbijedi
da svaki uesnik u tom programu dobije potrebne i precizne
podatke neophodne za izvravanje svojih zadataka.
Periodini zadaci se obavljaju na samom poetku
uspostavljanja PM procesa i tokom njegovog razvoja i
praenja. Ima za cilj da se istrae i postave valjane osnove za
rad i razvoj PM sistema. To su: kreiranje inventara (eng.
Baseline) sistema, izbor izvora programa za airiranje i
krpljenje i arhitektura PM sistema
Dio aktivnosti koje se mogu podvesti pod ispitivanjem
ciljnog okruenja, a koje je potrebno redovno raditi je
otkrivanje resursa - operacije koje se izvode da bi se otkrili
novi resursi u mrenom okruenju.
Druga faza je identifikacija novih update-a. Nakon to
je ustanovljen izvor informacija o update-ima, za koje je
uobiajeno da se dobijaju od samog vendor-a, preko
notifikacija, upozorenja i e mail-ova, ili kroz objavu na web
portale, slijedi postupak ispitivanja i procesiranja pristiglih
informacija. Mnoga rjeenja PM sistema direktno na svojim
centralnim serverima primaju notifikacije o novim update-
ima, koji mogu biti i downloadovani po automatizmu.
Informacije o novim update-ima najee dolaze do
odreenih tehnolokih grupa, ili osoba, koje su zaduene za
pojedine grupe sistema (OS, DB, razne programe). Prvi korak
nakon dobijanja notifikacije je da se provjeri identitet i
intergritet izvora informacija odnosno samog updata-a, kako
bi se izbjegli podvaljeni, lani update-i (eng. hoax), koji
mogu izazvati ogromnu tetu na sistemima na kojim se
instaliraju. Tokom ove faze je bitno odrediti sledee u vezi
samim update-ima: relevantnost, ozbiljnost, klasifikaciju,
download i verifikaciju i test prihvatljivosti update-a.
Trea faza je evaluacija i planiranje primjene update-
a. Nakon to se utvrdi potreba za instalaciju update-a
potrebno procijeniti i napraviti plan za njegovu primjenu,
kako bi se minimizirali mogui negativni uticaji. Osnovni cilj
je da se kreiraju paketi za primjenu, da se testira njihova
primjenjivost i kompatibilnost, napravi vremenski plan za
primjenu i da se dobije dozvola za njihovu primjenu.
Osnovne aktivnosti koje se sprovode u ovoj fazi su:
Procjena potencijalnih rizika primjena update-a. Ova
aktivnost identifikuje domet update-a tj. sisteme na koje se
primjenjuje, analizira promjene koje e update napraviti na
sistemima i potencijalni uticaj na performanse i operativnost
sistema.
Planiranje razliitih scenarija primjena update-a. Ova
aktivnost je fokusirana na tri faktora koja u najveoj mjeri
determiniu update scenarije, a to na lokaciju resursa,
konektivnost prema njima i njihova dostupnost.
Definisanje vremena primjena update-a. Glavni faktori
koji utiu na odreivanje vremena primjena su vezani za
veliinu paketa za instalaciju i broja resursa nad kojima ga
treba primijeniti, sekvence u primjeni update-a i vrijeme koje
je potrebno za njegovu instalaciju
Razvijanja procedura za primjenu i paketa za instalaciju.
Ove aktivnosti su fokusirane na ljudske i tehnike resurse
potrebne da se naprave procedure za isporuku, instalaciju i
verifikaciju update-a, kao i neophodne procedure za povratak
sistema na staro stanje (eng. contingency, rollback) u
sluaju da instalacija update-a na uspije.
 Testiranje procedura za primjenu i instalacionih paketa, Na Windows XP SP3 platformi je instaliran Office 2007
testiranje performantnosti primjene update-a i SP 1, da se ispita uticaj te platforme na pojavu ranjivosti.
kompatibilnosti sa ciljnim sistemima. Testiranje je vaan Odraena su sledea skeniranja:
segment svakog update procesa. Testiraju se sami update-i, Skeniranje na ranjivost sa autenfikacijom
procedure za dostavu i instalaciju i procedure vraanje administrativnog korisnika, bez Windows and MS update-a,
sistema na preanje stanje (eng. rollback). sa odreenim Windows Update-om, sa odreenim Windows
etvrta i poslednja faza je primjena update-a. Cilj ove and MS update-a, sa odraenim Windows, MS update i
faze je da uspjeno isporui i instalira odobrene update-e na Adobe Flash Player update-om.
ciljanje produkcijske sisteme. Aktivnosti iz ove faze su Dobijeni rezultati skeniranja Windows i Linux OS na ve
usmjerene na pripremu primjene, isporuke update-a, navedeni nain i redosledom, su prikazani u tabeli 1. i tabeli
instalacije update-a i verifikacije da su update-i uspjeno 2.
obavljeni. Kao i u prethodnoj fazi, aktivnosti obino no no full full full
no patch patch patch patch patch
obavljaju grupe osoblja koji su zadueni za posebne patch norm adm no norm adm
tehnoloke linije. U ovoj fazi je potrebna priprema noauth auth auth auth auth auth
produkcijskog okruenja za izvodjenja primjene update-a, 5 2 1 42 0 0 1

WindSrvR2SP2
gdje su vane sledee aktivnosti: postavljanje pripremnjenih 4 0 0 80 0 0 3
update-a na produkcione sisteme, backup sistema, izbor 3 0 4 45 0 4 18
ciljnih sistema, instalacija update-a, monitoring i verifikaciju 2 6 8 15 6 8 14
0 0 1 0 0
uspjenosti update-a, rukovanje se problemima i izuzecima. 1 1
Uk. 8 13 183 6 12 37

4. ANALIZA UTICAJA AURIRANJA OS NA 2 1 35 0 0

5 1
RANJIVOSTI U SPECIJALNOM TESTNOM 4 0 0 79 0 0 12

WindXPSP3
OKRUENJU 3 0 6 40 0 6 24
2 3 9 17 3 9 17
Znaaj, nain i organizacija izvoenja auriranja 1 0 0 1 0 0 1
programa i primjene programskih zakrpa, kao i upostavljanje Uk. 5 16 172 3 15 55
VM programa detaljno su opisani u [2,3,4]. Praktina
iskustva u primjeni takvih programa su nedovoljno prisutna, 5 0 \ 0 0 \ 0
pa su testni i pilot projekti u cilju shvatanja vanosti i obima 4 0 \ 2 0 \ 0
LinuxFedora

povezanosti ranjivosti sistema sa redovnim i valjanim 3 0 \ 22 0 \ 8

1 \ 12 1 \
auriranjem operativnih sistema i aplikacija na njima 2 3
1 0 \ 2 0 \ 1
dragocjena i zanimljiva. Istraivanje na ovu temu je
Uk. 1 38 1 12
podstaknuto eljom da se teorijske pretpostavke i teze u
Tabela 1 - Uporedni rezultati skeniranja Windows i Linux
litaraturi, dokau i proue praktinim eksperimentima, iz
platforme prije i poslije auriranja programskim zakrpa
koji se mogu izvui i dodatni zakljuci.
Za ovu vrstu analize napravljeno je testno okruenje koje MS MSoffice
Win office andAdobe
je sastavljeno od profesionalnog skenera na ranjivosti NoOffice Office update update Flush
(QualysGuard Enterprice Suite) i radnih stanica odnosno Stepen admin admin admin admin update
servera Windows platform, kao i izabrate Linux platforme. ranj. auth auth auth auth adminauth
Za testiranje Windows platforme su odabrate radne 5 1 14 7 1 0
WindXPSP3+

stanice sa Windows XP SP1(VMWare 6,5), Windows XP

Office2007

4 12 30 27 14 4
SP3 (HP DC7600C) i Windows 2003 Server R2 SP2 (HP 3 24 27 28 27 26
DL380 G4) i operativnim sistemima, kao predstavnicima 2 17 16 16 16 16
trenutno najzastupljnijih platformi u kompanijskim 1 1 1 1 1 1
okruenjima. Obezbijeena je potpuna dostupnost skenera do Uk. 55 88 79 59 47
radnih stanica, uz standardni profil skenera, odabratih tcp i
Tabela 2 - Uporedni rezultati skeniranja Windows XP
udp portova. Testovi koji su raeni su bili minimalno opasni
SP3 platforme sa Office 2007 prije i poslije auriranja
za ciljne sisteme, odnosno, nijesu bili intruzivni.
programskim zakrpa.
Za testiranje Lunux platforme izabrata je Linux
Analizirajui dobijene rezultate mogu se izvesti sledei
distribucija - Fedora12 (VMWare 6,5).
zakljuci:
Operativni sistemi su instalirani na default nain bez
1. Oekivano, najvei broj ranjivosti je otkriven na
specijalno implementiranih mjera zatite ili rekonfiguracija
sistemima koji su instalirani bez programskih zakrpa, i to
sistema. Bitno je napomenuti da nijesu instalirane dodatne
najvie na onim koji imaju najstariji Service Pack.
aplikacije od drugih prozvoaa, osim Office 2007, u zadnjoj
2. Skeniranjem na ranjivosti sa autentifikacijom
fazi testa, zbog analize uticaja tog paketa na ranjivosti
korisnika bez privilegija dobijaju se bolji razultati tj. vei broj
sistema.
otkrivenih ranjivosti ali ne znaajno.
Nakon instalacije svakog OS bez uraenih programskih
3. Skeniranjem na ranjivosti sa autentifikacijom
zakrpa odraena su skeniranja na sledei nain i redosledom:
korisnika sa administrativnim privilegijama dobijaju se
skeniranje na ranjivost bez autentifikacije, skeniranje na
najbolji razultati tj. sa znaajnim brojem otkrivenih ranjivosti.
ranjivost sa autentfikacijom obinog korisnika, skeniranje na
Poveanje broja otkrivenih ranjivosti je i vie od
ranjivost sa autentifikacijom administrativnog korisnika.
desetostruko, posebno ranjivosti stepena 5 i 4.
Nakon instalacije svih programskih zakrpa na najskorije
dostupne, odraena su ista skeniranja kao bez zakrpa.

3
 4. Regularnim auriranjem programskih zakrpa
smanjuje se broj otkrivenih ranjivosti, posebno ranjivosti
stepena 5, 4 i 3.
5. Veliina smanjenjenja ranjivosti nakon primjene
programskih zakrpa je vidljiva posebno kroz skeniranje na
ranjivosti sa autentifikacijom korisnika sa administrativnim
privilegijama.
6. Nakon obavljanja svih dostupnih programskih
zakrpa, i dalje je prisutan odreeni broj otkrivenih ranjivosti
5. i 4. i. 3. stepena (Windows) i 3 stepena (Linux), to
govori i potrebi dodatne analize istih i zatite tih sistema.
7. Linux platforma u cjelini ima manji broj okrivenih
ranjivosti od Windows platforme, u svim testovima. Moe se
pretpostaviti da je kao takva manje ranjiva.
8. Potpuno auriran Linux sistem nema ranjivosti 5. i
4. stepena to moe ukazati na ozbiljnost i posveenost
Linux zajednice procesu auriranja OS i njegove zatite.
Ilustracija gore navedenih zakljuaka moe se grafiki
pokazati na slici 3. i slici 4.
Slika 3. Broj ranjivosti za WindowsXp SP3 OS prije i
poslije primjene zakrpa sa i bez autentifikovanog
privilegovanog skeniranja.
Slika 4. Broj ranjivosti za Linux Fedora 12 OS prije i
poslije primjene zakrpa sa i bez autentifikovanog
privilegovanog skeniranja.
9. Sa poveanjem broja aplikacija i servisa na sistemu
mogu se oekivati jo ozbiljniji trendovi u broju otkrivenih
ranjivosti i opasnosti koje se pojavljuju. U istraivanjima [5]
najvei broj ranjivosti je vezan za aplikacija Adobe i Office
paketa.
10. Testiranjem skeniranja Windows XP SP3 OS, na
kojem je instalirana Office Professional 2007, pokazuje se
koliko je samo jedna applikacija ranjiva.
11. Uoava se da standardni Windows Update (ili
verzija programa za Update koja nije poslednja) ne
primjeuje Office aplikacije, na to administratori sistema
moraju posebno obratiti panju jer moraju koristiti Microsoft
Update opciju kao jedino valjanu opciju u sluaju korienja i
drugih Microsoft-ovih proizvoda.
4
Slika 4 Broj ranjivosti za Windows XP SP3 sa Office
2007, prije i poslije primjene odgovarajueg Windows,
Microsoft i Adobe Flush Update
12. Uoava se da sa Windows OS dolaze i aplikacije
koje se ne auriraju kroz Window Update sistem, kao na
primjer Adobe Flush Player, koji nosi sa sobom jednu
ranjivost 5-tog i 14 ranjivosti 4-tog stepena. U testnom
primjeru, upgrade na na najnoviju verziju Adobe Flush
Player-a, otklonjene su ove ranjivosti.
13. Podudarnost rezultata sa rezultatima skeniranja i
pomo u procesu auriranja dao je i softver Secunia, koja je
prepoznao end of life status softvera Adobe Flush Player, i
preporuio instalaciju najnovije verzije. Ovim se pokazuje da
agentske verzije programa za auriranje aplikacija daju
potrebnu preglednost i efikasnost u eliminaciju ranjivih
programa i da su veoma poeljne u praktinoj primjeni.
5. ZAKLJUAK
U radu se pokazuje koliko je vana uloga auriranja OS i
aplikacija, kao i skeniranje OS na ranjivosti sa
autentifikavanim privilegovanim korisnikom. Povezanost i
sinergijsko djelovanje ova dva procesa se pokazuje na
praktinom primjeru u labaratorijskim uslovima. VM
program, sa akcentom na autentifikovano privilegovano
skeniranje, jedino daje potpuni uvid na stanje ranjivosti i
otkrivenosti OS sistema i aplikacija. ak i nakon svih
auriranja, ranjivosti i dalje postoje te je potrebno dodatno
uloiti napore za njihovu eliminaciju kroz konfiguracijske
promjene ili druge mjere. Windows OS u odnosu na Linux se
generalno moe prepoznati kao otvoreniji za napade.
Preporuuje se takoe upotreba agentskih programa za
otkrivanje ne auriranih programa.
LITERATURA
[1] Park Foreman, Vulnerability Management, CRC Press,
Taylor & Francis Group, August 2009
[2] S. Pavievi, B. Krstaji, Upravljanje sa ranjivostima
informacionih sistema i savjetodavni servisi, Telfor
2009, Beograd, Novembar 2009
[3] Bill Stackpole and Patrick Hanrion, Software
Deployment, Updating, and Patching, CRC Press, Taylor
& Francis Group, December 2007
[4] Tiffany Bergeron, Peter Mell, David Henning, Creating a
Patch and Vulnerability Management Program, NIST
Special Publication 800-40 Version 2, Novembar 2005,
(http://csrc.nist.gov/publications/)
[5] F-Secure Vulnerability research, Most common targeted
file types, May 2009, http://www.f-
secure.com/weblog/archives/00001676.htm
 Informacione tehnologije IT'11

PRILOG ANALIZI UTICAJA MRENIH PARAMETARA NA KVALITET VIDEO SIGNALA U

IP RADIODIFUZNIM SISTEMIMA PRENOSA
APPLICATION ANALYSIS ON INFLUENCE OF NETWORK PARAMETERS ON VIDEO
SIGNAL QUALITY IN IP BROADCASTING TRANSMISION SYSTEMS
Paunovi Aleksandar, RDC
Krstaji Boo, Elektrotehniki fakultet Podgorica.

Sadraj - U ovom radu analiziran je uticaj mrenih parametara, jittera IP paketa i izgubljenih
paketa, na kvalitet videa koji se prenosi kroz IP mreu. Uticaj mrenih parametara analiziran je
pomou MDI-Media Delivery Index. Analiza kvaliteta videa je uraena objektivnim i subjektivnim
metodama procjene kvaliteta.
Abstract - In this paper we are analyzing influence of network parameters, IP packets jitter and
lost of IP packets, on video quality transmitted through IP network. We analyzed influence of
network parameters by MDI- Media Delivery Index. Analysis of video quality is done using
objective and subjective metods of video quality assessment

1. UVOD koristi za praenje parametara mree koji utiu na kvalitet

Da bi se TV signal difuzno distribuirao do krajnjih
korisnika-gledalaca, potrebno je obezbijediti prenosnu mreu
koja e prenijeti signal od studija do emisione lokacije sa
koje se vri difuzno emitovanje programa. Za takav prenos
signala u Crnoj Gori, a za potrebe Radio-difuznog centra,
izgraena je mrea radio-relejnih linkova baziranih na IP
tehnologiji. Kako je televizija profitabilna informativno-
zabavna industrija, iji profit zavisi direktno od efikasnosti,
kvaliteta i pouzdanosti distribucije signala krajnjem
korisniku, najvaniji dio ovog rada i posebna panja su
usmjereni na parametre, distribucione IP mree, koji utiu na
kavalitet videa. Da bi to bolje analizirali i izvrili procjenu
prenosa TV signala kroz TV over IP sisteme i to: izgubljenih
paketa i jittera IP paketa. MDI se prikazuje kao dvije brojne
vrijednosti odvojene : (MDI (DF:MLR)), a ti brojevi su
Delay Factor (DF) tj. faktor kanjenja IP paketa i Media Loss
Rate (MLR) tj. stopa gubitka paketa TS. MDI se mjeri tokom
odrenog vremenskog intervala, tipino od jedne sekunde.
RFC-4445 detaljno opisuje MDI.
Jitter IP paketa (sl 1.) je varijacija u IAT-Inter arrival
time-a u poreenju sa oekivanim IAT-om i izraava se u
milisekundama,[3]. IAT predstavlja vremensku razliku
izmeu dolaska dva susjedna IP paketa.
IAT-avg IAT-peak

uticaja mree, na tri vorne loakcije su postavljeni mjerni

ureaji IP-Probe renomiranog proizvoaa BRIDGE UDP UDP UDP UDP

Technologies, koje su preko MDI indeksa pokazali koliki je Jitter

broj izgubljenih IP paketa i koliki je njihov jitter. Ureaji su

pored praenja MDI indexa snimali stream-ove koji su Sl. 1 Jitter IP paketa
kasnije analizirani.
Analiza stream-ova je vrena subjektivnom i Paketi se proglaavaju izgubljenim (sl.2.) kada oni ne
objektivnom metodom. Za objektivnu metodu korien je dou na svoje odredite,[4]. Kako se unutar jednog IP paketa
software za analizu procesiranja i prenosa videa MSU najee nalazi enkapsulirano 7 paketa transportnog streama,
Video Quality Measurement tool, koji je razvijen na gubitak jednog IP paketa prouzrokuje gubitak 7 paketa TS.
Moskovskom dravnom univerzitetu. Za subjektivnu analizu Koliki e pad u kvalitetu biti zavisi od toga kako i koji su
videa korien je software MSU Perceptual Video Qualty paketi TS multiplexirani.
tool, koji sadri metode za subjektivnu analizu kvaliteta videa
po standardu ITU-R BT 500. Na taj nain dobijene su
subjektivne ocjena kvaliteta videa od strane 10 osoba.
Povezivanjem rezultata dobijenih od IP proba, objektivne
i subjektivne analize video kvaliteta utvreno je koliki uticaj
IP mrea ima na prenoeni video materijal. Takoe, utvreno
je kakve i kolike degradacije kvaliteta videa nastaju u
zavisnosti od kapaciteta mree i njenog funkcionisanja.
Dobijeni rezultati i saznanja pomoi e razvijanju
sveobuhvatnog sistema nadzora, pomou kojeg e
Sl. 2. Izgubljeni paketi
administratori mree moi bolje da prate kvalitet signala
uporedo sa funkcionisanjem mree, kao i da u kritinim
3. KVALITET VIDEA
situacijama obezbijede zadovoljavajui kvalitet TV signala.
Sposobnost sistema prenosa i sistema za reprodukciju
2. MDI
video signala da prenesu i reprodukuju originalni video signal
karakterie se kvalitetom video signala,[1],[2]. Postoje dva
Media delivery index MDI je otvoreni standard koji se

5
naina procjene kvaliteta videa i to: objektivna i subjektivna
mjerenja. Kod objektivnih mjerenja rezultati se dobijaju iz
video fajlova pomou raunarskog programa koji vri obradu
video fajlova i izraunava njihov kvalitet na osnovu mjernih
veliina. Kod subjektivnih mjerenja-analiza rezultati se
dobijaju na osnovu procjena ljudi koje karakteriu reakcije
krajnjih korisnika itavog sistema.
3.1. Objektivna procjena kvaliteta
Sistemi koji procesiraju i prenose video mogu da unesu
distorziju ili artifakate u video signale, pa je procjena i
praenje video kvaliteta vaan zadatak koji krajnjim
korisnicima obezbjeuje odgovarajui kvalitet usluge. MSU
VQMT je program za objektivnu procjenu kvaliteta videa,[5].
Ova aplikacija omoguava da se stvori objektivno poreenje
videa, originalnog i preneenog, i omoguava da se vidi
koliko itav procesno/prenosni sistem unosi promjena u
kvalitetu video signala.
Za objektivnu procjenu kvaliteta koriene su sljedee
mjere: PSNR- Peak to signal Noise Ratio (odnos vrnog
signala i uma), SSIM-Structural similarity index (index
strukturne slinosti), 3C-SSIM- 3 component structural
similarity index (Trokomponentni index strukturne slinosti)
i MSE -Mean Squard Error (Srednja kvadratna greka).
Proraun mjera je izvren za komponente YUV kolornog
prostora.
PSNR-Peak to Signal Noise Ratio je mjera koja se esto
koristi u praksi i zove se odnos izmeu vrnog signala i uma.
Izraunava se po formuli 1:
10 log (1)
Vrijednosti PSNR se jednostavno izraunavaju uz pomo
raunara, ali one uvijek ne odgovaraju percepciji ljudskog
oka. Vrijednosti mjerne veliine se kreu u rasponu od 0 do
100 pri emu je 100 veliina za identine frejmove.
SSIM indeks-Index strukturne slinosti (sl.3.) je
referentna mjera koja se zasniva na mjerenju tri komponente
(slinosti luminance, slinosti kontrasta i slinosti strukture) i
kombinacije njih u rezultatsku vrijednost,[6].
Sl.3. ema raunanja SSIM indexa
Vrijednost ove veliine koja opisuje kvalitet videa kree
se od -1 do 1. Vee vrijednosti su bolje pa tako SSIM index
ima vrijednost 1 za potpuno jednake frejmove. Prednost
SSIM-a je ta to je ona mnogo blia ljudskom sistemu vida
nego PSNR, ali je mnogo komplikovanija i zahtjeva vie
vremena za izraunavanje.
6
3Component SSIM index Tro-komponentni SSIM
index zasniva se na prostornom dijeljenju izvorinih
frejmova,[7]. Glavna ideja je da se podjela mjerne mape
izvri na tri regiona i to na: ivini, teksturni i region glatkih
povrina.
Sl 4. ema raunanja trokomponentnog SSIM indexa
Vrijednost ove veliine kree se od -1 do 1, pri emu je 1
vrijednost za potpuno jednake frejmove.
MSE-Mean Squard Error- Srednja kvadratna greka je
mjerna veliina koja se koristi za procjenu koliko je dobra
rekonstruisana slika u odnosu na originalnu sliku. Pokazuje
srednju kvadratnu greku za dvije slike ili frejma. Izraunava
se po formuli 2:
,
, (2)
Vrijednost ove veliine se kree od 0 pa do 65025, pri
emu je 0 vrijednost za identine frejmove
3.2. Subjektivna procjena kvaliteta videa
Kako su sistemi obrade, prenosa i reprodukcije video
materijala kreirani da omogue najbolji kvalitet reprodukcije
prosjenim korisnicima-gledaocima, nije dovoljno izvriti
samo objektivnu procjenu kvaliteta (pomou raunara), ve
je potrebno izvriti i subjektivnu procjenu kvaliteta,[8].
Subjektivne mjere su dobijene od ocjena datih od strane ljudi
(strunjaka ili prosjenih gledalaca) i mogu da pomognu da
se procjeni stvarno korisnikovo zadovoljstvo sistemom.
U ovom radu su koriene metode iz ITU-R BT 500
standarda za subjektivnu procjenu kvaliteta,[9]. Te metode
su: Double Stimuls Impairment Scale (DSIS), Double
Stimulus Continuous Quality Scale (DSCQS) tip 2, Stimulus
Comparision Adjectival Categorical Judgment(SCACJ).
Prilikom subjektivne procjene kvaliteta i ocjenjivanja
uestvovalo je 10 ljudi razliitih profesija.
Double Stimuls Impairment Scale (DSIS) je metoda u
kojoj se dvije sekvence posmatraju simultano. Prva je
referentna, a druga je ona koja se poredi. Nakon reemitovanja
(reprodukcije) od gledalaca se trai da daju miljenje
korienjem skale za poreenje. Vrijednosti se daju od 1 do 5
to je vei broj to je bolje. U rezultatu ova oznaka je skalirana
od 0 do 10.
Kod Double Stimulus Continuous Quality Scale
(DSCQS) originalna i posmatrana video sekvenca se
prikazuju istovremeno. Pri tome gledaoci nisu obavjeteni
koja je originalna. Poslije zavretka reprodukcije daju se
ocjene od 0 do 5, za obije sekvence. Prosjena ocjena se
rauna po formuli 3 i na ovaj nain je skalirana od 0 do 10.
5,0 1,2
 Kod Stimulus Comparision Adjectival Categorical vorite Podgorica Moura
Judgment (SCACJ) metode, dvije sekvence se reprodukuju MDI 1,8:0 1,81:21
istovremeno i poslije reprodukcije od gledalaca se trai da se Jitter 3,078ms 4,195ms
da miljenje korienjem skale za poreenje. Vrijednost Tab. 4. Vrijednosti MDI indexa i jittera za drugi sluaj
varira od -3 do +3. Ocjena za lijevi video se rauna od +3 pa
do -3. Ako je ocjena prve sekvence m1, a ocjena druge Iz dobijenih rezultata vidi se da je dolo do neznatnog
sekvence m2, njihov zbir je uvijek 6. Prosjena ocjena je uveanja jittera, ali da je on i dalje u granicama dozvoljenim
skalirana od 0 do 10. standardom. Meutim, vidi se da je broj izgubljenih paketa
znaajno porastao i da on dostie i do 21 izgubljeni paket
4. REZULTATI ISPITIVANJA transportnog streama u toku 1 sekunde.

Mjerni ureaji IP probe su postavljeni na tri Za trei sluaj kapacitet mree je ogranien na 5 Mbit/s.
vorne/emisione lokacije u mrei i to: Dobijene vrijednosti su date u tabelama 5 i 6.
1. U Podgorici u terminalu veza, na mjestu gdje se
stream ubacuje u sistem. vorite IAT avg IAT min IAT max
2. Na Mouri-emisiona lokacija sa koje se difuznim RTV dom-Podgorica 1,757ms 0.056ms 4,536ms
signalom pokriva optina Ulcinj Tvrda-Pljevlja 2.220ms 1,041ms 7,756ms
3. Na Tvrdau-emisiona lokacija sa koje se difuznim Tab 5. Vrijednosti IAT-a za trei sluaj
signalom pokriva optina Pljevlja.
vorite Podgorica Tvrda
Mjerni ureaji su snimali stream i pratitili MDI index na MDI 1,8:0 2,2:1024
pomenutim lokacijama. Da bi vidjeli kako mrea utie na Jitter 3,078ms 5,556ms
stream, simulirana su tri sluaja i to: Tab. 6. Vrijednosti MDI indexa i jittera za trei sluaj
1. Sluaj kada je brzina stream-a manja od kapaciteta
mree Dobijeni rezultati pokazuju da je broj odbaenih paketa
2. Sluaj kada je brzina stream-a jednaka kapacitetu jako veliki to e neminovno dovesti do velikog pada u
mree kvalitetu. Dolo je i do poveanja jittera IP paketa, ali je on
3. Sluaj kada je brzina stream-a vea od kapaciteta ipak ostao u granicama dozvoljenih vrijednosti.
mree Da bi se pravilno procjenilo i odredilo kolike su promjene
nastale na video sekvencama, koliki uticaj imaju na kvalitet
Posmatrani stream PRO TV-a je stream konstantne brzine videa izvrena je subjektivna i objektivna analiza kvaliteta
od 6Mbit/s. Njegove karakteristike su date na slici 5. videa. Rezultati su dati u vidu prosjene vrijednosti mjernih
veliina.

Prosjene vrijednosti mjernih veliina za objektivnu

procjenu kvaliteta videa za prvi sluaj date su u tabeli 7.

Moura Tvrda
PSNR-Y avg 100,0000 100,000
PSNR-U avg 100,0000 100,0000
PSNR-V avg 100,0000 100,0000
Sl.5. Informacije o strem-u SSIM-Y avg 1,0000 1,0000
3-CSSIM-Y avg 1,0000 1,0000
Vrijednosti IAT-a i MDI indeksa za prvi sluaj date su MSE-Y avg 0,0000 0,0000
tabelama 1. i 2. MSE-U avg 0,0000 0,0000
vorite IAT avg IAT min IAT max MSE-V avg 0,0000 0,0000
RTV dom-Podgorica 1,758ms 0,109ms 4,836ms Tab. 7. Veliine PSNR, SSIM, 3-CSSIM i MSE za prvi sluaj
Moura-Ulcinj 1,758ms 1,234ms 4,869ms
Tvrda-Pljevlja 1,758ms 0,145ms 4,901ms Prosjene vrijednosti mjernih veliina za objektivnu
Tab. 1. Vrijednosti IAT-a za prvi sluaj procjenu kvaliteta videa za drugi i trei sluaj date su u
tabeli8.
vorite Podgorica Moura Pljevlja Moura sluaj 2 Tvrda sluaj 3
MDI 1,8:0 1,8:0 1,8:0 PSNR-Y avg 45,65091 10,88294
Jitter 3,078ms 3,111ms 3,143ms
PSNR-U avg 48,60861 20,4635
Tab. 2. Vrijednosti MDI-a indexa i jitter-a za prvi sluaj PSNR-V avg 48,6932 20,3376
SSIM-Y avg 0,975788 0,291837
Za drugi sluaj kapacitet mree je ogranien na 6Mbit/s 3-CSSIM-Y avg 0,9881 0,141883
kolika je i brzina posmatranog stream-a. Vrijednosti IAT-a su MSE-Y avg 7,415778 5430,443
date u tabeli 3, dok su vrijednosti MDI i jitera date u tabeli 4. MSE-U avg 3,210673 598,668
MSE-V avg 6,552058 622,3281
vorite IAT avg IAT min IAT max Tab. 8. Veliine PSNR, SSIM, 3-CSSIM i MSE za drugi i
RTV dom-Podgorica 1,757ms 0.056ms 4,536ms trei sluaj
Moura-Ulcinj 1,766ms 0,096ms 5,962ms
Tab. 3. Vrijednosti IAT-a za drugi sluaj

7
 Iz dobijenih rezulta vidi se da u prvom sluaju nije dolo
do pada kvaliteta i da su video sekvence potpuno identine
originalnoj sekvenci, to je bilo i za oekivati jer nije bilo
izgubljenih paketa, a jitter je bio u granicama normale. U
drugom sluaju kada je brzina stream-a jednaka kapacitetu
mree dolo je do odbacivanja IP paketa to je rezultovalo i
odbacivanjem paketa transportnog stream-a. Iz tog razloga
dolo je do smanjenja kvaliteta. Iz rezultata prikazanih u
tabeli 8. vidimo da je smanjenje kvaliteta neznatno. U treem
sluaju dolo je do velikog broja odbaenih paketa, iz tog
razloga postoji veliko smanjenje kvaliteta videa.
Da bi se to bolje odredio kvalitet videa izvrena su i
subjektivna mjerenja. Kako bi rezultati bili to objektivniji,
na ocjenjivanje je pozvano deset ljudi razliitih
profesionalnih usmjerenja. Metode koje su koriene za
ocjenjivanje su standardizovane standardom ITU-R BT 500.
Ocjene za prvi sluaj su date u tabeli 9.
Metoda SCACJ DSCQS tip2 DSIS
Ref Video-Podgorica 5,33 5,50 - ovom radu e posluiti za razvijanje sveobuhvatnog sistema
Video-Pljevlja 4,67 4,50 10
Video-Ulcinj 4,67 4,50 10
Tab. 9. Rezultati subjektivne analize za prvi sluj
Iz dobijenih rezultata za prvi sluaj vidi se da su gledaoci
u test-metodi DSIS ocijenili da nema razlike izmeu video
sekvenci koje su snimljene na vornim lokacijama u
Podgorici, Ulcinju i Pljevljima, dok su u test-metodama
SCACJ i DSCQS tip2 primjetili razlike, pri emu je
ocjenjeno da te razlike nisu umanjile kvalitet videa. Ocjene
za drugi sluaj date su u tabeli 10.
Metoda SCACJ DSCQS tip2 DSIS
Ref Video-Podgorica 6,67 6,67 - Digital video Broadcasting-Measurement Guidelines for
Posmatrani video 3,33 3,33 7,50
Tab. 10. Rezultati subjektivne analize za drugi sluaj
Iz dobijenih rezultata za drugi sluaj vidi se da su
gledaoci primjetili da postoje razlike izmeu originalne i
prenesene video sekvence i da je dolo do smanjenja kvaliteta
prenesene video sekvence. Meutim kvalitet videa je, po
ocjeni gledalca, takav da omoguava nesmetano gledanje i
praenje programa. Ocjene za trei sluaj date su u tabeli 11.
Metoda SCACJ DSCQS tip2 DSIS
Ref Video-Podgorica 10,00 10,00 - [5] MSU Video Quality Measurement Tool Documentation
Posmatrani video 0 0 2,5
Tab. 11. Rezultati subjektivne analize za trei sluaj
Iz dobijenih rezultata za trei sluaj vidi se da su razlike
izmeu video sekvenci velike. Promjene koje su nastale na
video sekvenci su tolike da onemoguavaju nesmetano
gledanje video sekvence.
5. ZAKLJUAK
Da bi dobili to vjernije rezultate, uslovi u kojima su
sprovedeni testovi bili su isti kao i uslovi u kojima se vri
trenutni prenos TV signala do emisionih lokacija. Cilj ovog
rada je da objedini rezultate koji karakteriu funkcionisanje
mree i rezultate koji karakteriu kvalitet videa. Na ovaj
nain dobijamo pravi uvid u uticaj IP mree na kvalitet videa.
8
Dobijeni rezultati nam pokazuju da kad je kapacitet mree
vei od brzine prenosa stream-a, ureaji nisu detektovali ni
jedan izgubljeni paket, a jitter IP paketa je bio u dozvoljenim
granicama. Sa takvim parametrima mree, objektivnom
analizom kvaliteta videa nije detektovana nikakva promjena u
kvalitetu video sekvence, a gledaoci su subjektivnom
analizom procijenili da su video sekvence gotovo identinog
kvalteta. Kod drugog sluaja ureaji su zabiljeili poveanje
broja izgubljenih paketa, pri emu je jitter ostao u propisanim
granicama. Objektivnom analizom utvreno je da su gubitci
paketa doveli do smanjenja kvaliteta videa. Meutim,
prilikom subjektivne analize ta promjena u kvalitetu, od
strane gledalaca ocijenjena je kao veoma mala, to nam
govori da se video sekvenca moe nesmetano gledati. U
treem sluaju rezultati pokazuju da je dolo do velikog broja
izgubljenih paketa, to je prouzrokovalo veliko smanjenje
kvaliteta videa. Video sekvenca je toliko oteena da se
gotovo ne moe gledati.
Test metode i postupci mjerenja koji su prezentovani u
nadzora u RDC-u, koji e omoguiti istovremeno praenje
funkcionisanja mree kao i kvaliteta TV signala koji se
isporuuje krajnjim korisnicima. Ovo je posebno bitno sada
kada se uvodi difuzno digitalno emitovanje TV programa u
Crnoj Gori i kad je potrebno obezbijediti, kvalitetnu uslugu
svim graanima. Takoe metode koje su prikazane i softweri
koji su korieni mogu se koristiti i za druga istraivanja i
razvoj tehnologija iz oblasti multimedije, obrade slike, IP
tehnologije i radio-relejnih veza.
LITERATURA
[1] ETSI TR 101 290 V1.2.1 (2001-05) Technical report,
DVB systems
[2] European Telecommunications Standards Institute,
Digital Video Broadcasting (DVB), Transport of MPEG-2
Based DVB Services Over IP Based Networks, ETSI TS
102 034, v1.2.1, Sept. 2006, http://www.etsi.org_
[3] Marc Todd, Quality of Video-over-IP Measuring the
Quality of Streaming MPEG-2
[4] Y. J. Liang, J. G. Apostolopoulos, and B. Girod, Analysis
Of Packet Loss for Compressed Video: Does Burst-
Length Matter?, Proc. IEEE San Francisco, CA, 2003, pp.
473496
http://compression.ru/video/quality_measure/src/
[6] Zhou Wang, Alan Conrad Bovik, Hamid Rahim Sheikh,
and Eero P. Simoncelli, Image Quality Assessment: From
Error Visibility to Structural Similarity, IEEE
Transactions on image processing, VOL. 13, NO. 4,
APRIL 2004
[7] Chaofeng Li, Alan Conrad Bovik , Content-weighted
video quality assessment using a three-component image
model, Journal of Electronic Imaging 19(1), 011003
(JanMar 2010)
[8] RECOMMENDATION ITU-R BT.500-11 ,Methodology
for the subjective assessment of the quality of television
pictures, 2002
[9] Dimitriy Vatolin, Oleg Petrov MSU Perceptual Video
Quality tool http://compression.ru/video/
 Informacione tehnologije IT'11

.NET FRAMEWORK-
MULTITHREDED PROCESSING IN IMAGE FILTERING IN .NET FRAMEWORK
,
,

.NET framework-a
, .
,
. ,
Bitmap , ,
.
Abstract - After analysis of .NET framework and its capabilities, in digital image processing, we
studied different ways to implement multithreading image processing. We analyzed two different
ways to divide the workload between threads, and in the end suggested two different
implementations of the better one. Along the way, we described three different ways to access data
in Bitmap objects, which represent images, and also their advantages and disadvantages.

1. .
,
,
,
.
. ,
.
,
. 2. .NET-

.NET j
, System.Drawing.Bitmap
, .
. Bitmap ,
.
,
, 3
,
. .

2002. , .NET Bitmap, GetPixel

SetPixel. Microsoft
, .
. , . 10
, .
. , ,
, , ,

. .

System.
Threading.Parallel.Tasks. .
Get/Set ,

, .NET
C# , ,
. ,
, .
, ,
. .NET .
,
. .
.NET-,

9
 3.
, .NET
. .NET- Bitmap.LockBits ,
System.Drawing.BitmapData,
.
, , ,
, [1].
1 - (
( , ).
)
BitmapData ,
. , ,
.NET ,
. Bitmap.UnlockBits o ,
[2]. .
,
,
0 1 2 3 ... N-1 ,
.
N N+1 N+2 N+3 ... 2*N-1 ,
.
2*N 2*N+1 2*N+2 2*N+3 ... 3*N-1 ,
,
3*N 3*N+1 3*N+2 3*N+3 ... 3*N-1

.
... ... ... ... ... ...

,
(M-1)*N (M-1)*N+1 (M-1)*N+2 (M-1)*N+3 ... N*M-1
.

1: , ,
, [3], Bitmap , 3
MemoryStream ( .
), ,
(System.Byte). , ,
.
'' ,
, MemoryStream- .
(System.Byte), e,
. .
, , ,
. ,
,
. ,
'MemoryStream' . .

1 ,
. 88
. 84 2.
, , ,
( .
,
,
).
,
Get/Set Memory Stream
256256 957 ms 29 ms 32 ms .
512512 3843 ms 120 ms 126 ms
10241024 15385 ms 504 ms 524 ms
1: .

()
,

,

10
 ,
System.Threading.Tasks.Parallel
.

,
System.Threading.Thread [4],
Start(object), .

EventWaitHandle
( ManualResetEvent).

2: 88 84 , ,
,
.
. .
Set() ManualResetEvent
,
, ,
, WaitOne() .

, ManualResetEvent.
.
.

,
, .
, . ,
, ManualResetEvent ,
, .
. , (object[]),
.
4. (
, o ,
, ).
: .
,
, : DioBitmape
, , .
,
. static void StartnaFunkcija(object P){
object[] parameter = P as object[];
, Action<DioBitmape, DioBitmape, Parametri> func =
Bitmap Bitmp(int, int, parametar[0] as Action<DioBitmape, DioBitmape,
PixelFormat). Parametri>;
func((DioBitmape)parametar[1],
(DioBitmape)parametar[2],
, (Parametri)parametar[3]);
((ManualResetEvent)P[4]).Set();
. }
.
Enviroment.ProcessorCount().
. .

. ...
Thread nit=null;
, object[] param=null;
ManualResetEvent[] MRE =
. ( new ManualResetEvent[threadCount];
, , for(int nitNo=0; nitNo<threadCount; nitNo++){
) nit = new Thread(StartnaFunkcija);
. MRE[nitNo] = new ManualResetEvent(false);
param = new object[]{
. new Action<DioBitmape, DioBitmape,
, Parametri>(funkcija),

11
 dioOrig[nitNo], 5.
dioDest[nitNo],
parameters, ,
MRE[nitNo] }; ,
nit.Start(param); ,
} .
foreach(ManualResetEvent M in MRE)
M.WaitOne(); , .NET ,

dioOrig dioDest ,
, ,
, threadCount .
ProcessorCount(), ,
parameters ,
func .
Action<DioBitmape, DioBitmape,
Parametri>.
,
. , .
object[] (
ManualResetEvent ), ,
Parallel [5]. ,
.
StartnaFunkcija, ,
(, .).
ManualResetEvent.Set(). ,
StartnaFunkcijaTasks. (plug-in) .
(
IEnumerable)
object[], ,
: Parallel.ForEach<object[]>(djelovi, , (
StartnaFunkcijaTasks) .NET. )
, .

, , , ,
.NET. , ,
,
, .

[1] Bitmap.LockBits Method http://msdn.microsoft.

com /en-us/library/5ey6h79d.aspx

[2] Bitmap.UnlockBits Method http://msdn.microsoft.

com/en-us/library/system.drawing.bitmap.unlockbits.
aspx

[3] (Rick Leinecker) "Image Processing in

C#" DevSource: http://www.devsource.com/c/a/
Languages/ Image-Processing-in-C/2/

[4] Thread Class (System.Threading) http://msdn.

3:
microsoft.com/en-us/library/system.threading.thread
, .
.aspx

3 [5] Parallel Class (System.Threading.Tasks) http://

, msdn.microsoft.com/en-us/library/system.threading.
. , Tasks.Parallel ( tasks.parallel.aspx
''),
.

12
 Informacione tehnologije IT'11

PRIMJER REALIZACIJE SISTEMA ZA VIDEO KONFENCIJE CISCO TELEPRESENCE

AN IMPLEMENTATION EXAMPLE OF VIDEO CONFERENCES CISCO TELEPRESENCE
SYSTEM
Budimir Ugren, Andrija urakovi, Crnogorski Telekom
Boo Krstaji, Elektrotehniki fakultet Podgorica.

Sadraj - Cisco TelePresence sistem, prvi put predstavljen u oktobru 2006 proizvod je koji
prua mogunost realizacije video konferncija na najviem moguem nivou uz ekrane i
kamere sa visokom definicijom i audio sistemom koji ukljuuje kompletnu 3D simulaciju.
Dizajniran je za povezivanje dvije fiziki odvojene prostorije, tako da se stie utisak da se
radi o jednoj sali za konferencije, iako se te dvije prostorije mogu nalaziti na suprotnim
krajevima svijeta. U ovom radu opisane su osnovne karakteristike i mogunosti sistema,kao i
njegova struktura i principi funkcionisanja..
Abstract - Cisco TelePresence, first introduced in October 2006, is a product which
provides high-definition 1080p video, spatial audio, and a setup designed to link two
physically separated rooms so they resemble a single conference room even though the two
rooms may be on opposite sides of the world. In this paper, its main characteristics and
capabilities are presented together with its structure and functioning principles.

1. UVOD kao i IP telefon, povezuju na primarni, koristei Fast

Ethernet, pri emu se IP telefon i napaja kroz ovu vezu - PoE
Cisco TelePresence System je u potpunosti IP reenje (Power Over Ethernet).
koje se temelji na SIP (Session Initiation Protocol)-u. Za
realizciju ovakvog reenja potrebno je razmotriti propusnost
mrenih puteva, integraciju sa CUCM (Cisco Unified LAN/WAN
Communications Manager)-om, obezbijediti adekvatan QoS Ethernet
Ethernet + PoE
(Quality of Service) i aspekte sigurnosti. Dokument prikazuje Camera Video
end-to-end arhitekuru CTS (Cisco TelePresence System)-a. Display Video
Najprije su opisane komponente, nivoi funkcionalnosti i Speaker Audio
Microphone Audio
interfejsi, a zatim komponente pojedinano, da bi se na kraju
sve spojilo u jednu cijelinu koja predstavlja model za
realizaciju kvalitetne video konferencije. Smjernice za dizajn
i naela koji su dati primjenjuju se na CiscoCallManager
verziju 5.1 i MS Exchange 2003.

2. KOMPONENTE I KONCEPTI

Glavna komponenta TelePresence rjeenja je kodek.

Kamere visoke definicije i mikrofoni predstavljaju ulazne
ureaje za kodek, dok kodek izlaz usmjerava ka ekranima sa
visokom razolucijom i stereo zvunicima. Kodek, takoe,
komprimira video i audio ulaze H.264 kompresijom u IP
pakete za isporuku preko IP mree i predstavlja dvosmjernu
platformu za komunikaciju u realnom vremenu. Dobru audio-
vizuelnu komunikaciju udaljenih taaka u realnom vremenu
karkterie vrlo nizak i ujednaen nivo kanjenja isporuke
paketa preko mree [1]. Kodek je dio TelePresence (TP)
rjeenja koje se nudi u dvije razliite varijante: TP3000 i
TP1000, sa podvarijantama. TelePresence sistem TP3000
ima tri kodeka (jedan primarni i dva pomona), tri kamere i
tri ekrana [2], kao i Cisco IP telefon kao interfejs za krajnjeg
korisnika i kompletan je ematski prikazan na sl. 1.
Primani kodek povezuje se na mrenu infrastrukturu
preko Gigabit-nog uplinka, dok se oba sekundarna kodeka,
Sl. 1. CTS TP3000
Koncepti koji su u potpunosti razraeni u okviru ovog
rjeenja, tetiraju sve poznate situacije i u potpunosti su
funkcionalni, a odnose se na razne tipove i smjerove poziva,
na nain prikazivanja, redosled i brzinu promjena na
ekranima, kontrolu i upravljanje samim sistemom i
kompletnom sinhronizacijom, kao i na planiranje i
zakazivanje samih video konferencija.
Realizacija CTS reenja zasnovana je na pretpostavci da
e krajnji korisnik biti prosjean poslovni korisnik sa
osnovnim poznavanjem koritenja telelfonskog ureaja [3].
Kombinacija Cisco IP telfona 7970 i krajnje take

13
TelePresence sistema, u prostoriji predvienoj za video
konferencije, za krajnje korisnike treba predstavljati
kompaktno okruenje u kojem su obije pomenute
komponente nerazdvojni dio jednog entiteta, dok Cisco IP
telefon prdstavlja primarni korisniki interfejs koji
ostvarivanje svake specifine zamisli krajnjeg korisnika
osigurava u okviru usluge koja je dostupna izborom na
samom telefonu.
3. TEHNICKI ZAHTJEVI I DIZAJN
4. REALIZACIJA MREE
Na sl. 3. Prikazan je izgled mree sa lokacijama i
infrastrukturnim komponentama za realizaciju video
konferencija koritenjem CTS (Cisco TelePresence Sistem)-a
u okviru MT grupe, iji je dio i Crnogorski Telekom. Na
etiri lokacije nalaze se prostorije za video konferencije tipa
TP3000, a jezgro sistema (CTM-Cisco TelePresence System
Manager, CTMS Cisco TelePresence Multipoint Switch,
CCM Cisco Call Manager, AD/Exchange) smjeteni su u
okviru Data Centra MT grupe.

Osim ve navedenih (1+2) kodeka i IP telefona, TP3000
ukljuuje tri 65-o inna HDTV ravna ekrana, tri HDTV
kamere, tri mikrofona, tri (stereo) zvunika i po jedan
pomoni audio i video ulaz. Raspored i pozicije elemenata sa
dimenzijama [4] dati su na sl. 2. Dimenzije prostorije za
video konferencije kreu se u okvirima datim u tabeli T. 1. u
kojoj su date i preporuene vrijednosti.
Kao i Cisco Unified Communication Manager odnosno
Cisco Call Manager, Cisco TelePresence System Manager i
Cisco TelePresence System Multipoint Switch rade na
Cisco-specifinom Linux operativnom sistemu za Voice
tehnologije. Cisco TelePresence System kodek takoe radi na
Cisco-specifinom Linux operativnom sistemu i pokree ovaj
operativni sistem sa compact flash drajva instaliranog na
matinoj ploi od kodeka. Ne postoji fiziki ili logiki pristup
ovoj compact flash kartici ili mogunost pristupa kroz
operativni sistem preko nekog interfejsa.

U tabeli T. 2. dat je pregled hardverskih i softverskih

komponenti Cisco TelePresence sistema.

Ureaj Hardware Software Image

CTS- CTS-TP3000 1.2.2(1076D SIPTS.1-2-2-
3000 1076D-k9.sbn
CUCM MCS7835H2 5.1(2) 5.1
(CCM) -K9-CMA2
CTM MCS-7835- 1.2.0.0(200) CTSMAN-
Sl. 2. Specifikacija prostorije za CTS 3000 H2-CTS1 1.2.0.0-200.iso
CTMS MCS-7845- 1.0.3.0(15) ctms-1.0.3.0-
[m] irina Duina Visina H2-CTS1 15.iso
Minimum 4.57 6.1 2.44 2821 CE router 12.4(17)
Preporuka 5.8 6.7 3.05 3560G- Access 12.2
Maksimum 7.01 9.45 3.66 2 switch
T. 1. Gabariti prostorije 6509 Access 12.2
switch
Osvijetljenje u prostoriji je takoe precizirano i donja T. 2. Pregled komponenti
granica iznosi 300-Lux-a, uz napomenu da se TP3000
isporuuje s ugraenim svjetlosnim izvorima koji e Zahtjevi CTS prema mrei odnose se na obezbijeivanje
doprinijeti da nivo rasvjete u sobi bude kao da je u pitanju odreenog propusnog opsega i kontrolu zaguenja mree.
televizijski studio. Ukoliko na prostoriji postoje prozori Propusni opseg koji treba obezbijediti na dijelu mree
neophodna je upotreba zavjesa sa black-out podlogom, ak proraunava se na osnovu kvantifikacije saobraaja
i ako su prozori zatamnjeni. Zavjese takoe pruaju dodatna neophodnog za realizaciju video konferncije korienjem
akustina poboljanja koja smanjuju prostornu reverberaciju. CTS, ukljuujui i praskavu prirodu profila takvog
saobraaja. Propusni opseg koji se koristi ogranien je na
Zahtjevi za energetskom mreom proizilaze iz klizni prozor kao osnovu za potrebnu koliinu propusnog
komponeneti i za TP3000 bili bi sledei: opsega, to daje mogunost da koliina saobraaja ponekad
65 "Display 3 x 1200 W = 3600 W bude vea i do 20% od prosjene maksimalne vrijednosti, ali
Primary codec 1 x 600 W = 600 W ne vie od toga, s tim to takav trend ne moe biti
Secondary codec 2 x 360 W = 720 W kontinuiran. Pod pretpostavkom da je klizni prozor 1s i
Rasvjeta interna 10 x 32 W = 320 W eljeni propusni opseg, obzirom na HD video strimove,
Projektor 1 x 240 W = 240 W 4Mbps [5], to znai da bi u bilo kom periodu od 1s u toku
Stoni utikai 6 x 240 W = 1440 Watts ukupnog propusnog opsega ta vrijednost trebala biti na nivou
Ukupno = 7392 W (57.6A @ 120V - 28.8A @ 240V) 4Mbps u prosjeku. Klizni prozor znai da taj sekund moe
biti proizvljno odabran. Za potrebe CTS TP3000 (u jednom
smjeru) neophodno je obezbijediti:

14
 za 3 osnovna video-signala (4Mbps svaki): 12Mbps
za 3 osnovne audio stream (64kbps svaki): 192Kbps
za 1 pomocni audio stream: 64kbps
za 1 pomocne video stream: 400Kbps
UKUPNO (prosjek): 12.656 Kbps
UKUPNO (+ Burst): 15.3 Mbps
Za sve konfiguracije, tu su i dodatni VoIP pozivi od
64kbps koji mogu biti realizovani od strane TelePresence
sistema, ali to nee biti saobraaj izmedu dviju krajnjih
taaka u TelePresence pozivu. Na primjer, to bi mogao biti
poziv za VoIP telefon, MeetingPlace Most, ili poziv ka
PSTN mrei ako bi bio postavljen Voice GW.
Kanjene izmeu dvije krajnje take u TelePresence
sistemu (za jedan smjer) treba biti <150ms. Kada se desi
kanjene preko 200ms prikazae se poruka Experiencing
network delay, a ukoliko pree 400ms poruka upozorenja
glasi Experiencing severe network delay. Jitter unutar
sistema treba biti manji od 5ms, ako pak pree prag od 20ms
prikazae se poruka o pojavi mrenog zaguenja, a u sluaju
da pree 40ms sistem e sam oboriti nivo kvaliteta obrade i u
sluaju da takvo stanje potraje, poziv e biti prekinut uz
obavjetenje o prekomjernom zaguenju mree. Gubitak
paketa bi trebao biti manji od 0,05% izmeu krajnjih taaka
sistema i u sluaju da pree 0,1%, odnosno 0,2% sistem bi se
ponaao kao i u prethodnom sluaju.
Sl. 3. Izgled CTS mree
U sluaju multipoint sesije, tok razgovora izmeu dvije
krajnje take TelePresence sistema bi iao kroz Multipoint
svi (CTMS). Kanjenje, diter i gubitak paketa izmeu dvije
krajnje take i dalje treba da bude kao da je u pitanju poziv
izmeu samo dvije take [6], to znai da kanjenje izmeu usmjeravanje konferencijskih brojeva na CTMS preko SIP
CTS krajnjeg ureaja i Multipoint svia treba da bude pola
kanjenja izmeu dva CTS krajnja ureaja umanjeno za
kanjenje koje dodaje CTMS. Maksimalno kanjenje koje je
dodao CTMS u bilo kojoj situaciji je 20ms i ovo kanjenje bi
trebalo biti tretirano u okviru usluge SLA (Service Level
Agriment).
Pretpostavlja se da TelePresence podrava 802.1p/q
oznaavanje paketa za QoS. To ukljuuje obiljeavanje
15
paketa na temelju konfigurisanih VLAN ID-eva, kao i
prioritete za razliite klase saboraaja: audio (5), video (4),
signalizacija poziva (3) i upravljanje mreom (6 ili 7).
TelePresence takoe mora podravati DiffServ codepoint
(DSCP) oznaavanje za QoS, to ukljuuje obiljeavanje
paketa na bazi konfigurisanih IP Vrsta usluge (TOS-Type of
Service), za razliite klase mrenog saobraaja.
Da bi se postigao striktno zahtijevani kvalitet usluge, za
TelePresence dizajn bie primijenjen strogi prioritet ekanja
za ovu klasu saobraaja u okviru mrene infrastrukture. Ovo
se odnosi na ekanja sa hardverskim prioritetom kod Catayst
svieva i Low Latency Queuing (LLQ) unutar IOS rutera.
5. INTEGRACIJA SA CUCM
MT grupa se, u cilju podrke TelePresence sistemu,
odluila za uvoenje novog Call Manager klastera, koji e
biti domain svih buduih krajnjih taaka ovog sistema.
Dizajn za integraciju sa Call Manager-om se prvenstveno
bavi tipinom konfiguracijom krajnjih taaka, a potom i
specifinim konfiguracijama koje su potrebne do svake
krajnje take. Call Manager klaster za TelePresence sistem e
se registrovati na nain naveden u tabeli T. 3. koja slijedi.
T. 3. nain registracije Call Manager klastera
Za konfiguraciju krajnjih taaka TelePresence sistema
Subscriber
TFTP
Publisher Primary Alternate
TP_MT_PUB Da Da Da
TP_MT_SUB Da Da
koristi se administrativni interfefjs Cisco CallManager-a.
Svaki kodek je konfigurisan kao TelePresence ureaj u
CallManager-u, uz pridrueni Cisco IP telefone 7970 koji se
koristi za uspostavljanje TelePresence poziva. Stroga je
preporuka da se prilikom konfiguracije, svi parametri koji se
ne konfiguriu ostave sa prekonfigurisanim datim
vrijednostima, a izuzetno je vano da su TelePresence kodek
i IP telefon povezani u odgovarajucu vremensku zonu u
okviru pripadajue datum/vrijeme grupe, jer TelePresence
kodek posebno dobija podeavanja za NTP server sa koga
direktno ita vrijeme na osnovu koga se vri sinhronizacija.
Na CUCM mora biti kreirana i grupa korisnika za CTS
Manager da bi se informacije o sastancima proslijedile na
same telefonske uraje. Takoe na CUCM potrebno je
obaviti neke zadatke prije instalacije softvera na CTMS:
1. Kreiranje sigurnosnog SIP profila, koji e biti koriten na
SIP trunk-u.
2. Kreiranje Session Initiation Protocol (SIP) trunk-a, koji se
koristi za komunikaciju izmeu CUCM i CTMS.
3. Kreiranje obrazaca za rutiranje, koji se koriste za
trunk-a, koji je kreiran u drugom koraku.
6. SIGURNOST TELEPRSENCE SISTEMA
Obzirom da se dio mree prostire i kroz MPLS
(Multiprotocol Label Switching) mreu, za potrebe CTS
kreiran je poseban MPLS VPN samo za tu svrhu i sav
TelePresence saobraaj se odvija kroz pomenuti VPN.
Mogunost enkripcije medija i signalizacije postoji ve od
CTS softvera verzije 1.2 i njim su opskrbljene sve krajnje
take TelePresence sistema. Pitanje autentifikacije regulisano
je sertifikatima, jer CTS podrava X.509v3 digitalne
sertifikate i sve komponente CTS-a dolaze sa preinstaliranim
MIC (Manufacturing Installed Certificate) i podravaju
CAPF (Cisco Unified CallManager Certificate Authority
Proxy Function) metod za preuzimanje LCS (Locally
Significant Certificate)-a kao i preuzimanje CTL (Certificate
Trust List)-e sa TFTP (Trivial File Transfer Protocol) servera
na CCM-u. Ovi certifikati i lista zatim se koriste za
formiranje osnovnog odnosa povjerenja izmedu Cisco
TelePresence System-a i njegovog CallManager klastera.
7. ZAKLJUAK
Realizacija video konfenrnecije ija je glavna
karakterisitka da se uesnici vide u prirodnoj veliini,(Sl. 4.)
i uju kao da se nalaze na samo par metara udaljenosti, a uz
sve to, mogu pratiti koritenje raunara na svakoj lokaciji,
rijenje je kojim je postavljen visok standard u oblasti video
komunikacija.
Iskustvo je pokazalo da je kljuni kriterijum za realizaciju
visoko kvalitetne video konferencije sinhronizacija medija,
jer se voice i video odvojeno transportuju kroz mreu. [4] Cisco Systems: Cisco Telepresence Deployment
Cisco-v TelePresence Sistem je uspio, u okviru kompletnog
IP rijeenja, povezati dvije i vie udaljenih prostorija, koje
imaju karakteristike kao da se radi o televizijskim studijima,
u jednu virtualnu salu za konferencije.
Sl. 4. CTS video konferencija
16
Rijeenja poput ovog, i pored visokih cijena, predstavljaju
ekonomski isplative poduhvate, ija vrijednost i znaaj
vremenom rastu. Pravci daljeg razvoja, u svakom sluaju su
mogunost meu-povezivanja ovakvih sistema, ije primjere
ve susreemo, kao i sistem koji bi u potpunosti otvorio ova
rijeenja u smislu nezavisnosti i pripadnosti odreenim
entitetima.
LITERATURA
[1] Hirche, S., Buss, M.: Telepresence control in packet
switched communication networks. In: Proceedings of
the 2004 IEEE International Conference on Control
Applications, vol. 1, pp.236241, IEEE (2004)
[2] Ebara, Y., Kukimoto, N., Leigh, J., Koyamada, K.: Tele-
Immersive Collaboration Using High-Resolution Video
in Tiled Displays Environment. In: Proceedings of the
21st International Conference on Advanced Information
Networking and Applications Workshops, vol. 2, pp.
953958, IEEE Computer Society, Washington, DC,
USA (2007)
[3] Chen, W.C., Towles, H., Nyland, L., Welch, G., Fuchs,
H.: Toward a compelling sensationof telepresence:
demonstrating a portal to a distant (static) office. In:
Proceedings of the conference on Visualization '00, pp.
327333, IEEE Computer Society Press, Los Alamitos,
CA, USA (2000)
Planning Guide. http://www.cisco.com (2007)
[5] Cisco Systems: Cisco Telepresence Network Systems
Design Guide. http://www.cisco.com (2009)
[6] Cisco Systems: Cisco Telepresence Network
Requirements, TSBU Technical Marketing, EDCS-
553578 (November 2007)
 Informacione tehnologije IT'11

SPLIT TUNNELING POVEZIVANJE NA PRIVATNU MREU PREKO INTERNETA

SPLIT TUNNELING CONNECTING TO PRIVATE NETWORK VIA INTERNET

abak Milan, Boo Krstaji, Elektrotehniki fakultet

Vladimir Gazivoda, Centar Informacionog Sistema Univerziteta Crne Gore

Sadraj Virtuelne privatne mree (VPN) prestavljaju siguran i jeftin nain povezivanja
udaljenih lokacija na privatne mree preko Interneta. U radu je, nakon uvodnih definicija i
pojanjenja, dat pregled VPN tehnologija i protokola koji su danas u upotrebi. Predstavljena je
split tunneling opcija, kao i konfiguracija Microsoft Windows VPN servera i Cisco ASA 5540
ureaja u cilju prihvatanja VPN konekcija sa udaljenih lokacija i uporedna analiza dva mogua
reenja VPN pristupa.
Abstract - Virtual private networks (VPN) are safe and inexpensive way to connect remote
locations to private network via the Internet. The paper presents, after the introductory definitions
and explanations, an overview of VPN technologies and protocols in use today. Presented to the
split tunneling option, and configuration of Microsoft Windows VPN server and Cisco ASA 5540
device in order to accept VPN connections from remote locations and comparative analysis of two
possible types of VPN access.

1. UVOD svoju krajnju destinaciju. Simulacijom privatnog linka podaci

Virtuelne privatne mree su postale vrlo vaan sigurnosni
alat za ustanove i institucije kao to su Univerziteti. Sa
poveanjem osoblja i fakultetskih jedinica raste potreba za
pristup odreenim servisima preko Interenta. VPN
omoguava mrenim administratorima da kreiraju privatne
tunele preko Interneta, kako bi udaljeni korisnici ili korisnici
iz drugih kampusa mogli da se sigurno poveu sa glavnom
kampus mreom. VPN autentifikuje korisnike i kriptuje
saobraaj izmedju klijenata i centralne lokacije.
U cilju obezbjeivanja pristupa resursima Akademske
mree Univerziteta Crne Gore izvreno je testiranje Windows
Server 2008R2 VPN servera i Cisco ASA 5540 ureaja, kako
bi se odabralo reenja koje e ispuniti sve zahtjeve i biti
najpotpunije u obezbjeivanju resursa Akademske mree
udaljenim lokacijama. Takoe izvreno je testiranje i nekih
opensource VPN reenja koja e biti pomenuta u radu.
VPN ima dva najea naina korienja: udaljeni pristup
i site-to-site. U prolosti se nije moglo birati izmeu
tehnologija i naina povezivanja. Obino su se koristile skupe
iznamljene linije da bi se povezale udaljene lokacije. Sa
rastom Interneta sve se promjenilo. Prestavljena je VPN
tehnologija zasnovana na IPSec standardu i mnogo jeftiniji
nain povezivanja kancelarija na udaljenim lokacijama.
Za omoguavanje pristupa raznim servisima putem VPN
tehnologije potrebno je odabrati odgovarajuu tehnologiju i
protokol.
2. VPN TEHNOLOGIJE I PROTOKOLI
Virtuelne privatne mree su proirenje privatnih mrea
koje obuhvataju linkove preko javne mree kao sto je
Internet. VPN omoguava da se poalju podaci izmedju dva
raunara preko javne mree simulirajuci point-to-point
privatnu vezu. Da bi simulirali, point-to-point vezu, podaci
se nalaze u zaglavlju koje sadri informacije o rutiranju
omoguavajui paketima da preko javne mree dosegnu
koji se prenose su kriptovani i zastieni.
Dio veze kojom se prenosi saobraaj sa privatnim
podacima preko javne Internet mree naziva se tunel, a dio
veze u kojoj se nalaze ifrovani podaci je poznat kao
Virtuelna Privatna Mrea ili VPN.
Razliiti protokoli su razvijeni da bi se komunikacije
nesmetano odvijala:
PPTP je tuneling protokol koji je implemetiran na vrhu
point to-point protokola PPP. Najpopularnija implemetacija
VPN koriena od strane Microsoft i koriena za udaljeni
pristup je upravo PPTP. Sigurnosni propusti Majkrosoftove
tehnologije PPTP su dobro dokumentovani. PPTP nije
pogodan za druge upotrebe osim udaljenog pristupa.
L2TP kombinuje layer 2 forwarding L2F i PPP da bi
tunelovao krajnje sesije. Tradicionalno PPP udaljeni pristup
kroz javnu infrastrukturu povezan je na server/remote access
server (NAS/RAS). L2TP omoguava omota oko PPP da bi
transportovao podatke kroz javnu infrastrukturu kao to je
Internet. U veini sluajeva Internet protokol IPSec se koristi
da obezbjedi sigurnost na vrhu L2TP, dok L2TP paketi
prolaze kroz javnu IP mreu.
IP Securiy (IPSec) Generalno prihvaen kao opcija
koja nudi najvei stepen sigurnosti na Internetu. Omoguava
mnotvo sigurnosnih opcija za IP i sve protokole vieg nivo
bez uticaja na korisniku aplikaciju. Pogodan je za udaljeni
pristup, site-to-site, kao i druge mrene VPN scenarije.
Evoluirao je u standard koji obezbjeuje zapravo IP
sigurnosne servise. U IPv4 protokolu implementiran je u
klijentima i serverima da bi obezbjedio dodatnu sigurnost.
Secure Socket Layer (SSL) - SSL reenje, radi na
aplikativnom nivou. Zato to se SSL bazira na platformi
pretraivaa, korisnici mogu da koriste bilo koji ureaj da bi
se sigurno logovali na server.[1]

17

Zatita Akademske mree jedan od glavnih prioriteta,
stoga treba posebnu panju posvetiti opciji IPSec VPN split
tunneling. Nastaje kompromis izmeu full tunneling i split
tunneling opcija, da li dozvoliti samo lokalni pristup mrei ili
istovremeno dozvoliti i pristup Internetu.
Split tunneling je kreiran da dozvoli pristup Internet mrei
ili nekoj drugoj mrei i povezivanje sa centralnom lokacijom
istovremeno. Benefiti split tunneling tehnologije je da se
moe utediti bandwidth koji je potreban za Internet pristup,
kao i da smanji optereenost VPN getway ureaja. Sa take
gledita na performanse, split tunneling je najbolje mogue
reenje
Nedostatak se pojavljuje ukoliko je raunar koji ostvaruje
VPN konekciju nedovoljno zatien ili VPN server,
zlonamjerni korisnici sa Interneta mogu iskoristiti VPN
klijent vezu da bi pristupili resursima centralne lokacije kroz
autentifikovanu VPN konekciju odnosno tunel. Ranjivosti
operativnog sistema i aplikacija koje su pokrenute na klijentu
mogu da ugroze VPN, jer se klijentska maina u ovom
sluaju ponaa kao ruter. [2]
Kada je split tunneling aktiviran, sav saobraaj koji je
namjenjen za mreu van centralne lokacije, u mnogim
sluajevima Internet, se alje kao ne kriptovan, , samo dio
saobraaja ide preko tunela se kriptuje. U zavisnosti od
konfiguracije moe se zabraniti split tunneling za odreene
IPSec klijente ili za sve klijente.
VPN server se konfigurie tako da bude mreni servis i na
njemu definiu pravila, a korisnicki VPN klijenati na osnovu
pravila vre inteligentno rutiranje bazirano na destinacionoj
adresi svakog paketa. Ako je paket adresiran na centralnu
lokaciju on ide kroz VPN tunel. Ako je adresiran na eksternu
adresu ide direktno do destinacionog host-a na Internetu.
Full Tunneling konfiguracija podrazumjeva da VPN
server proputa Interent saobraaj dva puta ( zahtjev klijenta
kao i odgovor Interent servera klijentu), koji ne bi morao da
propusti ni jednom da je split tunneling opcija aktivirana.
Ovo usporava vrijeme odgovora servera, poveava zauzetost
algoritama za kriptovanje i poveava zauzetost linka na VPN
server ureaju. Interent saobraaj se proputa kroz jednu
taku sigurnosti kada je VPN aktivan, a to je centralni
firewall ureaj. Na centralnoj lokacijji dobro je imati
intrusion detection and prevention system (IDPS), filtriranje
paketa, kao i dobar monitoring.
Ako imamo dobro razraen plan koji zadovoljava
sigurnosne polise i odobrava split tunneling, split tunneling
opcija je obino jedan od najpogodnijih naina za
implementaciju. Ako nismo u mogunosti da zadovoljimo
sve mjere bezbjednosti ili jednostavno ne raspolaemo
sredstvima koja bi osigurala maksimalnu sigurnost onda se
moramo opredjeliti za full tunneling opciju. Bandwidth je taj
koji e biti ugroen ili pak ne ako imamo manji broj
konekcija i dobar protok.
Windows Server 2008R2 odnosno DirectAccess uvodi
opciju split tunneling kao podrazumjevanu, dok Cisco ASA
5540 ureaja zahtjeva dodatna podeavanja standardne
konfiguracije.
18
3. MICROSOFT WINDOWS 2008R2 VPN SERVER
Windows Server 2008R2 sadri VPN server i omoguava
siguran pristup sa bilo koje lokacije na Internetu. . Sa VPN
svaki paket koji se prenese kroz mreu je kriptovan i samo
korisnici koji mogu da dokau svoj identitet mogu uspjeno
da se poveu sa serverom i dekriptuju podatke.
Konfiguracija svih djelova VPN hadvera i softvera
iziskuje dosta vremena i odreeni stepen znanja iz ove
oblasti.
Serveru se mora dodjeliti statika javna IP adresa, kako
bi server bio vidljiv iz ostalih mrea na Internetu. Za
konekciju nije potrebno domen ime, ali svakako pomae.
Slika 1. prikazuje povezivanje VPN klijenta na server iza
centralnog firewall ureaja. Za potrebe VPN servisa na
Windows 2008R2 serveru neophodna je aktivacija vie
serverskih servisa i to: Network Policy and Access Services,
Active Directory Doman Services.
Sl.1. Windows Server 2008R2 VPN uspostavljanje tunela.
Network Policy and Access Services odnosno Ruting and
Remote Access server ima ulogu interfejsa izmeu lokalne
mree i Interneta. Ovakav server zahtjeva dva mrena
interfejsa jednan da alje i prima podatke preko Interneta i
drugi da rutira podatke kroz lokalnu mreu. Takoe treba
izvriti podeavanje firewall na Windows serveru, da bi se
poveao stepen bezbjednosti samog servera.
Active Directory Doman Services je domen kontroler.
Koji sadri korisnicka imena, lozinke i dozvole za korisnike.
Ova dva server-a mogu da rade na istom hadveru. Za domen
kontroler se koristi Active Directory Users and Computers da
kontrolise pristup i uva korisnike naloge.
Postavljanje dozvola za autorizovane korisnike se vri
podaavanjem korisnikih naloga kroz Windows Active
Directory moguce je kontrolisati pristup podacima odreenim
korisnicima. Korienjem Network Policy Server-a, moemo
kontrolisati pristup naoj virtuelonj mrei. Na primjer,
moamo zabraniti pristup grupi korisnika da pristupaju samo
u odreeno doba dana, tip autentifikacije, tip enkripcije.
Raspoloivi nivoi enkripcije su: Basic (56-bit DES), Strong,
Strongest (3DES) kod L2TP/IPSec konfiguracije. [3]
Odrediti nain dodjele IP adresa klijentima. Da bi
dozvolili korisnicima pristup odgovrarajuim djelovima
lokalne mree i odreenim servisima, potrebno je otvoriti

odgovarajue portove i protokole koji su potrebni uz pomo
IP Filters opcije izmjenom Network Policy Server
podeavanja .

Sledea opcija koju treba razmotriti jeste koliki nivo

sigurnosti elimo. Ako titimo podatke koji su jako vani,
onda treba odabrati najsigurniji mogui protokol. Jedan od tih
protokola je Layer Two Tuneling Protocol sa IP Security
odnosno L2TP/IPSec sa Strongest (3DES) metodom
kriptovanja. 3DES je standardni DES primjenjen tri puta
ime se postie vei stepen sigurnosti podataka koji se
prenose tunelom.
Sl.2. Cisco ASA 5540 VPN uspostavljanje tunela.
Koristei digitalne sertifikate i javne kljuceve, podie
sigurnost na vei nivo. Druga opcija koju je mogue
Prvi i osnovni korak je odabir VPN tunela Site-to-Site ili
iskoristiti su preshared kljuevi ukoliko elimo da
Remote Access. U naem sluaju to za povezivanje udaljene
izbjegnemo korienje sertifikata. Digitalni sertifikati znae
lokacije koristi se Remote Access. Zatim potrebno je izabrati
podizanje dodatnog servera (servisa).
tip VPN klijenta sa kojim e se udaljeni korisnici povezivati
sa ASA VPN serverom.
Prije nego to se odlucimo za L2TP/IPSec protokol treba
razmotriti i druge mogunosti. Prevelika, nekad moda i ne
Odabir tip autentifikacije za VPN klijente podrazumjeva
tako opravdana sigurnost moe dovesti do pada performansi
izbor lokalnog servera za autentifikaciju ili nekog od
VPN mree.
authentication, authorization, accounting (AAA) servera koji
su podrani od strane ureaja, a to su RADIUS, TACACS+,
Alternativa je Point-to-Point Tuneling Protocol ili PPTP.
SDI, NT, Kerberos i LDAP. Za potrebe testiranja odabrana je
On podrava 128-bitnu sigurnost, koja je vise nego dovoljna.
lokalna baza korisnika u kojoj su konfigurisani korisniki
Prednost ovog protokola jeste sto je kompatibilan sa velikim
nalozi i dodjeljeni pasvordi. [4]
brojem operativnih sistema ukljucujui sve verzije Windows-
a, Linux opertativnih sistema kao i iPhone mobilnih ureaja.
Prilikom konfiguracije neophodno je odrediti opseg IP
Posledica toga je njegova dugogodinja primjena i
adresa koje e se koristiti za IP pool. Ove adrese se dodjeljuju
zastupljenost kod brojnih opensource VPN reenja. Ali i
udaljenim VPN klijentima kada se uspjeno konektuju, kao i
neto manji stepen pouzdanosti u odnosu na L2TP/IPSec
korisnike koji e biti smjeteni u lokalnu bazu.
protokol.
Dalji koraci konfiguracije zahtjevaju osnovne podatke o
Instalacija klijentskog softvera je vrlo jednostavana
mrei: IP adresa primarnog i sekundarnog DNS servera,
ukoliko se koristi neki od Windows operativnih sistema.
podrazumjevano domen ime, lista IP adresa za lokalne
Konekcija se uspostavlja preko vec ugraenog klijenta koji
hostove, grupe i mree koje e biti dostupne autentifikovanim
nas vodi kroz proces instalacije i podeavanja. Na taj nain
udaljenim klijentima.
kreiramo nau VPN ikonicu koja sadri ime VPN konekcije i
detalje o protokolu koji se koristi. Koristei strong
Potrebno konfigurisati Internet Key Exchange (IKE)
pasvorde za autentifikaciju mrea ostaje sigurna.
protokol. IKE je protokol koji ukljuuje enkripciju da bi
osigurao privatnost, to je takodje metoda za autentifikaciju.
4. CISCO ASA 5540 VPN SERVER
Mogue je odabrati enkripcije (DES /3DES/ AES), algoritme
za autentifikaciju (MD5/SHA) i Diffie-Hellman grupu
Cisco ASA 5540 (adaptive security appliance) prihvata
(1/2/5/7). Treba izabrati maksimalni level enkripcije koji je
remote-access IPSec VPN konekcije preko ugraene VPN
dovoljan za organizaciju, a nee prouzrokovati preveliko
funkcionalnosti.
optereenje na ureaju. 1024bit enkripcija je sjajna, ali
zahtjeva vei troak procesorskog vremena na strani klijenta i
Za ovakav tip VPN konfiguracije prikazan na slici 2.,
servera, rezultujui ogranien broj korisnika koji mogu da
klijenti koriste Cisco VPN klijent softver da bi se konektovali
koriste VPN. U optem sluaju dobro je koristiti 3DES
na ASA uredjaj. To ne prestavlja ogranienje, jer je mogue
kriptovanje za IPSec VPN. Algoritme za enkripciju i
koristiti i ugraene Microsoft VPN klijente ukoliko se to
autentifikaciju treba paljivo odabrati, shodno stepenu
odredi konfiguracijom na ureaju. Meutim zbog raznolikosti
sigurnosti i performansama ureaja.
autentifikacionih protokola koji se podeavaju na serveru, a
Da bi se sigurnost mree podigao na vii nivo pristupa se
koji se moraju podesiti i na Microsoft VPN klijentu (PAP,
kreiranju group policies i client policies prava pristupa
CHAP, MS-CHAP v1 i MS-CHAP v2) moe dovesti do
pojedinim mrenim resursima (servisima). VPN garantuje
potekoa prilikom usaglaavanja konfiguracije i tehnologija.
puni pristup mrenim resursima, stoga IT administratori
Sledea prepreka poznata kod Windows Vista operativnih
trebaju da sprijee pristup pojedinim korisnicima koristei
sistema jeste da istovremeno samo jedan VPN klijent moe
Access Control Lists (ACL) ili djeljenjem mree na
biti povezan sa VPN serverom. Zato je najbolja opcija
segmente. ACL liste sadre IP adrese hostova (servisa) ili
koristiti Cisco VPN klijent, zbog lakoe konfigurisanja i
pojedine pod mree kojima VPN klijenti mogu da pristupaju.
nepostojanja problema prilikom povezivanja usled razliitosti
Slino kao IP Filters opcija koju smo imali kod Windows
tehnologija.

19

VPN Servera, ali kod ASA VPN servera proces je mnogo
jednostavniji zato to sama ASA sadri sve podatke o mrei u
kojoj se nalazi.
5. UPOREDNA ANALIZA VPN REENJA
Prva opcija koja je bila razmatrana kao reenje koje e
ispuniti zahtjeve povezivanja udaljenih lokacija je bio
Microsoft Windows 2008R2 VPN Server.
Pokazalo se da Microsoft Windows VPN Server, nudi
dobro reenje za realizaciju virtuelene privatne mree i
povezivanje udaljenih lokacija. Trokovi dodatnog hadvera
za VPN server nisu veliki, ali ukoliko se krene u neto
sloeniju konfiguraciju potrebno je posjedovati dva hadverski
odvojena servera. Na tu prepreku emo naii ukoliko budemo
eljeli da implementiramo novo VPN reenje koje dolazi od
strane Microsoft-a zvano DirectAccess koje dodaje split
tunneling mogunost VPN tehnologiji. Nedostatak je sto
DirectAccess podrava samo Windows7 operativne sisteme.
Za nesmetan rad mora se voditi rauna o portovima koji
su otvoreni prema Microsoft Windows 2008R2 VPN serveru,
poto se server kao i svi drugi serveri nalazi iza centralnog
firewall Akademske mree. Radi se o dobro poznatim
brojevima portova shodno tipu VPN protokola koji smo
odabrali, a koje smo nabrojali u predhodnom poglavlju.
Takoe uraena je i analiza brojnih opensource reenja
poput: pfSense, OpenVPN, Adito SSL VPN, ClearOS,
ZeroShell, svako od ovih reenja ima firewall/vpn
mogunosti, kako bi mrea bila bezbjedna sa aspekta napada
i malicioznih aktivnosti.
Drugo reenje opisano u radu, a za koje smo se opredjelili
da bude i reenje koje e obavljati povezivanje udaljenih
lokacija jeste Cisco ASA 5540 ureaj, koji ima integrisan
VPN server.
Prednosti Cisco ASA 5540 u odnosu na Microsoft
Windows 2008R2 VPN Server je u tome to ovaj ureaj
prestavlja samo jezgro mree, ime se dobija centralizovano
reenje koje nudi funkcionalnosti VPN servera, a pored toga i
neke dodatne opcije. Sa stanovita sigurnosti prednost lei u
tome to su u Cisco ASA 5540 implementirani
najsavremeniji mehanizmi zatite, odnosno firewall/IDPS
tehnologije. Opensource alat ClearOS takoe posjeduje
firewall/IDPS tehnologiju i vie tipova VPN tehnologije,
meutim ovakva reenja se koriste kod neto manjih mrea ili
kao alternativa skupim reenjima u nedostatku srestava.
ASA prestavlja specijalizovan hadver za security sa
mogunou VPN funkcionalnosti, stoga je manje podlona
napadima nego Windows Server. Kod Windows Servera se
mogu iskoristiti sigurnosni propusti ukoliko server nije
auriran, zatien ili pravilno iskonfigurisan, dok je to tee
uraditi kod Cisco ASA ureaja koji ima prvobitnu namjenu
20
da osigura sigurnost mree. ASA ima AES algoritme
kriptovanja u poreenju sa Windows VPN serverom koji
svoju Strongest enkrpipciju preputa 3DES algoritmima.
AES se odlikuje brzinom u radu i veom sigurnou usled
veih blokova i duih kljueva. AES koristi 128-bit blokove
fiksne veliine i radi sa 128, 192 i 256-bit kljuevima.
Ukljuivanje Split Tunneling opcije mogue je uraditi na
serverskoj strani, to nije sluaj kod Windows VPN servera
gdje se ta opcija konfigurie na strani klijenta, to je teko
kontrolisati ukoliko izriito zahtjevamo koritenje ovakve
konfiguracije. Sami ureaj ima sve podatke o mrei tako da
se na jednostavan nain mogu kreirati Access Control Lists
(ACL), razne korisnike i grupne polise koje podiu nivo
sigurnosti. Moemo se opredjeliti za dva VPN reenja to su
IPSec ili SSL VPN. Stariji protokol kao to je PPTP nisu
podrani. Nedostatak je sama cijena ureaja, koja umnogome
prevazilazi cijenu kotanja Microsoft Windows 2008R2 VPN
servera, a posebno opensorce dostupnih reenja poput
OpenVPN tehnologije.
6. ZAKLJUAK
Prilikom izbora VPN reenja za povezivanje udaljenih
lokacija na centralnu lokaciju treba obratiti panju na vie
aspekata. Prvo treba sagledati potrebe udaljenih lokacija,
odnosno u koje svrhe e VPN reenje biti koriteno i za
obezbjeivanje koje vrste servisa, zatim odabrati adekvatno
VPN reenje koje e ispuniti potrebne zahtjeve.
Cisco ASA VPN server u ovom sluaju je bolje reenje
nego Microsoft VPN server zbog veeg broja
funkcionalnosti, podrkom za razne AAA servere, AES
algoritme, ujedno prestavlja centralizovano reenje sa
fizikom vezom sa svim podmreama, nije potreban dodatan
hadver u mrei, dostupnost VPN servisa je zagarantovana,
jednostavna konfiguracija i lakoa koritenja, sigurnost na
visokom nivou. Jedini nedostatak je cjena ureaja.
Ukoliko nam nisu potrebene sve funkcionalnosti Cisco
ASA ureaja onda Microsoft VPN server prestavlja dobro
reenje, sa odlinom podrkom za VPN servis. Ukoliko
elimo da trokove smanjimo na minimum onda treba uzeti u
obzir neko od opensource reenja kao to je OpenVPN.
LITERATURA
[1] Narasimhan Raghavan, Rajat Gopal, Virtual private
networks and their role in e-business
[2] Sean Convery, Network Security Architectures, Cisco
Systems, Inc.
[3] Microsoft, http://technet.microsoft.com/en-
us/library/ff687780%28WS.10%29.aspx
[4] Cisco Systems, Inc, Cisco ASA 5505 Getting Started
Guide
 Informacione tehnologije IT'11

PRILOG PARALELIZACIJI PROGRAMA SINHRONIZACIJOM NITI

CONTRIBUTION TO THE PARALLELIZATION BY SYNCHRONIZED THREADS

Maja Lakievi, Boo Krstaji, Elektrotehniki fakultet Podgorica

Sadraj - U ovom radu je prezentovan doprinos sinhronizacije niti paralelizaciji obrade

predstavljanjem novih alata za sinhronizaciju koje nudi programski jezik Java. Na poetku je
dat kratak opis vienitnog programiranja i sinhronizacije, nakon ega su predstavljeni novi
alati uz pomo kojih se uspjeno rjeavaju neki od problema koji nastaju prilikom
sinhronizacije.
Abstract - This paper presents contribution of the threads synchronization in parallel
processing giving introduction of new tools for synchronization provided by Java. First is
given short description of multithreading and synchronization. After that are presented new
tools which help us to solve problem that occur during synchronization.

1. UVOD konkurentnost u radu, efikasnije se koriste jezgra i sistem je

Posljednjih godina, zajedno sa ubrzanim irenjem
raunarstva rastu i zahtjevi za njegovim korienjem.
Zapravo, zahtjeva se obrada sve vee koliine podataka, koji
u zadatom vremenu ne mogu da se obrade na tradicionalnom
procesoru. U takvim situacijama stupaju na scenu paralelni
procesori. Paralelno programiranje koristi posebne metode za
razdvajanje algoritama ili problema na njegove osnovne
dijelove, koji se izvode istovremeno na vie raunara ili
centralnih jednica - tj. paralelno. Ovim nainom izvoena
programa mogue je smanjiti vrijeme koje je potrebno za
pronalaenje rijeenja. Pojava viejezgarnih procesora
povukla je kompletnu softversku scenu i u prvi plan sada je
dospjelo pomalo zaboravljeno paralelno programiranje.
Dakle, dolo je do potpunog zaokreta koji je poveo
tehnologiju u pravcu razvoja ne jedne, ultrabrze procesorske
jedinice, ve u poetku dvije, zatim etiri, a 2007. Intel je
uspio da proizvede ip sa 80 jezgara. Zbog ovoga sada se
uspostavljaju nova pravila igre na softverskoj sceni, tjerajui
je da se mijenja, kako bi se postigle eljene performanse.
2. MULTITHREADING
U viejezgarnim procesorima jo jedan bitan pojam dobija
na snazi, a to je vienitno programiranje(multithreading).
Korienjem ove tehnologije jedan proces (aplikacija) dijeli
se na vie manjih koje se nazivaju nitima (threads). Niti
dijele adresni prostor procesa roditelja i jednostavno i brzo
razmjenjuju rezultate svoga rada. Na ovaj nain, poveava se
pouzdaniji. Osnovni dobitak u brzini izvravanja vidljiv je
kroz smanjenje ekanja na rezultat neke operacije. Ipak,
paralelizacija programa, danas, jo uvijek nije jednostavan
posao. Prvo, jer su kritini djelovi programa (djelovi koji
traju dugo ili u kojima se obrauje velika koliina podataka)
specifini, pri emu, neki od njih, mogu da se manje-vie
uspjeno paralelizuju, dok drugi mogu da se izvre iskljuivo
sekvencijalno. Drugo, to je paralelna obrada podataka irok
pojam razliiti procesori podravaju razliite oblike
paralelizma i zbog toga, za efektivniju paralelizaciju datog
programa (ili dijela programa) potrebno je koristiti razliite
procesore.
3. SINHRONIZACIJA
Vienitni rad uvodi asinhrono ponaanje u programe.
Meutim, nekada je potrebno sprijeiti jednu nit da upisuje
podatke ba u trenutku kad ih druga nit iitava. Bankovni
aplikacijski program je jedan od primjera u kojem je
neophodna sinhronizacija. Ako se predpostavi da je svaka nit
povezana samo sa jednim bankomatom i da pri tom niti nisu
sinhronizovane, moe se dogoditi: Ukoliko dva prijatelja, na
dva razlicita bankomata u priblino isto vrijeme podiu pare
sa istog rauna, bankomati e im prikazivati stanje na raunu
kao da je izvrena samo jedna transakcija. Da banke ne bi
ostale bez para, rjeenje ovog problema je sinhronizacija
metode koja vri smanjivanje iznosa pri svakom podizanju
novca sa bankomata.

21
 Za sinhronizaciju Java je obezbijedila elegantnu varijantu
starog modela za sinhronizovanje procesa: monitor. Kada u
monitor ue jedna nit, sve druge moraju da ekaju dok ona ne
izae. Na taj nain monitor moe da sprijei da vie niti
istovremeno radi sa istim dijeljenim resursom. Java je
napravljena tako da svaki objekat unaprijed sadri svoj
monitor u koji se automatski ulazi im se pozove neka od
sinhronizovanih metoda objekta. Kada se nit nae unutar
sinhronizovane metode (sinhronizovana metoda se najlake
prepoznaje po kljunoj rijei synchronized koja stoji ispred
tipa podatka koji vraa ta metoda), nijedna druga nit ne moe
da pozove bilo koju sinhronizovanu metodu istog objekta.
Java takoe obezbjeuje i elegantan mehanizam za
komunikaciju izmeu procesa pomou metoda:
1. wait() - nareuje niti koja ju je pozvala da napusti
monitor i da prestane da se izvrava sve dok neka
druga nit ne zauzme isti monitor i ne pozove
mentody notify();
2. notify() - ponovo pokree prvu nit koja je pozvala
metodu wait() istog objekta;
3. notifyAll() ponovo pokree sve niti koje su
pozvale metodu wait() istog objekta.
Neophodno je napomenuti i to da se unutar sinhronizovanih
metoda koje pozivaju notify() mjenja i vrijednost djeljene
promjenljive tako da ako se sluajno pozove wait() poslije
notify() dolazi do uzajamne blokade (deadlock). Uzajamna
blokada je termin koji oznaava situaciju kada nit A eka da
nit B otkljua neki monitor, ali B ne moe da ga otkljua jer u
tom trenutku eka da nit A otkljua neki drugi monitor. U
takvoj situaciji obje niti ekaju jedna drugu i situacija je
nerjeiva. Rjeenje ove situacije je upotreba novih alata za
paralelan rad.
4. NOVI ALATI ZA PARALELAN RAD
Novi alati za paralelan rad nalaze se u paketu
java.util.concurrent koji definie osnovne komponente koje
podravaju alternative prvobitno ugraenih pristupa
sinhronizaciji i komunikaciji izmeu niti. U ovom paketu
definisani su sljedee klase sinhronizatora:
Klasa Znaenje
Semaphore Realizuje klasian semafor
CountDownLatch eka dok se ne odigra zadati broj
dogaaja
CyclicBarrier Omoguava da grupa niti eka
ispred barijere
Exchanger Razmjenjuje podatke izmeu niti
22
4.1 KLASA SEMAPHORE
Semaphore je klasa za sinhronizaciju koja kontrolie
pristup dijeljenom resursu pomou brojaa. Broja broji
dozvole (permits) koje omoguavaju pristup dijeljenom
resursu. Ukoliko je sadraj brojaa vei od nule, nit e dobiti
dozvolu, a sadraj brojaa e se smanjiti za jedan. U
protivnom, nit e biti blokirana dok ne dobije dozvolu. Kada
niti vie nije potreban pristup dijeljenom resursu, ona svoju
dozvolu preputa drugima, a sadraj brojaa poveava za
jedan. Klasa Semaphore ima sljedea dva konstruktora:
Semaphore(int broj)
Semaphore(int broj, boolean dozvola)
gdje broj zadaje poetni broj dozvola, odnosno koliko niti
moe istovremeno pristupiti dijeljenom resursu. U prvom
konstruktoru, nitima koje ekaju na dozvolu, dozvole se
podrazumijevano dodijeljuju po proizvoljnom redosljedu dok
u drugom konstruktoru ukoliko parametar dozvola ima
vrijednost true dozvole e nitima biti dodijeljene po redu po
kojem su ih niti zahtijevale. Da bi pribavila dozvolu nit treba
da pozove metodu acquire() koja ima sljedea dva oblika:
void acquire() throws InterruptedException
void acquire(int broj) throws InterruptetException
Prvi, i najee upotrijebljen oblik dodijeljuje jednu dozvolu,
a drugi broj dozvola. Ukoliko se dozvola ne moe dobiti u
trenutku poziva ove metode, pozivajua nit e biti
suspendovana dok ne dobije dozvolu. S druge strane, da bi nit
svoju dozvolu prepustila drugima potrebno je pozvati metodu
release() koja ima sljedei oblik:
void release()
void release(int broj)
Prvi oblik oslobaa jednu dozvolu, a drugi broj dozvola.
Primjer upotrebe semafora:
import java.util.concurrent.*;
public class Semafor {
public static void main(String[] args) {
Semaphore semafor = new Semaphore(1);
new NitPovecava(semafor, "A");
new NitSmanji(semafor, "B");
}
}
public class DijeljeniResurs {
static int brojac = 0;
}
public class NitPovecava implements Runnable { System.out.println("IzUzEtAk");
String ime; }
Semaphore semafor; semafor.release();
NitPovecava(Semaphore sem, String str) { System.out.println(ime + " je oslobodila dozvolu");
ime = str; }
semafor = sem; }
new Thread(this).start();
} Rezultat programa je sljedei:
public void run() {
System.out.println("Krece " + ime);
try {
System.out.println(ime + " ceka dozvolu");
semafor.acquire();
System.out.println(ime + " dobila dozvolu");
for (int i = 0; i < 5; i++) {
DijeljeniResurs.brojac++;
System.out.println(ime + "" + DijeljeniResurs.brojac);
Thread.sleep(50);
}
} catch (InterruptedException e) {
System.out.println("IzUzEtAk"); Na samom poetku, unutar metode main(), koriten je prvi
} oblik konstruktora Semaphore i dodijeljena je jedna dozvola.
semafor.release(); Dalje, semafor je upotrijebljen za kontrolu pristupa statikoj
System.out.println(ime + " je oslobodila dozvolu"); promjenljivoj brojac unutar klase DjeljeniResurs. Ova
} promjenljiva se u metodi run() klase NitPovecava poveava
} 5 puta dok se u run() metodi klase NitSmanjuje smanjuje 5
puta. Takoe, unutar run() metode semafor poziva metodu
public class NitSmanji implements Runnable { acquire() kako bi pribavio dozvolu i kada se vrijednost
String ime; brojaa promijeni (u klasi NitPoveca brojac se poveava, a u
Semaphore semafor; klasi NitSmanjuje vrijednost brojaca se smanjuje svakim
NitSmanji(Semaphore sem, String str) { prolaskom kroz for petlju) semafor poziva metodu release()
ime = str; kako bi oslobodio dozvolu. Pored ovoga u metodi run()
semafor = sem; poziva se metoda sleep() koja prouzrokuje pauziranje
new Thread(this).start(); pozivajue niti izmeu dva pristupa resursu
} DjeljeniResurs.brojac. To bi inae omoguilo izvravanje
public void run() { druge nit. Meutim, druga nit mora saekati dok prva nit ne
System.out.println("Krece " + ime); oslobodi dozvolu, to se deava tek kada prva nit zavri sve
try { svoje pristupe resursu. Drugim rijeima, da nisu koriene
System.out.println(ime + " ceka dozvolu"); metode acquire() i release() niti bi resursu
semafor.acquire(); DjeljeniResurs.brojac pristupale istovremeno pa bi
System.out.println(ime + " dobila dozvolu"); poveavanje i smanjivanje bili naizmjenini.
for (int i = 0; i < 5; i++) { Za razliku od metoda wait() i notify() kod kojih je
DjeljeniResurs.brojac--; redosljed poziva ovih operacija bitan, brojanje dozvola u
System.out.println(ime + "" + DijeljeniResurs.brojac); klasi Semaphore ne zavisi od redosljeda poziva metoda
Thread.sleep(50);
}
} catch (InterruptedException e) {

23
acquire() and release() koje su same po sebi ve pomo savremenih metoda i alata moe odgovoriti ovom
sinhronizovane. izazovu.

5. ZAKLJUAK LITERATURA:

Kako uslovi ivota stvaraju potrebu za obradom sve vee
koliine podataka, paralelno programiranje e se i dalje
ubrzano razvijati, unapreujui pri tom sve svoje metode i
alate. Danas se ve u svijetu javlja potreba
objedinjavanjem pruanja razliitih usluga na samo jednom
alteru. Koliko bi samo znailo da se danas u Crnoj Gori
poveu CRPS (Centralni Registar Privrednog Suda),
Monstat, Uprava Prihoda CG i Ministarstvo finansija CG, u
smislu olakanog poslovanja, slobodnog pristupa svim
potrebnim informacijama i naroito u pogledu drastinog
smanjenja trokova. Ve danas paralelno programiranje uz
[1] Herbert Schildt : Java J2SE 5: kompletan prirunik,
Mikro knjiga, Beograd 2006.
[2] http://www.herongyang.com/Java/Synchronization-
za Needed-in-Multi-Threading-Applications.html
posljednji put pristupano ovoj adresi 08.02.2011.
godine.
[3] http://sr.wikipedia.org/
[4] http://news.cnet.com/Intel-shows-off-80-core-
processor/2100-1006_3-6158181.html posljednji put
pristupano ovoj adresi 09.02.2011. godine.

24
 Informacione tehnologije IT'11

PRIMJER KONVERTOVANJA FIZIKOG U VIRTUELNI SERVER

AN EXAMPLE OF CONVERTING PHYSICAL TO VIRTUAL SERVER
Marina Matijevi, Ministarstvo prosvjete i sporta
Boo Krstaji, Elektrotehniki fakultet

Sadraj - U ovom radu je prezentovan primjer virtualizacije servera u Ministarstvu prosvjete i

sporta Crne Gore. Prikazan je i primjer konvertovanja kompletne fizike maine u virtuelnu.
Navedene su prednosti virtualizacije servera kao i prednosti korienja programa za
konvertovanje fizike maine u virtuelnu (Vmware Converter).
Abstract - Example of server virtualisation in the ministry of education and sport was in this
paper presented . An example of converting a complete physical machine into a virtual one was
presented as well. Benefits of server virtualization and usage of programs for converting physical
machines into virtual ones (Vmware Converter) were listed as well.

1. UVOD Znaajno smanjenje cijene, kompleksnosti i brzine

U proteklih nekoliko godina dolo je do naglog porasta
broja servera u datacentrima i to zbog brzog napretka u
performansama serverskog hardvera i aplikativnog
serverskog softvera. Poveanje broja servera donijelo je
preduzeima nove trokove kako za kupovinu velikog broja
fizikih servera tako i za potronju elektrine energije za nezavisno, ili u sklopu posebnih skupova tih komponenti -
napajanje i klimatizaciju prostora u server salama. Isto tako,
javila se potreba za velikim i skupim server salama to
povlai za sobom i neekonomino hardversko i softversko
odravanje i upravljanje.
Pored svega toga uoeno je da se mogunosti servera
neadekvatno koriste i da zahtjevi softvera nisu ispratili brzi
rast perfomansi hardvera. Relevantna istraivanja pokazuju
da prosjeno iskorienje procesorskih i memorijskh
kapaciteta servera u datacentrima nije prelazilo 10%.
Posljednih godina veoma je aktuelna tehnologija
virtualizacije koja je rijeila ovaj problem.
2. . VIRTUALIZACIJA SERVERA
Virtualizacija je tehnologija koja omoguava izvravanje
veeg broja virtualnih maina na jednoj fizikoj.
Najznaajnije prednosti virtualizacije servera su:
Smanjenje broja fizikih servera potrebnih za razvoj
odgovarajue serverske infrastrukture
Uteda na potronji elektrine energije serverskog
hardvera
Uteda potronji elektrine energije sistema za
hlaenje
Manji broj potrebnih aktivnih mrenih komponenti
Manji prostor za postavljanje severske infrastrukture
Centralizovan metod administracije sistema kroz
jednostavnu konzolu za upravljanje
Nezavisnost virtuelnih servera od hardvera na kome
se izvravaju
izrade backup-a.
Kompanija VMware je jedna od najpoznatijih na polju
softvera za virtualizaciju. Vmware Infrastructure 3 je
Vmware-ovo rjeenje za virtuelizaciju koje se sastoji od vie
nezavisnih softverskih komponenti. One se mogu kupovati
edicija, zavisno od potrebe. Te komponente su:
ESX Server (osnovna komponenta), server na kome
se vrte virtualne maine;
Virtual SMP omoguava virtuelnoj maini da koristi
do 4 virtuelna procesora;
High Availability omoguava automatsko
restartovanje virtuelne maine na drugom dostupnom
ESX serveru, ukoliko onaj ESX na kome se nalazila
virtuelna maina iz nekog razloga ne radi;
Vmotion vri prebacivanje virtuelnih maina sa
jednog ESX servera na drugi, bez njihovog gaenja, a
korisnici ne primjeuju nikakvo usporenje niti prekid
u radu dok se virtuelna maina na kojoj rade
prebacuje;
Distributed Resource Scheduler omoguuje praenje
zauzea resursa (CPU, memorija, disk, mrea) na ESX
serverima i po potrebi vri preraspodjelu virtuelnih
maina po ESX serverima tako da budu optimalno
optereeni;
VMFS je fajl sistem na kome je zasnovan ESX i
koristi se za skladitenje fajlova koji pripadaju
virtualnim mainama;
Consolidated Backup omoguuje direktan backup
fajlova koji pripadaju virtuelnim mainama, ali i
backup fajlova unutar podignutih virtuelnih maina.
Isto tako, omoguuje backup virtuelnih maina u
obliku image-a koje mogu da se raspakuju i dok su
one podignute;
Update Manager je menadment zakrpa, kako na
nivou ESX-a tako i na nivou samih operativnih
sistema na virtuelnim mainama;

25
 Storage Vmotion obavlja prebacivanje virtuelnih
maina sa jednog storage-a na drugi dok su one same
podignute i koriste se;
Virtual Center je sistem za manipulaciju i pregled
kompletne virtuelne infrastrukture kao i upravljanjem
svih gore navedenim softverskim paketima.

Pored ve pomenutih, Vmware nudi jo mnogo programa

za virtualizaciju za razliite potrebe. Neke od njih su:

Vmware Server host OS based varijanta

hypervisora;
Vmware Workstation komercijalna host OS
based varijanta hypervisora, omoguuje snapshot-
ove, pa je bolja za testiranje softvera;
Vmware Fusion host OS based varijanta
hypervisora za Mac OS X na Intel platformi;
Vmware Player daje mogunost upotrebe ve
kreiranih virtuelnih maina bez njihove
modifikacije;
Vmware Converter besplatni dodatak za Virtual
Center koji omoguuje prebacivanje fizikih u
virtualne maine i obrnuto;
Vmware Capacity Player besplatni dodatak za
Virtual Center, wizard koji pretrauje maine na
lokalnoj mrei i daje predloge za virtualizaciju;
Vmware Site Recovery Manager - napredne
mogunosti backup-a i oporavka virtuelne
infrastrukture izmeu vie sajtova;
Vmware VDI (View) Virtual Desktop
Infrastructure kreiranje, kloniranje i napredno
upravljanje i administracija korisnikih desktop
maina;
Vmware ACE skup alata za kreiranje virtuelnih
maina sa operativnim sistemom, predefinisanim
setom aplikacija, secutity podeavanjima itd.
Vmware Lab Manager paket optimizovan za
kreiranje, testiranje aplikacija, omoguuje
kreiranje predefinisanih paketa virtuelnih maina
koje se paralelno koriste, kreiranje snapshot-a,
grupni rad, itd.
Kod virtualizacije je u pitanju slojevita infrastruktura. Na
dnu je sloj fizikog hardvera. Operativni sistemi ne
pristupaju direktno hardveru, nego dodijeljenom mu
virtuelnom hardveru u virtuelnoj maini. Operativni sistem
taj virtuelni hardver vidi kao neku podranu komponentu
npr. u sluaju Vmware-a, OS kao chipset vidi Intel 440 koji
podrava veliki broj operativnih sistema koji se danas
koriste. Virtualizacioni sloj, odnosno hypervisor se, kroz
svoje menadment module brine o pristupu fizikom
procesoru, memoriji, mrenoj kartici, diskovima i ostalim
komponentama.
Postoje dvije vrste hypervisora: onaj koji pristupa
direktno hardveru (bare-metal hypervisor Slika 1), i onaj za
iji je rad potreban operativni sistem sa instaliranim svim
drajverima za fizike ureaje (host OS based hypervisor
Slika 2).
Slika1: Bare-metal based
Slika 2: Host OS based
3. PRIMJER VIRTUALIZACIJE SERVERA U
MINISTARSTVU PROSVJETE I SPORTA
Ministarstvo prosvjete i sporta je posljednih 4 godine
uvelo nekoliko novih servisa zbog ega se znaajno poveala
potreba za velikim brojem servera. U toku 2009. godine
Ministarstvo je za potrebe projekta nabavilo asiju sa dva
ESX servera, serverom na kojem se nalazi Virtual Centar,
storage-om i backup serverom.
Dakle, postoje dva Vmware ESX-a na HP Blade 460c G6
serverima. Trei blade server je BL460c G6 i on je iskoriten
za instalaciju Windows Servera 2003 R2 Enterprise (32bit),
na kome je, uz DNS i Symantec Backup Exec servise,
podignut vSphere vCenter server za upravljanje ESX
serverima (Slika 3). U sklopu vCenter servera kreiran je
MPN Datacenter datacentar. U sklopu njega je kreiran
MPN Cluster High Availability i DRS cluster. U taj klaster
su dodata oba ESX servera. Na oba ESX servera su kreirana
dva virtuelna switch-a: vSwitch0 koji je prvenstveno
namijenjen za menadment i vMotion, i vSwitch1
prvenstveno namijenjen za komunikaciju virtuelnih maina
sa spoljnim svijetom. ESX serveri vide dva LUN-a koja su
kreirana na HP EVA 4400 storage sistemu. Ti LUN-ovi su
formatirani pod VMFS fajl sistemom, i mapirani su pod
imenima ISO (oko 50 GB, prvenstvene namjene za uvanje
ISO instalacionih imida) i VMFS (oko 1 TB, prvenstvene
namjene za dranje fajlova koji pripadaju virtuelnim
mainama).

26

Slika 3: Prednja i zadnja strana asije
Trenutno su podignute etri virtuelne maine i to:
Prvi na kojem je instaliran Windows 2008
Enterprise Server, SQL Server 2008, IIS i aplikacija
za eNID projekat.
Drugi na kojem je instaliran Windows 2008
Enterprise Server, SQL Server 2008, IIS i aplikacija
za NQF projekat;
Trei na koje je instaliran SUSE Linux Enterprise
10 SP3, Oracle 10g database, Oracle app server
10.1.3.1.0 i testna aplikacija za MEIS projekat;
etvrti kojim je uz pomo Vmware Convertora
kreirana virtuelna maina od fizike.
4. KONVERTOVANJE FIZIKOG U VIRTUELNI
SERVER
Na serveru, koji je sa fizike maine konvertovan u
virtuelnu, bio je instalisan Windows 2003 Enterprice Server i
SharePoint Portal. Na njemu su aktivna etri portala od kojih
se dva mnogo koriste i na njima se esto radi upload fajlova
od strane velikog broja korisnika. Zbog toga se pojavila
potreba za proirenjem kapaciteta hard diska na tom serveru.
pokrene Vmware Converter potrebno je navesti nekoliko
podataka o fizikoj maini kao to su IP adresa,
administratorski user name i password. Pored toga potreban
je podatak da li je Windows ili Linux operativni sistem na
tom serveru i da se odabre opcija da e se konvertovati
upaljena fizika maina. U sljedeem koraku pojavljuje se
poruka da je potrebno na fizikoj maini instalirati Vmware
agenta za konvertovanje. Isto tako, nudi nam da izaberemo
da li da automatski deinstalira agent nakon zavretka
kovertovanja ili da se to uradi kasnije.
U narednom koraku potrebno je definisati IP adresu,
administratorski username i password servera na kojem se
nalazi Vcenter kao i opciju da se kreira novi virtuelni server.
Za novi virtuelni server potrebno je da se odredi njegovo ime
kao i mjesto gdje e da bude smjeten. Kako je za virtuelne
servere predvien u ovom sluaju LUN VMFS, odabrali smo
taj LUN za smjetanje i ove virtuelne maine. U tom istom
koraku moemo provjeriti koliko nam je potrebno prostora za
server koji konvertujemo kao i koliko imamo trenutno
slobodno prostora u tom LUN-u. U sljedeem koraku
dobijamo informaciju o karakteristikama virtuelne maine
koja e se kreirati kao i mogunost da se izmjene neki detalji.
U tom koraku vidimo da je mogue ukljuiti sinhronizaciju te
dvije maine tako da se fizika maina iskljui nakon
zavretka konverovanja a da se virtuelna automatski ukljui.
Nakon toga dobijamo sumarne podatke o novoj virtuelnoj
maini (Slika 4), gdje moemo primjetiti da e karakteristike
virtuelne maine biti potpuno iste kao fizike koju
konvertujemo (ista veliina RAM memorije i hard diska, isti
broj procesora itd).

Kako smo imali u tom trenutku dovoljno prostora na

storage-u, gdje nam se nalaze virtuelne maine, za rijeavanje
ovog problema mnogo nam je pomogao Vmware Converter
koji je besplatan. Ovaj program moe da se preuzme sa
http://www.vmware.com/products/converter/ . Uz pomo
njega bez ikakvog problema konvertovali smo cijelu fiziku
mainu u virtuelnu. Cijelo vrijeme fizika maina je bila
konektovana na internet i sva etiri portala su svo vrijeme
bila dostupna.

Da bi mogli da odradimo proces konvertovanja prvo je

potrebno fiziki povezati server koji elimo da konvertujemo
u virtuelni sa serverom na kojem je instaliran Vcenter i
Vmware Converter. Prilikom povezivanja ta dva servera
iskoristili smo jednu mrenu karticu fizikog servera koji
elimo da konvertujemo i dodjelili mu odgovarajuu IP
adresu dok je i dalje druga mrena kartica sluila za
produkciju. Na drugoj strani, povezali smo taj server sa
switch-em koji slui za menadment (vSwitch0). Ovdje je
veoma vano da se ne povee na pogrean switch jer je drugi
switch (vSwitch1) za produkciju.
Prilikom instalacije Vmware Converter-a potrebno je
obratiti panju da li odabrati Standalone ili Server-Client. U
ovom primjeru konvertovanja odabrali smo Standalone.
Vmware Converter se koristi pomou Wizard-a. Kada se
Slika 4: Karakteristike novokreirane virtuelne maine
Nakon navedenih podesaavanja, poinje konvertovanje
(Slika 5). Veoma je vano naglasiti da je za server koji ima
136GB zauzet hard disk potrebno svega sat ipo da se
kompletno sve konvertuje u virtualni server (Slika 6). U toku
konvertovanja nije se pojavio ni jedan problem niti ijedna
poruka sa upozorenjem. Poto se konvertovanje zavrilo
upalili smo virtuelnu mainu, ulogovali se sa istim usermane-
om i password-om kao i na fizikoj. Provjerili smo da li se na
virtuelnoj maini nalazi sve to i na fizikoj. Jedino to je
potrebno uraditi nakon konvertovanja podeavanje mrenih
parametara kao serijskog broja instalacije operativnog
sistema. Vano je napomenuti da smo u toku trajanja

27
konvertovanja pristupali portalima, logovali se, radili upload
fajlova, brisali fajlove itd, i nije se primjetio nikakav problem
u radu tih servisa.
Slika 5: Konvertovanje
Slika 6: Zavren proces konvertovanja
Kao to se primjeuje na veoma lak i jednostavan nain
moe da se odradi konvertovanje fizike u virtuelnoj maini a
prednosti su znaajne.
Najznaajnija korist koju smo imali prebacivanjem
fizike maine u virtuelnu je ta to nam je usred trajanja
konkursa za kreativnu nastavu kada je raeno prijavljivanje
28
velikog broja profesora na konkurs, dolo do prestanka rada
jednog ESX-a zbog hardverskog kvara. Sve servere je
preuzeo drugi ESX i uopte se nije primjetio nikakav prekid
u radu jer je trajanje tog prebacivanje svega nekoliko
sekundi.
5. ZAKLJUAK
Pored veoma jednostavne upotrebe Vmware Convertera
postoje mnogre prednosti zbog koje je jednostavnije
konvertovati fiziki u virtuelni server nego se odluiti za
neko drugo rijeenje. Prije svega, ve smo spomenuli da je
sigurnost u radu znatno vea jer ako i doe do otkazivanja
nekog dijela hardvera uvjek imamo drugi koji preuzima rad a
da taj problem korisnici uopte ne primjete jer u nijednom
trenutku ne dolazi do prekida rada servisa. Pored toga,
nemamo potrebu za pronalaenjem drajvera, a i sam proces
konvertovanja je veoma brz.
Isto tako, mogunost sinhtonizacije u toku konvertovanja,
da se fizika maina ugasi nakon zavrenog procesa
konvertovanja a automatski upali virtuelna, velika je prednost
ovog programa jer na taj nain ne dolazimo u situaciju da se
u meuvremenu uradila neka promjena na fizikoj maini a
da tu promjenu nemamo u virtuelnoj maini.
LITERATURA
[1] Hoopes, J.: Virtualization for Security: Including
Sandboxing, Disaster Recovery, High Availability,
Forensic Analysis, and Honeypotting
[2] www.vmware.com
[3] http://en.wikipedia.org/wiki/VMware
[4] http://vmware-converter.en.softonic.com/
[5] https://www.vmware.com/tryvmware/?p=converter
 Informacione tehnologije IT'11

UPRAVALJANJE BLDC MOTOROM POMOU MCK 2407 DSP RAZVOJNOG ALATA

CONTROL OF BLDC MOTOR USING MCK 2407 DSP DEVELOPMENT TOOLS
Novak Vojinovi, Vladan Vujii, Elektrotehniki fakultet Podgorica

Sadraj - U ovom radu opisan je ureaj MCK 2407-kit, koga ine trofazni invertor PM 50
V3.0 i MSK 2407 DSP ploa, koji se koristi za upravljanje motorom jednosmjerne sruje bez
etkica (BLDC Brushless DC). Takoe, diskutujemo o njegovim performansama i optoj
primjeni u praktinom smislu kao i o softverskom paketu MSK2407 DSP Motion Control Tools
(DSPMOT) u kojem je realizovana aplikacija za upravljanje BLDC motorom.
Abstract - This works describes MCK-2407-kit, made by three pahse inverter PM 50 V3.0 and
MSK 2407 DSP board, used for Brushless DC (BLDC) motor controling. Also, here we discuss
about its performances and general purpose in practical way, and about software package
MSK2407 DSP Motion Control Tools (DSPMOT) which is used for BLDC motor control.

1. UVOD komponenti i njihova teina, promenljive karakteristike

Do prije dvadesetak godina, u elektromotornim
pogonima, koristio se uglavnom motor za jednosmjernu
struju zahvaljujui njegovim dobrim upravljakim svojstvima
koja proizilaze iz mogunosti jednostavne realizacije
nezavisnog upravljanja elektromagnetskim momentom
motora i magnetskim fluksom u vazdunom procijepu.
Meutim, motor za jednosmjernu struju ima mnogo
nedostataka, meu kojima se izdvajaju izazivanje
elektronskih smetnji i to to kao posledica iskrenja dolazi do
oteenja samog komutatora, to zahtjeva est rad na
odravanju motora [1]. Motor naizmjenine struje nema ove
nedostatke. Meutim, prepreke njegovom korienju u
elektromotornim pogonima bile su visoka cijena i sloenost
odgovarajuih energetskih pretvaraa, kao i nelinearna
struktura motora za naizmjeninu struju kao objekta
upravljanja. Pojavljivanjem brih i jeftinijih mikroprocesora i
posebno digitalnih signalinih procesora (DSP - Digital Signal
Processor) postigla su se ista upravljaka svojstva
naizmjeninih i jednosmjernih elektromotornih pogona [2].
Koritenje kvalitetnih magnetskih materijala s visokom
koncentracijom magnetske energije po jedinici volumena
(materijali na bazi rijetkih zemalja, samarijkobalt (SmCo5),
neodij-eljezo-bor (NdFeB) itd.) te smanjenjem cijena i
razvojem energetskih pretvaraa sa tranzistorima koji rade na
visokim uestanostima (MOSFET, IGBT itd.) rezultiralo je
poveanim interesom za primjenu motora sa klasinim
trofaznim namotajem na statoru i permanentnim magnetima
na rotoru. Danas su u upotrebi dva osnovna tipa ovih motora
[3], a to su:
- Motor sa trapeznim oblikom indukovanih faznih napona
i kvazi-pravougaonim oblikom faznih struja - Brushless DC
(BLDC) motor.
- Motor sa sinusnim oblikom indukovanih faznih napona i
sinusnim oblikom faznih struja - Permanent Magnet
Synchronous Motor (PMSM).
komponenti tokom vremena, velika potronja, grijanje,
osjetljivost na um itd. Korienjem digitalnih signala za
upravljanje analognim kolima, cijena sistema za kontrolu i
potronja energije se mogu drastino smanjiti jer irinsko
impulsna modulacija (PWM Pulse Width Modulation)
predstavlja ekonomian, energetski efikasan i imun na um
nain za kodiranje analognih signala [4]. Mnogi dananji
kontroleri imaju ugraene PWM periferije to dodatno
olakava implementaciju. PWM je veoma mona tehnika
kontrolisanja analognih kola preko digitalnih izlaza
procesora. Digitalni signal se dovodi do analognog primaoca
kao serija impulsa, a informacija o amplitudi analognog
signala se predstavlja irinom (trajanjem) impulsa PWM
signala. PWM ima vrlo iroku primjenu, koristi se pri
mjerenju, komunikaciji, kontroli napajanja, kontroli motora,
kao i u raznim vrstama pretvaraa. Amplituda PWM signala
je najee fiksna i nije od znaaja, ali se u nekim
sluajevima moe koristiti za prenos dodatnih informacija. U
sutini, PWM predstavlja nain digitalnog kodiranja nivoa
analognih signala. Korienjem brojaa visoke rezolucije,
pravougaoni signal se modulie tako da predsvavlja
specifini nivo analognog signala.
Ovaj rad se bavi problematikom digitalnog upravlanja i
regulacije brzine BLDC motora. U radu je ukratko opisan
digitalni pogonski kontroler, koji je dizajniran hardverski i
baziran na Texas Instruments digitalnom procesoru signala.
Ekspermentisanje sa digitalnim pogonskim kontrolerom
omogueno je softverskim paketom MSK2407 DSP Motion
Control Tools (DSPMOT), pomou kojeg je i realizovno
upravljanje BLDC motorm oznake Pittman 3441. Na kraju
rada, prikazani su rezultati upravljanja motorom za razliite
vrijednosti parametara proporcionalno intergralnog
regulatora brzine.
2. BRUSHLESS DC MOTOR

Analogni naponi i struje se mogu koristiti za direktnu Kako samo ime kae brushless (bez etkica) znai da ova
kontrolu ureaja, to je jako jednostavan i jasan nain vrsta motora nema etkice i da radi na malo drugaijem
kontrole, ali nije uvijek praktian i isplativ. Analogna principu u odnosu na motor za jednosmjernu sruju. Zbog
kontrola ima razne nedostatke kao to su velike dimenzije nedostataka koje uzrokuje komutator u novije vrijeme

29
razvijen je motor jednosmjerne struje bez etkica koji na
rotoru ima permanentni magnet, dok se kroz statorske
namotaje proputa struja koja dovodi do zakretanja rotora.
Strujom koja prolazi kroz statorske namotaje upravlja se
elektronskim komutatorom, koji zamjenjuje klasini
komutator. Kada se jednosmjerni napon dovede na statorov
namotaj, struja koja protekne kroz namotaj u interakciji sa
fluksom koji stavaraju polovi na rotoru stvara moment. Da bi
se moglo ispravno odrediti kroz koji namotaj e elektronski
komutator poslati struju, i struju kojeg smjera, takav motor
mora imati senzor poloaja rotora na osnovu ega se upravlja
radom samog komutatora. U cilju odreivanja trenutaka kada
treba ukljuiti neku od faza na statoru, najee se koriste
senzori postavljeni na statoru, koji poivaju na Holovom
efektu, tzv. Holovi senzori ija konstrucija u osnovi
predstavlja krike poluprovodnika indijuma ili antimona [1].
BLDC motora ima dvije vrste: obini i out runner-i.
Kod obinih brushless motora na statoru se nalaze namotaji a
stalni magneti na rotoru. Out runner-i imaju obrnutu
koncepciju. Na kuistu su magneti koji se vrte a namotaji su
u sredini i stoje fiksirani. BLDC motori u odnosu na motore
jednosmjerne struje imaju mnoge prednosti kao to su: visoka
pouzdanost, beuman rad, velike brzine, visok maksimalan
moment itd. [1].
3. MCK 2407 kit
Upravljanje BLDC (brushless DC) motrom realizovano je
pomou MCK 2407-kit koji moemo posmatrti kao dvije
nezavisne cjeline koju ine PM50 V3.0 modul snage i MSK
2407 DSP ploa [5].
PM50 V3.0 modul snage u svojoj osnovi predstavlja
trofazni invertorski pretvara realizovan pomou est
MOSFET tranzistora koji rade u prekidakom reimu.
Slika 1. Trofazni invertor
Uz pomo trofaznog tranzistorskog invertora prikazanog
na slici 1 mogu se nezavisno kontrolisati struje kroz statorske
namotaje BLDC motora. Gornji i donji tranzistor u svakoj
grani invertora rade u komplementarnom reimu. Kada je
gornji tranzistor provodan, donji je zakoen i obrnuto. Pri
ovome je vano napomenuti da proces ukljuenja i
iskljuenja tranzistora nije trenutan ve je za to potrebno
konano mnogo vremena. Da bi se ta komutacija ispravno
izvrila potrebno je saekati izvjesno vrijeme (tkzv. mrtvo
30
vrijeme). Kod PWM-a moduliui signal je testerastog oblika
sa maksimalnom vrijednou koja je jednaka amplitudi
referentnog signala. On se uporeuje sa referentnim signalom
i kada se oni izjednae, daje se impuls za ukljuenje
odgovarajueg tranzistora to rezultuje naizmjeninim
signalom u vidu elja, koji predstavlja napon na izlazu iz
invertora. Uestanost referentnog nosioca odreuje
uestanost izlaznog napona. Da bi se na izlazu dobio
zadovoljavajui oblik napona, uestanost testerastog nosioca
trebalo bi da bude bar 10 do 15 puta vea od uestanosti
referentnog nosioca. Posmatrajui tranzistore T1-T6 kao
prekidae, na osnovu svega reenog, zakljuuje se da je za
adekvatno opisivanje stanja sistema neophodno poznavati
status tri gornja tranzistorska prekidaa (da li su ukljueni ili
iskljueni) [6].
PM50 V3.0 MC bus interfejs ukljuuje est PWM
komandnih ulaza (TTL/CMOS kompatibilni), oznaenih sa
PWM1 do PWM6, preko kojih se posredstvom kontrolne
jedinice moe upravljati tranzistorima invertora. U kontrolnoj
jedinici, koja primjenjuje princip irinsko impulsne
modulacije, generiu se signali koji naizmjeninim
ukljuivanje i iskljuivanjem tranzistora u invertoru zapravo
generiu izlazni fazni napon napajanja motora. Mjerenje
struje omogueno je pomou A/D izlaza ADCIN4,
ADCIN11 i ADCIN12 [6].
MCK 2407 DSP ploa je digitalni pogonski kontroler
baziran na Texas Instruments digitalnom procesoru signala
TMS320LF2407. Digitalni procesor signala sa oznakom
TMS320LF2407 je dio 240x familiji Texas Instruments DSP
ova, ija je osnovna primjena u oblasti digitalne kontrole
motora i kontrolnim aplikacijama [7]. Familija je zasnovana
na 16 bitnoj centralnoj procesorskoj jedinici (Central
Processing Unit - CPU) koja radi sa fiksnim zarezom.
Procesor radi sa esnaestobitnim rijeima i to je bazna
adresabilna jedinica podataka. Postoje tri memorijska
prostora: programski, memorijski prostor namenjen za
podatke i memorijski prostor namjenjen za U/I. Veliina
svakog od ova tri adresabilna memorijska prostora je 64K
esnaestobitnih rijei. Kod procesora TMS320LF2407 u
programskom memorijskom prostoru vei dio zauzima
FLASH memorija. Dio memorijskog prostora za podatke
sadri i brzu on-chip RAM memoriju sa dvostrukim
pristupom. Ono to ovu familiju izdvaja jeste injenica da je
opremljena sa irokim spektrom periferijskih jedinica koji su
optimizovane za kontrolu motora. Familija 240x koristi
harvardsku arhitekturu koja maksimizira procesorsku mo na
taj nain to postoje dvije magistrale i to: programska
magistrala i magistrala podataka. Ovo omoguava
istovremeno itanje podataka i instukcija. Na taj nain je
pogodno smjestiti koeficijente u RAM a sam kod u
programsku memoriju to eliminie potrebu za posebnim
ROM-om koeficijenata. Ovo u kombinaciji sa etvorostrukim
pipeline-om prua mogunost da se veina instrukcija izvri
u jednom mainskom ciklusu. Da bi se postigle maksimalne
performanse, sledea instrukcija se dobavlja dok se tekua
izvrava. Broj ciklusa potrebnih za izvrenje instrukcije
varira u funkciji od lokacije operanda koji se moe nalaziti
bilo u internoj ili eksternoj memoriji. Najbolje performanse
se postiu ako su svi podaci smejteni u brzu internu RAM
memoriju a programski kod u interni flash. Upravo na taj
nain je osmiljen ovaj sistem. Familija 240x podrava etiri
naina adresiranja: direktno, indirektno, neposredno i
registarsko adresiranje dok njena CPU sadri esnaestobitni
pomjera, 16x16 bita paralelni mnoa, tridesetdvobitnu
centralnu aritmetiko-logiku jedinicu (Central Arithmetic
Logic Unit - CALU), tridesetdvobitni akumulator kao i
dodatne pomjerae na izlazu akumulatora i mnoaa.
TMS320LF2407 je opremljen sa ak esnaest
multipleksiranih analognih ulaza sa zavidnim
karakteristikama analogno-digitalne konverzije ime se
praktino eliminie potreba za eksternim konvertorima to
doprinosi jednostavnosti hardverske realizacije. Ulazi su
multipleksirani i u samom procesoru postoji samo jedan AD
konvertor desetobitne rezolucije sa ugraenim Sample and
Hold kolom dok je vrijeme konverzije veoma malo, svega
500 ns. Analogni ulazi su sa AD kovertorom povezani preko
dva osmokanalna sekvencera koji mogu raditi i kao
jedinstveni esnaestokanalni sekvencer. Sekvenceri dijele
resurse jedinstvenog AD konvertora i doputaju da se preko
analognog multipleksera formira sekvenca od osam odnosno
esnaest ulaza koji ekaju na konverziju [7].
4. UPRAVLJANJE BLDC MOTOROM
Strukturna ema aplikacije upravljanja BLDC motorom
prikazana je na slici 2. Kao to se moze vidjeti, ema je
bazirana na odnosu vrijednosti struja dvije faze i pozicije
motora.
Slika 2. Strukturni blok dijagram upravljanja motorom
Estimacija brzine vri se na osnovu informacija dobijenih
iz Hall-ovih senzora i enkodera. Mjerenje struja faza ia i ib
koristi se za odreivanje ekvivalentne jednosmjerne struje
motora, na bazi informacija o poziciji iz Hall-ovih senzora.
Napomenimo da Hall-ov senzor daje informaciju o poziciji u
rasponu od 60 elektrinih stepeni. Kontroleri brzine i struje
su proporcionalno-integralni (PI) diskretni kontroleri. Blok
za naponsku komutaciju obezbjeuje (softverski),
izraunavanje referentnih napona V*as, V*bs i V*cs dovedenih
na ulaz invertora. Praktino, program upravlja sa 6 potpunih
poreenja PWM izlaza DSP kontrolera, na bazi referentnih
napona. U sluaju BLDC motora, samo etiri invertorska
tranzistora se kontroliu za datu poziciju motora. Signal
referentne brzine je dobijen upotrebom referentnog
generatora DSPMOT-a, koji se nalazi u aplikaciji za
upravljanje BLDC motorom [5,6].
Upravljanje BLDC motorom vri se koristei dva PI
regulatora. Jedan regulator se koristi za upravljanje strujom,
a jedan za regulisanje brzine. Dakle, prvi PI regulator kao
31
ulaz dobija greku, to jest razliku izmeu referentne
vrijednosti brzine i stvarne vrijednosti. Naravno, stvarna
vrijednost se dobija proraunom iz senzora. Izlazna veliina
regulatora je signal Im* koji predstavlja referentnu vrijednost
za regultor struje.
Eksperimentisanje sa MSK2407 DSP ploom i
TMS320LF2407 DSP kontrolerom, u aplikacijama digitalnog
upravljanja kretanjima, omogueno je softverskim paketom
MSK2407 DSP Motion Control Tools. Ovaj softver
omoguava da se aplikacaija prenese na plou, da se
programske promjenljive podeavaju i nadgledaju kao i da se
startuje sama aplikacija. Jednostavnim povezivanjem ve
gotovih funkcija u DSP programu mogu se aktivirati vrlo
korisni moduli: komunikacija, nadgledanje podataka ili
grafiko zadavanje reference. Ova platforma za analizu i
evaluaciju raznovrsnih upravljanja u svakoj aplikciji sadri
veliki broj fajlova i informacija o podesivim parametrima,
tako da je neophodno da se jednom podeeno okruenje
moe ponovo uitati. To je i omogueno, a sve potrebne
informacije jednog radnog okruenja uvaju se u fajlu sa
ekstenzijom .mot [5]. Treba imati u vidu da se promjenljve
ne mogu pratiti on-line, ve se odabrane promjenljive
snimaju u memoriji kontrolera, da bi se po stopiranju
aplikacije uitale. Razlog za of-line snimanje podataka je taj
to bi itanje podataka u toku izvrenja programa oduzelo
mnogo procesorskog vremena, jer je komunikacija izmeu
ploe i raunara vrlo spora. Takoe, treba naglasiti da je kod
upravljanja BLDC motorom optereen malim periodom
semplovanja prilikom kontrole struje, a i kontrola brzine nije
zanemarljiva.
Slika 3. Zadavanje reference
Jedan od ugraenih modula DSPMOT-a omoguava
defnisanje referentnog signala koristei grafiki interfejs,
predstavljen na slici 3. Zadavanje reference se postie
pomou taaka sa definisanim vrijednostima koje se upisuju
u polja Time i Speed Reference. Ukoliko zatim
pritisnemo Insert, tada e se na grafiku pojaviti nova taka
sa zadatim vrijednostima. Meutim, ukoliko pritisnemo
Update, tada e trenutno aktuelna taka (ona koja je
obiljeena crvenom bojom) dobiti novu vrijednost. Ipak,
najjednostavniji pristup je korienje mia. Naime, ukoliko se
strelica mia dovede do take iju vrijednost elimo da
promjenimo, tada se ona moe pomjeriti strelicom ako
istovremeno drimo pritisnut lijevi taster mia. Ovaj metod je
vrlo pogodan, ali je neprecizan. Preporuuje se
kombinovanje obje tehnike. Ukoliko elimo da izbriemo
neku taku, poslije selektovanja jednostavno pritisnemo
Remove. Naredbom Import se mogu uitati podaci za
take iz neke datoteke, ali treba imati u vidu da je
maksimalan broj taaka 100. Opcija Continuous Movement
se koristi ukoliko elimo da se zadati ciklus beskonano
ponavlja, za razliku od opcije Number of Cycles kojim
definiemo broj ciklusa. Opcijom Interpolation Type se
definie tip funcije koja prolazi kroz zadate take. Odnosno,
da li je ona dio-po-dio linearna, ili je kontinualna.
Sa razliitim vrijednostima parametara PI regulatora,
sistem e naravno imati razliite performanse. To emo
pokazati na sledeim primjerima, u kojima emo mijenjati
samo parametre regulatora brzine. U prvom sluaju, slika 4,
parametri e imati sledee vrijednosti: koeficijent
proporcionalnog dejstva (Kp) = 300, koeficijent integralnog
dejstava (Ki) = 40 i period odabiranja (h) = 1ms.
Slika 4. Odziv sistema za Kp=300, Ki=40, h=1ms
(za regulator brzine)
Meutim, ukoliko poveamo koeficijent proporcionalnog
dejstvo na vrijednost 600 (dva puta vie), tada e se sistem
pri istoj referenci odazvati kao na slici 5.
Slika 5. Odziv sistema za Kp=600, Ki=40, h=1ms
(za regulator brzine)
32
5. ZAKLJUAK
Osobine DSP procesora mogu se koristiti u cilju to
jednostavnijeg i to breg procesiranja postojeih
algoritama, kao i poboljanja dinamikog odziva sistema, ili,
u mnogim sluajevima, za primjenu u mnogo kompleksnijim
sistemima zatvorenih petlji bez senzora gdje kontrolni
algoritmi koriste predvianje za kjune promjenljive u
povratnoj sprezi, rae nego stvarna mjerenja. Ova mogunost
upravljanja elektrinim motorima sa manjim brojem senzora
dovodi do velikog smanjenja cijene kao i ukupnog
poboljanja osobina elektromotornih pogona. Korienjem
DSP kontrolora omoguava se primjena kompleksnih fukcija
kotrole koristei fleksibilne softvere, to je mnogo
jednostavnije konstruisanje hardvera za specifine funkcije i
primjene [2].
LITERATURA
[1] Prof. dr urovi Momir i dr Gojko Joksimovi,
Specijalne elektrine maine, Podgorica 2001.
[2] Prof. dr urovi Momir, Upravljanje u realnom
vremenu, Podgorica 1999.
[3] Padmaraja Yedamale, Brushless DC (BLDC) Motor
Fundamentals, Microchip Technology Inc,2003.
[4] V. Ambroi, Pretvarai i modulacijske metode, Rijeka
2001.
[5] Texas Instruments, MSK2407&MCK2407 User Manual,
Tehnosoft S.A, Switzerland 2002.
[6] Texas Instruments, DMCode-S (BL) User Manual,
Tehnosoft S.A, Switzerland 2001.
[7] Texas Instruments, TMS320LF/LC240x DSP Controllers
Systems and Peripherals Reference Guide, Tehnosoft
S.A. 2000.
 Informacione tehnologije IT'11

OBEZBJEIVANJE KVALITETA KOD UENJA NA DALJINU

QUALITY ASSURANCE IN DISTANCE LEARNING
Aleksandra Radulovi, Center of Information Technology - University of Montenegro
Boo Krstaji, Faculty of Electrical Engineering

Sadraj U radu su, nakon uvodnih razmatranja o potrebi obezbjeivanja kvaliteta kod uenja
na daljinu, prezentovani standardi i relevantne preporuke. Kako je uenje na daljinu jedan od
vidova visokokolskog obrazovanja, dat je pregled usvojenih evropskih standarda za obezbjeenje
kvaliteta u visokom obrazovnju. Poto u Evropi ne postoji jedinstven standard za obezbjeivanje
kvaliteta kod uenja na daljinu dat je primjer i osnovna naela nacionalnog standarda UK.
Abstract After the introductory discussion about the need to provide quality in distance
learning, relevant standards and recommendations is presented in this paper. A review of the
adopted European standards for quality assurance in higher education is given, as distance
learning is one aspect of higher education. An example of the basic principles of national
standards UK is provided, because in Europe there is no single standard for quality assurance in
distance learning.

1. INTRODUCTION To improve education efficiency by: providing increased

E-learning signify all forms of technology-supported
learning, such as distance learning, online learning, online
education, distance education, technology-enhanced
education, flexible learning, flexible education and IT-
supported education. The concept of e-learning is relevant
both in distance education and campus-based learning [1].
Quality assurance is one approach, defined as the
assembly of all functions and activities that bear upon the
quality of a product or service so that all are treated equally,
planned, controlled and implemented in a systematic
manner. More specifically, a Quality Assurance (QA)
system documents procedures with the aim of ensuring that
the overall process meets specified objectives and to
demonstrate that quality is a managed outcome [2].
This paper surveys and analyzes current practices and
principles for Quality Assurance (QA) in Distance Learning
(DL). The analysis focuses primarily on QA practices in DL
in Europe, but also provides insight in such practices
elsewhere in the world.
2. WHAT IS QUALITY ASSURANCE IN DISTANCE
LEARNING?
The issue of whether e-learning offers higher, equal or
lower quality in comparison to other types of high education
has not been dealt with in this paper. Instead, the paper
focuses on the more open question of what quality in distance
learning actually comprises. How can quality be defined in
this context in order to be assessed?
Quality is described as a concept rather than a technique,
so its implementation is very much dependent on the type of
organization or process and practice at hand. There are many
different approaches to quality, most of which are applied at
the organizational level rather than that of individual modules
or projects.
QA is needed in eLearning (and DL like part of
eLearning) :
To improve student access to course presentations and
processes.
opportunities for collaborative and problem-based learning;
encouraging eLearning practices that can be used to free up
class contact time for more productive pedagogical
approaches than didactic lecturing; reducing the necessity of
excess time teaching areas that can be more clearly illustrated
using eLearning tools and storing class resources in a Web-
based repository for all hour access.
To improve education effectiveness by: enhancing
delivery in areas that students typically find conceptually
difficult; enabling and encouraging student interaction and
structured discussion; facilitating increased levels of tutor
involvement with students as a group and as individuals;
providing opportunity for preview / review of resources
online; providing an overall education context that ensures
the sound application of eLearning tools within a course;
working with subject matter experts to ensure that technology
is applied in a way that identifies their unique needs, and that
sets innovative approaches in ways relevant to the subject
matter.
In the 2003 Berlin communiqu the Ministers of
Education committed themselves to supporting further
development of quality assurance at institutional, national
and European level. The Berlin Communiqu requested the
ENQA [3], a European forum for exchange of practice in
quality assurance, EUA [4], EURASHE [5] and ESIB [6] to
agree on a set of standards, procedures and guidelines on
internal and external quality assurance and a peer review
system for quality assurance bodies. ENQAs report on
Standards and Guidelines for Quality Assurance in the
European Higher Education Area was published 2009 [7].
One of the recommendations for further development of
the Bologna Process was to extend quality assurance,
accreditation and qualifications frameworks to e-learning and
other non-classical modes of delivery in an integrated
approach encompassing the full range of higher education
[8].
Regarding above we will explore general QA in high
education and some additional for QA in elearning.

33
3. QA IN GENERAL
Quality Assurance is an ongoing, continuous process of
evaluating the quality of a higher education system,
institutions, or programmes. Many systems make a
distinction between internal quality assurance (i.e. inter-
institutional practices in view of monitoring and improving
the quality of higher education) and external quality
assurance (i.e. inter or suprainstitutional schemes assuring
the quality of higher education institutions and programmes).
The scope of quality assurance is determined by the shape
and size of the higher education system. Quality assurance is
often considered as a part of the quality management of
higher education [9].
Quality assurance in higher education is by no means
only a European concern. All over the world there is an
increasing interest in quality and standards, reflecting both
the rapid growth of higher education and its cost to the public
and the private purse.
Detailed list on standards and guidelines for internal and
external quality assurance arrangements for higher education
institutions are provided in ENQAs report Standards and
Guidelines for Quality Assurance in the European Higher
Education Area was published in 2009 (Helsinki, 3rd
edition) [10]. Here is the list of standards:
European standards for internal quality assurance
within higher education institutions:
Policy and procedures for quality assurance: Institutions
should have a policy and associated procedures for the
assurance of the quality and standards of their programmes
and awards. They should also commit themselves explicitly
to the development of a culture which recognizes the
importance of quality, and quality assurance, in their work.
To achieve this, institutions should develop and implement a
strategy for the continuous enhancement of quality. The
strategy, policy and procedures should have a formal status
and be publicly available. They should also include a role for
students and other stakeholders.
Approval, monitoring and periodic review of programmes
and awards: Institutions should have formal mechanisms for
the approval, periodic review and monitoring of their
programmes and awards.
Assessment of students: Students should be assessed
using published criteria, regulations and procedures which
are applied consistently.
Quality assurance of teaching staff: Institutions should
have ways of satisfying themselves that staff involved with
the teaching of students are qualified and competent to do so.
They should be available to those undertaking external
reviews, and commented upon in reports.
Learning resources and student support: Institutions
should ensure that the resources available for the support of
student learning are adequate and appropriate for each
programme offered.
Information systems: Institutions should ensure that they
collect, analyse and use relevant information for the effective
management of their programmes of study and other
activities.
Public information: Institutions should regularly publish
up to date, impartial and objective information, both
quantitative and qualitative, about the programmes and
34
awards they are offering in according to the relative national
law and the European law, about authors rights, and
intellectual property.
European standards for the external quality assurance
of higher education:
1. Use of internal quality assurance procedures: External
quality assurance procedures should take into account the
effectiveness of the internal quality assurance processes
described in Part 1 of the European Standards and
Guidelines.
2. Development of external quality assurance processes:
The aims and objectives of quality assurance processes
should be determined before the processes themselves are
developed, by all those responsible (including higher
education institutions) and should be published with a
description of the procedures to be used.
3. Criteria for decisions: Any formal decisions made as a
result of an external quality assurance activity should be
based on explicit published criteria that are applied
consistently.
4. Processes fit for purpose: All external quality assurance
processes should be designed specifically to ensure their
fitness to achieve the aims and objectives set for them.
5. Reporting: Reports should be published and should be
written in a style, which is clear and readily accessible to its
intended readership. Any decisions, commendations or
recommendations contained in reports should be easy for a
reader to find.
6. Follow-up procedures: Quality assurance processes
which contain recommendations for action or which require a
subsequent action plan, should have a predetermined follow-
up procedure which is implemented consistently.
7. Periodic reviews: External quality assurance of
institutions and/or programmes should be undertaken on a
cyclical basis. The length of the cycle and the review
procedures to be used should be clearly defined and
published in advance.
8. System-wide analyses: Quality assurance agencies should
produce from time to time external audit, summary reports
describing and analysing the general findings of their
reviews, evaluations, assessments etc.
4. QA IN DL
Despite a long and generally successful track record DL
is still required to prove that the quality of student learning is
at least equivalent to face-to-face teaching. A comprehensive
quality assurance (QA) system can help accomplish this [11].
Development of the DL QA system required firstly a firm
set of responsibilities and activities performed by the higher
educational institution. Once these were identified, quality
assurance processes were created to make sure that various
quality outcomes were met during development.
Foundational to these processes is a set of aims, objectives
and core values. There are different visions of eLearning at
most of European universities, and the culture of quality in
eLearning at universities is frequently weak. Likewise, there
is no unified approach to QA in DL adopted from relevant
European institutions. Still, there have been several
initiatives in the past to address quality in ICT-based or e-
learning.
 For example, the Quality Assurance Agency for Higher
Education (QAA) [12] from UK has set off to develop a
comprehensive QA process for higher education. As a part of
this development, QAA has produced a Code of Practice for
Quality Assurance in Higher Education in the form of a
series of self-contained sections covering the management of
quality and standards in all teaching and learning activities.
One of these sections covers certain distinguishable aspects
that are commonly found under varying labels as components
within systems of DL [1]:
Materials-based learning. This dimension of a
distance-learning system refers to all the learning resource
materials made available by the programme provider to
students studying at a distance.
Programme components delivered by travelling
teachers. This dimension refers to the staff of the providing
institution who travel on a periodic basis to the students
location to deliver components of the programme.
Learning supported locally.
Learning supported from the providing institution that
is remotely located from the student.
The terms set out above refer to dimensions that are
common components within systems of DL, but for which
there are no uniform labels.
In addition, QAA Code of Practice covers the following
four areas in terms of QA in DL:
1) System design - the development of an integrated
approach
Higher education by distance learning should be
underpinned by principles that are generally relevant to
higher education. An institution that aims to offer distance
learning programmes of study should design and manage its
operations in a manner that applies those principles and, at
the same time, takes full account of considerations that are
specific to teaching its students at a distance.
The provision of programmes of study by distance
learning should form part of an explicit strategy for achieving
an institution's stated aims, and the distance learning system
or systems should be designed and developed in ways that
reinforce the strategy.
Prior to offering programmes of study by distance
learning, an institution should explicitly design and test its
system for administering and teaching students at a distance
and plan for contingencies in order to meet its stated aims in
terms of academic quality and standards.
An institution should safeguard its position in respect of
the legislation in any country in which its programmes of
study are proposed to be made available by distance learning.
A providing institution's plans for offering programmes
of study by distance learning should be financially
underwritten for the full period during which students will be
studying the programmes, and at a level that safeguards the
quality and standards to which the institution is committed.
2) The establishment of academic standards and
quality in programme design, approval and review
procedures
The providing institution is responsible for ensuring that
programmes to be offered at a distance are designed so that
the academic standards of the awards will be demonstrably
comparable with those of awards delivered by the institution
in other ways and consistent with any relevant benchmark
35
information recognised within the country. In designing
distance learning programmes of study, and any component
modules, a providing institution should ensure explicit and
reasoned coherence between the aims and intended learning
outcomes on the one hand, and the strategies for teaching at a
distance, the scope of the learning materials and the modes
and criteria of assessment on the other.
A providing institution is responsible for ensuring that the
design of distance learning programmes of study provides
learning opportunities which offer students a fair and
reasonable chance of achieving the academic standards
required for successful completion.
A providing institution should have processes for
approving distance learning programmes of study which,
while underpinned by principles relevant to all educational
programmes, take specific account of the requirements of the
system of distance learning that have been adopted as well as
of the opportunities provided for scrutiny.
A providing institution's processes for approving
programmes of study, and any component modules, should
include an element of scrutiny external to the institution.
Once designed and in use, an institution should ensure
that programmes of study and component modules are
monitored, reviewed and subject to re-approval regularly.
Institutions should particularly ensure that the content of all
learning materials remains current and relevant and that
learning materials, teaching strategies and forms of
assessment are improved in the light of adopted feedback
results.
3) The assurance of quality and standards in the
management of programme delivery
The providing institution is responsible for managing the
delivery of each distance learning programme of study in a
manner that safeguards the academic standards of the award.
The providing institution is responsible for ensuring that
each distance learning programme of study is delivered in a
manner that provides, in practice, a learning opportunity
which gives students a fair and reasonable chance of
achieving the academic standards required for successful
completion.
Learning, although at a distance, should be treated as an
activity that involves all participants in the system, and as an
activity in which monitoring, review and feedback are
regularly used to enhance all components of teaching,
learning and the system of delivery.
4) Student development and support
In respect of students taught at a distance, a providing
institution should give explicit attention to its responsibility
for supporting and promoting autonomous learning and
enabling learners to take personal control over their own
development. An institution should set required aims, devise
practical methods for achieving them, and monitor its
practice.
A providing institution should meet the needs of its
students who are studying at a distance by providing
information that is particularly thorough and clear as regards
the nature and expectations of their programme of study
including the relationship between achievement and
assessment, academic progress and accumulation of credit as
well as the characteristics of the distance learning system and
how students interact with it. The provided information
should be conveyed in a manner that enables students to
make informed decisions about their own education, and to
monitor their progress against clear expectations of
achievement.
A providing institution should monitor the
effectiveness of information provided to students and, in light
of its findings, take steps to improve its provision.
An institution should determine what means of
student representation are appropriate and realistic for
students on distance learning programmes of study as well as
provide these students with accurate information about
representation.
4.1 RELEVANT ORGANIZATIONS AND
INSTITUTIONS
Below is a list of relevan organizations and institutions
that are developing standards for QA in DL on European and
national level.
Important European-level associations:
European Association for Quality Assurance in Higher
Education ENQA [3]
European Association of Distance Teaching Universities
EADTU [13]
European association of distance learning EADL [14]
The European Distance and E-Learning Network - EDEN
[15]
The European Foundation for Quality in E-Learning
EFQUEL [16]
Relevant national-level bodies and institutions:
The Quality Assurance Agency for Higher Education
QAA [12]
The Joint Information Systems Committee JISC [17]
Swedish National Agency for Higher Education [18]
Canadian Association for Communicators in Education
CACE [19]
The Distance Education and Training Council-DETC [20]
Open & Distance Learning Quality Council-ODL QC
[21]
Norwegian Association for Distance Education NADE
[22]
Australasian Council on Open, Distance and E-learning
ACODE [23]
Accreditation Organisation of the Netherlands and
Flanders NVAO [24]
5. CONCLUSION
This paper describes existing European practice and
principles for Quality Assurance (QA) in Distance Learning
(DL) . In Europe there is no unified approach to QA in DL
adopted from relevant European institutions. There have been
several initiatives in the past to address quality in ICT-based
or Distance Learning. This paper mostly deals with topic of
QA in higher education (HE), but also on recommendations
of the relevant European agencies, national-level bodies and
institutions about the QA in DL. We gave some general
This paper was carried out within the TEMPUS project:
Enhancing the quality of distance learning at Western
Balkan higher education institutions.
36
approach of QA which can adapt for particular case in
different institutions and for different DL programs.
REFERENCES
[1] Swedish National Agency of Higher Education (HSV),
"E-learning quality: Aspects and criteria for evaluation of
e-learning in higher education", Report
http://www.hsv.se/download/18.8f0e4c9119e2b4a60c800
028057/0811R.pdf
[2] M. Nichols, "Development of a Quality Assurance
System for E-Learning Projects"
http://www.ascilite.org.au/conferences/auckland02/procee
dings/papers/004.pdf
[3] European Association for Quality Assurance in Higher
Education (ENQA); URL: http://www.enqa.eu/
[4] European University Association (EUA);. URL:
http://www.eua.be/
[5] European Association of Institutions in Higher Education
(EURASHE); URL: http://www.eurashe.eu/
[6] National Unions of Students in Europe (ESIB);. URL:
http://www.esib.org/
[7] European University Quality in eLearning - Elearning
Quality In European Universities: Different Approaches
For Different Purposes, 2007
http://unique.europace.org/pdf/WP1-report-
v5_FINAL.pdf
[8] From Berlin to Bergen, General Report of the Bologna
Follow-up Group to the Conference of European
Ministers Responsible for Higher Education, Bergen, 19-
20 May 2005
http://www.bologna-
bergen2005.no/Bergen/050503_General_rep.pdf
[9] Quality Assurance and Accreditation: A Glossary of
Basic Terms and Definitions, Bucharest 2007
http://www.cepes.ro/publications/pdf/Glossary_2nd.pdf
[10] Standards and Guidelines for Quality Assurance in the
European Higher Education Area, ENQA report, 3rd
edition, 2009, European Association for Quality
Assurance in Higher Education, Helsinki, Finland.
http://www.enqa.eu/files/ESG_3edition(2).pdf
[11] Commonwealth of Learning: Quality Assurance in Open
and Distance Learning - Knowledge series
http://www.col.org/PublicationDocuments/pub_KS2005_
QA.pdf
[12] http://www.qaa.ac.uk/
[13] http://www.eadtu.nl/
[14] http://www.eadl.org/
[15] http://www.eden-online.org
[16] http://www.qualityfoundation.org/
[17] http://www.jisc.ac.uk/
[18] http://www.hsv.se/
[19] http://www.cace-acace.org/en/
[20] http://www.detc.org/
[21] http://www.odlqc.org.uk/
[22] http://www.nade-nff.no
[23] http://www.acode.edu.au/
[24] http://www.nvao.net/
 Informacione tehnologije IT'11

PRIMENA SLOODLE ALATA ZA KREIRANJE RAZLIITIH TIPOVA ZADATAKA U

KURSU RAUNARSKA GRAFIKA
APPLYING SLOODLE TOOLS FOR CREATING DIFFERENT TYPES OF ASSIGNMENTS
IN COURSE COMPUTER GRAPHICS
Anelija Mitrovi, Visoka kola Tehnikih Strukovnih Studija aak
Maja Boovi, Danijela Miloevi, Tehniki Fakultet aak

Sadraj Sloodle kurs Raunarska grafika obuhvata razliite nastavne sadraje kreirane
odgovarajuim Sloodle alatima kao to su Webintercom, MetaGloss, Quiz Chair i Prim Drop ija
je primena ukratko opisana. U okviru kursa kreirani su zadaci koji doprinose razvoju smisla za
vezu dvodimenzionalnog i trodimenzionalnog prikaza modela. U radu je detaljno opisan postupak
kreiranja zadataka koji se sastoji iz kreiranja modela i definisanja zahteva zadataka.
Abstract Sloodle course Computer graphics includes variety of teaching topics which are designed
by appropriate Sloodle tools such as Webintercom, MetaGloss, Quiz Chair and Prim Drop whose
application is briefly described. Within the course, assignments are designed to contribute
developing a sense of connection between two-dimensional and three-dimensional view of the
model. The paper describes in detail the process of creating assignments consisting of creating
models and defining the required tasks.

1. UVOD strane ukazuju na to da je kurs vezan za nastavne aktivnosti u

U okviru predmeta Raunarska grafika studenti stiu
osnovna znanja iz grafikog prikazivanja trodimenzionalnih
modela u ravni i prostoru upotrebom raunara. Shvatanje
prostora i prostornog izgleda modela je neophodno kako bi se
modeli tano prikazali, to moe predstavljati veliki problem
za studente koji nemaju dobar oseaj za prostor. Imajui u
vidu da su psiholozi dokazali da se oseaj za prostor moe
poboljati vebanjem, to predstavlja jedan od osnovnih
ciljeva koje treba postii u nastavi.
Uvoenjem Sloodle-a i njegovim prilagoavanjem
potrebama Raunarske grafike nastava bi se mogla uiniti
prihvatljivijom i razumljivijom. Sloodle omoguava
korisnicima izvravanje neophodnih aktivnosti u toku kursa,
kako iz Second Life-a, tako i iz Moodle-a, pri tome dodatno
personalizujui aktere uenja [1] .
Second Life-u.
Za ostvarivanje interakcije Moodle-a sa Second Life-om
koriste se Sloodle alati. Na Sloodle ostrvu
(http://slurl.com/secondlife/Sloodle/122/74/23) nalaze se
Sloodle objekti koji se mogu preuzeti a nakon toga rezovati.
Pod rezovanjem (eng. rez) se podrazumeva kreiranje ili
pozivanje neega iz inventara. Sloodle Set (slika 1) kreira i
kontrolie veinu drugih objekata i on je unutar virtuelnog
sveta najvanija komponenta Sloodle-a. Sloodle Set
automatizuje rezovanje i konfigurisanje veine drugih
Sloodle objekata, ime omoguuje da posao nastavnika bude
bri i laki. Jednom podeen i konfigurisan Sloodle Set moe
rezovati sve ostale Sloodle alate. Postoje dve metode za
povezivanje Sloodle Set-a na Moodle: notecard i Web
konfiguracija. Za povezivanje Sloodle Set-a na kurs
Raunarska grafika koriena je metoda web konfiguracije.

2. IMPLEMENTACIJA SLOODLE KURSA

RAUNARSKA GRAFIKA

Kurs Raunarska grafika postavljanjen je na sajtu Key to

School (http://www.keytoschool.com) koji prua besplatan
Moodle hosting. U okviru kursa predviena je realizacija
nastavnih tema kao to su: Osnovni principi 3D modeliranja,
3D modeliranje i tehniki crtei, Korisniko okruenje
programa CATIA V5, Skup paleta alata za skiciranje, Skup
paleta alata za kreiranje delova, Modeliranje prizmatinih
delova, Modeliranje rotacionih delova i Generisanje tehnikih
crtea itd.
Slika 1: Preuzimanje Sloodle Set-a iz Second Life-a
Za povezivanje Moodle kurs sa Second Life-om koristi se
modul Sloodle Controller koji kontrolie svaki Sloodle Nakon povezivanja Moodle kursa sa Second Life-om vri
pristup kursu. Pored ovog modula dodaje se i modul se povezivanje Moodle naloga studenata sa njihovim
Distributor koji se koristi za distribuciju objekata. Moduli nalogom u Second Life-u. Ovaj postupak se naziva
Sloodle kontroler i distributer koji se nalaze na vrhu poetne autorizacija avatara koji e u nastavku biti opisan.

37
3. AUTORIZACIJA AVATARA SA MOODLE
KORISNIKIM NALOZIMA
Za povezivanje avatara korisnika Second Life-a sa
njihovim nalozima na Moodle sajtu koriste se alati za
upisivanje koji proveravaju dozvolu pristupa u virtuelnu
uionicu i pomau pri registraciji. To se zove "autorizacija
avatara" ili "registracija avatara". Postoje razliiti naini da se
autorizacija uradi. U ovom kursu se koristi objekat pod
nazivom "RegEnrol Booth" (slika 2). Ovaj objekat se
distribuira kao deo Sloodle Set-a i njega u Second Life-u
postavlja nastavnik nakon konfigurisanja Sloodle Set-a. Kada
je RegEnrol Booth rezovan dodirne se panel na kome pie
Touch to register your avatar in Moodle. Time je izvrena
autorizacija avatara.
Slika 2: Autorizacija avatara u Second Life-u
4. SLOODLE ALATI KORIENI NA KURSU
Za potrebe Sloodle kursa Raunarska grafika iz Sloodle
Set-a korieni su alati: Webintercom, MetaGloss, Quiz Chair
i Prim Drop. Nain njihove primene u upravljanju
obrazovnim aktivnostima ukratko je opisan u daljem tekstu.
Nakon upoznavanja studenata sa Osnovnim principima
3D modeliranja kroz materijal za uenje koji je postavljen na
kursu studenti mogu uestvovati u diskusiji o datoj temi
pomou alata Chat /Webintercom. Webintercom povezuje
javna tekst askanja u Second Life-u sa chatroom-om u
Moodle-u. To omoguava da se razgovor deli izmeu
studenata koji su u Second Life-u sa onima koji su u Moodle-
u, to je korisno ako neki studenti nemaju pristup Second
Life-u [2]. Zahvaljujui injenici da je Webintercom-chat
sinhrona aktivnost, studenti mogu da diskutuju u zakazano
vreme o osnovnim principima 3D modeliranja na elu sa
nastavnikom kursa.
Osim toga, studenti mogu videti znaenje osnovnih
pojmova koji se odnose na principe 3D modeliranja pomou
renika Glossary / MetaGloss to je takoe jedan od veoma
korisnih alata Sloodle-a. MetaGloss je Second Life objekat
koji omoguava pristupu Moodle reniku.
U cilju procene svog znanja o temi ove nedelje studenti
mogu uzeti standardni kviz iz Moodle-a. Pored Moodle-a oni
mogu kviz preuzeti i u Second Life-u [3]. Za tu svrhu se
38
koristi Sloodle Quiz Chair (slika 3). Da bi se aktivirao kviz
studenti treba da sednu na stolice. Kviz je predstavljen kao
dijalog prompt. Izborom jednog od ponuenih odgovora,
stolica se podie ili ostaje na istom mestu u zavisnosti od toga
da li je odgovor taan ili ne. Kada zavre kviz u Second Life-
u, studenti mogu da kliknu na kviz ispod da bi videli svoju
ocenu Nastavnik moete videti ocene svih pokuaja.
Slika 3: Pitanja iz kviza u Moodle-u i Second Life-u
Nakon provere teorijskih znanja, studenti treba da budu u
mogunosti da primene njihova znanja u praksi. U tu svrhu
kreirani su zadaci koji su postavljeni u okviru teme 3D
modeliranje i tehniki crtei. Glavni cilj ovih zadataka je da
studenti kroz izradu postavljenih zadataka razviju smisao za
vezu dvodimenzionalnog i trodimenzionalnog prikaza modela
i provere svoje znanje koje se odnosi na crtanje
odgovarajuih izgleda na osnovu 3D modela i obrnuto, da na
osnovu izgleda kreiraju 3D modele. Kreiranje zadataka
sastoji se iz dva koraka: kreiranja modela i definisanja
zahteva zadataka.
4.1 KREIRANJE MODELA
Kreiranje modela u Second Life-u je jednostavno, dok je
za kreiranje impresivnih stvari potrebno dosta prakse. Postoje
odreena mesta u Second Life-u za vebanje ovih vetina i ta
mesta se nazivaju Sandbox. Za Sandbox se moe rei da
predstavlja izdvojeni javni prostor gde stanovnici Second
Life-a vebaju izgradnju razliitih objekata [4].
Za potrebe zadataka u okviru kursa koriste se sloeni
modeli. Za njihovo kreiranje upotrebljava se alat Create iz
palete Tool Palette. S obzirom da su modeli sloeni oni se
sastoje iz nekoliko primova. Prim je skraenica od primitive i
primovi su blokovi za gradnju u Second Life-u. Moe se rei
da je u Second Life-u sve konstruisano od primova. Postoji
15 razliitih originalnih oblika primova koji se mogu izabrati
a podrazumevani oblik prima je kocka. Modeli se kreiraju
izborom odgovarajuih primova, klikom na teren ili otvoren
prostor. U prozoru Edit koriene su opcije za pomeranje,
rotiranje i istezanje ukako bi se dobio odgovarajui izgled
modela. U kartici Object unete su precizne mere, ugao
rotacije, veliina i oblik otvora. Model prikazan na slici 4
sastoji se od pet primova, pri emu su tri prima kocke sa
otvorima, dva prima kocke bez otvora.
Prikazani primovi su povezani tako da formiraju skup koji
omoguava kretanje primova kao unije vie elemenata.
Povezivanje primova je relativno jednostavno. Da bi se
napravio trajni link, primovi su izabrani pomou opcije Shift,
a zatim povezani opcijom Tool/Link [5].
 Zadatak studenata je da prepoznaju odgovarajui model i
nakon toga model predaju u Prim Drop. Da bi stuudenti
predali svoj zadatak potrebno je da podese "Copy/Transfer"
dozvolu, zatim kliknu na Prim Drop alat (slika 6), odaberu
Submit opciju i prevuku model u Prim Drop.

Slika 4: Model kreiran u Second Life-u

4.2 DEFINISANJE ZAHTEVA ZADATAKA

Na Moodle kursu u okviru druge sedmice postavljena su

tri zadatka sa definisanim zahtevima. U nastavku e biti
ukratko objanjen svaki od zahteva zadataka.

U prvom zadatku od studenata se zahteva da nacrtaju

potrebne izglede na osnovu predstavljenog 3D modela u
Second Life-u koji se nalazi na lokaciji
slurl.com/secondlife/Sloodle/84/199/27 (predvieno da se
studenti prijave na ovu lokaciju). Studenti treba da crte
urade u AutoCAD-u ili CATIA-i i postave u prilogu na
Moodle-u [6] (slika 5). Slika 6: Upotreba Prim Drop alata

U treem zadatku (slika 7) dati su izometrijski izgledi

modela A, B i C, a ispod njih su nasumino poreani izgledi
a, b i c tih modela [7]. Potrebno je da studenti odrede koja tri
izgleda odgovaraju svakom od tih modela a zatim kreiraju
modele na osnovu njihovih izometrijskih izgleda i predaju ih
u Prim Drop alat (slika 8).

Slika 5: Zadatak 1 postavljen na Moodle kursu

U drugom zadatku studentima je u okviru Moodle kursa

prikazana slika 5 sa izgledima odgovarajueg modela.
Potrebno je da studenti pristupe Second Life-u gde se na
odreenoj lokaciji nalazi vie kreiranih modela meu kojima
i model iji su izgledi prikazani.

Slika 7: Sparivanje izometrijskih i ortogonalnih izgleda

Za razlika od prethodna dva zadatka kojima se proces

vizuelizacije ini efikasnijim, ovaj zadatak studentima prua
Slika 5: Izgledi odgovarajueg modela mogunost usavravanja vetine kreiranja modela.

39

Slika 8: Predaja kreiranih modela
5. ZAKLJUAK
U skladu sa Sloodle potencijalom za bolje razumevanje i
vizuelizaciju trodimenzionalnih modela implementiran je
kurs Raunarska grafika. Nastava na kursu Raunarska
grafika dodatno je poboljana kreiranim nastavnim
materijalima i odgovarajuim Sloodle alatima. Nastavni
materijali koji imaju znaajnu ulogu u razvoju vizelizacije
jesu i zadaci. Postoji nekoliko tipova zadataka i njihov cilj je
da studenti razviju smisao za vezu dvodimenzionalnog i
trodimenzionalnog prikaza modela i provere svoje znanje
40
koje se odnosi na crtanje odgovarajuih izgleda na osnovu 3D
modela i obrnuto, da na osnovu izgleda kreiraju 3D modele.
LITERATURA
[1] Sloodle site. Dostupno na:
http://www.sloodle.org/moodle/
[2] J. Brown, R. Adler, Minds on Fire Open Education, the
Long Tail, and Learning 2.0. Dostupno na:
http://net.educause.edu/ir/library/pdf/ERM0811.pdf
[3] A. Mitrovi, D. Miloevi, M. Boovi, :Applying
Sloodle environment for Computing Graphics course
preparation, ICL 2009, Villah, Austria
[4] How Second Life Works. Dostupno na:
http://computer.howstuffworks.com/internet/socialnetwo
rking/networks/second-life5.htm
[5] How To Build in Second Life. Dostupno na:
http://www.uncp.edu/home/acurtis/NewMedia/SecondLi
fe/
HowToBuildInSecondLife.html#sandboxes
[6] M. Boovi, A. Mitrovi, D. Miloevi, "Using LSL to
create students assignments in Sloodle course computer
graphics", International Educational Technology
Conference, IETC 2010, April 26-28, 2010 Istanbul,
Turkey, pp. 1674-1678.
[7] . Papi, D. orevi, "Tehniko crtanje sa nacrtnom
geometrijom" Kragujevac, 1996.
 Informacione tehnologije IT'11

BENCMARKING ZA OBEZBEIVANJE KVALITETA STUDISKIH PROGRAMA

IZVOENIM PUTEM ELEKTRONSKOG UENJA
BENCHMARKING FOR QUALITY ASSURANCE OF E-LEARNING STUDY PROGRAMES
Ivan Kraljevski, Sime Arsenovski, Faculty of ICT, FON University, Skopje, Republic of Macedonia
Suzana Loskovska, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, University St. Cyril and Methodius in
Skopje, Republic of Macedonia

Sadraj -
a e-Learning (Distance learning) .

, .
Abstract - This paper surveys and analyzes current benchmarking schemes used for Quality
Assurance (QA) in e-Learning (distance learning) study programmes and courses. The analysis
focuses primarily on benchmarking methodologies and tools in Europe, but also provides insight
in such practices elsewhere in the world.

1. INTRODUCTION Benchmarking is a management tool that has been applied

One of the most common definitions for Benchmarking is
given b y Rob ert Ca mp, th e lo gistics eng ineer wh o in itiated
Xeroxs be nchmarking program: Benchmarking is the
search for industry best practices that lead to superior
performance.[1]. There are many other definitions some of
them are more com plicated wh ile o thers are sim pler. For
example [2]:
Put quite simply, benchmarking is the art of finding out-
in a completely straightforward and open way-how others go
about organizing and implementing the same things you do
or that you plan to do. The idea is not simply to compare
your efficiency with others but rather to find out what exact
process, procedures, or technological applications produced
better results. And when you find something better, to use or
copy it-or even improve upon it still further.
In the context of the Academy/JISC Ben chmarking of e-
Learning E xercise, De rek Morrison o ffers the f ollowing
operational definition (From the HE A/JISC e-Benchmarking
Wiki):
An opportunity facilitated by a recognized methodology,
for rigorous institutional reflection and analysis of e-
Learning provision, processes and practice which can be
used to inform internal decision-making, policy, practice, and
further development; and if desired, enables institution to
draw their own comparisons with other institutions with
whom they have established a relationship and who have
undertaken a similar exercise.
The wide appeal and acceptance of benchmarking has led
to various benchmarking methodologies emerging. The m ost
prominent methodology i s t he 12 st age m ethodology
propounded by R obert C amp [ 1], which i ncludes: 1 . Se lect
subject a head, 2. Define t he pr ocess, 3 . Id entify potential
partners, 4. I dentify dat a so urces, 5. C ollect dat a and sel ect
partners, 6. Det ermine the gap, 7. Establish pr ocess,
differences, 8 . Target f uture perf ormance, 9. C ommunicate
10. Adjust goal, 11. Implement and 12. Review/recalibrate.
in m any areas of busi ness. However in the case of
universities it was m ostly o riented to benchmarking o f
administrative p rocesses; v ery litt le was d irected to ward e-
Learning and onl y somewhat more was re levant. Thi s h as
been changed over the period 2005-2008, when a lar ge-scale
e-Learning de velopment pro gramme, t he Benchmarking and
Pathfinder programme, has been f unded by t he Higher
Education Funding Council for England (HEFCE) [3] and E-
xcelence asses sment schem e was devel oped bet ween 2 005-
2007. The m ain goal o f a ny be nchmarking m ethodology is
that th e in stitution under su rvey h as to u ndertake a
fundamental analysis o f its ow n e-Le arning processes,
provision and practice on which its own f uture development
decisions could be based.
Benchmarking schemes consists of a su ite of qu antitative
and qualitative indicators on the uptake, use and impact of e-
Learning in the in stitution under survey. These indicators are
used to design ite ms fo r a surv ey to gather quantitative d ata
for benchmarking. T he data formed basel ine i ndicators t hat
are used to establish organizational goals and benchmarks for
e-Learning. T he be nefits of benchmarking are categori zed
under t hree purposes: re porting, performance m anagement,
and service i mprovement. A set of practical strategies is
derived from t he cases fo r c onsideration by other
organizations i nterested i n benchmarking e -Learning
services.
This pa per s urveys an d ana lyzes curre nt benc hmarking
schemes u sed for Quality Assu rance (QA) i n e-Learnin g
(distance l earning) st udy programmes and c ourses. The
analysis foc uses pri marily o n be nchmarking m ethodologies
and t ools i n Eur ope, but also p rovides i nsight i n s uch
practices elsewhere in the world. The broader insight is given
for the E-xcellence because of its significa nce and influence
in the E uropean Hi gher E ducation Area, respectively e MM
(e-learning M aturity Mo del) for t he universities in UK as
well as Australia and New Zealand [18].
2. BENCHMARKING IN E-LEARNING
In rece nt years there has been i mmense g rowth in th e
application of benc hmarking m ethodologies speci fically t o

41
university u se o f edu cational tech nology, in itially in New
Zealand, then in Europe incl uding the UK under the auspices
of the Hi gher Education Academy and most recently
spreading to the US. There are many benchmarking projects
and initiatives developed under EU projects, like:
BENVIC 1 999-2001 [ 4], us es ei ght core meta-indicator
associated with a range of assessm ent measurem ents
(indicators) which enables BENVIC users to carry out an
initial b enchmarking diagnostics. Th ere are in to tal 72
structural and practice indi cators whic h are metrically
based, i.e. are scored on a scale of 0-2.
CHIRON [ 5] i s an EU-f unded pr oject (un der t he
Leonardo programme) whose aim is "to develop reference
material prese nting and a nalyzing resea rch outcomes,
experiments and best practice solutions for new forms of
e-Learning, b ased on integration of br oadband we b,
digital TV an d m obile te chnologies for u biquitous
applications in the sector of non-formal and informal life-
long learning". As part of this brief, CHIRON appears to
be developing a benchmarking methodology. There are 11
criteria, divided into a total of 216 indicators. Most of the
indicators a re best described as spe cific an d rather
detailed e-Learning standards and guidelines (for example
on house style, usability, etc).
ELTI [6] audit was ori ginally developed as part of a JIS C
project an d was designed t o i nform the process of
embedding l earning t echnologies, assi st i n de veloping
appropriate in stitutional stru ctures, cu lture and exp ertise
and t o enc ourage c ross boundary co llaboration and
groupings. The ELTI approa ch focuses on: three gene ral
areas for e xploration: C ulture, infrast ructure, and
expertise. 12 key factors are identified, four in each area ,
up t o 10 ind icators are ag reed, to reflect in stitutional
context, for each factor i ndicators are expresse d as
positive statements, which can be assessed according to a
1-5 scale but can also include qualitative statements.
ACODE [ 7] i s a benchm arking s cheme unde r
development by t he Australasian C ouncil on Open,
Distance and e-Learning. It is a criterion-base d system
where criteria (divided into e ight main benchmark areas)
are sc ored on a 1-5 scale with t he help of scor ing
statements. It takes a relatively wide view of e-Learning,
ensuring linkage with general learning and teaching, with
IT and with staff development processes.
IQAT [8] formally launched in June 2006, is a r elatively
new benchmarking and qu ality en hancement
methodology devel oped by Hezel Assoc iates, a well-
known f irm of e-Learn ing consultants, in con junction
with a n umber o f un iversity partners. It is a co mmercial
and p roprietary web -based t ool t o t rack a nd be nchmark
institutional data syste matically acro ss ti me an d a mong
peer institutions.
MASSIVE [9] is an EU-funded project coordinated by the
University of Gra nada. M ASSIVE prom otes a peer
review eval uation a pproach, base d on m odels widely
tested by the university partners. Via Peer Review Visits,
42
those in charge of the best support services practices will
help eac h university t o refne an d i mprove t heir s upport
services for e-Learning. At this point the project becomes
very similar to a benchmarking project.
MIT90s [10] framework has been used by the University
of St rathclyde (on e of th e 12 in stitutions in th e Hi gher
Education Academy Benchmarking Pilot) to assist in the
structuring of its appr oach t o be nchmarking e-L earning.
The l atest vers ion ( 2.0) of t he Pi ck & M ix m ethodology
uses the MIT90s framework for tagging its criteria in the
Pick&Mix 2.0 release.
Pick&Mix [11] is o ne of the methodologies being trialled
in t he Hi gher Education Academy B enchmarking Pilot,
by three universities: University of Chester, University of
Leicester, Stafford shire Un iversity. Pick &Mix was first
developed i n 2005 after an ex tensive literatu re search t o
suit t he need s of M anchester B usiness School f or a
comparative m ethodology for be nchmarking e-Lea rning,
and a bet a v ersion of 1.0 used fo r a st udy of 12
comparable institutions to Manchester Business School.
OBHE [12] i s benc hmarking m ethodology run by t he
Observatory on Borderless Higher Education. The OBHE
methodology i s a c ollaborative be nchmarking
methodology w here a group o f in stitutions g et to gether
and jointly agree releva nt a reas of i nterest (in this case,
within the e-Learning space) and in a later phase, look for
good practices.
Open ECBCheck [13] is accreditation and quality
improvement scheme for e -Learning programm es and
institutions in international Capacity Building. It supp orts
capacity bui lding o rganisations t o measure h ow
successful t heir e-Learning programmes are and e nables
continuous imp rovement th ough peer co llaboration an d
benchlearning. Du ring t he ( re) certification proces s the
applying organisation i s provided with a T oolKit ( online
digital be nchmark t ool ba sed on Excel) t hat i s t he
foundation for the institution to perform an extensive self-
assessment based on a catalogue of quality criteria.
Five of the above listed benchmarking technologies were
used in t he Benchmarking and Pathfinder programme: ELTI,
eMM, MIT90 s, OBHE/ ACU, Pick &Mix and 77 in stitutions
had undertaken an i nternal e-learning benchmarking exercise
using one of the used benchmarking approaches [3].
While E -xcellence i s use d i n m any benc hmarking
excercises of European universities co-organized by EADTU
(European Asso ciation o f Distan ce Teaching Universities)
and ESMU ( Europen Centre for St rategic M anagement of
Universities).
3. E-XCELLENCE
E-xcellence is a web-based instrument focusing on e-
Learning i n h igher ed ucation. It is a qu ality b enchmarking
assessment t ool t hat c overs t he p edagogical, or ganisational
and techn ical fram eworks with sp ecial atten tion on
accessibility, flexibility and i nteractiveness [14]. E-xcellence
is a pro duct of a t wo-year pr oject star ted i n 2005 with t he
support of t he eLearn ing Programme of th e Eu ropean
Commission ( DG Education an d Culture), where t he main
objective was to set a stand ard for Quality in e-learning. The
project was st arted a nd conducted by EA DTU co operating
with exp erts fro m o ther 12 Euro pean i nstitutions with
significant e xperience i n t he field of e-Learning. The
objective of the p roject was to p rovide a supplementary
instrument wh ich may be used wi th t hese QA p rocesses to
allow th e consid eration of e- Learning de velopments as a
specific feature. In a fi rst stage (2005-2007), the E-xcellence
instrument has been devel oped. In the sec ond stage (2 008-
2009), E-x cellence was up dated with th e in volvement of
some 5 0 u niversities an d 10 assessm ent and accred itation
agencies in intensive local seminars (at national level).
An im portant asp ect of E-x cellence is th at it offers a
European-wide set of benchmarks, independent of particular
institutional or n ational sy stems, an d with gu idance to
educational i mprovement. As well, th ere are also th ree
orientations of the methodology:
Assessment to ol, at b oth institu tional an d p rogramme
level (i.e. benchmarking);
Quality i mprovement to ol, used in in ternal qu ality care
system;
Accreditation t ool f or e-Lea rning st udy p rogramme and
courses accreditation.
The basis of the E -xcellence benchmarking process is to
use an i nstrument th at is b uilt o n d ialogue, by sti mulating
dialogue in a col laborative process to create an environment
of learning from numerous best practices that can differ from
country to country and give valuable input for dialogue. The
instrument i s based on t he E- xcellence manual w hich
contains t he b enchmark st atements, alo ng with th e criteria
and i ndicators: St rategic M anagement, C urriculum Desi gn,
Course D esign, Co urse D elivery, Staf f Supp ort and Stud ent
Support. The instrument i s supplemented by a ful l on-l ine
manual a vailable under the "creative c ommons licens e" at
www.eadtu.nl/e-xcellenceqs.
EADTU started in 200 8 wit h E-x cellence+ to valorising
the developed QA tools. E-xcellence+ promotes the use of E-
xcellence European wide and provides increased performance
and i nnovation i n e-Lea rning by pr omoting e-Lea rning
specific benc hmarking. The E-xcellence+ consortium
consists o f exp ert represen tatives fro m o pen universities,
traditional universities and assessment and accre ditation
bodies i n higher e ducation and adult educat ion al ready
covering 13 countries and reaching out to the rest of Europe.
E-xcellence Tools
The E-x cellence in strument co nsists of a manual and
assessors no tes to assess th e in stitution on its eLearn ing
performance. The manual is based on 32 benchmarks directly
related to e-Learning specific quality criteria. Th ese form the
basis for self a ssessment exercise. Quicksca n is a web based
tool which enables easier gu idance and decision m aking
which cha pters (be nchmarks) ar e of interest fo r the
institution, which can be applied in three ways:
The quick scan as a quick orientation (basic option)
The quick sca n with a revie w at a distance (extende d
option)
43
The qu ick scan with an on-site assessmen t - Fu ll
assessment (most comprehensive option)
The quick scan as a quick orientation
The quick scan is developed to give a first orientation on
the st rengths of e -Learning performance an d fi elds o f
improvement in one institution. These fields of improvement
require further atten tion and will b e t he basis for working
with th e man ual and assesso rs no tes. The o n-line
questionnaire requires to be filled out by different disciplines
in an o rganisation com ing fr om management, cou rse
designers, tutors and students. The result of doing the Quick
Scan must be an agreed overview of benchmarks that fit the
institution as well as a n umber of benchmarks that ask for an
action lin e in the ro admap of improvement. Each st atement
has t o be c onsidered an d judged, i n ot her wo rds h ow t his
aspect of e -Learning is realized in th e cour se or p rogramme
of th e particular in stitution or facu lty. Th e instrument o ffers
the opportunity to make comments on t he specific issues by
indicating: No t Ad equate, Partially Ad equate, Largely
Adequate or Fully Adequate.
The quick scan with a review at a distance
The starting point for th is extended option is the using of
basic qu ick scan . To p rove th at th e an swers th at were filled
out i n t he sca n a re based on s olid facts, reference m aterial
and a r oadmap of i mprovement are re quired. Th e re viewers
look in to th e evidence at a distance a nd deliver a report on
overall performance and recommendations for improvement.
This assessment will en able to determine the performance of
the evaluated e-Learning prog rammes and t o pi npoint t he
requirements for further enha ncement. For receiving the E-
xcellence Asso ciations Lab el th e in stitution are requ ired to
integrate th e relevant b enchmarks in its in ternal Qu ality
Assurance syste m. Th is will g uarantee a co ntinuous an d
repeated use of the E-xcellence benchmarks.
The quick scan with an on-site assessment
This op tion Fu ll assessm ent is th e m ost c omprehensive
option. It is similar to the previous one except that e-Learning
experts (reviewers) will v isit the university and do an on-site
assessment. Officials fro m th e in stitution will meet u p with
the revie wers, and in face -to-face comm unication they will
receive recommendations and advice for improvement.
4. E-LEARNING MATURITY MODEL
e-Learning M aturity Mo del (eMM) [15 ] is a qu ality
improvement framework based on the ideas of the Capability
Maturity M odel (CM M) [1 6] and IS O/IEC 15 504 - SPICE
(Software Process Improvem ent and Capability
dEtermination) methodologies [17]. The underlying idea that
guides the develo pment o f the eMM is th at th e ab ility o f an
institution to be effectiv e in an y p articular area of work is
dependent on its cap ability to en gage in h igh quality
processes that are reproducible and ab le to b e ex tended and
sustained as demand grows.
A key as pect of the eMM is th at it does not rank
institutions, but rat her ackn owledges the reality th at all
institutions wil l h ave asp ects of streng th an d weakn ess t hat
can be l earnt fr om and i mproved. Any benc hmarking
approach that presumes particular e-Learning technologies or
pedagogies is un likely to meaningfully assess a range o f
institutions within a single country, let alone allow for useful
international co llaboration and co mparison, particularly over
an extended period of time.
The eMM provides a set of thirty-five processes, divided
into five proc ess areas, which defi ne a key aspect of the
overall ab ility of in stitutions to p erform well in th e d elivery
of e -Learning. Each proce ss is selected on the ba sis of its
necessity in th e d evelopment an d m aintenance of cap ability
in e-Learning. Capability in each process is described by a set
of practices organised by dimension.
Key Concepts of the eMM
Capability describes the ability of an institution to ensure
that e-Lear ning desi gn, de velopment and depl oyment meet
the n eeds o f stu dents, staff and in stitution. Critically,
capability in cludes th e ab ility o f an in stitution to su stain e-
Learning delivery and the support of learning and teaching as
demand grows and staff changes.
The concept underlying the eMMs use of dimensions is
holistic cap ability. Rath er than t he m odel to m easure
progressive lev els, it d escribes th e cap ability o f a p rocess
from the syn ergistic p erspectives o f Deliv ery, Plan ning,
Definition, M anagement an d O ptimisation. A n organization
that h as d eveloped cap ability o n all d imensions for al l
processes will b e m ore cap able th an one th at h as not. It is
possible to co nduct m ultiple eMM assessm ents with in a
single in stitution, thu s g aining i nsights abo ut disciplinary,
structural or other organizationally important divisions of the
institution.
The eMM divides the capability of institutions to su stain
and del iver e -Learning i nto five major cat egories or process
areas that indicate clusters of strongly related processes.
Learning: Processes that directly impact on peda gogical
aspects of e-Learning (10 processes);
Development: Proce sses s urrounding t he creat ion a nd
maintenance of e-Learning resources (7 processes);
Support: Pr ocesses sur rounding t he s upport an d
operational management of e-Learning (6 processes);
Evaluation: P rocesses surrounding t he e valuation a nd
quality control of e-Learning through its entire lifecycle
(3 processes);
Organisation: Pro cesses asso ciated wit h in stitutional
planning and management (9 processes);
Each process in the eMM is broken down withi n each
dimension i nto p ractices t hat de fine how t he p rocess
outcomes might b e ach ieved b y institu tions. Th ese practices
are either essential for the process to be successfully achieved
or j ust usef ul i n supporting t he outcomes of the part icular
process. The practices are intended to cap ture th e k ey
essences of the differe nt di mensions of t he processes a s a
series of item s that can be assessed easily in a g iven
institutional context.
44
Each practice is rated for pe rformance duri ng an
assessment from not adequat e to fully adequate either by an
external asses sor or a self-a ssessor by reference to the
practice statement. The ratings at each dimension are done on
the basis of the ev idence co llected fro m th e in stitution and
are a combination of whether or not the practice is performed,
how w ell i t appears t o be functioning, an d ho w p revalent i t
appears to be. Once eac h practice has be en assesse d, t he
results are averaged as a rating for the given dimension of the
process. T he cur rent ve rsion of t he eM M was a pplied t o
eleven New Zealan d i nstitutions and on e, m uch larger, UK
institution [18].
5. CONCLUSIONS
This paper presents a s hort r eview of t he most co mmon
benchmarking methodologies that are used in the EHEA and
Australia and New Zealand. These methodologies emerged as
a result of numerous projects focused particular accreditation
and quality assurance of e-Learning study programmes. More
insight was gi ven for the E-x celence and eMM because of
their wi despread usa ge i n m any benc hmarking e xcercises
among European Unive rsities and universities in UK a nd
Australia.
REFERENCES
[1] Robert C. Camp, Benchmarking: The Search for
Industry Best Practices that Lead to Superior
Performance (Milwaukee, WI; Quality Press, 1989), p.
12.
[2] Blake Harris, Best Practices Emerge from the Synergy
of Technology, Processes, and People, Emerging
Technologies, Supplement to Government Technology,
(Oct. 1995), p. 16.
[3] e-Learning benchmarking & pathfinder programme
http://www.heacademy.ac.uk/assets/York/documents/Be
nchmarking/Benchmarking_FINAL.pdf
[4] http://www.benvic.odl.org/
[5] http://semioweb.msh-paris.fr/chiron/
[6] http://elearning.heacademy.ac.uk/wiki/index.php
[7] http://www.acode.edu.au
[8] http://www.iqat.org
[9] http://cevug.ugr.es/massive/
[10] http://business.heacademy.ac.uk/assets/York/documents/
o
urwork/tla/MIT90s.pdf
[11] http://www.matic-media.co.uk/benchmarking.htm
[12] www.obhe.ac.uk
[13] http://www.qualityfoundation.org/openecbcheck/
[14] http://www.eadtu.nl/e-xcellence/
[15] http://www.utdc.vuw.ac.nz/research/emm/index.shtml
[16] http://www.sei.cmu.edu/cmmi/start/
[17] http://csqa.info/iso_iec_15504_also_known_as_spice
[18] Marshall, S.J. , Mitchell, G, Benchmarking International
e-Learning Capability with the e-Learning Maturity
Model. In Proceedings of EDUCAUSE in Australasia
2007, 29 April - 2 May 2007, Melbourne, Australia.
 Informacione tehnologije IT'11

IMPLEMENTACIJA INFORMACIONOG SISTEMA SA ASPEKTA FUNKCIONISANJA

APLIKACIJA ELEKTRONSKI DNEVNIK
IMPLEMENTATION OF INFORMATION SYSTEM IN VIEW FUNCTIONING OF
APPLICATION ELECTRONIC DIARY
Jezdimir Obadovi, JUSS Vukadin Vukadinovi, Medicinski fakultet, Visoka medicinska kola, Univerzitet Crne
Gore

Sadraj: U radu se u skladu sa savremenim trendovima informacionog drutva, ukazuje da ivimo

u drutvu uenja i znanja, novoj informacionoj civilizaciji i umreenom drutvu, sa
primjenom informaciono-komunikacionih tehnologija, kao i na rastui znaaj kolskog
elektronskog dnevnika za ostvarivanje uspjene komunikacije izmeu porodice i kole. Roditelji
lako dobijaju podatke o ocjenama, izostancima i vladanju svog djeteta. Profesori se vie ne
suoavaju sa mukotrpnim poslom sreivanja dnevnika. Predvieno je da se djelovi aplikacija
srednjokolskog elektronskog dnevnika poveu sa Ministarstvo prosvjete i nauke, Ispitnim
centrom, Zavodom za kolstvo i Univerzitetom Crne Gore, kako bi svi imali brz uvid u sve aspekte
nastavnog i obrazovnog procesa. Prognozira se da e elektronski dnevnik potpuno izbaciti
klasine kolske dnevnike iz upotrebe i zamijeniti ih raunarima u budunosti. Ovakav pristup u
kombinaciji sa savremenim softverskim rjeenjem za prikaz podataka na daljinu uinili su
manipulaciju podacima nemjerljivo efikasnijom i efektivnijom, kroz ukljuivanje svih pedagokih
radnika u informatiko drutvo.
Kljune rijei: Informacioni sistem, kolski elektronski dnevnik, raunar.

Abstract: The paper is in line with current trends of information society, points out that we live in
a society of learning and knowledge ", " new informational civilization " and " networked society",
the application of information and communication technologies and the growing importance of
academic electronic journal for exercise effective communication between home and school.
Parents easily get information about grades, truancy and behavior of their children. Teachers are
no longer faced with the laborious work "arrangement dnavnika. It is envisaged that the
secondary parts of the application of e-journal link from the Ministry of Education and
Examination Center, the Institute of Education and the University of Montenegro, so that all had
prompt access to all aspects of teaching and educational process. It is predicted that the electronic
diary completely remove the classical school diaries from the use of computers and zamineniti
them in the future. This approach, combined with modern software solution for data display
remote data manipulation have made immeasurably more efficient and effective, through the
inclusion of pedagogical workers in the information society.
Key words: Information system, school electronic diary, computer.

1. UVODNE NAPOMENE pristup razliitim informacijama nezavisno od mjesta na

Informatika, kao usluna nauna disciplina i oblast
ljudskog djelovanja, vrtoglavo se razvija globalizacijom
primjene informaciono-komunikacionih tehnologija (u
daljem tekstu IKT). Ona se ne moe posmatrati izolovano od
raunarske tehnike i automatizacije, ve obuhvata raunarsku
nauku, informacione sisteme (u daljem tekstu IS) i IKT-u.
Primjena IKT-a sve je prisutnija u svim sferama ivota i
rada savremenog ovjeka.
IS-i nam olakavaju svakodnevne obaveze, tede nae
vrijeme i obezbjeuju pristup razliitim informacijama
nezavisno od mjesta na kome se nalazimo.
Pojam IS-a je jedan od pojmova koji je posljednjih
nekoliko decenija prisutan u svim domenima ljudske
djelatnosti. U svakodnevnoj komunikaciji prisutna je njegova
esta upotreba sa dosta razliitim terminolokim znaenjima i
definicijama.
IS-m predstavlja skup ljudi, materijalnih sredstava i
postupaka koji slue za proizvodnju i komuniciranje
informacija za potrebe obrazovnog sistema. On olakava
svakodnevne obaveze, tedi nae vrijeme i obezbjeuje
kome se nalazimo.
U radu je opisano iskustvo steeno u projektnoj pilot
implementaciji aplikacije elektronski dnevnik uraene za
potrebe Ministarstva prosvjete i nauke Crne Gore (u daljem
tekstu MPiNCG), koji se realizuje na sjeveru Crne Gore, u
sve etiri srednje kole optine Berane. Projekat je zasnovan
na MEIS-u (Montenegrin Educational Information System -
Crnogorskom obrazovnom informacionom sistemu) i
inkorporiran od kolske 2010/2011. godine u redovne kolske
aktivnosti.
Nain na koji su aplikacije elektronskog dnevnika
povezane predstavlja strukturu sistema, namijenjenu
nastavnom osoblju kole radi voenja odjeljenjske knjige,
odnosno, dnevnika o odjeljenju. Obuhvata radnje i procese za
koje je najee zaduen odjeljenjski starjeina i koji
ukljuuju sreivanje dnevnika.
Elektronski proces automatizuje veinu poslova vezanih
za statistiku odjeljenja, kao to su: evidencija o odjeljenju,
filtriranje podataka, izvjetaj o spisku uenika, upis i
auriranje podataka o ueniku, pregled ocjena uenika,
pregled vannastavnih aktivnosti, pregled psiholokog profila

45


uenika, evidenciju podjele nastavnih predmeta, evidenciju logovanje u sistem preko web sajta
izbornih predmeta, promjenu predmetnih profesora, pregled https://www.meisportal.edu.me/,
ocjena, kreiranje rasporeda asova, evidenciju razreda, administracija odjeljenja, primjer 1-2.
evidenciju smjerova, definisanje osnovnih podataka, Primjer 1. Svi prosvjetni radnici JUSS Vukadin
definisanje imena odjeljenja, definisanje smjena, definisanje Vukadinovi iz Berana, dobili su svoje korisniko ime (npr.
nastavnog jezika, definisanje godinjih planova luka.o) i lozinku (npr. berane123), koje trebaju unijeti u okvir
(odjeljenjskog vijea i starjeine). administracije odjeljenja.
kolski elektronski dnevnik omoguava elektronsko Primjer 2. Po unoenju korisnikog imena i lozinke,
arhiviranje ocjena uenika i njihovo publikovanje putem ispod okvira administracije odjeljenja, treba trenutna slova sa
Interneta. slike (npr. fayth), unijeti u dati okvir, a zatim kliknuti na
U obrazovnom sistemu Crne Gore, iz dana u dan se u sve okvir Prijavi se, slika 1.
veoj mjeri koristi savremena IKT-a koja omoguava ne
samo inoviranje nastavnog procesa, ve i elektronsko
komuniciranje sa uenicima, njihovim roditeljima, drugim
kolama i MPiNCG-e, uz mogunost publikovanja nastavnih
sadraja i ostalih znaajnih informacija za navedene subjekte.
U tom kontekstu, a u cilju modernizacije i olakanja
komunikacije profesora sa uenikim roditeljima, konstruisan
je softverski paket pod nazivom elektronski dnevnik.
Slika 1. Prijavljivanje na elektronski dnevnik
2. PEDAGOKI ASPEKT
Bezbjednost svih podataka je na visokom nivou, bez
Elektronski dnevnik se u relevantnoj literaturi definie
mogunosti pristupa od strane neovlaenih lica.
kao softverski paket za elektronsko ocjenjivanje uenika i
arhiviranje ocjena, uspjeha i vladanja uenika sa
4. MEIS APLIKACIJA ELEKTRONSKI DNEVNIK
publikacijom ocjena za roditelje, na kraju prvog, drugog,
treeg i etvrtog klasifikacionog perioda putem Interneta.
MEIS aplikacija elektronski dnevnik, predviena je samo
Ocjenjivanje se ne vri elektronskim putem, ve se nakon
za profesore kole, npr. JUSS Vukadin Vukadinovi. U
praenja i vrednovanja uenikih postignua u toku
praksi, profesor nakon odranih asova dolazi do raunara
klasifikacionih perioda (I, II, III i IV), po principima
radi unosa informacija o uenicima u odjeljenjsku knjigu,
pedagoke dokimologije, ocjene unose u kolski
odnosno dnevnik, npr. prvog razreda, 1tt odjeljenja,
elektronski dnevnik.
obrazovnog programa: turistiki tehniar, ili radi unosa
Prednosti elektronskog nad tradicionalnim dnevnikom su
ocjena uenicima. Odjeljenjski starjeina, odnosno profesor,
viestruke. Unijete ocjene se arhiviraju i uvaju za potrebe u
se prijavljuje na nain opisan silkom 1. Nakon prijave,
budunosti, kao i od neovlaenog dopisivanja i ispravljanja
profesor dobija opti izgled MEIS aplikacije elektronskog
ocjena ili eventualne krae tradicionalnih dnevnika. U tom
dnevnika, prikazan slikom 2.
smislu dolazi i do smanjivanja pokuaja prepravke podataka i
od strane uenika i profesora, a samim tim i broja
neopravdanih izostanaka uenika sa nastave i izreenih
disciplinskih mjera u skladu sa Zakonom o strunom
obrazovanju.
Pored auriranja statistikih podataka i ocjena po
nastavnim predmetima, klasifikacionim periodima i
odjeljenjima, to je dragocjeno za potrebe unutar kole,
najvei znaaj elektronskog dnevnika je u blagovremenoj
distribuciji ocjena, izostanaka i svih ostalih informacija koje
su bitne, uenikim roditeljima i MPiNCG-e.
Uvoenjem elektronskog dnevnika kole e imati
znaajne baze podataka za potrebe MPiNCG-e, a na taj nain
e moi da se vri i ocjenjivanje profesora, kao i komparacija
ocjena po razliitim varijablama sa ostalim kolama.

3. ADMINISTRATIVNI ASPEKT

kolski elektronski dnevnik slui za praenje ocjena i
izostanaka uenika, putem Interneta. Svaki prosvjetni radnik
dobija pristupnu ifru putem koje moe da pristupi
elektronskom dnevniku.
Opcioni nain funkcionisanja elektronskog dnevnika:
pokretanje Interneta,
pokretanje Mozille Firefox,
Slika 2. MEIS aplikacije elektronskog dnevnika

46

Odjeljenjski starjeina bira aplikaciju Dnevnik. Nakon
ega se dobija na vrhu svake stranice zaglavlje aplikacije,
koje sadri:
1) informaciju o tome koji korisnik je prijavljen na sistem
(npr. luka.o),
2) link putem koga je mogue odjaviti se sa sistema,
3) link putem koga je mogue pristupiti korisnikom
uputstvu, slika 3.
Slika 3. Zaglavlje MEIS aplikacije
Poetna forma glavnog menija MEIS aplikacije
elektronskog dnevnika, slika 4.
Slika 4. Glavni meni elektronskog dnevnika
Odabirom prve stavke Uenici (slika 4), u centralnom
dijelu forme prikazuje se tabela koja sadri spisak uenika
odjeljenja. Izgled tabele prikazan je na slici 5. Pored spiska
uenika-ca, tabela sadri i linkove koji obuhvataju radnje i
procese koji ukljuuju sreivanje dnevnika.
47
Zatieni JMBG-a uenika-ca 1tt
Slika 5. Tabela koja sadri spisak uenika 1tt odjeljenja
Osim spiska uenika (slika 5), tabela sadri linkove na
stranice koje sadre informacije o ocjenama, izostancima, itd.
Poto tabela sadri vei broj podataka podrana je funkcija
filtriranja podataka. Dok, zaglavlje sadri tekstualna polja
namijenjena unosu filtra oznaena sa Razred. Mogue je
vriti filtriranje podataka po imenu, prezimenu i JMBG-u
uenika-ca.
Zaglavlje tabele sadri i dugme putem kojeg se pokree
kreiranje izvjetaja o spisku uenika-ce. Rezultat kreiranja
izvjetaja je statistiki PDF dokument koji sadri osnovne
informacije o uenicima. Mogue je generisati izvjetaj i u
drugim formatima.
Forma za upis i auriranje podataka o ueniku-ci vri se
na osnovu JMBG-a uenika. Identifikovanje uenika vri se
na osnovu JMBG-a. Mogue je i provjeriti da li uenik sa
datim matinim brojem postoji u sistemu ili ne postoji.
Provjera se vri pomou dugmeta oznaenog sa Provjeri.
Ako unijeti JMBG-a postoji u sistemu, korisniku se prikazuje
ime i prezime uenika. U suprotnom, prikazuje se
odgovarajua poruka. U takvim situacijama potrebno je
unijeti uenika u sistem. Po unosu uenika u sistem tj.
definisanju svih potrebnih polja, podaci se trebaju sauvati
klikom na dugme Novi? Podatke o uenicima mogue je

naknadno mijenjati. Forma za auriranje podataka identina
je formi za unos novog uenika-ce.
Kada predmetni profesori odaberu aplikaciju Ocjene,
putem tabele koja sadri spisak uenika, npr. 1tt odjeljenja,
mogu da unese ocjene po tipu (usmeni, pismeni, kontrolni,
...) i klasifikacionim periodima (I, II, III i IV), kada im to
odgovara. Ocjene su zapamene za svakog uenika i svaki
nastavni predmet, a profesor moe da vidi samo ocjene za
nastavni predmet koji predaje, dok odjeljenjski starjeina
moe da vidi ocjene iz svih nastavnih predmeta tj. odjeljenja
u kojem je razredni. Sve je to vizuelno doarano brojevima.
Ocjene se unose svakodnevno ili najkasnije do kraja radne
sedmice, i to ine profesori. Elektronski dnevnik biljei i
ispisuje datum kada je ocjena unijeta i koji je tip ocjene. Link
na stranici za unos i pregled ocjena uenika-ca, slika 6.
Zatien prikaz ocjena uenika-ca 1tt odjeljenja
Slika 6. Unos ocjena iz nastavnog predmeta Informatika u 1tt
odjeljenju, obrazovnog programa - turistiki tehniar
Zadnja stavka kod aplikacije Dnevnik iz glavnog menija
Statistika prikazuje:
sve ocjene po nastavnim predmetima,
ocjene,
izmjene ocjena za sve uenike,
izostanke za sve uenike,
ocjene za sve uenike,
ocjene na kraju klasifikacionih perioda za uenike,
48
ocjene na kraju klasifikacionih perioda (I, II, III i IV) za
sve nastavne predmete,
opti uspjeh 1tt odjeljenja,
opti uspjeh uenika iz 1tt odjeljenja.
5. ZAKLJUAK
Primjena IKT-a sve je prisutnija u svim sferama ivota i
rada savremenog ovjeka. IS-i nam olakavaju svakodnevne
obaveze, tede nae vrijeme i obezbjeuju pristup razliitim
informacijama nezavisno od mjesta na kome se nalazimo.
Analiza, praenje i evaluacija obrazovnog procesa Crne
Gore je sloen i odgovoran posao. Zahtijeva stalno
preispitivanje postojeih rjeenja, uspostavljanje objektivnih
kriterijuma, uvaavanje realnih ogranienja i projektovanje
odrivih ciljeva.
Elektronski dnevnik je savremena zamjena za
tradicionalne metode prikupljanja, organizovanja, uvanja i
prezentovanja podataka vezanih za rad obrazovnih ustanova
(kola) i podataka vezanih za rad i uspjeh uenika.
Elektronski dnevnik slui za praenje ocjena i izostanaka
uenika, putem Interneta. Svaki roditelj dobie pristupnu
ifru putem koje moe da pristupi stranici samo njegovog
djeteta, ali ne i ostalih uenika.
Elektronski dnevnik aurirae se svakodnevno ili
najkasnije do kraja radne sedmice. Ocjene se unose
svakodnevno, i to ine predmetni profesori. Uz ocjene biljei
se i ispisuje datum kada je ocjena unijeta, tip ocjene i
klasifikacioni period za koji je ocjena data. Ocjene su
zapamene za svakog uenika i svaki predmet, a profesor
moe da vidi samo ocjene za predmete koje predaje.
Izostanci uenika moraju se unijeti do kraja sedmice.
Kompletna statistika odjeljenja dobija se automatski.
Profesori su poteeni pisanja raznih listi, naroito po
klasifikacionim periodima. Svi izvjetaji dobijaju se za
nekoliko sekundi, sa par klikova miem. Mukotrpan posao
koji se zove sreivanje dnevnika sada traje samo nekoliko
minuti. Prosjene ocjene po nastavnim predmetima za
odjeljenje, za svakog uenika-cu pojedinano, pregled
izostanaka, svjedoanstva i matine knjige ili upisnice,
automatizuje se i postaje dostupan kroz te izvjetaje.
Elektronski dnevnik je samo dio aplikacije uraene za
potrebe MPiNCG-e u okviru projekta MEIS. Pored
elektronskog dnevnika, aplikacija obuhvata finansijsko i
materijalno poslovanje obrazovnih institucija, evidenciju
raunarske i druge opreme, administrativno poslovanje,
kolske biblioteke i evidenciju kadrova.
Predvieno je da se djelovi aplikacije poveu sa
aplikacijama Ispitnog centra, Zavoda za kolstvo i
Univerziteta Crne Gore.
Prognozira se da e u budunosti elektronski dnevnik
izbaciti klasine dnevnike iz upotrebe i zamijeniti ih PC-ma.
LITERATURA
[1] Elektronski dnevnik, https://www.meisportal.edu.me/,
veb sajt posjeen decembra 2010.
[2] JU Srednja struna kola Vukadin Vukadinovi,
Berane, Odjeljenjska knjiga (dnevnik rada), prvog
razreda, 1tt odjeljenja, obrazovnog programa - turistiki
tehniar, kolske 2010/2011. god.
 Informacione tehnologije IT'11

SIGURNOST SISTEMA ZA UPRAVLJANJE UENJEM

SECURITY OF THE LEARNING MANAGEMENT SYSTEMS
Marjan Miloevi, Danijela Miloevi, Tehniki fakultet aak
Dragan Pleskonji, Visoka kola elektrotehnike i raunarstva strukovnih studija, Beograd

Sadraj-U radu je prikazana analiza opteg sigurnosnog modela sistema za upravljanje uenjem
i formulisani su zahtevi koji se postavljaju pred odgovarajue sigurnosne mehanizme.
Obuhvaeni su aspekti zatite pratee softverske platforme. Primenjena je metodologija analize
sigurnosnih rizika. Dat je pregled ugraenih mehanizama u jednom od najpopularnijih LMS-ova
Moodle.
Abstract - In the paper there is given an analisys of the Learning Content Management
Systemssecurity model and also there are formulated requirements set before the appropriate
security mechanisms. The related platform security issues are considered too. The methodology of
security risk analysis has been used. There is also given a preview of the built-in mechanisms of
one of the most popular LMSs - Moodle.

1. UVOD U nastavku e biti izloena analiza sigurnosnog modela

LMS-a, sa ciljem definisanja okvira sigurnosnih standarda
Sistem za upravljanje uenjem (LMS - Learning koji treba da ispuni jedan LMS.
Management System) predstavlja softversku platformu za
sprovoenje nastave/uenja zasnovanog na vebu. LMS 2. ANALIZA RIZIKA
omoguuje isporuku elektronskih sadraja za uenje,
praenje napredovanja uenika, kolaboraciju, podrava Sigurnosni model LMS-a moe se posmatrati kroz
standardizaciju sadraja, integraciju sa informacionim ostvarivanje povezanog trojstva sigurnosnih ciljeva:
sistemom organizacije, plaanje itd [1]. U uem smislu, LMS poverljivost, celovitost i raspoloivost (Slika 1) [2].
je softver za upravljanje kursevima koji su unapred
pripremljeni u posebnim alatima. LCMS (Learning Content
Management System) je softver koji poseduje veinu osobina
LMS-a uz mogunost izgradnje kurseva iz manjih jedinica. U
nastavku e se pod pojmom LMS podrazumevati i LCMS.

Podaci koji se koriste kroz LMS predstavljaju vlasnitvo
obrazovne institucije, a kursevi mogu biti zatieni autorskim
pravima kreatora - nastavnika.
LMS, kao vitalan deo softverske infrastrukture za e-
uenje, mora ispuniti pedagoke zahteve, i mora biti
jednostavan za korienje, a sa druge strane mora ispuniti
zahteve vezane za performanse, skalabilnost i sigurnost.
LMS se projektuje u vidu veb aplikacije kroz troslojni
(three-tier) model, koji sadri sloj aplikacije, sloj prezentacije
i sloj podataka. Sloj prezentacije formiraju klijentska strana
(veb-ita) i veb-server i pratee tehnologije kao to su
HTML i XML. Aplikativni sloj ine programski moduli uz
pomo kojih se izvrava logika softvera i ovde spadaju CGI,
Servleti, PHP itd. U sloju baze podataka figuriu serveri baza
podataka, RSS izvori i sl.
Sa porastom popularnosti e-uenja u formalnim
sistemima obrazovanja, pojavila se potreba za sistematinijim
definisanjem zahteva koji se postavljaju pred model
sigurnosti LMS-a. Sigurnost LMS-a ne moe se razmatrati
nezavisno od okruujue IT infrastrukture, tj. od sigurnosti
samog servera, rutera i drugih elemenata, ve se razmatra
integralno. Ovakav celovit pristup poznat je kao holistiki.
Sl. 1 Ciljevi sigurnosti
Poverljivost podrazumeva ouvanje tajnosti korisnikih i
sistemskih podataka. LMS uva line podatke korisnika, koji
iziskuju privatnost, kao i razliite podatke vezane za sam
proces elektronskog uenja. Ovi podaci se mogu kategorisati
od malo osetljivih (kao to su lekcije, statiki dokumenti) do
veoma osetljivih, kao to su lozinke, mejl-adrese i sl.
Celovitost (integritet) podrazumeva ouvanje originalnog
oblika podataka pri prenosu izmeu korisnika i LMS-a,
odnosno podataka koji su pohranjeni na serveru.
Neovlaenom izmenom ili brisanjem podataka koje koristi
LMS naruava se ili ak potpuno prekida njegova
funkcionalnost. Izmenom znaajnih podataka vezanih za
rezultate i ocene, itav sistem e-uenja se ugroava.
Raspoloivost (dostupnost) podrazumeva Dostupnost
LMS-a uz prihvatljive performanse. Usporavanje rada
aplikacije smanjuje efikasnost procesa nastave, a potpuni
prekidi u radu dovode do gubitka vremena i poremeaja
planova rada.
Trojstvo sigurnosti ostvaruje brojnim sigurnosnim
mehanizmima i uslugama. Vrlo esto je u sprezi sa jo
nekoliko elemenata[5,6]:

49
 Neporecivost se definie kao onemoguavanje
poiljalaca/primalaca da negiraju da su podatak
poslali/primili ili negiranje da su odreenu akciju izveli.
Autentifikacija ili provera identiteta - podrazumeva
jednoznano prepoznavanje legitimnih korisnika.
Autorizacija - predstavlja dodeljivanje nadlenosti i
prava datog prepoznatog korisnika nad odreenim
resursima.
Auditing ili revizija - obuhvata metode i tehnike za
praenje i beleenje relevantnih aktivnosti sistema, za
sluaj da je naknadno potrebno proveriti ove aktivnosti.
Jedan od najeih pristupa analizi je takozvana analiza
sigurnosnih rizika. Ona se obavlja kroz nekoliko faza, prema
slici 2:
Sl. 2 Analiza sigurnosnih rizika
3. VREDNOSTI LMS-A
Vrednosti (engl. assets) predstavljaju podatke koji imaju
odreen znaaj u datom sistemu, kao i system na kome LMS
radi, ukljuujui i infrastrukturu. Kod LMS-a odrava se vie
klasa podataka, razliitog znaaja.
Kostur sistema: sama instalaciju sistema, sa
inicijalnim postavkama, instaliranim modulima,
jezikim podeavanjima itd. Podatke koji pripadaju
ovoj klasi je relativno lako nadoknaditi.
Kursevi: predstavljaju entitete sastavljene iz razliitih
vrsta informacija, koje se mogu uvati na vie naina
(npr. u vidu datoteka, zapisa u bazi podataka itd.).
Inicijalni kursevi ne sadre korisnike podatke.
Nadoknaivanje ovih podataka je znaajno tee nego
kod prethodne klase.
Korisniki podaci: predstavljaju podatke o nalozima
korisnika, kao i njihove aktivnosti, datoteke i sl.
Nadoknaivanje ovih podataka je veoma teko.
Dodatni faktor koji moe uticati na vrednost podataka
jeste njihova aurnost. Stari, neaktuelni kursevi, koji faktiki
vie nemaju aktivnih korisnika, imaju malu vrednost.
Stepen prihvatljivog rizika zavisi od znaaja samog LMS-
a, koji se najlake moe izraziti kroz dva pokazatelja: broj
korisnika i kritinost upotrebe. U obrazovnim sredinama gde
je e-uenje realizovano kao pomoni vid neobavezujue
nastave, koji koristi mali broj klijenata, prihvatljivi rizik je
vei i dovoljno je korienje osnovnih mera zatite. U
sistemima kod kojih je e-uenje dominantan ili iskljuivi
50
oblik nastave za veliki broj korisnika, LMS ima veoma
kritinu ulogu i zatita mora biti temeljno realizovana.
Precizna kvalitativna analiza rizika sprovodi se na osnovu
procena vie parametara, kao to su: vrednost podataka,
trokovi uspostavljanja kontinuiteta, trokovi oporavka
podataka i trokovi kanjenja u radu. Ovakvi podaci se
dobijaju analizom postojeeg sistema od strane eksperata,
kao i analizom istorije internih incidenata, publikovanih
podataka itd [3].
4. ANALIZA PRETNJI PO LMS
Prethodno dato trojstvo sigurnosnih elemenata, potrebno
je realizovati na svakom sloju, od osiguranja mree i
prenosnih puteva do osiguranja operativnih sistema, sistema
baza podataka i same aplikacije.
4.1 RANJIVOST I KATEGORIZACIJA PRETNJI
Ranjivost predstavlja slabost sistema koja moe biti
iskoriena da bi se ugrozili sigurnosni ciljevi. Ranjivost
LMS-a moe nastati kao posledica loeg projektovanja ili
loe implementacije.
Pretnja predstavlja situaciju koja dovodi do mogunosti
iskorienja ranjivosti sistema. Kategorizacijom pretnji
dobija se sistematian okvir za razvoj modela zatite LMS-a.
Pretnje se mogu klasifikovati na namerne i nenamerne. U
daljem tekstu akcenat e biti na namernim pretnjama.
S obzirom na to da je LMS obino veb aplikacija,
primarno emo razmotriti napade na ovakve aplikacije.
Prema najnovijem izvetaju organizacije OWASP pod
nazivom Top 10 for 2010, meu najee napade na veb-
aplikacije u 2010. spadaju Injection, Cross Site Scripting
(XSS) i naruavanje sesije, a slede napadi koji iskoriavaju
kriptografske propuste [4].
Ovi napadi su aktuelni i za proizvoljan LMS. U nastavku
e pretnje biti analizirane kroz tri principa sigurnosti.
4.2 PRETNJE PO POVERLJIVOST
Poverljivost sadraja na nivou LMS-a moe biti naruena
pasivnim i aktivnim napadima. Pasivnim napadom -
prislukivanjem, napada moe doi do podataka tokom
komunikacije klijenata i aplikacije. Aktivnim napadima
napada moe doi do podataka koji se uvaju na serveru i to
na nivou operativnog sistema ili na nivou LMS-a.
U nastavku je dat pregled primera ranjivosti, pretnji i
oekivane verovatnoe dogaaja, kao i uticaja na sistem.
Nesigurni podaci za autentifikaciju. Koristi se spoljni
izvor za autentifikaciju, koji nije obezbeen. Napada
kompromituje izvor i/ili koristi napad ovek u sredini
(man-in-the-middle) i presree podatke. Ako se podaci za
autentifikaciju alju kroz mreu u vidu otvorenog teksta,
napada prislukuje saobraaj. Veoma znaajan uticaj.
 uvanje lozinki u obliku otvorenog teksta. U bazi se
korisnike lozinke uvaju u vidu otvorenog teksta.
Napada dolazi do fajla sa lozinkama (ili do izvoza
podataka iz baze) i primenjuje brute-force ili rainbow-
table napad. Veoma znaajan.
Neodgovarajui sertifikat. Koristi se sertifikat, koji nije
odobren od zvaninog CA. Korisnici se navikavaju na
korienje samokreiranog sertifikata i kasnije postaju
rtve farminga/phishinga. Slab uticaj.
Nepodeena prava pristupa resursima. Na nivou veb-
servera i/ili aplikacije postoje resursi kojima je omoguen
pristup bez odgovarajue provere identiteta. Napada
isprobavanjem razliitih putanja i/ili pretraivaem dolazi
do skrivenih podataka, do listinga direktorijuma,
informacija o veb-serveru itd. Srednje znaajan uticaj.
Nepodeena prava pristupa linim podacima. Dozvoljeno
je i neregistrovanim korisnicima da pregledaju korisnike
profile na LMS-u. Spameri koriste tue mejl-adrese za
slanje neeljene pote, mail-bombi i sl. Slab uticaj.
XSS. Pojedine forme ne proveravaju unos korisnika.
Napada unosi kod, koji se belei i kasnije drugi korisnik
pri pregledanju date strane pokree izvravanje koda, sa
posledicama krae sesije i sl. Srednje znaajan uticaj.
Na nivou infrastrukture zatita poverljivosti se izvodi
poevi od fizikog sloja: kontrolom pristupa mrenoj i
serverskoj infrastrukturi. Zatita od prislukivanja saobraaja
vri se korienjem mrene opreme koja je imuna na ARP-
poisoning i sline napade, kao i koritenjem sigurnih
(kriptografskih) protokola, kao to su SSL, IPSec i slino.
Na nivou operativnog sistema potrebno je fajervolom
ograniiti pristup na najnunije portove. Potrebno je i
iskljuiti udaljeni pristup privilegovanim korisnicima (npr.
preko ssh za korisnika root). Preporuka je da se uradi
osiguranje operativnog sistema (engl. operating system
hardening) za odreenu kategoriju operativnog sistema na
kom se LMS nalazi prema odgovarajuim preporukama.
Osnovna zatita na viim slojevima je ifrovanje
komunikacije. Sertifikati treba da budu izdati od strane
poznatih i poverljivih CA.
Na nivou LMS-a potrebno je ukljuiti podrku za https.
Takoe, potrebno je zatvoriti pristup za veb-pretraivae i
ograniiti pristup korisnikim profilima.
Neophodno je postaviti polisu minimalne sloenosti
lozinke i eventualno obaveznu promenu nakon odreenog
vremena. Lozinke treba uvati u heiranom obliku,
preporuljivo je koristiti i password-salting. Na taj nain se
faktiki onemoguava napad brutalnom snagom (engl. brute-
force), kao i korienje rainbow tabela za proboj lozinki.
4.3 PRETNJE PO INTEGRITET PODATAKA
Pretnje po integritet ogledaju se u aktivnim napadima,
kojima mogu prethoditi pasivni napadi, odnosno naruavanje
51
poverljivosti. Posledice variraju od blaih - npr. izmenjeni
podaci korisnika, do ozbiljnih, npr. brisanja baze, unitenja
sistema datoteka i sl.
SQL injection. Odreeni SQL upiti bez provere direktno
ukljuuju promenljive koje unosi korisnik. Napada unosi
posebne podatke, koji postaju deo upita, kojim se dobijaju
zapisi iz baze i/ili menjaju zapisi u bazi podataka
Virus. Posledice mogu varirati. Sam LMS moe
podravati postavljanje fajlova od strane korisnika, a
zaraeni fajlovi mogu otetiti sam sistem ili sisteme drugih
korisnika koji ih preuzimaju
Poto esto do naruavanja integriteta dolazi nakon
naruavanja poverljivosti, podrazumeva se da su prethodno
sprovedene metode zatite poverljivosti.
Infrastruktura u kojoj egzistira dati LMS zahteva zatitu
fajervolom, a potencijalno i sistemom za detekciju upada. Na
nivou operativnog sistema, neophodno je vriti redovno
auriranje. Potrebno je iskljuiti sve servise koji nisu u
upotrebi i ukloniti sav softver koji nije neophodan.
U cilju praenja integriteta podataka, potrebno je
razmotriti i upotrebu softvera za nadzor fajlova (npr.
tripwire), koji vri upozoravanje ukoliko doe do
neovlaenih promena, a za dodatnu sigurnost, treba
razmotriti pokretanje veb-servera u zatienom reimu - kod
UNIX-olikih sistema u pitanju je chroot, odnosno jail.
Pod Linuksom/BSD-em, dodatna sigurnost se uspostavlja
korienjem SE (Security Enhanced) jezgra.
Na nivou baze podataka potrebno je maksimalno
redukovati privilegije korisnika na najnunije.
Neophodno je maksimalno redukovati prava pristupa na
nivou sistema datoteka, tako da se ugroavanjem veb-
servera, odnosno aplikacije, smanji domen delovanja napada.
Potrebno je ograniiti ekstenzije fajlova koje sistem
prihvata i razmotriti instalaciju antivirusnog programa.
Zatita od SQL injection napada vri se tokom razvoja
softvera, tako da se u toku implementacije moe jedino vriti
nadzor rada, testiranje i praenje sigurnosnih obavetenja.
Kreiranje rezervnih kopija je od vitalnog znaaja. Sistem
datoteka, odnosno baza podataka moraju se bekapovati
redovno, a sigurnosne kopije se uvaju fiziki odvojene od
servera, poeljno u drugoj prostoriji. Neophodno je razviti
procedure za oporavak sistema. Poeljno je da LMS poseduje
i sopstvene mehanizme za kreiranje rezervnih kopija
podataka, na nivou kurseva, za sluaj da doe do sluajnog
ili namernog gubitka podataka na nivou kursa, odnosno
elemenata kursa.
4.4 PRETNJE PO RASPOLOIVOST
Neraspoloivost (nedostupnost) servisa u veini sluajeva
posledica je DoS i DDoS napada, u razliitim varijantama.
DOS napadi ne moraju biti usmereni na konkretnu ranjivost
mree, sistema ili softvera, ve je esto re o zloupotrebi
legitimnih protokola (TCP, HTTP).
Princip DoS/DDoS napada zasniva se na slanju velikog
broja namerno nepravilno formatiranih zahteva, na koji
server pokuava da odgovori, troei sve vie resursa. Primer
klasinog napada je SYN flooding, kod kojeg se alje veliki
broj poetnih zahteva za trodelnom sinhronizacijom, ije swe
odvijanje ne kompletira, ve se server sve vie iscrpljuje, do
potpunog zaguenja.
Konanu zatitu od DoS napada faktiki je nemogue
postii. Princip se svodi na odbijanje podataka po odreenim
kriterijumima, pre svega korienjem fajervola. Ipak, i za taj
postupak, neophodno je utroiti resurse, tako da zavisno od
intenziteta napada, sistem uspeva ili ne da se izbori sa
odranjem performansi. Takoe, strategije zatite od DoS i
DDoS napada mogu zahtevati saradnju sa Internet
provavajderom, i to jednim ili vie njih.
Pored fajervola, mogu se koristiti i sistemi za detekciju
upada (IDS - Intrusion Detection System). Oni se generalno
mogu koristiti i u prethodnim klasama pretnji, pre svega
zahvaljujui mogunosti da prekontroliu saobraaj koji po
svim parametrima deluje kao legitiman za fajervol.
Na nivou veb-servera takoe se mogu uvesti metode
zatite od DOS napada korienjem odgovarajuih modula
(npr. kod Apache mod_evasion). Kao aplikativni fajervol i
sistem za detekciju upada preporuuje se mod_security.
4.5 AUDITING
Praenje aktivnosti sistema je jedan od kljunih faktora
zatite. Potrebno je pratiti mreu, operativni sistem i samu
aplikaciju, kao i pomone servise: server baze podataka,
mejl-server i sl.
5. IMPLEMENTACIJA MERA ZATITE NA
PRIMERU LCMS-A MOODLE
LCMS Moodle je jedan od najrasprostranjenijih softvera
ovog tipa. Otvorenog je koda i aktuelna verzija je 2.01.
Zasnovan je na PHP-u i podrava razliite platforme, a
preporuena varijanta je LAMP (Linux, Apache, MySQL,
PHP). Pored podrazumevane instalacije, na raspolaganju je
veliki broj dodataka u vidu plug-in-ova i blokova.
5.1 STRUKTURA APLIKACIJE
Moodle sadri tri komponente: instalacioni direktorijum,
direktorijum za korisnike podatke i bazu podataka.
Po instalaciji, potrebno je podesiti prava pristupa tako da
je direktorijum sa podacima (koji sadri npr. datoteke, slike
korisnika i sl.) dostupan za itanje i upis nalogu veb-servera.
Takoe, obavezno je da ovaj direktorijum bude izvan
direktorijuma dokumenata veb-servera, kako ne bi bio
dostupan kroz URL. Instalacioni direktorijum treba da bude
pod vlasnitvom korisnika root.
52
Pre instalacije, potrebno je kreirati praznu bazu podataka
i odgovarajueg korisnika, sa jakom lozinkom. Ovaj korisnik
treba da ima prava kreiranja tabela i upisa u datu bazu. Ostala
prava treba ukloniti. Testne baze i testne korisnike treba
ukloniti.
Tokom instalacije, kreira se datoteka config.php, koja
sadri vitalna podeavanja Moodla. Ova datoteka obavezno
mora biti u vlasnitvu root-a[7]. Krajem instalacije obavezno
je kreiranje administratorskog naloga, sa podrazumevanim
korisnikim imenom admin. Preporuljivo je promeniti ovo
ime.
5.2 KLASE KORISNIKA
Moodlov sistem dozvola omoguava finu granulaciju
prava korisnika. Prava koje klasa korisnika (npr. nastavnik,
student, gost). Inicijalna uloga je student.
5.3 AUTENTIFIKACIJA I REGISTRACIJA
Moodle podrava irok spektar opcija za autentifikaciju.
Generalno, mogu se koristiti interna i eksterna
autentifikacija.
U sluaju da se koristi eksterna autentifikacija, neophodno je
posebno obezbediti dati izvor podataka, odnosno
komunikaciju datog izvora sa Moodle serverom.
Mogue je izvriti umreavanje vie Moodle sajtova
meusobno, tako da se prijava na jednom sajtu prihvata na
drugom i tada je neophodno instalirati podrku za SSL, jer se
podaci o prijavi prenose sa jednog na drugi sajt korienjem
asimetrinog ifrovanja.
Veoma popularan oblik interne autentifikacije
podrazumeva samoregistraciju, pri kojoj se korisnici
samostalno registruju, definiui korisniko ime, lozinku i
druge podatke, a potvrda se vri elektronskom potom.
Ukoliko se bira opcija samoregistracije, neophodno je
koristiti Captcha zatitu radi eliminisanja botova.
Pri prijavi na sistem, preporueno je koristiti https, to
povlai podeavanje veb-servera i nabavku sertifikata
Jaina lozinke se moe zadati u postavkama Pravila
sajta. Password salting se ukljuuje van sistema,
definisanjem promenljive $CFG->passwordsaltmain u
datoteci config.php.
U cilju zatite linih podataka potrebno je iskljuiti
mogunost pregleda korisnikih profila bez prijave na sistem.
5.4 ZATITA INTEGRITETA PODATAKA
Za zatitu integriteta podataka izuzetno je vano pravilno
dodeliti uloge/dozvole na Moodlu. Uloge moraju biti na
najmanjem nivou koji omoguava funkcionalnost. Takoe,
preporuljivo je kreirati dodatne prilagoene uloge.
Napadi korienjem XSS-a i iskoriavanjem ranjivosti
multimedijalnih formata mogu imati ozbilje posledice po
sistem. Sadraji se mogu filtrirati, a neeljeni formati
iskljuiti.
Moodle moe koristiti ClamAV antivirus za skeniranje
korisnikih datoteka.
Mogue je i izvriti blokadu pojedinih IP adresa, odnosno
rangova i podmrea.
5.5 ZATITA RASPOLOIVOSTI SERVISA
Moodle ne poseduje posebnu zatitu od napada tipa
DDOS, ve se ista mora implementirati na nivou mree,
odnosno operativnog sistema.
Moodle poseduje mehanizme za kreiranje rezervnih
kopija u okviru samih kurseva, ali i na nivou itavog sajta.
Bekap kreiranjem kopija baze i direktorijuma sa korisnikim
podacima je neophodno realizovati kroz poseban softver ili
kroz skript koji se izvrava periodino.
5.6 DODATNA RAZMATRANJA
Praenje aktivnosti korisnika Moodle LCMS izvodi
veoma detaljno. Faktiki je obaveza svake aktivnosti da
poziva funkciju zapisa u dnevnik dogaaja. Ovaj dnevnik se
moe filtrirati po razliitim parametrima.
Kao to je ve pomenuto, zahvaljujui otvorenosti svog
koda i svojoj modularnosti, na raspolaganju postoji dodataka
za Moodle, koji se mogu preuzeti sa zvaninog sajta. Dodaci,
u vidu plug-in-ova i blokova mogu imati minimalan uticaj na
postojeu instalaciju, ali pojedini dodaci mogu napraviti
velike promene, pa je neophodno dobro istraiti istoriju datog
dodatka, kako bi se ispratila njegova funkcionalnost,
odnosno eventualni bezbednosni rizici.
Razvojni tim Moodle LCMS-a obavetava administratore
registrovanih sajtova o novim verzijama, kao i o ranjivostima
koje su otkrivene, pre nego to se iste publikuju, tako da je
mogue relativno brzo reagovati u apliciranju zakrpa.
Preporuljivo je vriti auriranje preko sistema za
podverzije (SVN).
U okviru sekcije za administraciju dostupan je pregled
bezbednosnih postavki, kojima se objedinjuje nekoliko
najznaajnijih propusta koji mogu dovesti do zloupotrebe
sistema. Izvestan broj ovih postavki je mogue promeniti u
okviru samog LCMS-a, dok se pojedina podeavanja moraju
izvesti podeavanjem na nivou veb-servera, odnosno PHP-a.
6. PROVERA SIGURNOSTI
Kada se sprovedu sve preporuene mere za zatitu LMS-a
od napada i prodora, tj. naruavanja sigurnosti, potrebno je
uraditi analizu i proveru uspenosti zatite. Razvijeni su
naini testiranja koji bi trebalo da, u zadovoljavajuoj meri,
pokau koliko je zatita pouzdana i efikasna. Meutim oni
koji napadaju mreu su nepredvidivi i stalno smiljaju nove
naine i metode da ostvare svoje ciljeve. Prednost napadaa
je u tome to imaju vie vremena, mogu da biraju vreme,
nain i sredstva za napad, tj. imaju prednost faktora
53
iznenaenja. Odbrana, meutim, mora biti spremna i aktivna
u svako vreme i na svakom mestu. U protivnom, sistem e
verovatno biti ugroen. Da bi zatitili mreu, klijenti esto
angauju hakere koji po dogovoru napadaju i proveravaju
sigurnost uz obavezu da svoja saznanja dre u tajnosti, da ih
ne zloupotrebe i da ih isporue samo organizaciji koja ih je
angaovala i iskljuivo u svrhu unapreenja sigiurnosti. U tu
svrhu se moe sprovesti ispitivanje mogunosti proboja za
dati LMS (engl. penetration testing).
Testiranje sigurnosti se moe sprovesti uz pomo
specijalizovanih davalaca usluga u ovoj oblasti kao i
primenom alata za tu nameni. Jedna od mogunosti je
upotreba BackTrack Linux distribucije, od strane obuenih
testera sigurnosti.
7. ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Sigurnost LMS sistema je sloen koncept koji ukljuuje
velik broj faktora. Sa porastom znaaja e-uenja, poveavaju
se i sigurnosni rizici LMS i zahteva sveobuhvatniji i
sistematiniji pristup razmatranju ove tematike. Analizom
pretnji po sigurnost, rizika, i specifinosti LMS-a, u skladu sa
optim smernicama za osiguranje veb-aplikacija, stvoren je
okvir u kojem su formulisane preporuke koje bi jedan LMS
trebalo da ispuni. Na primeru najrasprostranjenijeg LCMS-a
otvorenog koda - Moodle ustanovljeno je da postoje
sigurnosni mehanizmi koji ispunjavaju veliki broj zahteva, ali
bi od velikog znaaja bilo da se sigurnosne metode detaljnije
i potpunije formuliu u okviru jednog zaokruenog
dokumenta.
Svakako da je zatita veb-aplikacije ovakve sloenosti
dinamian kontinualan proces, u kojem je neophodno puno
panje posvetiti i edukaciji programera, administratora i
krajnjih korisnika. Sledee mere podrazumevanje i
podeavanja okruenja, a moda i izmene i unapreenja u
samoj aplikaciji u pogledu unapreenja sigurnosti.
Dalji rad podrazumeva definisanje jednoznanih
preporuka za sprovoenje mehanizama zatite LMS-a,
ukljuujui prateu infrastrukturu, ime bi se trasirao put za
ustanovljavanje odgovarajuih standarda iz oblasti e-uenja.
LITERATURA
[1] Horton W, Horton K.: E-learning Tools and
Technologies, Wiley, Indianapolis, 2003
[2] Pleskonji D., Maek N., orevi B., Cari M.:
Sigurnost raunarskih sistema i mrea, Mikroknjiga,
Beograd 2007
[3] McCumber J.: Assessing and Managing Security Risk in
IT Systems, Auerbach - CC Press, Boca Raton 2005
[4] OWASP Top Ten Project,
http://www.owasp.org/index.php/Category:OWASP_To
p_Ten_Project, poseeno decembra 2010
[5] Meier J.D. et al: Improving Web Application Security:
Threats and Countermeasures,
http://msdn.microsoft.com/en-us/library/aa302417.aspx,
poseeno januara 2011
[6] Stallings W.: Network Security Essentials, Prentice Hall,
New Jersey 2003.
[7] Moodle Administrator Documentation,
http://docs.moodle.org/en/Administrator_documentation
poseeno januara 2011.
 Informacione tehnologije IT'11

ANALIZA STANDARDA, PREPORUKA I UPUTSTAVA ZA

AKREDITACIJU STUDIJA NA DALJINU U SRBIJI
ANALYSIS OF STANDARDS, RECOMMENDATIONS AND
INSTRUCTIONS FOR ACCREDITATION OF DISTANCE LEARNING
STUDIES IN SERBIA

Radojka Krneta, Danijela Miloevi, Tehniki fakultet, aak

Bratislav Milovanovi, Elektronski fakultet, Ni

Rezime: U radu je dat osvrt na preporuke i uputstva za pripremu dokumentacije za akreditaciju

studijskih programa za studije na daljinu na visokokolskim ustanovama u Republici Srbiji. U
uvodnom delu rada dat je saet uvid u akcije osiguranja kvaliteta i definisanja standarda nastave
koja se izvodi na daljinu u evropskom i svetskom prostoru visokog obrazovanja. Kroz analizu
preduslova za ispunjenost Standarda 12. iz Pravilnika o standardima i postupku za akreditaciju
visokokolskih ustanova i studijskih programa u Republici Srbiji dati su neki odgovori i otvorena
neka pitanja na koja treba odgovriti u daljem postupku unapreenja standarda za akreditaciju
studija na daljinu.
Kljune rei: akreditacija studija na daljinu, analiza uputstva i preporuka
Abstract: The review of the recommendations and instructions for the preparation of documents
for the accreditation of distance learning (DL) study programs on higher education institutions in
Serbia is given in the paper. A brief insight into the quality assurance activities and defining
standards of distance education in the European and global space of higher education is given in
the introductory part of the paper. Through analysis of the preconditions for the fulfillment of the
Standards 12th of the Rules of Procedure for standards and accreditation of higher education
institutions and study programs in Republic Serbia some answers are provided and some
questions to be answered in the further process of improving the standards for accreditation of DL
study programs are opened.
Keywords: accreditation of distance learning study programs, analysis of instructions and
recommendations

1. UVOD Nacionalnog saveta za visoko obrazovanje za pripremu

Zakonom o visokom obrazovanju koji je usvojen u
Skuptini Republike Srbije 2005. godine predvieno je da
[1] Fakultet moe izvoditi studijski program na daljinu, u
skladu sa dozvolom za rad U dozvoli za rad navodi se da li
je studijski program odobren i za izvoenje studija na
daljinu, kao i maksimalan broj studenata koji na taj nain
moe da studira.
Standard 12. iz Pravilnika o standardima i postupku za
akreditaciju visokokolskih ustanova i studijskih programa iz
2006. godine definie studije na daljinu na sledei nain [2]:
Studijski program zasnovan na metodama i tehnologijama
obrazovanja na daljinu podran je resursima koji obezbeuju
kvalitetno izvoenje studijskog programa. Visokokolska
ustanova moe organizovati studijski program na daljinu za
svaku oblast i svako obrazovno-nauno i obrazovno-
umetniko polje, ako se nastavni sadraj, podran
raspoloivim resursima, moe kvalitetno usvojiti kroz studije
na daljinu i ako se obezbeuje isti nivo znanja diplomiranih
studenata, ista efikasnost studiranja i isti rang (kvalitet)
diplome kao i u sluaju uobiajenog naina realizacije
studijskog programa.
Dana 21. maja 2009. godine, u toku V ciklusa akreditacije
studijskih programa, usvojena su uputstva od strane
dokumentacije za akreditaciju studijskog programa koji se
realizuje uenjem na daljinu, koja su okvirno definisala
sledee elemente koje dokumentacija o studijskom programu
na daljinu mora da sadri [3]:
Opti uslovi akreditacije sistema uenja na daljinu (DLS)
Paket materijala za uenje
Nastavno osoblje
Konsultacije
Kontrola znanja
Studenti
Infrastruktura.
Dana 23. marta 2010. godine na sajtu Komisije za
akreditaciju objavljen je i dopunjeni Pravilnik o standardima
i postupku za akreditaciju visokokolskih ustanova i
studijskih programa iz 2006. godine, u kome je Standard 12.
proiren na osnovu ranije donetih uputstava Nacionalnog
saveta za visoko obrazovanje, sa sledeim elementima
Standarda 12. [2]:
Program
Ocenjivanje i napredovanje studenata
Nastavno osoblje
Resursi (oprema, biblioteka, prostor)

54
 Pored toga, Komisija za akreditaciju i proveru kvaliteta
/www.kapk.org/ razradila je postupak za akreditaciju
studijskih programa koji se realizuju uenjem na daljinu,
razvila je DLS elektronski formular za procenu optereenja
nastavnika, saradnika i studenata i drugih parametara od
znaaja za kvalitet studija na daljinu, definisala DLS
recenzentski formular i napravila listu kompetentnih DLS
recenzenata. Proces akreditacije DL studijskih programa
zapoeo je 2009 godine i do sada je akreditovano tek desetak
studijskih programa /www.kapk.org/.
Za razliku od ove ture regulative o standardima i
postupku za akreditaciju studijskih programa na daljinu, koja
je na poetku akreditacionih procesa 2006. godine imala tek
jedan pasus uoptenog teksta u Standardu12., posle tri
godine jo samo jedno kratko uputstvo za primenu tog
standarda, a posle etiri godine na osnovu tog uputstva ne
mnogo proireni Standard 12. za studije na daljinu, u
evropskom i svetskom prostoru visokog obrazovanja ta
regulativa je i starija i po obimu daleko vea.
Vanost osiguranja kvaliteta i definisanja standarda
nastave koja se izvodi na daljinu, kao i e-uenja je
prepoznata od strane Evropske asocijacije za osiguranje
kvaliteta - ENQA (European Association for Quality
Assurance in Higher Education) [4]. ENQA je izdala
zvanian dokument Standardi i preporuke za osiguranje
kvaliteta u Evropskom prostoru visokog obrazovanja [5] u
kome se kao sastavni deo standarda koji se odnosi na
formalne mehanizme za odobrenje, periodini pregled i
monitoring programa visokokolske ustanove kae da
osiguranje kvaliteta nastavnih programa mora da obuhvati
specifine potrebe razliitih modaliteta isporuke nastavnog
sadraja (npr. uenje na daljinu, e-uenje).
U cilju daljeg rada na definisanju mehanizama za
osiguranje kvaliteta u elektronskom uenju, kao glavnom
instrumentu u internacionalizaciji obrazovanja, Evropska
asocijacija univerziteta za uenje na daljinu European
Association of Distance Teaching Universities (EADTU) i
ENQA su udruili napore i pristupili kolaborativnom radu na
osiguranju kvaliteta u e-nastavi [6]. U dokumentu iz
Herlena, 2007. godine je istaknuto da jo uvek nedostaju
pojedini QA aspekti koji se odnose iskljuivo na e-uenje.
ENQA i EADTU su dogovorili da zajedniki definiu
elemente kvaliteta u e-uenju i da razviju strategije i procese
za procene i akreditacije programa za uenje na daljinu. U tu
svrhu, EADTU, kao glavni evropski pokreta razvoja
obrazovanja na daljinu, je pokrenuo projekat E-xcellence [7]
u okviru kog se razvijaju instrumenti za QA u e-uenju. Na
ovim inicijativama je pokrenut i niz drugih aktivnosti u
raznim evropskim zemljama.
vedska Nacionalna agencija, model za procenu kvaliteta
E-uenja, ELQ (E-learning quality) zasniva na deset
kriterijuma kvaliteta, koja su po njihovom miljenju
centralna za procenu kvaliteta E-uenja [8]. To su: materijal
/sadraj, struktura virtuelnog okruenja, komunikacija,
saradnja i interaktivnost, studentska procena, fleksibilnost i
prilagodljivost, podrka (studentima i osoblju), zaposleni-
kvalifikacija i iskustvo, vizija i institucionalno liderstvo,
resursi, holistiki i procesni aspekt. Miljenje eksperata je da
se kvalitet E-uenja mora procenjivati sa stanovita sistema,
55
odnosno da kvalitet E-obrazovanja odreuju svi navedeni
aspekti zajedno, ali i njihovi meusobni odnosi. Procena
kvaliteta E-uenja treba da se razvija i prilagoava
sopstvenim metodama i modelima rada i da ima garanciju
koju podrava unutranja nadlenost ustanova (kola,
fakulteta itd.).
U Norvekoj (NOKUT-Norwegian Agency for Quality
Assurance in Education) i vedskoj (National Agency)
razvijeni su u toku 2007. Godine projekti sa posebno
razvijenim kriterijumima za kvalitet E-uenja [9]. U Velikoj
Britaniji, QAA (Quality Assurance Agency for Higher
Education) je izdala smernice za procenu kvaliteta E-uenja
Nijedna od ovih, meutim, niti bilo koje druge zemlje, ne
sadri kvalitet E-uenja kao redovni ili sastavni deo
nacionalne strategije za obezbeenje kvaliteta u obrazovanju.
Evropsko telo za saradnju meu nacionalnim organizacijama
za osiguranje kvaliteta, stavlja akcenat u budunosti, na
objedinjavanje standarda i smernica za kvalitet E-uenja u
evropskom prostoru.
U SAD, CHEA (Council for Higher Education
Accreditation) je sastavila smernice za akreditaciju i
osiguranje kvaliteta u uenju na daljinu [10].
Nema, dakle, opteprihvaenog koncepta za akreditaciju
studijskih programa na daljinu. Studijski programi na daljinu
koji su akreditovani u nekoj od sledeih pet zemalja - SAD,
Kanadi, Velikoj Britaniji, Australiji i Novom Zelandu,
priznaju se u svakoj od ovih zemalja, ali ne moraju biti
priznati u nekoj drugoj zemlji.
2. STANDARD ZA AKREDITACIJU STUDIJA
NA DALJINU - ANALIZA PREPORUKA I
UPUTSTAVA
Standard 12. iz Pravilnika o standardima i postupku za
akreditaciju visokokolskih ustanova i studijskih programa
koji definie studije na daljinu, daje i preporuke za
obezbeivanje kvaliteta studijskog programa na daljinu u
pogledu programa, ocenjivanja i napredovanja studenata,
nastavnog osoblja i potrebnih resursa [2].
U opisu Standarda 12 je naglaeno da i studijski program
koji se izvodi na daljinu mora da za studente obezbedi isti
kvalitet nastavnih procesa i sticanja znanja i vetina kao u
sluaju uobiajenog naina realizacije tog programa. Zato, u
dokumentaciji za akreditaciju tog studijskog programa treba
da budu obrazloeni na odgovarajui nain zahtevi koji su
postavljeni kroz svih 12 standarda u Pravilniku o
standardima i postupku za akreditaciju visokokolskih
ustanova i studijskih programa iz 2006. godine deo III.
Standardi za akreditaciju studijskih programa prvog i
durgog nivoa visokog obraozvanja. Na primer, obrazloenja
u dokumentaciji za akreditaciju u pogledu Strukture
studijskog programa (Standard 1.), Svrhe studijskog
programa (Standard 2.), Ciljeva studijskog programa
(Standard 3.), Kompetencija diplomiranih studenata
(Standard 4), Kvaliteta, savremenosti i meunarodne
usaglaenosti studijskog programa (Standard 6), Upisa
studenata (Standard 7), ista su, bez obzira da li se studijski
program izvodi na daljinu ili na uobiajen nain.
 Obezbeenje kvaliteta DL studijskog programa (Standard
11) treba da bude integrisano u postojei sistem obezbeenja
kvaliteta na visokokolskoj ustanovi, imajui pri tomu vidu
da obezbeenje kvaliteta u DL nastavi i u face-to-face
nastavi nije potpuno isto.
Svakako da se dodatno mora obrazloiti i dokazati
zadovoljenje zahteva iz pojedinih standarda za studijski
program koji e se izvoditi na daljinu, s obzirom na drugu
metodologiju i tehnologiju u izvoenju nastave i u sistemu
provere znanja. Na primer, u Kurikulumu koji se opisuje
prema Standardu 5. u Tabelama 5.2 kojima se opisuje svaki
predmet, pored informacija koje su nezavisne od naina
realizacije studija (naziv, tip predmeta, godina i semestar
studija, broj ESPB bodova, ime nastavnika, cilj kursa sa
oekivanim ishodima, znanjima i kompetencijama,
preduslove za pohaanje predmeta), sadraj predmeta, ali i
preporuena literatura i nain provere znanja i ocenjivanja,
treba da su prilagoeni za samostalno uspeno ovladavanje
potrebnim znanjem. Metode i tehnologije izvoenja nastave
na daljinu koje e se koristiti za dati predmet moraju biti
naznaene. Kako se obrazovne aktivnosti studijskog
programa na daljinu realizuju u ustanovi korienjem
integrisane raunarske platforme (DLS - Distance Learning
System), u okviru korienog sistema za upravljanje
procesom uenja na daljinu (LMS Learning Management
System) treba da bude dato jedno opte uputstvo
(informacija) za studente o studijskom programu i
organizaciji nastavnih i ispitnih aktivnosti. Takoe je
potrebno u Pravilniku ustanove o pravilima studija naglasiti
da se nastavne aktivnosti ili samo delovi nastave na
studijskim programima mogu izvoditi na daljinu. Za svaki
od nastavnih predmeta, takoe, u okviru LMS-a treba da
bude dato Uputstvo za uenje koje sadri konkretne
predloge i sugestije u vezi strategije uenja studenata i
samostalne provere znanja , koje je saglasno Tabeli 5.2 iz
Knjige predmeta.
Razliiti tampani i digitalni nastavni materijal se koristi
u DL kursevima (kreiran od strane pojedinih nastavnika,
grupe programera, izdat od strane izdavaa, ili kreiran od
strane samih studenata). Ovakvi razliiti nastavni materijali
pokreu pitanje kvaliteta nastavnih materijala, ali i zatite
autorskih prava [13]. Po miljenju autora, politika autorskih
prava nad nastavnim materijalima treba da bude razvijena i
integrisana u dokumente za akreditaciju, pravna akta i
procedure za DL studijske programe.
Ocenjivanje i napredovanje studenata (Standard 8) u
studijskom programu koji se izvodi na daljinu se realizuje i
prati preko podsistema za proveru znanja studenata. Nain
realizacije i vrsta predispitnih obaveza na LMS-u i zavrnog
ispita u seditu visokokolske ustanove treba da bude
definisan uputstvom za uenje koje se za svaki predmet
postavlja na LMS-u na poetku nastavnih aktivnosti.
LMS podrava kako sinhrone, tako i asinrone vidove
komunikacije nastavnika i studenata, kao i studenata
meusobno, korienjem poznatih alata i tehnologija za
elektronsko uenje. Nastavnicima i studentima studijskog
programa na daljinu za uspeno obavljanje ovih online
komunikacija potrebna su samo osnovna informatika
znanja. Konsultacije, na primer, nastavnik moe obavljati
56
korienjem online alata za asinhronu komunikaciju kao to
su forumi i elektronska pota ili sinhronih alata kao to su
skype, web konferencija, video konferencija, radionice,
virtuelni sastanci, i sl. Asinhroni alati mogu se koristiti i za
dostavljanje razliitih izvetaja studentima. Takoe, LMS-
ovi podravaju razliite oblike provere znanja , napr.
testovi (samoevaluativni i evaluativni), eseji, wikiji, blogovi.
U pogledu ocenjivake sposobnosti LMS-a, sistem treba da
obezbedi prepoznavanje identiteta studenta i autentinu
proveru znanja svakog studenta.
Dopunjeni Standard 12. propisuje da visokokolska
ustanova treba da ima kvalifikovano i kompetentno
nastavno osoblje za izvoenje studijskog programa koji se
realizuje studijama na daljinu. Nastavnici i saradnici
angaovani na studijskom programu treba da imaju, pre
svega, kvalifikacije i kompetencije za same predmete i da su
zastupljeni u odgovarajuem broju to propisuje Standard 9.
Nastavno osoblje. U dokumenaciji za akreditaciju studijskih
programa ovo se dokumentuje u tkzv. Knjizi nastavnika.
Nije definisano koje dodatne kvalifikacije i kompetencije
treba da ima nastavnik i saradnik ako uestvuje u realizaciji
studijskog programa na daljinu. Postoji nemali broj
specifinih kompetencija za online pouavanje vezanih za:
analizu konteksta i potreba studenata, planiranje i oblikovanje
nastave, distribuciju sadraja i programa u okviru e-uenja,
praenje napretka studenata i evaluacija [11].
Za DL kurseve nije vie zaduen samo jedan nastavnik
koji brine oko celog nastavnog procesa, ve oni zahtevaju
timove u kojima akademsko osoblje sarauje sa drugim
strunjacima koji su ukljueni u razliite faze projektovanja i
isporuke DL kursa. Ukoliko visokokolska ustanova ima
kapacitete da obezbedi adekvatnu tehniku podrku za
uspostavljanje i odravanje integrisane raunarske
platforme (DLS - Distance Learning System), dizajnere
multimedijalnih nastavnih sadraja, moderatore nastavnih
sadraja, kao i administratore podsistema za upravljanje
procesom uenja na daljinu (LMS-a), nastavnici i saradnici
mogu uspeno da realizuju svoje nastavne obaveze na
studijskom programu na daljinu i nemajui posebno
specifine kompetencije (tehnike, dizajnerske,
moderatorske,), ve samo opte informatike. Tehniko
osoblje, dizajneri i administratori mogu pripadati i
nenastavnom osoblju, to, ako je to u ustanovi sluaj, treba
opisati kao ljudske resurse u dokumentaciji za akreditaciju
studijskog programa na daljinu u okviru Standarda 10:
Organizaciona i materijalna sredstva.
to se tie potrebnih ljudskih resursa dokumentacija za
akreditaciju studijskog programa na daljinu treba da
naglaeno definie koordinaciju, komunikaciju i strateko
planiranje potrebnih ljudskih resursa, kao i ko rukovodi DL
kursevima [15]
U pogledu potrebnog broja nastavnika za realizaciju
studijskog programa na daljinu stoji i da jedan nastavnik,
odnosno saradnik moe da obavlja konsultacije sa najvie 80
studenata u jednom semestru. Potreban broj nastavnika koji
pored konsultacija realizuju i niz drugih nastavnih aktivnosti
u studijama na daljinu, nije detaljnije podkrepljen, pa je
svakako diskutabilan. Potrebno je razviti strategiju i plan u
pogledu promenjenog optereenja studenata, radnih sati
 nastavnika, kao i finansijskih prava nad virtuelnim
lekcijama i drugim digitalnim materijalima [13].
U okviru Standarda 10: Organizaciona i materijalna
sredstva treba se posebno osvrnuti na preporuke i uputstva iz
Standarda 12. za obezbeenje potrebnih resursa (oprema,
biblioteka, prostor) koji su primereni karakteru studijskog
programa i predvienom broju studenata. Meu tim
preporukama i uputstvima neka od njih su, takoe,
diskutabilna.
U cilju uspostavljanja i odravanja dvosmerne
komunikacije na liniji nastavnik - student radi realizacije
obrazovnih aktivnosti na daljinu ustanova mora da pokae
da ima obezbeenu raunarsku opremu i brzu i sigurnu
stalnu Internet vezu koja je raspoloiva za sve realizatore
studijskog programa na daljinu. DL studentima akademska
institucija treba da obezbedi i efikasne akademske i
administrativne servise, koji treba da budu objavljeni i lako
dostupni 14].
U delu o resursima Standarda12. stoji da u okviru
sistema za upravljanje procesom uenja na daljinu
visokokolska ustanova mora da obezbedi: jednu sopstvenu
ili zakupljenu integrisanu raunarsku platformu (DLS -
Distance Learning System). Sutina zahteva treba da se
odnosi kvalitet, a ne na vlasnitvo ili zakup DLS platforme, s
obzirom da i iroko prihvaeni i poznati besplatni LMS-ovi
kao to je Moodle, napr., zadovoljavaju sve standardom
postavljene zahteve za DLS?
Da li je meu navedenim razliitim oblicima nastave
neophodno da bude zastupljen svaki navedeni, na primer,
javno emitovanje vremenski planiranog nastavnog
dogaaja (emitovanje predavanja ili diskusija
nastavnika/strunjaka snimljene uz pomo video kamera
uivo ili ranije napravljenog i pripremljenog video
snimka)?
Navedeni zahtevi obezbeivanja jedinstvenog
korisnikog interfejsa, kvalitetne dvosmerne komunikacije
nastavnika i saradnika sa studentima i visoke pouzdanosti
sistema kroz odgovarajui sistem kontrole pristupa i zatite
sadraja podrazumevani su za svaki valjani LMS.
Obezbeenost pristupa organizacijama koje su
specijalizovane za isporuku u elektronskom obliku
udbenika i drugih nastavnih i naunih publikacija, ustanova
moe dokumentovati lanstvom u poznatim online bazama
materijala i resursa za elektronsko uenje, kao to je, na
primer, EdITLib [12].
Visokokolska ustanova treba da raspolae prostorom
za smetaj i rad na odravanju integrisane raunarske
platforme za podrku uenju na daljinu. Potrebno je, dakle,
u dokumentaciji za akreditaciju shodno Standardu 10. i
Standardu 12. (deo Resursi) dokumentovati raspoloivost
prostora za smetaj i funkcionisanje servera na kome je
postavljena integrisana raunarska platforma za podrku
uenju na daljinu. Taj prostor moe biti i radni prostor
administratora LMS-a i tehnike podrke.
57
Mogunost osnivanja konsultacionih centrara
geografski udaljenih od sedita ustanove koji imaju
informacionu-komunikacionu osnovu integrisanu u sistem za
uenje na daljinu, strunu literaturu i omoguavaju
praktino vebanje, radi poboljanja kvaliteta
konsultacija nije detaljnije objanjena u Standardu 12, pa
namee neka pitanja: Da li konsultacije vodi nastavnik iz
sedita ustanove? Ko odrava IKT opremu i njenu
integraciju u sistem za uenje na daljinu u osnovanom
centru? Najvaanije je, da postoji mogunost za izvoenje
konsultacija i iz sedita ustanove i u samim centrima i da
postoje zaduena lica za odravanje IKT opreme.
Nezavisno od postojanja konsultativnih centara, radi
odravanja praktinih vebi neophodno je u elektronski
sistem za uenje integrisati virtuelne eksperimente i/ili
eksperimente na daljinu (remote experiments).
U akademskoj javnosti u Srbiji postoje razmiljanja da
treba omoguiti realizaciju DL studijskih programa na
akademskim doktorskim studijama (III nivo obrazovanja), a
ukinuti mogunost na strukovnim studijama. U periodu koji
predstoji oekuje se preispitivanje ove problematike od
strane Naiconalnog saveta za visoko obrazovanje.
3. ZAKLJUAK
U procesima akreditacije visokokolskih institucija i
studijskih programa tek je desetak studijskih programa na
daljinu akreditovano. Jedan od razloga je svakako i
neobimnost preporuka i uputstava za ispunjenje standarda za
akreditaciju ovih programa. Ovaj rad kroz analizu postojeih
preporuka i uputstava daje neke smernice za njihovo
proirenje i pojanjenje.
Poput evropskih zemalja koje kroz zajednike projekte
razvijaju strategije i procese za evaluaciju i akreditaciju
programa za uenje na daljinu, da se oekivati da e takve
rezultate dati i projekti u Srbiji i okruenju kao to je novi
regionalni Tempus projekat Enhancing the quality of
distance learning at Western Balkan higher education
institutions (DL@WEB) na kome pored visokokolskih
institucija iz regiona i EU uestvuju i Nacionalni saveti i
Komisije za akreditacijuiz Srbije, Makedonije i Crne Gore.
Jedan od najvanijih ciljeva ovog projekta je uspostavljanje
okvira za unapreenje studija na daljinu, osiguranje kvaliteta
i metodologije elektronskog uenja na partnerskim
visokokolskim institucijama kroz razvoj akreditacionih
standarda, uputstava i procedura za DL studijske programe.
Mnogo je jo otvorenih tema koje se tiu osiguranja
kvaliteta i definisanja okvira za standarde i procedure za
evaluaciju obrazovanju na daljinu u obrazovnom sistemu
Republike Srbije, kao na primer:
Definisanje okvira za standarde i procedure za evaluaciju
hibridnih (blended) studijskih programa
Definisanje standardnih procedura za primenu i
osiguranja kvaliteta elektronskog uenja na drugim nivoima
obrazovanja
Istraivanje stavova studenata koji na svim ili samo
pojedinim predmetima svojih studijskog programa ue preko
LMS-a, o kvalitetu nastave, nivou steenih znanja,
efikasnosti komunikacije na relacijama nastavnik student,
student student, i sl.
LITERATURA
[1] Zakon o visokom obrazovanju, "Slubeni glasnik RS",
br. 12/76/2005/01,
http://www.mp.gov.rs/propisi/propis.php?id=14
[2] Pravilnik o standardima i postupku za akreditaciju
visokokolskih ustanova i studijskih programa,
"Slubeni glasnik RS", br. 106/2006, 112/2008,
http://www.kapk.org/images/stories/pravilnici/pravilnik
_o_standardima.pdf
[3] o Vol. 21, No. 2, Beograd, 2008., str. 7-20.
, Nacionalni savet,
http://www.kapk.org/index.php?option=com_content&t
ask=view&id=16&Itemid=28
[4] European Association for Quality Assurance in Higher
Education ENQA, www.enqa.net
[5] Standards and Guidelines for Quality Assurance in the
European Higher Education Area, ENQA European
Association for Quality Assurance in Higher Education,
2005, Helsinki
[6] European Association of Distance Teaching Universities
(EADTU), www.eadtu.nl
[7] E-xellence project, European Association of Distance
Teaching Universities, http://www.eadtu.nl/e-
xcellence/default.asp
[8] E-learning quality, Aspects and criteria for evaluation of
e-learning in higher education, Swedish National
Agency for Higher Education,
http://www.hsv.se/download/18.8f0e4c9119e2b4a60c80
0028057/0811R.pdf
58
[9] VirCamp project, http://vircamp.net/
[10] Open eQuality Learning Standards, Nathan Abbolt Way,
Stanford, California, USA
[11] D. Bjeki, R. Krneta, D. Miloevi, Kompetencije za e-
nastavu u sistemu profesionalnih kompetencija
nastavnika osnovne kole, INOVACIJE u nastavi,
asopis za savremenu nastavu, YU ISSN 0352-2334,
[12] EdITLib, Education&Information Technology Digital
Library, http://www.editlib.org/
[13] Swedish National Agency of Higher Education (HSV),
"E-learning quality: Aspects and criteria for evaluation
of e-learning in higher education", Report 2008:11 R,
2008. [Online]. Available:
http://www.hsv.se/download/18.8f0e4c9119e2b4a60c80
0028057/0811R.pdf (Last visited: Dec 2010)
[14] Athavasca University, "Service Standards for Students",
2010. [Online]. Available:
http://www2.athabascau.ca/students/servicestandards.ph
p (Last visited: Dec 2010)
[15] M. Jara and H. Mellar, "Exploring the mechanisms for
assuring quality of e-learning courses in UK higher
education institutions", European Journal of Open and
Distance Learning, Vol. 1. [Online]. Available: http://
www.eurodl.org/materials/contrib/2007/Jara_Mellar.ht
m (Last visited: Dec 2010)
 Informacione tehnologije IT'11

RAZVOJ I PRIMENE MEUNARODNIH STANDARDA U E-UENJU

DEVELOPMENT AND APPLICATIONS OF INTERNATIONAL STANDARDS
IN E-LEARNING
ivadin Mici, Neboja Stankovi, Marija Blagojevi, Maja Boovi - Tehniki fakultet aak, Univerzitet u Kragujevcu

Sadraj - U radu je predstavljena sistematizovana analiza/sinteza i presek stanja meunarodne

standardizacije u oblasti elektronskog uenja, uz razvojne i planske aktivnosti, posebno ISO/IEC
JTC 1 SC 36 Informacione tehnologije u obrazovanju..., kao i neki aspekti i primeri primene
standarda u ovoj oblasti poslovanja od dravnog znaaja.
Kljune rei: Informacione tehnologije, E-uenje, meunarodna standardizacija, kvalitet

Abstract - This paper presents the systematic analysis/synthesis and international standardization
overview in the field of e-learning, with development and planning activities, especially
ISO/IEC JTC 1 SC 36 "Information Technology in Education ...", and some aspects and examples
of standards application from the area of national important activities.
Keywords: Information technology, E-learning, International standardization, quality

1. UVOD U STANDARDIZACIJU E-UENJA
E-uenje se od 2004. godine intenzivno standardizuje od
strane Meunarodne organizacije za standardizaciju (ISO) i
Meunarodne elektrotehnike komisije (IEC) - ISO/IEC, [1].
Ovoj standardizaciji prethode razvojno-istraivaki rezultati
drugih institucija, kao to su, na primer: AICC (Aviation
industry computer based training committee), IMS
(Instructional Management Systems), DCMI (Dublin Core
Metadata Initiative), ADL-SCORM (Advanced distributed
learning), ALIC (Advanced learning infrastructure
consortium), IEEE LTSC (Institute of electrical and
electronics engineers - Learning technology standard
committee), ADRIADNE, CEN/ISSS WS-LT, CEN/ISSS
CDFS, CEN/ISSS WS on Privacy, W3C... (slika 1).
Plenarno zasedanje 36-og Potkomiteta (SC 36). Prema
miljenju rukovodstva JTC 1 i SC 36, uskoro e broj zemalja
lanova ovog potkomiteta narasti na oko 50, to je
uslovljeno porastom interesovanja za elektronsko uenje i
pojavom prvih meunarodnih standarda u ovoj oblasti.
U okviru SC 36 formirano je sedam radnih grupa (WG),
specijalna radna grupa (SWG), reporterska grupa za
marketing (RG1) i grupa za zatitu prava linosti (Ad Hoc).
Radne grupe funkcioniu sa razliitih aspekata i iz razliitih
zemalja, [3]: WG1 (SAD, formirana 2001. godine), za
oblast terminologije; WG2 (Japan, formirana 2001.
godine), tehnologije kolektivnog rada - saradnje; WG3
(Francuska, formirana 2001. godine), informaciona podrka
profesora; WG4 (Kanada, formirana 2002. godine),
upravljanje i dostava sadraja (kontenta), metadata (MD);
WG5 (Nemaka, formirana 2002. godine), obezbeenje
kvaliteta E-uenja; WG6 (Kina, formirana 2004. godine),
Tehnologije i specifikacije za integraciju; WG7 (Norveka,
formirana 2004. godine), kultura/jezik/humanitarna delatnost.

Sa druge strane, primene ISO/IEC standarda zahtevaju

odgovarajui nivo E-drutva, E-institucije obrazovanja, kao i
nacionalnu standardizaciju odgovarajuih i ciljnih nivoa
kvaliteta, obezbeenja i menadmenta kvalitetom.

2. PRESEK STANJA MEUNARODNIH

Slika 1. Fazni razvoj standarda za E-uenje i JTC 1 / SC 36
Meunarodna organizacija za standardizaciju (ISO) i
Meunarodna elektrotehnika komisije (IEC) razrauju
meunarodne standarde u oblasti informacionih tehnologija u
okvirima Prvog objedinjenog tehnikog komiteta (JTC1
ISO/IEC), koji sada objedinjuje 37 potkomiteta (SC).
Odluka o obrazovanju JTC 1 36-og Potkomiteta
Informacione tehnologije u uenju, obrazovanju,
osposobljavanju i trening doneta je 1999. godine na
Plenarnom zasedanju JTC 1 u Republici Koreji (Seul),
marta 2009. godine (na Novom Zelandu) odrano je ve 19.
STANDARDA ZA E-UENJE
Za praenje i analizu trendova standardizacije, najbolje je
praviti preseke na kraju svake kalendarske godine. U tom
smislu (sa presekom na dan 01. 01. 2011), u oblasti
elektronskog uenja uvedeno je u upotrebu 18 meunarodnih
standarda (ISO/IEC 19788-1:2011 kao 19. je tada bio u fazi
publikacije i ve u prvoj polovini januara 2011. godine
publikovan), a prethodno razraeni od potkomiteta SC 36 IT
u obrazovanju i pripremi, slika 2.
Razvoj novih projekata (NP u oznaci tabela 1) u oblasti
E-uenja, predstavljen je kroz osam predloga standarda.

59
 Takoe, SC 36 radi na razvoju jo tri nova standarda,
odnosno tri dela standarda 20006, u oblastima informacionog
modela za kompetencije E-uenja, a koji su u fazi radnog
nacrta (WD Working Draft, tabela 1).
Ovaj potkomitet SC 36 radi na razvoju i korekcijama
ukupno jo est aktuelnih standarda u ovoj oblasti, a koji su
trenutno u fazama nacrta (CD i DTR tabela 1).
Najvei broj meunarodnih standarda u razvoju (ak 13
tabela 1) je u fazama kompletiranih punih izvetaja o
nacrtima, a na putu ka usvajanju od strane ISO (FCD ili DIS).

Slika 2. Struktura ISO/IEC JTC 1/SC 36 i publikovanih 19 standarda (15. 01. 2011)

Tabela 1. ISO/IEC... standardi u planu i fazama razvoja: NP, WD, CD ili DTR, kao i FCD ili DIS
Limit + time
WG Standardi iz radnog programa SC 36/ Work Programme for JTC 1/SC 36
date, [3] (year)
.NP 2382-36 --- Vocabulary 2010.10.01. 4
WG1
ISO/IEC 2382-36:2008/CD Cor 1 2011.12.01. 3
....DIS TR 29127 Intelligent System Process for Multilingual Semantic Reverse Query
WG2 2010.05.13. 3
Expansion
...DTR 29140-1 --- Part 1: Learner reference model for nomadicity / 3
WG3 ...DTR 29140-2 --- Part 2: Learner information for mobile learning / 3
....DIS TR 24763 Conceptual reference model for competencies and related objects 2009.12.12. 3
.NP 19788-4 Metadata for learning resources -- Part 4: Technical elements 2010.10.01. 4
...CD 19788-5 Metadata for learning resources --- Part 5: Educational elements 2010.10.01. 4
...CD 19788-6 --- Part 6: Availability, distribution, and intellectual property elements 2010.10.01. 4
WG4 ....FCD 12785-2 Content packaging --- Part 2: XML binding 2010.04.01. 4
....FCD 12785-2 Content packaging --- Part 3: Best practice and implementation guide 2012.02.13. 4
....FCD 19788-2 Metadata for learning resources --- Part 2: Dublin Core elements 2012.02.13. 4
....FCD 19788-3 Metadata for learning resources --- Part 3: Basic application profile 2011.12.18. 4
...CD 19796-2 --- Part 2: Harmonized quality model 2011.01.18. ext
WG5 ...DTR 19796-4 --- Part 4: Best practice and implementation guide / 4
....DIS TR 19796-5 --- Part 5: How to use ISO/IEC 19796-1 2009.07.18. 3
....DTR 24725-1 Supportive technology and specification integration --- Part 1: Framework 2011.12.12. ext
WG6
....DIS TR 24725-2.2 Part 2: Rights Expression Language (REL) - Commercial Applications 2009.08.12. ext
.NP 24751-9 --- 9: Access for All Personal User Interface Preferences 2011.01.14. 3
.NP 24751-10 --- 10: Access for All User Interface Characteristics 2011.01.14. 3
WG7
.NP 29126 -- Concept definitions for user actions for use in LET Environments 2011.01.14. 3
.NP 29188 --- Individualized adaptability and accessibility in LET 2012.03.06. 3
.NP TR 20006 --- Information Model for Competency / 3
.NP 29187 Identification of Privacy Protection Requirements pertaining to LET 2010.09.07. 3
..WD 20006-1: Competency General Framework and Information Model 2012.03.06. 3
..WD 20006-2: Proficency Information Model 2012.03.06. 3
SC36 ..WD 20006-3: Guidelines for the Aggregation of Competency Information and Data 2012.03.06. 3
...CD 20013 IT for LET --- e-Portfolio Reference Model 2011.08.08. 3
....FCD 20016-1: Framework and Reference Model for Semantic Interoperability 2012.03.21. 3
....DIS TR 29139 30 Day Review for Fast Track Ballot ISO/IEC Type 3 Technical Report - 2008.07.25. 4
ADL SCORM, 2004, 3rd Edition: Runtime Environment (RTE)

60
3. PRIMENE STANDARDA ZA INFORMACIONE
TEHNOLOGIJE U OBRAZOVANJU
Logika pojednostavljenja primene meunarodnih
standarda ide preko razvoja i implementacije nacionalnih
standarda i/ili podzakonskih akata, [8]. Kao primere u ovom
pravcu moemo izdvojiti dobro organizovanu nacionalnu
standardizaciju ureenih drava. Tako, na primeru nacionalne
standardizacije E-uenja u Rusiji, [7], kroz vie faza sledi:
1) formiranje nacionalnog tela (2004. godine, sa vie od 70
specijalista, preko 30 doktora nauka i profesora, iz
obrazovnih i nauno-istraivakih institucija), 2) grupisanje
est radnih tela u strukturi potkomiteta za Informaciono-
komunikacione tehnologije u obrazovanju IKTO, 3) razvoj
prvih est nacionalnih standarda (GOST - do jula 2008),
4) planiranje i razradu sledeih pet nacionalnih standarda
(2009), kao i 5) usaglaavanje planiranih standarda sa
meunarodnim (sa SC 36 plan za 2010. godinu) itd...
Naalost, u Srbiji, Institut za standardizaciju do kraja
2010. godine nije oformio svoju nacionalnu Komisiju za
oblast E-uenja, iako je iskazano znaajno interesovanje sa
vie pojedinih fakulteta.
Sa druge strane, pojedinane primene meunarodnih
ISO/IEC standarda zahtevaju znaajna izdvajanja, a lini
dohodak nastavnika i saradnika u Srbiji to ne omoguuje. To
pokazuju cene ISO/IEC standarda SC 36: iz 2004. jedan
standard 50 CHF, 2005. jo jedan 224 CHF, 2007. jo jedan
136 CHF, 2008. jo sedam standarda cenovno od 852 CHF,
2009 jo est standarda cenovno 1184 CHF, 2010. jo jedan
74 CHF i 2011. jo jedan 158 CHF. Ukupno za 18 ISO/IEC
standarda potrebno je 2678 CHF, ili u proseku oko 150 CHF
po jednom standardu, tanije 148,78 CHF. A, prosean lini
dohodak na univerzitetima u Srbiji je (bez minulog rada za
decembar 2010): redovni profesor 68.439; vanredni
profesor 63.497; docent 58.147; asistent 45.724 dinara!
Reference Framework for the Description
of Quality Approaches (RFDQ)
Referentni okvir za opis pristupu kvaliteta
Opis
uporedne
analize
Q Quality
M Management ISO 9000
A Approaches
Q Quality
A Assurance
Evropske
smernice (DE)
ECTS
(ESPB)
A Approaches
Operativni nivo Uputstvo za
autore
www.tfc.kg.ac.rs/publikacije/OS/ ISO 9241
- detaljnije razraen primer
sadraja na oko 6.200 stranica, [6]
Slika 3. Nivoi pristupa kvalitetu i standardizacija E-uenja
(prema ISO/IEC 19796-1, [2] , [4] - [7], [8], [9])
61
3.1 PRIMENE NA PRIMERIMA STANDARDIZACIJE
IT I ISO/IEC 19796-1 NA TF U AKU
Primeri primena standardizacije IT i IT u obrazovanju na
Tehnikom fakultetu u aku egzistiraju od prvih godina
tekueg milenijuma, [4], [6], [9]. Koncept projekta IT u
integrisanim sistemima istovremeno je i podrka inoviranim
modelima studija IT, kao i primeri brojnih tematskih projekta
i integrisanosti sistema, najmanje u pet nivoa, [5] (ukljuujui
kao prvi nivo drave, II RFDQ, odnosno RQC u edukaciji,
III nivo QMA, ISO 9000, odnosno EFQM itd), slika 3.
Na treem nivou primene standarda (QMA menadment
kvalitetom...) razvijen je koncept internog projekta studijskog
programa Informacione tehnologije, koji sadri blizu 30
informatikih premeta - [4], u integrisanim sistemima
obrazovanja (EFQM), kvaliteta ISO 9000 i IT (prema [2], [9],
slika 3).
Primeri primene sistema na IV nivou (QAA), ili
pristupi nastavnim predmetima definisani su: pravilnikom o
ECTS, a svi informatiki predmeti provedeni su kroz 12
standardizovanih segmenata IT (na primer: OS operativni,
ES ekspertni, IS informacioni, GIS geografski, MIS
menadment), kao i ostali fokusirani podsistemi obrazovnog
sistema (IT u obrazovanju, E-uenje,...) itd.
Sa preko 2500 aktuelnih ISO/IEC standarda u oblasti IT,
obezbeuju se brojni kriterijumi, funkcionalnost, pouzdanost,
upotrebljivost i ostale karakteristike koncepta koje potvruju
primeri sa ovog operativnog nivoa, kao to su kriterijumi za
primerni OS, [6]. Na ovom petom nivou su podsistemi (1728
podsistema = 12 x 12 x 12), ukljuujui integrisanost sistema
najmanje u tri dimenzije: prva dimenzija je IT, druga EFQM,
odnosno menadment kvalitetom (QMA) i u treoj dimentiji
standardizovane aktivnosti E-uenja, pri meunarodnoj
klasifikaciji, ICS=35.240.99...
Reference Quality Criteria (RQC)
Referentni kriterijumi kvaliteta
Opis
uporedne
analize
EFQM ...
QoL
Bench- ... 35.xy
marks
DIN kriterijumi
Specifini
standardi/
ASTD kriterijumi
kriterijumi
Uputstva za Organizacioni 1728
pristup kriterijumi podsistema,
[5], [6]
 3.2 STANDARDI ZA AKREDITACIJU STUDIJSKIH
PROGRAMA I UENJE NA DALJINU U SRBIJI
Razvoj i primene meunarodnih standarda u oblasti
E-uenja uslovljavaju sve vee interesovanje nacionalnih,
posebno obrazovnih institucija i pojedinaca u Srbiji. Uee
Srbije u Bolonjskom procesu i integracija u svetsko
informaciono i obrazovno drutvo uslovljava neophodnost
prilagoavanja srpskog sistema obrazovanja optepriznatom
svetskom nivou, pravilima i normama u na nivou
obezbeenja kvaliteta (QAA), akreditacije, potom nivou
upravljanja kvalitetom (QMA) i potvrivanja odgovornosti,
kao i pratee standardizacije, a posebno u oblasti primena IT
(ICS=35.240), odnosno E-uenja (JTC 1 / SC 36).
Primene tzv. standarda 12 (prema [8], strana 59-60), a
koji se odnosi na akreditaciju studijskih programa prvog i
drugog nivoa visokog obrazovanja za Uenje na daljinu u
Srbiji, analizirali smo na izdvojenim primerima sa Tehnikog
fakulteta aak, Univerziteta u Kragujevcu. Za najmanje tri
studijska programa (prema [4] i [9] iz 2008. godine),
ukljuujui akreditovane studijske programe, od oko 80
raspoloivih Moodle-kurseva na TF aak, za uenje na
daljinu je spremno i uspeno se realizuje najmanje oko 40
predmeta, od kojih oko 20 sa Katedre za IT. Meutim, u
kombinaciji sa klasinom nastavom, primeri pokazuju da
jedan nastavnik/saradnik moe imati punu normu klasine
nastave - 100%, ali i dodatnih aktivnosti za uenje na
daljinu kroz vie od tri predmeta Moodle-kurseva sa
trocifrenim brojem studenata (iako je standardom 12
predvien maksimum od 80 studenata).
Sa aspekta obezbeenja garantovanog nivoa kvaliteta,
osnovni znaaj ima razrada i primene nacionalnih standarda,
usaglaenih sa meunarodnim i uslovima meunarodnih
dogovora. To je mogue i uslovljeno aktivnim radom
predstavnika Srbije u okviru ISO/IEC i drugih razliitih
meunarodnih udruenja i projekata (TEMPUS1 i dr).
4. ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Moemo zakljuivati o najmanje pet nivoa/pristupa, sa 12
kljunih aspekata IT integrisanih sa EFQM modelom
izvrsnosti: 1) terminoloki, 2) organizacioni, 3) kadrovski,
4) razvojni, 5) meunarodni, 6) nacionalni, 7) inovacioni,
8) poslovni, 9) aspekti obezbeenja resursa, 10) integracioni,
11) fokusi na znanje uz E-uenje, 12) aspekti primena i
odgovarajuih rezultata. Ili, neto konkretnije i detaljnije:
- aspekt razvoja (dravni nivo), male zemlje kao Srbija, sa
nedovoljno resursa za razvoj nacionalnih standarda
kasne, najmanje za est godina...
- iako je standarde lake doneti nego masovno primeniti,
standardizacija E-uenja na nivou menadmenta
kvalitetom (QMA) je od izuzetnog znaaja za EFQM i
praksu, kao i ureenje IT u obrazovanju (E-uenje), a
posebno u visoko obrazovnim institucijama,
1
ovaj rad je realizovan u okviru TEMPUS projekta
"Enhancing the quality of distance learning at Western
Balkan higher education institutions" - DL@WeB, 2010-
2013.
62
- zadovoljavajui nivo ili pristup obezbeenja kvaliteta
(QAA) i akreditacije je ve dostignut u Srbiji i na
Tehnikom fakultetu u aku, ali bez dokumentovane
primene ISO/IEC standarda u E-uenju,
- nacionalna standardizacija E-uenja (kroz podzakonska
akta, prema [8]), ne prati meunarodne standarde i jasne
kriterijume,
- operativni nivo uvida nastavnika i saradnika u
meunarodne standarde je veoma diskutabilan, jer
zahteva njihov izlazak na svetsko trite za kupovinu
standarda, a sa 10-ostruko manjim linim dohotkom od
proseka kolega u EU i razvijenim dravama sveta...(?)
- aspekt rezultata ili postignua naih nastavnika/
saradnika, kao i svrenih studenata, ipak nije
10-ostruko loiji od najboljih rezultata u svetu i EU
(naprotiv, nai svreni inenjeri olako prolaze na
intervjuima za odliv mozgova kod najjaih svetskih
informatikih firmi, a posebno sa ETF Beograd...).
LITERATURA
[1] ISO/IEC, Information Technology,
http://www.iso.ch/CatalogueListPage.
CatalogueList?ICS1=35, Last update 15. 01. 2011.
[2] ISO/IEC 19796-1, Information technology Learning,
education and Training Quality management,
assurance and metrics Part 1: General approach (page
121), 01. 11. 2005.
[3] ISO/IEC JTC 1 SC36, Committee URL:
http://isotc.iso.org/livelink/livelink/open/jtc1sc36, Work
Programme for ISO/IEC JTC 1/SC 36 N 2120, 22. 11.
2010. Meeting, Belfast Ireland, 15. 01. 2011.
[4] ivadin Mici i dr: Elaborat o inoviranju nastavnih
planova i programa na Tehnikom fakultetu u aku,
Model izuavanja IT na novim informatikim
usmerenjima smera Tehnika i informatika, Tehniki
fakultet aak, Univerzitet u Kragujevcu, UDK: 371:004
(075.8),Verzija 05.08.31 (str. 94), avgust 2005.
[5] ivadin Mici: IT u integrisanim sistemima, E-learning i
standardizacija kroz model izvrsnosti, UDK: 371:004,
TOS 2006, Zbornik radova str. 479-486, Tehniki
fakultet aak, 13-16. april, 2006.
[6] ivadin Mici: OS kroz IT, Tehniki fakultet aak,
Univerzitet u Kragujevcu
(www.tfc.kg.ac.yu/publikacije/OS/ od 28. 02. 2005. CD
izdanje, januara 2006),
http://itlab.tfc.kg.ac.rs/moodle/course/view.php?id=70
2010. ili http://itlab.tfc.kg.ac.rs/moodle/ - 2011.
[7] ,
:
e-learning, it-edu.ru/docs/Sekziya_1/19
_Pozdneev_1253189671972699.doc 2010.
[8] *** Akreditacija u visokom obrazovanju, Republika
Srbija, Ministarstvo prosvete i sporta, Drugo dopunjeno i
izmenjeno izdanje: http://www.kapk.org/ Copyright
2007-2010 KAPK, Beograd, 2010.
[9] *** Interna dokumentacija, Arhiva internih projekata,
monografija i drugih radova, Biblioteka Tehnikog
fakulteta aak, www.tfc.kg.ac.rs, 2000-2011.
 Informacione tehnologije IT'11

IMPLEMENTACIJA VIRTUALNE RAUNARSKE LABORATORIJE NA UNIVERZITETU

MEDITERAN
IMPLEMENTATION OF VIRTUAL COMPUTER LAB AT THE
MEDITERAN UNIVERSITY

Zoran orovi, Igor Peki, Ramo endelj, Fakultet za informacione tehnologije, Univerzitet Mediteran, Podgorica

Sadraj - Cloud computing postaje sve popularniji, najvie zbog svoje fleksibilnosti i efikasnosti
pri iskoritenju resursa koje prua. U ovom radu su opisani osnovni koncepti virtuelizacije, cloud
computing-a, nain uspostavljanja sigurnosnog sistema i prikazana je njihova praktina
primjena kroz idejno rjeenje kreiranja virtuelne raunarske laboratorije na Univerzitetu
Mediteran. U radu se opisani postupci razvoja, struktura i arhitektura virtuelne raunarske
laboratorije i njen znaaj za obrzovni proces.
Abstract - Cloud computing is becoming more and more popular today, at most for its
flexibility and effectiveness at resource management. This paper analyzes the concept of
virtualization, the concept of cloud computing, the security of both approaches, as well as
practical example through the idea of creating virtual computer lab at University Mediteran.
Paper covers the steps of development, created structure and architecture of virtual computer lab
and its significance to the educational process.

1. UVOD U ovom radu je prikazan postupak izrade virtuelne

Pojam cloud computinga je relativno nov pojam u
svijetu IT tehnologija, izgraen na dugogodinjim
istraivanjima u virtuelizaciji, distribuiranim sistemima, a od
skoro i na mrenim, web i softverskim tehnologijama. Jedna
od njegovih najbitnih karakteristika je mogunost iroke
primjene u mnogim oblastima privrede i drutvenih
aktivnosti .
laboratorije i njeni efekti za obrazovne ustanove vezane za
problem primjene informacionih tehnologija.
2. VIRTUALIZACIJA
Virtualizacija podrazumjeva apstrakciju hardverskih
resursa, i izolaciju instanci operativnih sistema, to
omoguava portabilnost i djeljivost resursa. [1]

Tradicionalno, univerziteti pruaju studentima mogunost Virtualizacija istovremeno skriva od krajenjeg korisnika
da u savremenim laboratorijama praktino razvijaju usvojena razne fizike karakteristike raunara na kojem se izvrava
znanja. Danas je neophodno da takve laboratorije posjeduju virtualna maina, tako to daje tzv. virtualnu sliku (eng.
savremene raunare, adekvatan softver i mnoge druge IT virtual image).
resurse. Nabavka i odravanje neophodnih IT resursa je
izuzetno skupa, ali pored velikih finansijskih izdataka veoma
je est sluaj da su laboratorijski kapaciteti nedovoljni za
veliki broj studenata.

Virtuelne laboratorije reavaju problem nedovoljnih

laboratorijskih kapaciteta, pojednostavljuju odravanje IT
resursa i oslobaaju studente i univerzitete od ulaganja
velikih finianisjkih sredstava pri nabavci raunarske opreme i
softvera.

Virtuelna raunarska laboratorija predstavlja odreenu

biblioteku raunarskog softvera na razliitim platformama, i
iju sr ine koncepti virtualizacije i cloud computinga.
Korisnici pristupaju laboratoriji kroz standardni web ita, i
pokreu virtuelnu mainu, tako da ne moraju imati velike IT
resurse, jer ih pribavljaju od virtualne raunarske laboratorije.
Ovim pristupom postie vie fleksibilnosti u radu, ali sa
druge strane postoje odreeni problemi pri implementaciji
laboratorije.
Izgradnja stabilnog i robustnog virtualnog okruenja je
jedan sloen i skup projekat, i predstavlja implementaciju
vie koncepata (najprije virtualizacije i cloud computinga)
istovremeno.
Sl. 1: Koncept virtuelizacije
Pojam virtualne maine datira jo od ezdesetih godina
XX vijeka.[2] Meutim, kako se stvari u IT tehnologijama
brzo mijenjaju, tako je i virtualizacija evoluirala. Moderni
raunari imaju dovoljno resursa da koriste koncept
virtualizacije kako bi stvorili vie manjih virtuelnih maina,
gdje svaki izvrava jednu instancu odreenog operativnog
sistema.
Izuzetno znaajne prednosti ovog koncepta, motivisale su
desetine firmi da se posvete njenom istraivanju, nudei
softverske pakete koji podravaju virtualizaciju. Meu

63
vodeim su komercijalni VMware i Xen (open source
projekat, baziran na Linux-u i razvijen od strane XenSource-
a). Osim ovih, velike IT kompanije su takoe pokazale
interesovanje za ovu tehnologiju (IBM, HP, Intel, RedHat,
Sun), to ukazuje na to koliko se panje posvjeuje ovoj
inovaciji.
3. CLOUD COMPUTING
Cloud computing jer relativno nov termin, koji se danas
esto koristi da opie jednostavnu upotrebu Interneta u cilju
pristupa irokom spektru tehnolokih servisa. [3] Tehnoloka
infrastruktura, odnosno raunarski resursi, su kontrolisani od
neke tree strane, odnosno provajdera cloud usluga. Godine
istraivanja u oblasti virtualizacije, distribuiranih raunarskih
sistema, grid sistema, i u skorije vrijeme i mrea, weba i
odreenih softverskih servisa, su dovele do nastanka cloud
computinga.
Sl. 2: Cloud Computing tipovi
Cloud computing za krajnjeg korisnika omoguava
smanjene optih trokova koje zahtjevaju informacione
tehnologije, veu fleksibilnost za samog korisnika, veu
ekonominost pruajui set usluga na zahtjev korisnika.
Glavna obiljeja ovog koncepta su apstrakcija i sakrivanje
kompleksnosti, koritenje udaljenih resursa, kao i efikasno
iskoritenje distribuiranih resursa. Ovo okruenje dozvoljava
pouzdanu agregaciju, dijeljenje i alokaciju softvera, kao i
ostalih raunarskih resursa.
Znaajne prednosti koje sama infrastruktura dobija kroz
koncept cloud computinga su poboljana iskoritenost
servera i poboljana pouzdanost, dok kranji korisnici
profitiraju kroz lakou implementacije virtualne slike
odreene platforme, kao i kroz jednostavnost upotrebe,
koritenja clouda po pozivu.
Meutim, osim prednosti cloud computing ima i
odreene mane. Kako je ovaj koncept jo uvjek u fazi
razvoja, standardizacioni model nije u potpunosti razvijen.
Osim ovoga, javlja se i problem sigurnosti.
Cloud computing nije jedinstven koncept, ve jedan
apstraktni termin. Razliiti cloud provajderi nude razliite
cloud servise, i trenutno ih postoje tri:[4]
Infrastruktura kao servis (eng. IaaS), nudi servise
niskog nivoa kao to su virtualne maine.
64
Platforma kao servis (eng. PaaS), gdje cloud
operater nudi API, koji koriste programeri da razviju
(web) aplikacije sa korisnikim interfejsima.
Softver kao servis (eng. SaaS), koristan za krajnje
korisnike. Primjeri za to su web bazirane aplikacije
kao npr. Google Docs.
4. IMPLEMENTACIJA UNIVERZITETSKE
VIRTUALNE RAUNARSKE LABORATORIJE
Raunarski hardver potreban da obezbijedi kompletno
mreno okruenje i sigurnost raunarskih laboratorija je esto
previe skup i nedostupan. Ipak upotrebnom vritualizacije
moe se doi do podesnog rjeenja po mnogo niem troku.
Instalacija neophodnog softvera na mnotvo raunara
zahtijeva mnogo vremena, ime se poveava rizik od greaka
koje se mogu pojaviti prilikom instalacija i konfiguracija.
Virtualizacijom se dobijaju laboratorijski kapaciteti koji
su u stanju da opslue potrebe veeg broja studenata bez
potrebe za zauzimanjem adekvatnog fizikog prostora
univerziteta.
Izuzetne olakice virtualizacija raunarskih laboratorija
nudi i studentima, obezbeujui im udaljen i kvalitetan
pristup IT resursima 24 sata dnevno, bez potrebe nabavke
kvalitetnog hardverskog okruenja i plaanja zahtjevanog
softvera (sistemskog i aplikativnog).
Uvoenjem virtualizacije, softver instaliran na fakultetu
studenti mogu koristiti od kue, putem Interneta. Troak
kupovanja dodatnih licenci od strane studenata se gubi.
Vrijeme potrebno za instalaciju virtualne "slike" raunara je
manje od vremena potrebnog za instalaciju i konfiguraciju
pojedinane fizike maine.
Sl. 3: Struktura virtualne raunarske laboratorije
Cilj implementacije projekta virtualne raunarske
laboratorije je stvaranje sveobuhvatnog raunarskog
okruenja koje apsolutno izlazi u susret svim raunarskih
zahtjevima fakulteta, odnosno Univerziteta Mediteran.
Bitni ciljevi koji su postignuti implementacijom ovog
projekta su:
 vorova. Menadment vorovi imaju kontrolu nad
smanjeno vrijeme softverskog osposobljavanja hardverskim resursima.
univerzitetskih raunara.
smanjena je koliina instaliranog softvera
obezbjeivanjem pristupa aplikacijama virtualne
laboratorije putem mree.
efikasno je iskoriten licencirani softver na broj virtualnih
"slika", kojih je manje nego ukupnog broja raunara.
smanjeni su studentske trokove trgovine softvera za
njihove personalne raunare, jednostavnim
omoguavanjem pristupa aplikacijama virtualne
laboratorije putem Interneta.
obezbjeen je irok spektar aplikacije na ekonomian
nain.
pruena je podrka svim raunarima na Univerzitetu da
pristupe bilo kojoj aplikaciji bez preoptereivanja samih
raunara.
i na kraju, pruena je kvalitetna podrka za distance
learning sistem kroz virtualizaciju.
Slika 4. Arhitektura laboratorije
Iz nabrojanih stavki se podrazumijeva trokovna
efikasnost same laboratorije. Virtuelna laboratorija Web server je Linux orjentisana maina, sa instaliranim
predstavlja dobro pogodno okruenje za univerzitetske open source web server softverom, lighttpd i MySQL bazom
jedinice iz vie razloga. podataka. Sr samog servera prua PHP web aplikacija kroz
koju se mogu vriti akcije prijavljivanja na sistem raunarske
Uvoenjem virtualne raunarske laboratorije se lako laboratorije, ili ekirati rezervacije korisnika za kreiranje
prevazilaze izazovi koji se javljaju prilikom predavanja usko virtualnih slika odnosno podnoenje zahtjeva za
strunih predmeta (npr. razvoj web aplikacija, gdje student koritenjem resursa laboratorije.
mora imati administratorske privilegije, kako bi imao opciju
instalacije raznih softverskih alata). U bazi se uvaju svi podaci vezani za rezervacije, prava
pristupa, kao i log podaci. Izgled ekrana korisnika koji je
Virtualna raunarska laboratorija na Univerzitetu prijavljen na sistem virtualne raunarske laboratorije prikazan
Mediteran je udaljeni servis koji dozvoljava korisnicima je na slici 5.
pristup njenim resursima upotrebom internet konekcije.
Pristup je platformski nezavistan, to znai da korisnici mogu
pristupiti laboratoriji nezavisno od toga koji operativni sistem
posjeduju, a zatim koristiti razne raunarske konfiguracije i
aplikacije koje nudi laboratorija.

Slika 3. prikazuje strukturni model iz kojeg se jasno vidi

funkcionisanje virtualne raunarske laboratorije na
Univerzitetu Mediteran. Pristup resursima virtualne
laboratorije se odvija putem weba.

Protokol koji se koristi za pristup serverima laboratorije je

RDP (za pristup aplikacijama Windows operativnog sistema)
ili SSH (za pristup Linuxovom okruenju). Oba protokola
rade dobro i pod konekcijama sa slabijim protokom, ali
generalno govorei i gledajui broj konekcija koje
laboratorija opsluuje istovremeno, obezbijeen je protok od
deset megabita (10 MBits/s) simetrine komunikacije, dok se Slika 5: Izgled web itaa sa virtuelnom mainom
u lokalnoj mrei komunikacija odvija brzinom od sto
megabita (100 MBits/s). Svaki od menadment vorova kontrolie dio resursa
laboratorije. Glavni resursi osim virtualnih maina su tzv.
Sa druge strane, klijenti ne bi trebali da osjete smetnje u blades serveri. Broj ovakvih servera u klasteru je trenutno
radu pri koritenju konekcije dozvoljenog protoka od jednog ogranien na trideset u laboratoriji Univerziteta, i ta brojka
megabita (1MBit/s) asimetrine komunikacije. moe da opsluuje potrebe Univerziteta Mediteran, za koji
Autentifikacija, nivoi autorizacije i ostali podaci se uvaju u se moe rei da je relativno mali jer broji oko 2500 studenata.
bazi.
Ukoliko laboratorija pokae znaajne rezultate, odnosno
itav model laboratorije se sastoji iz tri sloja: web ukoliko se pokae da smanjuje trokove, vremenske i
servera, servera baze podataka i jednog ili vie menadment novane, zasigurno bi se razmatrala i opcija proirenja

65
odnosno pruanja usluga laboratorije i na druge subjekte
unutar Atlas grupe i u komercijalne svrhe.
Ukoliko bi se predloeno rjeenje strateki prihvatilo od
strane rukovodstva Univerziteta Mediteran virtualna
raunarska laboratorija bi nedvosmisleno pruila sledee
prednosti:
Bilo kakav softver bi se lako implementirao i smanjilo bi
se vrijeme konfiguracije raunarskih sala.
Pojednostavio bi se menadment softverskih licenci
Studentima je omoguen pristup univerzitetskom softveru
sa bilo koje lokacije povezane na Internet, pri emu
raunari koji pristupaju laboratoriji spolja mogu biti i
starije odnosno sporije maine, iz razloga to se sva
obrada izvrava na serveru.
Potpuna platformska nezavisnost
5. SIGURNOST I ISPLATIVOST VIRTUALNE
RAUNARSKE LABORATORIJE
Jako bitna tema u svim sferama informacionih
tehnologije, pa tako i u ovoj je tema sigurnosti, koja svakako
predstavlja jedan dodatni izazov na jednom ovakvom
projektu.
Postoji vei broj sigurnosnih pitanja koji se trebaju
razmotriti pri planiranju, implementaciji i odravanju
virtualnih sistema. Mnoga od njih se mogu ublaiti sa
pravilnom konfiguracijom mree, definisanjem polisa i
kreiranjem procedura za implementaciju istih. Iz razloga to
je ova tehnologija nova, postoji jo mnotvo stvari i situacija
za koje ne znamo, i koje tek treba da se izue, ali pravilnom
konfiguracijom i zakljuavanjem sistema znatno e se
smanjiti ekspozicija privatnosti. [5]
Da bi se ovo obezbjedilo namee se rjeenje kroz izolaciju
servisa sa kraja na kraj koritenjem VPN-a ili SSH tunela, to
garantuje integritet podataka u cloudu. Osim ovoga, kao
dodatno rjeenje iznalazi se upotreba kriptografskih kljueva
ili sertifikata za svakog od krajnjih korisnika. Ovo bi se
izvelo podprojektom implementacije PKI infrastrukture
unutar virtualne raunarske laboratorije. Ovakav podprojekat
je trenutno u fazi izrade.
66
Pitanje isplativosti i ukupnog troka ovakvog projekta je
zaista komplikovano. Troak izgradnje i odravanja servisa
definitivno daje glavni odgovor po pitanju isplativosti, ali
treba dati prostora i razvoju ovakvog jednog projekta
nezavisno od trokova, jer su mogunosti koje on prua zaista
velike.
Sumarno, uz porast broja studenata Univerziteta i
eventualnog proirivanja usluga laboratorije na sve
zainteresovane ustanove, a samim tim i porasta iskoritenosti
servisa laboratorije, smatram da je pitanje isplativosti znatno
u korist Univerziteta Mediteran.
6. ZAKLJUAK
Virtualizacija je efektivno rjeenje za univerzitete da
izau u susret promjenjivoj i zahtjevnoj informacionoj
tehnologiji. Meutim, preduzimanje ovakvog projekta moe
biti optereujue na finansijskom planu.
Ipak, idejno rjeenje za jedan relativno mali univerzitet
kakav je Mediteran koje nudi studentima najnapredniju
tehnologiju u cilju to adekvatnijeg pripremanja istih za
radno mjesto bilo gdje u zemlji, ini se jako isplativo. Osim
toga ovaj projekat istovremeno nudi i jednostavno rjeenje za
mukotrpnu i dugotrajnu implementaciju softvera na
univerzitetskim raunarima, po jednom jednostavnom
konceptu virtualizacije i cloud computinga.
Cloud computing je jo uvijek oblast informacionih
tehnologija koja je u razvoju, pa novi projekti iz ove oblasti
stalno nastaju, posebno kroz open source zajednicu. Virtualna
raunarska laboratorija prikazana u ovom radu e zasigurno
trebati da se usavrava kako se budu pojavljivale nove
platforme i novi trendovi razvoja informacionih tehnologija.
LITERATURA
[1] Internet: http://en.wikipedia.org/wiki/Virtualization
[2] Billy Reeder, IBM: A Brief History of Time,
Virtualiuzed, February, 2010
[3] Internet: http://www.ibm.com/ibm/cloud/
[4] Craig A. Lee, A Perspective on Scientific Cloud
Computing
[5] nternet, web prezentacija o sigurnosti clouda:
http://cloudsecurity.org/tags/presentations.html
 Informacione tehnologije IT'11

PRIMJENA SOFTVERA MATLAB / SIMULINK U PROJEKTOVANJU MODELA

FOTONAPONSKIH PANELA
MATLAB / SIMULINK SOFTWARE APPLICATION IN THE DESIGN OF MODELS
PHOTOVOLTAIC PANELS

Duko Penezi, Vladan Vujii, Martin alasan, Elektrotehniki fakultet Podgorica

Sadraj - U radu su prikazani postupci i metode koje se koriste u projektovanju fotonaponskih

sistema, korienjem softvera Matlab/Simulink. Posebna panja je posveena analizi rezultata
simulacije modela PV panela, kao kljunog elemenata, svakog fotonaponskog sistema. Dobijeni
rezultati su uporeeni sa karakteristikama koje daje proizvoa PV modula i izveden
odgovarajui zakljuak.
Abstract - The paper presents procedures and methods used in the design of photovoltaic systems,
using the software Matlab / Simulink. Special attention is devoted to analyzing the results of
simulation models of PV panels, as key elements of each photovoltaic systems. The results were
compared with the characteristics given by the manufacturer of PV modules and derived an
appropriate conclusion.
Kljune rijei: Matlab/Simulink, fotonaponski paneli, maksimalna snaga, simulacioni modeli
Keywords: Matlab / Simulink, , photovoltaic panels, maximum power point, the simulation
models

1. UVOD veliina odstupanja od nazivne snage u zavisnosti od

pomenutih faktora, temperature okoline i starosti PV modula.
Matlab/Simulink je postao nezamenljiv i standaran alat u
fazi projektovanja i analizi rada, modelovanih fotonaponskih
sistema. Zahtijevi za maksimalnim poveanjem efikasnosti,
zatim injenice da su ovi sistemi nelinearni, primorali su
ininjere energetske elektronike da u radu koriste
kompjuterske simulacije za prouavanje i analizu rada, a da
pri tome ne moraju da ih izgrauju.

Treba rei da i najsavremeniji simulacioni programi ne

mogu u potpunosti predstaviti sve parametre i aspekte realne
opreme. Tanost simulacionih rezultata zavisi od ispravnosti
komponenata modela i odgovarajueg prepoznavanja i
ukljuenja u model parazitnih elemenata, kao to su parazitne
kapacitivnosti i induktivnosti. I pored toga, danas je teko
zamisliti zadatak u energetskoj elektronici, koji se rjeava
bez pomoi kompjuterske simulacije.
2. FOTONAPONSKI SISTEMI
Svaki sistem solarnog elektrinog napajanja sastoji se od
pet osnovnih elementa, a to su: solarni modul, solarni DC/DC
regulator, akumulatorska baterija, invertori DC/AC i
potroai (sl.1).
Najvaniji faktor koji utie na proizvodnju elektrine
energije svakog fotonaponskog modula, jeste njegova snaga.
Snaga PV modula zavisi od starosti i od vremenskih uslova.
Kontraproporcionalna je sa temperaturom, tj. smanjuje se sa
porastom temperature a poveava sa njenim snienjem.
Prilikom uporeivanaja razliitih tipova solarnih modula,
vano je usporediti njihove maksimalne snage. Bitan
pokazatelj opteg kvaliteta fotonaponskih modula, jeste
Sl.1. Elementi fotonaponskog energetskog sistema
Solarni regulatori ili DC/DC pretvarai su kljuni dio
fotonaponskog sistema i slue za poveanje efikasnosti PV
sistema. Oni prilagoavaju izlazni napon solarnog modula,
naponu akumulatorske baterije, odnosno potroaa.
Uobiajeni solarni regulatori na dananjem tritu
(regulatori nie cijene), ne dozvoljavaju solarnim modulima
rad uz napon pri kojem je snaga modula najvea. Regulator
pri punjenju spaja solarni modul direktno na akumulatorsku
bateriju. Pri tome se napon solarnog modula prisilno snizi na
veliinu napona akumulatorske baterije, dok struja modula
ostaje priblino ista. Kako je elektrina snaga proporcionalna
proizvodu struje i napona, dolazi do gubitka snage
srazmjerno snienju napona PV modula. Za posljedicu
imamo veliki gubitak energije u solarnim sistemima, ak i do
30%. Ovaj problem se danas otklanja upotrebom novih
generacija solarnih regulatora, tzv. MPPT regulatora.

67


MPPT (Maximum Power Point Tracking) regulatori

imaju mogunost da uvijek odravaju napon solarnih modula
na nivou, na kojem je snaga najvea. Napon solarnog
modula za najveu snagu, vei je od napona baterije. MPPT
regulator se ponaa kao transformator, spojen izmeu
solarnih modula i baterije. Pri prijenosu snage od solarnih
modula na bateriju, struja punjenja se poveava i to
proporcionalno snienju napona. Struja punjenja kod ovih
regulatora je vea u odnosu na druge vrste regulatora to je
baterija praznija. Jo jedna prednost MPPT regulatora je to
se zadravanjem iste struje punjenja akumulatorske baterije,
njihovom upotrebom smanjuje broj potrebnih solarnih Sl.2. Osnovna elektrina ema solarne elije,
modula. Zbog visoke cijene, nekada je njihova upotreba bila (jednodiodni model)
opravdana samo u solarnim sistemima velikih snaga, dok se
danas njihova upotreba isplati i u sistemima manje snage.

3. SIMULINK MODEL FOTONAPONSKOG PANELA

Solarni ili PV (photovoltaic) panel je elektrini generator

sastavljen od vie solarnih fotonaponskih modula. On moe
da obezbedi dovoljnu energiju za napajanje ureaja, snage
iznad 10 W. Kod projektovanja solarnog panela, najvanije
je izvriti pravilan proraun instalisane snage. Da bi se dobila
Sl.3. Tipina I-V karakteristika solarne elije
vea snaga, ovi paneli se takoe povezuju redno ili paralelno
i tada dobijamo elektrini generator velike snage. Osnovne jednaine koje opisuju elektrini model solarne
elije na (sl.2) su:
Solarni modul predstavlja matricu meusobno
povezanih solarnih elija i omoguava praktinu primjenu iD=(eV D /VT-1) , vD=vPV
solarnih elija, koje su obino povezane na red, tako da kroz
ipv= Isc iD (1)
njih tee ista struja. Za praktinu primjenu, vaan je nain
odreivanja broja solarnih elija u modulu . Napon koji daje
U gornjoj jednaini Isc je foto-struja, vD napon diode,
jedna solarna elja je reda oko 0,7 V pa se obino izrauju
VT naponski ekvivalent temperature.
moduli koji u sebi sadre (32 ili 72 solarne elije), a moe i
sa veim brojem u zavisnosti od toga, kolika se eli dobiti
Na osnovu modela sa (sl.2) i formule (1), predloen je
vrijednost izlaznog napona.
detaljan model solarne elije u Simulink paketu na (sl.4), pri
emu su za trenutak pretpostavljeni konstantni uslovi sredine
3.1. SIMULINK MODEL SOLARNE ELIJE (uzeto je da je intezitet sunevog zraenja 1000W/m2, pri
konstantnoj temperaturi).
Solarne elije predstavljaju ,,najelegantniji izvor
elektrine energije od svih dananjih poznatih. Solarna elija
Rezultati simulacije prikazani su na slikama (5 i 6).
radi na bazi poluprovodnikog P-N spoja. Za objanjenje
njenog rada potrebno je poznavati kvantne procese u vrstom
stanju. U ovom poglavlju bie predstavljen osnovni metod
modelovanja solarne elije i rezultati simulacije biti
uporeeni sa osnovnom (tipinom) strujno-naponskom
karakteristikom.

Na (sl.2) dat je prikaz osnovnog ekvivaletnog kola

elektrine eme solarne elije bez optereenja, a na (sl.3)
njena tipina strujno-naponska karakteristika, kada na njenim
krajevima postoji optereenje.

Sl.4. Model solarne elije u Matlab/simulinku

68


Na (sl.8) prikazan je simulacioni model naponskog PV

modula, a na slikama (9.a i 9.b) prikazani su rezultati
simulacije za razliite vrijednosti inteziteta sunevog
zraenja.

Sl.5. I-V karakteristika simulacionog modela solarne elije

Sl.8. Simulacioni model naponskog PV modula

Sl. 6. P-V karakteristika simulacionog modela solarne elije

Sa simulacionih dijagrama se vidi da strujno - naponska

karakteristika, odgovara I-V karakteristici solarne elije na
(sl.3), koja je dobijena mjernim instrumentima u
laboratorijskim uslovima. Na slian nain moemo Sl..9.a I-V karakteristika PV modula za razliite
modelirati i elektrini model solarne elije sa optereenjem i vrijednosti sunevog zraenja
dobijene rezultate uporediti sa onima koje daje proizvoa.
Ovde je prikazan samo osnovni princip modelovnja.

3.2. SIMULINK MODEL SOLARNOG (PV) MODULA

U praksi postoje dva postupka ili dvije metode

modelovanja PV modula, koji se koriste u zavisnosti da li
nam na izlazu PV modula treba vei napon ili struja. Dakle
postoji: serijski model (naponski model - sl.7.a), gdje su
solarne elije vezane serijski i paralelni model (strujni model
sl.7.b), kod koga su solarne elije vezane paralelno.

Sl.9.b P-V karakteristika PV modula za razliite

vrijednosti sunevog zraenja

Na (sl.9.a) vidi se da struja kratkog spoja ima linearnu

zavisnost sa promjenom inteziteta sunevog zraenja, a na
(sl. 9.b), da i snaga modula linearno prati promjene inteziteta
sunevog zraenja. Napon otvorenog kola i u jednom i u
drugom primjeru, pokazuje logaritamsku zavisnost sa
promjenom inteziteta sunevog zraenja.

3.3 . SIMULACIONI MODEL SOLARNOG PANELA

Rekli smo ve, solarni ili PV (photovoltaic) panel je

elektrini generator sastavljen od vie solarnih fotonaponskih
modula. On moe sadrati vie solarnih modula u sebi koji
mogu meu sobom biti povezani redno ili paralelno, slino

69

solarnim elijama u modulu. U ovom radu je predloen i
projektovan jedan od ova dva metoda i to metod sa
paralelnim vezivanjem PV modula (naponski tip PV
modela). Uzeta su tri PV modula indetinih karakteristika i
projektovan je model takvog solarnog panela u
Matlab/Simulinku (sl. 10). Rezultati simulacije dati su na
slikama (11.a i 11.b). U simulacionom modelu uzeti su
uticaji sredine (promjene inteziteta zraenja, pri konstantnoj
temperaturi).
Sl.10. Model PV panela (generatora) realizovanog
paralelnim vezivanjem tri PV naponska modula
Sl.11.a I-V karakteristika PV panela za raliite
vrijednosti inteziteta sunevog zraenja
Sl.11.b P-V karakteristika PV panela za razliite
vrijednosti inteziteta sunevog zraenja
Na slikama (11.a i 11.b) vidi se da struja, a takoe i snaga
fotonaponskih panela, pokazuje linearnu zavisnost sa
promjenom inteziteta sunevog zraenja, indetino kao i
kod fotonaponskih modula. To je ujedno i potvrda, da je
predloeni model fotonaponskog panela, ispravno
projektovan.
70
4. REZULTATI SIMULACIJE
Rezultati simulacije su prikazani na prethodnim slikama
detaljno i u ovom poglavlju treba naglasiti da zbog
ogranienosti prostora nisu prikazani i rezultati simulacije
prethodnih modela (solarne elije, solarnog modula i
solarnog panela) kada se u obzir uzme i uticaj temperature.
Obzirom da promjene temperature priblino linearno utiu na
promjene I-V i P-V karakteristike solarnih modula, to
moemo dobijene rezultate u Matlab/Simulinku smatrati
priblino pouzdanim u donoenju odgovarajuih zakljuaka i
analizi rada simulacionih PV modela.
5. ZAKLJUAK
U radu je kroz tri primjera simulacije elemenata solarnog
panela u programskom paketu Matlab/Simulink, predstavljen
jedan od zadataka inenjera energetske elektronike, koji se
bavi projektovanjem i ispitivanjem obnovljivih izvora
energije.
Na slian nain, mogu se modelovati i ostali elementi
fotonaponskih sistema: solarne baterije, DC/DC regulatori,
DC/AC invertori. Krajnji cilj je svakako modelovanje velikog
sistema, tj. solarne centrale koja moe da se povee sa
distributivnom naizmeninom mreom.
Rezultati simulacije mogu posluiti kao polazna osnova
za modelovanje sloenijih fotonaponskih sistema sistema, to
je i bio cilj.
LITERATURA
[1] Matlab and Simulink, The Mathworks, Inc. as of
September 2006, http://www.mathworks.com
[2] Y-C. Kuo, T-J. Liang, and J-F. Chen: Novel Maximum-
Power-Point- Tracking Controller for Photovoltaic
Energy Conversion System, IEEE Transactions On
Industrial Electronics, Vol. 48, No. 3, June 2001,
Pp.594-601
[3] S. Vujoevi, Promena karakteristika fotonaponskih
elija, modula i panela pod dejstvom starenja
(Magistarski rad), Elektrotehniki fakultet Univerziteta u
Beogradu, Beograd (1991)
[4] J. A. Gow and C. D. Manning, Development of a
photovoltaic array model for use in power-electronics
simulationstudies, IEE Proceedings-ElectricPower
Applications, vol. 146, no. 2, 1999, pp. 193-199. [6] O.
Wasynczuk
[5] R.Messenger and J. Ventre, Photovoltaic Systems
ngineering, CRC Press, 2000, pp.41-51.
 Informacione tehnologije IT'11

PRIMENA PATERNA ZA DIZAJN TESTOVA U FUNKCIONALNOM PROGRAMIRANJU

APPLYING TESTING DESIGN PATTERNS IN FUNCTIONAL PROGRAMMING
Nika Mijanovi, Fakultet za informacione tehnologije Univerziteta Mediteran
Dragan uri, Fakultet za informacione tehnologije Univerziteta Mediteran / Univerzitet u Beogradu,

Sadraj- Automatizacija testiranja softverskih sistema predstavlja jedan od centralnih aspekata

modernih agilnih metodologija za razvoj softvera. U ovom radu razmatra se nekoliko
prepoznatljivijih test paterna i njihova primena u funkcionalnom programiranju. Praktina
realizacija uraena je u programkom jeziku Clojure, koji prua napredna reenja za neke od
nadolazeih izazova u razvoju softvera. Primeri pokazuju da je implementacija jednostavnija nego
u objektno orjentisanom kodu.
Abstract The automation of the testing of software systems is one of central aspects of modern
agile software development methodologies. In this paper, several testing design patterns and their
application in functional programing are presented. The practical implementation has been done
in Clojure functional language, which offers advanced solution to some of the upcoming
challenges in software development. The examples show that the implementation is simpler than in
object oriented code.

1. UVOD funkcionalnog jezika Clojure. etvrta sekcija donosi pregled

Jedna od osnovnih osobina softverskih sistema je njihova
kompleksnost razvoj aplikacijama u domenima kao to su
telekomunikacije, insdustrijska kontrola i upravljanje
poslovnim procesima predstavlja jedan od najsloenijih
konstrukcionih zadataka koje ljudi preduzimaju [1].
Kada se uzme u obzir da se korisniki zahtevi i
tehnologija kojom se implementiraju softverski sistemi
neprestano menja [2], jasno je da je neophodno
automatizovati sistem koji ceo projekat dri na okupu, sistem
automatskih testova koji obezbeuje da ono to je
napravljeno radi posao za koji je predvien, ko i da obezbedi
da ono to je jednom radilo ne bude pokvareno kasnije
(regresivni testovi).
nekih uobiajenih paterna za dizajn testova i njihovu primenu
u funkcionalnom programiranju. Nakon toga sledi zakljuak i
bibliografija.
2. TESTIRANJE SOFTVERA
Jedna od najuoljivijih osobina modernih agilnih
metodologije za razvoj softvera je njihovo insistiranje na
sveprisutnim automatizovanim testovima. Ovakva filozofija
razvoja naziva se dizajn voen testovima (Test-Driven
Design, TDD) [5]. Ona insistira na istovremenom pisanju test
koda i koda koji se testira, i na velikoj pokrivenosti koda
automatskim testovima. Testiranje koje se ostavlja za kasnije
ne dolazi u obzir a funkcionalnost koja nije obuhvaena
testovima ne smatra se implementiranom.

Alati za automatsko testiranje postoje za sve popularne
programske jezike i platforme. Otkako su agilne
metodologije i razvoj voen testovima doiveli afirmaciju u
mejnstrim razvoju softvera, ustalio se i veliki broj reenja za
konkretne izazove u testiranju. Ova reenja se esto
kodifikuju i formalizuju u obliku paterna za testiranje [3].
Sa druge strane, izazovi u programiranju viekorisnikih
aplikacija i nadolazak paralelnog programiranja doveli su do
naglog rasta do skora egzotinih funkcionalnih jezika. Zbog
toga se stvara potreba da se programerima obezbedi nain za
transfer znanja i vetina koje imaju u razvoju sa objektno-
orjentisanim jezicima ka funkcionalnim jezicima, izmeu
ostalog i prakse u testiranju.
U ovom radu razmatramo nekoliko prepoznatljivijih test
paterna i njihovu primenu u funkcionalnom programskom
jeziku Clojure [4]. Bie pokazano da u nekim sluajevima,
sama konstrukcija Clojure jezika eliminie potrebu za nekim
inae veoma komplikovanim vrstama testiranja.
Nakon uvoda, u drugoj sekciji date su osnovne smernice
u vezi testiranja softvera. Trea sekcija sadri osnove
Standardni alat za automatizaciju testova je xUnit [6]
frejmvork za unit testiranje, koji je prenesen na skoro svaku
popularnu platformu i programski jezik. Na Java platformi u
upotrebi su Junit i TestNG, na .NET platformi C#, za PHP
postoji phpUnit itd. Karakteristino za funkcionalne jezike je
da svoje alate za testiranje ne zasnivaju na direktnim
portovima xUnit alata, jer je tehnika testiranja dosta
jednostavnija i eleganija, to e biti prikazano u sekciji 4.
Iako su osnovni frejmvorci za testiranje prvobitno
namenjeni za unit testiranje, veina alata za funkcionalno,
integraciono, testiranje performansi, testiranje prihvatljivosti
itd se bazira na njihovom direktnom korienju ili
nadogradnji, te e se ovaj rad ograniiti samo na neke od
paterna testiranja koji se implementiraju pomou osnovnih
frejmvorka.
3. FUNKCIONALNI JEZIK CLOJURE
Clojure [4] je nedavno razvijeni funkcionalni jezik koji se
kompajlira direktno u Java ili CLR (.NET) bajtkod. Clojure
je dijalekt Lisp programskog jezika, te od njega nasleuje
jednostavnost, visoku izraajnost i prilagodljivost, kao i jaku

71
teorijsku osnovu. Jo bolje, to je pragmatian jezik koji
izostavlja i prevazilazi istorijske nedostatke Lisp-a u isto
vreme prihvatajui moderne platforme (Java i .NET),
omoguavajui neprimetnu integraciju sa njihovim
sveprisutnim bibliotekama.

Kao i kod drugih funkcionalnih jezika, Clojure kod moe

definisati funkcije koje kreiraju druge funkcije, funkcije
vieg reda (funkcije koje primaju druge funkcije kao Slika 1. Jednostavni uspjeh/neuspjeh test patern
parametre) i funkcije koje kombinuju druge funkcije sa
skupovima vezanih parametara (closures). Clojure takoe Listing 2 prikazuje primenu ovog paterna u programskom
podrava i makroe, tako da omoguava lako a mono jeziku Clojure. U ovom sluaju, uslov je jednakost unijetog
metaprogramiranje. Makroi su konstrukcije koje generiu broja, koji nakon kalkulacija treba da vrati oekivani rezultat
Lisp (Clojure) kod. To su programi koji piu druge (ili oekivanu greku) za taj broj.
programe. Ovaj moni mehnizam je retko prisutan u
mainstream programskim jezicima kao to su Java ili C#, a Listing 1. Funkcija koja izraunava zbir niza brojeva do
onda kada su delimino prisutni, kao kod nekih dinamikih zadatog broja u Clojure-u:
jezika, veoma su nezgrapno i nepotpuno implementirani. (defn add-up "sabiranje niza brojeva do
zadatog broja"
Clojure ima ugraenu podrku za konkurentno ([limit] (add-up limit 0 0 ))
programiranje preko implementacije software transactional ([limit current sum] (if (< limit current)
sum (add-up limit (+ 1 current) (+ current
memory (STM) [7] mehanizma koji titi promenjive sum)))))
reference koje sadre nepromenjive vrednosti podataka tako
to dozvoljava promenu samo u okviru transakcija. Listing 2. Testiranje funkcije koja provjerava zbir niza
brojeva do zadatog broja u Clojure-u:
4. TEST PATERNI PRIMENJENI U (deftest test-add-up
FUNKCIONALNOM PROGRAMIRANJU (is (= 0 (add-up 0)))
(is (not = 5 (add-up 3))))
Unit testiranje se, od kako je poelo sa primjenjivanjem u
4.2. TEST VOEN PODACIMA
agilnim metodologijama, oduvijek baziralo na ad-hok
pristupu, gdje bi programer pisao testove u skladu sa svojim
Na slici 2 je prikazan najjednostavniji sluaj testa
znanjem i vjetinama pratei tekue potrebe i inspiraciju.
voenog podacima, gdje se itav niz podataka uitava u testu,
Problem koji se esto javlja kod ovakvog pristupa je da
i nakon izraunavanja treba da se provjeri da li je dobijeni
programer koji pie kod loeg kvaliteta teko moe napisati
rezultat u skladu sa oekivanim rezultatom. Primjer za
kvalitetan test primjer za taj isti kod.
ovakve testove su razni matematiki algoritmi, biznis
kalkulacije, i programi koji obrauju podatke iz raznih baza
Jedan od naina za ublaavanje ovog problema je
podataka.
formalizovanje unit testiranja u vidu unit test paterna. U ovoj
sekciji razmatramo nekoliko prepoznatljivijih test peterna i
njihovu primenu u programskom jeziku Clojure. Bie
pokazano da u nekim sluajevima, sama konstrukcija Clojure
jezika eliminie potrebu za nekim inae veoma
komplikovanim vrstama testiranja.

4.1. USPJEH/NEUSPJEH PATERN

Najjednostavniji test pattern je Uspjeh/Neuspjeh

(Pass/Fail) pattern koji na osnovnom nivou provjerava
izvravanje funkcionisanja koda. Meutim isto tako, on
najmanje govori o kvalitetu napisanog koda.
Slika 1 daje ematski prikaz strukture Uspjeh/Neuspjeh
paterna. Test kod provjerava uslov koji treba da zadovolji
rezultat koji vraa funkcija. Provjeravaju se kako rezultati za
ispravne ulazne podatke (oekivani rezultat), tako i rezultati
za neispravne ulazne podatke (oekivana greka).
Slika 2. ematski prikaz testa voenog podacima
Listing 3 prikazuje test voen podacima za funkciju add-
up, koja je bila testirana i u prethodnom primeru. Test voen
podacima bi za niz od nekoliko brojeva provjeravao da li oni
daju oekivani rezultat ili greku.
Listing 3. Testiranje funkcije koja provjerava zbir niza
brojeva do zadatog broja u Clojure-u pomou testa voenog
podacima:
(deftest test-add-up
(is (= (0 6 55 125250)
(map add-up (0 3 10 500))))))

72
4.3. ASINHRONO TESTIRANJE
Sa razvojem procesora sa vie jezgara, kao i operativnih
sistema koji ih prate, tako se i programski kod prilagoava
visoko konkurentom okruenju. Asinhroni kod, za razliku od
obinog proceduralnog koda, se ne izvrava istog trenutka u
istom thread-u, ve u nekom drugom thread-u, u nekom
buduem vremenu. Ovo nije oigledno u jednokorisnikim
desktop programima sa korisnike strane gledita jer to biva
gotovo u istom trenutku, ali je neizbeno u programima koji
se izvravaju na serveru u viekorisnikom reimu rada.
Asinhrono testiranje se obavlja najee tako to
programer eka na odgovor od asinhrone funkcije, i ako ga
dobije, znai da je kod uspjeno izvren.
Clojure je jezik sa odlinom podrkom za konkurentno i
multi-threaded programiranje. Future je Clojure-ov macro
koji po kreiranju odreenu kalkulaciju smjeta u posebni
tred, i tek kada se zatrai dobijanje rezultata (dereferencira)
vraa izraunatu vrijednost.
Ugraena metoda future-done? Je predikat koji proverava
da li je future zavrio sa izraunavanjem i moe se lako
upotrijebiti za testiranje je li kalkulacija u tom zasebnom
tredu zavrena ili ne.
Listing 3. Primjer kreiranja asinhronog future-a, i njegovo
testiranje:
(def my-future (future (* 100 100)))
(deftest test-future
(is (future-done? my-future)))
4.4. MULTI-THREADED TESTIRANJE
Za razliku od asinhronog testiranja, gdje postoji glavni
thread u kome se izvrava aplikacija i sporedni thread u kome
se nakon izraunavanja vraa neka vrijednost koja se
uporeuje, u konkurentnom testiranju postoje testovi u
nekoliko zasebnih thread-ova koji rade nad istim podacima.
Ovi testovi nemaju konkretnu definiciju kako bi se trebali
pisati i izvravati a da ne naruavaju podatke koji drugi
thread-ovi koriste, meutim uglavnom se svode na princip
meusobnog signaliziranja, odnosno kada jedan thread zavri
rad sa podacima, obavjesti njegov konkurantni thread da je
bezbjedno koristiti te podatke.
Karakteristian sluaj prikazan je na slici 3, gdje prvi
thread eka da dobije potvrdu da je obradio podatke, i tada
thread 1 nakon dodatne obrade i verifikacije podataka
zavrava uspjeno test.
Slika 3. ematski prikaz konkurentnog testiranja
S obzirom da Clojure nema promenjive i sve strukture
podataka su nepromenjive, tredovi im mogu pristupati i itati
73
ih bez ikakvih posebnih obzira da se radi o multi'threaded
izvravanju. Ukoliko je potrebno menjati podatke, to se moe
raditi samo preko specijalizovanog STM (Software
Transaction Memory) mehanizma koji obezbeuje ACI
transakcije, slino kao u relacionim bazama podataka. Stm
podrava Atomicity, Consistency i Isolation, dok, za razliku
od sistema za upravljanje bazama podataka, ne podrava
Durability.
Zbog ovakvog mehanizma manipulisanjem podacima,
multi-threaded testiranje, koje je inae jako teko u Javi, C# i
ostalim uobiajenim objektno-orjentisanim jezicima u
Clojure jeziku ne zahteva posebne uslove u odnosu na
singlethreaded testiranje. Zbog ovoga, nije potrebno navoditi
karakteristian primer.
4.5. MOCK TESTOVI
U svakom softverskom projektu ima mnogo komponenti i
podfunkcija. Mnoge od njih su medjusobno povezane i
zavise jedne od drugih. Meutim, kada vrimo unit testove
nad nekom klasom u TDD razvoju, esencijalno je da je
izolujemo od tih zavisnih funkcija i side-effects-a. To
uspjevamo uz pomo Mock (lanih, test) objekata, koje
programiramo onako kako elimo da se ponaaju zavisne
funkcije i objekti, i na taj nain samo testiramo kod spcifine
metode ili klase, u izolaciji.
Na slici 4 nalazi se je ematski prikaz Mock klase, odnosno
simuliranog servisa, koji se ponaa onako kako bi testni kod
to oekivao.
Slika 4. ematski prikaz Mock testa
Kod funkcionalnih jezika, kao to je Clojure, Mock testovi
nemaju toliki znaaj, prvashodno jer se kod evaluira od
dolje ka gore, odnosno poinje se od obinih podataka koji
se prosleuju funkcijama, ije vrijednosti su opet parametri
funkcija koje su njih pozvale, itd. Isto tako, Clojure kao i svi
funkcionalni jezici poiva na aksiomu da koliko god puta se
pozove neka funkcija, ona uvijek vraa isti rezultat (nema
side-efekata).
5. ZAKLJUAK
Pregled nekoliko prepoznatljivijih test paterna i njihove
primene u jeziku Clojure, nagovetava nam da se zadaci
automatskog testiranja u funkcionalnom jeziku mogu
implementirati znatno lake nego u ekvivalentnom objektno
orjentisanom kodu. U nekim sluajevima, sama priroda
jezika je takva da se dobija automatska provera korektnosti
preko ugraenih mehanizama platforme, tako da se gubi
potreba za nekim inae veoma komplikovanim vrstama
testiranja. Naravno, potrebno je mnogobrojne paterne za
dizajn testova prebaciti u funkcionalnu paradigmu i po
potrebi promeniti ih, eliminisati, ili dodati nove, to
predstavlja novi izazov.
[5] R.C. Martin et al., Test-Driven Development, IEEE
Software , volume 24, number 3, pages 32-36, issn:
0740-7459, IEEE 2007
[5] R.C. Martin et al., Test-Driven Development, IEEE
Software , volume 24, number 3, pages 32-36, issn:
0740-7459, IEEE 2007

LITERATURA [6] P. Hamill, Unit test frameworks, O'Reilly, 2004, isbn:

0596006896
[1] N.R. Jennings, An agent-based approach for building
complex software systems, Communications of the [7] N. Shavit and D. Touitou. Software Transactional
ACM, volume 44, number 4, pages 35-41, issn: 0001- Memory. Distributed
0782, ACM, 2001 Computing, 10(2):99116, 1997.

[2] S.L. Pfleeger ,The nature of system change, IEEE

Software, volume 15, number 3, pages 87-90, issn; 070-
7459, IEEE 2002.

[3] C. Beust, H. Suleiman, Next Generation Java Testing:

TestNG and Advanced Concepts, Addison-Wesley
Professional, 2007.

[4] R. Hickey. The Clojure Programming Language. In

Proceedings of the
2008 Symposium on Dynamic Languages, 2008.

74
 Informacione tehnologije IT'11

SIGNAL ADAPTIVNI SISTEM ZA ESTIMACIJU VISOKO NESTACIONARNIH FM SIGNALA

IZLOENIH UTICAJU ADITIVNOG UMA
SIGNAL ADAPTIVE SYSTEM FOR HIGLY NONSTATIONARY FM SIGNAL ESTIMATION
EXPOSED TO ADDITIVE NOICE
Srdjan Jovanovski, Fakultet za informacione tehnologije, Univerzitet Mediteran
Veselin Ivanovi, Elektrotehniki fakultet, Univerzitet Crne Gore

Sadraj- Prikazana je vietaktna implementacija (MCI) optimalnog signal adaptivnog sistema za

nestacionarno filtriranje. Predloeni dizajn je baziran na rezultatima real-time vremensko-
frekvencijske (TF) analize, podudaranju oblasti definisanosti filtra (FRS) sa trenutnom
frekevncijom signala (IF) i na real-time IF estimaciji. Omoguava viestruke lokalne detekcije
FRS u posmatranom trenutku vremena, to kao rezultat daje efikasno filtriranje viekomponentnih
FM signala. Radi u promjenjivom broju taktovaneophodnom broju potrebnom za postizanje
najvieg kvaliteta estimacije IFu razliitim takama tokom izraunavanja. Dizajn takoe
optimizuje kritine performance kompleksnosti hardvera, inei ga upotrebljivim za
implementaciju na integrisanom ipu.
Abstract - Multi-clock-cycle implementation (MCI) of a signal adaptive optimal nonstationary
filtering system is developed. The proposed design is based on the real-time results of time-
frequency (TF) analysis, on the correspondence of filters region of support (FRS) to the signals
instantaneous frequency (IF), and on the real-time IF estimation. It permits multiple local FRS
detection in the observ-ed time-instant, resulting in the efficient filtering of multicompo-nent FM
signals. It takes a variable number of CLKsthe only necessary ones regarding the highest quality
of IF estimationin different TF points within the execution. The design also optimizes critical
performances related to the hardware complexity, making it a suitable system for implementation
on an integrated chip.

1. UVOD
Efikasno filtriranje nestacionarnih signala zahtijeva
upotrebu vremenski-promjenjivih metoda. Linearni TF filtri,
njihova primjena i online algoritmi za njihovu
implementaciju su ve prouavani, [1]. Nelinearni filtri,
bazirani na Wignerovoj distribuciji (WD), su takoe
prouavani, [2, 3], kao i naini njihove implementacije, [3,
4]. Zbog svoje sloenosti, [3, 4], i neupotrebljivosti u sluaju
viekomponentnih signala, [4], razmatrani naini su
nepodobni za real-time implementaciju. Da bi se prevazila
sloenost ovih rjeenja, i istovremeno skratilo vrijeme
izraunavanja, predloen je MCI hardverski dizajn
optimalnog nelinearnog nestacionarnog filtra baziranog na
WD u [5]. U ovom radu unapreujemo dizajn prikazan u
reference [5] predlaui signal adaptivni MCI dizajn
signala fi(n), [2, 3]. Problem filtriranja se moe svesti na esti-
maciju lokalne IF u zaumljenom okruenju. Poto WD bez
kros lanova (CTFWD), [7], najbolje estimira IF u sluaju
visoko nestacionarnih signala, [6], lokalna IF se estimira
odreivanjem frekvencijskih taaka gdje CTFWD
zaumljenog signala ima lokalne maksimume [6],
IFi ( n) arg[max kQk CTFWDx ( n, k )]. (2)
i
Qk je osnovni interval oko fi(n), ija IF je IFi(n). Na osnovu
i
toga, ovdje je razvijen TV filtar (1), baziran na ve
razvijenim MCI CTFWD real-time dizajnu, [7], i na
algoritmu za real-time IF estimaciju, [5]. Dalje, za realizaciju
CTFWD, [7],
2
CTFWDx (n, k ) STFTx (n, k )
L ( n, k )

hardvera koji zadrava eljene karakteristike neadaptivnog
rjeenja [5] (po pitanju sloenosti hardvera), i znaajno
skrauje vrijeme izraunavanja, ak i u poreenju sa
jednotaktnim dizajnima, [1, 4]. Definicija TV filtriranja
bazirana na Weylovoj jednaini, [13], koja prevazilazi
distorziju filtriranog FM signala je, [3]:
N /2
( Hx)( n) LH (n, k ) STFTx ( n, k ).
k N / 2 1
LH(n,k) je FRS, STFTx(n,k)=DFTm{w(m)x(n+m)} je
kratkotrajna FT (STFT) qkomponentnog zaumljenog
q
signala x(n) i 1 fi (n) (n) , w(m) je prozor realnih
vrijednosti i N je duina trajanja signala. Uzimajui u obzir
samo jednu realizaciju FM signala fi(n), i=1,,q, koji je
dobro koncentrisan u TF ravni i zaumljen bijelim umom,
FRS optimalnog TV filtra odgovara kombinaciji lokalnih IF
2 Re{STFTx (n, k i ) STFTx* (n, k i )}
i 1 (3)
su potrebni STFT odbirci, koji se takoe koriste u (1).
L(n,k)Lm je irina signal adaptivnog kvadratnog
konvolucionog prozora, koji se koristi da bi ograniio
konvoluciju1 po STFT odbircima i omoguio izraunavanje
(1) 1
Da bi ouvali auto-lanove WD, mora se vriti konvolucija STFT odbiraka u
(3), za svaku taku (n,k), dok ne bude ispunjeno da je STFTx(n,ki)=0, ili
praktino (u sluaju zaumljenog signala), dok se ne ispuni uslov
|STFTx(n,ki)|2<S2 (S2 je predefinisana referentna vrijednost, koja se odreuje
kao par procenata maksimalne vrijednosti spektrograma [7]). Znai da se
granice svakog STFT auto-lana poklapaju sa detektovanjem
|STFTx(n,ki)|2<S2 oko odgovarajue komponente (|STFTx(n,ki)|2 S2, za
i=0,1,,L(n,k), u svakoj taki (n,k) iz domena STFT auto-lana, i whereas
|STFTx(n,ki)|2<S2 i u suprotnom). Tada, L(n,k) uzima razliite vrijednosti u
razliitim TF takama: nulu (L(n,k)=0) izvan oblast ii na granicama STFT
auto-lana, a vie vrijednosti unutar ovih domena, i maksimalnu vrijednost
(Lm) samo u centralnoj taki najireg auto-lana.

75
 STFTRe(n,k)
FIFO delay (LQ+1)
OutReg
1M (Hx)(n)
FD CumADD
u
STFT_Load/CTFWD_Store

CumADD_RESET
x

Hx_Store
CumADD_CLK
STFT_in 0 0
CTFWD(n,k)
STFT-to-CTFWD gateway
FRSk
SC

Out_STFT_AT_Reg
STFT_Load/CTFWD_Store
Start_Filtering

STFT_AT_Reg
Gateway_CLK

SelSTFT_1,2
FD

Freq_Border
(n,k+LQ)
Control logic for Max_Freq
STFT_Load
ShLorNo
RESET

filtering execution

STFT_Load/CTFWD_Store
EOF Freq_Border
CLK

and
.. (n,k)
FB
CLK
padding borders End_Process
COMP
SC BLCK FRSk
Configuration Registers

FD
Din FB .. (n,k-LQ)
R
CTFWDWrite_Cond
MCWS
SMBS
ShMemBuff (2LQ+1)
Out_STFT_AT_Reg . STFT_Load/CTFWD_Store

CumADD_CLK/
EOF CTFWDWrite
Control Logic Count_clear
Address Count_clear CLK
Binary SelSTFT_1 RESET
Enable (EN) LUT Freq_Border
Counter SelSTFT_2
LUTAdd
(from PC or MC)

(RAM SPEC_EN
Completion
Configuration

or
System CTFWDWrite STFT_AT_Reg Gateway_CLK
signals

ROM)
CLK SHLorNo/
Max_Freq CumADD_RESET
CTFWDWrite_Cond
Completion Hx_Store
(a)
STFTRe(n,k)
STFT_IN
0 STFTRe(n,k+L )
m

Input MUX1
Memory (N) L ShLEFT CumADD
STFTRe(n,k)
SelSTFT_1
CTFWDRe(n,k)
+
2L MUX2
STFTRe(n,k-Lm) SHLorNo
2 CLK
SelSTFT_2 Gateway_CLK
CWRegBlck (2Lm+1)
STFT_Load/CTFWD_Store
RESET
STFTIm(n,k+i) Freq_Border STFT_AT_Reg
(From Imaginary comp. line) D flip-flop
STFTRe(n,k+i) + COMP
xi
. D Q
Out_STFT_AT_Reg

(From Real comp. line) x -i

S2
(b) Control of the STFT_AT_Reg signal generation inv(CLK)
.

Slika 1. (a) Predloeni optimalni sistem za filtriranje nestacionarnih signala. U centru ShMemBuff registara oznaene su TF pozicije sauvanih CTFWD
odbiraka u skladu sa algoritmom za estimaciju, predloenim u [5]. (b) hardverska implementacija realne raunske linije STFT-to-CTFWD gateway-a.

TF reprezentacije bez kros-lanova , [7]. Lm je L(n,k) maksi- 2. IMPLEMENTACIJA SIGNAL ADAPTIVNOG

malne irine koja je odreena najirim STFT auto-lanom. Po
definiciji, CTFWD se redukuje na SPEC izvan oblasti STFT
auto-lana a dobija oblik WD unutar njih. CTFWD (3) se
sastoji od dvije identine (realne i imaginarne) raunske
linije, koje se koriste za izraunavanje realnih i imaginarnih
djelova STFT. Svaka od njih uzima oblik jednaine (3),
raunajui sa realnim ili imaginarnim djelovima STFT. Pored
toga, u sluaju realnih signala koji su ovdje razmatrani,
imaginarni djelovi STFT se ponite u jednaini (1), tako da
ona dobija oblik:
N /2
( Hx)( n)
k N / 2 1
gdje je zadovoljen uslov da je E{CTFWDx(n,-
k)}=E{CTFWDx*(n,k)} i LH(n,k) je simetrina funkcija
frekvencije , [3, 5].
HARDVERA
Na slici 1 je prikazan dizajn arhitekture optimalnog real-
time TV filtra. Ova arhitektura implementira definiciju (1)
pratei real-time metod za IF estimaciju predloen u [5] i
koristei ve razvijeni CTFWD real-time dizajn, [7]. Jezgro
predloenog sistema, STFT-to-CTFWD gateway, slika 1(b),
implementira algoritam (3). Koristi ulazne STFT odbirke
(STFT_IN) da bi dobio poboljanu TF reprezentaciju
zaumljenog signala baziranu na CTFWD, kao to je
obrazloeno u [7].
LH ( n, k ) Re{STFTx (n, k )} (4)
Predloeni dizajn hardvera vri izraunavanje u L(n,k)+3
takta po frekvencijskoj taki. U prvih L(n,k)+1 taktova,
izraunava se odbirak CTFWD, [7]. Funkcija TV filtra se
implementira u naredna dva takta ((L(n,k)+1)-om i
(L(n,k)+2)-om), gdje se (L(n,k)+2)-gi preklapa tokom
izraunavanja sa nultim taktom sledee frekvencijske take.
Bezuslovni nulti takt, kada je L(n,k)=0, i (L(n,k)+1)-vi
omoguavaju IF estimaciju baziranu na SPEC-u u svakoj TF

76
taki. Ostali (uslovni) taktovi (1-vi, 2-gi, ..., L(n,k)-ti) se
koriste da bi poboljali kvalitet IF estimacije do onog
dobijenog na bazi CTFWD, ali samo u TF takama iz
Slika 2. (a) CTFWD istog signala f(t); (b) CTFWD zaumljenog signala; (c) Estimirana IF/FRS; (d) Signal f(t); (e) Zaumljen signal; (f) Izlazni signal
predloenog dizajna hardvera, implementiran na FPGA ipu EP1S10F780C5, (g) Greka filtriranja.
Slika 3. Ilustracija broja taktova koje signal adaptivni sistem koristi u
odgovarajuim takama TF ravni sa filtriranjem zaumljenog signala (5).
signalom. Signali xi, dobijeni na izlazu komparatora COMP
kao: xI=1 ako je |STFT(n,ki)|2S2 i xi=0 obratno, odreuju
ne-nulte vrijednosti STFT(n,ki) i generiu STFT_AT_Reg
signal, STFT_AT_Reg=xix-i (i=0,1,,L(n,k)) u postane centralni element ShMemBuff-a, koji e biti
odgovarajuim taktovima. Nulta vrijednost STFT_AT_Reg
signala onemoguava i-ti lan (i=1,,L(n,k)) da ue u
sumiranje u jednaini (3) u i-tom taktu i na taj nain
uestvuje u generisanju Gateway_CLK signala. Signal
Out_STFT_AT_Reg=inv{STFT_AT_Reg} omoguava da
CTFWrite_Cond signal, koji je setovan u svakom uslovnom
taktu, generie bezuslovni (L(n,k)+1)-vi takt od narednog
uslovnog ((i+1)-og) takt. Na ovaj nain STFT_AT_Reg i
CTFWDWrite_Cond signali omoguavaju predloenom
dizajnu da optimizuje broj taktova potrebnih za
izraunavanje u razliitim TF takama tokom izvravanja da
bi se ostvarila IF estimacija bazirana na CTFWD. Oni takoe
kontroliu zavretak filtriranja u posmatranoj frekvencijskoj
taki. SPEC_EN signal obezbjeuje izvravanje bezuslovnog
0-tog takta, ak i kada je x0=0.
U (L(n,k)+1)-om taktu, sraunati CTFWD odbirak i realni
dio odgovarajueg STFT odbirka se uvaju redom u
ShMemBuff (veliine 2LQ+1 lokacija) i u FIFO delay bloku
(veliine 2LQ+1 lokacija), to je omogueno setovanjem
STFT_Load/CTFWD_Store signala. Paralelno sa ovim,
COMP BLCK generie FRSk signal, na osnovu trenutnog
sadraja lokacija ShMemBuff i na bazi real-time algoritma za
estimaciju [5]. On prepoznaje lokalni FRS, koji je
signaliziran sa FRSk=1, u frekvencijskoj taki koja odgovara
77
domena STFT odbiraka auto-lana, i odreeni su sa
STFT_AT_Reg
maksimalnom elementu ShMemBuff-a, ali samo ako je taj
element istovremeno i centralni element ShMemBuff-a, i ako
je istovremeno vei od spektralnog praga R, [5]. Sa
kanjenjem od pola takta, signal FRSk=1 omoguava da se
izlazni odbirak FIFO delay bloka ukljui u sumiranje
izlaznog signala (Hx)(n) u izlaznom kumulativnom sabirau
(CumADD), dok RESET signal brie sadraj STFT-to-
CTFWD gateway-a. (L(n,k)+2)-gi takt se koristi za
kompletiranje izraunavanja. Izlaz CumADD sabiraa e
sadrati konanu vrijednost (Hx)(n), za dato n, nakon
izvravanja opisanog izraunavanja u svakoj frekvencijskoj
taki za posmatrano n. Konana vrijednost (Hx)(n) e biti
dobijena posle izraunavanja u maksimalnoj frekvencijskoj
taki , npr. kad maksimalni CTFWD odbirak po frekvenciji
detektovan Max_Freq signalom. Stoga e Completion signal,
generisan u (L(n,k)+2)-om taktu, biti uslovan. Omoguie da
se izraunata vrijednost (Hx)(n) upie u izlazni registar
OutREG, ali samo onda kada je vrijednost signala
Max_Freq=1. Sa kanjenjem od pola takta, CumADD se
resetuje i izraunavanje za sledei trenutak vremena poinje.
Istovremeno sa (L(n,k)+1)-im taktom posmatrane
frekvencijske take k, uitava se novi STFT_IN odbirak i
opisani proces se ponavlja za narednu frekvencijsku taku
k+1. Napomenimo da se uitavanje novog STFT_IN odbirka
poklapa sa STFT_Load/CTFWD_Store taktom, iji period,
stoga, mora biti (L(n,k) +1) puta vei nego period takta. Ova
tehnika implementacije (pipelining) omoguava preklapanje
u izraunavanju zavrnog takta posmatrane frekvencijske
take k i 0-tog takta naredne frekvencijske take k+1. Na
ovaj nain se umanjuje ukupno vrijeme izraunavanja dok
vrijeme izraunavanja za pojedinu frekvencijsku taku ostaje
isti. Ovo predstavlja znaajno ubrzanje jer se u praksi
izvrava od par desetina hiljada do nekoliko miliona opisanih
izraunavanja (u razliitim TF takama) za sluaj
zaumljenih signala.
Procesom upravlja Look-up-table (LUT), implementirana
kao memorija. Njene lokacije se sastoje od tro-bitne oblasti
kontrolnih signala (ShLorNo/CTFWDWtite_Cond,
CTFWDWrite, Completion biti) i adresa multipleksera.
Binarni broja generie adrese LUT-a. Operacijama na
maksimalnoj frekvenciji se upravlja na isti nain kao i kod
neadaptivnog sistema, kao to su na isti nain postavljeni
parametri LQ i R [5].
3. TESTIRANJE I VERIFIKACIJA HARDVERA
U cilju verifikacije dizajn je implementiran uoptrebom
EP1S10F780C5 ipa iz Stratix II familije ureaja. Prije
programiranja odabranog FPGA ureaja, odraeni su
kompajliranje i simulacija u razmatranom vremenskom
intervalu ([-0.15,1]). Analizirana je suma realnih visoko
nestacionarnih irp signala (sa veoma visokim
normalizovanim odnosima signala veliina 0.828, 0.844,
0.828, redom), koji pripadaju irokoj, esto analiziranoj klasi
FM signala konanog trajanja:
2 2
f (t ) e45(t 2 / 25) cos(900(t 1.3)2 ) e(t 2 / 5)
2 45(t 2 / 3) 2
cos(1200(t 0.3) ) e cos(900(t 1/ 22) )
gdje je t=nTw/N. Signal (5) je zaumljen jakim bijelim
umom pri emu je ulazni odnos signal/um
SNRin=10log(Pf/P)=-0.34[dB]. Korien je Hanning-ov
prozor irine Tw=0.25, kao i vrijednosti S2=0.1
maxn,k{SPECx(n,k)}, R=0.05maxn,k{CTFWDx(n,k)}, Lm=7,
LQ =5, i N=256. Efikasnost predloenog dizajna vremenski
promjenjivog filtra se lako moe uoiti na slici 2. Postignut je
veoma visok izlazni odnos signal/um SNRoutSNRin
=17.37[dB] u posmatranom sluaju (teorijski SNR
poboljanje ulaznog signala moe biti do maksimalno
(156/N)10log(N/4)+(100/N)10log(N/2) =19.2377[dB] u
sluaju djelimino dvo-komponentnog signala (u 100
vremenskih-trenutaka) i u djelimino etvoro-komponentnog
signala (u 156 vremenskih trenutaka). Slika 2(a)-(c).
4. KOMPARATIVNA ANALIZA I ZAKLJUAK
Predloeni signal adaptivni dizajn je poreen sa drugim
moguim implementacijama istog algoritma, Tabela 1.
Mogue paralelna i hibridna implementacija bi bile bazirane
na paralelnoj implementaciji gateway-a baziranaog na STFT
koji je predloen u [4]. Neadaptivni MCI dizajn sa fiksnim
brojem taktova je baziran na MCI gateway-u baziranom na
STFT, prikazanom u [5]. Na taj nain bi estimacja lokalne
trenutne frekvencije i TV filtriranje bili implementirani u
istom taktu (u sluaju paralelnog dizajna), i u sledea dva
takta (drugi sluajevi). Predloeni signal adaptivni dizajn je
vrlo blizak postizanju minimalnih hardverskih zahtjeva i
vremena izraunavanja neadaptivnog MCI dizajna,
optimizujui ove karakteristike u poreenju sa paralelnim i
hibridnim dizajnom i u poreenju sa postojeim linearnim i
nelinearnim filtrima to je detaljnije razmatrano u [5].
(Paralelni i hibridni dizajni minimizuju ukupan broj lokacija
upotrijebljene memorije, jer paralelni nema LUT memoriju,
dok hibridni ima LUT memoriju koja ima samo tri lokacije -
kontrola izvravanja u 3 takta po frekvencijskoj taki.
Predloeni dizajn posjeduje dvije ulazne memorije - koje se
koriste za realne i imaginarne djelove ulaznih STFT
odbiraka- kapaciteta od maksimum N lokacija. Napomenimo
da ukupan broj upotrijebljenih memorijskih lokacija ostaje
mali u posmatranom sluaju.). tavie, predloeni dizajn
omoguava da implementirani filtar radi u razliitom broju
taktova-samo neophodnom broju koji je potreban da se
postigne kvalitet IF estimacije jednak onome baziranom na
CTFWD-u razliitim TF takama tokom izraunavanja,
Slika3: minimalan broj taktova izvan oblasti STFT auto-lana
(gdje lei najvei dio taaka TF ravni), vii unutar ovih oblast
i najvii mogui oko centralne take svakog STFT auto-
lana. Na ovaj nain, predloeni dizajn znaajno skrauje
vrijeme izraunavanja u odnosu na druge dizajne, uklanjajui
glavnu manu neadaptivne MCI arhitekture u poreenju sa
paralelnom i hibridnom, kao i u poreenju sa postojeim
linearnim i nelinearnim rjeenjima, [5]. Na primjer, u sluaju
analiziranog signala (5), kada su upotrijebljeni Lm=7, N=256,
predloeni dizajn skrauje vrijeme izraunavanja
odgovarajuih dizajna (ukljuujui i vrijeme izraunavanja
paralelnih dizajna) za TCOMP BLCK,Tcomp,Ts<<Tm<2.754Ta. na
(5) kraju, samo predloeni dizajn daje maksimalni kvalitet
2 (kvalitet kao kod estimacije bazirane na CTFWD) IF
estimacije u jedinom praktino vanom sluaju
viekomponentnih signala koji imaju razliite irine STFT
auto-lanova. Neadaptivni dizajni ne daju toliko visok
kvalitet estimacije/filtriranja. U sluaju analiziranog signala
(5), numeriki je ostvareno poboljanje od 15.56[dB]
upotrebom razmatranog neadaptivnog dizajna (nasuprot
predloenom dizajnu koji ostvaruje poboljanje od
17.37[dB])
LITERATURA
[1] G. Matz, F. Hlawatsch: Linear timefrequency filters:
Online algorithms and applications, in Applications in
TimeFrequency Signal Processing (A. Papandreou
Suppappola, ed.), CRC Press, 2002, pp.205271.
[2] G.F. BoudreauxBartels: Timevarying signal
processing using Wigner distribution synthesis
techniques, in The Wigner Distribution Theory and
Applications in Signal Processing (W. Mecklenbruker,
F. Hlawatsch, eds.), Elsevier, 1997, pp.269317.
[3] LJ. Stankovi: On the timefrequency analysis based
filtering, Ann. Telecomm., vol.55, May/June 2000,
pp.216225.
[4] S. Stankovi, LJ. Stankovi, V.N. Ivanovi, R.
Stojanovi: An architecture for the VLSI design of
systems for timefrequency analysis and timevarying
filtering, Ann. Telecomm., vol.57, Sept/Oct.2002,
pp.974995.
[5] S. Jovanovski, V.N. Ivanovi, An efficient hardware
design of an optimal nonstationary filtering system, in
Proc. IEEE Conf. ICASSP, Taipei, Taiwan, April 1924,
2009, pp.569-572.
[6] V.N. Ivanovi, M. Dakovi, LJ. Stankovi:
Performances of quadratic timefrequency distributions
as instantaneous frequency estimators, IEEE Trans. SP,
vol.51, no.1, Jan.2003, pp.7789.
[7] V.N. Ivanovi, S. Jovanovski: Signal adaptive system
for timefrequ-ency analysis, Electron. Lett., vol.44,
no.21, Oct.2008, pp.12791280.
78
 Informacione tehnologije IT'11

IDEJNO RJESENjE APLIKACIJE ZA SEMANTICKO ADRESIRANjE E-PORUKA U ZAVODU

ZA ZAPOSLjAVANjE CRNE GORE
CONCEPTUAL DESIGN OF THE APPLICATION FOR SEMANTIC E-MAIL ADDRESSING IN
EMPLOYMENT AGENCY OF MONTENEGRO

Tanja Raovi, eljko Zori, Zavod za zapoljavanje Crne Gore

Sadraj - E-mail marketing je danas jedan od najefikasnijih sredstava marketinga. Kompanija

koja razmilja o uspjenom poslovanju, ne smije ignorisati marketinki potencijal e-mail-a. Stalni
razvoj Internet tehnologija i opta prihvaenost e-poruka, kao pouzdanog, brzog i jeftinog,
naina razmjene informacija, bile su dovoljne preporuke da Zavod za zapoljavanje Crne Gore
usvoji e-mail marketing kao model komunikacije sa korisnicima. Integracija ovih novih,
interaktivnih, elektronskih tehnologija i tradicionalnih naina marketinga, predstavlja vaan
korak u pravcu osavremenjavanja poslovanja i poboljanja kvaliteta usluga koje ZZZCG prua
svojim korisnicima.
U ovom radu je opisano idejno rjeenje sistema za semantiko adresiranje e-mail poruka u
Zavodu za zapoljavanje Crne Gore.
Kljune rijei: Internet marketing, e-mail marketing, semantiko adresiranje e-mail poruka

Abstract - The most effective method of marketing today is e-mail marketing. A company who
wants to achieve a business succes, must not ignore the marketing potential of e-mail marketing.
Permanent development of Internet technology and common understanding of "e-mail", as a
reliable, fast and cheap way to share information, were sufficient recommendation to the
Employment Agency of Montenegro to adopt e-mail marketing as a model of communication with
their customers. The integration of these new, interactive, electronic technology and traditional
methods of marketing, is an important step toward modernizing the business and it will improve
the quality of services that ZZZCG provides to its customers.
This paper describes the conceptual design of the system for semantic e-mail addressing of the e-
mail messages in the Employment Agency of Montenegro.
Keywords: Internet marketing, e-mail marketing, semantic e-mail addressing

1. UVOD Pored dosadanje prakse informisanja putem tekstova u

E-mail marketing je proces informisanja kupaca
proizvoda ili korisnika usluga, koji ele da znaju ta se novo
deava sa poslovanjem odreene kompanije, putem e-mail-a.
Ciljna grupa e-mail marketinga se formira na osnovu
prikupljenih podataka sa registracionih web-formi i/ili
internih izvora podataka. Ovakav nain reklamiranja moe
biti veoma jednostavna, a vrlo efikasna marketing tehnika. To
je mono sredstvo u marketingu kompanije, analizi
poslovanja i stvaranju slike o kompaniji i njenim
proizvodima u javnosti.
E-mail je najbre rastui komunikacioni medij na svijetu
danas. Dnevno se preko 30 milijardi e-mail poruka razmijeni
na svijetu. Zahvaljujui njegovom eksplozivnom rastu,
kompanije ga mogu upotrijebiti kako bi dobile obrazac
ponaanja svojih korisnika i tako bolje razumjele njihove
potrebe. Zbog mogunosti direktnog kontakta sa korisnicima,
e-mail predstavlja veoma efikasno sredstvo za razvijanje
odnosa sa korisnicima, kreiranje kvalitativno razliitog
brenda u odnosu na konkurentske kompanije, ali i za
ostvarivanje prihoda. Zbog toga se danas sve vie panje
poklanja razvijanju kvalitetnog sadraja e-mail poruka,
aplikacija za kreiranje i slanje ovih poruka, kao i sistema za
praenje rezultata postignutih ovakvim nainom marketinga.
dnevnim listovima i/ili putem Interneta na Web sajtu Zavoda,
svi korisnici usluga koje prua Zavod za zapoljavanje Crne
Gore, uskoro e dobiti jo jednu mogunost dobijanja
pouzdane, kvalitetne i pravovremene informacije o
deavanjima i novinama na tritu rada. Naime, u sklopu
kontinuiranih aktivnosti na poboljanju kvaliteta usluga koje
prua svojim korisnicima, u Zavodu za zapoljavanje Crne
Gore je nedavno usvojen idejni projekat implementacije e-
mail marketinga u infromacioni sistem Zavoda. Zbog
specifinosti posla i relativno velike disperzije interesovanja
korisnika, idejnim rjeenjem je predvieno semantiko
adresiranje. Korisnicima e biti omogueno da se sami
prijave ili odjave sa mailing liste, kao i da izaberu kategorije
kojima e pripadati i na osnovu kojih e dobijati informacije
od strane Zavoda.
2. INTERNET MARKETING
Postoje razliite tehnike Internet promocije, a kako
istraivanja za 2011. godinu pokazuju e-mail marketing i
marketing putem socijalnih medija su dva tipa Internet
marketinga za koja e se u narednoj, 2011. godini, izdvojiti
najvei dio budeta. [4]
Prema istraivanju Marketing Trends-a, pokrenutog od
strane Strong Mail-a, vodeeg provajdera za online marketing
rjeenja iz oblasti e-mail marketinga i socijalnih medija, [4]

79
veina firmi planira da povea budet namijenjen e-mail
marketingu i marketingu putem socijalnih medija u 2011.
godini. Ovo istraivanje sprovedeno je nad 925 liderskih
firmi prisutnih na tritu i daje pozitivan ekonomski izgled i
znaajno poveenje budeta za Internet marketing i u
narednoj godini.
Rezultati ovog istraivanja, sprovedenog u novembru
2010. godine, dali su sledee rezultate:
93% anketiranih firmi e poveati budet namijenjen
Internet marketingu u 2011. godini.
44% anketiranih firmi navode e-mail marketing kao
primarni e-marketing izazov u 2011. godini i to 41%
kroz integraciju podataka, 36% kroz e-mail isporuku.
52% anketiranih firmi navode poveanje pretplatnikog
angamana kao top izazov za e-mail marketing
inicijativu; 49% kroz poboljanje segmentacije - izbora
ciljne populacije, 43% kroz integraciju e-mail
marketinga i marketinga putem socijalnih medija.
65% anketiranih firmi planira poveati marketinki
budet za e-mail marketing, 57% za reklamu putem
drutvenih medija, 41% za bolje pozicioniranje na
pretraivaima.
71% anketiranih firmi planira da integrie e-mail
marketing i marketing putem socijalnih medija u 2011.
godini.
Kako sprovedena anketa pokazuje, tendencija je da se
povea budet namijenjen e-mail servisu, socijalnim
medijima i optimizaciji Web sajta. Pri tome, unapreenje
ovih metoda e biti u skladu sa najnovijim trendovima u
oblasti Internet marketinga. U odnosu na isto istraivanje
sprovedeno prethodne godine znaajan napredak e biti
uraen iz oblasti e-mail marketinga, koji ove godine, zajedno
sa marketingom putem socijalnih medija dobija na znaaju.
To pokazuje i istraivanje E-mail Marketing Benchmark
Report [3], sprovedeno poetkom 2011. godine. Na osnovu
ovog, redovnog godinjeg istraivanja sprovedenog nad
1.100 ispitanika, meu kojima su poslovne firme koje se bave
raznim djelatnostima, ali koje su u osnovi fokusirane da
zadovoljenje potreba potroaa, pokazalo se koje su to taktike
koje e ove firme primijeniti kako bi unaprijedile svoje
poslovanje. Istraivanje je takoe pokazalo da su u poslednje
vrijeme ove taktike najbolja Internet marketing reklama i da
e u 2011. godini biti najvie primjenjivani e-mail marketing
i marketing putem socijalnih medija.
Na osnovu navedenih rezultata sprovedenih anketa, kao i
trendova e-mail marketinga na tritu, moe se zakljuiti da
e-mail marketing donosi znaajno dobre rezultate, pa e
budet za ovaj tip marketinga i dalje rasti.
Direktna komunikacija sa klijentima, potencijalnim
klijentima ili samo posjetiocima Web sajta, putem e-mail
marketinga, omoguie Zavodu za zapoljavanje da informie
svoje klijente, prvenstveno poslodavce zainteresovane za
zapoljavanje lica sa evidencije nezaposlenih, o svojim
uslugama, novostima na tritu rada ili o nainu unapreenja
saradnje. Ovakav, direktan vid komunikacije, stvara kod
klijenata prijateljski osjeaj prema Zavodu. Okretanje
potrebama poslodavaca u njihovoj potrazi za potrebnom
radnom snagom je osnov uspjenog poslovanja Zavoda. Zbog
80
toga je pored dobro uraenog e-mail servisa jo bitnije
definisati kategorije poslodavaca, razumjeti njihove potrebe,
elje i interesovanja i svoje poslovanje i komunikaciju putem
e-mail-a prilagoavati njima.
3. AUTOMATIZOVANjE KOMUNIKACIJE
ZAVODA SA POSLODAVCIMA
Da bi se bre i lake komuniciralo sa klijentima poeljno
je to je mogue vie poslova automatizovati, odnosno
izgraditi kvalitetni korisniki servis. Cilj svake firme je da
automatizuje to vie posla, kako bi zaposlenim u firmi ostalo
vie vremena da razvijaju nove proizvode, unapreuju usluge
i da svoj rad fokusiraju na ostvarivanje ciljeva kompanije.
Jedan od servisa koji ve nekoliko godina uspjeno
funkcionie u okviru Web sajta Zavoda za zapoljavanje
www.zzzcg.org je Elektronska Berza Rada. Elektronska
berza rada omoguava razmjenu informacija izmeu
poslodavaca i traioca zaposlenja putem Interneta.
Elektronska berza rada u tom smislu nudi dva nivoa. Osnovni
nivo omoguava pretragu oglaenih prijava slobodnih radnih
mjesta i prijava za posao. Vii nivo dozvoljava registrovanom
korisniku da kreira i poalje svoju prijavu i poslovnu
prezentaciju sistemu, kao i da na osnovu postavljenih
kriterijuma vri pretragu slobodnih radnih mjesta ili traioca
zaposlenja. Postupak oglaavanja slobodnih radnih mjesta na
Web sajtu je potpuno automatizovan, tako da su informacije
o poslodavcima i aktuelnim poslovima dostupne odmah
nakon prijema prijave. Pored ove direktne komunikacije sa
poslodavcima razliitih interesovanja, potreba i
organizacione strukture, informisanje poslodavaca o
novostima na tritu rada se ostvaruje slanjem e-mail poruka,
putem kojih Zavod poslodavcima nudi nove mogunosti,
predstavlja aktuelne akcije zapoljavanja, daje informacije o
novim zakonima i slino.
4. SEMANTIKO E-MAIL ADRESIRANjE
Sutina semantikog adresiranja je da poiljalac prilikom
slanja odreene e-mail poruke sa mailing liste prepozna samo
one koji su zainteresovani da primaju informaciju koja se tom
prilikom alje. Semantiko adresiranje je logiki opis lanova
mailing liste, koji omoguava slanje e-mail poruka i jako
dinaminim grupama ljudi, omoguavajui pri tome da
pravi ljudi u odreenom trenutku dobiju poslatu
informaciju. Semantiko adresiranje je stabilno, s obzirom da
se lanovi mailing liste mogu mijenjati esto. Sutina
ovakvog naina adresiranja sastoji se u rastavljanju sloenog
zahtjeva na proste inioce, u cilju boljeg razumijevanja
postavljenog zahtjeva. lanovima mailing liste je omogueno
jednostavno administriranje svojih prijava na razliitim
mailing listama. [6].
esto je potrebno odreenom licu poslati odreenu e-mail
poruku, a da je pri tome poznata samo firma u kojoj radi ili
njegovo zanimanje ili slini opis njegovog interesovanja, a e-
mail nepoznat poiljaocu. Prednost semantikog adresiranja
je upravo mogunost slanja e-mail poruke osobi iji je mail
nepoznat poiljaocu. Ovakav nain slanja poruke mogue je
ostvariti upisivanjem atributa u bazu mailing liste, koji e
opisati primaoca e-mail poruke. Atributi mogu biti razliiti u
zavisnosti od interesovanja korisnika i potrebe poiljaoca, a
najee su ime, adresa ili naziv kompanije u kojoj radi ili
naziv sektora ukoliko se u okviru iste kompanije eli poslati
mail samo zaposlenim u odreenom sektoru i slino. Na taj
nain omoguava se segmentisanje mailing liste i poslatu
poruku e primiti samo oni korisnici koji u svom opisu imaju
atribute koje je prilikom slanja e-mail poruke odabrao
poiljalac.
S obzirom da bazu poslodavaca Zavoda za zapoljavanje
ine poslodavci razliitog oblika organizovanja, broja
zaposlenih, organizacione strukture i interesovanja kada se
radi o saradnji sa Zavodom, aplikacija za semantiko e-mail
adresiranje je idealno rjeenje za automatizovanje procesa
komunikacije Zavoda sa poslodavcima putem e-mail poruka.
Inicijalna segmentacija poslodavaca e biti izvrena na
osnovu informacija koje Zavod ve ima u svojoj bazi. Tom
prilikom e se izdvojiti sledee kategorije poslodavaca, pri
emu e se u svakoj kategoriji nalaziti samo oni poslodavci
koji su zaposlili najmanje jednog radnika od 2005. godine.
Inicijalnu segmentaciju ini 6 atributa:
1. poslodavci koji su zapoljavali sezonske radnike;
2. poslodavci kojima je Zavod finansirao pripravniki sta
za zapoljavanje pripravnika;
3. poslodavci koji su uestvovali u programu strune obuke
i osposobljavanja;
4. poslodavci koji zapoljavaju lica sa invaliditetom i oni
koji su u nekoj od anketa izjavili da bi zaposlili lica sa
invaliditetom;
5. poslodavci grupisani u zavisnosti od djelatnosti koju
obavljaju;
6. ostali poslodavci koji su zaposlili barem jednog radnika
od 2005. godine, a ne pripadaju ni jednoj od navedenih
kategorija.
Da bi se postigao pozitivan efekat e-mail marketinga
poruke se moraju slati samo korisnicima koji ele da primaju
informacije od date kompanije. Takoe, kod kompanija koje
imaju irok asortiman djelatnosti najee nijesu svi korisnici
zainteresovani za primanje informacija o svim proizvodima
ili uslugama kompanije. U tim sluajevima potrebno je
prijavljenim na mailing listu omoguiti da izaberu kategorije
svog interesovanja. Prijavom na mailing listu Zavoda za
zapoljavanje, poslodavci e moi izabrati jednu ili vie
kategorija svog interesovanja koje su definisali zaposleni
zadueni za saradnju sa poslodavcima:
1. sezonsko zapoljavanje;
2. refundacija pripravnikog staa;
3. kreditiranje malog biznisa;
4. programi obuke za trite rada i poznatog poslodavca;
5. organizovanje tematskih sastanaka, prezentacija,
okruglih stolova i slino;
6. primjena novih zakonskih rjeenja i procedura iz oblasti
rada i zapoljavanja;
7. zapoljavanje lica sa invaliditetom;
8. ostale informacije o stanju i potrebama na tritu rada.
Definisanjem ove dvije liste formirae se atributi
poslodavaca u bazi koji se po potrebi mogu mijenjati i
proirivati, bez potrebe za novom prijavom poslodavaca.
81
5. ARHITEKTURA SISTEMA I POKRETANjE
APLIKACIJE
Aplikacija za semantiko adresiranje e-mail poruka je
Web aplikacija, uraena korienjem ASP VBScript-a. Baza
ove aplikacije e biti objedinjena sa bazom Web sajta, ime
e biti data mogunost da poslodavci prijavljeni na mailing
listu Zavoda, kao i oni prijavljeni na Elektronsku berzu rada,
preko Web sajta Zavoda www.zzzcg.me mogu aurirati svoj
profil i tako dodavati ili brisati kategorije kojima pripadaju,
odnosno atribute koji ih karakteriu.
Proces implementacije aplikacije za semantiko
adresiranje e-mail poruka obuhvatae sledee korake:
izmjena baze Web sajta Zavoda za zapoljavanje
www.zzzcg.me, kako bi se ve postojee tabele
prilagodile novim zahtjevima, evidentiranju atributa za
poslodavce koji su registrovani u bazi.
izmjena Web sajta Zavoda, tako da i preko Internet
prezentacije bude postavljena mogunost da prijavljeni
poslodavci sami biraju kategorije kojima e pripadati
prilikom prijave na mailing listu, kao i mogunost da se
prijave ili odjave sa mailing liste.
slanje inicijalnog mail-a svima onima koji imaju taan
mail upisan u bazu Zavoda. Ovim mailom se pozivaju
poslodavci da se prijave na mailing listu. Pritiskom linka
(veze) za aktivaciju poslodavca koji ovaj mail sadri,
odnosno za njegovo upisivanje na mailing listu, dobija se
strana na kojoj poslodavac moe da aurira svoj profil,
da mijenja kategorije za koje je inicijalno prijavljen, kao
i da se u potpunosti odjavi sa mailing liste.
ukoliko se poslodavac ne nalazi na mailing listi Zavoda,
a eli da se prijavi, to moe uraditi popunjavanjem
prijave na Web sajtu Zavoda i tom prilikom izabrati
kategorije o kojima e dobijati informacije putem mail-a.
Poruka koju e nakon prijave primiti na mail je potvrda o
uspjenom upisu na mailing listu.
6. ADMINISTRACIONI PANEL
Adiministratori aplikacije za semantiko adresiranje e-
mail poruka e imati sledee mogunosti:
da promijene nalog za prijavu za rad sa aplikacijom;
da konfiguriu mailing listu;
da dodaju ili briu postojee kategorije na mailing listi;
da vre upload (slanje) slika ili dokumenata koje bi
kasnije koristili za slanje licima prijavljenim na mailing
listu;
da briu pojedine korisnike sa liste, koji to zahtijevaju, a
nisu se odjavili preko linka za odjavu;
da briu lanove mailing liste koji nisu potvrdili link za
aktivaciju na mailing listi;
da blokiraju odreeni mail ili domen, kako se ne bi
mogao prijaviti na mailing listu;
da kreiraju tekst koji e biti u prvoj poslatoj poruci svima
prijavljenim na listi i tekst koji e mail-om korisnik
primiti nakon aktivacije, odnosno prihvatanja da prima e-
mail poruke od strane Zavoda.
da nakon definisanja sadraja mailova, namijenjenih za
slanje prilikom prijave ili odjave sa mailing liste ili
mailova za slanje odreenim kategorijama (ukoliko se
dio teksta ponavlja ee, ovi mailovi se u okviru
 administracionog panela mogu snimiti kao template. E-
mail template se moe mijenjati ili obrisati.
da formatiraju tekst koji se alje putem tekst editora, u
okviru kojeg se nalazi opcija za upload dokumenata.
Prilikom kreiranja e-mail poruka ovaj administracioni
panel nudi mogunost kreiranja poruka kao HTML
format, Plain text format ili oba.
Statistika interesovanja za lanstvo na mailing listi moe
se pratiti preko odgovarajueg administracionog panela. Ova
mogunost nudi uvid u broj prijavljenih na mailing listu u
zavisnosti od kategorije kojoj pripadaju poslodavci, kao i ko
su lanovi u svakoj od kategorija.
7. SPAMOVANjE
Da e-mail ne bi bio prepoznat kao spam potrebno je dobro
prouiti pravila ta odreeni provajderi smatraju pod spam.
Jer, to je za jednu grupu korisnika spam, za drugu je korisna
informacija. U dokumentu The CAN-SPAM Act of 20031
definisano je 6 kljunih pravila koja treba potovati, da se
poslati mail ne bi tretirao kao spam:
1. Email poruka ne smije imati pogrene ili neispravne
podatke u zaglavlju, one koje ne odgovaraju stvarnom
sadraju poruke;
2. Email poruka ne smije imati naslov koji ne odraava
sadraj poruke;
3. Poruka mora doi sa email-a koji je u funkciji i na koji e
stii odgovor, ukoliko se poalje;
4. Poiljalac mora ispuniti sve zahtjeve pretplatnika u roku
od 10 dana;
5. Firme koje se bave trgovinom, moraju u mail-u dati i
svoju adresu;
6. U svakoj unsolicited e-mail poruci mora biti jasno
definisano da se radi o reklamnoj poruci i mora se
nalaziti mogunost da se korisnik trajno odjavi sa e-mail
liste poiljaoca.
Obzirom da se e-mail alje samo registrovanim licima sa
poznatim atributima, mogunost spamovanja je praktino
svedena na minimum. Semantiko adresiranje je posebno
znaajno u poslovnoj komunikaciji, jer primalac u tom
sluaju ne treba da razmilja je li primio spam ili nije.
8. ZAKLjUAK
Bez obzira na sve ovdje pobrojane efekte primjene e-mail
marketinga na poslovni sistem zapoljavanja, jasno je da se
njime ne moe rijeiti problem nezaposlenosti.
1
Prvi ameriki nacionalni standard za slanje komercionalnih
mailova.
82
Ali, sutina ovog procesa i nije u rjeavanju problema
nezaposlenosti, ve u otvaranju mogunosti pouzdanijeg,
breg i kvalitetnijeg informisanja zainteresovanih korisnika.
Zato je integracija metoda novih, interaktivnih,
elektronskih tehnologija sa tradicionalnim metodama
komunikacije, od vrhunske vanosti za organizovano i
efikasno funkcionisanje poslovnog sistema Zavoda.
LITERATURA
[1] Bruce C. Brown, How to use the Internet to Advertis,
Promote, and Market Your Business or Web Site with
little or no money, Ocala, Florida, Atlantic Publishing
Group, 2006.
[2] Dave Chaffey, Fiona Ellis-Chadwick, Kevin Johnston,
Richard Mayer, Internet Marketing Strategy,
Implementation and Practice, England, Pearson
Education Limited, Third edition, 2006.
[3] Lead Author: Sergio Balegno, Director of Research,
Contributing Authors: Jen Dayle, Senior Research
Analyst. Jeffrey Rice, Research Analyst. 2011 E-mail
Marketing Benchmark Report, MarketingSherpa 2011,
Inc., 499 Main Street, Warren, RI, 02885.
[4] http://www.strongmail.com/company/news-and-
events/press_120910.php StrongMail Marketing
Trends Survey Reveals Positive Economic Outlook for
2011, Kevin Chang, Eastwick Communications for
StrongMail Systems, 650-480-4080.
[5] Ryan P. M. Allis, Best practices for E-mail Marketers,
Copyright Broadwick Corp. 2005.
[6] Philipe Rdlach, Enabling Semantic E-mail
Addressing, bachelor Thesis, University of Innsbruck,
Semantic Technology Institute, Emmat 370r, A-6105
Leutasch, Matrikelnr, Innsbruck, June 30, 2008.
[7] logic.stanford.edu/~mkassoff/papers/sea-fss06.pdf
[8] Semantic E-mail Addressing: The Semantic Web Killer
App,
http://www.computer.org/portal/web/computingnow/020
9/whatsnew/internetcomputing
[9] Steffen Staab and Rudi Studer, editors. Handbook on
Ontologies. International Handbooks on Information
Systems. Springer, 2004.
 Informacione tehnologije IT'11

REALIZACIJA USB HID BIBLIOTEKE U PROGRAMSKOM JEZIKU JAVA

JAVA IMPLEMENTATION OF USB HID COMMUNICATION LIBRARY
Vladisav Jelisavi, Elektrotehniki fakultet u Beogradu

Sadraj - U ovom radu prikazana je implementacija JAVA biblioteke za komunikaciju putem

Human Interface Device (HID) protokola. HID protokol predstavlja jedan od najkorienijih USB
protokola i nalazi veliku primenu u interakciji oveka sa raunarom. Ponueno reenje bazirano
je na JSR 80 standardu i ne zasniva se na pozivanju hid drajvera operativnog sistema ime se
omoguuje platformska nezavisnost. Ponueno reenje je u potpunosti realizovano u programskom
jeziku JAVA ime se izdvaja od ve postojeih bibiloteka .
Abstract - This paper presents an implementation of working JAVA library for communication via
Human Interface Device protocol. HID protocol is one of the most widespread USB protocols in
use today and is of great importance in human-computer interaction. Solution we are proposing is
based on JSR 80 standard and isn't relying on existing HID driver or any native code. Our library
is completely implemented in JAVA which rises it above existing solutions.

1. UVOD Iako je HID protokol prvobitno implementiran na USB

Svaki USB ureaj pripada jednoj od klasa predefinisanih
aktuelnim USB standardom. Klase su definisane tako da
grupiu ureaje slinih funkcionalnosti i zahtevnosti po
pitanju brzine i kvaliteta protoka. Na taj nain se omoguuje
njihovo prepoznavanje, odnosno prepoznavanje
funkcionalnosti ureaja i uitavanje odgovarajueg drajvera
na osnovu te funkcionalnosti. Aktuelnim standardom USB3.0
definisano je vie od deset klasa meu kojima su Audio,
Video, Mass Storage, Printer i brojne druge [1]. Prilikom
povezivanja ureaja, operativni sistem alje zahteve za
deskriptor ureaja koji sadri neophodne informacije za
uitavanje odgovarajuih drajvera, ukljuujui i klasu
ureaja. HID klasa predstavlja jednu od najzastupljenijih
klasa sa korisnikog aspekta i obuhvata ureaje za interakciju
sa ovekom.
HID ureaji, iako pripadaju istoj klasi, mogu imati
razliite zahteve po pitanju koliine i sadraja podataka koje
razmenjuju. Najee mogu imati proizvoljan broj osa,
tastera, LED indikatora i ostalih korisnikih kontrola. Kako
postoje brojne vrste ureaja koji se mogu svrstati u ovu
kategoriju, i stalno se pojavljuju nove, skoro je nemogue
dalje klasifikovati ih i omoguiti zajedniki drajver za svaku
podklasu. Zbog toga se protokol koji se koristi u
komunikaciji sa ovim ureajima zasniva na definisanju
znaenja i ogranienja bitskih polja u podacima koji se
prenose. HID ureaji nisu ogranieni po pitanju strukture
podataka koje razmenjuju, u smislu da dva ureaja koja imaju
identinu funkciju mogu slati informacije zapakovane u
razliite strukture. To se postie tako to ureaj poseduje
odgovarajui report deskriptor koji opisuje funkciju i
znaenje svakog polja.
Nakon povezivanja ureaja, i njegovog klasifikovanja kao
HID, drajver zaduen za tu klasu prihvata i parsira deskriptor
nakon ega je dalje mogue protumaiti znaenje svake
poruke dobijene od ureaja. Na taj nain ureaji razliitih
proizvoaa, pa ak i razliitih funkcionalnosti, mogu
koristiti isti drajver za koji je zaduen operativni sistem.
protokolskom steku, identian protokol javlja se u bluetooth
tehnologiji.
2. POREENJE POSTOJEIH TEHNOLOGIJA
Kako je za HID komunikaciju zaduen operativni sistem,
kao i uopte za pristup USB periferijama, javlja se problem
portabilnosti. Programi koji koriste ovaj vid komunikacije
postaju platformski zavisni jer razliiti operativni sistemi
pruaju razliit API za obavljanje ove funkcije. Ovo ujedno
predstavlja i najvei problem pri pristupanju USB
periferijama iz Java okruenja.
Prilikom odabira API za USB komunikaciju u Javi istiu
se dva reenja: jUSB i javax.usb. Iako je jUSB [2] podran na
nekoliko platformi (ukljuujui Microsoft Windows i Linux)
ne podrava sve funkcionalnosti definisane USB standardom.
Sa druge strane, javax.usb je prihvaen kao zvanian standard
od strane Java zajednice u okviru procesa jsr 80.
Od multiplatformskih reenja za pristupanje USB
periferijama napisanih u drugim programskim jezicima
izdvaja se biblioteka libusb. Biblioteka libusb je napisana u
programskom jeziku C pod LGPL licencom. Ova bibiloteka
je prvenstveno napravljena za Linux ali poseduje i Windows
kao i MacOS X implementaciju. Biblioteka libhid je takoe
pisana u C-u i implementira host stranu HID protokola. Ova
bibiloteka koristi libusb bibiloteku za USB komunikaciju.
Postojea reenja za HID komunikaciju u programskom
jeziku Java uglavnom se baziraju na pozivanju ovih
biblioteka ili direktno HID API operativnog sistema putem
JNI ili JNA.
3. IMPLEMENTACIJA
Za potrebe ove biblioteke realizovan je HID parser. Kako
je gramatika odgovarajuih deskriptora dovoljno jednostavna
da je mogue napisati lako odriv, razumljiv kod, izbegnuto
je korienje generatora parsera. Parsiranjem odgovarajueg

83
report deskriptora dobija se posebna struktura u vidu stabla sa
konstantnim vorovima. Ovo stablo sadri sve informacije
neophodne za tumaenje polja u podacima koji se razmenjuju
sa ureajem.
Listovi ovog stabla predstavljaju odgovarajue kontrole
ureaja. Svaki list poseduje svoj identifikator korienja.
Identifikator korienja je 32-bitna veliina ijih viih 16 bita
predstavlja stranicu korienja dok niih 16 bita predstavlja
identifikator korienja u okviru stranice, kao to je
definisano specifikacijom HID protokola [3]. Pomou tabele
identifikatora korienja mogue je prepoznavanje namene
odgovarajue kontrole, to je takoe definisano
specifikacijom [4]. Takoe, svaki list poseduje opcioni
designator identifikator koji govori kojim delom tela je
predvieno korienje date kontrole.
oslukuje sve HID prenose podataka sa namerom da korisnik,
koristei razvijene klase, dalje filtrira tipove ureaja koje eli
da koristi na osnovu identifikatora korienja.
Za komunikaciju putem USB protokola odabran je
javax.usb API definisan JSR 80 standardom. Sam parser, kao
i odgovarajue strukture koje nastaju parsiranjem report
deskriptora, nisu zavisni od USB protokola. U daljem
razvoju, bilo bi poeljno proiriti biblioteku tako da
omoguuje HID komunikaciju putem bluetooth protokola.
Ovakvo reenje nalo bi primenu i u domenu aplikacija za
mobilne ureaje.
Kao primer funkcionalnosti realizovane bibiloteke,
napisan je program koji obrauje podatke dobijene sa
grafikog tableta. Korien je ureaj Genius G-Pen 450.

vorovi dobijenog stabla predstavljaju grupe vie srodnih

kontrola i odgovaraju pojmu kolekcije iz HID specifikacije
[3]. Svaki vor poseduje sopstveni identifikator korienja,
ime se mogu identifikovati celi skupovi kontrola kao to su
mi, tastatura, tablet i slino. Primer jednog report deskriptora
dat je na slici 1 kao i pojednostavljena ema dobijene
strukture na slici 2.

Takoe, prilikom parsiranja deskriptora dobija se tabela

svih identifikatora korienja koje ureaj poseduje, kao i
tabela preslikavanja polja podataka u odgovarajue kontrole.
Na osnovu ovakve abstrakcije mogue je slati podatke
odgovarajuim kontrolama ureaja na osnovu identifikatora
funkcije, kao i dobijati informacije o odgovarajuim poljima
u primljenim podacima.

Usage Page (Generic Desktop),

Usage (Mouse),
Collection (Application),
Usage (Pointer),
Collection (Physical),
Usage Page (Buttons)
Usage Minimum (1),
Usage Maximum (3),
Logical Minimum (0),
Logical Maximum (1),
Report Count (3),
Sl. 2. Struktura dobijena parsiranjem report deskriptora
Report Size (1),
Input (Data, Variable, Absolute),
Report Count (1), 4. ZAKLJUAK
Report Size (5),
Input (Constant),
Usage Page (Generic Desktop), U ovom radu predstavljeno je nekoliko postojeih reenja
Usage (X), za HID komunikaciju u programskom jeziku Java, i uoeni su
Usage (Y), njihovi nedostaci. Jedan od nedostataka koji je uoen je
Logical Minimum (-127),
Logical Maximum (127), pozivanje native koda ime je umanjena platformska
Report Size (8), nezavisnost. Zato je u ovom radu predloeno reenje bazirano
Report Count (2), na JSR 80 standardu iji je cilj upravo da se izbori sa
Input (Data, Variable, Relative),
End Collection,
platformskom zavisnou. Biblioteka je realizovana sa
End Collection namerom da doprinese open-source zajednici. Zatim je
uoeno da bi se data biblioteka mogla dalje proiriti na JSR
Sl. 1. Primer report deskriptora 82 standard, ime bi obuhvatila i bluetooth komunikaciju.

API koji je ovom prilikom razvijen podrava event driven

model. Napravljen je interfejs HIDEventSource ija je uloga
oslukivanje odgovarajueg USB porta i prosleivanje
poruka svim prijavljenim sluaocima. Osnovna
implementacija ovog interfejsa je realizovana tako da

84
LITERATURA
[1] Universal Serial Bus Implementers Forum, Universal
Serial Bus 3.0 Specification l, November 12 , 2008.
(www.usb.org)
[2] M. Stahl., Java usb api for windows, Masters thesis,
Institute for Information Systems, ETH Z rich, 2003.
[3] Universal Serial Bus Implementers Forum, Device Class
Definition for Human Interface Devices (HID), Firmware
Specification, 1.11 - Final, June 27, 2001. (www.usb.org)
[4] Universal Serial Bus Implementers Forum, HID Usage
Tables 1.12, October 28, 2004.

85
 Informacione tehnologije IT'11

SOLARNI PANELI I PRIMJENA MPPT METODA PERTURB AND OBSERVE

SOLAR PHOTOVOLTAIC MODULES AND USAGE OF MPPT METHOD PERTURB AND
OBSERVE
Lakovi Milan, Cnogorski elektroprenosni sistem
Vladan Vujii, Radovan Stojanovi, Elektrotehniki fakultet

Sadraj - U ovom radu objanjeno je funkcionisanje, upotreba i znaaj solarnih panela i

analizirana je MPPT metoda perturb and observe koja maksimizira energiju (snagu) koju
proizvode moduli. Navedene osobine, prednosti i nedostaci opisanog algoritama pokazani su kroz
simulacije u Matlab/Simulink-u.
Abstract - This paper explains the operation, usage and importance of solar panels and an
analysis of the MPPT method perturb and observe which is used for maximum utilization of
energy, produced by photovoltaic modules. The above features, advantages and disadvantages of
the described algorithms are shown through simulation in Matlab / Simulink.

1. UVOD temperature elije i napona proizvedenog u solarnom

modulu.
Obnovljivi izvori energije predstavljaju energetske
resurse koji se koriste za proizvodnju elektrine ili toplotne
energije, a ije rezerve se konstantno ili ciklino obnavljaju
jer se dobijaju iz prirode. Cilj je proizvesti to vie elektrine
energije iz obnovljivih izvora kako bi se smanjila upotreba
fosilnih goriva, a time i emisija tetnih gasova.
Energija Sunca je daleko najvei mogui izvor energije
na Zemlji. Osim toga, solarna energija predstavlja ist izvor
energije sa dugim ivotnim vijekom i visokom pouzdanou i
predstavlja jedan od najodrivijih obnovljivih izvora
energije.
Efikasnost tipinog solarnog modula, koji pretvara
solarnu energiju u elektrinu, jo je relativno niska. Zbog
toga se javlja potreba da se to je mogue vie snage
izvue iz solarnog panela to se postie upotrebom metode
za praenje (traenje) take maksimalne snage (MPPT -
Maximal Power Point Tracking) [1]-[3]. U laboratorijama
efikasnost dostie do 25% ali u komercijalnoj upotrebi
efikasnost je 14-17% predate energije.
Najvea barijera za nagli rast prodaje solarnih panela je Slika 1 Solarni sistem
cijena, jer je glavni materijal solarnog modula silicijum ija
je proizvodnja skupa. Jedna silicijumska solarna elija daje oko 0.7V napona u
praznom hodu. Kao to je reeno, kada se serijski povee
vie ovakvih elija dobija se solarni PV (photovoltaic)
2. SOLARNA ELIJA modul. U solarnom panelu se obino nalazi oko tridesetak
solarnih elija, pa napon praznog hoda iznosi oko 20V.
Solarni sistem se sastoji od solarnog izvora (elije, Struja panela zavisi od veliine povrine solarnih elija. Da
modula ili panela), ureaja za uvanje energije bi se dobila vea snaga (vea struja i napon), solarni paneli se
(akumulatora), AC i DC potroaa i elemenata za odravanje veu serijski i paralelno.
snage i kontrolu punjenja akumulatora (slika 1).
Solarni izvor se u potpunosti sastoji od solarnih elija,
njihovih veza i zatitnih djelova. Solarne elije sadre p-n 3. MODEL SOLARNE ELIJE
spoj zapakovan u tankom ravnom sloju poluprovodnika
(najee silicijuma). U mraku, tj. kada na solarni panel ne Najprostije ekvivalentno kolo solarne elije je strujni
pada nikakva svjetlost, strujno-naponska karakteristika (I-U) izvor u paraleli sa diodom. Meutim da bi poveali tanost i
ima eksponencijalni oblik slian karakteristici diode [6]. sloenost tj. da bi ekvivalentno kolo primakli to realnijem
Solarni modul je rezultat grupisanja fotonaposnkih elija stanju, najprostijem kolu se dodaje:
redno i paralelno sa zatitnim ureajima, i oni zajedno
predstavljaju konverzacionu jedinicu generatorskog sistema.
Temperaturna zavisnost struje zasienja diode
Pored toga, dobijanje energije zavisi od sunevog zraenja,
Temperaturna zavisnost foto struje

86
 Serijska otpornost koja daje mnogo taniji oblik
izmeu maksimalne take snage i napona otvorenog
kola. Ovo predstavlja interne gubitke kroz koje
struja protie.
ant otpornik u paraleli sa diodom, koji
odgovara struji curenja prema nuli koja se esto
zanemaruje.
Ponekad se dodaje promjenljivi faktor diode n1
(umjesto to je fiksiran na vrijednosti 1 ili 2) ili se
umjesto jedne postavljaju dvije paralelne diode sa
nezavisnim strujama zasienja.
Realniji model solarne elije izgleda kao na slici 2 [4]-[5].
Slika 2 Model solarne elije
Za ovakvo kolo vae sledee jednaine:
( 1 )
( 2 )
( 3 )
Simulacijom ovakvog kola dobijaju se I-V
karakteristike kao na slici 3 a) i 3 b) respektivno.
Slika 3 a) I-V karakteristika solarne elije
1npredstavljafaktorkvalitetadiode.
Slika 3 b) P-V karakteristika solarne elije
Na x osama oba grafika nalazi se napon dok je po y osi struja
(slika 3 a) i snaga (slika 3 b).
Zbog niske efikasnosti solarnog PV modula (od 14-17%
predate energije) javlja se potreba da se to je mogue vie
snage izvue iz solarnog panela, dakle potrebno je radnu
taku panela dovesti u poloaj maksimalne snage. Zbog toga
postoji veliko interesovanje za praenje maksimalne snage
panela, ili kako se popularno zove MPPT (Maximum Power
Point Tracking) postupak. Kao sastavni dio svakog MPPT
sistema koriste se DC/DC konvertori.
Najea ema upotrebe solarnog panela prikazana je na
slici 4. Nakon solarnog modula vezan je DC-DC konvertor
ija je funkcija da se to vie snage izvue iz solarnog
modula. Nakon njega najee se u sistemima vee baterija
koja moe akumulirati odreenu koliinu energije, koja se
kasnije preko DC-AC invertora pretvara u naizmenini
napon lokalne mree a onda i koristi u domainstvu.
i P-V
Slika 4 Realna ema upotrebe solarnog panela
U ovom radu upotrebljen je Step-up (Boost) DC/DC
konvertor. Na narednoj slici je data elektrina ema boost
konvertora.
Slika 5 DC/DC boost konvertor
Uloga DC/DC konvertora je da prenese maksimalnu
snagu sa solarnog modula do potroaa, odnosno
87
optereenja. Ulogu jednosmjernog naponskog izvora E imae
izlazni napon solarnog modula Upv, dok su struje kalema i
modula Ipv jednake. Osnovni cilj je da se podeavanjem
faktora popunjenosti PWM2 signala, kojim se kontrolie
prekida konvertora, dobije maksimalna snaga solarnog
modula, odnosno maksimalna snaga na izlazu konvertora.
Postoje razni primjeri gdje se solarni paneli sa MPPT
sistemom koriste. Na ovaj nain se na primjer moe vriti
punjenje baterija, pokretanje motora, ili snadbijevanje
elektrinom enegijom nekih drugih potroaa.
Primitivni nain optimalnog upravljanja prekidaem
konvertora bi mogao biti manuelno podeavanje faktora
popunjenosti upravljakog signala. Meutim, jasno je da to
nije najbolje rjeenje. Razvijene su razne tehnike, tj.
algoritmi koji nude automatsko upravljanje, to
podrazumijeva upotrebu raunara ili mikrokontrolera koji
sami obavljaju MPPT postupak. To su npr. perturb and
observe algoritam, upravljanje pomou kliznog reima,
MPPT sa konstantnim referentnim naponom, MPPT sa
konstantnom referentnom strujom, fuzzy logiko praenje
maksimuma snage, itd. U ovom radu bie opisan perturb
and observe algoritam.
Poznato je da se na izlazu step-up DC/DC konvertora
dobija napon Uout koji je vei od ulaznog napona Uin i
iznosi :
maksimuma (pri fiksnim atmosferskim uslovima).
Promjenom faktora popunjenosti radna taka se pribliava
postepeno, sa odreenim korakom (perturbation),
maksimumu snage (MPP). Algoritam je takav da radna taka
stalno osciluje oko maksimuma, ali uz to manji korak
promjene faktora popunjenosti ove oscilacije nisu kritine.
Najbolje objanjenje ove metode dato je na slici 6, gdje je
prikazana blok ema (dijagram toka) algoritma. Ovaj
algoritam se veoma esto koristi, jer je poprilino
jednostavan. Meutim, njegovi nedostaci su u tome to
zavisno od koraka perturbacije i vremena uzorkovanja
dostizanje maskimalne snage moe biti znatno sporije i sa
veim odstupanjima nego kod nekih drugih algoritama.
Takoe, kada se algoritam implementira npr. u
mikrokontroleru, usljed A/D konverzije mogu se javiti
kvantizacioni umovi. Ipak, sa smanjenjem vremena
uzorkovanja i koraka perturbacije mogu se postii
zadovoljavajue brzine rada. Jo jedan problem se susree u
sluaju brzih promjena atmosferskih uslova (zraenje,
temperatura, oblanost, itd.), ali i pored toga algoritam je
veoma popularan.

( 4 )

gdje je D faktor popunjenosti PWM signala koji se dovodi na

prekida konvertora. Faktor popunjenosti D moe imati sve
vrijednosti izmeu 0 i 1. Perturb and observe algoritam se
zasniva na direktnoj primjeni dobijenog faktora
popunjenosti. Sa izlaza solarnog panela se oitavaju
vrijednosti napona i struje, nakon ega se one smjetaju u
memoriju raunara.
Raunar zatim vri oduzimanje trenutne i prethodne
vrijednosti snage, odnosno napona panela, pa na osnovu
znaka dobijenih razlika poveava ili smanjuje veliinu
faktora popunjenosti D. Dobijena vrijednost faktora
popunjenosti se dovodi na PWM generator. PWM signal se
generie tako to se faktor popunjenosti poredi sa testerastim
signalom velike frekvencije. Tako se na izlazu PWM
generatora dobiju pravougaoni impulsi, sa osobinom da Slika 6 - Blok ema perturb and observe algoritma
izmeu vremena trajanja impulsa Ton i njihovog perioda T
vai standardna relacija : Na osnovu prethodne blok eme predloena je realizacija u
Simulink-u, prikazana na slici 7.
( 5 )
U stacionarnom stanju snage panela i potroaa na izlazu
konvertora trebaju biti jednake. S toga u stacionarnom stanju
vai relacija :

( 6 )

Iz prethodne relacije vidi se da radna prava solarnog panela Slika 7 - Realizacija P&O algoritma u Simulink paketu
zavisi od faktora popunjenosti. Olakavajua okolnost je da
snaga solarnog panela ima uvijek samo jednu taku Na slici 8 prikazana je zavisnost struje (oznaena rozom
bojom), napona (oznaen plavom bojom) i snage (oznaena
crvenom bojom) solarnog panela od vremena (x-osa), u
2 PWMImpulsnoirinskamodulacijajevrstaupravljanja(predstavlja sluaju kada se koristi perturb and observe algoritam.
naindaseoddigitalnogsignalanapravisignalanalognevrednosti). Korak promjene faktora popunjenosti D iznosi 0.02.

88
Simulacija je izvedena pod pretpostavkom da je intenzitet
sunevog zraenja konstantno 900 ali i da je
spoljanja temperatura konstantna.
Slika 8 Perturb and observe algoritam pri 900
Da bi testirali nedostatke (usled brzih promjena svjetlosti)
Perturb and observe algoritma, mijenjaemo drastino
vrijednost radijacije. Na slici 9 radijacija najprije opadne sa
1000 na 900 da bi posle toga opala naglo na
600 . ee koriste mikrokontroleri, koji zahvaljujui svojim
Vidimo da snaga (crvena boja) prati promjene radijacije
tj. vidimo da u trenucima nagle promjene algoritam uspjeva
da prati maksimalnu snagu. Zakljuujemo da to je vei
intenzitet zraenja, to je struja a tim i snaga fotonaponskog
modula vea.
U sluaju vee temperature kod karakteristike snage
napon praznog hoda opada, dok se kod karakteristike struje
vrlo malo mijenja.
Slika 9 Perturb and observe algoritam pri naglim
promjenama svjetlosti
89
4. ZAKLJUAK
Kod proizvodnje elektrine energije putem fotonaponskih
sistema postoji potreba za prilagoenjem rada fotonaponskog
modula i potroaa u cilju maksimiziranja energije (snage)
koju proizvode moduli. U ovom radu objanjeno je
funkcionisanje, upotreba i znaaj solarnih panela ali i
analizirana MPPT metoda perturb and observe kojom se
postie maksimizacija snage solarnog modula. Navedene
osobine, prednosti i nedostaci opisanog algoritama pokazani
su kroz simulacije u Matlab/Simulink-u, a zbog svoje
jednostavnosti algoritam je veoma popularan.
U praksi se MPPT kontrola DC/DC konvertora obavlja u
realnom vremenu, preko raunara. Implementirani MPPT
algoritam se smjeta u dsp card memoriju. Kartica dobija
neophodne podatke sa solarnog modula (napon i struja
modula), koji se obrauju u algoritmu, nakon ega raunar
alje upravljaki PWM signal potreban za kontrolu
prekidaa, najee MOSFET tranzistora.
MPPT algoritmi se osim na raunaru mogu praktino
primijeniti koristei operacione pojaavae, analogne
mnoae, digitalna logika kola, itd. Posebno se danas sve
gotovim modulima, zatim mogunostima A/D i D/A
konverzije, i drugim performansama, uspjeno vre
upravljanje energetskim i drugim sistemima.
LITERATURA:
[1] T. Suntio, J. Lepp Issues on solar-generator interfacing
with current - fed mpp-tracking converters, IEEE
Trans. on Pow. Elec. vol. 25 NO9, september 2010.
[2] M. oja, S. Lubura, S. Lale mppt metode za solarne
panele, INFOTEH-JAHORINA Vol. 9, Ref. E-V-20, p.
787-791, Mart 2010.
[3] A. Stjepanovi, S. Stjepanovi, F. Softi, B. Blanua
algoritmi i njihova primjena u fotonaponskim
sistemima INFOTEH, Jahorina, Vol. 9, Ref. E-y -21,
str. 792-795 mart 2010
[4] R. Hernanz, C. Martn, Z. Belver, L. Lesaka, Z.
Guerrero, P. Prez modelling of photovoltaic module,
ICREPQ10 Granada (Spain) march 2010
[5] Francisco M. Gonzlez-Longatt Model of Photovoltaic
Module in Matlab, II CIBELEC 2005
[6] B. Willson Solar Cells, cnx.org/content/m33803
 Informacione tehnologije IT'11

LOGIKA EMA ARHITEKTURA eDMS SISTEM IMPLEMETIRANA U VLADI CRNE

GORE
LOGICAL SCHEME OF THE SYSTEM ARCHITECTURE eDMS BEEN IMPLEMENTED IN
THE GOVERNMENT OF MONTENEGRO
Luka Adnan, Tanja Mara, Ministarstvo za informaciono drutvo i telekomunikacije

Sadraj - U radu je opisana logika ema arhitekture eDMS sistema, koji je implemetiran u Vladi
Crne Gore. Sistem omoguava unos, obradu, razmjenu i skladitenje elektronskih dokumenata, a
jedan od najbitnijih djelova svakog informacionog sistema, pa tako i eDMS-a, je logika
arhitektura. Logika ema arhitekture eDMS sistema prikazuje i opisuje princip rada svih modula
koji se nalaze u sistemu.
Abstract - This paper describes a logical architecture diagram of eDMS system, which has been
implemented in Government of Montenegro. The system allows data entry, processing, sharing
and storage of electronic documents and one of the most important parts of each information
system, including eDMS, is a logical architecture. Logical scheme of the architecture of eDMS
shows and describes the operation principle of all modules of this system.

1. UVOD Na slici 1 je prikazana logika ema eDMS sistem.

U dananje vreme poslovni podaci najee nastaju i

obrauju se u digitalnom formatu, ali su se zadrali stari
naini razmene dokumenata u papirnoj formi. Poznato je da
su papirni dokumenti jo uvek najvaniji izvor informacija,
na teritoriji Balkana, iz razloga to mnoge firme kako u
privatnom sektoru, tako i u dravnim institucijama nisu uveli
sistem za upravljanje sa dokumetacionom graom. Odlukom
Vlade Crne Gore iz 2009.godine Ministarstvo za
informaciono drutvo je preuzelo obavezu da uvede u svim
ministarstvima eDMS (electronic Managament System) iz
razloga to eDMS omoguava informatizaciju i
elektronizaciju kancelarijskog poslovanja u Vladi Crne Gore,
u cilju podizanja efikasnosti, utede vremena, smanjenja
trokova i kvalitetnijeg upravljanja dokumentacionom
graom. Strunjaci iz Ministarstva za informaciono drutvo
odluili su se za jedan od najboljih i naj savremenih sistema
za upravljanje dokumetacijonom graom, a to je eDMS Slika 1. Logika ema eDMS sistem.
(electronic Document Management System). kompanije CRS
iz Slovenije. Sastavni segmenti logike eme su:
2. ELECTRONIC DOCUMENT MANAGEMENT Origami
SYSTEM Adlib Express Conversion Server
SQL Server,
eDMS (electronic Document Managament System)
EMC Documentum Server
elektronski sistem za upravljanje dokumentima, predstavlja
informacioni sistem (ili skup raunarskih programa) koji se Skeniranje i prepoznavanje teksta
koristi za nastanak, obradu, praenje i skladitenje Integracija sa desktop aplikacijama (MS Office,
elektronskih dokumenata. eDMS je veoma sloen sistem, OpenOffice)
koji se sastoji iz vie pod sistema, gdje svaki pod sistem ima Moduli za integraciju sa drugim servisima
tanu funkciju u sistemu. (Exchange Server, Active Directory, EMC Captiva).

Sistem je baziran na troslojnoj arhitekturi i principima 3. ORIGAMI

SOA-e (Service Oriented Architecture). eDMS posjeduje
veoma sloeno aplikativno rijeenje koje e biti opisano u
kratkim crtama.
Origami je centralna serverska aplikacija koje povezuje
sve ostale module eDMS-a. Origami je u potpunosti
realizovan kao web aplikativno rjeenje i kao takvo prua
mogunost potpunog ostvarivanja svih zahtjevanih
funkcionalnosti korienjem standardnog web klijenta.

Softversko rjeenje [1] Origami postavljeno je na

90
aplikativnom serveru (IIS, Win2003 Server) koji radi u
klasteru koritenjem Microsoft NLB tehnologije, sa ime je
obezbijeena visoka raspoloivost i skalabilnost sistema.
Origami je troslojno rjeenje, razvijeno na Microsoft-ovoj
NET tehnologiji, gdje svki od slojeva ima posebnu ulogu u
okviru Origami aplikacije:
Sloj podataka (Data Layer)
Poslovni sloj (Business Layer))
Prezentacioni sloj ( GUI Layer)
Detljn topologij logike rhitekture sistem prikazana
je n Slici 2, s izdvojenim posebnim komponentm i
objedinjenim funckionlnostim:
Data adapteri omoguavaju vezu sa eksternim bazama
podataka.
Poslovni sloj (Business Layer)
Poslovni sloj je centrlni dio sistem koji je zaduen za
cjelokupnu logiku Origami aplikativnog rjeenja.[1] Na ovom
nivou je razvijena poslovna logika koja je odgovorna za
obradu podataka i upravljanje poslovnim procesima.
Poslovni sloj sadri sledee cjeline: Business functions,
Object store module i integration module. Ove cjeline
obezbjeuju poslovnu logiku, generisanje i upravljanje sa
objektima i kolaboraciju sa drugim aplikativnim rjeenjima.
Prezentacioni sloj (GUI Grafic User Interface)
GUI je prezentacioni sloj koji je odgovorn z pripremu
sadraja za klijenta (Web Browser) kao i za prosleivnje
informacija sloju poslovne logike. GUI nivo je MVC Model
View Controller realizovan u tehnologiji ASP.NET MVC
Framework. I ako i dalje lii na Web Forms Model, odnosno
na rad sa standardnim web formama, kod MVC modela je
bitno drugaija obrada korisnikovih akcija. Za razliku od Web
Forms modela gdje korisnikove akcije kao input prima i
upravlja sa njima View koji takoe generie i output prema
klijentu. Na Slici 3 je prikazan grafiki prikaz Origamija.

Slika 3. grafiki prikaz Origamija

MVC dijeli korisniki interfejs na tri odvojene

komponente:

Controller prima i upravlja sa akcijama korisnika (u web

Slika 2. Logika ema serverske aplikacije Origami
Sloj podataka (Data Layer)
Ovj sloj u osnovi obuhvt smjetnje podtk.
Specifinosti sistem odreuju postvljnje i sklditenje
podtk rznog oblik, od sdrj dokument, i to u vie klijentu (na primjer, browser-u), na osnovu specifikacije
formt, do konkretnih poslovnih informcij.
Unutar Origami-ja, [1] sloj podataka ine interfejs prema
bazi podataka i data adapteri.
Za interakciju sa podacima u bazi koristi se Nhibernate
tehnologija. Nhibernate je O/R (Object Relational) mapper,
koji mapira podatke u bazi.
kontekstu, HTTP zahtijevi) i zavisno od toga utie na View
ili prosleuje zahtjeve poslovnoj logici, u kom sluaju se
generie nova specifikacija Modela od strane poslovne
logike.
View generie izlaz u [1] obliku koji odgovara odreenom
Modela. View na taj nain upravlja sa prikazom informacija.
Na taj nain se za dati model moe pripremiti odgovarajui
View za razne klijente. (Browser, ...).
Model sadi odreenu logiku i predstavlja specifikaciju
objekata, to jest, podrazumijeva specifikaciju objekata i
njihovo ponaanje. Na primjer, tekst polje kao objekat ima
svoju specifikaciju u modelu, koja ga opisuje. Njegova
specifikacija u modelu odreuje metode (ponaanje) tekst
polja kao objekta prilikom unosa ili promjene teksta kao

91

podatka. Model odgovara na pitanja View-a o njegovom
stanju i odgovara na zahtijeve Controller-a, ili poslovne
logike da promijeni neko stanje. Model ne zavisi od View-a i
Controller-a. Zahvaljujui tome, Model moe da se projektuje
i testira nezavisno od njegove budue vizuelne prezentacije.
4. SQL SERVER TRANSAKCIONA BAZA
eDMS sadri i SQL [1] transakcionu bazu, u kojoj su svi
predmeti sa dokumetima koji su u radnom toku.
Origami upravlja sa transakcionom bazom, u koju
smjeta sadraje, koji e kasnije biti prebaeni u
repozitorijum Documentum-a.
5. EMC DOCUMENTUM
Platforma EMC Documentum Content Server [2]
predstavlja centralni e-Arhiv, u kome se skladite i arhivirani
dokumenti (predmeti) uvaju, odnosno sadraji. EMC
Documentum obezbjeuje bezbjednosne servise (Security
Services ) za autentifikaciju i zatitu od neovlaenog
pristupa, servise povjerljivog sadraja (Trusted Content
Services), sa kojima se garantuje bezbjednost svih
dokumenata koji su arhivirani, pouzdanost u smislu uvanja i
zatitu od izmjene ili brisanja arhiviranih dokumenata.
Centrlni dio Dokumentuma je repozitorijum u kome se
smjetaju sadraji (dokumenti, slike, mail-ovi, ...).
Sdrjim u repozitorijumu mogue je pristupiti iskljuivo
preko klijentskog softvera (Origami) , koji u potpunosti
potuje definisanu autorizaciju i korisnika prv i koji
takoe obavlja i prenje izmjen nd sdrjim, korienje korisnikog interface MS Office aplikacija i
komunikciju s serverom z indeksirnje sdrj i sve omoguava manipulaciju sa dokumentima u eDMS sistemu.
ostle kcije nd sdrjim. Vano je istai da Documentum
podrava autorizaciju na nivou dokumenta. Na Slici 4 je
prikazanja logika ema povezivanja Dokumentuma sa Index
Serverom.
Slika 4. Logika ema povezivanja Dokumentuma sa
Index Serverom
Repozitorijum Documentum-a sadri [1]Content Store
koji predstavlja logiki repozitorijum za sadraje i Metadata
Store u kome se nalaze meta podaci koji opisuju sadraje.
Index Server (Full Text Index Server) je neophodan za
brzo pretraivanje dokumenata. On omoguava pretraivanje
po sadraju i atributima (Full Text Search) dokumenata tako
to svaku rije dokumenta pretvara u samostalni index.
Index Server komunicira s Documentum-om preko Index
Agenta kada se vri indeksiranje dokumenta. Obratno,
dokumentum putem upita dobija rezltate pretraivanja preko
Query komponente Index servera.
6. SKENIRANJE I PREPOZNAVANJE TEKSTA
EMC Captiva je[1] nezavisan sistem koji omoguava
skeniranje velike koliine papirnih dokumenata i njihovo
prebacivanje u elektronski oblik. EMC Captiva podrava
OCR (Optical Character Recognition) pa je mogue
prepoznati tekst kod skeniranih dokumenata i tako generisati
tekstualne datoteke koje se smjetaju na file system.
Integracija Captive sa eDMS-om se ostvaruje preko file
systema. Captiva ima podrku i za ICR (Intelligent Character
Recognition) tehnologiju za prepoznavanje pisanog teksta.
Inae, pored rjeenja sa Captivom, standardna
funkcionalnost skeniranja pojedinanih dokumenata je kroz
Origami automatizovana pomou activeX controle LiteScan
koja se kao add-in dodaje browser-u.
7. INTEGRACIJA SA DESKTOP APLIKACIJAMA
(MS OFFICE, OPENOFFICE)
eDMS podrava integraciju [3] sa MS Office (Word,
Outlook, Excel, PowerPoint, Share Point Services).
Integracija eDMS-a sa MS Office alatima podrazumijeva
Povezivanje eDMS-a i Microsoft aplikacija ostvareno je
preko standarda ODMA (Open Document Management API)
protokola. On podrava i olakava saradnju izmeu Microsoft
aplikacija koje se nalaze na radnoj stanici i sadraja, odnosno
dokumenata koji se nalaze na serveru. Na taj nain se
ostvaruje transparentan rad Origami korisnika sa
dokumentima i mogunost da se svaka sauvana izmjena
nekog dokumenta u MS Office alatu automatski sauva u
transakcionoj bazi.
Druga vana funkcionalnost, verzioniranje dokumenata,
ostvaruje se korienjem standardnog WebDAV protokola.
Povezivanje MS Outlook-a i eDMS-sa omoguava da se
svaki pristigli e-mail sa attachment-om moe prebaciti kao
dokument u eDMS sistemu, sa attachment-om kao
elektronskim prilogom dokumenta.
8. MODULI ZA INTEGRACIJU SA DRUGIM
SERVISIMA (EXCHANGE SERVER, ACTIVE
DIRECTORY, EMC CAPTIVA)
Integracija sa Exchange-om Omoguava [3] slanje i
primanje dokumenata putem email-a. To omoguava da se
neki dokument moe poslati iz dokumentacionog sistema
putem email-a, odnosno da se dokument koji je stigao na isti
nain moe ukljuiti u dokumentacioni sistem. Tekst e-mail-a
se obrauje (meta podaci) i formira se elektronski dokument
92

a svi njegovi attachment-i se preuzimaju kao prilozi
dokumenta. Pri tom se email-ovi tretiraju kao sloeni
dokumenti koji mogu imati jedan ili vie razliitih priloga u
razliitim formatima zapisa.
Integracija sa Active Directory (AD) - eDMS moe da
ostvari u potpunosti integraciju sa aktivnim direktorijumom,
ime se obezbijeuje vei bezbjednosni nivo zatite sistema. kontrolisati sve resurse mree (korisnike naloge, mrene
Integracija sa PKI sistemom - eDMS takoe podrava
integraciju sa sistemom za izdavanje digitalnih sertifikata, u
smislu koritenja sertifikata za elektronsko potpisivanje
dokumenata i u smislu autentifikacije korisnika, to doprinosi
dobroj informacionoj bezbjednosti sistema.
Integracija sa drugim aplikativnim rijeenjima
eDMS e biti povezan sa aplikativnim [1] rjeenjem za
elektronske sjednice Vlade (eSjednice), ime e se u
potpunosti obuhvatiti elektronsko upravljanje sa
dokmumentima u administarciji dravne uprave. Integracija
e biti realizovana sa slijedeim ciljevima:
smjetaj i uvanje dokumenata u eDMS-u, koji e aplikacije Origami i modula: Adlib Express Conversion
biti kreirani u aplikativnom rjeenju eSjednice, u
skladu sa definisanom autorizacijom;
ukljuivanje u eSjednice dokumenata iz eDMS-a za
potrebe sjednica Vlade;
eDMS je otvoreno rjeenje, u tom smislu da podrava
mogunost integracije odnosno povezivanja sa drugim
aplikativnim rjeenjima putem web servisa.
Aktivni direkorijum
Active directory (AD) je serverska [1] aplikacija za
organizaciju domena i autentifikaciju korisnika. Pored toga, u
AD-u se definiu prava korisnika u domenu, na hijerarhijski
93
nain. AD je vaan dio ukupne sigurnosti i administracije
mree i mrenih resursa. AD koristi i Domain Name System
(DNS), za lociranje resursa i odreivanje prostora imena
domena (namespace). AD koristi LDAP (Lightweight
Directory access protocol) koji omoguuje i povezivanje sa
drugim tipovima mrea. AD kao servis omoguava
centralizovanu administraciju - sa jednog raunara mogue je
konekcije, raunare, tampae itd.) gde god se oni nalazili.
Servis AD podrava sledee protokole: LDAP, MAPI-RPC i
delimino X.509. Svaki objekat u AD ima jedinstveno ime
(DN, Distinguished Name) koje sadri putanju do objekta i
jedinstven identifikator (GUID, Globally Unique IDentifier)
koji se dodjeljuje objektu prilikom kreiranja i ne moe da se
mijenja.
9. ZAKLJUAK
Tema ovog rada je bila opisivanje eme logike
arhitekture eDMS sistem implemetiranog u Vladi Crne
Gore. U radu je opisana logika arhitektura eDMS sistem, i
veze izmeu modula, kao i rad samih modula. Logika
arhitektura eDMS sistem sastoji se iz centralne serverske
Server, SQL Server, EMC Documentum Server, modula za
skeniranje i prepoznavanje teksta, modula za Integraciju sa
desktop aplikacijama (MS Office, OpenOffice) i moduli za
integraciju sa drugim sistemima (Exchange Server, Active
Directory, EMC Captiva). Vezu izmeu centralne aplikacije i
drugih modula u sistemu ini eDMS sistem.
LITERATURA
[1] Tederska dokumentacija eDMS
[2] http://www.emc.com/about/who-we-
are/serbia.htm?fromGlobalSiteSelect
[3] http://www.src.si/resitve/edms/default.asp
 Informacione tehnologije IT'11

SISTEM VIESTRUKIH PODNOSILACA BAZIRAN NA AFFINE FOURIEROVOJ

TRANSFORMACIJI U SATELITSKIM POMORSKIM KANALIMA
A MULTICARRIER SYSTEM BASED ON THE AFFINE FOURIER TRANSFORM IN
MARITIME SATELLITE CHANNELS
Alen Pelinkovi, Igor urovi, Elektrotehniki fakultet Podgorica,
uro Stojanovi, Crnogorski Telekom

Sadraj: Predstavljamo aplikaciju sistema sa viestrukim podnosiocima (MC- Multicarrier) u

satelitskim pomorskim (MS maritime satellite) kanalima koji predstavljaju poseban sluaj
mobilnih satelitskih kanala. Doplerovo irenje i viestruka propagacija dovode do interferencije
koja znaajno degradira performanse sistema. Efekti viestruke propagacije se mogu umanjiti
dodavanjem zatitnog intervala dovoljnog trajanja, dok efekti Doplerovog irenja predstavljaju
izazov istraivanja. Stoga predstavljamo MC tehniku baziranu na Affine Fourierovoj
transformaciji (AFT-MC) koja predstavlja uoptenje ortogonalnog frekvencijskog multipleksa
(OFDM). Dobijeni su momenti funkcije rasijanja u zatvorenom obliku praeni optimalnim
parametrima. Rezultati dobijeni za AFT-MC u MS kanalima pokazuju da ova tehnika efikasno
suzbija interferenciju izazvanu Doplerovim irenjem.
Abstract: We present an application of multicarrier systems (MC) in maritime-satellite (MS)
channels which represent a special case of mobile satellite channels. Doppler spreading and
multipath propagation lead to interference that can significantly derogate system performance.
Effects of multipath propagation can be mitigated by using a sufficient guard interval, while
suppression of Doppler spreading effects represents a challenging task. Therefore we present MC
technique based on the Affine Fourier transform (AFT-MC) which can be considered as a
generalisation of the orthogonal frequency division multiplexing (OFDM). The moments of
scattering function are obtained in the closed form followed by the optimal parameters. Results
which are obtained for AFT-MC show that AFT-MC efficiently combats interference in MC
channels.

1. UVOD se nametnuo OFDM kao jedna od najpopularnijih MC

Dosadanji satelitski komunikacioni sistemi u pomorstvu
su se se uglavnom primjenjivali u navigacione svrhe i za
prenos podataka i govora za potrebe posade brodova. Sa
porastom potrebe za irokopojasnim i mobilnim pristupom
otvorio se prostor za implementaciju novih tehnika baziranih
na viestrukim nosiocima (MC- Multicarrier) u pomorskim
satelitskim (MS maritime satellite) kanalima. Pored
pruanja brzog pristupa internetu i prenosa govora javila se i
potreba za emitovanjem digitalne televizije. Detaljan opis
karakteristika ovih kanala se moe nai u [1]. Komunikacioni
sistemi sa viestrukim nosiocima predstavljaju najboljeg
kandidata za budue komunikacione sisteme u MS kanalima.
Sistemi bazirani na MC tehnikama su ve pronali svoje
mjesto u mnogobrojnim aplikacijama u komunikacionim
sistemima. Tipian primjer je ortogonalni frekvencijski
multipleks (OFDM), baziran na Fourierovoj transformaciji
(FT). OFDM predstavlja jednu od najvanijih klasa
modulacionih tehnika sa jednako razmaknutim podnosiocima
i preklapanjem spektra [2]. Implementiran je u fizikom sloju
mnogih beinih komunikacionih standarda. OFDM se
pokazao kao tehnika za prenos podataka visokim protokom
koja je robustna na vremensku disperziju. Meutim, ova
tehnika je izuzetno osjetljiva na Doplerovo irenje koje
ozbilno naruava efikasnost u MS kanalima.
tehnika. Meutim, njegova Fourierova baza nije pogodna za
prenos u MS kanalima. MC tehnika bazirana na Affine
Fourierovoj transformaciji (AFT-MC), je od skora predloena
kao obeavajua tehnika za prenos u beinim kanalima
[3][4]. AFT-MC je odabran kao pogodan za komunikaciju u
mobilnim satelitskim kanalima [3].
U ovom radu, emo razmatrati AFT-MC sistem u MS
kanalima sa direktnom komponentom (LOS-Line of sight) i
grupom rasijanih komponenti. Dobijeni su izrazi za
interferenciju, momente funkcije rasijanja (scattering
function) kao i za optimalne parametre u zatvorenom obliku.
Kako AFT-MC predstavlja uoptenje OFDM-a, on e se u
najgorem sluaju ponaati kao OFDM. U svim ostalim
situacijama kada je dominantna LOS komponenta i kada je
uzak snop rasijanih komponenti AFT-MC ima bolje
karakteristike od OFDM-a.
Ovaj rad je organizovan na sljedei nain. Performanse
signaliziranja su predstavljene u dijelu 2. Analiza momenata
je data u dijelu 3. Primjeri praktinih aplikacija u MS
kanalima su dati u dijelu 4. Konano, na kraju je dat
zakljuak.
2. PERFORMANSE SIGNALIZIRANJA

U cilju umanjivanja interferencije izmeu podnosilaca Vremenski pomjerena i modulisana verzija osnovnog
(ICI-intercarrier interference) izazvane Doplerovim irenjem impulsa u AFT-MC sistemu se moe zapisati kao:
potrebna je MC tehnika koja e efikasno savladati ICI i brzo
se prilagoavati razliitim stanjima kanala. Kao prvi izbor bi

94
 k
j 2 ( c1 (t nT ) 2 c2 k 2 (t nT )) E h( , )h* (1 ,1 ) S ( , ) ( 1 ) (v v1 ). (8)
g n,k (t ) g (t nT )e T , (1)

gdje je T period simbola, c1 i c2 su AFT parametri, n i k pri emu srednja kvadratna vrijednost koeficijenata
intervali odabiranja i redni brojevi podnosilaca, respektivno. zadovoljava:
AFT-MC signal u osnovnom opsegu se sada moe definisati

E g n,k ,n ',k ' S ,
2
kao:

(9)
M 1

2
s (t ) cn,k gn,k (t ), (2) A p , p d d .
n k 0
Korisna snaga je dobijena kao [3]
gdje je M broj podnosilaca, {cn,k} simboli koji su u AFT-MC
sistemu statistiki nezavisne, indentiki distribuirane 2
promjenljive sa nultom srednjom vrijednou i jedininom PU S ( , ) A( p , p ) n n' d d . (10)

varijansom. Dvostruko disperzivni kanal se moe modelovati
'
k k
multipath fading linearnim operatorom H. Signal na prijemu
je dat kao [4] : Snaga interferencije PI u beinim kanalima, gdje
vremensko i frekvencijsko irenje ima konanu vrijednost,
r (t ) (Hs )(t ) n(t ), (3) [0, max ] i [ d , d ] se moe izraziti kao [3] :

gdje n(t) predstavlja aditivni bijeli Gausov um (AWGN- d max 2

PI 1 S ( , ) A( p , p ) d d . (11)
Additive White Gaussian Noise), sa jednostranom d 0 n n'
spektralnom gustinom snage uma N0. Rekonstrukcija signala k k '
na prijemu se obavlja projekcijom primljenog signala na set
signala {gn,k(t)}. Primljeni simboli se mogu predstaviti kao AFT-MC sistem se svodi respektivno na FrFT i OFDM
[6] baziran sistem za c1=cot/(4) i c1=0 u (7) [3].

cn,k Hs, g n.k n, g n,k Razmotrimo sluaj, gdje imamo AFT-MC sistem sa
M 1 (4) pravougaonim impulsima g (t ) 1/ T , -T/2 t T/2, sa
cn ',k ' Hg n ',k ' , g n.k n, g n,k . zatitnim intervalom GI (Guard Interval). Ambiguity funkcija
n ' k '0 za n=n i k=k se moe izraziti kao

gdje koeficijenti gn,k,n,k= Hgn,k,n,k predstavljaju produkte

2 sin 2 c0 2c1 T
kanala, uneene izmeu predajnog i prijemnog impulsa. A( p , p ) n n ' . (12)
2 c0 2c1 T 2
2
Unutranji produkti se mogu zapisati kao: k k '

g n,k ,n ',k ' h , g n ',k ' t Izmeu simbola je dodat GI trajanja TG (TG>max) u cilju
(5) eliminisanja kanjenja prouzrokovanog viestrukom
g n*,k t e j 2 t dtd d , propagacijom. Interferencija se moe ograniiti sa gornje
strane uvrtavanjem (12) u (11) i korienjem osobina
gdje h(,) oznaava funkciju irenja kanala, kao funkciju 1 1
vremenskog kanjenja i Doplerovog pomjeraja . Linearno Tejlorovog reda 1 cos 2 4 kao [3][7]:
2 24
transformisana ambiguity funkcija A(p,p) [3] se moe
definisati po analogiji sa definicijom klasine ambiguity 1
funkcije [6] kao: PIUB m20 (c0 ,c1 )2T 2 , (13)
3
j 2 p t
A( p , p ) g (t ) g * (t p )e dt , (6) gdje mij (c0 ,c1 ) za i,j N predstavlja momente funkcije

rasijanja za AFT-MC
gdje je
d max
p (n ' n)T , mij (c0 , c1 ) S ( , )
d 0 (14)
1 (7) i j
p (k ' k ) c0 2c1 ((n ' n)T ). ( c0 2c1 ) d d .
T
OFDM momenti mij (0,0) se mogu dobiti za c0 = 0 i c1 = 0.
Za kanale koji su stacionarni u irem smislu i kod kojih su
slabljenje i fazni pomjeraj meusobno nekorelisani AFT-MC momenti mij (c0 ,c1 ) se mogu izraunati iz OFDM
(WSSUS- Wide Sense Stationary Uncorrelated Scattering)
momenata mij (0,0) korienjem :
[5], funkcija rasijanja S(, ) koja u potpunosti opisuje
WSSUS kanal je :

95
 i i k K 1
i i k m10 0, 0 LOS 1 ,
mij (c0 ,c1 ) (1)l k k K 1 K 1
k 0l 0 l (15)
K 2 1
c0l (2c1 )k mi k l ,k j (0,0). m20 0, 0 LOS 2 ,
K 1 K 1
1
Bitno je naglasiti da (12) i (14) predstavlja AFT-MC m01 0, 0 1 , (20)
K 1
ekvivalent za gornju i donju granicu koji su prethodno
1
izvedeni za OFDM u [5]. m02 0, 0 2 ,
K 1
Za ( c0 2 c1 max )T 1 (trajanje simbola i brzina su m11 0, 0
1
11.
veliki) i ako je dodat dovoljan GI, aproksimacija K 1
interferencije se moe napisati kao [3]
Momenti m20(0,0) i m02(0,0) imaju vano fiziko
znaenje, s obzirom da predstavljaju Doplerovo irenje m i
1 1 2 2
m20 (c0 ,c1 ) T kanjenje m kanala u OFDM sistemu, respektivno.

PI
3 K 1 . (16)
1 1 2 2 Koeficijenti m10(0,0) i m01(0,0) predstavljaju srednje
m
20 0 1( c ,c ) T
K 1 3 Doplerovo irenje i srednje kanjenje, respektivno. U
narednom dijelu e biti dati prorauni za praktine aplikacije
3. MOMENTI FUNKCIJE RASIJANJA u MS kanalima.

Sada emo analizirati uopteni sluaj multipath scenarija 4. PRIMJER PRAKTINE APLIKACIJE
gdje je snaga LOS komponente koja stie u trenutku =0 sa
frekvencijskim offset-om data kao K/(K+1). Snaga MS kanali predstavljaju izazov za implementaciju MC
viestrukih (multipath) komponenti je 1/(K+1). Parametar K sistema. Dva scenarija kanala se mogu definisati u zavisnosti
je Rice-ov faktor i predstavlja odnos snage LOS komponente od funkcije rasijanja koja define multipath komponente. Ovi
i snage multipath komponenti. Sada se uoptena funkcija scenariji su okarakterisani razliitim vrijednostima fading-a,
rasijanja moe zapisati kao: Doplerovog spread-a i kanjenja. Vrijednost Rice-ovog
faktora je K=17 dB i =10 m/s. Za prvi scenario sa LOS
K komponentom i grupom rasijanih komponenti DPP se moe
S ( , ) ( ) ( LOS ) modelovati Gauss-ovom funkcijom kao [9]:
K 1
(17)
1 2( x ) 2
Sdiff ( , ),
K 1 2 2
Brms
Pdiff ( ) c g e , (21)
Brms
gdje Sdiff(,) oznaava funkciju rasijanja multipath
komponentii. U ovm radu e biti analizirana dva mogua
gdje je cg=1/Erf(1.41/BRMS) konstanta uvedena da
scenarija u MS kanalima: scenario sa LOS komponentom i
normalizuje DPP, x je pomjeraj na osi, =(2-1)/2, BRMS
odvojenom funkcijom rasijanja i scenario sa LOS
predstavlja srednju kvadratnu vrijednost Doplerovog irenja
komponentom i grupom rasutih komponenti. Za prvi scenario
koja je data kao:
multipath komponente se modeluju kao Sdiff=Qdiff()Pdiff(),
gdje je Qdiff() profil snage kanjenja (PDP- power delay fc
profile) i Pdiff() Doplerov profil snage (DPP-Dopler power Brms 4 sin( ), (22)
profile). Drugi mogui scenario se modeluje funkcijom c
rasijanja oblika Sdiff= Pdiff()(-diff). Sada emo definisati i i
j kao: gdje je srednja kvadratna vrijednost valovitosti povrine sa
koje se reflektuju talasi, c brzina svjetlosti, brzina kretanja,
d elevacioni ugao i fc nosea frekvencija. Granice Gauss-
i P
d diff
i d , ovog modela se uzimaju kao i=(fccos())/c za i=1,2. Za MS
(18) kanale su predpostavljeni sledei parametri: fc =1.5GHz,
max
j Qdiff j d , 1=90, 2 =45, LOS =20, =0.5 i maksimalno kanjenje
0
max=0.34 s.
Optimalni koeficienti c0opt i c1opt se mogu izraunati Na sl. 1 su prikazani rezultati za prvi scenario sa
minimizacijom m(c0,c1) kao [3] i [8]: funkcijom rasijanja Sdiff= Pdiff()(-diff), DPP-om kao (21).
AFT-MC je u ovom sluaju znaajno bolji od OFDM-a u
m02 (0,0)m10 (0,0) m01 (0,0)m11 (0,0) suzbijanju interferencije. Poboljanje dobijeno upotrebom
c0opt ,
2
m02 (0,0) m01 (0,0) AFT-MC je 5 dB u najveem opsegu T.
(19) Za drugi scenario DPP je modelovan kao (21). PDP se
m (0,0) m01 (0,0)m10 (0,0)
c1opt 11 . moe modelovati kao eksponencijalna funkcija slino
2
2(m02 (0,0) m01 (0,0)) ruralnom nebrdovitom COST 207 modelu [10]

Momenti funkcije rasijanja se mogu sada definisati u optem

obliku u skladu sa (18) kao:

96
 t / s
c e , 0 diff ,
Qdiff ( ) n (23)
0, ostalo,
gdje je diff maksimalno prekomjerno kanjenje, s karakterie
/ u zatvorenoj formi. Data su poreenja izmeu AFT-MC i
nagib funkcije i cn 1/( s (1 e diff s )) predstavlja
normalizacioni faktor. Za ruralan nebrdoviti model diff = 0.7
s i s = 1/9.2 s [10] . Na sl. 2 su prikazani rezultati
poreenja. AFT-MC je i dalje superiorniji u odnosu na
OFDM. U ovom sluaju je dobijeno poboljanje reda 3 dB
primjenom AFT-MC.
Slika 1. Poreenje snage interferencije za scenario sa LOS
komponentom i grupom rasutih komponenti za AFT-MC i
OFDM sa zatitnim intervalom u MS kanalima
Slika 2. Poreenje snage interferencije za scenario sa
odvojenom funkcijom rasijanja za AFT-MC i OFDM sa
zatitnim intervalom u MS kanalima
Dakle, AFT-MC je znaajno bolji od OFDM-a u suzbijanju
interferencije izazvane Doplerovim irenjem.
97
5. ZAKLJUAK
U ovom radu su istraivane performanse AFT-MC
tehnike u satelitskim-pomorskim kanalima. Izvedeni su
momenti funkcije rasijanja praeni optimalnim parametrima
OFDM-a za praktini primjer MS kanala. Pokazano je da
AFT-MC znaajno redukuje interferenciju izazvanu
Doplerovim irenjem. S obzirom da AFT-MC predstavlja
uoptenje OFDM-a, u najgorem sluaju kada nije prisutna
LOS komponenta se ponaa kao OFDM. Prema tome AFT-
MC predstavlja obeavajueg kandidata za prenos u MS
kanalima.
LITERATURA
[1] J. Hagenauer, F. Dolainsky, E. Lutz, W. Papke and R.
Schweikert, The Maritime Satellite Communication
Channel - Channel model, Performance of Modulation
and Coding, IEEE on Selected Areas in
Communications, Vol. SAC-5, NO. 4, pp. 701-713,
May1987.
[2] J. A. C. Bingham, Multicarrier modulation for data
transmission: an idea whose time has come, IEEE
Commun. Mag., vol. 28, no.5, pp. 5-14, May 1990.
[3] Dj. Stojanovi, I. Djurovi, and B. R. Vojcic,
Interference analysis of multicarrier systems based on
affine Fourier transform, IEEE Trans. Wireless
Comm., vol. 8, no. 6, pp. 2877-2880, June 2009.
[5] P. A. Bello, Characterization of randomly time-variant
linear channels, IEEE Trans. Commun. Syst., vol. 11,
no. 4, pp. 360-393, Dec.1963.
[4] Erseghe, N. Laurenti, and V. Cellini, A multicarrier
architecture based upon the affine Fourier transform,"
IEEE Trans. Commun., vol. 53, no. 5, pp. 853-862,
May 2005.
[5] P. A. Bello, Characterization of randomly time-variant
linear channels, IEEE Trans. Commun. Syst., vol. 11,
no. 4, pp. 360-393, Dec.1963.
[6] W. Kozek and A. F. Molisch, Nonorthogonal
pulseshapes for multicarrier communications in doubly
dispersive channels, IEEE J. Select. Areas In
Commun., vol. 16, no. 8, pp. 1579-1589, Oct. 1998.
[7] A. Pelinkovi, I. urovi, . Stojanovi Sistem
viestrukih podnosilaca baziran na Affine Fourierovoj
transformaciji u vazduhoplovnim kanalima, IT 2010
abljak, abljak, Crna Gora, str. 24-27. Februara 2010.
[8] S. Barbarossa and R. Torti, Chirped-OFDM for
transmissions over time-varying channels with linear
delay/Doppler spreading, inProc. IEEE ICASSP01
Salt Lake City, vol. 4, pp. 2377-2380, May 2001.
[8] E. Haas, Aeronautical Channel Modeling, IEEE
Trans. Veh. Technol., vol. 51, no. 2, pp. 254-264,
March 2002.
[9] P.A. Bello, "Aeronautical Channel Characterization" ,
IEEE Trans. Comm. , Vol. COM-21, pp 548-563,May
1973.
[10] M. Falli, Ed., Digital land mobile radio
communications-COST 207: Final report, Luxembourg:
Commission of European Communities,1989.
 Informacione tehnologije IT'11

ANALIZA PROPUSNOSTI 2x2 CROSSBAR KOMUTATORA SA JEDININIM BAFERIMAU

UKRSNIM TAKAMA PRI SPORADINOM DOLAZNOM SAOBRAAJU
THROUGHPUT ANALYSIS OF 2x2 CROSSPOINT QUEUED CROSSBAR SWITCH WITH
ONE-CELL BUFFERS UNDER THE BURSTY INCOMING TRAFFIC
Anita imurina, Igor Radusinovi, Milutin Radonji, Zoran Veljovi, Elektrotehniki fakultet

Sadraj - U ovom radu je predstavljen model za analizu performansi 2x2 crossbar komutatora sa
jedininim baferima u ukrsnim takama za sporadini tip dolaznog saobraaja. Analiza je
zasnovana na algoritmu rasporeivanja baziranom na sluajnom izboru. Dolazni saobraaj je
modelovan IBP (Interrupted Bernoulli Process) modelom saobraaja. Sa ciljem dokazivanja
tanosti analize, rezultati dobijeni analitikim modelom uporeeni su sa rezultatima simulacije i
pokazano je da se rezultati prilino dobro podudaraju.
Abstact - Performance analysis model of 2x2 crosspoint queued crossbar switch with one-cell
buffers under the bursty traffic, is presented in this paper. Analysis is based on a random
scheduling algorithm while traffic at each input port is modeled with IBP (Interrupted Bernoulli
Process) traffic model. In order to show accuracy of our model, obtained analytical results are
compared to the simulation results and it is shown that these results are very close.

1. UVOD1 U ovom radu je predstavljen model za analizu

Arhitektura crossbar komutatora paketa koji sadri bafere
iskljuivo u ukrsnim takama aktuelizovana je otkako je
tehnoloki napredak omoguio njihovu realizaciju, odnosno
implementaciju veih bafera u ukrsnim takama [1]. Velika
prednost ovakve arhitekture je to to ne sadri ulazne bafere,
te za razliku od popularnih metoda baferovanja kakve su
VOQ (Virtual Output Queueing) [2] i CICQ (Combined
Input-Crosspoint Queueing) [3], nema problem sa
propagacionim kanjenjem kontrolne komunikacije izmeu
linijskih kartica i centralizovanog rasporeivaa paketa [1].
Performanse CQ (Crosspoint Queued) komutatora su
analizirane u [1, 4-7]. U [1] su, za sluaj jedininih bafera i
uniformni dolazni saobraaj, izvedeni izrazi u zatvorenoj
formi za propusnost i kanjenje. Sloenost ovakvog pristupa
ini ga neprimjenljivim na sluajeve veih ukrsnih bafera. U
[4] je predstavljen model za analizu performansi crossbar
komutatora sa jedininim baferima u ukrsnim takama za
uniformni tip dolaznog saobraaja zasnovan na balansnim
jednainama. Model za analizu performansi CQ komutatora
sa ukrsnim baferima veim od jedininih, za uniformni tip
dolaznog saobraaja, baziran na iterativnom raunskom
algoritmu, predstavljen je u [5]. Performanse CQ komutatora
za razliite tipove dolaznog saobraaja su, na osnovu
rezultata dobijenih simulacijama, analizirane u [6, 7]. Koliko
je poznato autorima ovog rada, do sada nije napravljen
analitiki model za analizu performansi CQ komutatora za
sporadini tip dolaznog saobraaja.
performansi 2x2 crossbar komutatora paketa sa jedininim
baferima u ukrsnim takama za sporadini tip dolaznog
saobraaja. Izvor saobraaja je modelovan IBP (Interrupted
Bernoulli Proccess) modelom, koji je jedan od
najrealistinijih neuniformnih modela saobraaja. Analiza se
zasniva na modelovanju sistema trodimenzionim
Markovljevim lancem koji se rjeava iterativnim metodom sa
ciljem dobijanja raspodjele stanja na osnovu koje se raunaju
performanse. Predloeni model je modifikacija modela za
analizu performansi CICQ komutatora predstavljenog u [8].
Rad je organizovan na sledei nain. U drugom poglavlju
opisana je struktura analiziranog komutatora i model
saobraaja. Model za analizu performansi je predstavljen u
treem poglavlju. etvrto poglavlje sadri poreenje
analitikih rezultata sa rezultatima simulacija, a na kraju su
dati zakljuci.
2. STRUKTURA KOMUTATORA
Struktura analiziranog komutatora prikazana je na Sl. 1.
Komutator ima 2 ulaza i 2 izlaza, a u svakoj ukrsnoj taki se
nalazi bafer (XB) veliine jednog paketa. Pristiui paketi,
koji su jednake duine i nazivaju se elijama, direktno se
smijetaju u odgovarajue XB ukoliko oni nisu puni, ili se
odbacuju u sluaju da u baferu nema mjesta. Pretpostavka da
su elije koje dolaze na ulaz jednake duine je realna, jer se u
realnim komutatorima segmentacija i ulanavanje paketa
varijabilne duine obavljaju van komutacionog ureaja, na

injenica da je struktura CQ komutatora izuzetno

atraktivna za realizaciju i imajui u vidu da sporadian tip
dolaznog saobraaja kvalitetnije modeluje sluaj realne
situacije u odnosu na uniformni saobraaj, bili su motiv
autorima da naprave model za analizu performansi CQ
komutatora za sporadini tip dolaznog saobraaja.

Ovaj rad je rezultat istraivanja koja su finansirana u sklopu

Projekta broj 3358/2008 od strane Ministarstva nauke Crne
Gore. Sl. 1. Struktura analiziranog komutatora

98
linijskim karticama. U ovom radu se razmatra komutator koji popunjenosti bafera u ukrsnim takama, neophodna je i
za rijeavanje problema izlazne kolizije koristi algoritam informacija o stanjima izvora saobraaja na ulazima. Ipak,
rasporeivanja sa sluajnim izborom. praenje promjena popunjenosti i stanja izvora saobraaja za
svaki XB na posmatranom izlazu podrazumijevalo bi veliku
Uobiajena pretpostavka je da je vrijeme podijeljeno na sloenost, pogotovo kad se radi o veim XB i/ili veim
jednake vremenske slotove koji predstavljaju vrijeme komutatorima. S ciljem da se izbjegne velika sloenost,
potrebno za prenos elije kroz komutator. Svaki vremenski modelovanje sistema se svodi na modelovanje jednog XB uz
slot je konceptualno podijeljen u dvije faze: 1. faza odlaska, pretpostavku da i konkurentni XB ima identinu raspodjelu
kada paketi naputaju komutator i 2. faza dolaska, kada stanja.
paketi pristiu i smjetaju se u odgovarajue bafere u ukrsnim
takama. Dakle, u ovoj analizi je uzeto da faza odlaska Sistem je modelovan trodimenzionim Markovljevim
prethodi fazi dolaska, to ne utie na optost rezultata, jer je lancem koji uzima u obzir popunjenost posmatranog XB (L),
poznato da redosled ovih faza ne utie na performanse stanje izvora saobraaja na posmatranom ulazu (G) i duinu
komutatora. konkurentnog XB (K). Neka (l,g,k) predstavlja vjerovatnou
da je na kraju vremenskog slota posmatrani XB duine L=l,
Izvor saobraaja na svakom ulazu komutatora modelovan stanje izvora saobraaja na posmatranom ulazu G=g, a
je IBP modelom saobraaja. elije dolaze u grupama koje su konkurentni XB duine K=k, za l, k [0, 1], g [1, 2, 3].
adresirane na isti izlaz (burst-ovi). Ukoliko je u prethodnom Stoga, vektor raspodjele stanja je
slotu pristigla elija, u tekuem slotu pristie nova elija sa
vjerovatnoom odnosno ne pristie sa vjerovatnoom 1-, (0,1,0) , (0,1,1) , (0,2,0) , (0,2,1) , (0,3,0) , (0,3,1) ,
(4)
a ukoliko u prethodnom slotu nije pristigla elija, ne pristie
(1,1,0) , (1,1,1) , (1,2,0) , (1,2,1) , (1,3,0) , (1,3,1) .
ni u tekuem slotu sa vjerovatnoom odnosno pristie sa
vjerovatnoom 1-. Ako je p intenzitet dolaznog optereenja Uzimajui u obzir pretpostavku o identinoj raspodjeli
a bs srednje trajanje burst-a, parametri i za IBP model stanja ukrsnih bafera, dolazi se do formula za vjerovatnoe da
saobraaja dati su jednainama (1) i (2). u konkurentni XB, koji je na kraju prethodnog slota bio
1 1/ bs , (1) prazan, pristie elija, pri emu je posmatrani XB mogao biti
duine 0 ili 1, respektivno, su:
(1 p) / (1 p ) (2)
( 0,1, 0 ) P13 ( 0, 2, 0 ) P23
Pristiue grupe elija mogu biti adresirane na jedan od 0 , (5)
dva mogua izlaza te se dolazni saobraaj na ulazu moe nai ( 0,1, 0 ) ( 0, 2,0 )
u jednom od tri mogua stanja: ( 0,1,1) P13 ( 0, 2,1) P23
1 . (6)
1. Na posmatranom ulazu komutatora ne pristie elija, ( 0,1,1) ( 0, 2,1)
2. Na posmatranom ulazu komutatora pristie elija koja
nije adresirana na posmatrani izlaz, Vjerovatnoe da u konkurentni XB koji na kraju
3. Na posmatranom ulazu komutatora pristie elija koja prethodnog slota nije bio prazan, pristie elija, pri emu je
je adresirana na posmatrani izlaz. posmatrani XB mogao biti duine 0 ili 1, respektivno, su:
(1,1,0 ) P13 (1, 2, 0) P23 (1,3, 0) P33 , (7)
Dijagram stanja dolaznog saobraaja na ulazu u XB 0
(1,1,0 ) (1, 2,0) (1,3, 0)
prikazan je na Sl. 2, a vjerovatnoe tranzicija opisane
jednainom (3). P (1, 2,1) P23 (1,3,1) P33 . (8)
1 (1,1,1) 13
(1,1,1) (1, 2,1) (1,3,1)

Prethodne relacije se dobijaju na osnovu formula totalne i

uslovne vjerovatnoe.

Vjerovatnoe da je posmatrani XB prazan na kraju

vremenskog slota u kom nije pristigla nova elija pri emu je
i konkurentni bafer prazan (0,g,0), g[1,2], opisane su
Sl. 2. Dijagram stanja izvora saobraaja jednainom (9). Izvor saobraaja na posmatranom ulazu mora
prei u stanje g[1,2] u tekuem slotu. Prilikom
0, 5 1 0, 5 1
izraunavanja vjerovatnoe (0,g,0) mora se uzeti u obzir
P11 P12 P13
P P P 1
(3) sledee: oba bafera na posmatranom izlazu su bila prazna na
21 22 23 0, 5 1 1 0, 5 1 1
kraju prethodnog slota a u konkurentni XB ne smije pristii
P31 P32 P33 1 0, 5 1 1

0, 5 1 1 .
nova elija; ili je posmatrani XB bio prazan a konkurentni
XB sadrao eliju na kraju prethodnog slota pri emu u
3. MODEL STANJA BAFERA konkurentni XB ne smije pristii nova elija; ili je posmatrani
XB sadrao eliju a konkurentni XB bio prazan na kraju
Vjerovatnoe promjene zauzetosti XB zavise od prethodnog slota pri emu u konkurentni XB ne smije pristii
vjerovatnoe dolaska nove elije i vjerovatnoe odlaska nova elija. Drugim rijeima, da bi oba XB na kraju tekueg
elije, koje zavise od stanja izvora saobraaja i popunjenosti slota bila prazna, ne smije pristii nova elija u tekuem
konkurentnog XB, respektivno. Dakle, osim informacije o slotu; ako je jedan od dva XB sadrao eliju na kraju

99
prethodnog slota ona e biti proslijeena na izlaz, dok je
nemogue prei u ovo stanje ako su oba XB sadrala elije.
0, g ,0 ( 0,1,0 P1g 0,2,0 P2 g 0,3,0 P3 g )(1 0 )
( 0,1,1 P1g 0,2,1 P2 g 0,3,1 P3 g )(1 0 )
(1,1,0 P1g 1,2,0 P2 g 1,3,0 P3 g )(1 1 ), g [1, 2]
Vjerovatnoe da je posmatrani XB prazan na kraju
vremenskog slota u kom nije pristigla nova elija pri emu
konkurentni XB sadri eliju (0,g,1), g[1,2], opisane su
jednainom (10). Izvor saobraaja na posmatranom ulazu
mora prei u stanje g[1,2] u tekuem slotu. Izraz (0,g,1)
uzima u obzir sledee: oba bafera na posmatranom izlazu su
bila prazna na kraju prethodnog slota pri emu u konkurentni
XB mora pristii nova elija; ili je posmatrani XB bio prazan,
a konkurentni XB sadrao eliju na kraju prethodnog slota,
pri emu u konkurentni XB mora pristii nova elija; ili je
posmatrani XB sadrao eliju, a konkurentni XB bio prazan
na kraju prethodnog slota, pri emu u konkurentni XB mora
pristii nova elija; ili su oba XB na posmatranom izlazu
sadrala elije na kraju prethodnog slota i elija posmatranog
bafera se mora proslijediti na izlaz, to se deava sa
vjerovatnoom 0,5. Drugim rijeima, ukoliko je posmatrani
XB bio prazan na kraju prethodnog slota, u konkurentni XB
mora pristii elija, a ukoliko je posmatrani XB sadrao
eliju na kraju prethodnog slota, ta elija mora biti
proslijeena na izlaz to se deava sa vjerovatnoom 0,5
ukoliko konkurentni XB takoe takoe sadri eliju (u ovom
sluaju je nebitno da li u konkuretni bafer pristie nova elija
u tekuem slotu), odnosno sa vjerovatnoom 1 kada je
konkurentni XB prazan (u ovom sluaju, u konkurentni XB
mora pristii nova elija u tekuem slotu).
0, g ,1 ( 0,1,0 P1g 0,2,0 P2 g 0,3,0 P3 g ) 0
( 0,1,1 P1g 0,2,1 P2 g 0,3,1 P3 g ) 0
(1,1,0 P1g 1,2,0 P2 g 1,3,0 P3 g ) 1
(1,1,1 P1g 1,2,1 P2 g 1,3,1 P3 g ) 0,5, g [1, 2]
Kako u ovoj analizi faza odlaska prethodi fazi dolaska,
XB ne moe biti prazan na kraju slota ukoliko je pristigla
nova elija. Stoga, XB se ne moe nai u stanjima (0,3,0) i
(0,3,1), odnosno, vjerovatnoa da se bafer nae u nekom od
ova dva stanja je jednaka nuli:
0,3,0 0,3,1 0
Vjerovatnoe da posmatrani XB sadri eliju na kraju
vremenskog slota, u sluaju nedolaska nove elije u tekuem
slotu, opisane su jednainama (12) i (13). Izvor saobraaja na
posmatranom ulazu mora prei u stanje g[1,2] u tekuem
slotu. Kako se ovdje radi o sluaju kada u tekuem slotu ne
pristie nova elija u posmatrani XB, da bi posmatrani XB
sadrao eliju na kraju tekueg slota, morao je sadrati i na
kraju prethodnog slota. To znai da se na izlaz u tekuem
slotu prosleuje elija konkurentnog XB (sa vjerovatnoom
0,5), odnosno, da su oba XB na kraju prethodnog slota
morala sadrati elije te u izrazima figuriu jedino
vjerovatnoe stanja (1,g,1). Dalje, ako u konkurentni XB u
tekuem slotu ne pristie nova elija (to se deava sa
vjerovatnoom 1-1), onda se radi o stanju koje karakterie
vjerovatnoa (1,g,0) opisana jednainom (12), a ukoliko u
konkurentni XB pristie nova elija (1), radi se o stanju koje
karakterie vjerovatnoa (1,g,1) opisana jednainom (13).
1, g ,0 (1,1,1 P1g 1,2,1 P2 g 1,3,1 P3 g ) 0,5 (1 1 ), g [1, 2] (12)
1, g ,1 (1,1,1 P1g 1,2,1 P2 g 1,3,1 P3 g ) 0, 5 1 , g [1, 2] (13)
Vjerovatnoe da posmatrani bafer sadri eliju na kraju
(9) vremenskog slota, u sluaju dolaska nove elije u tekuem
slotu, opisane su jednainama (14) i (15). Izvor saobraaja na
posmatranom ulazu mora prei u stanje 3 u tekuem slotu.
Kako u ovom sluaju pristie elija u tekuem slotu,
posmatrani XB e svakako sadrati eliju na kraju tekueg
slota. Meutim, zavisno od popunjenosti oba XB na kraju
prethodnog slota, kao i vjerovatnoe dolaska nove elije u
konkurentni XB, konkurentni XB moe biti prazan ili pun na
kraju tekueg slota. Kako su parametri i koji
predstavljaju vjerovatnoe dolaska nove elije u konkurentni
XB definisani zavisno od popunjenosti posmatranog XB, to
se mora praviti razlika izmeu sluajeva popunjenosti bafera
na kraju prethodnog slota. U svakom sluaju, da bi
konkurentni XB bio prazan na kraju tekueg slota, to se
deava sa vjerovatnoom (1,3,0) opisanom jednainom (14), u
konkurentni XB ne smije pristii nova elija. Ukoliko je
konkurentni XB na kraju prethodnog slota sadrao eliju, ona
se u tekuem slotu mora proslijediti na izlaz to se deava sa
vjerovatnoom 1 ukoliko je posmatrani XB bio prazan,
odnosno 0,5 ukoliko je bio pun na kraju prethodnog slota. Da
bi konkurentni XB bio pun na kraju tekueg slota, to se
deava sa vjerovatnoom (1,3,1) opisanom jednainom (15), u
konkurentni XB mora pristii nova elija osim ukoliko su oba
XB na kraju prethodnog slota bila puna. U ovom sluaju,
ukoliko se na izlaz prosleuje elija posmatranog XB (to se
deava sa vjerovatnoom 0,5), nebitno je da li u konkurentni
XB pristie nova elija, dok nova elija mora pristii (1)
ukoliko se na izlaz prosleuje elija konkuretnog XB (0,5).
1,3,0 ( 0 ,1,0 P13 0,2,0 P23 0,3,0 P33 )(1 0 )
( 0 ,1,1 P13 0,2,1 P23 0,3,1 P33 )(1 0 )
(10) (14)
(1,1,0 P13 1,2,0 P23 1,3,0 P33 )(1 1 )
(1,1,1 P13 1,2,1 P23 1,3,1 P33 ) 0, 5 (1 1 )
1,3,1 ( 0 ,1,0 P13 0,2,0 P23 0,3,0 P33 )0
( 0 ,1,1 P13 0,2,1 P23 0,3,1 P33 ) 0
(15)
(1,1,0 P13 1,2,0 P23 1,3,0 P33 ) 1
(1,1,1 P13 1,2,1 P23 1,3,1 P33 )(0,5 0,5 1 )
(11) Rjeavanjem jednaina (9-15) dobija se vektor raspodjele
stanja na osnovu kojeg se raunaju performanse komutatora.
Ovaj sistem jednaina se moe rijeiti iterativnim metodom.
Nakon dobijanja vektora raspodjele stanja, propusnost se
rauna kao vjerovatnoa da nisu svi XB na posmatranom
izlazu prazni na poetku faze odlaska, to odgovara
vjerovatnoi da isti nisu bili prazni na kraju prethodnog slota:
Th 1 ( ( 0 ,1, 0 ) ( 0 , 2 , 0 ) ) (16)
4. REZULTATI
Sa ciljem dokazivanja tanosti analize, analitiki rezultati
su uporeeni sa rezultatima simulacija. Simulacije su
izvravane na 10 miliona vremenskih slotova korienjem
originalnog programa razvijenog u programskom jeziku C.
Predstavljeni su rezultati za propusnost 2x2 crossbar
komutatora sa jedininim baferima u ukrsnim takama za IBP
100
model dolaznog saobraaja. U obzir su uzete etiri razliite baferima u ukrsnim takama, kao i sa veim brojem ulaza
veliine burst-a koje su od znaaja za komutator sa 2 ulaza odnosno izlaza, za IBP ili druge bursty modele dolaznog
odnosno izlaza bs [1, 2, 4, 8] i sledea optereenja p [ saobraaja.
0.1, 0.2, 0.3, ... 0.9, 0.91, 0.92, ... 0.99, 1 ].
Tabela 1. Odstupanje simulacionih i analitikih rezultata
Na dijagramu na Sl.3 prikazano je poreenje rezultata koji izraeno u procentualnoj vrijednosti
su za propusnost dobijeni analitikim i simulacionim
modelom. Osim sa simulacionim rezultatima, rezultati za Bs=1[4] Bs=1 Bs=2 Bs=4 Bs=8
sluaj veliine burst-a bs=1 su uporeeni i sa analitikim p Odstupanje Odstupanje Odstupanje Odstupanje Odstupanje
[%] [%] [%] [%] [%]
rezultatima modela za uniformni tip dolaznog saobraaja koji 0.1 0,00001 0,02338 0,21 0,27 0,18
su predstavljeni u [4]. Uoava se odlino poklapanje rezultata 0.2 0,00029 0,02575 0,36 0,56 0,52
to potvruje tanost modela. 0.3 0,000021 0,008175 0,48 0,76 0,60
0.4 0,000273 0,01196 0,56 0,87 0,80
0.5 0,000614 0,00852 0,66 0,99 0,89
S porastom ulaznog optereenja, raste odstupanje
0.6 0,000381 0,00649 0,73 1,01 1,04
propusnosti od ulaznog optereenja, to znai da raste 0.7 0,001033 0,011959 0,70 1,11 1,07
vjerovatnoa gubitka. Kada je intenzitet dolaznog optereenja 0.8 0,002211 0,005242 0,64 1,13 1,07
1, propusnost za veliine burst-a 1, 2, 4 i 8 iznosi oko 83, 78, 0.9 0,003465 0,00291 0,64 1,11 0,97
76 i 75 procenata, respektivno. To znai da propusnost opada 0.91 0,003604 0,00204 0,72 1,04 1,02
s porastom veliine burst-a, to je i oekivano. 0.92 0,003744 0,008609 0,74 0,91 1,04
0.93 0,003831 0,005387 0,73 1,02 1,03
0.94 0,004027 0,00897 0,66 1,06 0,92
0.95 0,004117 0,004305 0,65 1,11 0,81
0.96 0,004265 0,000979 0,73 0,95 0,90
0.97 0,004465 0,0069 0,73 0,92 0,88
0.98 0,004612 0,01307 0,73 0,92 0,91
0.99 0,004759 0,001221 0,68 0,91 0,77
1 0,004906 0,01648 0,62 1,00 0,68

LITERATURA

[1] Y. Kanizo, D. Hay, and I. Keslassy, "The crosspoint-

Sl.3. Propusnost 2x2 crossbar komutatora sa jedininim
baferima u ukrsnim takama
Radi potpunije analize, u tabeli 1 su prikazana odstupanja
izmeu rezultata izraunatih ovdje prikazanim analitikim
modelom i rezultata dobijenih simulacijama i analitikim
modelom za uniformni dolazni saobraaj [4]. Rezultati
potvriju jako mala odstupanja, koja, i u najgorem sluaju, ne
prelaze 1,14%. S obzirom na primijenjene aproksimacije,
ovakvi rezultati se mogu smatrati jako dobrim.
5. ZAKLJUAK
U ovom radu predstavljen je model za analizu
performansi 2x2 crossbar komutatora sa jedininim baferima
u ukrsnim takama, za sporadini tip dolaznog saobraaja
modelovanim IBP modelom saobraaja. Izlazna kolizija se
razrijeava algoritmom sluajnog izbora. Model je zasnovan
na trodimenzionom Markovljevom lancu ije se vjerovatnoe
stanja u ravnotei izraunavaju iterativnim putem.
Poreenjem dobijenih rezultata sa rezultatima simulacije
pokazuje se veoma velika bliskost bez obzira na napravljene
aproksimacije.
Kao budui pravac istraivanja planiran je razvoj modela
za analizu performansi crossbar komutatora paketa sa veim
queued switch", in Proc. INFOCOM 09, pp. 729737,
Rio de Janeiro, Brasil, April 2009.
[2] N. McKeown, A. Mekkittikul, V. Anantharam, and J.
Warland, "Achieving 100% throughput in an input-
queued switch", IEEE Transactions on Communications,
Vol. 47, No 8, pp. 1260 1267, August 1999.
[3] R. Rojas-Cessa, E. Oki, Z. Jing, and H. J. Chao, "CIXB-
1: Combined input-one-cell-crosspoint buffered switch",
in Proc. IEEE HPSR 01, Dallas, TX , USA, May 2001,
pp. 324329.
[4] J. vorovi., I. Radusinovi, M. Radonji, "Buffering in
Crosspoint-Queued Switch",in Proc. of 17th Telecomm-
unication Forum TELFOR 2009, pp. 198-201, Belgrade,
Serbia, November 2009.
[5] M. Radonjic, I. Radusinovic, J. Cvorovic, K. Yoshigoe,
"Iterative throughput calculation for crosspoint queued
switch", IEICE Transactions on Communications, Vol
E93-B, No 12, December 2010, pp. 3635-3638,
[6] M. Radonji, I. Radusinovi, "Average Latency and Loss
Probability Analysis of Crosspoint Queued Crossbar
Switches", in Proc. of 52nd International Symposium
ELMAR-2010, pp. 203-206, Zadar, Croatia, Sept. 2010.
[7] M. Radonjic, I. Radusinovic, "Buffer Length Impact to
32x32 Crosspoint Queued Crossbar Switch
Performance", in Proc. of 15th IEEE symposium on
Computers and Communications (ISCC 2010) , pp. 954-
959, Riccione, Italy, June 2010.
[8] G. Nong, N. Situ, M. Hamdi, "Delay Analysis of
Combined Input-Crosspoint Queueing Switches", in Proc
of 16th International Conference on Computer
Communications and Networks (ICCCN 2007), pp 912-
917, Honolulu, USA, September 2007.

101
 Informacione tehnologije IT'11

METOD KOMPLEKSNE EMPIRIJSKE DEKOMPOZICIJE U OBRADI RADARSKIH

SIGNALA
COMPLEX EMPIRICAL DECOMPOSITION METHOD IN RADAR SIGNAL PROCESSING

Boria Bjelica, Milo Dakovi, Ljubia Stankovi, Elektrotehniki fakultet Podgorica

Sadraj U radu su objanjene osnove algoritma za kompleksnu empirijsku dekompoziciju

signala (EMD). Prikazani metod je zatim primijenjen na analizu realnih radarskih signala. Opisan
je postupak izdvajanja signala mete od uma pomou kompleksne EMD. Pokazano je da
kompleksna EMD moe izdvojiti signal mete u sluajevima kada su mu superponirane jake smetnje
i da pri tom daje znatno bolje rezultate u odnosu na klasinu EMD.
Abstract In this paper we explained basic complex Empirical Mode Decomposition (EMD)
algorithm. Presented method is then applied to the analysis of experimental radar signals. Detail
procedure of extracting target signal from clutter is descrbed. It is shown that complex EMD can
extract target signal in heavy clutter environment and comparing to original EMD it achieve much
better results.

1. UVOD jo uvijek oslanjaju na setove ranije definisanih bazisa. To

Empirijska dekompozicija signala (EMD) je nova tehnika
za analizu signala koja je, zahvaljujui trenutnoj frekvenciji,
omoguila bolji uvid u njegove sastavne komponente. Ova
tehnika je prvi put predstavljena u istraivanju okeana [1] i
od tada postaje osnovni alat za analizu nelinearnih i
nestacionarnih signala. Za razliku od ostalih metoda koje tee
da predstave signal preko ranije definisanih bazisa, ideja
EMD-a je da se posmatrani signal razloi na odreeni broj
bazisnih funkcija oznaenih kao prirodne sastavne funkcije
(IMF-ovi), koji se na potpuno prirodan nain izvode direktno
iz signala.
Motiv za uvoenje EMD bili su nedostaci tradicionalnih
oblika spektralne analize, kao to su Furijeova i Wavelet, kod
analize nestacionarnih i nelinearnih signala. Kao to znamo
Furijeova spektralna analiza koristi linearnu superpoziciju
trigonometrijskih funkcija. Stoga, da bi mogla da simulira
deformisane talasne profile koji puno odstupaju od sinusnog
oblika, potrebni su dodatni harmonici. Ovakve deformacije su
direktna posledica nelinearnih efekata. Dakle, nestacionarnost
i nelinearnost mogu proizvesti lane harmonijske
komponente u spektru koje prouzrokuju razlivanje energije
i nemaju fiziki smisao. Za posledicu imamo nepravilnu
energijsko-frekvencijsku distribuciju nelinearnih i 200 visoko-frekvencijskim (HF) radarom sa povrinskim
nestacionarnih signala [4, 5].
Signali koji se dobijaju standardnim tehnikama su realni i
prirodno, obrada istih se vri u skupu realnih brojeva R .
Ipak, kompleksna reprezentacija realnih signala esto je jako
korisna jer se tada veze amplituda i faza meu
komponentama signala mogu istovremeno modelovati. Sem
toga, nekoliko veoma znaajnih oblasti obrade signala
(telekomunikacije, sonari, radari i sl.) koriste kompleksne
signale.
Furijeova spektralna analiza i dalje je najzastupljenija
metoda obrade linearnih i stacionarnih signala u
kompleksnom domenu. Meutim, poto su realni signali
uglavnom nestacionarni (i nelinearni) moraju se koristiti
druge tehnike vremensko frekvencijske analize kakva je npr.
kratkotrajna Furijeova transformacija i Wavelet
transformacija. Uprkos mogunostima ovih tehnika, one se
znai da imaju ograniene mogunosti u nekim oblastima
primjene, naroito kada se radi o analizi visokofrekvencijskih
sadraja. Alternativu predstavlja EMD za koju nije potrebno
unaprijed znati da li je signal linearan ili stacionaran (to je
obino nepoznato). Dalje, ne treba nam ni informacija o
izgledu sastavnih funkcija signala, kako bismo mogli odabrati
odgovarajuu, jer se EMD algoritam adaptira lokalnim
uslovima i promjenama unutar posmatranog signala.
Uprkos injenici da je empirijska dekompozicija dobro
utemeljen i shvaen metod i to se ve primjenjuje u mnogim
oblastima obrade signala, postoji prepreka zbog koje ona ne
moe da ostvari jo veu ekspanziju. Ograniava je injenica
da je razvijena iskljuivo za rad sa realnim signalima. Da bi
ovaj nedostatak bio prevazien, neophodno je razviti
ekstenziju standardne EMD kako bi mogla vriti obradu i
kompleksnih signala.
Ekstenzija EMD-a na domen kompleksnih brojeva C
naroito je znaajna kod analize fazno zavisnih procesa,
kakvi se dobijaju iz niza senzora. Upravo takav set od 69
realnih radarskih signala bie analiziran u ovom radu i na
njima pokazane mogunosti kompleksne EMD u detekciji
mete. Signali su dobijeni praenjem kretanja aviona King-Air
talasom (HFSWR), pri emu je korien sistem od 10
prijemnih antena u linearnom nizu [6, 7].
Meutim, treba naglasiti da proirivanje EMD na
kompleksni domen nije trivijalna stvar, najvie zbog
uzajamne zavisnosti realnog i imaginarnog dijela
kompleksnog signala. Najjednostavniji nain bio bi da
odvojeno primjenimo EMD na realni, a potom na imaginarni
dio kompleksnog signala. Iako se ovaj pristup na prvi pogled
ini dopadljivim, problem koji se moe javiti jeste gubitak
pomenutih zajednikih informacija (faza) razdvajanjem
imaginarnog i realnog dijela. Sem toga, u ovom sluaju ni
fizika interpretacija IMF-ova, koja je osnovna snaga EMD-
a, ne bi imala smisao.
Kompleksna EMD je testirana i potvrena, ali samo
empirijski. Ipak, u mnogim sluajevima dala je jasnije

102

rezultate od ostalih tradicionalnih metoda za vremensko- Rekonstrukciju originalnog kompleksnog signala
frekvencijsko-energijski prikaz signala. dobijamo prema sledeoj relaciji:

x n x n jH x n x n jH x n
*

2. KOMPLEKSNA EMD (1.7)

gdje H oznaava operator Hilbertove transformacije.
U cilju dobijanja kompleksne empirijske dekompozicije
prvo treba razdvojiti kompleksni signal na pozitivne i Slino kao kod standardne dekompozicije kompleksni
negativne frekvencijske komponente. Na ovaj nain dobijamo signal moe se predstaviti kao suma kompleksnih IMF-ova i
dva nova analitika signala koji odgovaraju pozitivnim, ostatka:
odnosno negativnim frekvencijskim komponentama. N
Poznajui karakteristike Furijeove reprezentacije signala u x n yi n r n (1.8)
kompleksnom domenu, na ovaj nain dobijamo mogunost i N , i 0

da analiziramo samo realni dio posmatranog signala, a da se gdje r n predstavlja ostatak, dok su yi n kompleksni
pri tom ne odreknemo dijela informacija [2].
IMF-ovi i definiu se kao:
Neka je x n C kompleksni signal, a X (e j ) njegova
x n jH x n , i 1,..., N ,

yi n (1.9)

x n jH x n , i N ,..., 1
*
diskretna Furijeova transformacija. Postoje dva naina

dobijanja eljenog realnog dijela signala x n . Prvo, ako je
Ovim se zavrava postupak za dobijanje kompleksne
x n ve analitiki signal, i recimo negativni dio spektra EMD koja je, kao to smo vidjeli, zadrala optu formu
jednak je nuli ( X (e j ) 0 za 0) onda odmah klasine empirijske dekompozicije [3].

moemo analizirati realni dio signala x n jer ga pomou U praksi se idealan filtar iz (1.0) ne moe realizovati pa je
Hilbertove transformacije moemo opet konvertovati u neophodno vriti aproksimaciju prenosne funkcije H (e j ) .
x n C . Meutim, x n u veini sluajeva nije analitiki Za aproksimaciju se moe koristiti neka od standardnih
metoda iz teorije digitalnih filtara [8].
signal. Zbog toga je najbolje prvo razdvojiti x n na
pozitivne i negativne frekvencijske komponente. To emo
uraditi pomou idealnog filtra H (e j ) ija je prenosna 3. KOMPLEKSNA EMD U OBRADI RADARSKIH
funkcija: SIGNALA
1, 0
H (e j ) (1.0) Navedenu teoriju o kompleksnoj empirijskoj
0, 0 dekompoziciji primjeniemo na realne radarske signale.
Dva analitika signala, koji odgovaraju pozitivnim, odnosno Vidiemo kakve su njene mogunosti u detekciji mete.
negativnim frekvencijskim komponentama dobijamo ovako: Analiza je sprovedena na uzorku od 69 realnih radarskih
X (e j ) H (e j ) X (e j ) (1.1) signala. Obzirom da su radarski signali kompleksni i da se
sada ne mora odbaciti dio informacija, kao to je to bio sluaj
X (e j ) H (e j ) X * (e j ) (1.2)
kod klasine EMD gdje smo posmatrali samo realni dio,
* j j
gdje je X (e ) kompleksni konjugat od X (e ) . Poznajui oekuje se da e kompleksna ekstenzija empirijske
karakteristike Hilbertove transformacije, primjenom inverzne dekompozicije dati bolje rezultate.
Furijeove transformacije F 1 na X (e j ) , odnosno
Postupak izdvajanja signala mete od uma opisan je u 8
X (e j ) dobijamo: koraka:
x n F 1 X (e j ) (1.3)
1. Razdvajanje kompleksnog radarskog signala na pozitivni
x n F 1
X (e )
j
(1.4) i negativni dio spektra, relacije (1.0)-(1.6).
gdje oznaava operator koji izdvaja realni dio kompleksne 2. Izraunava se EMD tako dobijenih analitikih signala.
funkcije. Poto su sada x n i x n realni signali iz njih se
3. Preko Hilbertove transformacije se potom odreuje trenutna
odgovarajui IMF-ovi mogu dobiti standardnom empirijskom
frekvencija prvog IMF-a.
dekompozicijom. Kao rezultat se dobija:
N
4. Oekuje se da signal mete ima najveu frekvenciju u signalu.
x n xi n r n (1.5) Pored toga koristi se i injenica da trenutna frekvencija
i 1
1
radarskog signala vraenog od pominih meta ima oblik chirp
x n x n r n
i (1.6) signala. Na osnovu navedenog odreen je prag tresh kao
i N srednja vrijednost minimuma funkcije koja opisuje trenutnu
N 1
frekvenciju, slika 1.
gdje su x n i x n
i 1
i
i N
i sume IMF-ova koji odgovaraju
5. Potom se za dio (dijelove) signala koji su ispod praga ponovo
izraunava empirijska dekompozicija.
x n i x n respektivno, a r n i r n su odgovarajui
ostaci.

103

6. Nadovezivanjem prve IMF funkcije dobijene od dijelova EMD signala x+[n]
signala iz koraka 5. i dijela signala koji je zadovoljio kriterijum 1

signal
0
signala mete, IF iznad praga tresh, formira se novi signal iste -1
duine, 256 odbiraka. 50 100 150 200 250
1

imf 1
7. Ukoliko nije zadovoljen nijedan od kriterijuma zaustavljanja 0
-1
navedenog procesa, analiza se ponavlja 1-6 s tim to umjesto 50 100 150 200 250
radarskog signala u koraku 1. uzimamo signal iz koraka 6. 1

imf 2
0
-1
8. Prikazuje se rezultat, TFR signala mete. 50 100 150 200 250
1

imf 3
0
-1
50 100 150 200 250

ostatak
1
0
-1
50 100 150 200 250
broj odbiraka

Slika 2. Empirijska dekompozicija pozitivnog dijela spektra

kompleksnog signala x n .

EMD signala x-[n]

signal
2
0
-2
50 100 150 200 250
2
imf 1
Slika 1. Trenutna frekvencija(IF) signala mete i prag(tresh) 0
-2
za signal iz mjerenja 43. 50 100 150 200 250
2
imf 2

Postupak je ilustrovan kroz dekompoziciju radarskog 0

-2
signala iz mjerenja 43. Prema relacijama (1.0)-(1.6) dobijamo 50 100 150 200 250
dva analitika signala, slike 2 i 3 (signal) koji su vremenska
ostatak

reprezentacija pozitivnog, odnosno negativnog spektra
posmatranog signala. Na osnovu relacija (1.7)-(1.9) na slici 2
prikazani su rezultati empirijske dekompozicije signala koji
odgovara pozitivnom dijelu spektra tj. odgovarajue
kompleksne IMF komponente. Analogno, na slici 3 prikazani
su rezultati za negativni dio spektra. Primjetiti da se broj
IMF-ova razlikuje. To je jedan od glavnih nedostataka
kompleksne EMD: kako rekonstruisati x n na osnovu (1.7)
kada imamo razliit broj IMF-ova? Ovakva pojava direktna
je posledica nedostatka preciznog matematikog izvoenja
IMF-ova.
Na slici 4 imamo potvrdu da dobijeni kompleksni IMF-
ovi zaista imaju fiziki smisao i da vjerno reprezentuju
trenutnu frekvenciju i snagu analiziranog signala. Prvi IMF
pozitivnog dijela spektra predstavlja signal mete, slika 4(b),
dok su ostale prirodne sastavne funkcije komponente uma,
slika 4(a).
Zbog prisustva uma ne moemo primjeniti Hilbertovu
transformaciju kako bismo saznali vie informacija o kretanju
aviona (procjena trenutne frekvencija Hilbertovom
transformacijom je jako osjetljiva na um, slika 1). Umjesto
toga, koristiemo vremensko frekvencijsku reprezentaciju
signala prikazanu na slici 4(b).
2
0
-2
50 100 150 200 250
broj odbiraka
Slika 3. Empirijska dekompozicija negativnog dijela spektra
kompleksnog signala x n .
4. PREDNOST KOMPLEKSNE U ODNOSU NA
KLASINU EMD
Kao sto smo rekli u uvodnom dijelu, postoje sluajevi
kada su signali dobijeni mjerenjima kompleksni. Radarski
signali koji su predmet istraivanja imaju realni i imaginarni
dio. Obzirom na to da je klasina EMD stvorena za rad samo
sa realnim signalima, pri analizi radarskih signala neophodno
je bilo odrei se dijela informacija. Analiziran je samo realni
dio kompleksnog radarskog signala. Uvoenjem kompleksne
EMD omoguena je analiza cjelokupnog sadraja signala.
Prema tome, za oekivati je da e kompleksna EMD ostvariti
bolje rezultate kod izdvajanja signala mete.
Utvrdili smo da kod signala kod kojih signal mete ima
malu frekvenciju, tj. na frekvencijskoj osi je blizu signala
smetnje, klasina EMD nije dala zadovoljavajue rezultate.
Rezultati koje daje algoritam za izdvajanje signala mete sa
kompleksnom EMD kod ovakvih signala takoe nisu idealni,
ali su znatno bolji. Komparacija je data na slici 5.

ak i u sluajevima signala kod kojih klasina EMD nije

dala nikakve rezultate (mjerenja 13, 34, 41, 46 i 47),

104

kompleksnom empirijskom dekompozicijom uspjeno je
izdvojen signal mete.
Kompleksna ekstenzija empirijske dekompozicije
uspjeno je izvrila detekciju i izdvajanje signala mete u svim
sluajevima.
Slika 4.Primjena kompleksne EMD na signal iz mjerenja 43:
(a) TFR originalnog signala u logaritamskoj skali, jer je [2] T. Tanaka and D. P. Mandi, Complex Empirical
signal smetnje mnogo jai od signala mete. (b) TFR prvog
IMF-a pozitivnog dijela spektra (signal mete).
Slika 5. Poreenje rezultata kompleksne i klasine EMD: (a)
TFR originalnog signala u logaritamskoj skali, (b) TFR
signala mete - kompleksna EMD, (c) TFR signala mete -
klasina EMD. 1 signal iz mjerenja 41, 2 signal iz
mjerenja 7.
5. ZAKLJUAK
Ekstenzija EMD za kompleksne signale je efikasan metod
u analizi kompleksnih nestacionarnih signala. Poto je
dekompozicija bazirana na lokalnoj karakteristinoj
vremenskoj skali signala, moe se primjeniti na nelinearnim i
nestacionarnim procesima.
105
Kompleksnu empirijsku dekompoziciju signala smo
primijenili na eksperimentalne radarske signale i dobili
rezultate koji opravdavaju nastavak istraivanja mogunosti
algoritma kompleksne EMD.
Osnovni problem u detaljnoj analizi algoritma
kompleksne EMD je, kao i kod klasine empirijske
dekompozicije to to nema dovoljno jaku teorijsku podlogu,
ve je veina postupaka zasnovana na eksperimentalnim
(empirijskim) rezultatima.
LITERATURA
[1] N. E. Huang, Z. Shen, S. R. Long, et al., The empirical
mode decomposition and the Hilbert spectrum for
nonlinear and non-stationary time series analysis,
Proceedings of the Royal Society of A, vol. 454, no.
1971, pp 903-995, 1998.
Mode Decomposition", Signal Processing Letters,
IEEE, vol. 14, no. 2, Feb. 2007, pp. 101-104
[3] Danilo P. Mandic, George Souretis, Wai Yie Leong,
David Looney, Marc M. Van Hulle and Toshihisa
Tanaka, Complex Empirical Mode Decomposition For
Multichannel Information Fusion, Imperial College
London, UK, KU Leuven, Belgium and Tokyo
University of Agriculture and Technology, Japan, 2007.
[4] N. E. Huang, Samuel S. P. Shen, Hilbert-Huang
Transform and Its Aplications, Interdisciplinary
Mathematical Sciences, vol.5, 2005.
[5] Quin Pinle, Lin Yan and Chen Ming, Empirical Mode
Decomposition Method Based on Wavelet with
Translation Invariance, EURASIP Journal on
Advances in Signal Processing, Volume 2008, Article
ID 526038
[6] LJ. Stankovic, T. Thayaparan, M. Dakovic, "Signal
Decomposition by Using the S-Method with
Application to the Analysis of HF Radar Signals in Sea-
Clutter," IEEE Trans. on Signal Processing, vol 54, no
11, Nov. 2006, pp 4332-4342
[7] LJ. Stankovic, T. Thayaparan, M. Dakovic, Algorithm
for Signal Decomposition by Using The S-Method,
EUSIPCO 2005, Antalya, Turkey, Sept. 2005
[8] A. V. Oppenheim and R. W. Schafer, Discrete-Time
Signal Processing. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-
Hall, 1989.
 Informacione tehnologije IT'11

PROCES STANDARDIZACIJE IMT-ADVANCED TEHNOLOGIJE RADIO INTERFEJSA

STANDARDISATION PROCESS OF IMT-ADVANCED RADIO INTERFACE
TECHNOLOGY

Elvis Babai, Boris Jevri, Agencija za elektronske komunikacije i potansku djelatnost

Zoran Veljovi, Igor Radusinovi, Elektrotehniki fakultet u Podgorici

Saraj U ovom radu opisan je proces standardizacije IMT-Advanced tehnologije radio

interfejsa (RIT), koncepta koji je u okviru Meunarodne unije za telekomunikacije (ITU) usvojen
kao platforma za razvoj mobilnih komunikacionih mrea etvrte generacije (4G). Rad prua
presjek aktuelnih ITU-R dokumenata koji se odnose na opte, tehnike i spektralne aspekte
vezane za uvoenje i dalji razvoj IMT-Advanced sistema. Posebno su analizirane odluke
Radiokomunikacione skuptine (RA-07) i Svjetske radio-komunikacione konferencije (WRC-07)
iz 2007. godine koje se tiu koncepta i okvira za dalji razvoj IMT sistema, ukljuujui i alokacije
novih radio-frekvencijskih opsega za mobilnu slubu na primarnoj osnovi i njihovu identifikaciju
za IMT. Takoe, u radu je detaljno opisan proces razvoja ITU-R preporuka kojima e biti
specificirana tehnologija radio interfejsa za IMT-Advanced sisteme.
Abstract In this paper standardization process of IMT-Advanced radio interface technology
(RIT) is described, the concept adopted by International Telecommunication Union (ITU) as a
platform for development of the fourth generation mobile networks (4G). The paper provides an
overview of the actual ITU documents which are related to general, technical and spectrum
aspects of introducing and further development of IMT-Advanced systems. Specially, decisions
of the Radiocommunication Assembly (RA-07) and World Radiocommunication Conference
(WRC-07) held in 2007 related to concept and framework for future development of IMT systems
are analyzed, including new frequency bands allocations for mobile services on primary basis
and its identification for IMT. In addition, development process for ITU-R Recommendations
specifying IMT-Advanced radio interface technology is described.

1. UVOD 2000 sistemi. Na RA-07 odlueno je da se termin IMT-2000

Iako tehnoloki znaajno naprednije u poreenju sa
mobilnim komunikacionim mreama druge generacije (2G),
prije svega onim zasnovanim na GSM (Global Standard for
Mobile communications) standardu, mobilne mree tree
generacije (3G) nijesu postigle oekivani komercijalni
uspjeh. Ovo najvie zbog nepostojanja jedinstvene tehnoloke
platforme i slabijeg servisnog portfolija od onoga kakav se od
nove tehnologije oekivao. Meutim, dodatnim tehnolokim
unapreenjima mrea baziranih na IMT-2000/UMTS
(International Mobile Telecommunications in 2000/Universal
Mobile Telecommunication System) standardu, posebno kroz
HSPA (High Speed Packet Access), kao i obogaivanjem
servisnog portfolija orjentisanog, prije svega, ka
irokopojasnim mobilnim servisima, 3G mree su stvorile
potencijal za dalji razvoj mobilne industrije, kako u
komercijalnom tako i u tehnolokom smislu. Odlukom
Radio-komunikacione skuptine odrane 2007. godine (RA-
07) da se IMT-2000 familiji standarda doda OFDMA TDD
WMAN radio-pristupna tehnologija, zasnovana na OFDMA
tehnici pristupa (Orthogonal Frequency Division Multiple
Access) napravljen je krupan korak na putu daljeg razvoja
[1]. Kao jedna verzija IMT-2000 OFDMA pristupa
specificiran je 3GPP LTE standard, koji omoguava brzine
prenosa podataka od ak 100 Mb/s na downlik-u i koji se
popularno oznaava kao 3,9G standard.
Sve do 2007. godine, u ITU-R dokumentima, paralelno sa
terminom IMT-2000, koji se odnosi na 3G mree, za mobilne
mree narednih generacija koristio se termin Beyond IMT-
odnosi i na sva unapreenja i dalji razvoj tehnologija koje
obuhvata, a da se za sisteme zasnovane na novim
tehnologijama radio interfejsa, izvan IMT-2000, uvede novi
termin IMT-Advanced, pri emu se za IMT-2000 i IMT-
Advanced moe koristiti zajedniko ime IMT [2]. Takoe, u
okviru ITU-R Studijske grupe 5 - Zemaljski servisi formirana
je posebna radna grupa sa mandatom da razmatra opte,
tehnoloke i aspekte vezane za spektar zemaljske
komponente IMT sistema, sprovodi studije u cilju daljeg
razvoja IMT-2000 i IMT-Advanced sistema i da kao vodee
radno tijelo radi na reviziji postojeih i razvoju novih ITU-R
preporuka i izvjetaja koji se odnose na IMT sisteme (Radna
grupa 5D - IMT sistemi). Definisanjem IMT-Advanced
koncepta ITU-R je zapoeo proces stvaranja jedinstvene
platforme za razvoj mobilnih komunikacionih mrea etvrte
generacije (4G).
Oekuje se da razvoj i implementacija LTE, a kasnije i
IMT-Advanced mobilnih mrea, izmeu oslalog, doprinese i
ostvarivanju ciljeva iz EU Digitalne agende, kojom je
planirano da do 2020. godine 100% stanovnitva EU ima
pristup mrei sa brzinom prenosa podataka veom od 30
Mb/s, od ega 50% sa brzinom veom od 100 Mb/s.
U ovom radu je dat pregled aktivnosti ITU-R-a na
standardizaciji IMT-Advanced tehnologije radio interfejsa,
kroz presjek najznaajnijih ITU-R rezolucija, preporuka i
izvjetaja koji se odnose na IMT-Advanced sisteme. Rad je
organizovan na sljedei nain: u drugom poglavlju dat je
osvrt na projektovane zahtjeve u pogledu "koliine" spektra

106
neophodne za dalji razvoj IMT sistema, sa analizom scenarija
upotrebe opsega 790-862 MHz za IMT, tree poglavlje daje
pregled optih i tehnikih zahtjeva za koje se kod IMT-
Advanced sistema oekuje da budu ispunjeni, u etvrtom
poglavlju je opisan proces specificiranja IMT-Advanced radio
interfejsa kroz odgovarajue ITU-R preporuke, a na samom
kraju je dat zakljuak sa osvrtom na trenutno stanje.
2. ZAHTJEVI U POGLEDU SPEKTRA
Poveanjem zahtjeva vezanih za kapacitet mree, koji se
u prvom redu odnose na brzinu prenosa podataka u radio-
pristupnom dijelu (desetine, pa i stotine Mb/s prema
korisniku u uslovima mobilnosti), poveavaju se i zahtjevi za
resursima u pogledu radio-frekvencijskog spektra
neophodnog za dalji razvoj IMT sistema. Prema ITU-R
analizama, pretpostavljene potrebe za razvoj IMT sistema do
2015. godine iznose ukupno 1300 MHz, a do 2020. godine
ak 1720 MHz spektra u scenariju vieg trita [3], [4]. Zbog
propagacionih karakteristika, za pristupni dio mobilnih
komunikacionih mrea poeljni su opsezi izmeu 400 MHz i
5 GHz. Ima li se na umu da se upravo ovi opsezi intenzivno
koriste od strane drugih radio slubi, pitanje spektra postaje
znaajno sloenije.
Uviajui ozbiljnost ovog izazova ITU-R je na Svjetskoj
radiokomunikacionoj konferenciji odranoj 2007. godine
(WRC-07) alocirao dodatni spektar u opsezima 450-470
MHz, 790-862 MHz, 2300-2400 MHz i 3400-3600 MHz (za
ITU Region 1) za mobilnu radio slubu na primarnoj osnovi i
identifikovao ukupno osam opsega za upotrebu od strane
IMT sistema. U Tabeli 1 je dat pregled opsega koji su na
WRC-07 identifikovani za IMT sisteme. Frekvencijski
aranmani za implementaciju zemaljske komponenete IMT
sistema u opsezima koji su u tebeli namjene ITU-R
Pravilnika o radiokomunikacijama (ITU-R Radio
Regulations) identifikovani za IMT opisani su u [5].
2300-2400 MHz koji se trenutno koristi za SAP/SAB
(Service Ancillary to Programme making/ Service Ancillary
to Broadcasting) aplikacije.
Zbog dobrih propagacionih karakteristika i relativno
velike irine posebno je interesantan opseg 790-862 MHz,
koji je osim za mobilnu slubu namijenjen i za radio-difuznu
i vazduhoplovnu radionavigacionu slubu na primarnoj
osnovi. Ovaj opseg je posebno pogodan za obezbjeivanje
pokrivanja u ruralnim i slabo naseljenim podrujima, ime se
na ekonomski opravdan nain na takvim podrujima mogu
ponuditi irokopojasni servisi. Meutim, upotreba ovog
opsega od strane mobilne slube za IMT sisteme zavisi prije
svega od ishoda procesa digitalizacije TV radio-difuzije i
opredjeljenja svake drave da li da tzv. "digitalnu dividendu"
opredijeli za IMT sisteme. Osim toga, neophodno je
definisati regulatorne i tehnike mehanizme zatite radio-
difuznih stanica od interferencije baznih stanica IMT mrea.
Opsezi 880-960 MHz, 1710-1880 MHz, 1900-2170 MHz
i 2500-2690 MHz su bili i ranije namijenjeni mobilnoj radio
slubi i, kao to je poznato, u njima rade mobilne mree
druge i tree generacije. Upotreba ovih opsega od strane IMT
sistema je izvjesna (u zadnja dva opsega ve rade IMT-2000
mree), samo je pitanje trenutka kada e komercijalna
raunica pokazati da je isplativo zamijeniti stare tehnologije
novim u ovim opsezima (spectrum refarming).
Opseg 3400-3600 MHz trenutno se koristi od strane
fiksne slube za irokopojasne beine pristupne mree
(BWA - Broadband Wireless Access) i njihova upotreba od
strane IMT sistema je izvjesna.
Naravno, prije implementacije IMT sistema u bilo kom
opsegu neophodno je sprovesti studije o mogunostima
korienja istog, odnosno susjednih opsega od strane tih
sistema i sistema ostalih primarnih slubi.

Tabela 1. Opsezi identifikovani za IMT 3. IMT-ADVANCED KONCEPT I ZAHTJEVI

Opseg Radio sluba Trenutna Okvir i opti ciljevi daljeg razvoja IMT-2000 i Beyond
[MHz] (na primarnoj osnovi) upotreba IMT-2000 sistema, postavljeni jo 2003. godine, pretpostavili
450-470 MOBILNA PMR/PAMR su potrebu za definisanjem novog koncepta mobilnih
RADIO-DIFUZNA, komunikacionih mrea u tehnolokom smislu, ukljuujui i
790-862 MOBILNA izuzev TV radio-difuzija novu tehnologiju radio interfejsa [6]. Zajedno sa definisanjem
aeronautike mobilne termina IMT-Advanced, za mobilne mree nove generacije
880-960 MOBILNA E-GSM/GSM definisani su i opti zahtjevi koje takve mree treba da ispune
1710-1880 FIKSNA, MOBILNA DCS1800 da bi podrale irok spektar naprednih servisa [7].
1900-2170 FIKSNA, MOBILNA IMT-2000 Najznaajniji IMT-Advanced zahtjevi su:
2300-2400 FIKSNA, MOBILNA SAP/SAB - visok stepen funkcionalne jedinstvenosti irom svijeta
FIKSNA, uz zadravanje fleksibilnosti koja omoguava da se
2500-2690 MOBILNA izuzev IMT-2000 podri irok spektar servisa i aplikacija na
aeronautike mobilne komercijalno efikasan nain;
FIKSNA, FIKSNA - kompatibilnost servisa unutar IMT i sa servisima
3400-3600 SATELITSKA, BWA fiksnih mrea;
MOBILNA - mogunost interworking-a sa drugim radio pristupnim
sistemima;
Opseg 450-470 MHz je i ranije bio namijenjen mobilnoj - visoko-kvalitetni mobilni servisi;
slubi. Ovaj opseg se preteno koristi za PMR/PAMR - korisnika oprema pogodna za upotrebu irom svijeta;
(Private Mobile Radio/Public Access Mobile Radio) sisteme i - "user-friendly" aplikacije, servisi i oprema;
njegova upotreba od strane IMT sistema zavisi, prije svega, - mogunost roaminga irom svijeta;
od znaaja PMR/PAMR instalacija za dravu i spremnosti da
se ti sistemi izmjeste u druge opsege. Slino je i sa opsegom

107
 - unaprijeeni vrni protoci da bi se podrali napredni Korak 3: Podnoenje/prijem predloga za tehnologiju
servisi i aplikacije (100 Mb/s za visoku i 1 Gb/s za radio interfejsa U ovom koraku eksterne organizacije
nisku mobilnost). Radnoj grupi 5D podnose predloge za IMT-Advanced
tehnologiju radio interfejsa sa izvjetajem o rezultatima
U cilju realizacije opisanog koncepta i ispunjenja optih inicijalne evaluacije.
zahtjeva definisani su tehniki zahtjevi za IMT-Advanced
radio interfejs [8], koji su objedinjeni u Tabeli 2. Korak 4: Evaluacija kandidata za tehnologiju radio
interfejsa od strane nezavisnih evaluacionih grupa
Tabela 2. IMT-Advanced tehniki zahtjevi Registrovane evaluacione grupe vre evaluaciju predloenih
RIT ili SRIT kandidata shodno uputstvima, kriterijumima i
Testno Spektralna Spektralna test modelima definisanim u [11] i [12] i dostavljaju
oktuenje efikasnost efikasnost na ivici izvjetaje o rezulatatima evaluacije Radnoj grupi 5D. Pri
(b/Hz/eliji) elije (b/Hz/eliji) tome, saradnja razliitih evaluacionih grupa je poeljna u
downlink uplink downlink uplink cilju jednoznanog shvatanja zahtjeva, evaluacionih scenarija
Unutra 3 2,25 0,1 0,07 i postizanja konsenzusa o nekom predlogu.
Miktoelija 2,6 1,8 0,075 0,05
Urbano 2,2 1,4 0,06 0,03
Velika brzina 1,1 0,7 0,04 0,015 ITU-R van ITU-R

Vrna spektralna downlink: 15 bit/s/Hz

Korak 1 Korak 2
efikasnost uplink: 6,75 bit/s/Hz
irina spektra skalabilna irina spektra do 40 MHz
(dozvoljeno je proirenje do 100 MHz)
Kanjenje Kontrolna ravan: 100 ms Korak 3
Korisnika ravan: 10 ms

Testno Protok na Min. VoIP Korak 5 Korak 4

oktuenje saobraajnom kanalu kapacitet
(b/s/Hz) (b/Hz/eliji)
Unutra 1,0 pri brzini od 10 km/h 50
Miktoelija 0,75 pri brzini od 30 km/h 40
Urbano 0,55 pri brzini od 120 km/h 40 Opisi predloenih RIT
Korak 6
Velika brzina 0,25 pri brzini od 350 km/h 30 i izvjetaji evaluacije

Jasno je da ovako strogi tehniki zahtjevi iziskuju razvoj

novih tehnika prenosa u radio-pristupnom dijelu mree i nove Korak 7 Specifikacije radio
alokacije spektra. interfejsa, dovoljno
detaljne da omogue
4. PROCES RAZVOJA IMT-ADVANCED RADIO kompatibilnost
INTERFEJSA irom svijeta

U [9] su opisani osnovni principi na kojima se bazira

proces razvoja ITU-R preporuka i izvjetaja kojim e biti
specificirani IMT-Advanced sistemi, ukljuujui i tehnologiju
radio interfejsa. Predvieno je da se itav proces realizuje u
devet koraka, na nain kako je ilustrovano na Slici 1 [10].
Korak 1: Cirkularno pozivno pismo za podnoenje
predloga za tehnologiju radio interfejsa i eksterne
evaluacije Radiokomunikacioni biro (BR) cirkularnim
pismom poziva eksterne organizacije da podnesu kandidate
za tehnologiju radio interfejsa za zemaljsku komponentu
IMT-Advanced sistema. Cirkularnim pismom se takoe
pozivaju registrovane evaluacione grupe da po objavljivanju
predloga izvre evaluaciju predloenih kandidata za
tehnologiju radio interfejsa i podnesu izvjetaje o rezultatima
evaluacije, pri emu inicijalni izvjetaj podnosi i predlaga.
Korak 2: Razvoj kandidata za tehnologiju radio
interfejsa Eksterne organizacije razvijaju tehnologiju radio
interfejsa (RIT), ili set tehnologija (SRIT), koje e zadovoljiti
IMT-Advanced tehnike zahtjeve i kriterijume evaluacije.
Korak 8 Korak 9
Slika 1. ematski prikaz procesa razvoja
IMT-Advanced radio interfejsa
Korak 5: Praenje i koordinacija spoljanjih
evaluacionih aktivnosti Radna grupa 5D koordinira rad
razliitih eksternih evaluacionih grupa, prati napredak
njihovog rada i daje pojanjenja evaluacionih scenarija i
zahtjeva u cilju njihovog jednoznanog shvatanja i postizanja
konsenzusa.
Korak 6: Ponovno razmatranje ocjene usklaenosti sa
minimalnim zahtjevima U ovom koraku Radna grupa 5D
razmatra ocjene usklaenosti sa minimalnim tehnikim
zahtjevima i kriterijumima evaluacije date u izvjetajima
evaluacionih grupa i procjenjuje da li su oni zaista ispunjeni.
Predlog za IMT-Advanced tehnologiju radio interfejsa za koji
se ocijeni da ispunjava minimalne tehnike uslove smatra se

108
kvalifikovanom RIT ili SRIT i ide u sljedei korak. Svi
predlagai, raunajui i one iji predlozi nijesu ispunili
minimalne tehnike zahtjeve, mogu ponoviti neki od
prethodna dva koraka u cilju dopune, izmjene ili pojanjenja
predloenih rjeenja.
Korak 7: Razmatranje rezultata evaluacije, postizanje
konsenzusa i donoenje odluke Radna grupa 5D u ovom
koraku razmatra rezultate evaluacije tehnologija radio
interfejsa koje su prole prethodni korak i donosi se odluka.
Tei se konsenzusu sa ciljem da se postigne globalna
tehnoloka harmonizacija i obezbijedi iroka podrka
industrije, to moe dovesti do grupisanja nekoliko
tehnologija ili do modifikacije nekih predloga, ukoliko se na
taj nain dobija RIT ili SRIT koje bolje zadovoljavanju IMT-
Advanced ciljeve.
Korak 8: Razvoj preporuka za radio interfejs Na bazi
rezultata dobijenih u Koraku 7, ITU-R razvija set preporuka
kojima se specificira tehnologija radio interfejsa za zemaljsku
komponentu IMT-Advanced sistema, a koje su dovoljno
detaljne da omogue funkcionalnu kompatibilnost i
kompatibilnost opreme irom svijeta, ukljuujui i
meunarodni roaming.
Korak 9: Implementacija preporuka U ovom koraku
aktivnosti se realizuju van ITU-a i obuhvataju razvoj
suplementarnih standarda, dizajn i razvoj opreme, testiranje,
razvoj komercijalnih aspekata i na kraju implementacija
IMT-Advanced mrea i pruanje usluga.
5. ZAKLJUAK
U ovom radu je dat pregled aktivnosti pod okriljem ITU-
R-a na standardizaciji IMT-Advanced sistema kao globalno
usvojenog koncepta mobilnih komunikacionih mrea etvrte
generacije. Poseban akcenat je stavljen na potrebe sa aspekta
spektra neophodnog za razvoj ovih sistema. ITU-R je u tom
smislu nainio prve korake alociranjem nekoliko novih
opsega za mobilnu slubu i njihovom identifikacijom za IMT.
U tom smislu najznaajniji je opseg 790-862 MHz, koji se
trenutno koristi za analognu TV radio-difuziju. Okonanjem
procesa digitalizacije TV radio-difuzije otvara se perspektiva
implementacije IMT sistema u ovom opsegu, to zbog dobrih
propagacionih karakteristika, omoguava pruanje
irokopojasnih servisa u ruralnim i slabo naseljenim
podrujima, na ekonomski opravdan nain. Meutim, Kako
se proces razvoja IMT-Advanced sistema bude bliio kraju,
potrebe za spektrom e postajati sve izraenije i na tom polju
se moraju traiti nova rjeenja kako na globalnom nivou,
identifikacijom novih opsega, tako i na lokalnom nivou,
racionalnim korienjem raspoloivih resursa, ukljuujui i [9]
implementaciju novih tehnologija u opsezima koji se trenutno
koriste za GSM, DCS1800 i IMT-2000/UMTS (spectrum
refarming).
Za komercijalni uspjeh javnih mobilnih komunikacionih
mrea od presudnog znaaja je harmonizacija opsega,
tehnologije i naina korienja servisa na to veem podruju. [12]
Pri tome, iskustvo pokazuje da e uvoenje 4G mobilnih
komunikacionih mrea ii postepeno, preko ve
implementiranog HSPA i najavljenog LTE standarda. Pri
tome, glavnu ulogu u kreiranju okvira koji je omoguiti
109
postizanje ovih ciljeva imaju nacionalna regulatorna tijela.
Proces standardizacije tehnologije radio interfejsa za
IMT-Advanced sisteme je poeo u martu 2008. godine
slanjem cirkularnog pisma od strane Radiokomunikacionog
biroa (Korak 1). Predlozi za IMT-Advanced RIT
predstavljeni su Radnoj grupi 5D u oktobru 2009. godine,
zajedno sa evaluacionim izvjetajima predlagaa (Koraci 2 i
3). Svoje predloge su dostavili 3GPP (LTE-Advanced
zasnovan na rjeenjima iz LTE Rel. 8) i IEEE (802.16m
zasnovan na 802.16-2009). U osnovi oba predloena rjeenja
je radio interfejs zasnovan na OFDMA, koji uz primjenu
tehnika za unapreenje performansi prenosa kao to su
napredni algoritmi kodiranja, napredni postupci digitalne
obrade signala, upotreba vie antena na predaji i prijemu
(MIMO), kooperativni radio na bazi relejnog prenosa i sl. ima
potencijal da ispuni stroge IMT-Advanced zahtjeve.
U junu 2010. godine je okonan proces eksterne
evaluacije (Korak 4), a Koraci 5, 6 i 7 kompletirani su u
oktobru 2010. godine. Kompletan proces (Koraci 1-8) bie
zavren na sastanku Radne grupe 5D planiranom za februar
2011. godine.
LITERATURA
[1] Recommendation ITU-R M.1457 - Detailed
specifications of the radio interfaces of International
Mobile Telecommunications-2000 (IMT-2000)
[2] Resolution ITU-R 56 - Naming for International Mobile
Telecommunications
[3] Recommendation ITU-R M.1768 - Methodology for
calculation of spectrum requirements for the future
development of the terrestrial component of IMT-2000
and systems beyond IMT-2000
[4] Report IRU-R M.2078 - Estimated spectrum bandwidth
requirements for the future development of IMT-2000
and IMT-Advanced
[5] Recommendation ITU-R M.1036 - Frequency
arrangements for implementation of the terrestrial
component of International Mobile Telecommunications-
2000 (IMT 2000) in the bands 806-960 MHz, 1 710-2
025 MHz, 2 110-2 200 MHz and 2 500-2 690 MHz
[6] Recommendation ITU-R M.1645 - Framework and
overall objectives of the future development of IMT-
2000 and systems beyond IMT-2000
[7] Recommendation ITU-R M.1822 - Framework for
services supported by IMT
[8] Report M.2134 - Requirements related to technical
performance for IMT-Advanced radio interface(s)
Resolution ITU-R 57 - Principles for the process of
development of IMT Advanced
[10] ITU-R WP 5D Document IMT-ADV/2-E Submission
and evaluation process and consensus building
[11] Report ITU-R M.2133 - Requirements, evaluation
criteria and submission templates for the development of
IMT-Advanced
Report ITU-R M.2135 - Guidelines for evaluation of
radio interface technologies for IMT-Advanced
 Informacione tehnologije IT'11

OFF LINE RFID-FINGERPRINT IDENTIFIKACONI SISTEM

OFF LINE RFID-FINGERPRINT IDENTIFICATION SYSTEM

Fran Camaj, Nedjeljko Leki, Veselin Manojlovi, Elektrotehniki fakultet Podgorica

Sadraj- U ovom radu opisan je realizovani identifikacioni sistem, u kojem su udruene

tradicionalana i biometrijska identifikaciona tehnika. Tradicionalna identifikaciona tehnika
upotrijebljena u sistemu je RFID tehnologija sa Mifare 1K karticama kao identifikatorima.
Prepoznavanje otiska prsta je biometrijska identifikaciona tehnologija upotrijebljena u sistemu.
Opisani identifikacioni sistem omoguuje prepoznavanje uporeivanjem otiska prsta korisnika,
uzetog pomou skenera SRF300-S, sa otiskom upisanim u Mifare 1K kartici. Identifikacija se
obavlja off-line, bez potrebe za vezom sa bazom podataka.
Abstract - In this paper the identification system with traditional and biometric identification
techniques is proposed. The RFID with Mifare 1K cards is traditional identification technique
used in the system, while fingerprint recognition is a biometric identification technique. The
proposed identification system enables the user authentication by comparing his fingerprint, taken
by scanner SRF300-S, with identification record from Mifare 1K card. The identification is
effectuated without usuall conceptions based on the use of central database (off-line).

1. UVOD opciona, za sluaj kada se eli evidentiranje podataka o

Poslednjih godina Radio-Frekvencijska identifikacija
postaje veoma popularna u raznim apektima ivota. Radio
frekvencijska identifikacija, ili RFID, je opti naziv za
tehnologiju koja koristi radio talase za automatsku
identifikaciju ljudi ili objekata. RFID tehnologija omoguava
identifikaciju uz minimum napora korisnika. Korisnici se
mogu identifikovati bez potrebe da pronalaze identifikator
(karticu) u svojoj tani ili novaniku. Dovoljno je da se RFID
kartica nae u polju itaa i indentifikacija je obavljena.
Postoji vie naina RF identifikacije, ali je najei na
osnovu jedinstvenog serijskog broja identifikatora ili
jedinstvenog zapisa u memoriji identifikatora. Najznaajniji
nedostatak takvog automatizovanog identifikacionog sistema
je njegova nesposobnost sprjeavanja zloupotrebe RF
identifikatora (RF tag-ova).
pokuajima identifikacije ili slino. Mogunost da sistem radi
i u off-line reimu proiruje spektar primjene sistema.
2. OPIS SISTEMA
Osnovni sastavni djelovi identifikacionog sistema su
- Mifare 1K kartica,
- ita Mifare 1K kartice,
- skener otiska prsta SFR300-S i
- PC aplikacija.
Mifare 1K je beskontaktna pametna pasivna kartica, veliine
kreditne kartice. Ona sadri antenu sainjenu od nekoliko
navojaka, mikroip i memoriju. Sve je to umetnuto u
plastino tijelo kartice (Slika 1).

U ovom radu predlaemo metod udruivanja biometrijske

tehnologije prepoznavanja otiska prsta sa RFID
tehnologijom. Glavni cij je razvoj jednostavnog i pouzdanog
identifikacionog sistema, u kojem e biti onemoguena
neovlatena upotreba RF tag-a. U predloenom sistemu,
umjesto serijskog broja RF tag-a, za identifikaciju se koristi
digitalni zapis otiska prsta korisnika, odnosno fingerprint.
Fingerprint se upisuje u memoriju RF identifikatora i
prilikom identifikacije poredi se sa fingerprintom koji se u
tom trenutku dobije od strane itaa otiska prsta.

U predloemnom sistemu izvreno je povezivanje

identifikacionog zapisa RF tag-a sa biometrijskim
karakteristikama vlasnika tag-a. Da bi se prepoznavanje
izvrilo, na mjestu identifikacije mora biti prisutan i RF tag i
korisnik sa svojim biometrijskim karakteristikama. Time se
onemoguava neovlatena upotreba identifikatora.
Predloeni identifikacioni sistem prepoznavanje korisnika
vri autonomno, bez neophodnosti povezivanja sa centralnom
bazom podataka (off-line). Veza sa bazom podataka je
Sl. 1 Mifare 1K kartica
Kartica radi na uestanosti od 13.56MHz. Komunikacija
izmeu itaa i kartice se ostvaruje kada korisnik priblii
karticu itau. Za uspjeno uspostavljanje veze izmeu itaa
i kartice potrebno je da budu na rastojanju do 100mm
slobodnog prostora. RF komunikacioni interfejs omoguuje
brzinu razmjene podataka od 106Kbaud-a [1].

110
 Memoriju Mifare 1K kartice ini EEPROM veliine 1KB.
Na slici 2. dat je blok dijagram EEPROM-a kartice.

Sl. 3. ita Mifare 1K kartica upotrijebljen u predloenom

identifikacionom sistemu.
Sl. 2. Blok dijagram EEPROM-a Mifare 1K kartice.
SFR300-S je USB skener otiska prsta upotrijebljen u
EEPROM kartice je podijeljen u 16 sektora. Svaki sektor sistemu (Slika 4).
sadri 4 bloka od po 16 okteta. Prvi blok EEPROM-a kartice
rezervisan je za podatke proizvoaa (npr. 32-bitni serijski
broj). Ovaj blok EEPROM-a moe se samo oitavati. U
mnogim dokumentima oznaava se kao Block 0. etvrti
blok svakog sektora je tzv. kontrolni blok. Kontrolni blok
sektora sadri pristupni klju A i opcioni klju B, kao i druge
uslove pristupa podacima tog sektora. Blokovi podataka
sadre promjenjive podakte definisane od strane korisnika
odnosno integratora sistema. Uslovi pristupa za blokove
podataka definisani su u kontrolnom bloku [1].

Na slici 3 prikazan je USB ita Mifare 1K kartica

upotrijebljen u predloenom identifikacionom sistemu [2].

Glavni djelovi itaa su mikrokontroler ATMega16 i ip

MFRC531.

MFRC531 slui za beskontaktnu komunikaciju sa

karticom. MFRC531 posjeduje kompletno integrisan
modulator i demodulator za sve vrste pasivnih beskontaktnih
komunikacionih metoda i protokola, na uestanosti
13.56MHz. MFRC531 podrava sve nivoe ISO 14443
standarda, ukljuujui komunikacione eme tipa A i tipa B
3. Podrava beskontaktnu komunikaciju sa brzinama do
424kHz. Integrisani predajnik je u mogunosti da, bez
dodatnih aktivnih kola, pogoni antenu dizajniranu za
blizinsko oitavanje do 100mm. Prijemnik obezbjeuje
robustno i efikasno demoduliranje i dekodiranje signala iz
ISO 14443 kompatibilnih predajnika 4.
ita se u sistem povezuje preko pripadajueg USB
prikljuka, preko kojeg se napaja i razmjenjuje podatke.
Sl. 4. SFR300-S skener otiska prsta
Skener je proizvod firme Suprema Biometric South Africa.
Rezulucija skenera je 560dpi. Veliina slike koju skener daje
je 288x288 piksela. Dimenzije skenera su 40 x 77 x 70.5 mm
(irina x duina x visina) [5].
Opisane elemente u identifikacioni sistem povezuje
razvijena PC aplikacija. Aplikacije je napisana je u
softverskom paketu Microsoft Visual Basic 6.0. Da bi se
aplikacija uspjeno startovala, na USB portove raunara
moraju biti prikljueni skener otiska prsta i ita Mifare 1K
Classic kartice. Glavni prozor ove PC aplikacije izgleda kao
na slici 5.

111

Sl. 5. Glavni prozor PC aplikacije.
Aplikacija ima dva reima rada, i to:
upisivanje fingerprinta korisnika u Mifare 1K karticu
(opcija 2 na glavnom prozoru aplikacije) i
uporeivanje fingerprinta korisnika sa fingerprintom iz
Mifare 1K kartice (opcija 1 na glavnom prozoru
aplikacije).
Da bi se upisao korisnikov fingerprint u karticu, potrebno
je, kartica unijeti u polje itanja itaa (Slika 6).
Sl. 6. Unoenje kartice u polje itaa
Proces otpoinje klikom na komandno dugme Pokreni.
Nakon toga se u, za to predvienom text boxu, pojavljuje
poruka STAVITE PRST NA ITA. ita otiska prsta
ukljuuje crveno svijetlo i eka na polaganje prsta (Slika 7).
Sl. 7. Aktiviranje itaa otiska prsta i poruka na glavnoj
formi aplikacije
Po uspjenom uzimanju otiska isti se prikazuje na glavnoj
formi, a digitalni ekvivalent (fingerprint) upisuje u memoriju
Mifare 1K kartice. Upisivanje se vri u blokove podataka
Mifare 1K kartice. Duina fingerprinta, kojeg daje ita
SFR300-S, je 383 okteta. Za njegov upis u karticu, potrebno
je zauzeti 24 bloka podataka, odnosno 8 sektora. Upisivanje
otiska vizuelno se prati progres bar-om na glavnoj formi. Po
112
uspjenom zavretku upisa glavna froma programa izgleda
kao na slici 8.
Sl. 8. Izgled glavne forma nakon uspjenog upisivanja
fingrtprint-a u memoriju Mifare 1K kartice.
Nakon odabira opcije 1 na glavnom prozoru, aplikacija
radi u reimu uporeivanja korisnikovog fingerprinta sa
fingerprintom iz Mifare 1K kartice. Uporeivanje poinje
unoenjem kartice u polje itaa. Najprije se oitava
fingerprint iz kartice. Proces oitavanja kartice u trenutnoj
verziji traje oko 2.5 sekundi. Nakon uspjenog oitanja
kartice aktivira se ita otiska prsta i u odgovarajuem tekst
polju se ispisuje poruka poziva korisniku da spusti prst na
ita. Nakon uspjenog skeniranja prsta, program vri
uporeivanje dobijenog fingerprinta i fingerprinta proitanog
iz kartice. Na osnovu rezultata uporeivanja, ispisuju se
poruke Otisak je verifikovan (OTISCI SE POKLAPAJU)!,
kao na slici 9, odnosno Verifikacija nije prosla (Otisci se
NE poklapaju)!!!.
Slika 9. Izgled glavne forma nakon uspjene identifikacije.
3. ZAKLJUAK
U radu je opisan identifikacioni sistem koji za
prepoznavanje korisnika upotrebljava RFID tehnologiju i
biometrijsku tehnologiju prepoznavanja otiska prsta.
Razvijena je PC aplikacija, koja je objedinila ove tehnologije
u jedan sistem.
Pokazani identifikacioni metod prepoznavanje obavlja
uporeivanjem fingerprinta korisnika, uzetog itaem
SFR300-S, sa fingerprintom iz Mifare 1K kartice.
Identifikacija se obavlja off-line, bez potrebe za
povezivenjem sa bazom podataka.
Dalji razvoj bi se mogao ogledati u realizaciji sistema kao
jednog ureaja. Ureaj bi u sebi sadrao ita Mifare 1K
kartica, skener otiska prsta i obavljao funkcije koje sada
obuhvata PC aplikacija. Na taj nai bi se pojednostavila [2] Nedjeljko Leki, Zoran Mijanovi, Rada Dragovi
upotreba sistema i proirilo podruje primjene. Ivanovi, Radovan Stojanovi, Off line Mifare System
za kontrolu pristupa, ETRAN, Budva, jun 2005.

LITERATURA [3] ISO/IEC FDIS 14443

[1] Mifare Standard Card IC MF1 IC S50, Philips [4] Mifare MF RC531, ISO 14443A Reader IC, Philips
Semiconductors Gratkom GmbH, Mikron-Weg, A-8101 Semiconductors Gratkom GmbH, Mikron-Weg, A-8101
Gratkom, Austria Gratkom, Austria.

[5] http://www.suprema.co.za

113
 Informacione tehnologije IT'11

SU-MIMO TEHNIKE U LTE

SU-MIMO TECHNIQUES IN LTE
Ugljea Uroevi, Zoran Veljovi, Elektrotehniki fakultet u Podgorici

Sadraj - U odnosu na mobilne radio-sisteme tree generacije (3G), LTE predstavlja znaajan
korak naprijed, ostvaruju se znatno bolje performanse u pogledu brzine prenosa, kapaciteta,
spektralne efikasnosti i kanjenja. Jedan od kljunih elemenata u LTE-u predstavljaju MIMO
tehnike. MIMO sistemi se mogu ire klasifikovati na: SU-MIMO, MU-MIMO i multicell MIMO. U
ovom radu je dat pregled SU-MIMO tehnika koje se koriste u LTE-u. Opisane su SU-MIMO
tehnike kojima se postie vea pouzdanost sistema, odnosno postupci za ostvarivanje prostornog
diversity-ja, kao i tehnie kojima se vri prostorno multipleksiranje.
Abstract - LTE significantly improves performance of the third generation mobile radio-systems.
In comparison with 3G systems, increased data rate, capacity, spectrum efficiency and reduced
latency are achieved. MIMO techniques represent one of the key elements in LTE. MIMO systems
can be classified into SU-MIMO, MU-MIMO and multicell MIMO. In this paper, SU-MIMO
techniques in LTE, are described. The SU-MIMO solutions that improve reliability of the system,
i.e. spatial diversity, and techniques for spatial multiplexing are presented.

1. UVOD transmisionih taaka. Komunikacija se obavlja izmeu

korisnika i vie baznih stanica, pri emu na svakoj od njih
3GPP (3rd Generation Partnership Project) Release 8, 9 postoji vie antena. U svakoj od prethodnih varijanti, MIMO
i 10 (LTE - Long Term Evolution i LTE-Advanced) tehnike se mogu klasifikovati u dvije kategorije: na one koje
predstavljaju znaajan korak naprijed u odnosu na mobilne su namijenjene za poveanje pouzdanosti prenosa podataka i
radio-sisteme tree generacije (3G), [1]-[3]. U odnosu na 3G na one koje su dizajnirane u svrhu poveanja brzine prenosa
sisteme, pomenuti standardi predstavljaju rjeenja kojima se podataka. Prve se odnose na prostorni diversity, dok se druge
postiu znatno bolje performanse u pogledu brzine prenosa, odnose na prostorno multipleksiranje.
kapaciteta, spektralne efikasnosti i kanjenja. Obzirom da je
frekvencijski spektar ogranien resurs, optimizacija Rad je organizovan na sledei nain. Nakon ovog uvoda,
spektralne efikasnosti je jedan od glavnih ciljeva u LTE-u. u drugom poglavlju su date SU-MIMO tehnike kojima se
Naravno, uz vee brzine prenosa podataka potrebno je postie diversity efekat, dok su u treem poglavlju date SU-
odrati i zahtjevanu pouzdanost u prenosu. MIMO tehnike za ostvarivanje prostornog multipleksiranja u
LTE-u. Na kraju je dat zakljuak.
Jedan od osnovnih naina na koji su ostvarena
poboljanja u LTE-u u odnosu na 3G, jeste kombinacija
MIMO (Multiple Input Multiple Output) tehnika i OFDM-a 2. SU-MIMO TEHNIKE ZA OSTVARIVANJE
(Orthogonal Frequency Division Multiplexing), [4]-[6]. DIVERSITY EFEKTA
Kombinacija MIMO-OFDM je implementirana i u IEEE
802.11n (WLAN) i IEEE 802.16e (WiMAX - Worldwide Kao to je ve spomenuto u uvodu, jedan od kljunih
Interoperability for Microwave Acess) standardu. elemenata LTE-a predstavlja kombinacija MIMO-a i OFDM-
a. MIMO kanal (za k-ti podnosilac, iz seta ortogonalnih
Upotreba vie antena na predajnoj i prijemnoj strani u podnosilaca) se moe predstaviti diskretnim vremenskim
mobilnim radio-komunikacionim sistemima, odnosno modelom, [12]:
upotreba MIMO tehnologije, je zahvaljujui poboljanju
performansi SISO (Single Input Single Output) sistema,
y1k h1,1 h1,k M t x1k n1k
k k
h1,2
postala veoma popularna tokom poslednje decenije, [7]-[10]. k k
Zbog mogunosti poboljanja pouzdanosti sistema, kao i y2 h2,1 k
h2,2 h2,k M t x2k n2k
poveanja maksimalne i prosjene brzine prenosa podataka (1)
(tj. spektralne efikasnosti), velika panja istraivaa se
yk k k k
xM t nM r
k k
posveuje MIMO tehnikama. MIMO sistemi se mogu M r hM r ,1 hM r ,2
hM r ,M t
podijeliti na SU-MIMO (Single User MIMO), MU-MIMO
(Multi-User MIMO) i multicell MIMO, [11]. SU-MIMO
x kj i yik predstavljaju predajni simbol sa antene j
podrazumijeva dodjeljivanje odreenih vremensko-
frekvencijskih resursa jednom mobilnom terminalu. MU- ( j 1, ..., M t ; M t - broj predajnih antena) i prijemni simbol
MIMO alocira iste vremensko-frekvencijske resurse za vie na anteni i ( i 1, ..., M r ; M r - broj prijemnih antena),
korisnika, pri emu se njihovo razdvajanje obavlja u
respektivno. hik, j je koeficijent mobilnog radio-kanala
prostoru. Kod multicell MIMO transmisije postoji dinamika
koordinacija izmeu viestrukih geografski odvojenih izmeu predajne antene j i prijemne antene i. nik je odbirak

114
bijelog Gauss-ovog uma (AWGN Additive White x(0) x(1)*
Gaussian Noise). X2 (2)
x(1) x(0)*
Usled multipath propagacije, tj. zbog pristizanja
viestrukih replika prenoenog signala na mjesto prijema iz U kodnoj matrici X 2 , vrste predstavljaju simbole koji se
razliitih pravaca, razliito oslabljenih i sa razliitim
alju sa pojedinih antena, dok kolone ine simboli koji se
vremenom propagacije, dolazi do brzih fluktuacija anvelope
prenose na dva susjedna podnosioca. Ukoliko se razmatra
prijemnog signala. Mogui su nagli padovi anvelope
sluaj sa jednom prijemnom antenom tada se prijemni signal
primljenog signala u odnosu na njegovu srednju vrijednost, T
to moe znaajno da degradira performanse sistema. Vea na dva susjedna podnosioca, y y0 (0) y0 (1) , moe
pouzdanost linka se postie obezbjeivanjem viestrukih predstaviti izrazom:
kopija iste informacije, kroz putanje sa nekorelisanim
fedinzima, ime se smanjuje vjerovatnoa istovremenih
dubokih padova snage pojedinih replika. Broj nezavisnih y x x1 h0 n0
y 0 0 (3)

replika iste informacije na prijemu se definie kao red y1 x1 x0 h1 n1
diversity-ja. U MIMO sistemima sa M t predajnih i M r
prijemnih antena, maksimalan red prostornog diversity-ja Uzimajui konjugovano kompleksnu vrijednost druge vrste u
iznosi M t M r . prethodnom izrazu, dobija se:

U LTE-u se prostorni diversity ostvaruje SFBC (Space- y0 h h1 x0 n0

Frequency Block Codes) kodiranjem, [13]-[14], koje je y * 0 H X 2 x + n (4)
proisteklo iz STBC (Space-Time Block Codes) kodiranja, y1 h1 h0 x1 n1
[15]-[16]. Iako se sa STBC kodovima moe znaajno
smanjiti BER (Bit Error Rate) [17], osnovni uslov Nadalje, u procesu prostorno-vremenskog dekodiranja se
funkcionisanja datih kodova je nepromjenljivost mobilnog obavlja mnoenje vektora y sa transponovano-
radio-kanala tokom trajanja jednog kodnog bloka. Meutim,
konjugovanom matricom H X 2 , pa se dobija vektor na
ukoliko tokom trajanja jedne kodne rijei doe do promjene
mobilnog radio-kanala, doi e i do degradacije performansi osnovu koga se vri odluivanje o poslatim simbolima:
sistema. Alternativno rjeenje predstavlja SFBC kodiranje.
Sada je prepostavka da su susjedni podnosioci dovoljno h 2 h 2
0
r = H H X 2 y
0 1
korelisani, tako da se moe smatrati da su koeficijenti x
0 h0 h1
2 2
(5)
mobilnog radio-kanala na njima skoro identini. Od
korelacije koeficijenata kanala zavise i performanse sistema.
H H X 2 n
Na slici 1 je dat primjer STBC i SFBC kodiranja, u sluaju
dvije predajne antene.
Posmatranjem dijagonalnih elemenata, koji su suma kvadrata
modula koeficijenata mobilnog radio-kanala, vidi se da je red
diversity-ja 2. Izmeu simbola x0 i x1 nema interferencije
poto je H H X2 H X2 dijagonalna matrica. ML
(Maximum Likelihood) detekcija, tj. detekcija sa
kriterijumom maksimalne vjerodostojnosti, vektora x se
svodi na odluivanje element po element:

x
2
2 2
x arg min r h0 h1 (6)
x

Prethodno dat postupak blok kodiranja/dekodiranja se moe

proiriti i na situaciju sa vie prijemnih antena, pri emu se
na svakoj prijemnoj anteni obavlja opisani postupak, dok se
Slika 1. Poreenje STBC i SFBC izlazi sa svake od njih sabiraju. Tada je vektor za
odluivanje:
U optem sluaju prostorno-frekvencijski blok koder
Mr
sakuplja blok od K uzastopnih informacionih simbola, i
h h ,2 x H H X 2 n
2 2
kreira sekvencu od L uzastopnih vektora duine M t , r ,1 (7)

1

T
x k x1 k xM t k , 0k L. Informacioni Postie se red diversity-ja od 2M r .
simboli se kodiraju u dvije dimenzije, u prostoru i po
frekvenciji. U sluaju dvije predajne antene, kodna matrica Radi boljih performansi, SFBC kodiranje se kombinuje sa
je: FSTD (Frequency Shift Transmit Diversity), [13]. Primjer za

115
SFBC-FSTD kodiranje za etiri predajne antene je dat na LTE LTE-A
slici 2. Do 4 Do 8
SU-MIMO DL
podtoka podtokova
1 Do 4
SU-MIMO UL
podtok podtoka

Na slici 3 je data ema prostornog multipleksiranja, sa Q

podtokova. Na svakom podtoku se obavlja kodiranje i
mapiranje (saglasno odgovarajuoj modulalacionoj emi).
Nakon toga se obavlja mapiranje podtokova, odnosno
dodjeljivanje svakom podtoku odreenog broja nivoa (layer-
a) i predajni precoding, [13]-[14].

Slika 2. SFBC-FSTD za etiri predajne antene

Kao to se moe uoiti sa slike 2, etiri predajne antene

su grupisane u dva para. Unutar svakog para je primijenjeno
SFBC kodiranje, dok je FSTD primijenjen na parove Slika 3. Prostorno multipleksiranje
predajnih antena. Nakon SFBC dekodiranja, za polovinu
simbola se dobija koeficijent ekvivalentnog mobilnog radio- U LTE-u se za prostorno multipleksiranje koriste closed
2 2
kanala h0 h1 , dok za drugu polovinu on iznosi loop i open loop transmisioni moduli, [14].
2 2
h2 h3 . Red diversity-ja je 2M r . Closed loop pristup podrazumijeva da postoji poznavanje
kanala na predajnoj strani, tj. da postoji CSIT (Channel Side
Kod oba naina kodiranja, SFBC i SFBC-FSTD, kodni Information at the Transmitter). U prijemniku se na osnovu
odnos je 1, a red diversity-ja 2M r . Poboljanje koje se unosi pilot tonova vri estimacija kanala, na osnovu koje se alje
povratna informacija predajnoj strani o stanju MIMO kanala.
sa FSTD emom ogleda se u tome to se za polovinu
Uz CSIT je mogue znaajno poboljati performanse MIMO
informacionih simbola koristi jedan dio podnosilaca, dok se
sistema. Jedan nain ostvarivanja prostornog multipleksa,
za drugu polovinu koristi preostali dio frekvencijskih resursa,
jeste postojanje seta precoding matrica, za svaku
tako da iako je red diversity-ja isti, manja je vjerovatnoa
konfiguraciju predajnih antena. Ovaj set precoding matrica je
greke.
poznat i na predajnoj i prijemnoj strani. U prijemniku se na
osnovu estimacije kanala, odreuje najpovoljnija matrica iz
postojeeg seta i prosleuje se njen indeks prijemniku. Drugi
3. SU-MIMO TEHNIKE ZA OSTVARIVANJE
nain predstavlja small delay CDD (Cyclic Delay Diversity),
PROSTORNOG MULTIPLEKSIRANJA
koji je originalno razvijen za sluaj transmisije samo jedne
kodne rijei. U kombinaciji sa OFDM-om, CDD
Prostornim multipleksiranjem se omoguava poveanje
podrazumijeva da se sa svake predajne antene alju ciklino
brzine prenosa u odnosu na SISO sisteme, onoliko puta
pomjereni OFDM simboli. Cilj small delay CDD-a je
koliko ima nezavisnih podtokova podataka. Pri tome se ne
korienje frekvencijskog diversity-ja, obzirom da se na
proiruje frekvencijski opseg. U tabeli 1 su date maksimalne
odreenim grupama podnosilaca mogu pojaviti znaajni
brzine prenosa i maksimalne spektralne efikasnosti, za LTE,
dobici. Na osnovu estimacije kanala u prijemniku, prosleuje
LTE-Advanced i IMT (International Mobile
se informacija o setovima susjednih podnosilaca na kojim se
Telecommunications)-Advanced u ITU-R (International
ostvaruju dobici, i tada se oni koriste za prenos. U sluaju
Telecommunication Union Radiocommunication sector). U
prenosa vie kodnih rijei primjenjuje se isti princip, pri
tabeli 2 je dat maksimalan broj podtokova za SU-MIMO, [5].
emu se CDD obavlja nakon distribuiranja layer-a na sve
predajne antene.
Tabela 1. Maksimalna brzina prenosa i maksimalna
spektralna efikasnost
Kod open loop tehnike ne postoji CSIT. U ovom sluaju
Rel.8 LTE- IMT-
se multipleksiranje zasniva na large delay CDD-u.
LTE Advanced Advanced
Primjenom large delay CDD-a postie se rotacija layer-a,
Maks. brzina DL 300 Mb/s 1 Gb/s 1 Gb/s(*)
odnosno da se svaki layer podjednako emituje sa svake
prenosa UL 75 Mb/s 500 Mb/s predajne antene. Na ovaj nain se izbjegava situacija da se
Maks. spektr. DL 15 30 15 pojedini slojevi ne mogu detektovati zbog loeg stanja na
Efik. [b/s/Hz] UL 3.75 15 6.75 kanalu.
* 1 Gb/s za malu mobilnost korisnika i 100 Mb/s za veliku mobilnost Optimalno dekodiranje primljenog signala zahtjeva ML
korisnika
detekciju. Ukoliko se sa svake predajne antene emituje
Tabela 2. Maksimalna broj podtokova za SU-MIMO

116
razliit simbol iz alfabeta veliine , tada ML detekcija
zahtjeva pretragu nad svim moguim vektorima ulaznih
Mt
simola, . Ovakva kompleksnost detekcije je i za mali
broj predajnih antena veoma velika. Najee korieni
prijemnici su sa ZF (Zero Forcing) ili MMSE (Minimum
Mean Square Error) detekcijom, [16].
Uz ZF pristup se mogu potpuno razdvojiti podtokovi sa
svake predajne antene, ali moe doi da znaajnog poveanja
nivoa uma. Primjenom MMSE detekcije se minimizuje
vjerovatnoa greke prouzrokovana umom i interferencijom
izmeu podtokova, pri emu se ne postie potpuna separacija
podtokova podataka. ZF i MMSE se koriste u kombinaciji sa
sukcesivnom eliminacijom interferencije (SIC - Successive
Interference Cancellation). Na taj nain se dobijaju bolje
performanse, uz veu kompleksnost detekcije. Radi se o
iterativnom postupku, koji se sastoji iz sledeih koraka:
odreivanje optimalnog poretka detekcije podtokova,
tj. izbor podtoka sa najveim SNR-om,
separacija i detekcija odabranog podtoka od ostalih
podtokova (primjenom ZF ili MMSE),
eliminisanje interferencije izmeu detektovanog
podtoka i preostalih podtokova,
ponavljanje postupka sa preostalim podtokovima.
Od prvog detektovanog podtoka dominantno zavise
performanse, poto je on sa najveim nivoom interferencije i
to tanost njegovog izdvajanja iz prijemnog signala, utie na
sve preostale podtokove. Zbog toga se za podtok koji treba
da se detektuje prvi, koriste robustnije modulacione eme i
pouzdanije kodiranje u odnosu na ostale podtokove. Na slici
4 je data ema SIC prijemnika.
Slika. 4. SIC prijemnik
4. ZAKLJUAK
U ovom radu je dat pregled SU-MIMO tehnika u LTE-u.
Dat je opis tehnika sa kojima se ostvaruje prostorni diversity,
kao i tehnike kojima se postie prostorni multipleks. Obzirom
da se u LTE-u prostorni diversity ostvaruje prostorno-
frekvencijskim kodiranjem, prikazan je postupak kodiranja i
dekodiranja SFBC kodova. Takoe, prikazana je i realizacija
117
SFBC kodova u kombinaciji sa FSTD, radi postizanja boljih
performansi sistema. Kako se u LTE-u za ostvarivanje
prostornog multipleksa koriste open loop i closed loop
transmisioni moduli, dat je i pregled tehnika prostornog
multipleksiranja u sluaju poznavanja kanala na predajnoj
strani i u sluaju kada informacije o kanalu na predajnoj
strani nema.
LITERATURA
[1] H. Holma and A. Toskala, LTE for UMTS - OFDMA
and SC-FDMA based Radio Access, Wiley, 2009.
[2] T. Lunttila, M. Kiski, K. Hooli, K. Pajukoski, P. Skov,
A. Toskala: Multi-Antenna Techniques for LTE-
Advanced, 12th International Conference on Wireless
Personal Multimedia Communications WPMC 2009.
[3] Y. Kishiyama, H. Taoka, M. Tanno, T. Nakamura:
Standardization Activities and System Requirements for
LTE-Advanced in 3GPP, 12th International Conference
on Wireless Personal Multimedia Communications
WPMC 2009.
[4] R. Prasad, OFDM for Wireless Communications
Systems, Artech House, 2004.
[5] S. Hara, R. Prasad, Multicarrier Techniques for 4G
Mobile Communications, Artech House, 2003.
[6] S. Glisic: Advanced Wireless Communications, 4G
Technologies, Wiley, 2004.
[7] E. Biglieri, R. Calderbank, A. Constantinides, A.
Goldsmith, A. Paulraj, H. V. Poor, MIMO Wireless
Communications, Cambridge University Press, 2007.
[8] G. Tsoulos, MIMO System Technology for Wireless
Communications, Taylor & Francis Group, 2006.
[9] V. Khn, Wireless Communications over MIMO
Channels-Applications to CDMA and Multiple Antenna
Systems, Wiley, 2006.
[10] H. Jafarkhani, Space-Time Coding, Theory and Practice,
Cambridge University Press, 2005.
[11] Q. Li, G. Li, W. Lee, M. Lee, D. Mazzarese, B. Clerckx
and Z. Li: MIMO Techniques in WiMAX and LTE: A
Feature Overview, IEEE Communications Magazine,
May 2010.
[12] A. Goldsmith, Wireless Communications, Cambridge
University Press, 2007.
[13] F. Khan, LTE for 4G Mobile Broadband - Air Interface
Technologies and Performance, Cambridge University
Press, 2009.
[14] M. Ergen, Mobile Broadband - Including WiMAX and
LTE, Springer, 2009.
[15] H. Jafarkhani: Space-Time Coding, Theory and
Practice, Cambridge University Press, 2005.
[16] M. Jankiraman: Space-Time Codes and MIMO
Systems, Artech House, 2004.
[17] U. Uroevi, Z. Veljovi, E. Koan: Performanse
MIMO-OFDM sistema u uslovima Rice-ovog fedinga,
XVIII Telekomunikacioni forum - TELFOR'10, Beograd,
Novembar 2010.
 Informacione tehnologije IT'11

PRIMJENA RAUNARA U MODELOVANJU ELEKTROMOTORNIH POGONA

USING COMPUTER FOR ELECTRIC DRIVES MODELING
Borislav Brnjada, Elektroprivreda Crne Gore, Elektrodistribucija Bar

Sadraj - U ovom radu namjera je da se na konkretnom primjeru modelovanja. pogona asinhrone

maine prikau mogunosti koje prua primjena raunara Zato se u radu modeluje otvoreni
sistem opisan nelinearnim diferencijalnim jednainama asinhronog motora/generatora, invertora
i upravljanja, koji se modeluje primjenom Matlaba-Simulinka. Dobijene karakteristike motorskog
i generatorskog rada modelovanog sistema jasno ukazuju na iroke mogunosti simulacije
nelinearnih sistema primjenom raunarskog modelovanja.
Abstract In this paper intention is to present asynchronous machine drive simulation
posibilities which are allowable using computer modeling. For this reason in the present paper
open-loop system described by nonlinear differential equations of asynchronous motor/generator,
inverter and control, is modeled applying Matlab-Simulink. Achieved motor and generator
operation characteristics of modeled system show width posibilities of nonlinear systems
simulation using computer modeling.

1. DINAMIKE JEDNAINE ASINHRONOG 2. MODELOVANJE TROFAZNOG INVERTORA

MOTORA PRIMJENOM PROSTORNOG VEKTORA

Naponske jednaine asinhrone maine izvedene uz Matematiki model trofaznog dvostepenog invertora,
pretpostavke linearnosti magnetskog kola i idealne izveden je uz uslov konstantnosti prosjenog fluksa napajane
sinusoidalne raspodjele namota statora i rotora, prema [1] i maine u toku jednog sampling perioda Ts. Ne ulazei u
[2], su: detalje izvodjenja navode se, prema [3], obrasci za
izraunavanje vremena primjene aktivnih i nultih vektora:
vds ids d ds 0 -1 ds
vqs Rs iqs dt qs e 1 0 qs (1)

T1 Ts ma sin n n 1, 2,..., 6 (7)
3
0 idr d dr 0 -1 dr
0 Rr iqr dt qr ( e - r ) 1 0 qr (2)
n 1
T2 Ts ma sin n 1, 2,..., 6 (8)
3
ids
ds Ls 0 Lm 0 iqs Vref
qs 0 (3) ma (9)
Ls 0 Lm idr Vdc

iqr 3

ids Ts je vrijeme uzorkovanja (sampling interval) a T1 i T2.su

0 iqs
ukupna vremena primjene aktivnih vektora. Oigledno je "n"
dr Lm 0 Lr
qr 0 Lm 0 (4) broj koji definie jedan od ukupno est sektora na koje je
Lr idr podijeljen krug, odnosno jedan period naizmjenine veliine.

iqr Ukupno vrijeme primjene nultih vektora je:

Jednaina elektromagnetskog momenta i mehanika T0 Ts (T1 T2 ) (10)

jednaina su:
Proraunata vremena primjene aktivnih i nultih vektora se
3P mogu raspodijeliti unutar Ts intervala uzorkovanja na
Te
22

qr idr - dr iqr (5) proizvoljan nain, ali se njihovo ukupno trajanje mora
potovati jer se time obezbjeuje konstantnost odnosa V/f.
d rm
Te Tl J (6)
dt 3. STATIKE JEDNAINE ROTORSKIM FLUKSOM
UPRAVLJANE ASINHRONE MAINE
Dobijeni sistem nelinearnih diferencijalnih jednaina je
petog reda i na osnovu njih se modeluje asinhrona maina. Ako se kao varijable stanja elektrinog dijela asinhrone
maine odaberu struje statora i ulaneni fluksevi rotora,

118
dobijaju se jednaine pogodne za analizu rotorskim fluksom (12) i (13), a direktna i poprena komponenta stacionarnog
voenog upravljanja asinhronom mainom u sinhronom napona na osnovu (15) i (16).
referentnom sistemu [4], [5]. Kada direktnu komponentu
rotorskog fluksa poklopimo po pravcu i smjeru sa direktnom 4. TRANSFORMACIJA VARIJABLI STANJA
osom sinhronog referentnog sistema, dobija se stacionarni
reim rada. Za takav rad varijable stanja su konstantne Za transformaciju varijabli stanja iz simetrinog
veliine, njihovi izvodi su jednki nuli pa se dobijaju trofaznog sistema u dvofazni sistem koriste transformacione
stacionarne jednaine rada vektorski upravljane asinhrone jednaine:
maine. Iz postavljenih uslova slijede jednaine za
stacionarni rad vektorski upravljanog asinhronog motora. 1 1
v 2 1 v a
Na osnovu vrednosti rotorskog fluksa za datu mainu 2 2
v (19)
dobijamo direktnu komponentu struje statora: v 3 3 3 b
0 2
2 v c

ids 0 r 0 (11) Gdeje su va,vb,vc veliine u trofaznom a v, v veliine u
Lm
dvofaznom nepokretnom sistemu.

gdje je r0 rotorski fluks, a Lm meusobna induktivnost. Za transformaciju iz nepokretnog u rotirajui referentni

sistem koristi transformacija:
Relacija za stacionarno klizanje rotora je:
v cos( sin v
R L d (20)
(e0 - r 0 ) sl 0 r m iqs 0 (12) v q sin cos v
Lr r 0

dok je brzina rotora, u stacionarnom radu, jednaka
referentnoj brzini. Zato se stacionarna brzina rotora dobija
kao zbir stacionarnog klizanja i referentne brzine rotora:
e0 r 0 sl 0 (13)
gdje su vd, vq veliine u rotirajuem sistemu a ugao koji
pree sistem koji rotira promjenljivom ugaonom brzinom.
Iz navedenih transformacija jednostavno se dobijaju
inverzne transformacije.

Stacionarni elektromagnetski moment motora je: 5. MODELOVANJE ELEKTROMOTORNOG

POGONA U MATLABU-SIMULINKU
3 P Lm
Te0 i (14) Pet je osnovnih elemenata pogona koje treba modelovati
2 2 Lr r 0 qs 0
u Matlabu-Simulinku. To su modeli referentnih veliina,
Komponente napona po d i q osi su: upravljaki model, model trofaznog invertora upravljanog
PWM (Pulse Width Modulation) primjenom prostornog
R L vektora, model asinhrone maine i izlazne veliine. Kod
vds 0 Rs*ids 0 r 2m r 0 e L s iqs 0 (15) modelovanja u MATLABU-SIMULINKU koriste se [6] i [7].
Lr
U modelu postoje tri referentne veliine: fluks rotora koji
L je konstantan, moment motora koji se stepenasto mijenja
vqs0 Rs iqs 0 e L s ids 0 m Fr 0 (16) pomou lock-up tabele i brzina koja se zadaje kao linearna ili
Lr konstantna. Odabrane referentne vrednosti momenta

omoguavaju simulaciju motorskog i generatorskog rada
Lm
2
*
Rs Rs Rr (17)
L
r
L2
L s Ls m (18)
Lr

Na osnovu gore izvedenih jednaina dobija se statiki
model vektorski upravljane asinhrone maine.

Stacionarne, referentne struje za model dobijaju se na

osnovu jednaina (13) i (14), sinhrona brzina na osnovu
sl. 1. Model upravljanja

119
modela.
Jednaine od (11) do (18) ine osnov submodela
upravljanja odravanjem konstantnog odnosa napona
napajanja i frekvencije. Njihovim modelovanjem se, za
zadane referentne veliine, na izlazu upravljakog bloka
dobijaju komandni naponi. Komutacione elije su
modelovane tako da rade u stanju neprekidnog provoenja.
Jednaine (7) do (10) slue za modelovanje trofaznog
invertora na sl. 2., tako to se izlazni invertorski napon
modulie pomou PWM primjenom prostornog vektora
upravljakog napona. Ovim postupkom se na izlazu dobija
invertorski napon kojim se napaja asinhrona maina.
sl. 2. Model trofaznog invertora upravljanog prostornim
vektorom upravljakog napona
Jednaine (1) do (6) slue za modelovanje asinhrone
sl. 3. Model asinhrone maine
maine na sl 3.
Trofazne izlazne veliine modela su: izlazni napon
invertora, struje statora i rotora, referentni i elektromagnetski
moment, referentna i stvarna brzina rotora i brzina rotorskog
fluksa.
sl. 4. Model ukupnog sistema
120
Ukupan model sistema simulira rad sistema u otvorenoj
petlji i prikazan je na sl. 4.
6. REZULTATI
Dobijeni model prua iroke mogunosti za simulaciju
rada elektromotornog pogona. Ovdje e biti prikazan
modulacioni signal invertora za sluajeve kada je parametar
k=0, 0.5 i 1, kao i izlazni napon invertora, struje statora i
rotora, referentni i elektromagnetski moment, brzine rotora,
rotorskog fluksa i referentna brzina.
Na sl. 5. prikazan je izlazni napon invertora tokom
poveanja brzine motora, zbog ega se uoava jasno
poveanje frekvencije i amplitude napona napajanja kod
ouvanja odnosa V/f .
Na sl. 6. prikazane su struje statora, a na sl. 7. struje
rotora posmatranog modela.
Na sl. 8. prikazani su elektromagnetski momenat Te i
sl. 5. Izlazni napon invertora kod polaska motora
moment optereenja Tl.
sl. 6. Struje statora
sl. 8. Momenti elektromagnetski Te i opterecenja Tl
sl. 7. Struje rotora
 Na sl. 9. prikazane su brzina rotora, referentna brzina i moe simulirati motorski i generatorski reim rada
brzina rotorskog fluksa. promjenom znaka mehanikog momenta i klizanja.

Treba posebno naglasiti da je rad cijelog sistema opisan

sistemom nelinearnih diferencijalnih jednaina petog reda,
koji se, u principu, ne moe analitiki rijeiti. Zato se analiza
takvog sistema vri modelovanjem, primjenom numerikih
metoda, i simulacijom na dobijenim modelima. U punoj mjeri
to je omogueno irokom primjenom raunarskih maina i
kompjuterskih softwera, kakav je i Matlab-Simulink.

LITERATURA

[1] Bimal K. Bose, : Modern Power Electronics and AC

Drives, New York: Prentice Hall PTR,2002
sl. 9. Brzina rotora wr, referentna wrref, i brzina
rotorskog fluksa we
[2] Milutin M. Ostoji, : Uvod u optu teoriju elektrinih
Na dobijenom modelu mogu da se dobiju sve bitne maina, Univerzitet Crne Gore, "Obod" Cetinje, 2001
karakteristike posmatranog sistema.
[3] Dorin O. Neacsu, : Space Vector Modulation An
Introduction, == Tutorial at IECON2001==, IECON'01:
Na modelu, na kome se odrava konstantan odnos V/f i
The 27th Annual Conference of the IEEE Industrial
koji radi u otvorenoj petlji, ostvarene su karakteristike
Electronics Society, pp1583-1592
elektromagnetskog momenta i brzine bliske karakteristikama
koje se dobijaju kod rada rotorskim poljem kontrolisanog,
[4] Fengchun Sun , Jian Li , Liqing Sun , Li Zhai , and Fen
vektorski upravljanog, asinhronog motora u zatvorenoj petlji.
Cguo, : Modeling and Simulation of Vector Control AC
Motor Used by Electric Vehicle, Journal of Asian
Za modelovanje je koriten asinhroni motor sledeih
Electric Vehicles, Volume 3, Number 1, June 2005
parametara: Rs=3.1 (), Rr=2.86 (), Lm=0.225832 (H),
Lls=0.012801 (H), Llr=0.013801 (H), broj polova p=4, vrni
[5] Scott Wade, Matthew W. Dunnigan, and Barry W.
fazni napon Vm=310 (V), snaga P=2.2 (kW), brzina n =154
Williams, : Modeling and Simulation of Induction
(rad/s), moment inercije Jm=0.005 (kgm2), stacionarni
Machine Vector Control with Rotor Resistance
rotorski fluks r0 =0.8 (Wb) Identification, IEEE Transactions on Power Electronics,
VOL. 12, NO. 3, MAY 1997
Kod modelovanja invertora koritene su sledee veliine :
Vdc=640 (V), sampling frekvencija Fs=4200 (1/s) [6] Steven T. Karris, : Signals and Systems with Matlab
Computing and Simulink Modeling, Third Edition,
Orchard Publications, 2001
7. ZAKLJUAK
[7] Borislav P. Brnjada, : Modelovanje asinhronog
U radu je razvijen model upravljanja asinhronim motora/generatora sa namotanim rotorom u Matlabu-
motorom u otvorenoj petlji. Pokazano je da se na modelu Simulinku; mogunosti modelovanja rada kod primjene
mogu simulirati razni reimi rada. Pri tome postie dobro na konverziju energije vjetra i malih vodotokova, CG
poklapanje referentnog mehanikog i dobijenog KO CIGRE I savjetovanje, Budva, oktobar 2009.
elektromagnetskog momenta. Takoe se dobija i dobro
poklapanje referentne i stvarne brzine rotora. Na modelu se

121
 Informacione tehnologije IT'11

AGILNI RAZVOJ SOFTVERA I EKSTREMNO PROGRAMIRANJE

AGILE SOFTWARE DEVELOPMENT AND EXTREME PROGRAMMING
Denan Struji, Mladen Bukili, Ivana Ognjanovi, Fakultet za informacione tehnologije, Univerzitet Mediteran, Podgorica

Apstrakt - Ekstremno programiranje (Extreme Programming XP) se smatra najpoznatijom

agilnom metodologijom razvoja softvera. Razvoj XP-a analiziraju mnogi istraivai kako bi
pokuali ocijeniti uspjeh i prednosti kao i eventualne nedostatke ovog novog modela. U ovom radu
je izvren eksperiment koji je pokazao da na osnovu ocjena uspjenosti standardnih faza softverski
projekti razvijeni primjenom XP metodologije znatno bolje odgovaraju zahtjevima krajnjih
korisnika, bre i lake odgovaraju ne tako rijetkim zahtjevima za promjenama u funkcionalnosti i
samom dizajnu.
Abstrac - Extreme Programming (XP) is considered the best known agile software development
methodology. Many researchers analyze development of XP to try to evaluate the success and
benefits and possible drawbacks of this new model. In this paper, the experiment showed that
based on the ratings success of the standard phase software projects developed using the XP
methodology significantly better meet the requirements of end users faster and easier to fit not so
rare requests for changes in the design and functionality.
Keywords: extreme programming, XP, agile principles, software development metodology

1. UVOD proizvod se na kraju testira i stavlja u upotrebu ako su

Ekstremno programiranje (XP) je najee koriena i jedna na drugu, to procesima u tom modelu daje veliku
najpoznatija agilna metodologija za razvoj softvera. XP
metodologija je zasnovana na jednostavnosti, komunikaciji,
povratnim informacijama (feedback) i hrabrosti.[2]
Predstavlja se korienjem jednostavne forme planiranja i
praenja projekta. Odlikuje se osobinama kreiranja softvera u
manjim serijama, potpuno integrisanih izdanja koje prolaze
sve testove definisane od strane korisnika.
Ova metodologija predstavlja potpuno novi pristup u odnosu
na standardnu tradicionalnu metodologiju koju odlikuju
potekoe u komunikaciji izmeu projektnog tima i
korisnika, neadekvatnoj komunikaciji izmeu razliitih
specijalista u okviru tima baziranoj na dokumentaciji i
nedostatku povratnih informacija od strane korisnika na
softver koji se razvija. U radu e se predstaviti eksperiment
uraen na softverkom projektu u cilju predstavljanja
fleksibilnosti XP metodologije i poreenju sa tradicionalnom
metodologijom.
Rad je strukturiran na sljedei nain: u glavama 2 i 3 su data
objanjenja karakteristika standardne metodologije i agilnog
razvoja softvera, u glavi 4 je predstvaljena XP metodologija
kao primjer agilnog procesa. U glavi 5 je detaljno objanjeno
poredbeno istraivanje na realnom projektu kao i razmatranja
po svakom od navedenih principa. Glava 6 sadri zakljuna
razmatranja i smjernice za dalji rad i istraivanje.
2. AGILNI MANIFEST
Veliki broj modela za razvoj softvera koji su predloeni i
korieni od 70-tih godina pokuavali su da nametnu korake i
discipline, vezane za nain konstruisanja softvera,
dokumentacije, razvoja i testiranja. Softverski projekti
vremenom sve vie postaju kompleksnije cijeline sa znatno
veim brojem sloenih korisnikih zahtjeva.
Tradicionalna (waterfall methodology) metodologija je prvi
model procesa koji se iroko primijenio u oblasti softverskog
inenjerstva. Faze u ovom modelu su striktno odvojene: na
osnovu prikupljenih zahtjeva kreira se dizajn koji ih najbolje
modeluje, nakon ega se kree sa implementacijom a krajnji
poetni zahtjevi ispunjeni. Sve te faze su povezane kaskadno
transparentnost. [1]
Istraivanja u posljednjih nekoliko godina su dovela do
formiranjna model koji pokuava da omogui veliku
fleksibilnost, a koji e biti i kljuni faktor u brzini i spretnosti
razvoja softvera. Ideje tog modela su svedene u agilnom
manifestu, koji se oslanja na principima alternativnog naina
razmiljenja o moguem procesu razvoju softvera (Agile
Aliance 2001)
Osnovni principi agilnog manifesta su [1]: i) Zadovoljstvo
kupca konstantnim isporukama upotrebljivog softvera; ii)
Softver se isporuuje frekventno; iii) Softver koji radi je
principijelna mjera progresa; iv) Zakanjene promjene u
zahtjevima su takoe dobrodole; v) Bliska kooperacija na
dnevnom nivou izmeu naruioca softvera i programera; vi)
Lina konverzija je najbolja forma komunikacije; vii)
Projekat grade motivisani ljudi u koje treba vjerovati; viii)
Konstanta panja tehnikoj nadmonosti i dobrom dizajnu;
ix) Jednostavnost; x) Samo-organizovan tim .
3. AGILNI RAZVOJ I CILJ METODOLOGIJE
Jedan od osnovnih principa agilnog razvoja je vrednovanje
pojedinaca i interakcija sa procesima i alatima, to direktno
namee potrebu da se timu projektanata obezbijede
neophodni resursi s potpunim povjerenjem u to da e oni
svoje poslovne zadatke uraditi efikasno i kvalitetno. [2]
Softver se razvija iterativno, tako da dio softvera koji se
razvije tokom jedne jedinice vremena predstavlja iteraciju,
to je za agilni razvoj obino od jedne do etiri nedelje. Ono
to je vano za agilni razvoj je to to svaka iteracija
predstavlja kompletan softverski projekat ukljuujui sve
osnovne faze razvoja: zahtjeve, dizajn, kodiranje, testiranje i
dokumentaciju (Slika 1). Neke iteracije moda nemaju
dovoljno funkcionalnosti, ali je cilj imati raspoloivo i
ispravno izdanje na kraju svake iteracije. Nakon svake
iteracije razvojni tim mora da radi re-evaluaciju projekta.
Timovi u agilnom razvoju se samoorganizuju i komuniciraju
lino, umjesto posredstvom dokumentacije. Ovom

122
metodologijom se troi vie vremena u izradu softvera, koji
radi ono to kupac eli, umjesto izrade sveobuhvatne
dokumentacije. Na alost, u Crnoj Gori i dalje je zastupljena
praksa da imamo to veu dokumentaciju koja u veini
sluajeva ne predstavlja nita.
Metodi agilnog razvoja softvera sadre manje dokumentacije
nego drugi metodi, to je meta kritiara koji smatraju to
velikim nedostatkom metodologije. Drugim rijeima,
primarno mjerilo uspjeha i napredovanja je softver koji radi
ispravno poslije sva ke iteracije . Svi lanovi tima za razvoj
softverskih projekata su usredsreeni na zajedniki rad sa
naruiocem umjesto na proces ugovaranja kao to je sluaj
kod drugih metodologija. Naruilac se ukljuuje u kljune
aspekte procesa razvoja softvera. [1] [2]
U praksi je esta pojava mijenjanja zahtjeva naruioca u toku
same izrade softvera, to je posljedica novih korisnikih
zahtjeva kao i potreba da se to bolje i potpunije odgovori
potrebama na tritu (Slika 1). Uvoenje fleksibilnosti u
proces razvoja agilne metode prua mogunost da naruioci
softvera mijenjaju svoje zahtjeve u ranim i kasnim fazama
ciklusa razvoja softvera a da razvojni timovi uspjeno mogu
odgovoriti promijenjenim i/ili dodadtnim zahtjevima.
Programeri rade zajedno kako bi dali jedni drugima
povratne informacije o najboljem nainu za
implementaciju korisnikih zahtjeva.
Potovanje (respect) postoji izmeu lanova
programerskog tima na osnovu vanosti
komunikacije i povratnih informacija.
Metoda XP se po svojim karakteristikama razlikuje od drugih
metoda. Najbolje je uporediti je sa slagalicom, jer ona tek
kombinacijom svih djelova stvara potpunu sliku.
Najznaajniji dijelovi ove slagalice su: Cio tim, Igra
planiranja, Male verzije softvera, Testiranje, Metafore,
Jednostavan dizajn, Refaktoring, Programiranje,
Programiranje u paru, Kod je zajednika svojina,
Kontinualna integracija, Standardi kodiranja, Ustaljeni
tempo. Dijelovi ove slagalice predstavljaju 12 vjetina po
kojima je poznata XP metodologija u softverskom
inenjerstvu. [3]

Slika 3. Veze vjetina u XP metodlogiji

Na slici 3, inspirisanoj crteom Kenta Becka [4] moe se

Slika 1. Model razvoja softverskog projekta korienjem
agilne metodologije
4. RAZMATRANJE XP METODOLOGIJE
XP je poseban oblik agilnog procesa, zasnovan na
principima koji odravaju optija naela agilnog manifesta.
Ova metodologija se zasniva na okupljanju cijelog tima
zajedno na jednom mjestu, sa dovoljno povratnih sprega radi
obezbjeivanja mjerenja uspjenosti tima i primjene
iskustava iz prakse u pojedinim situacijama. Fokusiran na
poslovnim vrijednostima, proizvodi se softver u serijama
malih potpuno integrisanih izdanja (releases) koji su proli
sve faze razvoja, kao i testove koje je definisao naruilac
softvera. [3]
XP metodologija naglaava sljedee vrijednosti agilnosti:
Komunikaciju (communication) obuhvata
neprestanu razmjenu informacija izmeu naruioca i
projektnog tma.
Jednostavnost (simplicity) ohrabruje projektni tim
da odabere najjednostavniji dizajn
implementaciju koji odgovara potrebama naruioca.
Odvanost (courage) stvaraoci XP-a opisuju kao
posveenost ranim i estim isporukama funkcija.
Povratne informacije (feedback) ugrauju se u
razliite aktivnosti tokom procesa razvoja.
primijetiti da sve osobine XP-a nijesu meusobno direktno
povezane dok indirektne veze meu nekima od njih potvruju
injenicu da su sve osobine ipak meusobno povezane. Ipak,
jezgro XP-a ine osobine za razvoj voene: testovima,
programiranjem u paru i refaktorisanjem. Ovo predstavlja
jednu vanu opservaciju stanja XP kao sistema, mada
efikasan rad nije mogu bez ostalih osobina koje
upotpunjavaju jezgro. Veze ovih osobina iz jezgra,
predstavljaju dvosmjerne linije uticaja, pa njihov broj koji
polazi od elementa i/ili odlazi ka njemu na neki nain
predstavlja nivo uticaja tog elementa na cijelokupan sistem.
Ipak, ovaj nain rangiranja osobina nije pouzdan tako da e u
slijedeem poglavlju biti na realnom projektu ispitane
prednosti i mane XP vjetina kao i poredbena analiza sa
standardnom metodologijom.
5. PRIMJENA XP METODOLOGIJE ZA RAZVOJ
SOFTVERSKIH PROJEKATA
U IT sektoru Fakulteta za informacione tehnologije,
Univerziteta Mediteran u Podgorici izvren je eksperiment, sa
ciljem da se anlizira agilna metodologija i XP principi za
razvoj softverskih projekata. Napravljena su dva tima za
izradu web portala Fakulteta za turizam i hotelijerstvo- MTS
Bar, i Fakulteta za poslovne studije- MBS Podgorica. Oba
tima su radila objektno-orijentisan projekat: prvi po uzoru na
ili
tradicionalnu metodologiju (waterfall) model, dok je drugi
tim koristio agilni pristup i XP. Pri formiranju timova vodilo
se rauna o jednakom broju lanova po timu, kao i o jednakoj
strukturi na osnovu dosadanjeg iskustva i nivoa znanja.
Projekat je trebalo uraditi za 60 dana od dana dobijanja
zadatka, nakon ega se pristupalo procjeni. Svaki tim je

123
morao navesti potekoe koje je imao u radu, kao i uestovati
u procjeni rada drugog tima.
Na osnovu standardnih faza softverskih projekata [5]
ustanovljeni su sljedei kriterijumi za procjenu razlike
izmeu XP i tradicionalne metodologije: i) Planiranje; ii)
Dizajn; iii) Kodiranje; iv) Testiranje; v) Integracija; vi)
Odravanje.
Procjena svih aspekata uspjenosti projekta je obavljena
pridruivanjem odreenog broja poena svakom od
kriterijuma. Skala je napravljena relativno, uzimajui u obzir
da je projekat sa bolje ostvarenim kriterijumom dobijao 10, a
projekat sa loije ostvarenim kriterijumom dobijao
proporcionalne poene. Za deset kriterijuma ocjenjivanja
maksimalno je moglo da se prikupi 60 poena. Ukupan broj
poena je predstavljen u tabeli 1.
Tip Tradicionalna XP
metodologija metodologija
(poena) (poena)
Planiranje 5.5 10
Dizajn 6.6 10
Kodiranje 4.5 10
Testiranje 1 10
Integracija 4.4 10
Odravanje 7 10
Ukupno: 29 60
Tabela 1. Retultati ocjenjivanja po kriterijumima
5.1 PLANIRANJE
Planiranje projekta kod prvog tima koji je radio po
tradicionalnom pristupu odvijalo se u vie faza. Prva faza je
prikupljanje zahtjeva od korisnika korienjem vie tehnika:
intervjui, upitnici, prikupljanje dokumentacije, opservacija.
Nakon zavretka te faze, nastaje kreiranje plana za izradu i
modelovanje mnogih UML dijagrama i gantagrama. Tehnike
za prikupljanje zahtjeva u XP-u se radikalno razlikuju od
onih koje postoje kod tradicionalnih softverskih
metodologija. Kao prvo, korisniki zahtjevi se piu na
prirodnom jeziku, neformalnim karticama poznatim pod
nazivom prie korisnika (user story). Ove kartice se nikada
ne formalizuju i nikada se ne identifikuju veze i zavisnosti
meu njima. U XP-u u toku cijelog razvoja su prisutni krajnji
korisnici koji zajedno sa programerima igraju igru
planiranja: korisnik bira najsadrajnije korisnike prie i projekta.
postavlja ih programerima kao zadatak za rad. Ova igra traje
obino pola od ukupnog vremena (u naem sluaju 30 dana)
kako bi se korisnici s jedne strane osigurali da e na vrijeme
dobiti gotov softver, a programeri da e ostatak vremena
iskoristiti za kompletiranje rjeenja i fazu refactoring.
Oigledno da se faza planiranja ne moe posebno izdvojiti u
XP metodologiji ve je konstantno prisutna komunikacija sa
krajnjim korisnicima i njihovim zahtjevima. Ipak, ovakav
nain su programeri oba tima pozitivnije ocijenili jer je bio
od izuzetnog znaaja za cjelovitost ispunjenja zahtjeva i
odgovor na eventualne naknadne promjene u njihovim
zahtjevima. [5] [2]
5.2 DIZAJN
Kod XP metodologije, koristi se jednostavan dizajn za
razliku od tradicionalne metodologije. Najednostavniji dizajn
124
se uvijek koristi sve dok ona ispunjava postojee zahtjeve
korisnika. Praksa refaktoring-a (moderno ime za
restruktuiranje postojeeg rjeenja/dijela rjeenja)
obezbjeuje da dizajn bude po najvein standardima. Za
razliku od tradicionalne metodologije gdje se od programera
oekuje da predvide budue potrebe i da s toga, proizvode
komplikovanije dizajne, programeri u XP metodologiji treba
da slijede praksu jednostavnog dizajna i urade
najjednosvniju stvar koja e moi da radi bez brige za
budue zahtjeve, jer se oni vremenom svakako mijenjaju.Kod
XP nije potrebno kreirati obimnu propratnu dokumentaciju,
kao ni dijagrame, to nije sluaj kod tradicionalne
metodologije. [5] Svi navedeni razlozi jednostavnosti dizajna
i propratne dokumentacije su i od strane lanova tima
ocijenjene kao prednosti primjene XP metodologije.
5.3 KODIRANJE
Iako je na XP projektu rad u parovima i dijeljenje vlasnitva
nad cijelim kodom, neophodno je definisati standarde
kodiranja koje e svi primjenjivati i samim tim e
kolaborativni rad biti znatno olakan i uspjeniji. Ukoliko se
ne moe nai zajedniki standard, onda se koristi neki od ve
poznatih standarda kodiranja. U tradicionalnom pristupu,
standardi zavise od programera do programera, naravno i u
njihovom sluaju je mogue potovati standard, ali je
problem u tome koliko e se programeri toga pridravati jer,
nemaju este integracije projekta. [6]
Programeri koji koriste XP su upareni i piu cijeli proizvodni
kod koristei jednu mainu po paru, dok kod tradicionalnog
svaki programer ima svoju mainu za rad. Ovo pomae da
kod bude stalno pregledan u toku njegovog pisanja.
Dokazano je da programiranje u paru proizvodi visoko
kvalitetne kodove sa malo ili nimalo opadanja u
produktivnosti. [6] [2]
U sluaju tradicionalne metodologije, svaki programer eli da
prisvoji kod koji je razvijao, svaki od njih ima sopstveni stil
pisanja tako da je esto prisutan problem saradnje meu
lanovima tima i zajednike upotrebe pojedinih djelova koda.
Kada je u pitanju tim koji koristi XP, cijeli kod pripada
svakom lanu tima, ne moe jedan lan tima imati vlasnitvo
nad dijelom koda i svako moe napraviti izmjene u
osnovnom kodu u svako vrijeme. Ovo ohrabruje svakog
lana tima da novim idejama doprinosi u svim segmentima
lanovi timova su i ovaj princip znatno bolje ocijenili kod
XP metodologije voeni iskustvom o timskom razvoju koda
po zajednikim standardima.
5.4 TESTIRANJE
Testiranje softvera kod prvog tima obavlja se tek na kraju
razvoja tj. prije same implementacije, jer do tada testiranje
nije mogue radi samog razvoja i integracije. Kada je u
pitanju tim koji radi po principima XP-a, sprovode se dva
tipa testiranja: testiranje jedinica (izvornog koda) i
funkcionalno testiranje, dok prvi tim obavlja samo
funkcionalno testiranje. Testiranje kod XP metodologije je
znatno obimnije jer se prati pristup prvo testiraj: prije
svakog dodavanja nove karakteristike, potrebno je napisati
testove za verifikaciju softvera, a sami softver se razvija s
imperativnim ciljem da proe napisane testove. Posljedino,
softver razvijen sa XP metodologijom je validan u svako
vrijeme, to za tradicionalnu metodologije ne moe da se
garantuje. [7]
Funkcionalni testovi se izvravaju u obije metodologije, oni
se u principu u klasinoj metodologiji zasnivaju na
sopstvenoj procjeni programera u kojoj mjeri je zadatak
zavren, dok se u XP metodologiji zasniva na sluajevima-
scenarijima korisnika. Kada funkcionalni test-sluaj uspjeno
proe, moe se smatrati da je specifikovana funkcionalnost
dobro implementirana. Da bi se mogla izvriti poredbena
analiza navedene dvije metodologije, programeri iz prvog
tima (koji bi sami za sebe definisali testove) su ukljueni da
zajedno sa korisnicima definiu testove. Programeri drugog
tima su se, ukoliko ele, mogli prikljuiti, ali po principima
XP metodologije to ne bi trebalo da bude uobiajeno, jer svi
testovi treba da budu definisani iskljuivo od starne krajnjih
korisnika.
Kompletnost projekta je zasnovana na procentu
funkcionalnih test skuajeva koji su uspjeno zavreni. U
sluaju primjene XP metodologije, potrebno je definisati i
testovi za testiranje koda prije nego se napravi kod za softver.
Ovi automatizovani testovi se dodaju na osnovni kod. Prije
nego to program moe da integrie svoj kod u osnovni kod,
svi sopstveni testovi sluajeva moraju biti u potpunosti
ispunjeni, kao i svaki test koji je ikada napisan na osnovnom
kodu. Ovim se obezbjeuje da novi kod implementira novu
funkcionalnost bez razbijanja bilo ijeg drugog koda.
Nije dovoljno samo napisati testove, potrebno ih je pokrenuti.
U tradicionalnoj metodologiji se eka kompletiranje cijelog
koda softvera nakon ega slijedi testiranje. Meutim, u XP
metodologiji, testovi jedinica se svi sakupljaju zajedno i
svaki put kad programer kao lan tima zavri neki dio koda,
svaki pojedinani test se mora pravilno pokrenuti ime se
odmah dobija povratna informacija o uspjenosti kreiranog
dijela koda. Programeru je u interesu da koristi odgovarajue
automatizovane testne okvire, npr. JUnit ili TestNG [7] [8],
da bi kontrolisao i pojednostavio zadatak ponovljenog
testiranja i stalne integracije. Pored toga, ovi testovi pruaju
nemjerljivu pomo prije svega za poboljanje samog dizajna
softvera.
Iako su u sluaju XP metodologije testovi znatno obimniji,
ipak su lanovi oba tima ocijenili kao izuzetnu prednost koja
vodi ka obezbjeenju svih zahtijevanih funkcionalnosti uz
konstantno testiranje ispunjenja istih.
5.5 INTEGRACIJA
Kada je u pitanju integracija softvera, kod tradicionalne
metodologije integracija se obavlja na kraju izrade svih
modula i sklapanje u jedan projekat. Kod te metodologije
postoji problem prilikom integracije modula, jer neki moduli
nijesu adekvatno kreirani zbog nepotovanja standarda, a i
greke su esto prisutne. Kada je rije o timu koji koristi XP,
projekat se nadograuje i integrie nekoliko puta na dan; u
najmanjem sluaju, sve izmjene se integriu u glavnu bazu
koda, na integracionu mainu bar jednom dnevno. Kao
rezultat toga postoji veliki broj nadgradnji proizvoda svakog
dana koji se testiraju pridruenim test sluajevima. [7]
Odlika XP metodogije su male verzije koje predstavljaju
jednostavan sistem koji sadri koristan set karakteristika. Taj
set karaktersitika stavlja se u proizvodnju rano i u kratkim
ciklusima esto se aurira. Tako male verzije softvera je
relativno lako integrisati u cjelokupan softversi projekta. XP
125
pojaava tempo tradicionalnog razvoja, to prouzrokuje
davanje malih verzija u periodu od 2-3 nedelje. Na kraju
svake verzije, korisnik pregleda meuproizvod, identifikuje
nedostatke i podeava dalje zahtjeve to je na kraju
rezultiralo i znatno boljom ocjenom lanova tima u
poredbenoj analizi. [8]
5.6 ODRAVANJE
Na fazu odravanja softvera XP primjenjuje tehniku
refaktoring. Refaktoring je proces unapreenja strukture koda
uz odravanje (ne unapreenje) njegove funkcije. XP se
zalae i zagovara refaktoring koda stalno i eksplicitno. Ovo je
tehnika za unapreenje dizajna na postojeoj osnovi koda.
Njegova sutina je u tome to se primjenjuje serija manjih
transformacija ponaanja koje poboljavaju strukturu koda.
Kad se ovo radi u manjim koracima smanjuje se rizik
uvoenja greki. Tradicionalna metodologija podrava
refactoring uz obavezno korenje plana refaktorisanja prema
dokumentaciji koju prilau uz softver, dok XP radi na
standardizovan nain po metodologiji korienjem
odgovarajuih alata. [9]
6. ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Iako je opisana analiza pokazala prednosti i nadmonost
primjene XP metodologije, ipak se mora naglasiti da je
tradicionalni model bolje koristiti kod projekata koji su jasni i
nisu podloni promjenama u toku razvoja (npr. projekti
odbrane) kao i za projekte migracije, kod kojih su zahtjevi
isti ali se mijenja platforma ili jezik. Protivnici smatraju da su
agilne metodologije (a prije svega XP) zapravo poziv na ad-
hoc razvoj bez discipline, reda i plana, bez modelovanja, bez
rada na arhitekturi, dok autori agilnih metodologija
odgovaraju da je poseban akcenat na testiranju, vidljivosti
rezultata i stalnom poboljanju programskog koda
(refactoring) to ne dovodi do zamjerki koje im se pripusju.
LITERATURA
[1] http://agilemanifesto.org/
[2] A. Cockburn, "Agile Software Development ",
Highsmith Series Editors, August 2002
[3] http://www.extremeprogramming.org/
[4] http://www.threeriversinstitute.org/blog
[5] J.J. Marciniak, J.Wiley, Walt Scacchi, "Process Models
in Software Engineering", Institute for Software
Research, University of California, Irvine, April 2003
[6] A. Blandin, A. Arkin, K. Visco, "Java Coding Standard"
, Intalio, Inc, March 15, 2002
[7] P. K. Gorakavi, "Test Driven Development in Extreme
Programming" , PM World today featured paper ,
December 2009
[8] http://www.io.com/~wazmo/papers/agile_testing_20030
311.pdf
[9] C. Poole, J.W.Huisman, "Using Extreme Programming
in a Maintenance Environment", Iona Technologies,
September 2003
 Informacione tehnologije IT'11

RAZVOJ I IMPLEMENTACIJA ELEKTRONSKE TRGOVINE U REPUBLICI SRBIJI

E-COMMERCE DEVELOPMENT AND IMPLEMENTATION IN THE REPUBLIC OF SERBIA

Jelena Konar, Sonja Lekovi, Ekonomski fakultet Subotica

Sadraj - Ulaskom u XXI vek nastupile su ogromne promene u nainu poslovanja, plasmanu
proizvoda i usluga kao i u komunikacionim tokovima izmeu trgovinskih organizacija i potroaa.
Zahvaljujui inovacijama, kroz ubrzani razvoj informacionih i komunikacionih tehnologija, uticaj
tehnolokog progresa dovodi do diversifikovane ponude i novih komunikacionih mogunosti ime
trgovina postaje sve sloeniji mehanizam to zahteva primenu savremene tehnologije u
poslovanju. Trgovina se danas sve vie obavlja uz pomo elektronskih medija, dobijajui novi
oblik elektronske trgovine. Izloeni procesi promena podstakli su potrebu za razvojem i
implementacijom elektronske trgovine u Republici Srbiju.
Abstract - Entering the 21th century, large changes in the way of business, disposal of goods and
services, as well as in communication flows between commercial organizations and consumers
have appeared. Thanks to innovations, through the urban development of information and
communication technologies, the influence of technological progress has caused diversified offers
and new communication possibilities; therefore, trade becomes an increasing mechanism
requiring the application of modern business technology. Trade today is increasingly done by
means of electronic media, getting the new form of e-commerce. These processes of changes have
encouraged the need to develop and implement e-commerce in the Republic of Serbia.

1. UVOD ima za cilj da pobolja situaciju i kompletira pravni okvir za

Elektronska trgovina predstavlja znaajnu promenu na
globalnom tritu koja je uzrono posledino povezana sa
nivoom privrednog razvoja. Stoga je neophodno strateko
donoenje ciljeva elektronske trgovine od strane Republike
Srbije koji se mogu postii samo uz praenje faktora razvoja,
definisanje uslova za primenu i merenje postignutih efekata.
U implementaciji i razvoju elektronske trgovine u Republici
Srbiji nameu se sledea pitanja:
1. Koji su osnovni faktori razvoja, a koji su spreavaoci
implementacije elektronske trgovine u Srbiji?
2. Koliko pravni okvir Republike Srbije doprinosi tempu
razvoja elektronske trgovine?
3. Koji kupovni trendovi u Republici Srbiji ukazuju na
karakteristike elektronske trgovine?
4. Dokle se stiglo sa implementacijom elektronske trgovine
u privrednim organizacijama u Srbiji?
razvoj elektronske trgovine. Meutim, praktina iskustva
mnogih trino razvijenih zemalja ukazuju na injenicu da
razvoj informacionih tehnologija koje se primenjuju u
trgovini putem Interneta mora biti praen novim dodatnim
pravnim aktima, kao i konstantnim promenama i dopunama
postojeih pravnih propisa. Sa druge strane, u Republici
Srbiji jo uvek postoje tehnika ogranienja razvoja
elektronske trgovine [2, str. 284]: nedostatak sigurnosti,
pouzdanosti, standarda i nekih komunikacionih protokola;
nedovoljna irina polja telekomunikacije; alat za razvoj
softvera se jo uvek rapidno razvija i menja; teko je
integrisati Internet i softver elektronske trgovine sa nekim
postojeim aplikacijama i bazama podataka; kupci imaju
potrebu za specijalnim Web serverima i drugom
infrastrukturom; neki softver elektronske trgovine se ne
uklapa sa hardverom ili moe biti nekompatibilan sa
operativnim sistemom ili drugim komponentama, i sl.

Kontinuiranim praenjem stanja u domenu elektronske Zahvaljujui implementaciji elektronske trgovine

trgovine u Republici Srbiji dobijaju se odgovori na ova i
mnoga druga pitanja koja se nameu u privrednom razvoju.
Privredni razvoj utie na implementaciju elektronske
trgovine, ali i obrnuto elektronska trgovina ima uticaj kroz
efekte pozitivne primene koji mogu biti prepoznatljivi na
globalnom tritu.
2. FAKTORI RAZVOJA ELEKTRONSKE
TRGOVINE U REPUBLICI SRBIJI
Jedan od osnovnih preduslova razvoja elektronske
trgovine jeste obezbeivanje razvojnih uslova za njeno
funkcionisanje. Primena informacione tehnologije od strane
organizacija i stanovnitva u Republici Srbiji je u porastu, ali
i dalje ne prati stopu razvoja koja je u trino razvijenim
zemljama. Zakon o elektronskoj trgovini u Republici Srbiji
obezbeuje se celokupna konkurentnost privrede na
globalnom tritu. U tom smislu, Republiku Srbiju
karakterie veliki interes za razvoj elektronske trgovine.
Politika razvoja elektronske trgovine i Interneta u Republici
Srbiji obuhvata praenje sledeih faktora [5, str. 550]:
Ekonomski privredni razvoj, poveano uee na
globalnom tritu, proces integracija, poveanje
konkurencije na tritu, i slini ekonomski faktori koji
neminovno utiu na razvoj elektronske trgovine na
nivou privrede;
Tehnoloki stepen inovacija, poveanje tehnoloke
osnove rada, razvoj informatikog drutva,
implementacija informacionih sistema i povezanost
uesnika i institucija, imaju uticaj na poveanje
konkurentnosti privrede;

126
 Socioloki ivotni standard, ivotni stil stanovnitva,
nivo obrazovanosti, i ostali faktori koji imaju uticaj na
usvajanje elektronske trgovine od strane stanovnitva.
Sagledavanjem ovih faktora obezbeuje se uvid u
mogunosti implementacije elektronske trgovine i kreiranje
konkretnih strategija koje e dovesti do komparativnih
prednosti i koristi koje mogu imati pojedinci, trgovinske
organizacije, a samim tim i drava. Osnovne strategije rasta
elektronske trgovine koje Republika Srbija mora da podri
svojim merama su [1, pp. 66]:
Promocija proizvoda sa sve veom upotrebom
Interneta pronalaze se novi nain promocije i plasmana
proizvoda;
Novi kanali marketinga implementacija elektronske
trgovine podrazumeva povezanost finansijskih
institucija i prodavaca kao i razvoj bre dostave
proizvoda;
Direktne utede postiu se eliminisanjem posrednika;
Usluge kupcu pored stalnog informisanja o
proizvodima i njihovoj upotrebi, takoe se obezbeuju i
post prodajne usluge, kao i negovanje odnosa sa
kupcima zahvaljujui elektronskoj komunikaciji;
Imid marke, organizacije ili drave Internet je
vizuelni medij. Uz adekvatnu prezentaciju znaajno se
doprinosi kreiranju prepoznatljive i autentine slike o
proizvodima, organizaciji, odnosno dravi.
Definisanje, odnosno odreivanje uspene strategije
elektronske trgovine svodi se na praenje dinaminog
okruenje sa posebnim akcentom na sagledavanje potreba
kupaca kako bi se pronale metode za to bolje zadovoljenje
njihovih potreba. Strategijskim pristupom razvoju
elektronske trgovine obezbeuje se osnov za implementaciju
svih neophodnih segmenata za njeno funkcionisanje. Ovakav
pristup na nivou drave obezbedie irenje primene Internet
tehnologije za implementaciju elektronske trgovine. Za
razvoj elektronske trgovine neophodna je spremnost
organizacija da obezbede i ulau u razvoj elektronske
trgovine, a isto tako i usvajanje ove tehnologije od strane
stanovnitva.
3. PRIMENA INTERNET TEHNOLOGIJE U
REPUBLICI SRBIJI KAO PREDUSLOV
RAZVOJA ELEKTRONSKE TRGOVINE
Podaci o broju korisnika Interneta na teritoriji Republike
Srbije i zemalja u okruenju pokazuju znaajno zaostajanje u
informacionom razvoju. lanice Evropske unije vedska,
Holandija i Island imaju najvei pristup Internetu (92,5%,
88,6% i 97,6%), dok ovaj pokazatelj za Republiku Srbiju u
junu 2010. iznosi 55,9%, za Hrvatsku 50%, Makedoniju
51%, i Crnu Goru 44,1%, a u odnosu na neke od zemlja
Evropske unije u okruenju je na priblino istom nivou
(Slovenija 64,8%, Maarska 61,8%, Bugarska 47,5%, i
Rumunija znatno ispod navedenog nivoa 35,5%) [7].
Osnovne prepreke u napretku u pogledu informacione
pismenosti i upotrebe Interneta ogledaju se u ivotnom
standardu stanovnitva i kvalitetu telekomunikacionih mrea,
obuenosti osoblja, neprilagoenosti softvera, i sl [5, str.
127
396]. Navedene prepreke je mogue prevazii
sveobuhvatnim merama irenja informaciono-
komunikacionih mrea, pogodnostima za domainstva kao i
subvencioniranjem privrednih organizacija u razvoju ove
oblasti.
Prvi pokazatelj informacione pismenosti koji je mogue
poboljati jeste posedovanje raunara kao osnovnog
tehnikog sredstva koji ima najeu upotrebu kod pristupa
Internetu od kue, a samo posedovanje raunara je i uslov za
razvoja elektronske trgovine. Pokazatelji za Republiku Srbiju
ukazuju da broj raunara po domainstvu ima uzlazan tok u
prethodnih pet godina. U 2007. godine pokazatelji ukazuju
da 34% domainstva raspolau bar jednim raunarom [5, str.
396]. Isti pokazatelj za 2010. godine ukazuje da vie od
polovine domainstava raspolae raunarom i svakodnevno
ga koristi. Ali, u poreenju sa pristupom Internetu, jo uvek
se ne moe rei da sva domainstva koja imaju raunar, isto
tako poseduju i Internet konekciju. Naime, od 50,4%
domainstava sa raunarom 39% raunar koristi da bi
pristupilo Web-u [6, str. 14], odnosno 10% korisnika
raunara svoj PC koristi radi zabave, uenja i obavljanja
radnih zadataka od kue i u druge svrhe koje ne
podrazumevaju korienje Interneta.
S druge strane, veem delu korisnika Interneta u
Republici Srbiji ova tehnologija obezbeuje da od kue
obave e-mail komunikaciju, dobiju nove informacije o robi i
uslugama (i time lake obave kupovinu off-line), prelistavaju
i itaju on-line izdanja novina i asopisa, pretrauju
informacije na Internetu u svrhu uenja, i sl. Iako sve banke,
kao faktor konkurentnosti, svojim korisnicima nude uslugu
Internet bankarstva, tek mali broj korisnika (8,8%) zaista
koristi Internet bankarstvo, od ega populacija izmeu 25 i
34 godine najvie ima poverenja u ovakav vid usluga, a koji
su iz segmenta zaposlenih sa viim i visokim nivoom
obrazovanja [6, str. 29]. Ovaj pokazatelj moe ukazati i na
situaciju u kupovini na Web-u, jer pretpostavka je da je
spremnost korienja bankarskih usluga reciprona
spremnosti korisnika ove tehnologije da obave i kupovinu na
Web-u. S toga, moe se rei da je jo uvek nezadovoljavaju
nivo korienja bankarskih usluga, kupovine i plaanja na
Web-u u Republici Srbiji.
Istraivanja ukazuju da 12% trgovaca na malo koristi
Internet, 22% trgovaca na malo pokazuje spremnost da
postavi on-line prodavnicu na Internetu, dok 54% trgovaca
na malo eli da njihova prodaja ostane u tradicionalnim
osnovama [4, str. 123]. Kada je re o vrsti robe i usluga koje
se najee plasiraju putem Interneta na prvom mestu su
knjige, a znaajnu tranju imaju i sportski proizvodi, kune
potreptine, elektrini aparati, dok se najmanje korisnika
Interneta u Republici Srbiji jo uvek odluuje za kupovinu
hrane i prehrambenih proizvoda. U pogledu polne strukture
potroaa u Republici Srbiji, ene su znaajni kupci kunih
potreptina u domainstvu, dok gotovo celokupan promet na
Web-u zabavnih aplikacija, igara i dodataka za igre obavlja
muka populacija. Struktura robe koja se plasira pokazuje da
osobe sa niim nivoom obrazovanosti imaju uee samo u
kupovini odee i sportskih proizvoda i proizvoda
farmaceutske industrije (40,7% odnosno 59,3%, u odnosu na
srednji nivo obrazovanosti 23,8% odnosno 5,6%, i vii i
visoki nivo obrazovanosti 10,4% odnosno 8,2%) [6, str. 47].
Veina kupaca na Internetu u Republici Srbiji svoje
poverenje daju domaim trgovcima, sa proverenim imenom,
upravo zbog rizika koji je prisutan kada je re o inostranim
elektronskim trgovcima, barijera u elektronskom plaanju i
vremenu dostave naruenog proizvoda koje je znatno due
kada se kupuje iz inostranstva, kao i cene dostave koja esto
premauje cenu samog proizvoda.
4. IMPLEMENTACIJA ELEKTRONSKE TRGOVINE
U REPUBLICI SRBIJI
Donoenjem Zakona o elektronskoj trgovini (29.05.2009.,
Slubeni glasnik Republike Srbije, br 41-09) izgraen je
pravni i institucionalni okvir za razvoj i implementaciju
elektronske trgovine u Republici Srbiji. Zadatak Vlade
Republike je afirmacija i poveanje upravljanja znanjem kroz
intenzivnu edukaciju dravnih organa, organizacija i graana,
kako bi se stvorili preduslovi za pravno ureenje elektronske
trgovine i poveanje poverenja [5, str. 552]. Edukacijom
stanovnitva obezbeuje se osnova za upotrebu elektronske
trgovine, a konstantnim unapreenjem bezbedonosnih mera u
plaanju poverenje u elektronsku trgovinu. Zakonska i
etika pitanja koja se odnose na elektronsku trgovinu, a koje
drava mora obuhvatiti svojim pravnim aktima su [2, str.
284]: pitanje privatnosti, pitanje intelektualnog vlasnitva,
neeljenih komercijalnih elektronskih poruka, pitanje
slobode govora, pitanje zatite potroaa i trgovaca, druga
zakonska pitanja (validnost ugovora, pravne nadlenosti u
trgovini, politika ifrovanja i sl.).
Web prezentacije u Republici Srbiji na prvom mestu nude
osnovne informacije o trgovinskim organizacijama, sa malim
potencijalom razvoja elektronske prodaje. Sa pojavom
Internet kartica koje izdaju banke obezbeen je uslov za
prodaju i plaanje na mrei. Za implementaciju elektronske
trgovine neophodno je obezbediti nesmetan i siguran protok
finansijskih sredstava. Sigurnost sistema plaanja
podrazumeva tehnike i zakonodavne uslove koje je
neophodno sinhronizovati izmeu uesnika koji uspostavljaju
pravne i poslovne odnose u elektronskoj trgovini. Pokazatelji
za Republiku Srbiju ukazuju da organizacije koja se bave
elektronskom trgovinom u veoma malom broju obavljaju i
on-line plaanja, to ukazuje na jo uvek nerazvijene veze
izmeu organizacija i bankarskih institucija. Vie od 60%
trgovaca na malo i veliko u Srbiji obezbeuju pristup i
informisanje o njihovim proizvodima kroz on-line kataloge i
cenovnike proizvoda, a samo 20% obezbeuje i naruivanje
samih proizvoda preko Web sajta [6, str. 104]. Iz iznetog
proizilazi nedovoljna spremnost za implementaciju
elektronske trgovine, ali postojanje institucionalnog osnova
za budui razvoj.
Promet elektronske trgovine u Republici Srbiji u
poslednjih pet godina je u neznatnom porastu, kao i u
zemljama u okruenju, i ne prelazi 10% ukupnog prometa, u
odnosu na SAD gde se oko 70% trgovine obavlja elektronski
i zemalja Evropske unije gde je ona na nivou od oko 40%
ukupnog prometa [3]. U Republici Srbiji je slabo razvijena
B2B elektronska trgovina, dok je u pojedinim trino
razvijenim zemljama B2B elektronska trgovina uslov
poslovanja privrednih organizacija. Kad je re o B2C
128
elektronskoj trgovini oko 200 elektronskih prodavnica
obavlja plasman i plaanje elektronski, pojedini trgovinski
lanci imaju razvijeno elektronsko naruivanje proizvoda
preko sajta uz ogranienja dostave, a odreeni nivo
razvijenosti u Republici Srbiji ima segment turistikih
usluga, kod rezervisanja i kupovine karata.
Izvesno je da elektronska trgovina ima perspektivu kroz
irenje pristupa Internetu kod stanovnitva i ulaganja u ovaj
inovativan nain plasmana kod organizacija. Gotova svaka
organizacija koristi neki vid Interneta ili pak sprovodi
pasivnu strategiju elektronske trgovine postojanjem Web
prezentacija. Sa poveanjem broja korisnika Interneta, veom
informisanou kupaca o nainu kupovine i plaanja,
kreiranjem interaktivnih elektronskih prodavnica, jaanjem
poverenja u elektronsku trgovinu sprovoenjem Zakona o
elektronskoj trgovini, obezbeuje se rast primene i
implementacija elektronske trgovine u Republici Srbiji.
5. ZAKLJUAK
Zahvaljujui implementaciji elektronske trgovine
obezbeuje se celokupna konkurentnost privrede Republike
Srbije na globalnom tritu. Sagledavanjem ekonomskih,
tehnolokih i sociolokih faktora mogu je uvid u
implementaciju elektronske trgovine i kreiranje konkretnih
strategija koje e dovesti do komparativnih prednosti i koristi
koje mogu imati pojedinci, trgovinske organizacije, a samim
tim i Republika Srbija. Prepreke se prevazilaze
sveobuhvatnim merama irenja informaciono-
komunikacionih mrea, pogodnostima za domainstva kao i
subvencioniranjem privrednih organizacija u razvoju ove
oblasti. Veina kupaca na Internetu u Republici Srbiji svoje
poverenje daju domaim trgovcima, sa proverenim imenom,
upravo zbog rizika koji je prisutan kada je re o inostranim
elektronskim trgovcima, barijera u elektronskom plaanju i
vremenu dostave naruenog proizvoda koje je znatno due
kada se kupuje iz inostranstva, kao i cena dostave koja esto
premauje cenu samog proizvoda. Iz podataka o
informacionoj pismenosti u Republici Srbiji, korienju
Interneta u poslovne svrhe od strane organizacija, navikama
u kupovini na Web-u, kao i prometu elektronske trgovine
moe se uvideti nedovoljna spremnost za implementaciju
elektronske trgovine, ali postojanje institucionalnog osnova
za budui razvoj. Perspektiva primene i implementacije
elektronske trgovine u Republici Srbiji obezbeuje se
poveanjem broja korisnika Interneta, veom informisanou
kupaca o nainu kupovine plaanja, kreiranjem interaktivnih
elektronskih prodavnica i jaanjem poverenja u elektronsku
trgovinu sprovoenjem Zakona o elektronskoj trgovini.
LITERATURA
[1] E. Turban, Electronic commerce 2010, Pearson Prentice
Hall, New Jersey, pp. 66, 2010.
[2] J. Konar, Elektronska trgovina, Ekonomski fakultet
Subotica, Subotica, str. 284, 2008.
[3] N. Markovi, Elektronska trgovina: Sluaj Srbija, Biznis i
finansije, br. 44, jun 2008.
[4] S. Lovreta, J. Konar, G. Petkovi, Kanali marketinga -
trgovina i ostali kanali, Centar za izdavaku delatnost,
Ekonomski fakulteta u Beogradu, str. 123, 2011.
[5] S. Lovreta, Strategija razvoja trgovine Republike Srbije,
Centar za izdavaku delatnost, Ekonomski fakulteta u
Beogradu, str. 550-552, 2009.
[6] Upotreba informaciono-komunikacione tehnologije u
Republici Srbiji, 2010., Republiki zavod za statistiku
Srbije, Beograd, 2010.
[7] www.internetworldstat.com, 19.01.2011.

129
 Informacione tehnologije IT'11

PRIMJENA DIZAJNA ORJENTISANOG NA KORISNIKE U RAZVOJU WEB PORTALA ZA

OSOBE SA HENDIKEPOM
APPLICATION OF USER CENTER DESIGN FOR DEVELOPMENT OF WEB PORTAL FOR
PEOPLE WITH DISABILITIES
Jelica Kasalica, Igor Ognjanovi, Sneana epanovi Fakultet za Informacione Tehnologije, Univerzitet Mediteran

Sadraj U radu je predstavljen razvoj Web portala za osobe sa hendikepom. primjenom

metodologije dizajna orjentisanog na korisnike. Primjena ove metodologije podrazumijeva
ukljuivanje korisnika u sve faze razvoja to kao rezultat ima krerianje interfejsa koji je
upotrebljiv za korisnike.
Abstract This paper presents developement of Web portal for peple with disabilities using User
Center Design (UCD) methodologies User-Centered Design (UCD) is a user interface design
process that focuses on usability goals and user characteristics in the design of an interface.

1. UVOD razlike. Osnovni cilj pristupanosti je kreiranje proizvoda

Savremene Web tehnologije omoguile su sasvim nove
naine za pristup informacijama i interakciju. Ovo je od
posebnog znaaja za osobe sa hendikepom koje pomou
Weba imaju mogunost da postanu ravnopravni uesnici u
drutvu. Pristupani Web sajtovi omoguavaju da sadraj
postane dostupan osobama sa razliitom vrstom hendikepa uz
pomo itaa ekrana ili ureaja kao to je dinamika Breilova specifinosti. Savremene Web tehnologije omoguavaju
tastatura. Takoe, Web prua niz drugih mogunosti za osobe
sa hendikepom kao to su uenje ili razmjena informacija.
Naalost, ove mogunosti nisu realnost na Webu. Veliki
broj web sajtova nije pristupaan a mnogi softverski alati za
Web nisu dizajnirani za ljude sa hendikepom. Sve ovo ini
Web resurse nedostupnim za ljude sa hendikepom i
onemoguava ih da postanu ravnopravni uesnici u drutvu.
Poslednjih deset godina ovaj problem postaje prepoznat tako
da je Evropska komisija od 2006. godine [1] uvrstila Web
pristupanost kao jedan od pririteta u postizanju e-inkluzije u
informacionom drutvu. U ovom radu prikazana je
metodologija koju smo koristili za razvoj grafikog
korisnikog interfejsa Web portala koji e biti pristupaan i
upotrebljiv za osobe sa hendikepom. Inicijativu za kreiranje
Web portala pokrenulo je Udruenje mladih sa hendikepom
sa ciljem poboljanja mogunosti za pristup informacijama
svim ljudima sa hendikepom u Crnoj Gori.
Specifinost metodologije koju smo primjenili ogleda se u
tome to smo u realizaciji Web portala aktivno ukljuili i
osobe sa hendikepom. Zahtejvi koje su iznijeli bili su osnov
za iterativni proces projektovanja korisnikog interfejsa. U
cilju postizanja upotrebljivosti Web portala kreirali smo
nekoliko verzija prototipova koji su testirani sa buduim
korisnicima. Na osnovu rezultata testiranja i evaluacije
kreirana je konana verzija Web portala koji je pristupaan i
upotrebljiv za osobe sa hendikepom.
2. WEB PRISTUPANOST I UPOTREBLJIVOST
Pristupanost se u najirem smislu odnosi na mogunost
upotrebe odreenog proizvoda (ureaja, sistema, okruenja ili
procesa) pod razliitim okolnostima, u razliitim sitacijama i
od strane svih ljudi bez obzira na individualne ili socijalne
koji e biti upotrebljivi za sve korisnike pri emu prioritet
moe biti upotrebljivost za osobe sa hendikepom, starije
korisnike, djecu ili neku drugu grupu korisnika sa specijalnim
potrebama.
Kada je rije o pristupanosti Web sajtova (Web
pristupanost, eng. Web Accessibility) postoje odreene
kreiranje resursa (tekst, audio, video) na Web sajtovima u
razliitim formatima tako da oni mogu biti pristupani za sve
osobe sa hendikepom. U tom smislu Web je jedini medijum
koji moe biti dostupan svim korisnicima. Web
pristupanost znai da osobe sa hendikepom mogu da
razumiju i koriste resurse na Web sajtu kao i da vre
interakciju putem Weba.
Kreiranje pristupanih Web sajtova podrazumijeva
dizajniranje upotrebljivog korisnikog interfejsa i primjenu
Web standarda u tehnikoj realizaciji [2]. Standarde za
kreiranje pristupanih Web resursa preporuuje organizacija
W3C (World Wide Web Consorcium) u okviru inicijative za
Web pristupanost [3]. Preporuke ove organizacije
prihvaene su od strane vodeih proizvoaa softvera,
neprofitnih organizacija i ire akademske zajednice.
Mnogo tei zadatak od primjene tehnikih standarda u
kreiranju pristupanog Web sajta je dizajniranje
upotrebljivog korisnikog interfejsa. Internacionalna
organizacija za standarde definie standard ISO 9241-11 u
kojem se upotrebljivost opisuje kao mjera u kojoj proizvod
moe koristiti krajnjim korisnicima da efektno, efikasno i sa
zadovoljstvom ostvare specifine ciljeve u odreenom
kontekstu upotrebe [4]. Upotrebljiv korisniki interfejs ima
presudnu ulogu za uspjeh proizvoda, posebno kada su
korisnici osobe sa hendikepom.
Upotrebljivost korisnikog interfejsa moe se postii
primjenom metodologije dizajna orjentisanog na korisnike
(User Cenetered Design - UCD). UCD u najirem smislu
predstavlja proces dizajniranja u kojem su korisnici aktivno
ukljueni u razvoj proizvoda [5]. Ukljuivanje korisnika u
sve faze razvojnog procesa obezbjeuje da krajnji proizvod
bude dizajniran u skladu sa potrebama korisnika.

130

3. UCD PROCES
Internacionalni standard ISO 13407 [6] pod nazivom
Dizajn orjentisan na korisnike za interaktivne sisteme (ISO
13407: Human-centred design process) opisuje nain za
primjenu UCD-a u razvoju sistema. Ovaj standard definie
konceptualni model, odnosno aktivnosti koje je potrebno
sprovesti u procesu razvoja interaktivnog sistema pri emu
nisu specificirane egzaktne metode koje se primjenjuju u
razliitim fazama.
Slika 1. Faze u procesu UCD-a
Proces UCD-a (slika 1.) odvija se iterativno kroz etiri
faze. Poetna aktivnost je specifikacija konteksta upotrebe
sistema koja podrazumijeva definisanje korisnika sistema,
prikupljanje zahtijeva od strane korisnika kao i definisanje
naina na koji e korisnici upotrebljavati sistem (kada, u
kojim okolnostima, koliko esto i sl.). Zatim se vri
specifikacija zahtijeva za razvoj sistema gdje je potrebno
definisati funkcionalne i nefunkcionalne zahtijeve za razvoj
sistema u skladu sa potrebama korisnika. Kreiranje i
evaluacija dizajna sistema su procesi koji se odvijaju
paralelno kroz niz faza, pri emu svaka faza podrazumijeva
aktivno ukljuivanje korisnika. Dizajn se razvija kroz niz
iteracija od grube skice (Low-Fi prototip) do interaktivnog
prototipa (Hi-Fi prototip) sistema.
UCD je metodologija razvoja sistema koja podrazumijeva
aktivno ukjluivanje korisnika u planiranje, razvoj i dizajn
sistema. UCD se moe okarakterisati kao iterativan proces,
gdje dizajneri nemaju samo zadatak da analiziraju i predvide
nain interakcije korisnika sa sistemom, ve i da testiraju
svoje predpostavke u realnom vremenu sa stvarnim
korisnicima.
Cilj primjene ISO 13407 standarda u razvoju
interaktivnog sistema je kreiranje proizvoda koji je
upotrebljiv za krajnje korisnike to je jedan od osnovnih
zahtijeva u postizanju kvaliteta softvera [7,8,9] .
4. RAZVOJ PROTOTIPA WEB PORTALA ZA
OSOBE SA HENDIKEPOM
Osnovni cilj razvoja Web portala za osobe sa hendikepom
je poboljanja mogunosti za pristup informacijama svim
ljudima sa hendikepom u Crnoj Gori. Kljuni zahtijevi u
razvoju Web portala za osobe sa hendikepom su
pristupanost i upotrebljivost. Iz tog razloga u razvoju Web
131
portala primijenili smo UCD metodologiju koja se zasniva na
ISO 13407 standardu.
U poetnoj fazi izvrili smo specifikaciju konteksta
upotrebe sistema. U tom cilju potrebno je da se definiu
korisnici sistema persone. Presone predstavljaju prototip
stvarnih korisnika. Opis persone obuhvata krau biografiju,
interesovanja kao i ciljeve koje persona eli da ostvari
upotrebom sistema. Persone koje su uestvovale u razvoju
interaktivnog dizajna portala za osobe iz Udruenja mladih sa
hendikepom Crne Gore.
U sledeoj fazi vri se specifikacija zahtijeva sistema na
osnovu potreba korisnika. U ovoj fazi izvreni su intervijui
sa izabranim personama sa ciljem da se objektivno sagledaju
stvarne potrebe i zahtijevi korisnika. U toku intervju
ispitanici su iznijeli miljenja da su osobe sa hendikepom
nedovoljno ukljuene u informaciono drutvo, da ne postoji
dovoljan broj pristupanih web sajtova kao i da putem Weba
teko dolaze do informacija vezanih za obrazovanje i
zaposlenje. Jedan od vanih zahtjeva bio je da portal za
osobe za hendikepom ne smije sadrati previe fotografija i
video materijala jer itai ekrana takve elemente jo uvijek ne
mogu da obrade na pravilan nain i daju taan output
korisniku. Pored toga, ispitanici su izrazili zahtijev da svi
dijelovi Web portala budu u potpunosti prilagoeni, u smislu
mogunosti za mijenjanje kontrasta boja i uveanja ili
smanjenje teksta. Kada je rije o sadraju Web portala dobili
smo razliite odgovore vezane za oblasti koje portal mora
sadrati. Najveem broju ispitanika cilj je bio da na jednom
mjestu moe da pronae to vie informacija od obrazovanja,
zdravlja, zaposlenja, informisanosti pa do zabave.
5. UCD DIZAJN I EVALUACIJA PROTOTIPA
Trea i etvrta faza UCD procesa predstavljaju kreiranje i
evaluaciju dizajna korisnikog interfejsa Web portala. U
treoj fazi UCD procesa definisali smo prvu verziju
navigacionog sistema Web portala (slika 2.) Prethodno smo
pregledali raspoloivu literaturu iz oblasti i izvrili
komparativnu analizu Web sajtova namijenjenih osobama sa
hendikepom u zemlji i okruenju. Osnovne kategorije
navigacionog sistema su: Zaposlenje, Studenti, Zabava,
Zdravlje, Deavanja, Forum i Kontakt.
Slika 2. Prva verzija navigacionog sistema
U toku analize i evaluacije prve verzije navigacionog
sistema korisnici ukljueni u razvoj portala (persone) iznijeli
su zahtjev za proirenjem sadraja Web portala. Na osnovu
toga izvreno je proirenje sadraja i kreirana je druga -

konana verzija navigacionog sistema koji sadri sledee
oblasti: Poetna strana, O nama, Prava osoba sa
invaliditetom, Obrazovanje, Obavjetenje, Zdravlje,
Zaposlenje, Kultura i umjetnost, Smostalni ivot,
Organizacija osoba sa invaliditetom, Pristupanost,
Informacije, Zabava, Forum i Kontakt (slika 3).
Slika 3. Druga verzija navigacionog sistema
Sledei korak u razvoju dizajna Web portala bio je
definisanje low-fi prototipa. Za kreiranje low-fi prototipa
koristili smo mock-up model [10] koji podrazumijeva
kreiranje skica interfejsa na papiru. Ovaj model pogodan je
za upotrebu u ranim fazama razvoja jer je razumljiv krajnjim
korisnicima a ujedno omoguava brze izmjene dizajna
odnosno definisanje pozicije elemenata interfejsa u skladu sa
zahtjevima korisnika.
U testiranju low-fi prototipa Web portala (slika 4.)
uestvovale su prethodno opisane persone kao i tri osobe
razliite starosti, pola, obrazovanja, interesovanja i mjesta
boravka koje predstavljaju sekundarne korisnike [11]. Svim
korisnicima (primarnim i sekundarnim) dodijeljeni su
odreeni zadaci koje je trebalo da izvre na Web portalu
nakon ega su ocjenjivali efikasnost i efektivnost interfejsa
kao kvalitet rasoreda osnovnih komponenti navigacionog
sistema. Zadaci se zasnivaju na prethodno kreiranim
scenarijima upotrebe Web portala. Vano je istai da se u
UCD metodologiji scenarije upotrebe kreiraju dizajneri
zajedno sa korisnicima.
Slika 4. Low-fi prototip korisnikog interfejsa
132
Na osnovu rezultata evaluacije i testiranja low-fi prototipa
kreirali smo prvu verziju hi-fi protipa Web portala (slika5.).
High-fi prototip je interaktivna digitalna verzija prototipa
koja sadri mnogo vie detalja i omoguava analizu
interakcije izmeu korisnika i sistema.
Slika 5. Prva verzija Hi-fi prototipa
Prva verzija hi-fi prototipa je osnova za dalji razvoj,
nadogradnju i kreiranje narednih verzija hi-fi prototipa kao i
konane verzije portala. Na isti nain kao kod low-fi
prototipa, ukljuivanjem korisnika izvrena je evaluacija i
testiranje prve verzije hi-fi protoipa Web portala. Rezultati
testiranja hi-fi prototipa ukazali su da je potrebno izvriti
odreene izmejene koje su se prije svega odnosile na
usklaenost boja, dimenzije i raspored elemenata korisnikog
interfejsa.
Za realizaciju Hi-fi prototipa korien je Joomla! softver i
implementirani su W3C standardi za Web pristupanost.
Prilikom testiranja nisu se javljale greke i korisnici su
dobijali povratne informacije zadovoljavajuom brzinom. Na
slici 6. prikazana je druga verzija hi-fi prototipa Web portala.
Slika 6. Druga verzija Hi-fi prototipa
U daljem radu planirano je konstantno testiranje
pristupanosti Web portala u smislu primjene tehnikih
standarda kao i optimizacija prethodno opisanog rjeenja
Web portala dodavanjem novih modula ili izmjenom
postojeih. Shodno UCD metodologiji korisnici e i u
sledeim iteracijama dizajna imati kljunu ulogu u procesu
testiranja i evaluacije.
6. ZAKLJUAK
UCD je metodologija razvoja sistema koja podrazumijeva
aktivno ukjluivanje korisnika u planiranje, razvoj i dizajn
sistema. Prema ovoj metodologiji ukljuivanjem korisnika u
sve faze razvoja postie se upotrebljivost sistema. U ovom
radu prikazali smo nain za primjenu UCD metodologije za
razvoj Web portala za osobe sa hendikepom.

Kljuni zahtijevi u razvoju Web portala za osobe sa
hendikepom su pristupanost i upotrebljivost. U cilju
postizanja upotrebljivosti Web portala u razvoju smo koristili
UCD metodologiju koja se zasniva na ISO 13407 standardu.
Primjena UCD metodologije omoguila je brz razvoj
prototipa, uklanjanje greaka u ranim fazama razvoja i
kreiranje korisnikog interfejsa koji je upotrebljiv za osobe sa
hendikepom. Upotrebljivost je vaan faktor u postizanju
kvaliteta proizvoda, pa u tom smislu ukljuivanje korisnika u
rane faze razvoja, odnosno primjena UCD metodologije ima
kljunu ulogu.
LITERATURA
[1] Europes e inclusion policy, preuzeto sa
http://ec.europa.eu/information_society/activities/einclus
ion/policy/index_en.htm, 03.02.2011.
[2] Henry, S.L. "Understanding Web Accessibility",
Constructing Accessible Websites. Birmingham, UK:
glasshaus, 2006.
[3] W3C Web Content Accessibility Guidelines (WCAG),
http://www.w3.org/WAI/intro/wcag.php
[4] International Organization for Standardization ISO 9241-
11. Ergonomic Requirements for Office Work with
Visual Display Terminals, Part 11: Guidance on
Usability, 1998.
133
[5] C. Abras, D. Maloney-Krichmar, J Preece: User-
Centered Design. In Bainbridge, W. Encyclopedia of
Human-Computer Interaction. Thousand Oaks: Sage
Publications, 2004.
[6] ISO / IEC. 13407 Human-Centred Design Processes for
Interactive Systems, ISO/IEC 13407: 1999 (E),
1999.
[7] N. Bevan: Quality and usability: a new framework. In:
Achieving software product quality, van Veenendaal, E,
and McMullan, J (eds) Tutein Nolthenius, Netherlands,
2007.
[8] N. Bevan and M. Azuma :Quality in use: Incorporating
human factors into the software engineering lifecycle. In:
Proceedings of the Third IEEE International Software
Engineering Standards, 1997.
[9] Symposium and Forum (ISESS97), ISO/IEC CD 9126-1
Software quality characteristics and metrics - Part 1:
Quality characteristics and sub-characteristics. , pp 169-
179, 1997.
[10] Mock-up model, preuzeto sa http://www.interaction-
design.org/encyclopedia/mock-ups.html, 26.10.2010.
[11] Web sajt projekta Portal za osobe sa hendikepom
https://sites.google.com/site/invalidnostispecijalnepotreb
e/
 Informacione tehnologije IT'11

SIMULACIJA DISPERZIJE VAZDUNIH POLUTANATA SA PRIMJEROM U MATLABU

THE SIMULATION OF AIR POLUTION DISSPERSION WITH MATLAB EXAMPLE
Marinela Lazarevi, Nikola Lazarevi, Radovan Stojanovi, Univerzitet Crne Gore, Elektrotehniki fakultet, Crna Gora
Andrej kraba, Marjan Seneganik, Univerzitet u Mariboru, Fakultet organizacionih nauka u Kranju, Slovenija

Sadraj Modeliranje disperzije vazdunih polutanata vaan je sastavni dio studije uticaja
industrijskih postrojenja na okolinu, kao i postupak za kontinuirano procjenjivanje nivoa
zagaenosti sa stanovita uticaja na okolinu i ovjekovo zdravlje. Dim koji se emituje iz
industrijskih dimnjaka u atmosferu je klasian sluaj koji izaziva zagaenje vazduha. Proces
rasprostiranja dima presudno zavisi od atmosferske okoline, meteorolokih uslova, emisionih
parametara, kao to su atmosferska stratifikacija, inicijalni impuls emisije i temperature, pravac
vjetra i brzina, kao i od turbulentnog ponaanja. U radu je prikazan analitiki Gaussov model za
dijagnozu i prognozu disperzije vazdunih polutanata iz industrijskih izvora takastog tipa.
Simulacioni model je implementiran u MATLABu. Uticaj razliitih parametara kao to su klase
atmosferske stabilnosti i brzina vjetra su uzeti u obzir.
Abstract Dispersion modeling of air pollutants is an important part of impact studies of
industrial plants on the environment, as well as procedures for continuous assessment of pollution
levels from the point of impact on the environment and human health. Smoke that is emitted from
industrial chimneys into the atmosphere is a classic case of causing air pollution. The process of
propagation of smoke definitely depends on the atmospheric environment, meteorological
conditions, emission parameters, such as atmospheric stratification, the initial pulse emission and
temperature, wind direction and speed, and turbulent behavior. The paper presents an analytical
Gaussian model for diagnosis and prognosis of the dispersion of air pollutants from industrial
sources. A simulation model is implemented in MATLAB programming. The influence of different
parameters such as atmospheric stability class and wind speed are considered.

1. UVOD U radu su predstavljeni osnovni simulacioni dijagrami i

ist vazduh je jedan od osnovnih preduslova razvoja i
opstanka ivota na zemlji. Intenzivna industrijalizacija i
ubrzan tehnoloki razvoj u svijetu negativno utiu na njegov
kvalitet. Zbog prekomjernog transporta polutanata,
zagaivanje vazduha danas predstavlja jedan od globalnih
svjetskih problema. Dim koji se emituje iz dimnjaka u
vazduh je klasian sluaj koji izaziva zagaenje vazduha.
Proces rasprostiranja dima presudno zavisi od atmosferske
okoline, meteorolokih uslova, emisionih parametara, kao to
su atmosferska stratifikacija, inicijalni impuls emisije i
temperature, pravac vjetra i brzina, kao i turbulentnog
ponaanja, i drugih faktora. to je vei broj izvora emisije,
rasprostiranje dima i proces dispezije postaje sloeniji.
Modeliranje disperzije vazdunih polutanata vaan je
sastavni dio studije uticaja industrijskih postrojenja na
okolinu, kao i postupak za kontinuirano procjenjivanje nivoa
zagaenosti sa stanovita uticaja na okolinu i ovjekovo
zdravlje. Koritenjem podataka iz dravnih i lokalnih mjernih
stanica za praenje kvaliteta vazduha mogue je utvrditi nivo
zagaenja, ali ne i pravi izvor zagaenja (industrijski
dimnjaci, i dr.) koji bi u incidentnim situacijama mogao
smanjiti emisiju prelaskom na kvalitetnija goriva ili
smanjenjem kapaciteta rada tog izvora [1], [2].
Gaussov model, prikazan u ovom radu, je zbog svoje
jednostavnosti najee koriteni model simulacije disperzije
vazdunih polutanata. Implementiran je u MATLAB-u nizom
programskih funkcija proisteklih iz matematikog modela.
Klase atmosferske stabilnosti su uzete iz Pasquill-
Guifordovih aproksimacija.
ilustracija raspodjele u 3D prostoru i po razliitim profilima
za industrijske zagadjivae takastog tipa. Razmatra se i
problem vie zagadjivaa na razliitim lokacijama.
2. MATEMATIKI MODELI ZA DISPERZIJU
VAZDUNIH POLUTANATA
Modeli disperzije vazunih polutanata su matematiki
opisi ponaanja zagaivaa vazduha u atmosferi. Postoji niz
modela disperzije vadzunih polutanata koji se koriste irom
svijeta za rukovanje irokim spektrom uslova modeliranja.
Najei modeli disperzije vazduha su za stacionarna
stanja, pravolinijski, kao to je Gaussov perjanica model. Ovi
modeli izraunavaju koncentraciju zagaivaa za svaki sat
pod pretpostavkom meteorolokih uslova koji su uniformni
za modelovanu oblast. Zbog stabilnog stanja i pravolinijske
prirode ovih modela, oni se eksplicitno ne raunaju za
zakrivljene putanje perjanice i promenljive uslove vjetra koji
se deavaju u sloenim situacijama disperzije.
U cilju tretiranja ove kompleksne situacije disperzije,
postoje modeli koji tretiraju emisije kao serije oblaka
polutanata (Puffs). Iako ovi modeli zahtijevaju vie
raunarske snage, kao na primjer za praenje oblaka
polutanata koji predstavlja diskretne koliine zagaivaa
tokom vremena, oni imaju prednost jer ukljuuju
meteoroloke uslove (vjetrovi, turbulencija, vertikalna
temperaturna struktura). Pored toga, mogu da se rijee
akumulacija zagaenja prilikom stabilnih uslova, zakrivljena
putanja perjanice, i efekti uzronosti (gdje se prethodni
poloaj perjanice izraunava odreivanjem trenutne pozicije
perjanice). Pravolinijski - Gaussov i model zakrivljene
putanje- Puff su samo dva primjera tipova. Uz ove vrste

134
modela, postoji nekoliko varijanti koje su posebno y: poprena udaljenost od ose dimne perjanice, (m),
dizajnirane za jedinstvene situacije, kao to su hemijske H: efektivna visina dimnjaka na udaljenosti x od
transformacije i za gasove tee od vazduha. Matematiki dimnjaka, (m), H = hs + h
modeli ukljuuju jednostavne i sofisticirane modele koji y: standardna devijacija koncentracije emitovane
opisuju procese u vie detalja. Ovi modeli zahtijevaju vie supstance u horizontalnom smjeru na udaljenosti x od
resursa, strunost podeavanja, pokretanje i tumaenje izlaza. dimnjaka, (m),
Postoji irok spektar modela i tipova sloenosti koji mogu z: standardna devijacija u vertikalnom smjeru, (m).
biti podijeljeni u tri klase: screening, rafinirane i napredne. Treba napomenuti da je ovo uproteni model. U
Screening modeli su jednostavan i brz nain da se sloenijem sluaju se izraunava h uzimajui u obzir brzinu
procijeni "najgori sluaj" koncentracije koja se moe dima na izlazu iz dimnjaka, njegov popreni presek, ubrzanje
eventualno desiti za datu emisiju. Oni ne zahtijevaju zemljine tee, temperaturu polutanta neposredno po izlasku i
specifine meteoroloke podatake za pojedine lokacije, po spoljnu temperaturu. Takodje, u jednaini se ne uzima efekat
satu, kao ulaz, ve su ugraeni meteoroloki podaci matrica refleksije od povrine zemlje u kojem sluaju se dodaje jo
koje predstavljaju spektar razliitih kombinacija jedan eksponencijalni lan po principu ogledanja [2].
meteorolokih uslova koji bi se mogli eventualno desiti.
Rafinirani modeli ukljuuju detaljniji tretman
atmosferskih procesa, zahtijevaju vie ulaznih podataka, i
obezbjeuju prostor i vrijeme raspodjele koncentracije (ili
taloenja). Rafinirani modeli ukljuuju vie realizma (fizike i
meteorolokih unosa) u cilju predvianja koja su specifina
za lokaciju i blii su realnosti (teoriji) od screening modela
predvianja.
Napredni modeli ukljuuju sveobuhvatne tretmane za
meteorologiju, emisiju i hemiju i zahtijevaju znaajnu
ekspertizu i resurse raunara za podeavanja, pokretanje i
interpretaciju rezultata.
Osim toga, modeli se dijele s obzirom na dalekosenost.
Tako se za modelovanje regionalne disperzije (domet do
1000 km) koriste Eulerov ili Lagrangeov model, dok se za
modelovanje lokalne disperzije (domet 50 -100 km) koristi
Gaussov model disperzije.
Za modelovanje lokalne disperzije-do 100 km od izvora -
koristi se Gaussov model disperzije. U Gaussovom modelu Slika 1 : Izgled zvonastog oblika raspodjele koncentracija u
pretpostavlja se da supstance koje se emituju ne uestvuju u poprenom presjeku na nekoj nizstrujnoj udaljenosti od
hemijskim reakcijama u atmosferi, da su iz izvora noene izvora (dimnjaka).
vjetrom pravolinijski, i da se mijeaju s okolnim vazduhom i
u vertikalnom i u horizontalnom pravcu. Uz te pretpostavke
njihove koncentracije slijede normalnu Gaussovu raspodjelu. 4. GAUSSOVI KOEFICIJENTI DISPERZIJE I
ATMOSFERSKE KLASE STABILNOSTI
3. MATEMATIKI MODELI ZA DISPERZIJU
VAZDUNIH POLUTANATA U Gaussovom modelu disperzija vazdunih polutanata u
. horizontalnom i vertikalnom pravcu se deava jednostavnim
U razvoju Gaussovog modela polazi se od Fickian-ovih irenjem dimne perjanice u smjeru vjetra.
[2] jednaina za turbulentni transfer u atmosferi, proirenih Parametri y i z opisuju horizontalnu i vertikalnu
na tri dimenzije (x,y,z), izraz 1. Rjeavanjem tih jednaina se disperziju polutanata na raznim udaljenostima niz vjetar od
dobija koncentracija polutanata kontinuirano emitovanih iz izvora, kao funkcija razliitih atmosferskih uslova stabilnosti.
dimnjaka: Tako izraunate koeficijente koristimo za izraunavanje
koncentracija polutanata pomou dobijenih funkcija
raspodjele. Pasquill je koritenjem eksperimentalnih podataka
postavio 6 tipova atmosferskih uslova, poevi od
najnestabilnije do stabilne atmosfere, nazvanih A, B, C, D, E
i F, tzv. klase stabilnosti. Koeficijente atmosferske disperzije
(1)
prema Pasquill-Guiford-ovim klasama stabilnosti postavio je
Turner (1995) za koritenje u Industrial Source Complex
gdje je:
(ISC) modelu disperzije razvijenom kod USEPA-e (1995). U
q: koncentracija polutanata u atmosferi u taki (x,y,z),
radu je koritena Tabela 1, za Pasquillove kategorije[2].
(g/m3),
Q: emisija polutanata, (g/s),
u(z): brzina vjetra na efektivnoj visini z emisije, (m/s),

135
 Tabela 1 : Jednaine za izraunavanje koeficijenata disperzije u zavisnosti od klasa stabilnosti.
.
Tendencija da se odupre ili pobolja vertikalno kretanje
atmosfere i samim tim turbulencija se naziva stabilnost
atmosfere. Stabilnost se odnosi na promjene temperature sa
visinom i brzinom vjetra. Stabilnost atmosfere izuzetno utie
na intenzitet procesa turbulentnog mijeanja u prizemnom
sloju. Neutralna atmosfera niti pojaava niti spreava
mehaniku turbulenciju,. Nestabilna atmosfera poboljava
turbulencije, pa je irenje polutanata znatno bre, to dovodi i
do brzog pada koncentracije, dok stabilna atmosfera spreava
mehaniku turbulenciju, U stabilnoj atmosferi ovaj proces je
slab i svodi se na difuziju stranih materija, odnosno disperziju
polutanata. Turbulencija u atmosferi je daleko najvaniji
parametar koji utie na disperziju polutanata. to je vea
nestabilnost atmosfere, vea je disperzija. Klase stabilnost su
definisane za razliite meteoroloke situacije, koje
karakteriu brzina vjetra i sunevog zraenja tokom dana i
pokrivenost oblacima u toku noi. Za odreivanje stepena
stabilnosti atmosfere koristi se metoda Pasquill-ovih klasa
stabilnosti, prikazana u Tabeli 2.
Tabela 2: Pasquill-ove klase stabilnosti (definisane by Turner ).
136
5. MATLAB ANALITIKO RJEENJE
Gaussov model disperzije je simuliran u Matlabu [3]. Za
tu svrhu su napravljene posebne funkcije. Razmatran je
industrijski dimnjak koji se moe nalaziti na lokaciji (xp,yp).
Pretpostavlja se da je povrina tla ravna, z=0. U programu
se zadaju i granice koordinata x i y (xmax, ymax), kao i ostali
parametri, brzina vjetra, visina dimnjaka i emisija polutanata.
Na slikama 2. i 3. su prikazani dijagrami raspodjele
koncentracije vazdunih polutanata iz takastog izvora na
nivou zemlje za razliite sluajeve u sluaju jednog dimnjaka,
dok slika 4. daje raspodjelu koncetracije za dva izvora na
razliitim lokacijama (multisoursing) i pod razliitim
vremenskim uslovima.
Na slici 5. prikazan je blok dijagram modela.
Slika 2: Vremenski uslovi A, Q=5 g/s,
u=1m/s,H=50m,xp=100m, yp=200m, xmax=1000m,
ymax=400m, 3D prikaz raspodjele koncetracije (gore
lijevo), konturni prikaz (gore desno), koncetracija po x
osi za y=200m (dolje lijevo), koncetracija po y osi za
x=250m i 500m (dolje desno).
 6. ZAKLJUAK

U radu je prikazan i primijenjen sloeni raunarski model

disperzije polutanata iz industrijskih izvora. Kod je napisan u
MATLAB-u, a predstavljeni su rezultati simulacije u cilju
verifikacije. Matematiki model baziran je na Gaussovom
modelu za disperziju vazdunih polutanata iz kontinuiranog
takastog izvora. Gaussov model se veoma iroko koristi za
procjenu lokalnog nivoa zagaenja. Nekoliko primjera o
efektima meteorolokih parametara na disperziju polutanata,
kao to su brzina vjetra, temperatura vazduha, atmosferska
stabilnost su ilustrovane pomou programa. Program se moe
koristiti kao sredstvo za obuku tokom studije zagaenja
vazduha kao i za prikazivanje efekata temperature vazduha,
koeficijenata disperzije, izlazne temperature, visine dimnjaka,
izlazne brzine, brzine vjetra, i izlazne koncentracije na
disperziju polutanata.
Slika 3: Vremenski uslovi D, Q=5 g/s, u=1m/s,
H=50m, xp=10m, yp=200m, xmax=1000m,
ymax=400m, 3D prikaz raspodjele koncetracije (gore LITERATURA
lijevo), konturni prikaz (gore desno), koncetracija po x
osi za y=200m (dolje lijevo), koncetracija po y osi za [1] Industrial Source Complex (ISC3) Dispersion Models,
x=250m i 500m (dolje desno) EPA-454/B-95-003b, 1992.

[2] P. Aarne Vesilind, J. Jeffrey Peirce and Ruth F. Weiner.

Environmental Engineering. Butterworth Heinemann,
1994.

[3] Matlab - Modelling, Programming and Simulations-

Edited by Emilson Pereira Leite, 2010.

[4] Guidelines For Air Quality Dispersion Modelling in

British Columbia, 2008.

[5] Stern, A.; Boubel, R.; Turner, D.; Fox, D.,

Fundamentals of Air Pollution, 1984.

[6] U.S. E.P.A., U.S. Environment Protection Agency.

<www.epa.gov>

Slika 4: Raspodjela kon. za sluaj 2 izvora.

Superpozicija.

ZAHVALNOST: Rad je pomognut Bilateralnim projektom

izmedju Crne Gore i Slovenije Razvoj simulacionih
modela disperzije tetnih zagadjivaa u procesu
reavanja kriznih situacija.

Slika 5: Blok dijagram modela

137
 Informacione tehnologije IT'11

MOGUNOSTI PRIMENE E-OBRAZOVANJA U ZDRAVSTVU

THE POSSIBILITIES OF THE E-LEARNING APPLICATIONS
IN THE HEALTHCARE SYSTEM

Milovan Obradovi, Vojnomedicinska akademija, Beograd

Sadraj E-obrazovanje ima svoju tradiciju s podrkom u modernoj tehnologiji i tako postaje
znaajan element celoivotnog obrazovanja. S uvoenjem informaciono komunikacionih
tehnologija u obrazovni sistem moemo uticati na efikasnost obrazovanja, usavravanje
posredovanja znanja na razliite naine koji eliminiu barijere vremena i prostora. U zdravstvenom
sistemu potrebni su efikasni naini i razliite mogunosti koje e prepoznati potrebe i biti garancija
kontinuiranog profesionalnog razvoja zaposlenih u oblasti obrazovanja. Razvoj savremene
informaciono komunikacione tehnologije, sve vea otvorenost i spremnost strunih radnika da slede
nova informaciona reenja, formiraju pogodnu klimu za uvoenje e-obrazovanja u zdravstveni
sistem.
Abstract E-learning, with its own tradition and supported by modern technologies, is becoming
an important element in the all-life education. With the introduction of information and
telecommunication technologies into the education system, we can influence the effectiveness of
learning and improve the mediation of knowledge in different ways, abolishing time and space
obstacles. In the healthcare system, we are looking for the effective ways and possibilities which will
follow the needs and guarantee the continual professional development of those who work in the
education system. The development of modern information and telecommunication technologies,
growing openness and readiness of employees to follow the new informational solutions, form a
suitable environment for the introduction of the e-learning in the healthcare system.

1. UVOD oblasti dijagnostike i leenja, uvoenja novih hirurkih

Razvoj i usavravanje informaciono komunikacionih
tehnologija (IKT) zauzimaju znaajno mesto u svim
segmentima ljudske delatnosti, pa tako i u obrazovanju.
Obrazovanje, kao jedan od najvitalnijih interesa svakog
pojedinca i oblast od posebnog drutvenog interesa razvojem
Interneta dobilo je nove podsticaje. Klasine metode
obrazovanja sada se pomou IKT i Interneta, mogu dopuniti
novim elektronskim i interaktivnim mogunostima ime ga
ine delotvornijim i kvalitetnijim. IKT omoguavaju potpuno
drugaiji nain komunikacije i nezavisnost od vremena i
prostora, uenje mimo utvrenog prostora, usvajanje
edukativnih sadraja na jednostavniji i zanimljiviji nain to
su sigurno prednosti e-obrazovanja u odnosu na klasini nain
obrazovanja.
Na fakultetima, institutima i drugim obrazovnim
institucijama stalno se trae efikasni naini i razliite
mogunosti koje e omoguiti potrebu i garanciju
kontinuiranog profesionalnog razvoja radnika svih profila.
Razvoj savremenih IKT, sve vea otvorenost i spremnost
uenika, studenata i zaposlenih radnika da koriste nove
trendove korienja informacionih tehnologija, stvara
pogodnu klimu za uvoenje e-obrazovanja. E-obrazovanjem
se u obrazovnom procesu sistematski eliminiu razliite
prepreke a klasini naini obrazovanja upotpunjuju novim
sadrajima i oblicima oslonjenim na IKT. Zbog niza prednosti
(fleksibilnost vremena i mesta obrazovanja) e-obrazovanje
postaje efikasan i ekonomian nain obrazovanja i uvodi se
kao kvalitetna dopuna tradicionalnom obrazovanju i
usavravanju.
Potrebe za permanentim obrazovanjem u zdravstvu
proizilaze iz injenice da se u ovoj oblasti deavaju veoma
frekventne promene u oblasti istraivanja i novih otkria u
metoda, uvoenja novih sofisticiranih tehnologija, otkria i
uvoenja u humanu upotrebu novih lekova i dr. injenica je
da su zdravstveni radnici, posebni mlai, u procesu
obrazovanja ve koristili IKT i da u dobroj meri shvataju
njihove mnogobrojne prednosti i mogunosti. Procenjuje se
da postoji njihova spremnost da uestvuju u programima
usavravanja koji bi bili pripremljeni u obliku e-obrazovanja.
Stoga za zdravstvo e-obrazovanje ima svoj smisao i punu
opravdanost. Opremljenost zdravstvenih ustanova
savremenim IKT i kvalitetan prikljuak na Internet su
preduslov za e-obrazovanje kao podrku potrebama daljnjeg
strunog usavravanja i permanentnog obrazovanja.
2. RAZVOJ E-OBRAZOVANJA
E-obrazovanje je vrlo irok pojam koji podrazumeva
razliite oblike korienja IKT u obrazovanju. U strunoj
literaturi i na Internetu mogu se pronai mnoge definicije
pojma e-learning kojima njihovi autori nastoje objasniti o
kakvoj se kombinaciji tehnologije i obrazovanja radi.
Analizom i uporeivanjem navedenih definicija moemo
izvesti zakljuak da je e-obrazovanje proces u kome se
izvode obrazovni programi, isporuuju edukativni sadraji i
ostvaruje potrebna interakcija izmeu uesnika uz pomo
IKT i Interneta u uionici ili na udaljenosti. E-obrazovanjem
moemo nazivati i objavljivanje nekih obrazovnih materijala
na Internetu ili intranetu ustanove iji polaznici dolaze
redovno na nastavu u uionicu, ali i programe koji se u
potpunosti odvijaju putem Interneta i iji se polaznici i
nastavnici nikad nee sresti. Pod e-obrazovanjem dakle,
podrazumevamo celokupnu informatiku podrku
obrazovnom procesu, gde su IKT primenjene delimino ili u
celini izmeu nastavnika i uenika, gde se kod formiranja
virtuelne okoline za uenje uvaava sadraj, oblik i
komunikacija.

138
 Ako proces obrazovanja u celini posmatramo kao skup
svih vrsta obrazovanja: klasinog, obrazovanja na daljinu i e-
obrazovanja i njihovih kombinacija onda se njihovi odnosi
mogu dati kao na Slici 1. U preseku obrazovanja na daljinu i
e-obrazovanja nalazi se onlajn obrazovanje na daljinu koje je
je ui pojam od e-obrazovanja, a podrazumeva obrazovne
programe koji se u potpunosti ili u najveem delu zasnivaju
na upotebi Interneta u nastavnom procesu. Ta dva pojma
nemaju isto znaenje, jer postoji obrazovanje na daljinu koje
nije e-learning (dopisno, putem radija, televizije i sl.) kao to
postoji e-learning koji nije obrazovanje na daljinu (pojedine
nastavne aktivnosti izvode se online, ali je ostatak nastave u
tradicionalnoj uionici.
Obrazovanje Online
E-obrazovanje
na daljinu obrazovanje
Slika 1. Struktura obrazovanja
Iz definicija e-obrazovanja jasno proizilazi da ono ne
podrazumeva samo sprovoenje obrazovnog procesa na
daljinu i fiziku razdvojenost uesnika uz pomo IKT, ve
obuhvata i upotrebu IKT kao sastavnog dela ili dopune
klasinog obrazovanja. Neki autori preciziraju da postoje dve
vrste e-obrazovanja i to [1]:
- Meovito ili hibridno uenje ili nastava (hybrid learning,
blended learning, mix-mode) koje predstavlja kombinaciju
klasine nastave u uionici i nastave uz pomo IKT,
- Online obrazovanje, kao "isto" (pure e-learning) e-
obrazovanje, koje predstavlja oblik nastave u kojem
studenti ue samostalno u online reimu, tj. obrazovanje na
daljinu uz pomo IKT.
Obrazovanja na daljinu na univerzitetima zapoelo je
krajem 18. veka u SAD kada je pokrenuto obrazovanje putem
dopisnih kola. Dopisne studije bile su namenjene
stanovnitvu iz ruralnih podruja koje nije bilo u mogunosti
da pohaa predavanja. Tokom 19. veka ovakav oblik
obrazovanja proirio se i na Europu. Prava revolucija je
nastupila sa razvojem World Wide Weba 1995. godine,
pojava elektronske pote, multimedije i dr.
U zemljama s dugom i bogatom tradicijom obrazovanja na
daljinu e-obrazovanje se razvilo kao njegova trea i etvrta
generacija. Dananja peta generacija obrazovanja na daljinu
koristi IKT, web, mail, Internet idr. ime su u drugi plan
potisnuti svi ranije kolrieni medijumi (papir, audio i video
kasete, diskete, CD, DVD). Obrazovne institucije koje se
bave obrazovanjem na daljinu svojim polaznicima udbenike
i materijale vie ne dostavljaju ve ih objavljuju na Internetu.
E-obrazovanje omoguava kvalitetan nain komunikacije
na relacijama polaznik - polaznik; polaznik - nastavnik;
polaznici - nastavnik. Da bi e-obrazovanje bilo uspeno
neophodni su sledei oblici komunikacije:
- elektronska pota
139
- audio/video zbog stvaranja pravog kontakta sa
polaznicima
- trenutna razmena poruka putem mrenih foruma - voene
diskusije.
E-obrazovanje na univerzitetima u svetu je najee
prisutno u kombinovanom obliku, predavanja u uionicama i
online predavanja. Stalno se poveava broj fakulteta koji
imaju delove ili cele on-line osnovne, poslediplomske studije
i specijalizacije za zaposlene u preduzeima i institucijama.
Sve veu primenu e-obrazovanje nalazi u privredi gde je
'imperativ znanja' bitan uslov privrednog razvoja. Stalno
struno usavravanje zaposlenih danas je nezaobilazan
segment uprave svakog preduzea koja eli ostati
konkurentna na tritu. E-obrazovanje omoguuje upravi
kompanije da tano zna ta e zaposleni uiti i koliko je
vremena potrebno za savladavanje odreenog programa.
3. POTREBE ZA OBRAZOVANJEM
USAVRAVANJEM U ZDRAVSTVU
injenica je da u budunosti nee biti toliko vano
posedovati diplomu kao znak da ste "akumulirali jednu
koliinu znanja, vetina i sposobnosti" koliko e biti vano ta
znanja, te vetine i te sposobnosti stalno menjati i obnavljati.
Realna je konstatacija da drutvo u kome ivimo se esto
naziva informaciono drutvo i predstavlja drutvo brzih
promena koje je zasnovano na znanju. Tu je takoe i itav
niz novih sposobnosti koje ne vae samo za uenike i
studente ve i za svakog zaposlenog, a koje u informacionom
drutvu postaju deo strunog znanja bilo koje vrste. To su pre
svega komunikacione vetine, sposobnost za samouenje i
samoobrazovanje, socijalne vetine, sposobnost za timski
rad, sposobnost prilagoavanja promenama - fleksibilnost,
sposobnost kritikog miljenja, sposobnost da se pronae i
obradi informacija. Budunost obrazovnih sistema zasniva se
na sposobnosti za samouenje - to je njegov najbitniji
element a e-learning tu ima veliku ulogu. U jednom od
dokumenata Evropskog saveta kae se da obrazovanje na
daljinu Internetom nije paralelan proces ve da predstavlja
deo efikasne integracije info-komunikacionih tehnologija u
obrazovanje i obuku [2, 3].
Celoivotno uenje define se kao aktivnost uenja tokom
celog ivota sa ciljem unapreivanja znanja, vetina i
sposobnosti unutar line i poslovne perspektive. Celoivotno
uenje podrazumeva:
- Sticanje i osavremenjivanje svih vrsta sposobnosti,
interesa, znanja i kvalifikacija i aktivno uee u svim
sferama drutvenog i ekonomskog ivota i na taj nain na
sopstvenu budunost.
- Uvaavanje svih oblika uenja kroz formalno (klasian
vid nastave) i neformalno obrazovanje (npr. usavravanje
vetina potrebnih na radnom mestu ili za napredovanje u
karijeri).
Medicinsko usavravanje je utemeljeno na tradiciji
stalnog usavravanja lekara i dr. zdravstvenih radnika i
sastavni je deo njihove etike odgovornosti. Ono obuhvata
sve obrazovne procese kojima se obnavlja, razvija i
pospeuje spremnost za primenu u svakodnevnom radu. Da
bi se to moglo ostvariti neophodan je dobro organizovan
sistem edukacije, sa veom dostupnosti nastave i veom
uspenosti. Nesporna je injenica da su zdravstveni radnici
zainteresovani za kontinualno usavravanje i licenciranje.
Ovo podrazumeva da zdravstveni sistem mora imati efektivan
i efikasan sistem za stalnu nadogradnju tih znanja kroz
koncept trajnog usavravanja, koji e ga pretvoriti u sistem
baziran na znanju, to u osnovi ima razvoj i primenu IKT koje
su najvitalnija snaga neophodna za promene u trajnom
obrazovnom procesu u zdravstvu.
Informacije o pojedinim oboljenjima takoe mogu
rasteretiti rad lekara. Ako bi ovi i slini sadraji bili dostupni
korisnicima time bi se utedelo vreme lekarima i
zdravstvenim radnicima na davanju irih objanjenja. Ovi
sadraji moraju biti pisani na popularan nain, moraju biti
razumljivi i laki za prihvatanje.
Informacije za dostignua savremene medicine, nova
visokosiofisticirana medicinska oprema, novi proizvodi
farmaceutske industrije, podaci o elektronskim bazama
podataka i asopisima iz medicine, zdravstvenim,
univerzitetskim i istraivakim institucijama u svetu,
meunarodnim udruenjima su potrebne zdravstvenim
radnicima.
Informacije o lekovima su uvek bile interesantne za
pacijente ali i za lekare i farmaceute. Kada se od lekara
oekuje da propisuje lekove polazei od preciznih informacija
o bolesniku i lekovima onda taj proces koji mora biti
utemeljen na vrstim dokazima.
Potrebe za usavravanjem u zdravstvenom sistemu postoje
i za menadere na svim nivoima. Obino se radi o ljudima
ije je osnovno i specijalistiko obrazovanje vezano za
zdravstvenu zatitu a vremenom su postavljeni na rukovodee
pozicije ili imaju interese za time. Potrebe za znanjima se
odnose na to kako upravljati resursima (kadrovi, kapaciteti,
medicinska oprema, lekovi i sanitetski materijali, finansijska
sredsta) koji su im stavljeni na raspolaganje.
Obaveze za sticanje i obnavljanje licence primoravaju
zdravstvene radnike da se struno usavravaju, objavljuju
naune i strune radove i stiu struna i akademska zvanja.
Svaka od navedenih aktivnosti se vrednuje odgovarajuim
brojem bodova od strane lekarske komore. Osnovu za trajno
medicinsko usavravanje moraju obezbeivati institucije
zdravstvenog sistema posredstvom medicinskih fakulteta koji
e obezbeivati edukativne sadraje (multimedijalnog tipa) u
obliku seminara koji e se, pored ostalog, nalaziti i odravati
na web-u.
Veoma bitni sadraji na sticanju i obnavljanju licenci
odnose se na uee (sa i bez radova) u radu naunih i
strunih skupova u zemlji i inostranstvu, edukativnim i
drugim seminarima, predavanjima i dr. O svemu tome treba
biti blagovremeno i potpuno informisan.
U svetu i kod nas predviene su odreene aktivnosti za
kontinuiranu medicinsku edukaciju (KME) koje se vrednuju
za pojedince ime oni stiu prava na dobijanje ili obnavljanje
licenci za rad. U naem sistemu je dovoljno biti prisutan na
programima za KME i za to dobiti potvrdu, bez provere
usvojenosti ikakvog znanja. Sa uvoenjem e-obrazovanja u
140
KME stvaraju se uslovi za dostupnost i ravnopravan tretman
za sve polaznike programa i proveru kao potvrdu uspenosti.
4. E-OBRAZOVANJE U ZDRAVSTVU
Ciljna grupa e-obrazovanja u zdravstvenom sistemu ine
zdravstveni radnici. Ono to oni treba da dobiju jeste
udobnost studiranja, fleksibilnost, racionalno korienje
vremena, relativno niske cene usavravanja, obrazovanje na
daljinu, uenje i savladavanje obrazovnih programa sa posla
ili od kue i dr. U odnosu na tradicionalno obrazovanje i brze
promene koje prate zdravstvenu struku ovde se gradivo moe
lake osavremenjavati i bre se mogu dobiti nove
informacije.
Prilikom uspostavljanja e-zdravstva treba poi od stvarne
situacije u ovoj oblasti u zemlji i u inostranstvu imajui pri
tome i viziju razvoja u budunosti. Osnovni ciljevi e-
obrazovanja u okviru e-zdravstva bi trebali biti:
- podrka medicinskoj obuci, obrazovanju i istraivanju
- poveavanje transparentnosti i dostupnosti informacija
putem elektronskih publikacija i propisa i odluka
(zakoni, pravilnici i sl.)
- olakan pristup novim saznanjima u nauci i struci i
sadrajima od lokalnog znaaja radi podsticanja
istraivanja u oblasti zdravstvene zatite i programa
prevencije
- smanjenje odsutnosti sa posla i smanjenje trokova
obrzovanja.
Analizom mesta i uloge inilaca zdravstvenog sistema i
njegovog okruenja mogu se identifikovati sledei subjekti i
komponente e-obrazovanja:
- Ministarstvo zdravlja,
- Zdravstvene ustanove,
- Zdravstveni radnici,
- Obrazovne istitucije,
- IKT,
- Informacije.
Svaki od navedenih subjekata ima svoje interese na planu
ostvarivanja zdravstvene zatite, upravljanja zdravstvenim
sistemom, upravljanju ljudskim resursima, finansiranja,
usavravanja za pruanja usluga ili napredovanja u karijeri
idr. Dravna uprava treba da omogui stvaranje i pristup
zajednikim bazama podataka i centralnim registrima to
predstavlja osnovu za sve druge elektronske javne usluge [3].
U funkcionisanju zdravstvenog sistema sree se veliki
broj razliitih modela komunikacije i to: G2G, G2B, G2C,
B2B, B2C, C2C i B2E. Za e-obrazovanje najzastupljeniji
modeli su B2C i C2C jer se njima u najveoj meri
zadovoljavaju potrebe korisnika zdravstvene zatite i potrebe
zdravstvenih radnika.
Sve aktivnosti u zdravstvenom sistemu koje treba
preduzeti moraju biti usmerene na:
- planiranje i organizovanje razvoja e-obrazovanja
- stvaranje odgovarajueg okruenja za razvoj e-
obrazovanja
- razvoj obrazovnih programa i sadraja e-obrazovanja.
Planiranje i organizovanje razvoja e-obrazovanja mora biti
bazirano na iskustvima razvijenog sveta i zahteva dobru
organizacionu infrastrukturu, preciznost, efikasne mehanizme
izvravanja i dobru koordinaciju svih uesnika. Detaljan
strateki plan za razvoj e-uprave je okvir za izradu plana
razvoja e-obrazovanja koji e pokrivati vremenski okvir od
najmanje pet godina. U sklopu dravnih organa i zdravstveni
sistem treba da izradi i usvoji detaljan plan e-
obrazovanja koji se zasniva na planu razvoja e-uprave i e-
zdravstva.
Ako je cilj dostupnost informacija i znanja kroz procese
obezbeenja IKT podrke onda je najcelishodnije
organizovati referentnu ustanovu koja e biti nosilac svih
aktivnosti obezbeenja e-obrazovanja u zdravstvenom
sistemu. Ovakvom organizacijom e-zdravstvo se kroz
centralizovanu podrku obezbeuje pouzdana funkcija za sve
korisnike zdravstvene zatite i zdravstvene radnike u
zdravstvenim ustanovama. Centralizovano planiranje i
implementacija imaju prednost i na planu obezbeenja
potrebnih finansijskih sredstava.
U razvoju e-obrazovanja kritian faktor je osiguranje
potrebnog broja i kvaliteta kadrova koji bi nosili i
realizovali proces razvoja i odravanja ovih servisa.
Kvalitetni i dovoljno motivisani kadrovi vremenom postaju
kljuna karika u funkcionisanju i kvalitetu e-zdravstva i
promocije njihovog znaaja u podrci svakodnevnom radu
lekara u zdravstvenoj zatiti.
5. EFEKTI E-OBRAZOVANJA U ZDRAVSTVU
Iskustva iz medicinske prakse koordinirana i razmenjena
izmeu polaznika predstavljaju najefikasniji nain sticanja
znanja jer omoguavaju razmenu velikog broja raznovrsnih
informacija. Obrazovni programi za zdravstvene radnike
zasnovani na IKT podrazumevaju korienje Interneta kao
neke biblioteke koja nudi ogroman broj izvora informacija iz
celog sveta. To je ono to zdravstveni radnici nisu mogli
dobiti preko drugih medija (TV, radio...) koji su bili tako
organizovani da iz jednog centra potiu sve informacije i idu
ka velikom broju korisnika, dok na Internetu postoji veliki
broj potvrenih i verifikovanih proizvoaa obrazovnih
programa iz oblasti zdravstva. To je uslovilo i postojanje
velikog broja zaposlenih u zdravstvenim sistemima da te
programa koriste.
Efekti koji se mogu postii korienjem e-obrazovanja u
zdravstenom sistemu mogu se svesti na [5]:
1. Uee zdravstvenih radnika u nastavi u bilo koje vreme i
sa bilo kojeg mesta, ime se dovode u poziciju da mogu
pristupati obrazovnim sadrajima materijalima sa mesta i u
vremenu koje njima najvie odgovara.
2. Nepostojanje straha od greke, kod polaznika koji su ranije
zavrili odreene oblike obrazovanja i koji imaju
praktinih iskustava, i postojanje mogunosti da se
slobodno eksperimentie, istrauje i isprobava onako kako
najvie odgovara polazniku.
3. Ukljuenjem u ovakve oblike obrazovanja polaznici se
dovode u ravnopravan poloaj i niko nije zbog toga
diskriminisan ili privilegovan.
141
4. Ostvaruju se znaajne uteda zbog smanjenja trokova
putovanja to moe biti znaajna stavka jer su i u
razvijenim zemljama ograniena raspoloiva finansijska
sredstva za zdravstveni sistem.
5. Mogunost ukljuenja svih profila zdravstvenih: radnika
od lekara svih specijalnosti, farmaceuta, biologa,
hemiara, medicinskih tehniara, labratorijskih tehniara,
radiologa, administrativnog osoblja, kako bi se svima
omoguilo struno usavravanje i prekvalifikacija.
6. Mogunost prisustva predavanjima ili izvravanju
hirurkih intervencija od strane svetskih strunjaka putem
videokonferenciskog prenosa, gde se moe ukljuiti vei
broj zaposlenih, eliminisati potreba za putovanjem i
odsustvom sa posla.
Potpunom implementacijom e-zdravstva i e-obrazovanja
u zdravstveni sistem zemlje dobija se mnogo. Benefiti
postoje za korisnike zdravstvene zatite, zdravstvene radnike,
zdravstveni sistem, proizvoae raunarske i
telekomunikacione opreme, provajdere, softverske kue,
farmaceutsku industriju, dobavljae i distributere medicinske
opreme, lekova i sanitetskih potronih materijala.
6. ZAKLJUAK
E-obrazovanje se ne moe tretirati izolovano od sistema
obrazovanja. Njegove vetine moraju biti ukljuene u itav
sistem obrazovanja ali i u sve drutvene delatnosti koje
zahtevaju usavravanja zaposlenih. Zbog brojnih promena u
svim segmentima svoje delatnosti zdravstveni sistem mora
biti orijentisan na stalno usavravanje svojih kadrova. Sa e-
obrazovanjem eliminiu se sve prostorne i vremenske
barijere koje bi ograniile zdravstvene radnike da se
obuavaju i usavravaju.
Vreme je da se e-obrazovanje uvede u programe daljnjeg
usavravanja zdravstvenih radnika ali i obrazovnih institucija
koje e te programe stvarati. Evidentne su prednosti e-
obrazovanja koje omoguavaju fleksibilni obrazovni pristup
u odnosu na tempo rada i ivota. Prirodno je oekivati da
struno usavravanje postane dostupnije, da e se poveati
efikasnost i da e se smanjiti trokovi usavravanja. Sve
prednosti koje prua IKT, koja podrava zahteve modernog
obrazovanja, oito nisu dovoljne, potrebna je i motivacija.
Samo tako e e-obrazovanje postati efikasno sredstvo za
sticanje novih znanja i kompetentnosti.
LITERATURA
[1] eLearning - Designing tomorrow's education,
Communication from the commission, Brussels, 2000.
[2] The national E-Health Strategy of Australian, Victorian
Department of Human Services, Melbourne, 2008.
Available at: http: //www.ahmac.gov.au.
[3] T. Miller, M. Nelson, S.Y. Shen., M.J.Shaw, E-
business Management Models, The revere Group,
Deerfield, 2001: Available at:
http://www.citebm.business. ilinois.edu.
[4] E-Learning for Healthcare (Department of Health),
Available at: http:// www.e-lfh.org.uk.
[5] Effective E-learning for Healthcare. Available at:
http://www.allbusiness.com/human-resources.
 Informacione tehnologije IT'11

PREDNOSTI PRIMJENE VIEKRITERIJUMSKOG ODLUIVANJA U IZBORU OPTIMALNE

PONUDE TENDERA
ADVANTAGES OF MULTI-CRITERIA DECISION-MAKING (MCDM) IN CHOOSING
OPTIMAL BID TENDER

Sonja Pravilovi, Denan Struji, Mladen Bukili, Fakultet za informacione tehnologije, Univerzitet Mediteran Podgorica

Sadraj - Upravljanje preduzeem podrazumijeva prihvatanje svih inovacija u oblasti

informacione tehnologije, ali i matematikih metoda i optimizacije, posebno onih u oblasti izbora
odgovarajueg rjeenja koja se odnose na bolje projektovane i savremenije maine, i opremu,
kvalitet, cijenu, uslove i rokove isporuke, odravanja i sl. Izbor efikasne opreme i izvoaa radova
vodi poboljanju cjelokupnog rada preduzea. U donoenju konane odluke uestvuje vie
kriterijuma istovremeno, koji su obino raznorodni i nemaju istu vanost.
Kljune rijei: viekriterijumsko odluivanje, tenderska dokumentacija
Abstract - An enterprise management implicates accepting new innovations in the field of
information technology, as well as of mathematical methods and optimisation, particularly those
in the area of choosing adequate solutions which refer to better designed and more modern
machines, equipment, price, conditions and deadlines of delivery, maintenance, etc. Choosing an
efficient equipment and constructor leads to the improvement of the whole enterprise. More
criteria, which are usually distinctive and of different importance, are simultaneously involved in
making final decisions.
Keywords: multi-criteria decision-making (MCDM), tender documents

1. UVOD optimalnog izbora. Poznate su tehniko-tehnoloke,

Sve sloeniji uslovi poslovanja u sprezi sa velikom
dinaminou okruenja nameu svakom preduzeu potrebu svakog ponuaa. Tenja je da se odredi optimalni, u smislu
za kontinualnim, efikasnim i kvalitetnim poslovnim
odluivanjem.
U procesu donoenja odluke esto postoji neizvjesnost,
neodreenost i nepreciznost ulaznih podataka neophodnih za
donoenje kvalitetnih odluka.
Sloenost, raznorodnost i vieslojevitost procesa
donoenja poslovnih odluka ukazuje na potrebu evaluacije
preduzetih mjera u izboru najboljeg rjeenja. Evaluacija se
bazira na kombinaciji relevantnih kvalitativnih i
kvantitativnih kriterijumskih ocijena to bi trebalo da
pobolja kvalitet donijetih odluka.
Kopleksnost i vieslojevitost procesa odluivanja kod
izbora tenderske dokumentacije zahtijeva viekriterijumski
model za ocijenu predloenih rjeenja, kako bi se izvrilo
meusobno uporeivanje razliitih alternativa po svakom od
usvojenih kriterijuma, a sve u cilju dobijanja konanog ranga
ukupne povoljnosti.
Uspostavljanjem relevantnih kriterijuma i odreivanjem
njihovog relativnog znaaja - teine omoguava se trebaju razraditi su:
izraavanje vieslojevitosti problema koji se rjeava.
Istovremeno se stvara osnova za uporeivanje razliitih
alternativa u smislu ocijene doprinosa u ostvarivanju ukupne
korisnosti, odnosno eljenog cilja preduzea.
Tek sa poznavajem sutine samog problema koji se
rjeava moe se definisati skup relevantnih informacija
potrebnih za sveobuhvatno i objektivno donoenje odluka
kod poslovnog odluivanja i adekvatnih modela odluivanja.
U skoro svakom preduzeu postoji potreba za izborom
odgovarajue tenderske dokumentacije. Postavlja se problem
ekonomske i druge karakteristike tenderske dokumentacije
to boljih karakteristika. Dakle, treba odrediti rang varijanti.
U ovom radu je upravo ukazano na mogunost primjene
viekriterijumskog odluivanja u izboru optimalnog rjeenja
kod izbora tenderske ponude.
Predloena metodologija ogleda se kroz:
odreivanje sistema kriterijuma za ocijenu
alternativnih rjeenja;
odreivanje relativnog znaaja kriterijuma;
kvantifikovanje i/ili fazifikacija kvalitativnih
atributa;
izbor metode za uspostavljanje ranga alternativa;
izbor/razvoj programa za predloenu metodologiju.
Ovakvim pristupom omoguava se donosiocima odluka u
odreenom preduzeu da poveu sve podatke i relacije pri
viekriterijumskoj optimizaciji u jednu racionalnu cjelinu.
Osnovna podruja koja se u tenderskoj dokumentaciji
osnovna uputstva svakom ponuau,
projektni zadatak na osnovi idejnog rjeenja
(idejnog projekta),
osnovne elemente iz investicione studije,
elementi koji se trae od ponuaa,
kriterijum za ocjenu ponuda,
osnovne postavke koncesionog ugovora,
procedure izbora najpovoljnijeg ponuaa i sl.

142
2. ODREIVANJE SISTEMA KRITERIJUMA
IZBORA TENDERA I NJIHOVOG RELATIVNOG
ZNAAJA
Za rjeavanje problema odluivanja prvo je potrebno
definisati sistem kriterijuma, a zatim odrediti njihov relativan
znaaj. Nekad je mogue koristiti proireni pristup s nekom
od metoda grupnog odluivanja:
brainstorming metoda,
nominalna grupna metoda,
metoda uporednog poreenja,
metoda sortiranja karata,
panel metoda,
delfi metoda,
metoda ekspanzije/kontrakcije/ukrtanja.
U konkretnom sluaju vrednovanja kvalitativnih i/ili
kvantitativnih karakteristika raznih ponuda tenderskih
dokumentacija izabran je proireni pristup konceptu delfi
metode koji bi se odvijao u dvije faze:
I faza odreivanje sistema relevantnih kriterijuma za
ocijenu alternativa;
II faza odreivanje relativnog znaaja (teina) usvojenih
kriterijuma.
Istraivake studije su pokazale da je primjena Delfi
metode pogodna za oblasti gdje postoji nedostatak
empirijskih podataka, kao to je to sluaj pri odreivanju
relativnog znaaja kriterijuma po kojima se vri izbor
najpovoljnijeg alternativnog rjeenja za izbor odgovarajue
tenderske dokumentacije pri viekriterijumskoj optimizaciji.
Prvu fazu odreivanje sistema relevantnih kriterijuma
za ocijenu alternativa moe realizovati inicijalni tim
eksperata preduzea koji raspisuje tender, agregacijom
kriterijuma na osnovu prethodnih iskustava, kao i drugih
poznati metoda u svijetu, kao i nizom sastanaka i rasprava
oko izbora skupa kriterijuma iji se uticaj ne moe zanemariti
pri izboru odgovarajue tenderske dokumentacije.
Druga faza proces realizacije Delfi metode pri
odreivanju relativnog znaaja kriterijuma odvija se u vie
koraka i obuhvata niz verifikacija.
Nakon svakog kruga provjera vri se statistika i
kvalitativna obrada procijena svih uesnika.
U zavisnosti od konkretnog problema, odnosno od cilja
koji se eli postii realizacijom Delfi metode razlikuju se i
razliiti pristupi statistikoj obradi podataka.
Primjena proirenog pristupa konceptu Delfi metode, pri
formiranju sistema kriterijuma i ocijene njihovog znaaja,
stvara uslove poboljanja kvaliteta projektovanja
viekriterijumske baze za odluivanje.
Zajednika ekspertska prognoza kvalifikacije teina
kriterijuma dobija se metodoloki definisanim,
organizovanim i sistematizovanim usaglaavanjem
pojedinanih procijena uz pomo statistike obrade tih
prognoza.
143
3. DEFINISANJE SISTEMA KRITERIJUMA ZA
IZBOR ODGOVARAJUEG TENDERSKOG
RJEENJA
Poetna osnova pri definisanju kriterijuma bila je
injenica da se prilikom rjeavanja svakog problema mogu
usvojiti razliit broj i vrsta kriterijuma, zavisno od
odgovarajuih odluka i informacija koje stoje na
raspolaganju. Polo se od opteg pregleda kriterijuma od
kojih e neki znaajniji biti navedeni:
1. Tehniki kriterijumi vrsta tehnikog rjeenja,
intenzitet isporuke, nain isporuke (kontinualni,
diskontinualni), uticaj kvaliteta, vrijeme isporuke itd;
2. Ekonomski kriterijumi investicioni trokovi,
eksploatacioni trokovi, itd;
3. Kriterijumi uslovljeni sistemom vrsta tehnikog
rjeenja, kapacitet, uestanost, uslovi isporuke,
odravanje ureaja, stepen automatizacije, itd;
4. Opti kriterijumi razni propisi (ekoloki i sl.),
garancije, servisi, fleksibilnost u radu, vrijeme
garantovane isporuke, itd.
U okviru prvog koraka primjene viekriterijumske analize
u procesu izbora tenderske dokumentacije treba jo ispitati da
li postoji direktna zavisnost izmeu pojedinih kriterijuma. U
sluaju direktne zavisnosti dva kriterijuma, koji stoje u
odreenom odnosu jedan prema drugom, odvojeno
vrednovanje moe dovesti do pogoranih rezultata vrijednosti
korisnosti.
Kod projekata izgradnje npr. analiza i ocjena pristiglih
ponuda treba bazirati na postavkama iz investicione studije i
tenderske dokumentacije, te je izvriti prema kriterijumima
svrstanim u etiri osnovne grupe:
faza izgradnje,
faza upravljanja,
predloeni model finansiranja projekta,
procijenjeni prihod projekta,
pri emu e svaka od njih sadravati elemente pripadnih
rizika.
4. ODREIVANJE TEINSKIH KOEFICIJENATA
KRITERIJUMA
Slijedei korak u viekriterijumskom rangiranju
alternativa pri izboru odgovarajueg rjeenja odnosi se na
iskazivanje preferencija uesnika Delfi procesa za svaki od
izabranih kriterijuma po kojima e se izvriti rangiranje.
Iskazivanje preferencija se ogleda kroz definisanje relativnog
znaaja za svaki od kriterijuma uz uslov da ukupan zbir svih
vrijednosti, po svim kriterijumima bude 1 (100% iskazano u
procentima).
Delfi metoda se vri sa izabranim skupom eksperata (E1,
E2, ... Em) koji su meusobno anonimni u onoliko krugova
koliko je potrebno da odstupanje u srednjim vrijednostima
teina svakog od kriterijuma bude zanemarljivo.
Nakon dobijenih odgovora iz prvog kruga od svih
uesnika vri se njihova obrada. Obrada se vri u MS Excel-u
i podrazumijeva izraunavanje srednje vrijednosti, standardne
devijacije i koeficijenta varijacije za svaki od kriterijuma.
 Broj Vrijeme Servis i Tehnike
Pouzdanost Izgled Cijena
funkcija isporuke odravanje karakteristike
WB 2 2 2 1 3 3 3
CB : 1 max, 0
1 1 1 1 0 1 1
- min
Ponua 1 40 11.6 17 450 0.6 1 3
Ponua 2 45 16.5 15 134 0.7 6 5
Ponua 3 45 17.4 34 120 1 12 6
Ponua 4 35 15 17 310 0.3 1 5
Ponua 5 35 9 15 500 0.4 1 3

Ovaj postupak se ponavlja sve dok srednje vrednosti i+1-
vog kruga ne pokau neznatna odstupanja od srednjih
vrijednosti teinskih koeficijenata i-tog kruga (najee ne
vie od 5 krugova) odnosno dok srednja vrijednost
koeficijenta varijacije ne spadne na zadovoljavajui nivo.
Tada se konstatuje da je dobijen prihvatljiv stepen
konsenzusa ime se proces zavrava, a svaki od uesnika
dobija konane rezultate.
4.1. Prednosti delfi metode
Dobra strana predloene Delfi metode je to to
konzistentnost u stavovima eksperata omoguava visok
stepen saglasnosti u odreivanju relativnih znaaja
kriterijuma. Miljenja uesnika nisu pod uticajem susreta
licem u lice ili pod pritiskom grupe, a meusobna
anonimnost omoguava da uesnici iskau svoje stavove bez
uticaja drugih, moda autoritativnih, eksperata.
Meutim, nekada je teko nai dovoljan broj eksperata
koji su upueni u datu problematiku. Sa druge strane ne
postoji nikakav mehanizam koji bi miljenjima vie
upoznatih strunjaka dao veu teinu i uticaj na krajnji
rezultat metode.
Posebno interesantan fenomen predstavlja ukljuivanje
eksperata iz ne tako srodnih oblasti (u konkretnom sluaju
ekonomista, raznih tipova menadera iz privrede i
vanprivrednih djelatnosti, informatiara, projektanata) koje
moe biti veoma korisno ako se prevazie njihova
neupuenost u konkretne detalje datog problema.
Kao rjeenje datog problema predlae se preskakanje
prvog koraka u Delfi metodi. Ideja je da se prilikom
izjanjavanja o odreenoj dokumentaciji daje poetna
procijena teinskih koeficijenata koja je data od strane ueg
kruga eksperata. Uesnici bi dalje postupali analogno koraku
2 Delfi metode odnosno imali bi mogunost sopstvenih
intervencija i komentara kojima bi iskazali stepen sopstvenog
slaganja/neslaganja sa dobijenim rezultatima. Postupak bi se
zavrio identino originalnoj Delfi metodi.
Ovim postupkom bi se na neki nain otealo miljenje
ueg kruga eksperata a istovremeno bi bilo mogue
ukljuivanje eksperata iz ireg kruga oblasti koji bi rezultate
koristili kao polaznu osnovu za blie upoznavanje sa
konkretnim problemom.
Tako bi i njihove sugestije u vidu raspodjele teinskih
koeficijenata na osnovu sopstvenog iskustva bile mnogo
upotrebljivije.
5. TOPSIS METODA
TOPSIS je jedna od metoda viekriterijumske
optimizacije. Sam naziv metode je akronim od engleskog
naziva "Tehnique Order Preference Similarety Ideals
Solution", to znai-tehnika za utvrivanje prioritetnih
rjeenja zasnovana na slinosti prema idealnom rjeenju.
Primjena ove metode zahtijeva formiranje matrice od "i"
varijanti i "k" kriterijuma. Svakom kriterijumu pridruuje se
odreeni teinski koeficijent wk , gdje je k=1,2,...,K. Potom
se svi kriterijumi razvrstaju na one "benefit" i one "cost" tipa,
pri emu se prvi maksimizuju, a drugi minimizuju.
Konkretno, TOPSIS metoda obuhvata slijedee korake:
Korak 1.:
Formira se matrica od "i" varijanti i "k" kriterijuma koju
treba normalizovati, odnosno, sve njene vrijednosti svesti na
interval izmeu 0 i 1. Na taj nain se obezbijeuje
bezdimenzionalnost.
Korak 2.: U koraku 2. sve vrijednosti normalizovane
matrice treba pomnoiti sa odgovarajuim teinskim
koeficijentima wk koji su subjektivno odabrani i
normalizovani (2).
Navedena dva koraka predstavljaju predprocesiranje
zadatka.
Korak 3.: U ovom koraku treba odrediti idealne i
antiidealne take I* i I- , zavisno od toga da li se radi o
kriterijumu "benefit" ili "cost" tipa (3 i 4).
Idealna taka ima maksimalnu vrijednost po svim
kriterijumima "benefit" tipa, a minimalnu po svim
kriterijumima "cost" tipa.
Antiidealna taka ima maksimalnu vrijednost po svim
trokovnim kriterijumima, odnosno, minimalnu po svim
kriterijumima dobiti.
Korak 4.: U ovom koraku pristupa se traenju take koja
je najblia idealnoj, a istovremeno najudaljenija od
antiidealne take.

144

Korak 5.:
Sada se pristupa izraunavanju relativne bliskosti koja
predstavlja kompromis izmeu blizine ideala i daljine
antiideala.
Za idealnu taku mjera bliskosti je jednaka jedinici, a za
antiidealnu taku njena vrijednost je jednaka nuli. Poto je
prava rijetkost da se dobije idealna taka, odnosno, idealno
rjeenje Ci je obino izmeu nule i jedan.
Korak 6.: Prema dobijenim rezultatima, tj. prema Ci,
formira se rang varijanti. Najbolja je ona za koju je Ci
najblie jedinici. Sutina je dakle u iznalaenju take
(rjeenja) koja je najblia idealnoj i najudaljenija od
antiidealne.
5.1. TOPSIS u izboru optimalnog rjeenja tendera
Predhodno opisana TOPSIS metoda ovdje je iskoriena
za odreivanje prioriteta pojedinih ponuaa koje treba da se
realizuju u nekom preduzeu.
U ovom primjeru izbora odgovarajueg rjeenja tenderske
dokumentacije obzir se uzimaju slijedei kriterijumi:
cijena,
servis i odravanje,
vrijeme i uslovi isporuke,
tehnike karakteristike,
izgled, kvalitet,
pouzdanost,
funkcije i sl..
U sadanjim uslovima uslijed ogranienih materijalnih
sredstava sa kojima se raspolae, cijena je jedan od
najvanijih kriterijuma za izbor.
Cijena je deterministika veliina i vrlo esto se deava
da na donoenje odluke oko izbora ona ima presudan uticaj.
Cijena prvenstveno zavisi od broja funkcija maina,
dimenzija i kvaliteta izrade.
Servis i odravanje je takoe deterministika veliina i
vrlo esto se deava da na donoenje odluke, kao i kod cijene
ima presudan presudan uticaj na izbor odreenog ponuaa.
Izgled je subjektivna procjena, u okviru koje je mogue
postaviti neke posebne zahtijeve. To su obino zahtijevi u
pogledu oblika, boje, zapremine, dizajna i sl.,
Tehnike karakteristike su deterministika veliina i
predstavlja vaan kriterijum pri izboru odreenih maina koje
daju ponuai
Pouzdanost podrazumijeva podatak o normiranom broju
radnih asova maine, odnosno duinu garantnog roka koju
propisuje sam proizvoa.
Broj funkcija maina je veliina koja predstavlja sa
kolikim brojem navedenih mogunosti maine rade.
145
Vrijeme isporuke maina je deterministika veliina i
veoma je bitna za preduzee koje raspisuje tender.
Vrijednosti pojedinih kriterijuma za svaku od varijanti su
date u tabeli 1. U tabeli 1. su takoe date i vrijednosti
teinskih koeficijenata za svaki od kriterijuma. Teine su
subjektivno odreene. Naime, cijena, servis i odravanje,
vrijeme isporuke opreme ponuaa su opredjeljujui faktori,
dok su ostali kriterijumi neto manje vanosti. Na osnovu
vrijednosti vektora C mogue je uspostaviti slijedei rang
alternativa:
RJESENJE
Ponua 1 0.25566
Ponua 2 0.44626
Ponua 3 0.64449
Ponua 4 0.38641
Ponua 5 0.32453
6. ZAKLJUAK
Kod analiziranja tenderske dokumentacije svako
preduzee formira odreena rjeenja na osnovu raznih
kriterijuma, ali je uvijek cilj da se izabere najpovoljnije
optimalno. Za ostvarenje takvog cilja predlae se
vrednovanje kvalitativnih i kvantitativnih karakteristika i
rjeenja i utvrivanje sistema kriterijuma za vrednovanje.
U ovom radu je predloena primjena Delfi metode pri
odreivanju teinskih koeficijenata, koju je potrebno
paralelno posmatrati sa metodom grupnog izbora za
optimalni izbor kako bi se dobile preciznije vrijednosti
koeficijenata. Nakon uoptenog razmatranja tenderske
dokumentacije i opreme koja se od strane ponuaa prilae,
korieno je viekriterijumsko odluivanje i primijenjena
TOPSIS metoda izbora.
Dobijen je odreeni rang varijanti za subjektivno
odabrane teinske koeficijente pridruene pojedinim
kriterijumima, pri emu postoji mogunost dobijanja novog
ranga za neke druge vrijednosti teinskih koeficijenata.
U svakom sluaju TOPSIS metoda moe da bude od
pomoi pri donoenju upravljakih odluka i izbora
optimalnog rjeenja izbora ponuaa kod raspisanog tendera,
a ne na osnovu iskustva i intuicije.
LITERATURA
[1] Manasijevi, D., ivkovi, D., Prvulovi, S., Todorovi,
I., ivkovi, Z., Viekriterijumsko odluivanje
primjenom PROMETHEEGAIA metodologije, Tehnika,
Beoghrad, 2006, VOL 61; PART 3, pp. 7.6-7.12.
[2] Suknovi, M., upi, M., Viekriterijumsko odluivanje:
formalni pristup, FON, Beograd, 2003, pp. 129-130.
[3] Teodorovi, D., Kikuchi, S., Uvod u teoriju fuzzy
skupova i primene u saobraaju, Saobraajni fakultet,
Beograd 1994, pp. 31-58.
[4] Vesi, J, Usavravanje metodologije modeliranja i
iskazivanja preferencija donosioca odluke pri
viekriterijumskom odluivanju, Menadment 55,
Beograd, 2005, pp. 7-14.
 Informacione tehnologije IT'11

PRIMJENA INFRASTRUKTURE JAVNIH KLJUEVA U VISOKOKOLSKIM

USTANOVAMA
APPLICATION OF PUBLIC KEY INFRASTRUCTURE IN HIGHER EDUCATION

Tripo Matijevi, Zoran orovi, Sneana epanovi, Fakultet za informacione tehnologije, Univerzitet Mediteran
Podgorica

Sadraj - U dananje vrijeme se sve vei broj informacionih sistema projektuje sa ciljem upotrebe
na globalnoj raunarskoj mrei - internetu. Internet moe biti zloupotrebljen na razne naine, od
naruavanja privatnosti, preko lanog predstavljanja, krenja autorskih prava, pa do raznih
drugih teih zloupotreba. U ovom radu opisana je primjena infrastrukture javnih kljueva za
poboljanje bezbjednosti Web informacionih sistema koji se koriste na visokoobrazovnim
ustanovama. Predloen je model za programsku realizaciju infrastrukture javnih kljueva za Web
informacioni sistem studentske slube.
Abstract - Nowadays more and more information systems are designed to be used on global
computer network the Internet. The Internet can be abused in many ways: by violation of
privacy, misrepresentation, copyright infringements, and other severe abuses. This paper
describes the application of public key infrastructure for improving the safety of Web information
systems which are used in higher education institutions. The authors also suggested the model of
program implementation of public key infrastructure of Web information system for Student
Administration Office.

1. UVOD slojeva, stoga je ona jako bitna spona u ouvanju sigurnosti

U dananje vrijeme se sve vei broj informacionih
sistema projektuje sa ciljem upotrebe na globalnoj
raunarskoj mrei - internetu. Ako se pri tome mreom
prenose podaci povjerljive prirode za koje se zahtijevaju
povlaena prava pristupa, takvi informacioni sistemi moraju
ispunjavati sigurnosne zahtjeve poput provjere identiteta
korisnika, neporecivosti izvorita poruke i zatite sadraja
poruke. Zadovoljavanje navedenih zahtjeva postie se
uspostavljanjem sigurnog komunikacionog kanala u
raunarskoj mrei izmeu uesnika u komunikaciji.
Sigurnosni mehanizmi koji se upotrebljavaju za
uspostavljanje sigurnog komunikacionog kanala zasnivaju se
na primjeni metoda kriptografije [1] kojima se osigurava
tajnost, autentikacija i vjerodostojnost podataka koji se
prenose raunarskom mreom.
Budui da se kriptografski postupci zasnivaju na
poznavanju kriptografskih kljueva uesnika u komunikaciji,
posebna panja posveuje se postupcima sigurne razmjene tih
kljueva. Najraireniji nain razmjene kriptografskih kljueva
je primjena infrastrukture javnih kljueva (eng. Public Key
Infrastructure - PKI) [2]. U ovom radu predloen je model za
programsku realizaciju infrastrukture javnih kljueva za
primjenu u Web informacionim sistemima visokoobrazovnih
institucija.
2. KRIPTOGRAFIJA
raunarskih mrea.
Kriptografija u sebi krije pregrt pojmova kojima treba
ovladati da bi razumjeli njene principe i standarde.
Kriptografski postupci su matematike funkcije, odnosno
algoritmi kojima se nizovi bitova jasnog teksta preraunavaju
u nizove bitova kriptovanog teksta i obrnuto. Proces
ifrovanja je postupak prevoenja podataka u izvornom
obliku u oblik u kojem se ti podaci vie ne mogu prepoznati.
Obrnuti postupak prevoenja ifrovanog teksta u jasni tekst
naziva se deifrovanje.
Kriptografski algoritmi su ranije uvani u tajnosti.
Meutim, trud koji treba uloiti u smiljanje, provjeravanje i
instalaciju novog algoritma svaki put kada stari algoritam
bude otkriven (ili se smatra da je otkriven) nikad nije bio
isplativ. Stoga, da bi se ovaj problem rijeio, uvodi se klju.
Klju je srazmjerno kratak tekstualni niz kojim se bira jedan
od vie moguih naina ifrovanja, i za razliku od opte
metode kreiranja algoritma, koja se moe mijenjati svakih
nekoliko godina, klju se moe mijenjati kad god to zatreba.
Imajui to na umu, stvoreno je naelo koje nosi ime
Kerkofov princip, a koje je dobilo ime po flamanskom
vojnom kriptografu Augustu K erckhoffu, koji ga je prvi
formulisao 1883. godine. Ono glasi: Svi algoritmi moraju
biti javni; samo su kljuevi tajni. [3] Iz razloga to ouvanje
tajnosti kriptovane poruke lei u kljuu, njegova duina je od
znaajne vanosti.

Problematika sigurnosti mrea je kompleksna iz razloga
to se termin sigurnosti kroz proces prenosa podataka dotie i
problematike operativnih sistema kao i samih aplikacija.
Kriptografija stoga pokriva termin sigurnosti samo u jednom
njenom segmentu. Za mreu kao takvu, sainjenu iz sedam
slojeva, mora se posebno brinuti o bezbjednosti svakog sloja.
Meutim, i kriptografija ima veliki udio u svakom od tih
Treba napomenuti i da postoje dvije vrste kriptografije
odnosno dva tipa kriptosistema: simetrina i asimetrina
kriptografija. Kod simetrine kriptografije, klju kriptovanja
KE jednak je kljuu dektriptovanja KD. Najpoznatiji
simetrini algoritam je DES (eng. Data Encryption Standard),
razvijen od strane kompanije IBM 1977. godine. Ovaj
algoritam ima dosta skromnu duinu kljua od 56 bita, i to je

146
razlog zato je on 2000. godine zamijenjen algoritmom AES
(eng. Advanced Encryption Standard), koji rukuje kljuevima
duine 128, 192 i 256 bita. Prednost ovog sistema je brzina
ifrovanja, odnosno deifrovanja podataka.
Meutim, osnovni nedostatak simetrinih algoritama, a
samim tim i simetrinih kriptosistema je distribucija kljueva.
Problem se ogleda u sljedeem: prije poetka sigurne
komunikacije, subjekti koji u njoj uestvuju moraju
razmijeniti kljueve. Budui da se sigurnost zatienih
informacija apsolutno oslanja na sigurnost kljua, razmjena
jednog tajnog kljua moe postati jako ozbiljan problem o
kojem dobro treba povesti rauna. Problem je utoliko vei
ukoliko u komunikaciji uestvuje vie korisnika, ili se
komunikacija odvija na veoj udaljenosti.
Ovaj problem simetrine kriptografije uspjeno rjeava
asimetrina kriptografija, koju su izumjeli Martin Helman i
Vitfild Difi 1976. godine. Oni su predloili potpuno novu
vrstu kriptosistema sa razliitim kljuevima za ifrovanje i
deifrovanje, koji se ne mogu lako izvesti jedan iz drugog.
Prema predlogu Helmana i Difija, sami algoritam za
ifrovanje (E) i algoritam za deifrovanje (D) treba da ispune
tri zahtjeva:
D(E(P)) = P (operacija deifrovanja poruke);
D se izuzetno teko moe izvesti iz E;
E se ne moe saznati napadom zasnovanim na ifrovanju
izabranog osnovnog teksta. [4]
Osnovni problem razotkrivanja kljua kod svih
asimetrinih algoritama se svodi na teinu rastavljanja
prirodnih brojeva na proste faktore. Takav princip je
primijenjen u jednom od najpoznatijih asimetrinih
algoritama RSA razvijenog od strane kriptografa Riversta,
Shamira i Adlemana, koji se danas veoma esto koristi.
3. DIGITALNI POTPIS I DIGITALNI SERTIFIKAT
Autentinost mnogih pravnih, finansijskih i drugih
dokumenata odreuje se na osnovu toga da li je dokument
svojeruno potpisala za to ovlaena osoba. Takav princip iz
realnog ivota trebalo je da bude prenesen na elektronski
papir. Uz sve to treba omoguiti i sljedee:
Primalac moe da provjeri navodni identitet poiljaoca;
Poiljalac ne moe da se ogradi od sadraja poruke;
Primalac ni na koji nain ne moe da izmijeni primljenu
poruku.
Da bi elektronski dokumenti bili upotrebljivi kao i
dokumenti iz realnog ivota potrebno je da se osigura
autentinost. Upravo autentinost se osigurava digitalnim
potpisivanjem dokumenata. Digitalni potpis je u osnovi
funkcija sadraja digitalnog dokumenta i privatnog kljua
potpisnika. Vjerodostojnost potpisanog dokumenta se obavlja
upotrebom sadraja dokumenta i javnog kljua potpisnika.
Osobine digitalnog potpisa su:
Digitalni potpis je autentian, to znai da ga moe
napraviti samo vlasnik privatnog kljua;
Digitalni potpis je mogue provjeriti upotrebom javnog
kljua vlasnika;
147
Digitalni potpis izraava vlasnitvo ili slaganje sa
sadrajem dokumenta, i predstavlja neodvojiv dio
autentinog digitalnog dokumenta;
Digitalni potpis se ne moe porei.
Da bi se iskoristile prednosi koje nosi digitalni potpis,
kreiran je digitalni sertifikat. Kako se navodi u dokumentu
izdatom od strane Ministarstva za informaciono drutvo Crne
Gore [5], digitalni sertifikat se definie kao digitalno
potpisani dokument koji povezuje javni klju sa osobom
kojoj taj klju pripada. U dodatku stoji da se digitalni
sertifikat moe nazvati i digitalna lina karta, jer on to zaista
jeste lina karta u cyber prostoru, tj. sredstvo kojim
dokazujemo identitet na internetu.
Digitalni sertifikat predstavlja element kojim se utvruje
veza izmeu identiteta subjekta i njegovog javnog kljua na
koji je primjenjen neki asimetrini algoritam. Ideju digitalnog
sertifikata predloio je L. Kohn felder 1978. godine. Ideja
obuhvata i jedan centar koji e biti ovlaena organizacija za
izdavanje sertifikata, kojoj korisnici sertifikata vjeruju i iji
javni klju mora biti pouzdano ispravan. (eng. Certification
Authority, CA). Desetak godina nakon same ideje sertifikata,
uslijedio je i standardni format digitalnog sertifikata, odobren
od strane organizacije ITU. Standard je dobio naziv X.509 i
iroko je poeo da se koristi na internetu.
Da bi se olakala distribucija i upotreba i poveala
bezbijednost digitalnih sertifikata, oni se mogu upisati na
posebne hardverske ureaje tokene. Tokeni su obino USB
ureaji koji su dodatno obezbijeeni od brisanja, prepisivanja
i kopiranja informacija sa njih (Read-Only).
4. PKI INFRASTRUKTURA
Infrastruktura javnih kljueva je sistem koji osigurava
sigurnu razmjenu kriptografskih kljueva putem nesigurnih
raunarskih mrea poput interneta. Infrastruktura javnih
kljueva koristi digitalne sertifikate kako bi ispunila sve
potrebne sigurnosne zahtjeve. Svaki uesnik infrastrukture
javnih kljueva ima sopstveni digitalni sertifikat koji
dokazuje njegov identitet.
Infrastruktura javnih kljueva (Public Key Infrastructure,
PKI) objedinjuje serfikacionu ustanovu (CA), korisnike
sertifikata, kao i sve njihove meusobne interakcije.
Komponente ovakvog sistema i akcije koje one izvravaju su
brojne. Sistem prije svega omoguava autentikaciju, a pored
toga i povjerljivost i integritet podataka, nemogunost
poricanja kao i upravljanje kljuevima (eng. Key
Management).
Sertifikaciona ustanova (CA) je ustanova koja potpisuje i
izdaje sertifikate, vri obnovu istih, kao i opoziv, bilo da to
radi samostalno ili preko druge registracione ustanove (RA).
Meutim, to je ustanova koja nadasve garantuje za sertifikate,
kojoj se vjeruje, i koja verifikuje indentitet na odgovarajui
nain. CA po potrebi obavlja i funkciju uvanja kljueva, i iz
svega ovoga se vidi da je CA jedna od osnova za ostvarivanje
PKI infrastrukture.
 Kod realizacije PKI infrastrukture mora se voditi rauna o
nainu skladitenja digitalnih sertifikata. Ovu funkciju PKI
sistema obavljaju LDAP serveri, koji namjenski rade sa
X.509 digitalnim sertifikatima. Baza digitalnih sertifikata ili
repozitorijum (eng. Certificate/CRL Repository) predstavlja
sistem ili skup distribuiranih sistema za uvanje digitalnih
sertifikata, kao i liste opozvanih sertifikata (Certificate
Revocation List, CRL). Ova baza je dostupna svim
unutranjim i spoljanjim korisnicima PKI sistema koji
koriste digitalne sertifikate.
Izdava opozvanih sertifikata (eng. CRL Issuer) je
komponenta sistema koja izdaje listu opozvanih sertifikata.
Sertifikati se izdaju sa odreenim periodom validnosti.
Meutim, oni mogu postati nevalidni i prije isteka tog
perioda, recimo u sluaju kompromitovanja privatnog kljua
korisnika. Svaki opozvani sertifikat identifikovan je svojim
serijskim brojem u CRL listi, koja je javno svima dostupna, i
koju je neophodno redovno aurirati.
korienjem tokena. Time bi se poveala bezbjednost i
kontrola pristupa i upravljanja podacima.
Predloeni model PKI infrastrukture moe se
implementirati kao dodatni modul za poveanje sigurnosti u
okviru ISSS. Model PKI infrastrukture obuhvata dvije
cjeline: PKI administrativni dio i PKI korisniki dio.
Korisniki dio PKI sistema prua usluge korisnicima, koje
ukljuuju slanje zahtjeva za izdavanje, preuzimanje, provjeru
valjanosti i opoziv linog digitalnog sertifikata, kao i prikaz
liste opozvanih sertifikata (CRL).
Prije samog izdavanja digitalnog sertifikata, sistem
generie par kljueva (javni i privatni klju). Duina kljua
namijenjenog za sertifikacioni centar (CA) iznosi 2048 bita,
dok je duina korisnikih kljueva ograniena na 1024 bita.
Period vaenja CA sertifikata je standardnih deset godina,
dok je taj period kod korisnikih sertifikata snien na dvije
godine.

Osim ovoga, za svakog korisnika je mogue izdavanje

digitalnog sertifikata i privatnog kljua, kako bi pristup
aplikaciji imali samo oni korisnici koji posjeduju
odgovarajui digitalni sertifikat. Jasno je da se komunikacija
u tom sluaju odvija sigurnim komunikacionim kanalom
(https).

Kriptografski algoritmi koji se koriste unutar PKI

infrastrukture Fakulteta za informacione tehnolgoije su SHA1
za generisanje hash kompresija, i RSA asimetrini algoritam
za digitalno potpisivanje sertifikata.

Slika 1: Funkcionisanje PKI Infrastrukture

Temelj povjerenja u PKI infrastrukturi predstavlja CA,

odnosno njegov privatni klju. Ukoliko doe do bilo kakvog
kompromitovanja CA privatnog kljua, onda je
kompromitovan itav sistem, kao i svi digitalni sertifikati
koje je CA izdala i potpisala. Zbog ovoga, na sigurnost CA se
mora obratiti velika panja.

5. MODEL PKI INFRASTRUKTURE ZA

INFORMACIONI SISTEM STUDENTSKE
SLUBE

Informacioni sistem studentske slube (ISSS) na

Fakultetu za informacione tehnologije, Univerziteta
Mediteran realizovan je kao vieslojna Web aplikacija. U
ISSS-u prava pristupa su ograniena korisnikim imenom i
lozinkom to ini da bezbjednost samog sistema nije na
zadovoljavajuem nivou. Uvoenje dodatnih mjera sigurnosti
za ISSS imalo bi za cilj poveanje bezbjednosti i spreavanje Slika 2: PKI Infrastruktura za ISSS
zloupotrebe osjetljivih podataka.
Softverska realizacija PKI infrastrukture se u potpunosti
PKI infrastruktura igra jako vanu ulogu sa stanovita oslanja na programski jezik Java i njene servlet tehnologije,
sigurnosti informacija, jer osigurava tajnost komunikacije, kako bi se razvila Web aplikacija za PKI. Javine tehnologije
autentikaciju korisnika i digitalno potpisivanje dokumenata. sadre mnogobrojne sigurnosne alate.
Uvoenje podrke za PKI infrastrukturu u ISSS-u
obezbijedilo bi prijavljivanje studenata i zaposlenih na sistem

148
 Za sigurnu vezu izmeu korisnika i aplikacije
informacionog sistema zaduen je SSL ili TLS protokol, dok
uspostavljanje komunikacije tee kroz odreene faze. Tokom
faze rukovanja, aplikacija SSL (TLS) protokolom alje
korisniku svoj digitalni sertifikat, koji korisnik lako moe
provjeriti.
Slika 3: Izgled forme PKI sistema
Za pravilno funkcionisanje Web servera je zaduen
lighttpd web server zasnovan na Linux platformi, koji prua
podrku za koritenje TLS protokola. U pozadini sistema radi
baza podataka MySQL, koja uva korisnike sertifikate, kao i
korisnike privatne i javne kljueve, i to u formatu PKCS#12,
koji je zatien lozinkom unijetom u sistem prilikom
ispunjavanja zahtjeva za sertifikatom od strane korisnika.
Lozinka je poznata samo korisniku i ne uva se unutar
sistema tako da joj ni administrator sistema ne moe
pristupiti. Osim toga, treba naglasiti da se itav sistem moe
realizovati primjenom open source tehnologija na Linux
(Debian) platformi.
6. ZAKLJUAK
Bezbjednosna pravila na internetu predstavljaju oblast
sukobljavanja zakona razliitih drava, pravila ponaanja i
primjene razliitih standarda za Web tehnologije. PKI
infrastruktura predstavlja moan alat kojim se mogu
definisati mnoga bezbjednosna pravila u razmjeni
elektronskih informacija u raunarskim mreama. PKI
infrastruktura ima brojne prednosti, prije svega osigurava
149
tajnost komunikacije, autentikaciju korisnika i digitalno
potpisivanje dokumenata.
Model za realizaciju PKI infrastrukture koji je predloen
u ovom radu namijenjen je poveanju bezbjednosti Web
informacionih sistema na viskoobrazovnim institucijama.
Programsko rjeenje zasniva se na primjeni open source Java
sigurnosnih tehnologija pri emu su u sistem ugraeni
preporueni siguronosni protokoli (TLS ili SSL), X.509
autentikacioni protokol i ostale sigurnosne politike.
Predloena infrastruktura obezbjeuje digitalni identitet svim
korisnicima sistema. Ovaj identitet e im omoguiti sigurne
komunikacije i upotrebu IS zasnovane na osnovnim
postulatima sigurnosti: autentikacija, povjerljivost podataka,
integritet podataka i nemogunost poricanja uea u
transakciji.
Na kraju treba naglasiti da implementacija PKI
infrastrukture zahtijeva da se prethodno paljivo definiu
potrebe i ciljevi njenog uvoenja u visokoobrazovnu
instituciju. Definisanje potreba je zapravo definisanje usluga
koje sistem treba da prui svojim korisnicima putem
raunarskih aplikacija kao i definisanje uloga korisnika i
resursa koji e njima biti potrebni.
LITERATURA
[1] Alan G. Konheim: Computer Security and
Cryptography, Wiley 2007.
[2] S. Lloyd, C. Adams Understanding the Public-Key
Infrastructure: Concepts, Standards, and Deployment
Considerations, Sams, 1999.
[3] Oded Goldreich, Foundations of Cryptography,
Cambridge University Press, 2001.
[4] A. Menezes, P. van Oorschot, S. Vanstone, Handbook
of Applied Cryptography, CRC Press. 2001
[5] Vlada Crne Gore, Ministarstvo za informaciono drutvo,
Strategija uspostavljanja sertifikacionog tijela (CA
Certification Authority), 2009.
 Informacione tehnologije IT'11

UTICAJ UGLA KORAKA SPIRALE NA DIJAGRAM ZRAENJA CILINDRINE

HELIKOIDNE ANTENE
THE INFLUENCE OF THE ANGLE OF THE SPIRAL STEPS TO RADIATION PATTERNS OF
CYLINDRICAL HELICAL ANTENNA
Ana Jovanovi, Elektrotehniki fakultet u Podgorici

Sadraj - Na zraenje cilindrine helikoidne antene utie veliki broj parametara. U ovom radu je
analiziran uticaj ugla koraka spirale na zraenje ove antene. Za analizu polja antene korien je
Metod najmanjih kvadrata. Pokazalo se da se sa malim brojem baznih funkcija veoma dobro
zadovoljava granini uslov, to dobijene rezultate ini pouzdanim.
Abstract - Large number of parameters influence on the radiation of the cylindrical helical
antenna. In this paper is analyzed the influence of angle of the spiral steps to radiation of this
antenna. Used of the Least square boundary method for the analysis of field antenna. It appiered
that the boundary condition is highly fulfilled by a small number of eigenfunctions, which makes
the obtained results very reliable.

1. UVOD
z
D/2
Odreivanje karakteristika antenskih struktura je uvijek
aktuelno, o emu svjedoi veliki broj radova posveenih ovoj
problematici u najprestinijim naunim publikacijama.
Najee korieni metod za analizu antenskih formi je
metod momenata, ija sutina jeste u tome da se antena dijeli
s
na veliki broj malih segmenata sa vrijednostima struje u
njima kao nepoznatim veliinama ( vidi na pr. [1],[2],[3] ) to
dovodi do rada sa matricama vrlo visokog reda. U novije x
vrijeme sve vie se koristi metod konanih razlika u
vremenskom domenu ( vidi na pr. [4],[5] ) u kome je jedan y
od osnovnih problema odreivanje vjetake granice na kojoj
se zavrava numerika procedura. Predstavljanje polja antene
sistemom sopstvenih funkcija ([6]) dovodi kod analize polja
u bliskoj zoni, ak i kod najjednostavnijih struktura do vrlo h
sloene procedure. c/2
b
Za analizu polja zraenja cilindrine helikoidne antene u b
ovom radu je korien Metod najmanjih kvadrata. Polje
antene je odreeno na osnovu talasnih potencijala talasne Slika.1. Cilindrina helikoidna antena sa reflektorom
jednaine, koji se predstavljaju kao linearna kombinacija
baznih funkcija. Bazne funkcije, a samim tim i njihova Polje zraenja cilindrine helikoidne antene, bilo u bliskoj
linearna kombinacija identiki zadovoljavaju talasnu ili dalekoj zoni, ne pripada niti TE ni TM talasu. Da bi nali
jednainu , tako da je jedini izvor greke nepotpuno komponente polja zraenja uveemo oba vektorska
zadovoljenje graninog uslova. Nepoznati koeficijenti potencijala, tj magnetni i elektrini vektor potencijal:
razvoja odreuju se minimiziranjem kvadrata greke na
samoj anteni. Ovaj metod, u izvornoj ili modifikovanoj Ar Cmn Bn ( kr ) Pnm (cos )e jm (1)
formi, pokazao se veoma prost i taan na nizu razliitih m n

problema ( vidi na pr. [7],[8],[9],[10],[11],[12]).

Fr Dmn Bn ( kr ) Pnm (cos )e jm
m n
2. OPIS PROBLEMA I PRIMIJENJENOG METODA
gdje su C mn i D mn nepoznati koeficijenti razvoja, Bn ( kr )
Cilindrina helikoidna antena se napaja koaksijalnim Besselove f-je i Pnm (cos ) Leandrovi polinomi.
kablom. Na produeni unutranji provodnik koaksijalnog
kabla nastavlja se cilindrina spirala, dok se na spoljanji Komponente polja date su sledeim izrazima [13]:
provodnik koaksijalnog kabla radi postizanja jednostranosti 1 2 2
Er 2 k Ar
zraenja nadograuje metalni ploasti (pun ili mreast) j r
reflektor.
1 Fr 1 2 Ar
E
r sin j r r

150
 1 Fr 1 2 Ar
sn
2
E (2) t
r j r sin r dr d
t ,r , r sin
d
2 ,
snD
,
nD

dt dt dt D 2 snt 2 D snt 2
2 2

1 2 2 2 2 4
Hr 2 k Fr 2 2
j r
Projekcija vektora elektrinog polja E Er , E , E na

1 Ar 1 Fr 2
tangentu t je:
H
r sin j r r Et
PrtE Er M E N E P
1 Ar 1 Fr
2
t
H
r j r sin r gdje su:
dr d d
Granini uslov jeste anuliranje tangencijalnih komponenti r r sin
elektrinog polja na metalnoj povrini krakova antene. M , N dt ,
dt P dt
Granini uslovi za pojedinane djelove antene dati su t t t
sledeim izrazima:
Stavljajui u izraze koji definiu granine uslove na svim
(a) Reflektor djelovima antene izraz za komponente elektrinog polja (2) i
E 0 minimizirajui kvadrat greke, postupkom opisanim u [12],
na metalnoj povrini na kompletnoj geometriji antene dobijamo sledei sistem
Er sin E cos 0 algebarskih jednaina:
reflektora Snm anm,n'm' bn'm'
n m

U gdje su:
Er sin E cos Ei u vazdunom procjepu
b anm , n' m' Fn' m' dS Fn' m' dS
(1) (1)* (2) (2)*
r ln Fnm Fnm
a reflektor reflektor
b D
gdje je arctg i a poluprenik unutranjeg h 2
h
F ' ' dl
Fnm Fn' m' dl
(3)
provodnika koaksijalnog kabla, koje emo uzeti malo u nm Fn(3)*
m
( 4) (4)* (5) (5)*
Fnm Fn' m' dls
0 0 spirala
odnosu na duinu poluprenika reflektora.
U
(b) Izvueni dio unutranjeg provodnika koaksijalnog kabla
bn'm' b
dS Fn(2)*
' '
m
vazdusni procjep r ln
Er 0 za 0 r h a
Zbog zadovoljenja graninog uslova u oblasti koja
(c) Popreni dio unutranjeg provodnika koaksijalnog ukljuuje take kada r 0 Bn ( kr ) su Besselove funkcije
kabla prve vrste. U udaljenim takama potencijal, odnosno
komponente polja izraavamo preko Henkelovih funkcija,
D kako bi bili zadovoljeni uslovi zraenja u dalekoj zoni. Tako
Er 0 za 0r , , 0
2 2 su sada potencijali polja dati sledeim izrazima:

(d) Spirala Ar nm
(1)
H n ( kr ) Pnm (cos )e jm (3)
Parametarska jednaina spirale u sfernom koordinatnom m n

sistemu je: Fr nm
(2)
H n ( kr ) Pnm (cos )e jm
2 2 m n
D snt
r r t
2 2 gdje su nm
(1)
, nm
(2)
nepoznati koeficijenti razvoja koje emo
snt
arccos t dobiti iz uslova jednakosti magnetskih i elektrinih vektor
2 r potencijala , datih izrazima (2) i (3) na sferi poluprenika
nt t R max( r ) :
gdje je: 0 t 2 , n broj zavijaka spirale, D prenik 1 Bn kR 2 Bn kR
zavojka spirale, s D tg korak spirale i ugao koraka nm Cnm nm Dnm
H n kR H n kR
spirale. U zoni zraenja sve Henkelove funkcije postaju:
Tangencijalne komponente elektrinog polja se anuliraju na
metalnoj povrini spirale. Vektor pravca tangente u bilo kojoj
H n kr j
n 1 jkr
taki spirale je: e

Tako sada u zoni zraenja imamo sledee komponente

elektrinog polja:

151
 e jkr jm n 1 km 2 Pn cos
N n m

E e j nm Pn cos nm
(1) m
1

n 1 m 0 r y sin 0 .9 z a = 1 5 s te p e n i

N n
e jkr
jk (1) P cos m
jm (2) m 0 .8 z a = 2 0 s te p e n i

E e jm j n 1 nm n
nm Pn cos 0 .7 z a = 2 5 s te p e n i
n 1 m 0 r y sin 0 .6

0 .5

Karakteristina funkcija zraenja ima dvije komponente: 0 .4

0 .3

0 .2

(2) Pn cos
N n km m

F , j n 1 jm
nm Pn cos nm
(1) m 0 .1
e
y sin
0
n 1 m 0 0 2

N n jk (1) Pnm cos jm (2) m (b)

F , j n 1
e jm nm
y

sin
nm Pn cos
n 1 m 0
Slika 2. Uporedni dijagrami zraenja helikoidne antene za
razliite uglove koraka spirale, (a) E komponenta, (b) E
3. NUMERIKI REZULTATI
komponenta
Opisanim numerikim postupkom analiziran je uticaj ugla
koraka spirale na dijagrame zraenja antene. Na slici (2) dati U tabeli 1. data je izraunata direktivnost helikoidne
su dobijeni uporedni dijagrami zraenja helikoidne antene za antene za razliite uglove koraka spirale.
razliite uglove koraka spirale.Vrijednosti ostalih parametara
antene su D ; n 3; c . Tabela 1.
5o 10o 15o 20o 25o
1
z a = 5 s te p e n i D(dB) 2.21 3.76 3.92 3.34 2.53
0 .9

0 .8 z a = 1 0 s te p e n i

0 .7 Sa slike (2) i iz tabele 1. se uoava da sa poveanjem ugla

z a = 1 5 s te p e n i
0 .6 koraka spirale od 5o 15o smanjuje se irina glavnog
0 .5
kraka lepeze i raste direktivnost antene. Sa promjenom ugla
koraka spirale od 15o 25o pojaava se zraenje u
0 .4

0 .3

0 .2 bonim pravcima i direktivnost antene opada. Na osnovu

0 .1 izloenog moemo zakljuiti da se najbolji efekti postiu ako
0
0 2 je vrijednost ugla koraka oko 15o .

1
4. ZAKLJUAK
0 .9 z a = 1 5 st e p e n i

0 .8 z a = 2 0 st e p e n i

0 .7
Opisanim numerikim postupkom analiziran je uticaj
z a = 2 5 st e p e n i
0 .6
ugla koraka spirale na dijagrame zraenja cilindrine
0 .5 helikoidne antene. Takoe, za sve analizirane sluajeve
0 .4 izraunata je direktivnost antene. Na osnovu dobijenih
0 .3 dijagrama zraenja i izraunate direktivnosti antene moemo
0 .2 zakljuiti da se najbolji efekti postiu ako je vrijednost ugla
0 .1
koraka oko 15o .Veoma dobro zadovoljenje graninog
0
0 2 uslova na svim djelovima antene postignuto je sa trideset
lanova razvoja.
(a)
LITERATURA
1

0 .9
z a = 5 st e p e n i [1] R.T.Gloutak, Jr. and N.G.Alexopoulos,Two-Arm
0 .8 za = 1 0 ste p e n i Eccentric Spiral Antenna, IEEE Trans. on Antennas
0 .7 z a = 1 5 st e p e n i and Propag.,vol.45, no.4, april 1997.
0 .6

0 .5 [2] S.K.Khamas and G.G.Cook,Moment-Method Analysis

0 .4
of Printed Wire Spirals Using Curved Piecewise
0 .3
Sinusoidal Subdomain Basis and Testing
0 .2

0 .1
Functions,IEEE Trans. on Antennas and
0
Propag.,vol.45, no.6, jun 1997.
0 2

[3] H.Nakano, Y.Shinma and J.Yamauchi,A Monofilar

Spiral Antenna and Its Array Above a Ground Plane-
Formation of a Circularly Polarized Tilted Fan Beam,

152
 IEEE Trans. on Antennas and Propag.,vol.45, no.10,
october 1997.
[4] O.M.Ramahi,Near-and Far-Field Calculations in
FDTD Simulations Using Kirchoff Surface Integral
Representation, IEEE Trans. on Antennas and
Propag.,vol.45, no.5, may 1997.
[5] A.Shlivinski, E.Heyman and R.Kastner,Antenna
Characterization in the Time Domain, IEEE Trans. on
Antennas and Propag., vol.45, no.7, july 1997.
[6] L.W.Li, M.S.Leong, P.S.Kooi and T.S.Yeo,Exact
Solutions of Electromagnetic Fields in Both Near and
Far Zones Radiated by Thin Circular-Loop Antennas:
A General Representation, IEEE Trans. on Antennas
and Propag., vol.45, no.12, december 1997.
[7] LJ.Stankovi, S.Jovievi, Boundary Condition
Expansion of Basis Functions Method Implemented by
Fast Fourier Transform Algorithms, IEEE Trans. on
Microwave Theory and Techniques, vol.38, no.3, march
1990.
153
[8] A.Jovanovi, S.Jovievi, A general Solution of the
Thin Circular Loop Radiation, Electromagnetics, Vol.
23, no.1, january 2003.
[9] S.Jovievi, A.Jovanovi, The analysis of the
biconical antenna by the Least-Squares Boundary
Residual Method, Int. J. Electron. Commun. (AEU) 57
(2003), no. 6, 415-419.
[10] A.Jovanovi, S.Jovievi,Analiza ianih antena
metodom najmanjih kvadrata, XLII ETRAN sveska II,
Vrnjaka Banja 1998.
[11] A.Jovanovi, S.Jovievi, Analiza polja simetrine
Arhimedove spirale metodom najmanjih kvadrata, 49
konferencija za ETRAN sveska II, Budva jun 2005.
[12] A.Jovanovi, Analiza sloenih antenskih struktura
metodom najmanjih kvadrata, doktorski rad ,
Podgorica 2004.
[13] R.F.Harrihgton,Time-Harmonic Electromagnetic
Fields, Mc Graw-Hill Book Company, New York 1961.
 Informacione tehnologije IT'11

PRIMJER REALIZACIJE AMM SISTEMA U PRIGRADSKIM NASELJIMA

EXAMPLE OF IMPLEMENTATION AMM SYSTEM IN SUBURBS

Dejan Milievi, MH ERS ZP "Elektro Doboj" a.d. Doboj

Milovan Radulovi, Elektrotehniki fakultet Podgorica

Sadraj AMM (Automatic Meter Management) sistemi se u razliitom obimu implementiraju u

gotovo svim elektrodistributivnim preduzeima. U ZP "Elektro Doboj" a.d. Doboj opredjeljenje je
da se u zavisnosti od podruja na kome se implementira AMM sistem bira pouzdano i ekonomino
rjeenje. U ovom radu je opisan AMM sistem implementiran u prigradskim naseljima gdje su
instalirana brojila elektrine energije koja posjeduju serijski port (RS-485) koji je iskorien da
se brojila pomou irmovane parice povezuju na RS-485 magistrale poloene uz samonosivi
kablovski snop (SKS). U radu je izvrena i kratka analiza trokova implementacije ovakvog
sistema i poreenje sa drugim sistemima.
Kljune rijei brojilo, AMM, RS-485
Abstract AMM (Automatic Meter Management) systems are implemented to varying degrees in
almost all power distribution companies. The ZP "Elektro Doboj" a.d. Doboj decided to be
depending on the area in which to implement AMM system selects a reliable and economical
solution. This task describes the AMM system is implemented in the suburbs where they installed
electricity meters which have a serial port (RS-485) which is used to meter using shielded twisted
pair connecting to the RS-485 bus deposited with the self-supporting cable bundle (SKS). The task
presents a short analysis of the costs of implementation of this system and comparison with other
systems.
Keywords meter, AMM, RS-485

1. UVOD osobina vodova i nepredvidivog ponaanja potroaa.

Pojavom elektronskih brojila elektrine energije javila se
mogunost da se pored osnovne funkcije brojila a to je
mjerenje utroka elektrine energije vri prikupljanje i obrada
drugih korisnih podataka. U prvobitnim AMR (Automatic
Meter Reading) sistemima ti podaci su se samo itali iz
brojila i proslijeivali u centar, tj. postojala je jednosmjerna
komunikacija. Razvojem elektronskih sklopova omoguena
je dvosmjerna komunikacija i tako su nastali AMM
(Automatic Meter Management) sistemi koji omoguavaju
podeavanje i upravljanje brojilom iz centra. U poslednje
vrijeme koristi se i pojam AMI (Automatic Meter
Infrastructure) sistemi koji osim brojila ukljuuju hardver,
softver, komunikacije, kontrolere i monitore potronje kod
potroaa, itd. AMM sistemi imaju niz prednosti kao to su:
- smanjenje trokova oitanja brojila,
- mogunost automatskog oitanja brojila u zadato vrijeme,
- mogunost analize potronje i kreiranje raznovrsnih
izvjetaja,
- izvoz podataka direktno u sistem naplate,
- oitavanje alarma iz brojila kao to je neovlaeno skidanje
poklopca sa brojila,
- parametrisanje brojila,
- promjena tarifnog rasporeda,
- lociranje gubitaka elektrine energije,
- mogunost povezivanja drugih brojila u sistem (npr. gas,
voda) i slino.
Najee se AMM sistemi baziraju na PLC (Power Line
Communication) pri emu se komunikacija od brojila, koja
imaju integrisan PLC modem, do koncetratora u trafostanici
ostvaruje preko energetskih vodova. Koncetrator podataka se
GSM/GPRS vezom povezuje sa centrom upravljanja. PLC je
veoma specifian medij za prenos podataka zbog fizikih
Promjenljiva impedansa i um koji ima impulsni i stohastiki
karaktersu su najvei problemi kod PLC komunikacije [1].
Pored PLC komunikacije postoji niz drugih
komunikacionih tehnologija kojim se ostvaruje veza izmeu
brojila i koncetratora. Predstavnik beinih komunikacija na
ovom polju je ZigBee tehnologija [2]. Mreni protokol
ZigBee je nastao kada se javila potreba za umreavanjem
velikog broja ureaja izmeu kojih se prenosi mala koliina
podataka, a aplikacije zahtjevaju veliku energetsku
autonomiju ureaja, te samim tim i malu potronju [3].
ZigBee radi u slobodnom frekvencijskom opsegu (ISM band)
na frekvenciji od 2,4GHz gdje je limitirana snaga emisije.
ZigBee ureaji se dijele na koordinatore, repetitore i krajnje
ureaje pri emu formiraju mesh mreu.
RS-485 standard se zbog svojih karakteristika namee
kao jedno od rjeenja za povezivanje vie ureaja na jednu
magistralu. Ovaj standard definie samo elektrine osobine
predajnika i prijemnika, ne definie protokol komunikacije.
Komunikacija koja se zasniva na RS485 standardu se
najee koristila za povezivanje brojila koja su grupisana
kao to su stambene zgrade. Odreena ispitivanja [4] su
dokazala da se moe koristiti i za AMM sisteme kod kojih
brojila nisu grupisana, kao to je sluaj u ovom radu. RS-485
magistrala moe biti etveroina (full-duplex) ili dvoina
(half-duplex). Ogranienja koja su vezana za RS-485
magistralu su ta da se na nju moe povezati do 32 ureaja i
da ne bude dua od 1200 metara. Kod RS-485 magistrale
pored navedenih ogranienja bitno je voditi rauna da nema
grananja magistrale, tj. ne preporuuje se topologija zvijezda
zbog refleksije. Naime komunikacija po RS-485 standardu je
takva da se na prijemniku na osnovu razlike potencijala na
linijama A i B (provodnici u parici) odreuje da li je binarna

154
1 ili 0, tj. ako je B-A > +200mV registrovae se binarna 1 ili
ako je B-A < -200mV registrovae se binarna 0.
Pored navedenih komunikacionih tehnologija moe se
koristiti Wi-Fi, Ethernet, GSM/GPRSi sl.
2. ELEMENTI AMM SISTEMA
Za realizaciju navedenog AMM sistema u prigradskim
naseljima potrebni su elementi koji su opisani u nastavku.
Brojila elektrine energije koja su u skladu sa
standardima IEC 62053-21 i IEC 62052-11. Brojila moraju
imati mogunost mjerenja aktivne energije, maksigrafa,
snimanja profila optereenja (15-to minutna srednja snaga)
za prethodnih 45 dana, mjerenje parametara mree,
alarmiranja u sluaju naruavanja integriteta brojila i slino.
Napajanje RS-485 komunikacionog modula mora biti iz
brojila tako da se moe formirati dvoina magistrala. Ostale
karakteristike brojila: maksimalan broj tarifa 4, klasa tanosti
2 za aktivnu energiju i klasa 1 za maksigraf, maksimalna
struja 60A, itd.
Magistrala mora biti realizovana pomou irmovane
parice iji je spoljni omota UV stabilisan tako da je pogodan
za vanjsku montau. Jezgro navedenog kabla je parica sa
finoinim bakarnim provodnicima a oko jezgra je irm
(ekran) od kalajisanih bakarnih ica. irm slui kao
uzemljenje i titi provodnik od elektrinog uma.
Na kraju magistrale se nalazi konvertor RS-485/Ethernet.
Navedeni konvertori se na serveru u centru upravljanja vide
kao virtuelni serijski portovi te se na osnovu toga moe
komunicirati preko Etherneta ili Interneta sa ureajima koji
imaju RS-485 interfejs.
RS-485 pojaava moe se koristiti u sluajevima kada
do izraaja dolaze ogranienja vezana za za ovaj standard.
Naime, moemo ga koristiti kada nam je potrebna magistrala
dua od 1200 metara ili kada imamo vie od 32 ureaja na
magistrali. Takoe se koristi i kada imamo otcjepe na
magistrali jer spreava pojavu refleksije.
Ako imamo vie konvertora RS-485/Ethernet oni se
moraju spojiti na svi. U naem sluaju potreban je 5 portni
10/100 Mbps svi koji radi na principu plug&play.
Za prelazak sa STP kabla na optiki kabl koristimo media
konvertor koji podrava protokole IEEE 802.3, 10Base-T;
IEEE 802.3, 10Base-TX i IEEE 802.3, 10Base-FX.
Veza izmeu trafostanice 10/0,4kV i trafostanice
35/10kV je realizovana samonosivim optikim kablom (4
optika vlakna- single mode G 652.d) sa noseom elinom
sajlom.
U centru upravljanja je potreban PC raunar minimalno
sledeih karakteristika: procesor Intel dual core 2,5GHz,
RAM 2GB, HDD 160GB, operativni sistem WinXP-OEM.
Na navedenom raunaru treba biti softver koji moe
obezbijediti potpunu funkcionalnost AMM sistema.
155
3. OPIS REALIZOVANOG SISTEMA
Elektro Doboj ve due vrijeme vri rekonstrukciju
niskonaponske mree koja se bazira na izolovanoj nadzemnoj
mrei. Izolovana nadzemna mrea je ostvarena upotrebom
samonosivog kablovskog snopa (SKS) koji je postavljen na
armirano betonske stubove. Mjerna mjesta se izmijetaju iz
objekata potroaa u mjerno prikljune ormare koji se nalaze
na stubovima.
Konkretno, ZP "Elektro Doboj" a.d. Doboj je elektro
distributivno preduzee koje ima oko 90000 potroaa.
Naplata elektrine energije se vri na mjesenom nivou to
znai da se svaki mjesec oitavaju sva brojila. Runo oitanje
brojila iziskuje anagaovanje znaajnog broja radnika i
vozila to pored direktnih trokova stvara i indirektne jer
radnici koji vre oitanje bi u tom periodu mogli obavljati
druge aktivnosti koje bi doprinijele smanjenju gubitaka
elektrine energije.
Pored navedenih benefita koji su posljedica
implementacije AMM sistema znatno se moe utediti i
izborom komunikacionih puteva i opreme. ZP "Elektro
Doboj" a.d. Doboj je je kao pilot projekat do sada na 10
prigradskih trafo podruja implementirao AMM sistem gdje
se komunikacija izmeu brojila i trafostanice 10/0,4 kV
bazira na RS-485 standardu.
U ovom radu e biti prikazan izgled AMM sistema
implementiranog na trafo podruju Vila (Doboj). Radi se o
prigradskom naselju gdje se u ovom trafo podruju nalazi 50
potroaa elektrine energije.
Na mjernim mjestima su instalirana brojila sa RS-485
serijskim portom. Radi se o monofaznim (DM1) i trofaznim
(DST1) brojilima sa integrisanim asovnikom proizvoaa
CITI Beograd. Komunikacija na serijskom portu se obavlja
po protokolu IEC 62056-21 mod C. Na trafo podruju Vila
brojila elektrine energije su povezane na tri RS-485
magistrale (slika 1). Za magistrale je koriten kabl So-
LiYCY 2x0,75 mm2 koji se privruje za SKS pomou UV
stabilisanih vezica. U konkretnom sluaju radi se o vezicama
duine 142 mm, irine 3,2 mm koje mogu da izdre teret od
18 kg. Masa kabla So-LiYCY 2x0,75 mm2 je 51,6 kg/km,
raspon izmeu dva stuba na NN mrei je oko 40 metara to
znai da je masa komunikacionog kabla na jednoj dionici oko
2 kg. Komunikacioni kabl se navedenim vezicama
privruje za SKS u prosjeku na svakih etiri metra.
Komunikacione magistrale ne moraju da prate energetske
izlaze te su tako izlazi 1 i 2 na istoj magistrali M1. Kao to se
vidi na slici 1 ukoliko se radi o otcjepu koji je veliine do 3
polja (polje - razmak izmeu dva stuba) zadrava se oblik
magistrale i sa zadnjeg brojila na otcjepu postavlja se kabl koji
se prua do poetka otcjepa kao to je sluaj na etvrtom
izlazu (magistrala M3). U sluaju da imamo otcjep od tri ili
vie polja tada se na poetku otcjepa postavlja RS-485
pojaava koji e sprijeiti pojavu refleksije. Pojaava je
postavljen da drugom izlazu sa trafostanice i tako je taj krak
spojen na magistralu M1 (Slika 1.). Izabran je pojaava
ATC109N proizvoaa Advanced Techlology koji
zadovoljava navedene uslove.

Slika 1. Trafo podruje Vila
Na osnovu prosjene duine polja od 40 metara i spusta
15 metara dobija se da su karakteristike magistrala slijedee:
Magistrala Duina (m) Brojila (kom.)
M1 510 24
M2 465 11
M3 435 15
irm koji se nalazi u komunikacionim kablovima je
racijecan na mjestima gdje su uzemljeni stubovi. Uzemljenje
irma je vreno tako da je uvijek samo jedan kraj uzemljen
dok je drugi samo izolovan. Uzemljenje irma se iskljuivo
vrilo na stubovima na kojima postoji uzemljenje.
U posebnom ormaru koji se nalazi na stubu TS Vila RS-
485 magistrale se dovode na konvertore RS-485/Ethernet
(model ATC-1000, proizvoa Advanced Techlology).
Serijski interfejs ima mogunost dvoinog ili etveroinog
povezivanja, te brzinu prenosa podataka od 300 bps do
230400 bps. Mreni interfejs je Ethernet 10Base-T ili
100Base-TX (auto indikacija) a podrava slijedee protokole:
TCP/IP, UDP/IP, ARP, ICMP, TFTP, Telnet, DHCP,
BOOTP, HTTP i AutoIP. Brojila elektrine energije
komuniciraju po protokolu IEC 62056-21 mod C po kojem
komunikacija startuje sa brzinom prenosa 300 bps a poslije
identifikacije se moe poveati. Koriteni konvertori RS-
485/Ethernet nemaju mogunost promjene brzine prenosa
podataka u toku komunimacije to je uslovilo da
komunikacija ostane na poetnoj brzini od 300 bps. Na slici
156
2 je prikazana meusobna veza svih elemenata AMM
sistema.
Slika 2. ema AMM sistema
Poslije konverzije RS-485/Ethernet pomou STP kablova
signal se dalje proslijeuje do petoportnog svia (model TL-
SF1005D proizvoa TP-Link) . Navedeni svi je izabran
zbog broja magistrala i nalazi se u istom ormaru gdje su
konvertori protokola i media konvertori. Pomou media
konvertora (model FT-802S15 proizvoaa Planet) prelazi se
sa STP kabla na optiki kabl (ELKOPT SM 31 P proizvoa
ELKA).
Trafostanica Vila je povezana samonosivim optikim
kablom sa susjednom TS 10/0,4 kV i tako dalje je svih 10
trafostanica sa jednim optikim kablom povezano sa
vornom trafostanicom 35/10 kV Usora. Trafo podruja se
"dodiruju" pa je navedeni optiki kabl postavljen na postojee
stubove niskonaposke mree. Za povezivanje navedenih 10
trafostanica utroeno je oko 7000 metara optikog kabla.
Veza izmeu vorne trafostanice Usora i upravne zgrade
(centra upravljanja) je ve postojala, radi se o podzemnom
optikom kablu.
Svi navedeni elementi sistema omoguavaju dvosmjernu
komunikaciju to je i zahtjev za AMM sisteme.
Softver koji se je instaliran se serveru u centru
upravljanja je razvijen u IT slubi Elektro Doboja. Takoe,
svi radovi na implementciji sistema (polaganje kablova
splajsovanje optikih kablova i sl.) je odraeno sopstvenim
ljudstvom i sredstvima. Pomou navedenog softvera se mogu
iskoristiti sve mogunosti koje prua AMM sistem.
Prikupljeni podaci se pohranjuju u baze a obraunski podaci
se na kraju svakog mjeseca automatski eksportuju u sistem
naplate. Za oitanje podataka iz kategorije domainstva
(ativna elektrina energija u etiri tarife, maksigraf u etiri
tarife, reaktivna elektrina energija u etiri tarife,
maksimalne i minimalne vrijednosti napona i struje po
fazama u toku mjeseca) potrebno je u prosjeku oko 20
sekundi, to znai za konkretno trafo podruje Vila od 50
potroaa potrebno je oko 17 minuta. Pomou softvera se
automatski periodino vri i oitanje statusa alarma na
brojilima, tako da se moe blagovremeno dobiti informacija
o skidanju poklopca brojila, nestanku napona na odreenoj
fazi, greci na brojilu i slino. Jednom dnevno se vri i
oitanje petnaestominutnih srednjih snaga na osnovu ega se
kreira profil optereenja za odreenog potroaa. Sistem daje
mogunost i iskljuenja/ukljuenja brojila direktno iz centra
upravljanja. U tom sluaju na brojilu se u produetku
prikljunice ugrauje sklopka (prekida) pomou koje moe
da se vri iskljuenje ili ukljuenje potroaa. Sklopka ima i
ulogu limitera, tako da se potroa moe automatski iskljuiti
ukoliko njegova snaga bude vea od dozvoljene. Dosadanja
praksa je pokazala da postoji opravdanost ugradnje sklopki
na 5-10% brojila.
4. ANALIZA TROKOVA
U praksi najee rjeenje za AMM sisteme je PLC
(Power Line Communication) izmeu brojila i koncetratora
koji se nalazi u trafostanici i GSM/GPRS veza izmeu
koncetratora i centra upravljanja. Povezivanjem trafostanice i
centra upravljanja optikim kablom koncetrator vie nije
potreban jer se prikupljanje podataka zbog dobre i pouzdane
veze koju nudi optiki kabl moe direktno vriti sa servera iz
centra upravljanja. Optiki kabl je skuplje rjeenje ali za
prigradska naselja je rjeenje koje e se sigurno isplatiti.
Naime pored AMM sistema moe se koristiti za prenos bilo
kojih podataka pouzdano i brzo.
Da bi mogli analizirati ekonominost ovakvog sistema
napraviemo pregled utroenog materijala:
Materijal Koliina
Brojila sa RS-485 portom 50 kom.
Kabl So-LiYCY 1410 m
Vezice za kablove 5700 kom.
Konvertor RS-485/Ethernet 3 kom.
Svi (5 portni) 1 kom.
Media konvertor STP/Fiber optic 1 kom.
Optiki kabl (samonosivi, 4 opt. vlakna) 700 m
Po trenutnim trinim cijenama vrijednost navedenog
materijala je oko 3850 Eura, tj. 77 Eura po mjernom mjestu.
U materijal nije ubrojan postojei podzemni optiki kabl
izmeu upravne zgrade i vorne trafostanice Usora (oko 1500
m), postojei server i softver koji je razvijan sopstveno kao ni
radna snaga. Poreenja radi, sistem zasnovan na PLC-u na
bazi od par hiljada brojila je oko 200 Eura po mjernom
mjestu (ukljuujui softver) [5].
5. ZAKLJUAK
Ukoliko bi se u kalkulaciju opravdanosti uvoenja AMM
sistema u svrhu prikupljanja obraunskih podataka uzeli
157
samo direktni trokovi (angaovanost ljudstva i vozila) dobili
bi da je otplativost sistema par desetina godina. Meutim
AMM sistem nam daje dosta vie mogunosti i u pogledu
oitanja kao i u pogledu upravljanja brojilima. Takoe,
preduslov za liberalizaciju trita elektrine energije je
uvoenje AMM sistema jer e svi potroai moi birati
dobavljaa elektrine energije a distributer e morati sve to
da isprati i blagovremeno prikupi sve potrebne podatke. Kod
uvoenja AMM sistema bitno je odabrati sistem iji e se
elementi moi u budunosti iskoristiti u smart greed
sistemima. Sa te strane primjenjeni sistem u prigradskom
naselju koji nema koncetrator u TS 10/0,4 kV ve ima dobru
vezu sa centrom upravljanja (optiki kabl) ima infrastrukturu
koja e biti u veoj mjeri iskoritena u buduim smart greed
sistemima. Komunikacija izmeu brojila i trafostanice
zasnovana na RS-485 standardu je pouzdanija od PLC
komunikacije jer ne zavisi od uslova na mrei. Pored toga
RS-485 standard ima iroku primjenu tako da su na tritu
dostupni ureaji sa navedenim interfejsom i to je bitno da su
ureaji razliitih proizvoaa kompatibilni. Na osnovu
analize trokova implementacije opisanog AMM sistema i
njegovih mogunosti moe se zakljuiti da je opravdano
implementiranje AMM sistema sa komunikacijom
zasnovanom na RS-485 standardu u prigradskim podrujima
koja su gusto naseljena.
LITERATURA
[1] Bojana Baji, Milan Jankovi, Miroslav Duki, Tehno-
ekonomska poreenje PLC tehnologije i ostalih vodeih
tehnologija za pristup internetu i umreavanje, Infoteh
Jahorina mart 2009.
[2] www.zigbee.org
[3] V. Pejovi, M. Koji, M. Stefanovi, Komunikaciona
mrea u AMR/AMM/AMI sistemima (model i
funkcionalnosti), VII savetovanje o elektrodistributivnim
mreama Srbije i Crne Gore CIRED 2010
[4] Mr.sc. Kreimir keljo, Neven Krnjaja, Niskonaposki
kabeli za povezivanje elektrinih brojila s daljinskim
oitanjem, Hrvatski ogranak meunarodne
elektrodistribucijske konferencije HO CIRED, svibanj
2008.
[5] M. Luki, M. Anti, Cost/Benefit analiza ugradnje AMM
sistema na jednom distributivnom transformatorskom
podruju, VII savetovanje o elektrodistributivnim
mreama Srbije i Crne Gore CIRED 2010
 Informacione tehnologije IT'11

VEZA IZMEU SNAGE I TALASNOG OBLIKA KAPACITIVNOSTI V-C GENERATORA

THE RELATIONSHIP BETWEEN POWER AND CAPACITANCE WAVEFORM OF V-C
GENERATOR

Martin alasan, Vladan Vujii, Elektrotehniki fakultet Podgorica

Sadraj - U radu se analizira uticaj talasnog oblika kapacitivnosti i uticaj maksimalne i

minimalne vrijednosti kapacitivnosti V-C generatora (Variable Capacitance generator) na snagu
koju generator predaje potroau. Razmatrani su sluajevi sinusoidalne, trougaone i trapezoidne
promjene kapacitivnosti V-C generatora. Analizom analitikih jednaina i upotrebom simulacija
pokazano je da vrijednost izlazne snage V-C generatora, u sluaju konstantnog napona
potroaa, ne zavisi od talasnog oblika kapacitivnosti ve od vrijednosti minimalne i maksimalne
kapacitivnosti.
Abstract In this paper the impact of capacitance waveform and different values of maximum
and minimum capacitance VC generator (Variable Capacitance generator) power are analyzed.
The cases of sinusoidal, triangular and trapezoidal capacitance V-C generator are considered.
Considering the analytical equations and using simulations it was shown that the power of V-C
generator, when the load have constant voltage, does not depend on the form of capacitance, but
depends on value of minimum and maximum capacitance.

1. UVOD energije preko HVDC sistema je ekonominiji u odnosu na

konvencionalne prenosne sisteme [1]. Glavni razlozi upotrebe
Osim konvencionalnih maina, koje rade na principu HVDC sistema i njihove prednosti u odnosu na AC sisteme,
elektromagnetske konverzije energije, postoje i maine koje razmatrani su u [2-3]. U [4] se razmatra mogunost
rade na principu elektrostatike konverzije energije. Kod proizvodnje HVDC energije pomou V-C maina. Rezultati
konvencionalnih maina se u zavisnosti od poloaja rotora u analize sprovedene u tom radu, kao i rezultati novijih
odnosu na stator mijenja induktivnost namotaja na statoru i istraivanja predstavljenih u [5-6] ukazuju da V-C maine
mogu biti konkurentne konvencionalnim mainama. Jedan od
HVDC glavnih razloga je taj to su trokovi prikljuenja offshore
Turbina sistem vjetroelektrane na HVDC sistem manji ako se direktno
proizvodi jednosmjerni napon i struja, nasuprot
Filtar

VC konvencionalnoj generator - transformator - ispravlja

kombinaciji, gdje se proizvode naizmjenini napon i struja, a
zatim pomou ispravljaa pretvaraju u jednosmjerne veliine
Pobuda [7]. Na slici 1a) prikazan je elektrostatiki V-C generator koji
a) napaja HVDC sistem, dok je na slici 1b) prikazan asinhroni
generator sa transformatorom,
Transformator ispravljaem i HVDC sistemom.
Turbina U prvom dijelu ovoga rada e biti
Ispravlja

HVDC
sistem

objanjen princip rada V-C

Filtar

AC generatora i principijelna ema

njegove konekcije na HVDC sistem.
Nakon toga, analizirae se rad
Regulacija ovoga generatora kada napaja
b)
potroa konstantnog napona. Na
kraju, analizirae se uticaj talasnog
Slika 1. a) Konekcija V-C generatora na HVDC sistema b) Klasini nain
oblika kapacitivnosti, kao i uticaj
proizvodnje elektrine energije i prikljuenje na HVDC sistem
maksimalne i minimalne vrijednosti
namotaja na rotoru, kao i njihove meusobne induktivnosti, kapacitivnosti V-C generatora na
dok se kod maina koje rade na principu elektrostatike snagu koju generator predaje potroau.
konverzije energije u zavisnosti od poloaja rotora u odnosu
na stator mijenja njihova kapacitivnost. Na principu 2. V-C GENERATOR
elektrostatike konverzije energije zasnovan je rad V-C
generatora, koji glavnu primjenu nalaze kod vjetroelektrana Postoje razliite izvedbe V-C generatora, a jedna od
konektovanih na visokonaponske jednosmjerne sisteme moguih prikazana je na slici 2. Kod ove, floating rotor,
(HVDC - High Voltage Direct Current). V-C maine stator se sastoji od dva dijela statora A i statora
Offshore vjetroelektrane predstavljaju jedan od B. Svaki od statora V-C generatora napravljen je od dva
energetskih izvora od kojih se oekuje veliki komercijalni identina kruna isjeka koji stoje jedan naspram drugog, dok
interes u bliskoj budunosti. Kada je rastojanje offshore se izmeu njih nalazi prostor kroz koji prolazi rotor. Izlazni
vjetroelektrane od obale vee od 25-50km, prenos elektrine krajevi ova dva dijela statora prikljuuju se na prenosni vod

158
preko energetskog pretvaraa. Kada je pozicija rotora takva 4. ANALIZA RADA V-C GENERATORA
da je on cjelokupno prekriven djelovima statora, tada je KONEKTOVANOG NA POTROA
kapacitivnost izmeu statora A i B maksimalna. Ova KONSTANTNOG NAPONA
kapacitivnost predstavlja rednu vezu kapacitivnosti koje se
javljaju izmeu statora A i rotora, kao i statora B i rotora. Kapacitivnost V-C generatora je promjenjiva i zavisi od
Kako se rotor okree i ova kapacitivnost se periodino meusobnog poloaja rotora u odnosu na stator. Prema tome,
mijenja, pri emu se energija generalno predaje u intervalima trenutna vrijednost struje V-C generatora ne zavisi samo od
kada kapacitivnost opada. Kada se rotor nalazi u takvoj izvoda njegovog napona, ve i od izvoda kapacitivnosti, to
poziciji da je najmanje prekriven djelovima statora, tada je se matematiki moe napisati kao:
kapacitivnost minimalna.
d C vC d d C d d vC d
Stator B iC vC C , (1)
d dt d dt d dt

gdje je vC=vC() napon generatora, C=C() kapacitivnost

generatora, - pozicija rotora, a d/dt ugaona brzina rotora
(r=d/dt).
Punjenje obloga generatora vri se, najee, samo u
intervalima kada kapacitivnost raste (dC/d>0). Tada je
napon generatora jednak naponu pobude (E), pa se jednaina
Rotor (1) svodi na:
d C d
Stator A iC E . (2)
d dt
Stator B

Slika 2. Uzduni i popreni presjek V-C generatora U sluaju kada je dC/d>0 i vCE, struja generatora je
jednaka nuli.
Pranjenje obloga generatora se vri u intervalima kada
Punjenje Pranjenje kapacitivnost opada (dC/d<0). U ovom reimu, struja
generatora generatora potroaa jednaka je struji generatora i definisana je
jednainom (1), dok je napon na krajevima generatora
vC definisan jednainom:

Rgub D2 vC E v p , (3)
(filtar + HDVC)

gdje je vp napon na potroau.

Potroa

E D1 x 10
-8

1 iC
2 ip
vp
5
Kapacitivnost
4
C()
i izvod kapacitivnosti [F/rad]

3
Slika 3. Simulacioni model V-C generatora i
Kapacitivnost [F]

ema konekcije na HVDC 2

Izvod
3. EMA KONEKCIJE V-C GENERATORA NA HVDC 1 kapacitivnosti
SISTEM dC/d
0
Na slici 3 prikazano je osnovno kolo za prikljuenje V-C
generatora na HVDC sistem.Generator je modelovan preko -1
redne veze promjenjive kapacitivnosti i otpornosti gubitaka
Rgub. Da bi se inicijalizovala proizvodnja energije, potreban je -2
0 40 80 120 160 200 240 280 320 360
neki nezavisni jednosmjerni naponski izvor (E) koji obavlja Ugaoni polozaj [stepen]
funkciju pobude generatora. Preko dioda D1 i D2 vri se
Slika 4. Kapacitivnost V-C generatora
punjenje, odnosno pranjenje generatora, respektivno. U toku
i njen izvod dC/d za tri razliita sluaja
punjenja, pobudni naponski izvor predaje energiju V-C
generatoru. Prilikom pranjenja, generator vraa pobudnom
HVDC sistem ima najee povratnu spregu po naponu
generatoru primljenu energiju, ali i predaje energiju
sistema, pa je prema tome napon HVDC sistema konstantan.
potroau, poto se tada strujna kontura zatvara kroz
To znai da, ako se zanemari uticaj filtra, potroa sa slike 3
potroa. Energija koju generator predaje potroau jednaka
se moe posmatrati kao konstantni naponski izvor.
je razlici uloene mehanike energije i gubitaka koji se
U sluaju kada V-C generator napaja potroa konstantnog
javljaju u generatoru.
napona (vp=Up), za reim punjenja vai jednaina (2), dok se
za reim pranjenja jednaina (1) svodi na:

159
 dC Na slikama 5, 6 i 7 prikazani su rezultati simulacija
iC i p r ( E U p ) . (4) dobijeni na osnovu podataka datih u DODATKU. Napon V-C
d
5 generatora prikazan je na slici 5, dok je na slici 6 prikazana
x 10
3 struja generatora. Na slici 7 prikazana je struja potroaa.
Trougaona Trapezoidna Otpornost koja predstavlja gubitke zanemarena je u
kapacitivnost kapacitivnost
njegova srednja vrijednost [V]

simulacijama.
2.5
Napon generatora i

Sinusoidalna 0.025
kapacitivnost

Kolicina naelektrisanja [C]

2 0.02

0.015
1.5
VcCmax
0.01
VcCmin
1
0 40 80 120 160 200 240 280 320 360
0.005 B D
Ugaoni polozaj [stepen]
Slika 5. Napon V-C generatora i njegova srednja vrijednost A C
0
6 0 1 2 3 4 5
Trapezoidna
Napon generatora [V] x 10
5
5 kapacitivnost
Slika 8. Zavisnost koliine naelektrisanja generatora od
njena srednja vrijednost [A]

4 Trougaona napona generatora

kapacitivnost
Struja generatora i

3
Sinusoidalna 5. UTICAJ KAPACITIVNOSTI V-C GENERATORA
2
kapacitivnost NA VRIJEDNOST IZLAZNE SNAGE
1

0 Na slici 8 prikazana je zavisnost koliine

naelektrisanja generatora od napona generatora za istu
-1
vrijednost pobudnog napona, za sva tri oblika kapacitivnosti.
-2 Ova kriva se za sva tri sluaja poklapa, to znai da je snaga
-3
koju V-C generator predaje mrei u svim tim sluajevima
0 40 80 120 160 200 240 280 320 360 ista. U toku rada V-C generatora energija koja se predaje
Ugaoni polozaj [stepen] potroau u toku jednog ciklusa (periode kapacitivnosti C)
Slika 6. Struja V-C generatora i njegova srednja vrijednost jednaka je povrini ostvarene Q-Vc petlje. Na primjer, u ovom
sluaju snaga generatora proporcionalna je povrini
6
pravougaonika ABCD. Ako energiju koja se predaje
Trapezoidna potroau u toku jednog ciklusa, odnosno povrinu Q-Vc
njena srednja vrijednost [A]

5 kapacitivnost
petlje, oznaimo sa W, snaga generatora P iznosi:
Struja potrosaca i

4 Trougaona
k n W
kapacitivnost P , (5)
3 60
Sinusoidalna
2 kapacitivnost gdje je k broj ciklusa u toku jednog obrtaja rotora i n broj
obrtaja rotora u minuti.
1 Ako sa Vcmax oznaimo maksimalni napon generatora, a koji
je jednak zbiru napona pobude (E) i napona potroaa (Up),
0 tada se prema slici 8 moe napisati da je:
0 40 80 120 160 200 240 280 320 360
Ugaoni polozaj [stepen] W (Vc max E ) E Cmax Vc max Cmin (6)
Slika 7. Struja potroaa V-C generatora i njegova srednja
vrijednost
Na osnovu jednaina (5)-(6) vidi se da je:
Na slici 4 prikazana su tri sluaja zavisnosti kapacitivnosti
generatora od poloaja rotora koje su koriene u P f (Cmax , Cmin ) . (7)
raunarskim simulacijama. U jednom sluaju pretpostavljena
je sinusoidalna (crvena boja puna linija), u drugom Prema tome, jasno je da snaga koju V-C generator predaje
trougaona (zelena crta-taka linija), a u treem trapezoidna mrei ne zavisi od talasnog oblika kapacitivnosti, ve zavisi
(plava isprekidana linija) zavisnost. Na istoj slici 4 samo od vrijednosti minimalne i maksimalne kapacitivnosti.
prikazane su i odgovarajue zavisnosti izvoda (dC/d) Poto su za sva tri analizirana oblika kapacitivnosti
pretpostavljenih kapacitivnosti. maksimalne i minimalne vrijednosti kapacitivnosti jednake,
jasno je da je snaga koju V-C generator predaje potroau

160
jednaka za sva tri sluaja. Ovaj zakljuak je jasan i sa slike 7, C generatora ine ga naroito atraktivnim za primjenu u
jer je srednja vrijednost struje potroaa jednaka, pa je samim sistemima vjetrogeneratora koji se prikljuuju na HVDC
tim jasno i da je srednja vrijednost snage potroaa jednaka sistem, jer se na taj nain eliminie potreba za skupim
za svaki oblik kapacitivnosti. transformatorima i konvertorskim stanicama.
5
x 10 U radu je, takoe, prikazana principijelna ema konekcije
2.5 V-C generatora na HVDC sistem. Analiziran je sluaj rada
Cmin=1nF V-C generatora kada napaja potroa konstantnog napona. Za
2
ovaj tip optereenja prikazani su talasni oblici struje i napona
Cmin=2nF generatora, kao i struje potroaa.
Glavni dio rada posveen je analizi uticaja talasnog oblika
1.5 kapacitivnosti, kao i uticaju maksimalne i minimalne
Snaga [W]

vrijednosti kapacitivnosti V-C generatora na snagu koju

generator predaje potroau. Pokazano je da vrijednost snage
1 koju V-C generator predaje potroau konstantnog napona,
ne zavisi od talasnog oblika kapacitivnosti, ve zavisi samo
od vrijednosti minimalne i maksimalne kapacitivnosti
0.5
generatora.

0 DODATAK:
3 4 5 6 7
Maksimalna kapacitivnost - Cmax [F] x 10-8 Parametri V-C generatora i podaci korieni u simulacijama:
Slika 9. Zavisnost snage generatora od vrijednosti E=100kV, Cmax=50nF, Cmin=10nF, n=5000ob/min, p=2,
maksimalne kapacitivnosti generatora (1nFCmin20nF) Vp=200kV.
5
x 10
5
LITERATURA
Cmin=20nF

4
[1] N.G.Hingorani:High-voltage DC transmission: a
Cmin=19nF power electronics workhorse, Spectrum IEEE, vol.33,
no.5, pp.63-72, April 1996.
[2] D. M. Larruskain, I. Zamora, A. J. Mazn, O.
Snaga [W]

3
2 Portuguese Congress on Electrical Engineering, July
1
0
4 5 6 7 8 9
Odnos: Cmax/Cmin
Slika 10. Zavisnost snage generatora od odnosa maksimalne i
minimalne kapacitivnosti generatora (1nFCmin20nF)
Ako se maksimalna kapacitivnost poveava, a
minimalna smanjuje, raste i vrijednost snage koju taj
generator predaje mrei (slika 9). Takoe, ako se odnos
maksimalne i minimalne kapacitivnosti odrava na
konstantnoj vrijednosti, sa porastom minimalne, a samim tim
i maksimalne kapacitivnosti, linerano raste i iznos snage koju
generator moe da predaje mrei (slika 10).
6. ZAKLJUAK
U ovom radu su navedeni razlozi zbog kojih se sve vie
razmilja o upotrebi elektrostatikog generatora kod
proizvodnje elektrine energije iz energije vjetra. Osobine V-
Abarrategui, J. Monasterio: Transmission and
Distribution Networks: AC versus DC, 9th Spanish-
2005.
[3] Michael P. Bahrman: Overview of HVDC
Transmission, Power Systems Conference and
Exposition, PSCE'06, pp. 18-23, Oct. 2006.
[4] S. F. Philp: The Vacuum-Insulated, Varying
10 capacitance Machine, IEEE Transactions on
Electrical Insulation, vol. 12, no. 2, April 1977.
[5] R. J. O' Donnell, N. Schofield, A.C. Smith, J. Cullent:
The Variable-Capacitance Machine for Off-shore
Wind Generation in Proc. 6th Int. Workshop Large-
Scale Integr. Wind Power Transmiss. Netw. Offshore
Wind Farms, 2006, pp. 299306.
[6] R. ODonnell, N. Schofield, A. C. Smith, J. Cullen:
Design Concepts for High-Voltage Variable-
Capacitance DC Generators, IEEE Transactions on
Industry Applications, vol. 45, no. 5, September-
October 2009.
[7] M. alasan, V. Vujii: Analiza uticaja estopulsnog i
dvanaestopulsnog ispravljaa kod HVDC sistema na
harmonijska izoblienja naizmjenine mree,
Informacione tehnologije, abljak, 2010.

161
 Informacione tehnologije IT'11

INFORMACIONI SISTEM SPORTSKE ORGANIZACIJE

INFORMATIONAL SYSTEM OF SPORTS ORGANIZATION

Radislav Vulovi, Neboja Stankovi, Milo Papi, Tehniki fakultet aak

Rezime - U radu se predlae model informacionog sistema sportskog karate kluba, sa

mogunou njegovog implementiranja i na druge sportske klubove, ako se uvae njihove
specifinosti. Sportke organizacije definiu sportski klub kao sistem, tj. kao kompleks meusobno
povezanih elemenata koji doprinose razvoju zdravstvenog i fizikog obrazovanja nacije. Mali je
broj sportskih organizacija kod nas koje poseduju takve sisteme. On treba da je sastavljen od vie
podsistema sa svojim bazama podataka. Sportski informacioni sistemi treba, sa jedne strane da
budu u meusobnoj vezi, ali sa druge strane u vezi sa spoljnim svetom. Model sistema se sastoji od
nekoliko podmodela i to: treneri, lanovi, treninzi, takmienja i dr. Osnovna delatnost kluba je
organizovano bavljenje karate sportom dece, omladine i odraslih u cilju poboljanja zdravlja i
fizike kondicije kao i postizanja takmiarskih rezultata. Klub je lan Karate saveza Srbije i
Karate federacije Srbije, kao matine organizacije. Sam cilj izrade informacionog sistema je
efikasniji, bri i jeftiniji rad kao i praenje napredovanja lanova tog sistema.
Kljune rei: Informacioni sistem, karate klub, baza podataka
Abstract - The paper proposes a model of informational system of a karate club, with the
possibility of its implementation on other sport clubs, if their specific features are taken into
account. Sport organizations define the sports club as a system, ie as a complex of interrelated
elements that contribute to health and physical education of the nation. A small number of sports
organizations in our country that use such system. The system should be composed of several
subsystems with their databases. Sports informational systems need to be, on one hand mutually
connected, but on the other, connected with the outside world. The model consists of several sub
models such as: trainers, members, training, competitions, etc. The main activity of the club is
organized training of the karate sport for children, youth and adults to improve health and
physical fitness and achieving competitive results. The club is a member of the Karate Union of
Serbia and Karate Federation of Serbia, as its parent organization. The aim of making
informational system is more efficient, faster and cheaper work and monitoring the progress of
system members.
Keywords: informational system, karate club, database

1. UVOD sistema predstavlja kompatibilnost komunikacionih

protokola.
Razvoj informacionih tehnologija omoguio je velike
Prikazivanje prezentacija informacija iz informacionog
promene u procesu informisanja. Danas, proces informisanja
sistema.
predstavlja proces stvaranja informacije obradom podataka
Polazei od ovih injenica dolo se na ideju izrade jednog
uz pomo informacionih tehnologija. Proces promene
SIS (Sportski informacioni sistem) koji bi se koristio u radu
podatka u informaciju zasnovan je na sedam koraka koji
konkretnog sportskog kluba, u naem radu radi se o karate
zajedniki obuhvataju proces informisanja.
klubu. Kako je osnovna delatnost kluba organizovano
Prikupljanje proces koji se sastoji od: definisanja
bavljenje karate sportom dece, omladine i odraslih u cilju
potrebnih podataka, identifikacije izvora podataka, izbora
poboljanja zdravlja i fizike kondicije kao i postizanja
naina prikupljanja i samog prikupljanja podataka.
takmiarskih rezultata. Klub je lan Karate saveza Srbije i
Organizovanje proces koji ureuje, predstavlja i
Karate federacije Srbije, kao matine organizacije. Zadatak
formatizuje podatke za korienje u ostalim procesima
SIS-a je dvostrukog karaktera: 1) Obezbediti efikasno
informisanja.
praenje lanova kluba, njihovog napredovanja, talmienja i
Analiza podrazumeva tumaenje podataka i njihovu
rezultata; 2) Vezu sa Sportskim Karate Savezom, razmena
transformaciju u informaciju.
relevantnih informacija znaajnih za rad kluba i njegovih
uvanje podataka odnosno njihovo skladitenje je
lanova.
veoma olakano primenom ureaja za uvanje podataka kao
to su hard diskovi, kompakt diskovi, fle memorije, pa i 2. ANALIZA POSLOVA I RELEVANTNIH
mogunostima uvanja podataka na nekom od internet DOKUMENATA
servisa kao to su WindowsLive i drugi.
Upis u klub se vri dobrovoljno, popunjavanjem
Obrada za koju je "zaduen" mikroprocesor raunara.
Prijavnog lista i prilaganjem izvoda iz matine knjige
Primanje i prenoenje podrazumeva transfer podataka
roenih otvara se Evidencioni karton lana Kluba, ispunjava
unutar i izmeu informacionih sistema. Osnovni uslov
se lanska karta, popunjava matini karton lana kluba, plan
razmena podataka i informacija izmeu informacionih
treninga se vodi na listi dnevni plan treninga, vodi se lista

162
meseni plan treninga za dati mesec, definie se klupski
kalendar takmienja, vodi se lista postignutih rezultata na
takmienjima, odreuje se termin plan polaganja za zvanja u
karate sportu, popunjava se prijava za polaganje, definie se
ispitni program, donosi se odluka o formiranju ispitne
komisije, diploma o poloenom ispitu i popunjava se
evidencija o zvanjima.
Prijavni list je dokument koji popunjava svaki kandidat
pri upisu, zajedno sa izvodom iz matine knjige roenih, i
dostavlja klupskoj administraciji.
Evidencioni karton lana kluba se otvara na osnovu
popunjenog prijavnog lista.
Na osnovu Evidencionog lista popunjava se lanska karta
lana kluba.
Matini karton lana kluba se popunjava na osnovu
izvrenog lekarskog pregleda. Dnevni plan treninga pie
trener kluba a planiranje treninga se vri shodno kalendaru
takmienja i planu polaganja za zvanja u karate sportu. U
dnevnom planu treninga treba da se definie vreme i mesto
odravanja treninga, sredstva i metode za obavljanje treninga,
ta e se tano raditi u svakoj od faza: uvodnoj, pripremnoj,
osnovnoj i zavrnoj. U listi meseni plan treninga treba da se
definie dinamika odravanja treninga za dati mesec sa
orijentacionim pregledom oblasti koje e se, u tom periodu,
obraivati. Klupski kalendar takmienja se pravi u odnosu na
kalendar takmienja koji se dobija od KSS. To je dokument
koji se usvaja na Skuptini KSS a klub se, shodno eljama i
mogunostima, opredeljuje za odreena takmienja koja e
ispratiti. Lista postignutih rezultata sa takmienja se pravi po
zavretku datog takmienja. Listu popunjava trener, po
povratku sa takmienja, i u nju se unose podaci o ostvarenim
rezultatima na datom takmienju.
Termin plan polaganja za zvanja u karate sportu se
donosi na poetku svake kalendarske godine. Polaganje je
provera znanja kandidata, pred odreenom komisijom, i
obavlja se dva puta godinje. Za svako polaganje donosi se
odluka, koju usvaja Predsednitvo kluba. Prijavu za
polaganje popunjava svaki kandidat i, na osnovu nje, se
kompletira spisak prijavljenih kandidata za polaganje. Ispitni
program je spisak tehnika i kata kojima kandidat treba da
ovlada izmeu dva polaganja. Usvaja se na poetku svake
kalendarske godine. Odluka o formiranju ispitne komisije se
donosi pre polaganja i usvaja je Predsednitvo kluba. U njoj
se imenuju lanovi i Predsednik komisije i utvruju se termin
i mesto odravanja polaganja. Diploma o poloenom ispitu je
dokument koji dobija svaki kandidat, nakon uspeno
obavljenog ispita. Evidencuja o zvanjima je lista kandidata
koji su poloili za odreeno zvanje i vodi se od osnivanja
kluba.
3. INFORMACIONO MODELIRANJE
Informaciono modeliranje ili modeliranje podataka je
nae apstraktno vienje stanja realnog sistema tj. Definisanje
strukture podataka. Model podataka je pojednostavljeno
prikazivanje realnog sistema preko skupa objekata (entiteta),
veza izmeu objekata i atributa objekata.
Model podataka (u literaturi definisan kao Model Objekti
Veze MOV ili ER Entity Relationship model ili Entitetni
dijagram), preko skupa podataka i njihovih meusobnih veza,
predstavlja stanje sistema u jednom trenutku vremena i sadri
skup informacija o prolosti i sadanjosti sistema koja je
potrebna da se pod dejstvom buduih poznatih ulaza mogu
odrediti njegovi budui izlazi.
163
Erwin je CASE alat namenjen modeliranju podataka ER
(Entity Relatioship) metodom, koja je podrana IE
(Information Engineering) metodologijom modeliranja.
Modeliranje podataka obuhvata dva aspekta: logiko
definisanje modela i fiziki dizajn baze. Korienje ovog
alata podrazumeva istovremeni razvoj logikog modela
podataka i fiziko definisanje baze, to znai da nije potrebno
nikakvo dodatno prebacivanje modela iz logikog nivoa u
fiziki i obrnuto
Na Slici 1. Prikazano je stablo aktivnosti za proces
Praenje poslova karate kluba.
Slika 1. Stablo aktivnosti Praenje poslova karate kluba
4. DEFINISANJE DIJAGRAMA KONTEKSTA
Dijagram konteksta je definisan jednim pravougaonikom
koji predstavlja granicu modela koji se prouava. U tom
modelu i van njega teku informacije preko strelica. Dijagram
konteksta je najvii nivo apstrakcije koji se dekompozicionim
dijagramima prevodi u nii nivo apstrakcije. Granice modela
se definiu da bi se, pre svega, znalo gde treba stati sa
modeliranjem. Ovaj problem se moe posmatrati sa aspekta:
irine (definisanja elemenata koji se posmatraju) i
dubine (definisanja nivoa detaljnosti).
irina modela je vezana za definisanje kontekstnog
dijagrama (koji se u IDEF0 notaciji oznaava sa A-0) i prvog
nivoa dekompozicije. U okviru kontekstnog dijagrama mora
se voditi rauna da treba definisati setove ulaza, kontrola i
mehanizama koji proizvode set izlaza, tj. treba na ovom
nivou uoptiti posmatranu problematiku sa manje detalja.
Dubina modela se definie nivoima dekomponovanja, gde
se definiu nivoi detaljnosti. Dekompozicija ide do
mogunosti definisanja primitivnih procesa.
Preporuuje se da treba poeti od definisanja izlaznih
strelica, pa se pomerati prema ulazima, resursima i
kontrolama. Polazi se od injenice da svaka aktivnost
poseduje odgovarajue izlaze koji se mogu identifikovati.
Prilikom definisanja izlaza treba voditi rauna i o negativnim
izlazima, koji prouzrokuju tzv. povratne (feedback) strelice.
Sledei elementi koje treba definisati su strelice ulaza,
koji se na specifian nain transformiu (ili troe) radi
stvaranja odgovarajueg izlaza, podpomognuti
odgovarajuim mehanizmima i kontrolama. Slika2.
Imajui u vidu standard IDEF0 kao i zahteve standarda
ISO 9000:2000 definisae se kao prvi korak odgovarajui
dijagram konteksta tj. postavie se granice posmatranog
modela.
Slika2. Dijagram konteksta procesa Praenje poslova karate
kluba
Definisanje dekompozicionog dijagrama aktivnosti po
IDEF0 metodologiji (horizontalnih veza izmeu aktivnosti)
treba da omogui povezivanje odgovarajuih informacija
definisanih u okviru stabla aktivnosti. Definisanjem stabla
aktivnosti uspostavile su se vertikalne veze izmeu
aktivnosti, dok se izradom dekompozicionog dijagrama
uspostavljaju horizontalne veze izmeu aktivnosti istog
nivoa. Aktivnosti su smetene u pravougaonicima koji se
crtaju u dijagonalnom smeru, od gornjeg levog ka donjem
desnom uglu radne povrine. Svakoj aktivnosti mora se
dodeliti naziv u obliku glagolske fraze, te svaka aktivnost
mora imati najmanje jednu kontrolnu i jednu izlaznu strelicu.
Slika3.
Slika 3. Dekompoziciona struktura IDEF0 metodologije
Na slici broj 3 prikazana je struktura formiranja
dekompozicionog dijagrama.
Polazi se od dijagrama konteksta, koji se definie na
najviem nivou, pa se izvodi dekomponovanje u podreene
(child) dijagrame. Svaka od podfunkcija podreenog
dijagrama moe kreirati svoj dijagram na niem nivou. Na taj
nain se definiu razliiti nivoi apstrakcije, tj. na viim
nivoima su optije funkcije i grupisane strelice, koje se na
niim nivoima dekomponuju i detaljnije opisuju.
Potujui IDEF0 standard odgovarajue strelice
predstavljaju setove dokumenata koje definiemo kao
informacije. Svaka informacija na sledeem nivou se deli sve
164
do nivoa aktivnosti gde se kao strelice definiu konkretna
dokumenta.
Na slici broj 4 prikazan je dekompozicioni dijagram za
aktivnost Praenje poslova karate kluba
Slika 4. Dekompozicioni dijagram aktivnosti Praenje
poslova karate kluba
5. MODEL OBJEKTI VEZE
Relaciona ema
lan (ifra lana, ime, prezime, ime oca, JMBG, datum
roenja, datum ulanjenja, adresa, mesto boravka, takmiar,
pojas, telefon);
Pojas (ifra zvanja, zvanje);
Trener (ifra trenera, prezime, ime, ime oca, JMBG,
adresa, telefon, mesto boravka);
Mesto treninga (ifra mesta treninga, sala);
Rezultati (ifra rezultata, rezultati);
Takmienja (ifra takmienja, datum takmienja, mesto
takmienja, napomena);
Rezultat takmienja (ifra takmienja, ifra rezultata,
ifra lana, rezultat lana, napomena);
Prisustvo treninzima (ifra lana, ifra treninga,
napomena);
Treninzi (ifra treninga, ifra zvanja, ifra mesta
treninga, ifra trenera, vreme treninga, datum treninga,
napomena);
Arhiva zvanja (ifra lana, ifra zvanja, datum polaganja,
mesto polaganja)
Veze su prikazane na slici 5.
6. IMPLEMENTACIJA I EKSPLOATACIJA BAZE
Dvoklikom na ikonu Sensei baza zvanina verzija 2
otvara se baza podataka, koja je uraena u programu MS
Access 2003.
Baza se sastoji od Tabela, Formi, Upita i Izvetaja, to se
vidi na Slici 6.

Slika 5. Veze izmeu tabela (Relationships)
Slika 6. Izrada tabela u Access-u
Selektovanjem objekta Tables otvara se, u desnom delu
prozora, spisak svih tabela u bazi podataka. Selektovanjem,
npr. ArhZvanja Design, dobijamo sledeu sliku na kojoj se
moe videti dizajn izgled tabele ArhZvanja i polja od kojih se
sastoji, kao i tipovi podataka i objanjenja datih polja.
Slika 7. Kreiranje tabela
Selektovanjem objekta Queries otvara se, u desnom
delu prozora, spisak svih upita u bazi podataka Slika 8.
Slika 8. Upiti u okviru baze
Selektovanjem npr. Rezultat Design, dobiemo sliku
na kojoj se moe videti dizajn izgled upita Rezultat i polja od
kojih se sastoji.
Selektovanjem polja Forms otvara se, u desnom delu
prozora, spisak svih formi u bazi podataka.
Selektovanjem npr. Forms ArhZvanja, dobiemo sliku
na kojoj se moe videti dizajn izgled forme ArhZvanja i polja
od kojih se sastoji.
165
Selektovanjem polja Reports otvara se, u desnom delu
prozora, spisak svih izvetaja u bazi podataka
Selektovanjem npr. Reports RezultatTakmicenja,
dobiemo sliku na kojoj se moe videti dizajn izgled izvetaja
RezultatTakmicenja i polja od kojih se sastoji.
Na Switchboard-u se moe uoiti pet tastera: evidentiranje
plana lanova takmienja; praenje prisustva treninzima;
praenje rezultata takmienja; odravanje arhive zvanja i
izlaz. Slika9.
Slika 9. Glavni Switchboard
Pritiskom na "evidentiranje plana lanova takmicenja",
otvaraju se 4 forme za unos podataka a na kraju se nalazi
taster za vraanje nazad. Slika10.
Slika10. Forma lanovi
Pritiskom na "praenje prisustva treninzima", otvaraju se 2
izvetaja a na kraju se nalazi dugme za povratak nazad.
Pritiskom na "praenje rezultata takmienja", otvaraju se 3
izvetaja a na kraju se nalazi dugme za povratak nazad.
Pritiskom na "odrzavanje arhive zvanja", otvaraju se 2
izvetaja a na kraju se nalazi dugme za povratak nazad
Kako se radi sa upitima (Queries)?Rezultat: Queries
Rezultati Design; u petoj koloni, u vrsti Criteria, menja se
vrednost "rez_t" iz tabele Rezultati, i dobija se spisak
takmiara koji su na nekom od takmienja ostvarili taj
(izabrani) rezultat.
7. ZAKLJUAK
Ovaj informacioni sistem ima zadatak da prati sve
aktivnosti od znaaja za rad jednod sportskog drutva. Sistem
treba da omogui brz i efikasan unos podataka. S druge
strane, pomou ovog sistema mogue je vriti i adekvatne
analize.Ovo je naroito znaajno za one klubove i sportska
drutva koja imaju mlade lanove jer e na ovaj nain imati
jasan pregled njihovog razvoja i napredovanja.
LITERATURA
[1] Vulovi, R. (2005). Relacione baze podataka MS
Access, VTSS, Aranelovac
[2] Lazarevi, B. (2003). Baze podataka, FON, Beograd
[3] Mogin, P, Lukovi, I. Govedarica, M. (2000). Principi
projektovanja baza podataka, Fakultet tehnikih nauka,
Novi Sad
 Informacione tehnologije IT'11

RAUNANJE KVADRATNOG KORIJENA U FPGA TEHNOLOGIJI

CALCULATING SQUARE ROOT IN FPGA TECHNOLOGY
Anela Dragani, Aleksandar Dukovi, Branka Jokanovi, Ranko Tokovi, Radovan Stojanovi, Elektrotehniki fakultet
Podgorica

Sadraj - U ovom radu smo se bavili problemom raunanja kvadratnog korijena u FPGA
tehnologiji. Prezentovali smo razliite metode koje se koriste za raunanje kvadratnog korijena,
predloili sopstvenu, a zatim dali njihovu softversku realizaciju u VHDL-u. Takoe smo izvrili
poreenje metoda sa aspekta preciznosti, iskorienja pinova i logikih resursa ipa, kao i sa
aspekta brzine rada. Verifikaciju kodova smo izvrili na UP3 eksperimentalnoj ploi, na ipu
EP1C6Q240C8 iz Alterine familije Cyclone.
Abstract - In this paper we were dealing with a problem of calculating square root in FPGA
technology. We presented different methods used for calculating square root, as well as our own
one, and their software realization in VHDL. We also compared those methods by precision, pin
and logic buffers usage on a chip, as well as by speed of response. Verification of these codes was
done on UP3 experimental board, on chip EP1C6Q240C8 from family Alteras family Cyclone.

1. OPIS METODA ZA RAUNANJE KVADRATNOG zakljuiti da e za njegovu implementaciju biti potrebno

KORIJENA
Raunanje kvadratnog korijena je stara matematika
vjetina u kojoj se mogu koristiti proste raunske radnje ili
naprednije tehnike. Uobiajene su one iterativnog karaktera.
1.1 PROSTE ITERATIVNE METODE
1.1.1. VAVILONSKA METODA
Neka traimo kvadratni korijen broja a, odnosno x*x=a,
[1]. Princip je sljedei:
1. naemo x0, odnosno poetnu vrijednost za x preko (1);
2. zatim preko (2) raunamo xi+1 za i=0, 1, 2, ...;
3. prekidamo kada dobijemo dovoljnu tanost, koja se zadaje
unaprijed.
Jednaine za raunanje x0 i xi+1 su:
x0 = (a + 1)/2 (1)
xi+1 = [xi + a/xi ]/2 za i=0, 1, 2, ... (2)
1.2.1.2 METODA POLOVLJENJA INTERVALA
Najprije se posmatra interval [1, 2, ..., n], gdje je n broj
iji kvadratni korijen raunamo. U svakoj iteraciji se rauna
poluzbir prvog i posljednjeg lana posmatranog intervala.
Ukoliko je kvadrat te vrijednosti manji od gornje granice tog
intervala, onda je traeni korijen izmeu te vrijednosti i
gornje granice i posmatramo novi interval ija je donja
granica dobijeni poluzbir, dok je gornja identina sa gornjom
prethodnog intervala. Ukoliko je, pak, kvadrat dobijenog
poluzbira vei od gornje granice prvobitnog intervala,
zakljuujemo da je korijen izmeu vrijednosti poluzbira i
donje granice, pa posmatramo novi interval ija je donja
granica identina donjoj granici prvobitnog intervala, a
gornja dobijeni poluzbir. Postupak se nastavlja dok se ne
dobije zadovoljavajua tanost [1].
1.2.1.3. SEKVENCIJALNO KVADRIRANJE
POREDJENJE (SKIP)
Ovo je postupak koji mi predlaemo. Bazira se na krajnje
jednostavanom algoritmu i na prvi pogled bi se moglo
angaovanje veih resursa raunara nego za dva prethodno
opisana, ali se pokazuje da nije tako. Naime, za isti broj
iteracija pokazuje se da je vrijeme kompalacije kod ove
metode manje nego kod prethodne dvije.
Neka traimo korijen broja a. Poinjemo od prvog
pozitivnog broja (1 to je naa prva aproksimacija q1) i
traimo njegov kvadrat. Ukoliko je kvadrat manji od broja
iji kvadratni korijen traimo, onda poveavamo prethodni
broj iji smo kvadrat traili za 1 i postupak se ponavlja.
Proces traenja korijena se prekida kada dobijemo da je
kvadrat broja vei od broja iji korijen traimo. Neka se to
desilo nakon k iteracija. Uzimamo qk-1 za vrijednost korijena.
1.2.2. RESTORING METODA
Neka je a 2n-bitni broj iji se n-bitni kvadratni korijen q
trai. Sa r oznaimo ostatak pri traenju tog korijena,
odnosno: r = a q * q. Najprije izdijelimo binarni zapis broja
a na n 2-bitnih djelova i ponimo prvu iteraciju sa prvom
grupom, koju ine 2 bita najvee teine. Uzima se da je u toj
iteraciji r=010. Od vrijednosti koju predstavljaju biti prve
grupe oduzima se trenutna vrijednost korijena (koja je sada
010) na koju se konkatenacijom na kraju doda 01. Ukoliko
je dobijena vrijednost nenegativna, zakljuuje se da je prvi bit
(bit najvee teine) korijena 1 i na tu vrijednost se
konkatenacijom na kraju doda sljedea 2-bitna grupa iz broja
a i postupak se ponavlja (sada je vrijednost korijena 110).
Ukoliko je, pak, dobijena vrijednost negativna, zakljuuje se
da je prvi bit (bit najvee teine) korijena 0 i toj vrijednosti
se doda ono to se oduzelo u prethodnom koraku pa se
dobijenoj vrijednosti konkatenacijom na kraju doda sljedea
2-bitna grupa iz broja a i postupak se ponavlja (pri emu je u
ovom sluaju vrijednost korijena 010). Kao to se da zakljuiti
iz prethodnog izlaganja, broj iteracija je n, a u svakoj iteraciji
je potrebno izvriti jedno sputanje 2-bitne grupe,
oduzimanje, poreenje, konkatenacija i eventualno sabiranje,
I to e rei da se broj operacija neophodnih za izvravanje
ovog algoritma kree izmeu 4*n i 5*n. Takoe, prilikom
ovog izvravanja se dobija izmeu 3*n-2 i 4*n-2
meurezultata (n-1 nakon formiranja trenutnih korijena, n
nakon konkatenacija trenutnih korijena, n-1 ili n nakon

166
oduzimanja i izmeu 0 i n-1 nakon sabiranja) koji se ne
prikazuju na kraju, [2], [3].
1.2.3. NON-RESTORING METODA
Ova metoda je u gotovo svemu identina prethodnoj, [1],
[2]. Razlika je u tome to kada se dobije negativan rezultat
nakon oduzimanja, ne vri se sabiranje kako bi se ispravilo
uinjeno, ve se odmah dodaje naredna 2-bitna grupa broja
iji se korijen trai, a zatim se vri sabiranje sa trenutnim
korijenom kome je konkatenacijom dodato 11.
2. VHDL RJEENJA
2.1. PROSTE ITERATIVNE METODE
2.1.1. VAVILONSKA METODA
Za kompajliranje koda potrebno je 5 min 49 s i to samo za
4 iteracije. Vea tanost rezultata se dobija ako poveamo
broj iteracija u for petlji; meutim time znatno poveavamo i
vrijeme za kompalaciju koda koje je ionako veliko za ovako
malu tanost. Kod daje dobre rezultate za manje brojeve (15 i
49 na sim. dijagramu Slika 1). Meutim za neki vei broj
(25000000 na sim. dijagramu Slika 1) dobija se velika
greka i uoava se potreba za veim i. Ovaj kod i metoda su
jednostavni, ali i prilino zahtjevni sa aspekta iskorienja
resursa raunara.
Slika 1: Simulacija Vavilonske metode
2.1.2 METODA POLOVLJENJA INTERVALA
Kompalacija koda sa 10 iteracija je trajala 1 min 31 s, to
je znaajno poboljanje u odnosu na prethodnu metodu.
Meutim, osnovni problem ove metode jeste zavisnost
preciznosti od broja iteracija. Generalno gledano, to je broj
manji, to e njegov korijen biti tanije odreen, to se da
jednostavno primijetiti na priloenom simulacionom
dijagramu (Slika 2). Npr., vidi se da je za broj 51 dobijen
korijen 7 sa ostatkom 2, to je i najbolja mogua
aproksimacija, dok je za broj 51000 dobijen korijen 248 uz
ostatak -10504, a zapravo je najbolja aproksimacija 225 sa
ostatkom 375. Dakle, usljed nedovoljnog broja iteracija u
ovom primjeru, nije dobijena najblia mogua aproksimacija
korijena.
Slika 2 : Simulacija metode polovljenja intervala
167
2.1.3. SKIP METODA
Vrijeme izvrenja kompalacije iznosi 30 s, to je veliki
napredak u odnosu na metodu polovljenja intervala, a
ogroman u odnosu na Vavilonsku; poreenja radi, za
kompalaciju ovog koda sa 100 iteracija je potrebno 1 min 11s
1.28 puta manje vremena od onog potrebnog kodu metode
polovljenja intervala za kompalaciju i to sa 10 puta manje
iteracija i 10.35 puta manje vremena u odnosu na Vavilonsku
metodu sa samo 4 iteracije. Naalost, ova metoda ima veliki
nedostatak, a on se ogleda u injenici da je njena oblast
primjene direktno ograniena brojem iteracija. Naime, taan
rezultat moe da se dobije jedino za brojeve iz intervala [0,
i^2], gdje je i maksimalan mogui broj iteracija. Ovo se jasno
moe vidjeti na priloenom simulacionom dijagramu (Slika
3), na kome se vidi da je za broj 7 koji je manji od 10^2
izraunata najblia mogua cjelobrojna aproksimacija (2 sa
ostatkom 3), dok to nije sluaj za broj 256 koji je vei od
10^2 izraunato je 10 sa ostatkom 156, a najblia
aproksimacija bi bila 15 sa ostatkom 20 (napomena ovo je
simulacioni dijagram za kod sa 10 iteracija).
Slika 3: Simulacija predloene SKIP metode
2.2. RESTORING METODA
Vrijeme potrebno za izvrenje kompalacije je iznosilo 27
s dakle, neznatno vie od najbre ovdje prezentovane
iterativne metode koja je ukljuivala 10 iteracija i davala
dobre rezultate samo za prilino ogranien opseg ulaznih
vrijednosti, dok ova metoda daje najbolju moguu iteraciju za
bilo koju vrijednost (Slika 4).
Slika 4: Simulacija Restoring metode
Slijedi jedan vid realizacije Restoring metode, [6]. Na
Slici 5 je prikazan blok dijagram u Quartusu za raunanje
kvadratnog korijena nastao spajanjem tzv. SC elija u
odreenu strukturu. SC (Conditional Substactor) elija je
jednostavni sklop sa 4 ulaza (q, r, d, Ci) i 2 izlaza (Co, s), koji
su povezani relacijama:
Co <= (r and d) or (r and Ci) or (d and Ci) (3)
s <= r xor ((d xor Ci) and q) (4)

Slika 5: Restoring metoda sa SC elijama
Simulacioni dijagram za datu arhitekturu je dat na Slici 6.
Slika 6: Simulacija Restoring algoritma baziranog na SC
elijama
Napomena: razmatrana arhitektura se koristi za sluaj
ulaznog podatka duine 4 bita i koristi 6 SC elija sa
poveavanjem duine ulaznog podatka jako brzo raste broj
primijenjenih SC elija.
2.3. NON-RESTORING METODA
Za izvrenje kompalacije bile su potrebne 25 s dakle,
neto slino kao za Restoring metodu. Kao i kod Restoring
metode, ni ovdje nema ogranienja u vrijednosti ulaznih
podataka. Simulacioni dijagram je priloen na Slici 7.
Slika 7 : Simulacija Non-restoring metode
3. POREENJE METODA
U gornjem paragrafu smo se osvrnuli na trajanje
kompalacije kod pojedinih metoda i uporedili ta vremena.
Ovdje emo obratiti panju na iskorienost logikih resursa
ipa na kome smo vrili verifikaciju kodova [3], [4], kao i na
brzinu rada u zavisnosti od primijenjene metode.
U Tabeli 1 je data procentualna zauzetost logikih resursa
ipa izraena preko broja potrebnih osnovnih funkcionalnih
elemenata FPGA ipa zvanih LCs (Logic Cells) u odnosu na
ukupni broj koji sadri ip, EP1C6Q240C8. Takodje se
168
posmatra i broj zauzetih pinova. Posmatra se svaki metod
pojedinano. Na Slici 8 je dat grafiki prikaz, gdje se jasnije
vidi odnos prikazanih veliina. Vavilonska metoda zauzima
daleko najvie logikih resursa (gotovo sva logika kola koja
su na raspolaganju), dok su, sa druge strane, Restoring
metode sa SC elijama najbolje sa tog aspekta (manje od 1%
logikih kola koja su na raspolaganju). Kada je u pitanju
procentualna iskorienost pinova koji su na raspolaganju,
nema tako drastinih razlika jedino se izdvajaju Restoring
metode sa SC elijama koje koriste primjetno manji broj
pinova u odnosu na ostale.
Tabela 1: Zauzetost LCs i pinova na ipu EP1C6Q240C8
Slika 8 : Dijagram poreenja metoda na osnovu
iskorienosti logikih resursa i pinova
Tabela 2 govori o brzini rada pojedinih metoda na ipu.
Podaci se odnose na vremensko kanjenje u reprodukovanju
tanog rezultata za istu duinu ulaznog podatka pri traenju
kvadratnog korijena broja 8. Iz tabele se vidi da je u pogledu
brzine postizanja tanog rezultata (brzine odziva) ubjedljivo
najgora Vavilonska metoda, dok su ostale gotovo istih
performansi.
Tabela 2: Brzina rada pojedinih metoda
Prethodnom analizom smo ustanovili da su sa aspekta
praktine implementacije najbolje Restoring metode sa SC
elijama
4. ZAKLJUAK
U ovom radu smo prezentovali problem (traenje
kvadratnog korijena pozitivnih brojeva), dali teorijska
objanjenja metoda koje se bave rjeavanjem datog problema,
realizaciju datih metoda u VHDL-u, kao i poredjenje
pomenutih metoda, kako sa aspekta teorije, tako i sa aspekta
njihove realizacije. Takodje smo predloili sopstvenu
metodu.
Polazei od poznatih iterativnih metoda doli do
zakljuka da njihove implementacije u VHDL-u imaju 2
znaajna nedostatka. Prvi i najvaniji jeste ogranienost
preciznosti tih metoda, koja se javlja kao posljedica for petlji
u kodovima, odnosno konanog broja iteracija koji se mora
postaviti u startu i koji je fiksan. Jasno je da e neki brojevi
upadati u domen zacrtan tim fiksiranim brojem iteracija, dok
neki drugi nee, tj. za neke brojeve e se moi nai najbolja
aproksimacija kvadranog korijena, dok, pak, za neke druge
nee. Problem se komplikuje drugim nedostatkom, a to je da
su programi jako dugi za realizaciju. Do toga dolazi iz usljed
mnotva operacija sabiranja, oduzimanja, mnoenja i
dijeljenja cijelih brojeva.
Zbog svega navedenog, prelo se na metode koje ne vre
aritmetike operacije nad cijelim brojevima, ve aritmetiko
logike nad bitima, to se pokazalo i vie nego efikasno u
pogledu brzine izvrenja kompalacija (reda desetina puta).
to je jo vanije, kod ovih metoda uvijek se dobija najbolja
mogua aproksimacija, to je bio glavni nedostatak onih
prethodnih.
169
LITERATURA
[1]http://en.wikipedia.org/wiki/Methods_of_computing_squar
e_roots
[2] Yamin Li and Wanming Chu, A New Non-Restoring
Square Root Algorithm and Its VLSI Implementations,
International Conference on Computer Design
(ICCD96), October 79, 1996, Austin, Texas, USA, pp.
538-544.
[3] Tole Sutikno, An Optimized Square Root Algorithm For
Implementation in FPGA Hardware, TELKOMNIKA
Vol. 8, No. 1, April 2010 : 1 - 8
[4] J.O.Hamblen, T.S.Hall, M.D.Furman, Rapid prototyping
of digital systems, Quartus II edition, Springer, 2007.
[5] Radovan D. Stojanovi, Automatizovano projektovanje
digitalnih sistema (VHDL i FPGA), TEMPUS edicija,
CD-40017-2005, 2007.
[6]http://userstima.imag.fr/cis/guyot/Cours/Oparithm/english
/Extrac.htm
 Informacione tehnologije IT'11

PROJEKTOVANJE INTEGRISANOG BUCK-FLYBACK PRETVARAA

DESIGNING AN INTEGRATED BUCK-FLYBACK CONVERTER
Sandro Marki, Elektroprivreda Crne Gore, ED Ulcinj
Vladan Vujii, Djordje Jovanovi, Elektrotehniki fakultet Podgorica

Sadraj- Ovaj rad se bavi problematikom projektovanja integrisanog buck-flyback pretvaraa.

Izvrena je alaniza izbora flyback transformatora i optimizacija parametara snubber kola.
Prikazani eksperimentalni rezultati potvruju ispravnost analize i ukazuju na isplativost primjene
predloenog rijeenja integrisanog buck-flyback pretvaraa.
Abstract -This paper considers the problem of designing an integrated buck-flyback converter
The analysis of the election flyback transformers and optimization parameters of Snubber circuits
has been made. Presented experimental results confirm the validity of the analysis and indicate
the feasibility of application of the proposed solutions of the integrated buck-flyback converter.

1. UVOD

Konvencionalni ,,flyback pretvara se dugo koristi zbog

svoje jednostavnosti, niske cijene i mogunosti regulacije
izlaznih napona. Za razliku od drugih tipova pretvaraa
,,flyback pretvara se koristi u aplikacijama malih snaga.
Razvijene i izvedene su mnoge ,,flyback topologije kako bi
se poboljale performanse tradicionalnih ,,flyback Slika 1. ema realizacije IBFP.
pretvaraa [1]-[5].
Tabela 1 prikazuje vrijednosti komponenti koriene za
Ovaj rad bavi se analizom integrisanog buck-flyback realizaciju integrisanog buck-flyback poluprovodnikog
pretvaraa (IBFP) kao sekundarnog izvora jednosmjernog pretvaraa.
napona koji obezbjeuje visok faktor snage na ulazu [4]-[8].
Oznaka komponente Vrijednost komponente
IBFP se sastoji od diodnog mostnog ispravljaa i, preko L2 10mH
njega napajanog, integrisanog buck-flybak dc-dc C3 150nF
pretvaraa. Zadatak dc-dc pretvaraa je da obezbijedi stabilan Diode u Greatz-ovom spoju 4xMUR 160
izlazni napon, ali i da oblikuje ulaznu struju, kako bi se C2 10nF
ostvario visok faktor snage i smanjio uticaj viih harmonika. D1 MUR880
L1 42H
Rad se bavi ispitivanjem mogunosti primjene IBFP-a za C1 470F/300V
napajanje ureaja snage od 110W. Posebna panja bie D2 MUR 4100
posveena izboru ,,flyback transformatora i proraunu i D3 HFA15TB60
izboru komponenti snubber kola. U cilju potvrde valjanosti Q1 IRFPE50
sprovedenih analiza izvrena je fizika realizacija pretvaraa. R1 200k
Neki od izmjerenih talasnih oblika napona i struje na izlazu D6 BA159
pretvaraa bie prikazani u radu. C5 1.5nF
T1 ER28; n=0.5; N1=30; N2=12.
2. ARHITEKTURA PRETVARAA D4 MUR820
C4 220/200V
Na slici 1. je prikazana ema IBFP-a koji se napaja preko
Tabela 1. Vrijednosti komponenti IBFP.
naizmjenine (AC) elektrine mree. Najprostiji nain rada
pretvaraa je odravanje diskontinualnog strujnog reima
3. IZBOR FLAYBACK TRANSFORMATORA
(DSR) u oba Buck i Flyback induktivna elementa (kalema i
transformatora, respektivno). U tom sluaju napon na
eljena izlazna snaga transformatora realizovanog
kapacitivnom filtru VB praktino je nezavistan od
pretvaraa je 110W. Ako pretpostavimo da je stepen
optereenja, prekidake uestanosti i faktora popunjenosti
iskorienja 85%, neophodno je koristiti transformator snage
(engl. duty cycle), ve iskljuivo zavisi od ulaznog AC
130W kako bi se mogla ostvariti eljena izlazna snaga od
napona i odnosa buck i flyback induktivnosti (LB i LF,
110W.
respektivno), [5]. Ovo je vana osobina integrisanih
Prilikom odabiranja veliine transformatora mora se
energetskih pretvaraa koji rade u DSR-u, jer omoguuje
voditi rauna o velikom broju faktora, zato to ne postoje
brzu regulaciju izlaznog napona.
jednostavne relacije koje povezuju veliinu i snagu
transformatora [9]-[10]. Glavne karakteristike transformatora
su: karakteristika jezgra, oblik transformatora, povrine

170
poprenih presjeka, dozvoljeni porast temperature, i ambijent I ot
rada transformatora. iC5 ;0<t<topad (5)
t opad
Prvo odabiramo jezgro transformatora na osnovu Napon na kondezatoru, koji je istovremeno i napon na
nomograma proizvoaa i radne frekvencije[9]-[10]. Kako je prekidau Q1 kada dioda D6 provodi moe se definisati
predvieni rad transformatrora na uestanosti 100kHz za zavisnou
realizaciju je izabrano jezgro ER-28. Nakon izabranog jezgra 1 t I ot 2
bira se maksimalno vrijeme ukljuenosti prekidaa Q1 za vC5 v ds i
C dt v ds (6)
minimalni napon i maksimalno optereenje. Za na sluaj, C5 0 5 2C 5 t opad
pretpostavimo da maksimalno vrijeme ukljuenosti prekidaa koja vai za vrijeme opadanja struje sve dok napon
ne moe prei 60% periode tj da je maksimalni faktor kondezatoru ne dostigne vrijednost Vd.
popunjenosti D=0.6. Dakle, za frekvenciju od 100 kHz Da bi se izvrila optimizacija snubber-a za iskljuenje
imamo period 10s tj. poluperiodu od 5 s, odnosno neophodno je uzeti u obzir njegov uticaj na proces
maksimalno vrijeme ukljuenosti prekidaa ton(max)=6s. ukljuenja. Kada koristimo RCD snubber, kondenzator se
Kako je proraun jedsmjernog napona na kondenzatoru C2 postepeno prazni preko otpornosti R1, dok napon Vds vrlo
(Vcc) na ulazu pretvaraa, pri punom optereenju i brzo opada do nule, tako da se praktino eliminiu dodatni
minimalnom ulaznom naponu, vrlo sloen i zavisi od velikog gubici koje izaziva kapacitivnost C5. Energija akumulisanog
broja faktora, uvodi se dobra inenjerska aproksimacija koja naelektrisanja na C5 troi se na otporniku R1 i iznosi:
ukljuuje koeficijente k1 ,k2 [9]:
C V2
WR 5 d (7)
Vcc =Vef k1k2 (1) 2
gdje su k1=1,3; k2 = 1,9. U praktinim kolima otpornost R1 moe se izraunati na
osnovu sledee relacije [10]:
Iz kataloga proizvoaa za odabrano jezgro ER-28 imamo Vd
0 .2 I 0 (8)
minimalnu povrinu Amin =77mm2. Maksimalna gustina R1
magnetskog fluksa za odabrano jezgro pri temperaturi od Vrijednosti R1 i C5 moraju obezbijediti dovoljno vremena
1000C je 100mT [11]. za pranjenje kondenzatora u intervalu kada je prekida
ukljuen tj. da se C5 isprazni priblino do vrijednosti 0.1Vd
Minimalni broj navojaka na primaru moe se prije ponovnog iskljuenja. Od trenutka kada se tranzistor
izraunati korienjem sledee relacije: ukljui, kondezator se prazni po zakonu:
Vt t
N p min (2)
c
Bac Amin vC 5 Vd e (9)
gdje je Npmin - minimalni broj navojaka, V=Vcc jednosmjerni gdje je c=R1C5 vremenska konstanta pranjenja. Vrijeme
napon V, t-vrijeme ukljuenosti prekidaa u s, Bac potrebno da se napon vC5 spusti do vrijednosti 0.1Vd
maksimalna gustina magnetskog fluksa T, Amin minimalni odgovara vremenskom intervalu od 2.3c, to znai da za
popreni presjek jezgra mm2. minimalno vrijeme ukljuenja ton mora vaiti
Sledeom relacijom izraen je napon po navojku: t on 2.3R1C5 (10)
V Vcc
(3)
N Np 5. EKSPERIMENTALNI REZULTATI
Pa se broj navojaka na sekundaru moe se izraunati
korienjem sledee relacije: Pretvara je fiziki realizovan i testiran na konstantnom
V otporu od 20 Oma snage 20W. Implementacija kontrole je
Ns s (4) bila eksterna, radna frekvencija je iznosila 10kHz i napon
V /N
gdje je Vs napon na sekundaru, Ns broj navoaka na napajanja je bio snien na 20.3V.
sekundaru i V/N - napon po navojku.
Na slici 2 je data fotografija eksperimentalnog prototipa
4. PRORAUN KOMPONENTI SNUBBER KOLA integrisanog ''buck-flyback'' pretvaraa.

Za zatitu prekidaa od prenapona i smanjenje EMI

smetnji koristimo RCD snubber kolo za iskljuenje. Snubber
kolo se uobiajno postavlja paralelno prekidau Q1 [9]-[10].
Zadatak snubber-a za iskljuenje je da, u toku procesa
iskljuenja, obezbijedi to je mogue nii napon izmeu
drejna i sorsa (Vds), dok struja drejna (id) ne opadne do nule.
Prije zapoinjanja procesa iskljuenja kroz prekida protie
struja id =Io, dok je pad napona na prekidau Vds0. Tokom
iskljuenja id linearno opada dok kroz kondenzator C5 i diodu
D6 protie struja Ioic. Ako vrijeme opadanja struje oznaimo Slika 2. Eksperimentalni prototip integrisanog ''buck-flyback''
sa topad, struja kroz kondenzator C5 se moe definisati kao: pretvaraa.

171
 Pojedini izmjereni talasni oblici napona i struja prikazani
su na slikama od 3. do 7.

Slika 7. Napon na drejnu MOSFET-a kada se ukljui snubber

kolo.
Slika 3. Napon na gejtu MOSFET-a.

Slika 8. Napon na izlazu pretvaraa.

Slika 4. Napon na primaru ''flyback'' transformatora.
6. ZAKLJUAK

U radu je prezentovano praktino rjeenje integrisanog

buck-flybak ac-dc pretvaraa sa ulaznim naponom od 90-
250V i izlazom od 48V, snagom 110W i radnom
frekvencijom od 100kHz.
Kod realizovanog IBFP izvren je optimalni izbor
''flyback'' transformatora i snubber kola. Realizovani
pretvara obezbijeuje satabilan izlazni napon, robustan je i
jeftin.

LITERATURA

[1] T. M. Chen and C. L. Chen, Analysis and design of

Slika 5. Napon na sekundaru ''flyback'' transformatora. asymmetrical half bridge Flyback converter, IEE Proc.-
Electr. Power Appl. Vol149, No.6, pp433-440,
Nov.2002
[2] Rui Liu, Wen-Jian Gu, Half bridge zero voltage
switched PWM Flyback DC/DC converter, US Patent
No. 5808879,sep.1998.
[3] S.H. Lim, Asymmetrical duty cycle Flyback
converter, US Patent No. 5959850, Sep. 1999.
[4] J. Marcos Alonso, Marco A. Dalla Costa and Carlos
Ordiz ,, Inegrated Buck-Flyback converter as a High-
Power-Factor Off Line Power Supply IEEE Trans. Ind.
Electron., vol. 55, no. 3, pp. 1090-1099, March 2008.
[5] V. Vujii, S. Marki " Analiza i ispitivanje
karakteristika buck-flzback pretvaraa" INDEL, Banja
Luka, pp. 63-67, Novembar 2010.
[6] M. Madigan, R. Erickson, and E. Ismail, Integrated
high-quality rectifier regulators, IEEE Trans. Ind.
Electron., vol. 46, no. 4, pp. 749758,
Slika 6. Napon na drejnu MOSFET-a bez snubber kola. Aug.1999.

172
[7] M. Ferdowsi and A. Emadi, Pulse regulation control
technique for integrated High-Quality rectifier-
regulators, IEEE Trans. Ind. Electron., vol. 52, no.1, pp.
116124, Feb. 2005.
[8] J. Y. Lee, Single-stage AC/DC converter with input-
current dead-zone control for wide input voltage
ranges, IEEE Trans. Ind. Electron., vol. 54, no. 2, pp.
724732, Apr. 2007.
173
[9] Keith Billings, Taylor Morey "Switchmode Power
Supply Handbook" The McGraw-Hill Companies, New
York, 2011. ISBN:978-0-07-163972-9.
[10] Abraham I. Pressman, Keith Billings and Taylor Morey
"Switching Power Supply Design" The McGraw-Hill
Companies, New York, 2009.ISBN: 978-0-07-159432-5.
[11] www.datasheet.com (data sheet er28).
 Informacione tehnologije IT'11

MODEL SISTEMA ZA PODRKU ODLUIVANJU U RAZVOJU LJUDSKIH RESURSA (SPO)

MODEL DECISION SUPPORT SYSTEM (DSS) IN DEVELOPMENT HUMAN RESOURCE
Vesna Bulatovi, Zavod za kolstvo Podgorica

Sadraj U radu je predstavljen model sistema za podrku odluivanju u oblasti upravljanja

razvojem ljudskih resursa, koji omoguava ostvarivanje komparativnih prednosti organizacije.
Preko razvijenih aplikacija i razraenih procedura se sakupljaju, obrauju i tumae podaci, a
dobijaju ciljane, efikasne i pravovremene informacije za kvalitetno upravljanje ljudskim resursima.
Sistemi za podrku odluivanju pomau pri donoenju odluka kod problema gdje postoji
neodreenost i neizvjesnost.
Abstract This paper presents a model system for decision support in the field of human resource
development that allows realization of organization's comparative advantages. With developed
applications and procedures, data are collected, processed and interpreted and targeted, effective
and timely information for quality human resources management are obtained. Decision support
systems help decision making in problems where there is ambiguity and uncertainty.

1. UVOD komparacije raunarske informacije i linog

Organizaciju sainjavaju ljudi od ije sposobnosti,
znanja, vjetina, motivisanosti, uenja i razvoja, presudno
zavisi da li e organizacija uspjeno funkcionisati i da li e se
i kako razvijati. Ljudski resurs je najznaajniji resurs bilo
koje organizacije.
Upravljanje razvojem ljudskih resursa je integralni dio
funkcija menadmenta i ukljuuje aktivnosti sistematskog
razvoja strategija, sistema planiranja, regrutovanja, izbora,
rasporeivanja, uvoenja i orjentacije ljudi u sistemu rada, te
upravljanje performansom, razvojem i usavravanjem,
zatitom i planiranjem karijere ljudskih resursa.
Odluivanje je proces odabiranja jedne od dvije ili vie
alternativa da bi se postigao odreeni cilj. Odluivati se moe
u uslovima izvjesnosti (strukturisano odluivanje) ili rizika i
neizvjesnosti (nestrukturisano odluivanje). Kada su u pitanju
ljudi i njihovo ponaanje, mnogo je vie odluka koje se
donose u uslovima neizvjesnosti i rizika, nego izvjesnosti.
Sistem za podrku odluivanju (Decision support system -
DSS) je interaktivni, fleksibilni i adaptivni specijalno razvijen
informacioni sistem za podrku rjeavanja nestrukturisanih
problema u cilju poboljanja procesa odluivanja na svim
nivoima. Nastao je kao nadgradnja standardnim poslovnim
informacionim sistemima. Raunar najbolje odrauje
kvanitativne analize, to poveava sposobnosti donosioca
odluke, ostavljajui im slobodu donoenja finalnih odluka.
Izvlaenjem sintetike informacije iz velikih baza podataka,
odluke se ne donose automatski, ve klasifikuju, uporeuju i
formiraju podlogu za odluivanje.
2. MOGUNOSTI SISTEMA ZA PODRKU
ODLUIVANJU
Sistemi za podrku odluivanju ne mogu se isporuivati
kao standardni softerski paketi, nego se konstruiu za
zadovoljenje posebnih ciljeva i trebaju da imaju sljedee
osobine i mogunosti:
prosuivanja;
obezbjeenje podrke za razliite nivoe upravljanja,
od
linijskog do top menadmenta;
obezbjeenje podrke za pojedince i grupe;
podravanje svih faza procesa odluivanja:
ispitivanja, dizajna,
izbora i implementacije;
prilagoavanje razliitim stilovima, procesima i
drugim
specifinostima donosioca odluka;
adaptiranje tokom vremena, jer je i poslovanje
promjenljivo;
nastojanje da se unaprijedi tanost, aurnost i
kvalitet obrade
informacija;
trebaju biti laki za upotrebu i da se korisnici osjeaju
sigurno i
komotno;
treba da bude sistem za podrku, a ne zamjenu
donosiocu
odluka...
Razvoj ljudskih resursa podrazumijeva veliki broj
internih i eksternih izvora podataka koji slue kao osnova
Sistemu za podrku odluivanju.
Interni izvori podataka za ove aplikacije mogu biti:
strategijski i operativni planovi, interni propisi i drugi
dokumenti koji se tiu regrutovanja, odabiranja, prijema,
rasporeivanja, analize poslova, procjenjivanja radne
uspjenosti, osposobljavanja i usavravanja, unapreivanja,
interne i eksterne fluktuacije, apsentizma, povreivanja na
radu, prestanka zaposlenja i dr.
Eksterni izvori podataka su zakonski propisi, struni
tekstovi, savjetovanja, koji se tiu pobrojanih podruja
personalnog poslovanja.

174
 Zajedniki ili sistemski podaci za sve aplikacije su ifre.
Moraju se prethodno razviti oblici i naini ifriranja, a potom
na odgovarajui nain unijeti i tokom vremena aurirati.
3. MODULI SISTEMA ZA PODRKU ODLUIVANJU
Za upravljanje i razvoj ljudskih resursa su znaajni
aspekti: evidencija zaposlenih, planiranje i izvrenje planova,
izbor i rasporeivanje, profesionalni razvoj, upravljanje
performansama, evidencija rada, politika i obraun zarada i
analiza trokova. Iz tog razloga je SPO za upravljanje i razvoj
ljudskih resursa, koji pripada ovom realizovanom modelu,
razdijeljen u vei broj modula, odnosno funkcionalnosti:
M1: Evidentiranje i pokretljivost;
M2: Planiranje;
M3: Izbor i rasporeivanje;
M4: Upravljanje performansama;
M5: Profesionalni razvoj;
M6: Evidencija rada;
M7: Obraun zarada;
M8: Trokovi rada;
M9: Pomone evidencije.
3.1. Evidentiranje i pokretljivost
Evidentiranje i pokretljivost ljudskih resursa je modul koji
omoguava formiranje i odravanje veoma bogatog fonda
podataka i informacija o personalu organizacije. Ovaj modul
je veoma znaajan za ocjenu stanja ljudskih resursa,
procjenjivanje sa kojom se efikasnou oni koriste, analizu
njihove pokretljivosti i mobilnosti, izmeu organizacije i
okruenja i unutar organizacije, analiziranje stepena
apsentizma i slino.
Ovo je softversko reenje kojim e kljuni i krajnji
korisnici dizajnirati procese i organizacionu strukturu.
Konkretni zadaci ove aplikacije su formiranje opteg sloga
podataka o organizaciji, dekompozicija poslovnih procesa,
opis procesa i subprocesa, definisanje i opis uloga,
dizajniranje poslova i radnih mjesta, vrednovanje poslova,
projektovanje organizacione strukture. Naspram te strukture
formira se evidencija koja prati pokretljivost zaposlenih.
Obrada skoro da ne postoji u klasinom smislu.
Preuzimaju se ulazni podaci iz odgovarajueg izvora i
smjetaju u bazu, a potom se ti isti podaci prikazuju na
ekranu. Izlazi su isti kao i ulazi. Omoguava formiranje
stotinak izvjetaja i linkove na mnoge druge aplikacije.
3.2. Planiranje
Planiranje je usresreeno na utvrivanje buduih potreba
za ljudskim resursima. Za potrebe privlaenja, regrutovanja
potencijalnih kandidata za slobodna radna mjesta, obavljanje
sloenih procedura selekcije, uvoenje u posao i optimalno
rasporeivanje, razvijeno je niz tehnika koje su u ovom
modulu automatizovane.
Kroz ovaj modul, za organizaciju u cjelini, poslovne
jedinice ili poslovne procese korisnici (menaderi)
preuzimaju, analiziraju i biljee strategijske ciljeve, formiraju
175
i upisuju operativne ciljeve i akcije, utvruju planove potreba
za ljudskim resursima, iskazuju se potrebe za ljudima po
kolskim nivoima, zanimanjima, razlozima budueg
regrutovanja, izbora i rasporeivanja.
Obrada podataka se odnosi na set dokumenata koji se
pokriveni nizom templejta. Statistike iz tabela templejta se
izraunaju na osnovu podataka unijetih u ulazne ekranske
forme.
3.3. Izbor i rasporeivanje
Ovaj modul u potpunosti pokriva sve aktivnosti oko
odabira novih radnika, rasporeivanja na nova radna mjesta i
odlazak radnika iz organizacije kroz funkcionalnosti:
regrutovanje, evidentiranje kandidata za izbor, preliminarni
izbor kandidata na osnovu strunosti, procjene i psiholokih
mjerenja kandidata kandidata, zapoljavanje, rasporeivanje,
uvoenje u posao i fluktuaciju. Aplikacija omoguava
formiranje vie izvjetaja i linkove na ostale aplikacije.
Na osnovu analize poslova i iskazanih potreba za
ljudskim resursima, automatizuje se proces selekcije
kandidata i olakva odabir, dobijanje izvjetaja o rezultatima
konkursa, kao i razliitih pregleda kandidata prema polu,
godinama, strunoj spremi i dr.
Dobra analiza posla i potrebnih kvalifikacija kojima se
precizno definiu zahtjevi radnog mjesta, skrauje period
uvoenja u posao i profesionalno osposobljavanje, smanjuje
se fluktuacija zaposlenih i profesionalne nesree i poveava
stepen zadovoljstva radom.
3.4. Upravljanje performansama
Upravljanje performansom i razvojem ljudskih resursa je
modul koji automatizuje postupke:
mjerenja, analiziranja i razvijanja kompetencija
personala organizacije,
praenja i analiziranja razvoja karijere svakog pojedinca
kroz sistem obrazovanja, postizanja uinaka u karijeri,
planiranja karijere, i
planiranja, organizacije, evaulacije, odnosno, upravljanja
sistemom obuavanja u organizaciji i van nje.
Cilj kontrole i vrednovanja uinka je utvrivanje razlike
izmeu stvarnih i planiranih deavanja da bi se, na osnovu
dobijenih rezultata, predvidjelo budue poslovanje i
obezbijedila kvalifikovana radna snaga koja e zadovoljiti te
zahtjeve. Vano je da organizacija odredi adekvatna
kvanititativna i kvalitativna mjerila za praenje uspjenosti.
Na osnovu ocjenjivanja performanse se dobije sumarni
pregled radne uspjenosti, utvrde znaajna odstupanja eljene
od stvarne radne uspjenosti, navedu znanja i vjetine koje je
potrebno unaprijediti, napravi akcioni plan unapreenja,
odrede prioritetne oblasti i definiu mjerni instrumenti za
postignute ciljeve.
3.5. Profesionalni razvoj
Od postojeih individualnih faktora koji odreuju
sklonosti, sposobnosti i interesovanja pojedinca ka
odreenom zanimanju, zavisi njegov stav prema
profesionalnom razvoju. Organizacija, sa druge strane, ima
poveane trokove zbog neusklaenih potreba posla i
mogunosti zaposlenih, zato organizacija ima interes da
pomogne pojedincu u razmatranju sopstvene karijere i
stvaranje novih znanja kroz struno obrazovanje.
Polazei od reenog, funkcionalnosti ovog modula se
mogu specifikovati u dvije podgrupe: Planiranje karijere i
Struno obrazovanje.
Planiranje karijere obuhvata: prognoziranje razvoja
karijere i preporuke razvoja karijere. Prvo se unose prognoze
za razvoj karijere odreenog radnika po unaprijed izvrenim
testovima koje je sprovela organizacija. Preporuke se daju na
osnovu postojeih informacija o radniku, ocjena
performantnosti i analize mogunosti koje prua organizacija
u smislu naslednika na sadanju poziciju radnika i planiranih
aktivnosti. Mogunosti napredovanja u karijeri su date kao
alternativni posao jedan i dva i posao koji se moe dobiti u
perspektivi. Za svaku od ovih alternativa je dato oekivano
vrijeme prelaska na prognoziranu poziciju.
Struno obrazovanje obuhvata: plan realizacije programa
strunog obrazovanja i realizaciju programa strunog
obrazovanja. U okviru plana realizacije se unose: programi
strunog obrazovanja, programi za kurseve, planovi
realizacije programa i kurseva, kao i planovi uea na
naunim i strunim skupovima i seminarima.
3.6. Evidencija rada
Evidencija rada je modul za automatsko evidentiranje i
analizu korienja radnog vremena, praenja apsentizma,
fluktuacije, obezbjeivanja podloga za obraun zarada.
Modul za evidenciju radnog vremena je razvijen iz
potrebe za preciznim praenjem vremena koje radnici
organizacije provode na radnom mjestu, a informacije
dobijene u kroz tu evidenciju se mogu koristiti i kao jedan od
kriterijuma za isplatu linih primanja zaposlenih. Sadri
veliki broj automatskih alata kojima se moe poboljati
efikasnost u planiranju rada, rasporeda radnika po smjenama i
radnim mjestima i preciznu evidenciju odsustvovanja radnika
sa razlozima odsustva. Podaci iz ovog modula se mogu
koristiti za obraunavanje radnog staa radnika ostvarenog u
organizaciji, za praenje izostajanja sa posla, korienje
odmora, raspored rada po smjenama i sl.
Program moe da daje veoma veliki broj izvjetaja koji
prate trajanje rada po organizacionim jedinicama, za svakog
radnika pojedinano kao i za bilo koji nivo u hijerarhiji
preduzea. Podaci se mogu koristiti za bilo koji podskup
skupa radnika, kao i za bilo koji protekli period vremena.
Evidencija u ovom modulu pokriva sve savremene vrste
radnog vremena, a ujedno se vodi i evidencija o statusu
radnika.
3.7. Obraun zarada
Zaposleni ima pravo na odgovarajuu zaradu koja se
utvruje u skladu sa zakonom, optim aktom i ugovorom o
radu. Zarada se sastoji od zarade za obavljeni rad i vrijeme
176
provedeno na radu, zarade po osnovu doprinosa zaposlenog
poslovnom uspjehu poslodavca (nagrade, bonusi i sl.) i
drugih primanja po osnovu radnog odnosa. Poslodavac je
duan da vodi mjesenu evidenciju o zaradi i naknadi zarade
za svakog zaposlenog. Evidencija sadri podatke o bruto
zaradi i zaradi po odbitku poreza, doprinosa i dr.
Obraun zarada i kompenzacije je informacioni
modul kojim su automatizovane procedure procjene
vrijednosti poslova koje pojedinci obavljaju, gdje je izmjeren
nivo kompenzacije koja je planirana za svaki posao, razvijen
sistem ocjenjivanja uinaka svakog zaposlenog,
procjenjivanje i izraunavanje aditivnih kompenzacionih
vrijednosti za postignuti kvantitet i kvalitet rada, odnosno
ostvarivanje doprinosa realizaciji nekog segmenta iz sistema
ciljeva i/ili postizanja kritinih indikatora performantnosti
organizacione cjeline u nekom vremenskom periodu. Modul
efikasno obraunava, evidentira, dokumentuje i knjii zarade
zaposlenih.
Osnovna namjena modula za Obraun zarada je ubrzanje i
automatizacija procesa obrauna zarada, projektovan da
omogui maksimalnu fleksibilnost i efikasnost u unosu,
obradi i kontroli obraunatih zarada naknada i drugih
primanja. Ovaj modul koristi podatke iz ostalih modula,
posebno iz Evidencije rada.
3.8. Trokovi rada
Ljudski resursi u procesu rada proizvode razliite
trokove, poevi od linih primanja, preko trokova energije
i materijalnih sredstava i drugo. Kontrola racionalnosti
utroaka i izdataka se moe vriti preciznim i tanim
evidencijama, kao i ozbiljnim analizama i uporeenjima.
Koristei informacioni sistem se mogu simulirati
promjene u platama i beneficijama u cilju uvida tih promjena
na organizaciju, to pomae pri donoenju kvalitetnih odluka
i planova.
4. PRIMJENJIVOST MODELA
Tipian primjer odluivanja u domenu upravljanja i
razvoja ljudskih resursa je selekcija. Cilj je da se izbere pravi
ovjek za posao. Problem odluivanja je utvrivanje zahtjeva
posla i strategija izbora. Vrijedne alternativne akcije su sami
kandidati i njihove radne i osobine linosti, a sagledavanje
moguih stanja stvari i moguih posledica i ocjenjivanja
njihovih vrijednosti je kompleks sloenih ocjena i
vrijednosnih kriterijuma izbora bilo koje od vrijednih
alternativnih akcija. Odabiranje kriterijuma odluivanja se
bazira na procijenjenim, ustanovljenim, mjerljivim
zahtjevima posla, na osnovu kojih e biti ocjenjivan/ispitivan
svaki kandidat i preduzee se izbor one akcije (kandidata)
koji najvie zadovoljava kriterijumime odluivanja. Nakon
odabira, kandidata treba uvesti u posao i pratiti napredovanje.
Automatizacija procedure upravljanja i razvoja ljudskih
resursa u procesu selekcije omoguava:
Na osnovu unijete strategije, operativnih ciljeva i akcija
u informacioni sistem i dobijenih informacija o
 prirodnom odlivu, spoljanjoj i unutranjoj fluktuaciji,
utvruju se potrebe za ljudskim resursima.
Jasno definisani zahtjevi i mogunosti posla preko ifre
radnog mjesta, datumi otvaranja i zatvaranja
konkursa/oglasa i mediji u kojima je konkurs objavljen,
omoguavaju analize broja prijavljenih kandidata i preko
kojih medija.
Evidencije relevantnih podataka o svakom prijavljenom
kandidatu se mogu sauvati i ako kandidat nije primljen,
zbog mogue budue potrebe za kontaktom sa nekim od
njih. Na osnovu ovih podataka se mogu dobiti i
odtampati izvjetaji o rezultatima konkursa, kao i
razliiti pregledi kandidata prema polu, godinama,
strunoj spremi i drugo;
Na osnovu izvjetaja o strunosti prijavljenih kandidata
moe se izvriti preliminarni izbor to je prvi nivo
selekcije. Ako su za posao potrebna specijalna znanja i
vjetine iz prvog nivoa se odabira ui izbor koji e ui u
drugi nivo strune selekcije. Rezultat strune selekcije se
dobija pravljenjem paralele izmeu zahtijevanog
strunog znanja, specijalnih znanja i vjetina, sa
znanjima i vjetinama kandidata. Ako je za traeno radno
mjesto potrebno vriti psiholoka mjerenja, odabrani
kandidati nastavljaju trei nivo selekcije.
Iz dobijenih nalaza, a prema potrebi posla, vri se analiza
podataka i rezultata, generie lista rezultata konkursa i
obavjetavanje prijavljenih kandidata. Ugovor o radu,
kao i mogui aneks ugovora, je takoe automatizovan u
odnosu na konkretnu situaciju.
Odabrani kandidati se rasporeuju na odreena radna
mjesta. Odgovarajue uvoenje u posao omoguava
novim radnicima da se upoznaju sa oekivanjima
organizacije od njih i ta oni mogu oekivati zauzvrat,
to ima veliki uticaj ima na zadravanje novoprimljenog
osoblja. U toj fazi se evidentiraju izvjetaji i komentari
pri uvoenju u posao.
Sa radnikom koji odlui da napusti organizaciju se moe
obaviti ''izlazni'' intervju koji sadri procjenu radnika u
vezi organizacije i kvaliteta poslova, to se unosi u bazu
podataka, na osnovu kojih se dobijaju dragocjeni podaci
za otklanjanje nezadovoljstva ostalih radnika.
Na osnovu ocjenjivanja performanse se dobija sumarni
pregled radne uspjenosti, utvruju odstupanja eljene od
stvarne radne uspjenosti, navode znanja i vjetine koje
je potrebno unaprijediti i akcioni plan unapreenja,
odreuju prioritetne oblasti i definiu mjerni instrumenti
za postignute ciljeve.
177
5. ZAKLJUAK
Eksplozivni rast koliine podataka u svim oblastima
poslovanja, a time i u oblasti upravljanja razvojem ljudskih
resursa, nadilazi moi ovjeka da ih tradicionalnim
sredstvima obrauje i analizira. Pred menadment
organizacije postavlja se problem uoavanja znaajnih
informacija i donoenja optimalnih odluka iz gomile
raspoloivnih podataka, to proizvodi potrebu za novim
tehnikama automatske analize u bazama podataka. Veliki i
mali privredni promaaji su zasnovani na nesposobnosti
analitikog korienja raspoloivih informacija. Odluke vie
nije mogue donositi na temelju nagaanja, poluprovjerenih
informacija i adhoc, nego intelligence aktivnosti postaju
kima poslovnih odluka. Intelligence sistemi, odnosno
moderni sistemi podrke odluivanja, informiu i savjetuju, a
menaderi na osnovu toga donose odluke.
SPO uklanja protivurjenosti i nedostatke koji su se javili kod
razvoja, implementacije i eksploatacije upravljakih
informacionih sistema. Utiu na irinu i sposobnost
menaderskog odluivanja na svim nivoima (operativni,
taktiki i strategijski). Dakle, SPO sistem moemo shvatiti
kao interaktivni raunarski informacioni sistem pomaganja,
potkrepljivanja strukturisanog, polustrukturisanog i
nestrukturisanog sistema odluivanja.
LITERATURA
[1] Balaban N., Risti .: ''Poslovna inteligencija'', Subotica,
2006.
[2] Torrington D. i drugi: ''Menadment ljudskih resursa''
Data Status, Beograd, 2004.
[3] unjar G., Zimanji V.: ''Menadment ljudskih resursa'',
Subotica, 2005.
[4] Turban E., ''Introdution to Information Technology'',
John Wiley, 2001.
[5] Balaban N., Risti ., urkovi J., Trnini J.:
''Informacioni sistemi u menadementu'', Savremena
administracija, 2002.
[6] Adies I., Todorovi A. , Moskovljevi O., Han S., Cari
N.: ''Upravljanje promjenama'', Agora, 1994.
[7] iri B.: ''Poslovna inteligencija'', Data status, 2006.
[8] Bulatovi V.: Informatike tehnologije u podrci
razvoja ljudskih resursa, magistarski rad, 2007.
[9] www.tims.edu.rs, februar 2010.
[10] www.scribd.com, februar 2010.
 Informacione tehnologije IT'11

SKALIRAJUI EKSPONENTI U ANALIZI HAOSA U OSCILATORNIM KOLIMA

SCALING EXPONENTS-BASED DETECTOR OF CHAOS IN OSCILLATORY CIRCUITS
Vesna Rubei, Igor urovi, Elektrotehniki fakultet u Podgorici
Ervin Sejdi, Division of Gerontology, Beth Israel Deaconess Medical Center and Harvard Medical School, Harvard
University, Boston, Massachusetts, USA

Sadraj - U ovom radu predlaemo detektor za procjenu tekueg stanja sistema koji je zasnovan
na skalirajuim eksponentima. Za raunanje skalrajuih eksponenata koristimo Detrended
Fluctuation Analysis (DFA). Predloeni detektor je dizajniran na osnovu injenice da DFA daje
razliite rezultate - skalirajue eksponente za razliita stanja u haotinim kolima. Simulacioni
primjeri su uraeni za uino osciltorno kolo. Predloeni detektor prevazilazi postojee tehnike u
mogunosti razlikovanja haotinog i periodinog stanja u kolima za relativno visok um.
Abstract - In this paper, a scaling exponent based approach is proposed to determine the current
circuit state. Detrended fluctuation analysis (DFA) was used to calculate scaling exponents.
Simulation examples in this paper were performed for the Chua's oscillatory circuit. The proposed
detector outperformed the existing techniques in capacity to distinguish the chaotic and periodic
states in the circuits for relatively high noise.

1. UVOD stanja haotinih oscilatora. Deterministiki nelinearni sistemi

Pod specifinim uslovima, razliiti nelinearni sistemi
(tehnoloki, medicinski, ekonomski) ispoljavaju haotino
dinamiko ponaanje [1]-[3]. Razvijeno je nekoliko grupa
metoda za detekciju stanja sistema na osnovu jednog niza
podataka koji je dostupan [4]-[6]. Meutim, postojee metode
karakterie velika sloenost raunanja, neprimjenljivost na
razliite klase sistema i nepouzdanost za kratke umne
sekvence. U naim prethodnim radovima razmatrali smo
haotine oscilatore kao vanu grupu haotinih sistema.
Detektor haotinih stanja u nelinearnim oscilatornim kolima
koji je predloen u [7] zasnovan je na vremensko-
frekvencijskoj reprezentaciji signala generisanih u
oscilatorima. On moe biti primijenjen za razlikovanje
haotinih i umom kontaminiranih odbiraka u okruenju sa
srednjim vrijednostima uma. Tema rada [8] je analiza
tanosti tog detektora u umnom okruenju u odnosu na
irinu prozora u vremensko-frekvencijskoj reprezentaciji. Na
osnovu ove analize predloen je pristup zasnovan na
viestrukim kratkotrajnim Furijeovim transformacijama
(STFT). Ovaj pristup daje bolje rezultate nego varijanta sa
jednim prozorom. Meutim, STFT detektori ne mogu jasno
razlikovati haotino od umnog ponaanja. Ovi detektori
prepoznaju haos i um kao iste fenomene to redukuje
njihovu primjenu na haotine signale sa velikim odnosom
signal-um (SNR).
Kod razmatranja sloenih vremenskih nizova poeljno je
ukljuiti koncept skale u kreiranje mjera. Takve mjere su
vieskalna entropija (MSE) [9], entropija [10] i
Ljapunovljevi eksponenti konane duine (FSLE)[11]. U [12]
je predloena jedna varijanta FSLE, nazvana skalo-zavisni
Ljapunovljevi eksponenti (SDLE).
U ovom radu razmatramo novi pristup odreivanjua
tekueg stanja kola koji je zasnovan na skalirajuim
eksponentima dobijenim pomou DFA. DFA je razvio Peng
[13] kao efikasan skalirajui metod koji je esto korien u
"longe-range" korelacijama u nestacionarnim fraktalnim
sekvencama. Meutim, opseg upotrebe DFA je irok:
fiziologija [13], meteorologija [14], analiziranje dinamike
finansijskih vremenskih nizova [15] i tako dalje. DFA moe
biti korisno sredstvo u analizi haotinih sistema i detekciji
mogu generisati signale koji izgledaju sluajno i
nepredvidljivo i imaju statistike osobine sline sluajnim
procesima [16]. DFA daje analogiju izmeu stohastikih i
deterministikih haotinih vremenskih nizova i na specifian
nain mjere koliko je haotini signal blizak sluajnom. U
ovom radu predloen je algoritam zasnovan na DFA signala
iz haotinih oscilatornih kola. Naime, nagib krive u log-log
ravni, koji predstavlja skalirajui eksponent, za velike
vremenske skale znaajno se razlikuje u sluaju periodinih i
haotinih signala. Dalje, standardna devijacija razlike izmeu
interpolacione prave i aktuelnog skalirajueg eksponenta se
znaajno razlikuje u sluaju haotinog i periodinog reima.
Polazei od ovih zapaanja, predloen je algoritam koji
omoguava efikasno razlikovanje periodinog i haotinog
reima. Stanje sistema je procjenjeno bez znanja o strukturi i
parametrima oscilatora. Simulacioni primjeri su dati za uin
oscilator. Ovo kolo je dobro proueno, pa je rezultate lako
porediti sa odgovarajuom teorijom. Predloeni algoritam
ima prihvatljivu raunsku sloenost, za evaluaciju mjere
potreban je kratak interval, to ga preporuuje za upotrebu u
realnom vremenu. Takoe, algoritam je robusniji na velike
vrijednosti uma od postojeih tehnika. Imajui u vidu
nedostatke postojeih tehnika za detekciju haosa, problem
detekcije se smatra otvorenim i svaki doprinos rjeenju ovog
problema je dobrodoao.
Rad je organizovan na sledei nain. U sekciji 2 opisana
je DFA. U sekciji 3, DFA je primijenjena na tipini
periodini i haotini signal iz uinog oscilatora i predloen je
detektor haosa zasnovan na DFA. Simulacioni rezultati i
detaljna analiza uticaja uma na tanost detektora je data u
sekciji 4. Zakljuni komentari su dati u sekciji 5.
2. DFA
Neka je y i , i 1,..., N , vremenski niz duine N , sa
periodom odabiranja t , iju fluktuaciju razmatramo. DFA
metod moe se razviti u nekoliko sledeih koraka.
1. U prvom koraku vremenski niz je integriran da bi dobili
random-walk profil.

178
Rauna se srednja vrijednost vremenskog niza Ovaj oscilator ispoljava, pri odgovarajuem izboru
1 N parametara, razliite oblike ponaanja u ustaljenom stanju
y y j . Integrirani vremenski niz x i , i 1,..., N (ravnotena taka, periodino kretanje, kvaziperiodino
N j 1
kretanje i haos). Na slici 1 prikazani su signali napona v1 t
je dobijen kao:
i iz uinog oscilatora sa nepromjenljivim parametrima kao u
x i y j y , i 1,..., N . (1) [12]: C1 10nF , C 2 10nF , L 18mH , REE 400 ,
j 1
G a 757.576S , Gb 409.091S , E 1V ,
2. Dobijeni integrirani niz x i je, onda, podijeljen u
RO 12.5 , i provodnou G koja je 530 S za periodini
podnizove jednake duine n (odgovarajua vremenska skala
je nt ), koji se ne preklapaju. Za interpolaciju sekvence signal i 565 S za haotini signal.
u svakom podnizu koristi se polinomijalna funkcija stepena Koristimo DFA da bi kvalifikovali vremenski niz dobijen
m oznaena kao x pol ,m i; n . Interpolaciona kriva iz uinog oscilatora u smislu skalirajuih osobina.

x pol ,m i; n predstavlja lokalni trend u svakom podnizu.

Obino se koristi linearna interpolacija, tj. m 1 .
3. U treem koraku rauna se fluktuaciona sekvenca, odnosno
razlika izmeu integrirane sekvence i lokalnog
polinomijalnog trenda:
zm i; n x i x pol ,m i; n , i 1,..., N . (2)
4. U ovom koraku rauna se za svaki podniz korijen srednje
vrijednosti kvadrata fluktuacije (root-mean square), tj
fluktuaciona funkcija oznaena kao Fm n :
N
1
Fm n z j; n
2
m . (3)
N j 1

5. Ova procedura ponavlja se za iroki opseg duina Sl. 1. (a) Periodini signal; (b) Haotini signal iz uinog oscilatora.
podnizova n . Peng [21] preporuuje da bi trebalo izabrati
opseg od nmin 5 i nmax N .
4
Na kraju, ako pretpostavimo da signal zadovoljava
skalirajuu zakonitost, onda se zapaa da fluktuaciona
funkcija Fm n zadovoljava pravilo stepenovanja u odnosu
na duinu podniza:
Fm n n , (4)
gdje je skalirajui eksponent ili faktor i moe biti odreen
kao nagib grafika log Fm n u funkciji od log n .

3. SKALIRAJUI EKSPONENTI SIGNALA IZ UINOG

OSCILATORA Sl. 2. Rezultati DFA za: periodini signal - takasta linija, haotini
signal - puna linija.
Chua-in oscilator je najjednostavnije elektronsko kolo Skalirajui eksponenti za signale iz uinog oscilatora
koje zadovoljava kriterijume za ispoljavanje haosa [12]. Kolo prikazani su na slici 2. Puna linija predstavlja DFA za
moe biti opisano sistemom od tri autonomne jednaine haotini signal, dok isprekidana linija odgovara periodinom
stanja: signalu. Oigledno, ponaanje fluktuacione funkcije F n ne
dv1 1
G (v 2 v1 ) f (v1 ) moe biti opisano jedinstvenim pravilom, tako da
dt C1 jedinstveno ne moe biti odreeno. Postoji prelomna taka
dv 2 1 gdje se nagib krive znaajno mijenja i mogu se zapaziti dva
G (v1 v 2 ) i3 razliita ponaanja. Sa slike 2 moe se zakljuiti da glavna
dt C2
razlika izmeu periodinog i haotinog reima lei u
di3 1 razliitim eksponentima posle prelomne take. Periodini
( v2 R0i3 ) (5)
dt L reim ima aproksimativno 2 0 , a haotini reim moe biti
gdje je G 1 R i f (v R ) karakteristika nelinearnog aproksimiran sa pravom linijom iji je nagib 2 0 .
otpornika (uine diode) data sa: Meutim, jasno je da lokalni skalirajui eksponenti za
haotini region ispoljavaju oscilatornu prirodu posle
1
G a Gb v R E v R E
f (v R ) G b v R (6)
prelomne take. Onda, za detekciju haosa nije dovoljno uzeti
u obzir samo vrijednost eksponenta. Dodatna mjera koja
2
i gdje je E prelomna taka napona uine diode. moe biti koriena je devijacija lokalnih skalirajuih
eksponenata oko interpolacione prave. Dakle, predloeni

179
detektor je zasnovan na dvije mjere: ekponentu 2 i
devijaciji .
Mi emo izvriti linearnu interpolaciju grafika
log Fm n naspram log n u intervalu koji je iznad
prelomne take (u naem primjeru n 45,75 ). Nagib prave
2 je uzet kao prva mjera za detekciju haosa m1 t 2 t .
Dalje, raunaemo korijen iz srednje kvadratne vrijednosti
razlike izmeu lokalnih skalirajuih eksponenata i
interpolacione prave za razmatrani interval n 45,75 . Ova
devijacija je uzeta kao druga mjera za detekciju haosa
m2 t t .
Obije mjere imaju vie vrijednosti u haotinom nego u
periodinom regionu. Pretpostavljamo da ako su obije mjere
iznad nekog odgovarajue izabranog praga, signal je
haotian. Inae, ako su obije mjere ispod praga, zakljuujemo
da signal pripada periodinom reimu. U sluaju da je jedna
od mjera iznad praga, a druga ispod praga, odluujemo na
osnovu uporeivanja proizvoda mjera sa proizvodom
pragova. Naglasimo da, ako su pragovi izabrani na
odgovarajui nain, broj taaka gdje je jedna od mjera ispod a
druga iznad praga je manji od 1%. Odluka o stanju haotinog
oscilatornog kola opisana je kao:
m1 t m2 t C1C2 , oscilatorno kolo u trenutku t je u
haotinom reimu
inae, kolo je u periodinom reimu (7)
Glavno pitanje u razvoju detektora je odgovarajui izbor
pragova. Kao to se vidi na slici 2 periodini reim ima
eksponent koji je priblino nula za n 40 . Za haotini reim
u intervalu izmeu log n 1.4,1.8 fluktuaciona funkcija
F n raste od 0.9 do 1.8. To znai da je srednja vrijednost
eksponenta oko 2.25. Onda, moemo postaviti prag negdje
oko polovine oekivane vrijednosti eksponenta. U naim
simulacijama postavili smo prag na C1 1 . Drugi prag je
povezan sa distorzijom oko interpolacione funkcije.
Oigledno je da eksponent osciluje oko interpolacione prave
sa amplitudom 0.5 . Standardna devijacija razlike izmeu
F n i linearne interpolacije je
0.52 12 0.14 . Prag je
postavljen na pola vrijednosti, t.j. C2 0.07 . Na primjerima
e biti pokazano da ove vrijednosti pragova obezbjeuju
sasvim stabilne i robusne performanse detektora.
Dakle, detekcija haotinog stanja moe biti opisana
sledeim algoritmom:
- Razmatranje prozorovanog signala centriranog oko trenutka
t ( t nt );
- Raunanje DFA signala
- Raunanje mjera mi t , i 1, 2 ;
- Uporeivanje m1 t m2 t sa C1C2 .
3. REZULTATI SIMULACIJA
Posmatraemo napon v1 t iz uinog oscilatora sa
parametrom G koji linearno varira u opsegu izmeu 530 S i
565 S (G raste i opada u istom opsegu). Ovaj put u haos je
poznat kao period-udvostruavajui put u haos. Haotino
180
kolo prelazi iz haotinog u periodino stanje i obratno.
Unutar periodinog reima postoje kratki periodini intervali
nazvani periodini prozori [16]. Duina signala je 1166
odbiraka. DFA je sprovedena za svaki trenutak sa 300
odbiraka centriranih u tom trenutku. DFA je raunata za
sekvence duine 45 do 75 odbiraka. Slike 3 (a) - (c) prikazuju
mjere m1 t 2 t i m2 t t i njihov proizvod,
respektivno, kao i odgovarajue pragove C1 , C2 i C1C2 .
Moe se vidjeti da su obje mjere i njihov proizvod iznad
praga za region koji odgovara haotinom stanju. Haotino
stanje je oznaeno isprekidanim pravougaonikom. Slini
rezultati se mogu dobiti i za druge signale iz kola, to jest za
v2 t i i3 t .
Sl. 3. (a) Mjera m1 t ; (b) Mjera m2 t ; (c) Proizvod mjera
m1 t m2 t . Horizontalna linija - prag.
Glavna prednost predloene tehnike je relativna robusnost
na uticaj uma. Naime, prethodno predloene tehnike za
detekciju haosa, zasnovane na vremensko-frekvencijskoj
reprezentaciji, su mogle razlikovati haos samo za srednje
vrijednosti aditivnog uma. Da bi analizirali uticaj aditivnog
uma mi smo dodavali Gausov um sa promjenljivom
varijansom. Odnos signal-um je raunat kao:
2
SNR 10 log10
f t f t
t
dt
(8)
t dt
2
t
gdje je f t razmatrani signal iz haotinog kola, dok je
f t srednja vrijednost signala u kratkom intervalu oko
razmatranog trenutka (u naem primjeru 300 odbiraka irok
interval). t je aditivni um.
Da bi uporedili razvijeni detektor razmatramo isti skup
parametara kao u prethodnim primjerima. Cilj je da se ostvari
korektna detekcija periodinog stanja i periodinih prozora.
Naime, to je kritinije od prepoznavanja haotinog reima,
poto haos i um dijele mnogo slinih osobina. Za umni
signal neki trenuci iz periodinog reima mogu biti
prepoznati kao da pripadaju haotinom reimu. Suprotno je
rijedak sluaj poto um moe podii mjeru za periodini
reim iznad praga kao da se radi o haosu. Onda, razmatramo
procenat pogreno identifikovanih odbiraka za ove kritine
dogaaje i poredimo ga sa postojeim tehnikama.
Tanost predloenog detektora je testirana u Monte-Carlo
simulacijama u 1000 pokuaja. U cilju poreenja, na slici 4
prikazane su greke detekcije predloenog detektora i
prethodno predloene tehnike za periodini region i
periodine prozore. Greka detekcije je raunata kao procenat [2] W. A. Brock, D. A. Hsieh and B. LeBaron, Nonlinear
odbiraka iz periodinog reima koji su pogreno dynamics, chaos, and instability: statistical theory and
identifikovani kao haotini ili kao procenat odbiraka iz
periodinog prozora koji su pogreno identifikovani kao economic evidence, MIT Press, Cambridge, MA, 1991.
haotini. SNR je razmatran u opsegu 0dB SNR 20dB . Na [3] D. T. Kaplan, R. J. Cohen, "Is fibrilation chaos?" Circulation
kraju, procenat nekorektno identifikovanih odbiraka iz Research, vol. 67, pp. 886-892, 1990.
haotinog reima je blizak nuli. Radi preglednosti pomenute
[4] A. Wolf, J. B. Swift, H. L. Swinney, and J. A. Vastano,
greke detekcije za period-udvostruavajui put u haos
prikazane su u Tabeli 1. Oigledno je da predloeni detektor "Determining Lyapunov exponents from a time series,"
daje znaajno bolje rezultate od detektora iz [7]. Physica D, vol. 16, 1985, pp. 285-317.
[5] G. Sugihara and R. M. May, "Nonlinear forecasting as a way of
distinguishing chaos from measurement error in time series,"
Nature, no. 344, pp. 734-741, 1990.
[6] C.-S. Poon and M. Barahona: "Titration of chaos with added
noise," Proc. of NAS, vol. 98, no. 13, 2001, pp. 7107-7112.
[7] V. Rubei, I. Djurovi and M. Dakovi, "Time-frequency
representations based detector of chaos in oscillatory circuits,"
Signal Processing, vol. 86, no. 9, pp. 2255-2270, Sept. 2006.
[8] I. Djurovi, V. Rubei: "Multiple STFT-based approach for
Sl. 4. Greka detekcije u procentima za signal zahvaen Gausovim
umom za period-udvostruavajui put u haos. (a) Periodini region chaos detection in oscillatory circuits," Signal Processing, vol.
(predloeni detektor) - puna linija, Periodini prozor (predloeni 87, no. 7, pp. 1772-1780, July. 2007.
detektor) - isprekidana linija, Periodini region (detektor iz [7]) -
takasta linija, Periodini prozor (detektor iz [7]) - linija crta-taka. [9] M. Costa, A. L. Goldberger, C. K. Peng.: "Multiscale entropy
analysis of biological signals," Phys Rev E vol. 71, 021906,
Detektor iz [7] Pred. detektor
2005.
SNR (dB) A(%) B(%) A(%) B(%) [10] P. Gaspard, and X. J. Wang: "Noise, chaos, and , -
20 0.4 4.70 0 0
entropy per unit time," Physics Reports, vol. 235, no. 6, pp.
17 0.95 6.31 0 0 291-343, 1993.
14 2.04 9.51 0 0 [11] M. Cencini, M. Falcioni, E. Olbrich, H. Kantz, and A.
12 3.37 17.74 0 1.05 Vulpiani: "Chaos or noise: Difficulties of a distinction," Phys.
10 5.98 38.09 0.99 5.12 Rev. E vol. 62, no. 1, pp. 427-437, 2000.
8 23.68 61.51 2.36 8.15 [12] J. B. Gao, J. Hu, W. W. Tung, and Y. H. Cao: "Distinguishing
Tabela 1. Greka detekcije u procentima: A- greka u periodinom chaos from noise by scale-dependent Lyapunov exponent,"
reimu; B- greka unutar periodinih prozora.
Phys. Rev. E, vol. 74, 066204, 2006.
4. ZAKLJUAK [13] C. K. Peng, S. V. Buldyrev, S. Halvin, M. Simons, H. E.
Stanley, A. L. Goldberger, "Mosaic organization of DNA
U ovom radu je predloen detektor haosa zasnovan na
skalirajuim eksponentima dobijenim DFA analizom. nucleotides, " Phys. Rev. E, vol. 49, no. 2, pp. 1685-1689,
Detektor je razvijen upotrebom dvije mjere koje se odnose na 1994.
skalirajui eksponent i njegovu devijaciju u regionu iznad [14] E. Koscielny-Bunde, A. Bunde, S. Havlin, H. E. Roman, Y.
prelomne take. Izvrena je analiza pragova za obije mjere.
Takoe, predloena tehnika je uporeena sa postojeom Goldreich, H. J. Schellnhuber, " Indication of universal
tehnikom i pokazano je znaajno poboljanje u umnom persistence law govering atmospheric variability, " Phys. Rev.
okruenju, gdje se dobijaju stabilni rezultati ak i za relativno Lett. no. 81, pp. 729-32, 1998.
visok nivo aditivnog uma. Predloena tehnika je testirana
samo za period-udvostruavajui put u haos koji je najei u [15] Y. H. Liu, P. Cizeau, M. Meyer, C. K. Peng, H. E. Stanley, "
oscilatornim kolima, dobro je teorijski opisan i jednostavan Quantification of correlations in economic time series,"
za poreenje rezultata. U buduem istraivanju proiriemo
Physica A, no. 245, pp. 437-40, 1997.
nau tehniku za druga kola i puteve u haos.
[16] M. P. Kenedy, "Three steps to chaos-Part II: A Chua's circuit
LITERATURA primer," IEEE Trans. Circuits Syst.-I: Fundamental Theory
and Aplications. (Special Issue on Chaos in Nonlinear
[1] T. Matsumoto, "A chaotic attractor from Chua's circuits," IEEE
Circuits), vol. 40, no.10, pp. 657-674, Oct. 1993.
Trans. Circuits Syst, vol. CAS-31, pp. 1055-1058, 1984.

181
 Informacione tehnologije IT'11

MODELIRANJE I SIMULACIJA ROBOTA U NASTAVI TIO

ROBOT MODELLING AND SIMULATION IN TIE

eljko Papi, Radislav Vulovi, Veljko Aleksi, Milo Papi, Tehniki fakultet aak

Rezime - Tokom poslednje dve decenije ubrzan razvoj raunarske tehnologije i softvera doveo je
do mogunosti modeliranja i simulacije sloenih mehanizama, kao to su roboti, na kunim
raunarima. Ova injenica kreirala je nov pristup robotici, naroito razvojem paketa MATLAB i
prateeg softvera. Programom predmeta Tehniko i informatiko obrazovanje za VII razred
osnovnih kola u Srbiji predviena je realizacija nastavne teme Robotika, koja se teko realizuje u
praksi usled slabe materijalno-tehnike osnove. U radu je na intuitivan nain prikazan proces
modeliranja i simulacije rada robota Puma 560 kojim se jednostavno mogu postii ishodi vezani
za navedenu nastavnu temu.
Kljune rei: modeliranje, simulacija, robotika, MATLAB, obrazovanje
Abstract - Over the past two decades the advanced development of computer science and software
made modelling and simulation of complex mechanisms, such as robots, possible even on personal
computers. This fact created new approach to the robotics, especially by developing MATLAB and
its applications. Curriculum of subject Technics and informatics education for the 7th grade of
elementary schools in Serbia includes the topic named Robotics, which is hard to effactuate in
practice because of poor material and technical basis. This paper intuitively shows the process of
modelling and simulation Puma 560 robot, using which the outcomes of the topic can be easily
achieved.
Keywords: modelling, simulation, robotics, MATLAB, education

1. UVOD 2. TEORIJSKE OSNOVE

Savremeni procesi modeliranja, simulacija i projektovanja Robot Puma 560 (Programmable Universal Manipulation
robota obavljaju se uz pomo raunarskog softvera. Ovim Arm) pripada klasi robotskih ruku. Razvijen je 70-ih godina
nainom realizacije je omogueno testiranje primene reenja prolog veka za potrebe General Motors-a. Usled njegove
bez fizike zavisnosti od maine, ime se dolazi do velike duge upotrebe i rasprostranjenosti smatra se jednim od
utede u ceni kotanja i utroenom vremenu prilikom obrade istorijski vanih robota. Tipina upotreba ovih industrijskih
ove nastavne teme u kolama. Zahvaljujui alatima kao to je robota bila je u rukovanju materijalom, montai, slikanju,
MATLAB umnogome je pojednostavljen rad sa relativno varenju, bruenju, poliranju i sl.
kompleksnim matematikim modelom dinamike robota. Karakterie ga 6 stepeni slobode kretanja, svaki
Simulacijom koja se pomou njega moe obaviti vri se kontrolisan servo motorom, to omoguuje dostizanje svake
analiza ponaanja dinamikog modela, pri kojoj se mora uzeti take u okviru radnog prostora. Na slici 1 data je fotografija
u obzir odreeno (malo) odstupanje od realne maine usled robota Puma 560 sa prateim kontrolnim modulom.
odreenih aproksimacija. Poto je upotreba navedenog
softvera pre svega u obrazovne svrhe, kreirana simulacija
raunarom se pokazala kao izuzetno nastavno sredstvo u
praksi, pre svega zahvaljujui potpunom ispunjavanju
principa oiglednosti.
Iako je MATLAB prvenstveno bio namenjen numerikom
raunanju, uvoenjem toolbox-ova i naroito Simulink-a,
omoguena je grafika simulacija i modeliranje dinamikih
sistema. Time se i nastavnicima pruila ansa da na elegantan
nain iskoriste odreene potencijale ovog paketa uz
inenjersku tanost. U realizaciji rada koriten je MATLAB
2010b i Simulink, uz dodatak Robotics Toolbox-a. Ovaj
toolbox obezbeuje simulaciju kinematike i dinamike, kao i
generisanje putanje robota. U njemu je ukljuen Simulink Slika 1. Izgled robota Puma 560
blok biblioteka i pomou njega se upravlja modelom robota
Robot se sastoji od est zglobova i sedam metalnih
Puma 560.
delova. Zglobovi robotske ruke ekvivalentni su zglobovima
ljudskog ramena, lakta i runog zgloba. Na kraju ruke se
nalazi manipulator (end effector) koji u zavisnosti od namene

182
moe biti razliite konstrukcije. Najee je nalik Slika 3. Izgled Robotics Toolbox-a
pojednostavljenoj ljudskoj aci.
Blok fkine slui za proraun direktne kinematike.
Upravo usled ovih karakteristika model ovog robota se
Prebacimo ga u nov model i poveimo mu funkcionalne
pokazao jako efektnim u praksi jer se uenici jednostavno
parametre sa parametrima modela robota Puma 560
identifikuju sa njim.
definisanim Robotics Toolbox-om. Da bi smo omoguili
Upravljanje robotom zahteva osnovno poznavanje
grafiki prikaz robota prenesimo i blok plot u na model. Za
kinematike. Direktnom kinematikom odreujemo
razliku od fkine bloka koji vezuje ulaz sa izlazom
transformacione matrice koje vezuju koordinatne sisteme
transformacijom homogenih matrica 4x4, blok plot ima samo
segmenata i apsolutni koordinatni sistem. Njome se reava
ulazni port koji doveden signal transformie u grafik
poloaj i orijentacija manipulatora i koordinata zglobova u
S-funkcijom.
odnosu na apsolutni (Dekartov) koordinatni sistem.
Upravljanje robotom vri se putem upravljakih signala
Rotacionom matricom 3x3 se orijentie poloaj pokretnog
koje dovodimo na ulaz. Poto robot ima 6 stepeni slobode
koordinatnog sistema zgloba u odnosu na apsolutni. Vektor
kretanja za njegovo upravljanje potrebno je obezbediti 6
poloaja u 3D prostoru opisuje se homogenim koordinatama.
signala. Generisanje signala vrimo Signal Builder blokom
Homogenim matricama 4x4 ukljuujemo rotacione matrice i
koji uvozimo iz Simulink Sources biblioteke. Da bi smo
translatorni pomeraj poetka pokretnog koordinatnog
doveli samo jedan signal na ulaz bloka fkine u model robota
sistema. Inverznom kinematikom odreujemo koordinate
uvozimo multiplekser Mux iz Simulink Commonly Used
pozicije i orijentacije manipulatora. Odnos direktne i
Blocks biblioteke kojom reavamo ovaj problem.
inverzne kinematike dat je na slici 2.
Da bi smo posmatrali putanju manipulatora u
projekcijskim ravnima uvozimo crta grafika XY Graph iz
Simulink Sinks biblioteke. Ukoliko nas zanimaju numerike
vrednosti poloaja u apsolutnom koordinatnom sistemu
dodajemo Display blok iz Simulink Sinks biblioteke.
Grafiki prikaz promena uglova u toku radnog ciklusa vri se
pomou bloka Scope. Povezivanjem blokova generisali smo
Slika 2. Odnos direktne i inverzne kinematike model robota kao na slici 4.
Upravljanjem je obuhvaena kontrola izvrnih i
upravljakih elemenata kojima se omoguuje odvijanje
radnog ciklusa. Jednostavno upravljanje se moe ostvarivati
na osnovu iskustva (Ad hoc), dok kompleksni zadaci
zahtevaju sistematizovan pristup. Oba pristupa upravljanju
imaju za cilj dobijanje racionalnog reenja sistema koji e
ispravno i pouzdano funkcionisati.
U nastavnoj praksi najelegantnijim se pokazao princip
sekvencijalnog upravljanja, pomou koga su operacije robota
oiglednije i metodiki jasnije. Upravljanje se vri signalima
ija inicijalizacija na osnovu ovog principa zavisi od
uspenog zavretka prethodnog. Praktino, svako novo
kretanje zapoinje nakon zavretka prethodnog.

3. KREIRANjE MODELA

U nastavku su prikazani koraci realizacije modela. Nakon

instalacije MATLAB paketa najpre dodajemo Robotics
Toolbox koji se moe besplatno preuzeti sa
http://petercorke.com/Robotics_Toolbox.html
Kopiramo direktorijum robot u ...\toolbox\ i u meniju File
Set Path... dodamo direktorijum robot i robot/demos
pomou Add Folder... Iz osnovnog menija biramo File New
Model ime kreiramo nov Simulink model. Otvorimo
biblioteku roblocks.mdl koja se nalazi u direktorijumu demos.
U okviru ove biblioteke nalazi se model robota Puma 560 sa
svim blokovima za njegovu simulaciju, koji su predvieni
Robotics Toolbox-om, to je prikazano na slici 3.
Slika 4. Funkcionalan model robota Puma 560
4. SIMULACIJA UPRAVLjANjA
Za potrebe asa simulaciju upravljanja modelom robota
vrimo na jednom jednostavnom radnom ciklusu. Upravljanje
se vri putem 6 signala koje definiemo u bloku Signal
Builder. Najpre treba odrediti koje pokrete robotska ruka
treba da realizuje. Zbog jednostavnosti se uzima
sekvencijalno upravljano odvijanje procesa, premetanje i
odlaganje zamiljenog obratka. Sve operacije nad obratkom
vre druge maine koje bi se nalazile u okruenju na precizno
definisanim poloajima.
Manipulator najpre zahvata obradak odvijanjem za 180
rotacijom pozitivnim smerom oko z-ose. Obradak se potom
premeta za ugao od 90 u negativnom smeru oko z-ose
rotacijom cele ruke. Nakon toga segment se naginje za 90 ka
podlozi. Manipulator sputa obradak na mainu za obradu

183
gde se vri operacija. Potom se segment vraa u prethodni Signal 6
poloaj i ruka se rotira za jo 90. Segmenti se sekvencijalno Rotacija koordinatnog sistema Vreme [s] Ugao [rad]
naginju kao podlozi do poloaja upravnog na podlogu. 1 0 0
Manipulator se rotira za 180 u negativnom smeru i isputa 2 10 0
obradak. Na kraju se ruka vraa u poetni poloaj kako bi 3 11
radni ciklus bio zatvoren. Predvieno trajanje radnog ciklusa 4 12 0
5 22 0
je 22 sekunde. Kao pomo priloene su tabele za svaki od
generisanih signala radi lakeg pregleda:
Pomou predvienih tokova signala generisan je izgled
Signal 1 Signal Builder-a i radni ciklus robota koji su prikazani na
Rotacija ruke oko z-ose Vreme [s] Ugao [rad]
slici 5. Uenicima se demonstracijom najpre predstavlja
1 0 0
simulacija modela, a potom im se daje da samostalno vre
2 5 0 izmene signala kako bi se kroz praktian rad upoznali sa
3 7 -/2 principima upravljanja. Ovim oblikom rada se kod uenika
4 13 -/2 postie pojaanje pozitivne motivacije i zainteresovanosti za
5 15 - rad, u kome oni kroz igru i samostalno eksperimentisanje bez
6 20,5 - posebnih teorijskih predznanja mogu uspeno ovladati
7 22 0 osnovnim pricipima robotike.
Prilikom realizacije nastavne teme uenike treba samo
Signal 2 uspoznati sa osnovnim teorijskim postavkama, a veinu
Rotacija segmenta 2 Vreme [s] Ugao [rad] vremena treba upravo posvetiti njihovom samostalnom radu u
1 0 0 cilju postizanja optimalnih efekata.
2 0,5 -/4
3 4 -/4
4 5 0
5 15 0
6 16 -/4
7 19,5 -/4
8 20,5 0
9 22 0

Signal 3
Rotacija ruke oko z-ose Vreme [s] Ugao [rad]
1 0 0
2 0,5 0
3 1 -/4
4 3 -/4
5 4 0
6 7 0
7 9 -/2
8 12 -/2
9 13 0
10 16 0
11 17,5 -3/4
12 18,5 -3/4
13 19,5 0
14 22 0

Signal 4
z-rotacija manipulatora Vreme [s] Ugao [rad]
1 0 0
2 2
3 17,5
4 18,5 0
5 22 0

Signal 5
y-rotacija manipulatora Vreme [s] Ugao [rad]
1 0 0
2 1 0
3 2 -/4
4 9 -/4
5 10 0
6 22 0

184
 predmeta Tehniko i informatiko obrazovanje VII razred)
u praksi svodi samo na predstavljanje teorijskih osnova bez
praktine realizacije sadraja. Ovo je na alost najei sluaj
u celoj Srbiji. Usled toga uenici ostaju uskraeni za
funkcionalna znanja koja bi trebalo da usvoje prema
predvienim ishodima. Cilj ovog rada je da se nastavnicima
predstavi alternativni nain realizacije nastave kojim bi oni
mogli efikasno prevazii ovaj problem, te oplemeniti i
osavremeniti nastavni proces na krajnje jednostavan nain.

LITERATURA

[1] Golubovi, D., Milievi, I. (2009). Primena matrica

transformacije pri reavanju kinematike i dinamike
manipulacionih robota, Tehniki fakultet, aak
[2] Golubovi, D. (1987). Tehnika mehanika vii kurs,
Slika 5. Izgled Signal Builder-a i simulacije radnog ciklusa Tehniki fakultet, aak
[3] Corke, P. (2008). Robotics Toolbox for Matlab, CSIRO
[4] Hahn, B., Valentine, D. (2007). Essential MATLAB for
5. ZAKLJUAK Engineers and Scientists, Newnes
[5] Ogata, K. (2010). Modern Control Engineering, Pearson
Analizom podataka dobijenih razgovorom sa Education
nastavnicima vie osnovnih kola u aku (Srbija) primeeno
je da se usled loih materijalno-tehnikih uslova u kolama
obrada nastavne teme Robotika (predviena u okviru

185
 Informacione tehnologije IT'11

OPTIMIZACIJA PRIKAZA MOBILNIH WEB STRANICA ZASNOVANA NA MEDIA

UPITIMA
DISPLAY OPTIMIZATION OF MOBILE WEB SITES BASED ON MEDIA QUERIES
Bojan Krsti, Zoran Velikovi, Visoka tehnika kola, Ni

Sadraj - U ovom radu je predstavljena efikasna metoda za optimizaciju mobilnih Web stranica
zasnovana na CSS3 specifikaciji media upiti (engl. media queries). Opisane su tehnologije
mobilnog Weba koje omoguavaju objedinjavanje standardnih i mobilnih Web stranica u
jedinstvenu formu. Za potrebe testiranja formirano je nekoliko CSS stilova sa specifinim
karakteristikama na bazi medija upita. U radu je pokazano da se primenom raspoloivih
tehnologija moe optimizovati prikaz mobilnih Web stranica prema karakteristikama pristupnog
mobilnog ureaja bez izmene HTML koda.
Abstract This paper presents an efficient method to optimize mobile web sites based on the CSS3
specification, "media queries". Technologies are described that enable mobile Web and mobile
integration of standard Web pages in a single form. For testing purposes, set up a few CSS styles to
the specific features on the basis of media queries. It is shown that the application of available
technologies can be optimized to show mobile Web site to access features of mobile devices without
changing the HTML code.

1. UVOD Veoma vaan korisniki zahtev je da dimenzije mobilnog

Mobilne beine komunikacije pruaju svojim
korisnicima izuzetne pogodnosti za profesionalni rad ili
zabavu [1]. Savremeni mobilni personalni ureaji poput PDA
(engl. Personal Data Assistents), prenosnih laptop raunara
kao i multifunkcionalnih mobilnih telefona omoguavaju
pristup najrazliitijim Web sadrajima. Za mobilne korisnike
je najinteresantnija mogunost pristupa multimedijalnim
sadrajima dostupnih na Internetu. Meutim, multimedijalne
aplikacije razvijene za mobilno okruenje zahtevaju izuzetno
veliki mreni protok uz istovremeno zadovoljavanje
postavljenih strogih aplikativnih QoS (engl. Quality of
Services) [2] zahteva. Za procenu pruenih multimedijalnih
usluga razvijeno je nekoliko standarda znaajnih iz
perspektive korisnika. Tako je ITU-T razvio specifikaciju
G.1010 koja standardizuje osnovne QoS parametre
multimedijalnih aplikacija. Ove QoS zahteve treba da
zadovolje sve multimedijalne aplikacije bez obzira u kom
mrenom okruenju se izvravaju. Da bi se podrali novi
korisniki zahtevi i obezbedio potreban QoS, proizvoai
mobilih terminalnih ureaja su morali unaprediti svoje
proizvode obezbeujui im irokopojasni pristup Internetu u
mobilnom okruenju. Pored ostalih zahteva, pristup
beinom Internetu treba da bude omoguen u svim uslovima
uz zadovoljenje osnovnih QoS zahteva.
Da bi se pristupilo reavanju postavljenih zahteva u
mobilnom okruenju, neophodno je bilo prvo razviti
standarde koji bi specificirali karakteristike mobilnih
terminalnih ureaja za pristup Internetu. Nedostatak
standarda u ovoj oblasti je posledica istorijskog razvoja
Interneta koji nije dizajniran za beino okruenje. Osnovni
stek protokola koji obezbeuju konekciju na Internet je
projektovan za ini pristup, i generalno pokazuje loe
rezultate u beinom okruenju. Pored standardizacije
mobilne opreme i komunikacionih protokola, neophodno je
unaprediti i programerske tehnike za podrku mobilnim
tehnologijama. Obzirom da je jedan od kljunih zahteva u
beinom mrenom okruenju produenje operativnog
vremena mobilnog terminalnog ureaja, moralo se voditi
rauna i o optimizaciji potronje baterijskog napajanja.
ureaja treba da budu minimalne, a da se obezbedi brza i
jednostavna upotreba. Sa druge strane, dizajn Web stranica
nije bio prilagoen prikazu na displejima mobilnih ureaja.
Ovo se u prvom redu odnosi na dimenzije i rezoluciju
dispeja. Trea generacija mobilne tehnologije je donela
proirenje propusnog opsega, ali nije znaajno tretirala
varijetete terminalnih ureaja kojima je omoguen pristup
Internetu [1]. Heterogenost populacije mobilnih korisnika
postaje sve vei problem u korienju multimedijalnih
aplikacija na Internetu. Osnovne razlike se mogu uoiti u
veliini ekrana mobilnih korisnika, kao i u nepostojanju
standardne alfa-numerike tastature ime se oteava unoenje
podataka od strane korisnika. Mobilni terminalni ureaji
mogu prikazati samo deo raspoloivih informacija to je
osnovni nedostatak u poreenju sa desktop platformama.
Zbog potrebe da se u mobilnim terminalnim ureajima
koriste specijalizovani mikrokontroleri sa malom potronjom,
podrka grafikim aplikacijama je najee nedovoljna za
efikasan prikaz bogatih Internet aplikacija. Manje raspoloive
operativne memorije ima znaajan uticaj na kvalitet
reprodukcije multimedijalnog sadraja. Na osnovu iznetih
injenica se moe zakljuiti da je za postizanje odreenog
kvaliteta multimedijalnih aplikacija neophodno uvaiti
specifinosti mobilnog klijentskog terminalnog ureaja.
Razvoj mobilnih Web tehnologija se uglavnom odvijao u dve
tehnoloke ravni. Jedna tehnoloka ravan se odnosi na
hardversko osposobljavanje terminalnih ureaja i dizajnu
novih cross-layer komunikacionih protokola [3], dok se druga
tehnoloka ravan odnosi na pospeivanje adaptivnosti Web
sadraja u mobilnom mrenom okruenju.
2. TEHNOLOGIJE MOBILNOG WEB-A
TCP/IP (Transport Control Protocol/ Internet Protocol)
[4] stek protokola nije najpogodniji izbor za aplikacije u
mobilnom okruenju. Ovo je u prvom redu posledica
razmene velikog broja poruka u fazi uspostavljanja
konekcije. Mobilni terminalni ureaj ne poseduje veliku
procesorsku snagu kako bi obradili sve pristigle poruke.

186
 Za prevazilaenje navedenih nedostataka izazvanih
primenom standardnih inih tehnologija, razvijen je WAP
(engl. Wireless Application Protocol) [5] protokol. On uvodi
novi stek protokola baziranih na adaptiranim Internet
protokolima. Osnovna ideja koja je implementirana u ovom
reenju je minimizacija razmene podataka u fazi
uspostavljanja komunikacije. Takoe, aplikovani binarni kod
redukuje koliinu podataka poslatih korisniku. Beina sesija
je dizajnirana tako da se veoma lako moe suspendovati ili
obnoviti. Na ovaj nain WAP protokol je prilagoen malim
propusnim opsezima koji se mogu povremeno pojaviti u
beinom okruenju. Uvoenjem WAP protokola izvrena je Sheet ili WAP CSS) je mobilna verzija CSS-a optimizovana
integracija Web aplikacija koje upravljaju velikim koliinama
podataka na Internetu i mobilnosti terminalnih ureaja.
Tehnoloka ravan koja se odnosi na adaptaciju
dokumenata na Web stranicama, odnosi se na unapreenje
jezika za oznaavanje dokumenata u mobilnim Web
komunikacijama. Ova ideja iznedrila je novi jezik za
oznaavanje dokumenata, WML [5] (engl. Wireless Markup
Language). Prva verzija WML-a je specificirana u WAP 1.0
verziji protokola. Osnovni problem koji se pojavio prilikom
njegovog uvoenja je nekompatibilnost sa standardnim
HTML (engl. Hyper Text Markup Language) jezikom [6].
Ovo je imalo za posledicu da se standardne Web stranice nisu
mogle direktno pregledavati mobilnim ureajem. Za prikaz
standardnih HTML stranica na mobilnom ureaju u WAP 1.0
verziji, potrebno je njeno prevoenje u WML jezik.
Ovaj problem je reen u WAP 2.0 specifikaciji. WAP 2.0
je najnovija specifikacija za usluge mobilne telefonije
kreirana od WAP Foruma (engl. Open Mobile Alliance
OMA). U ovoj specifikaciji se pored WML jezika, uvodi i
XHTML MP (engl. eXtended HTML Mobile Profile) jezik za
oznaavanje, ija je osnovna karakteristika da povezuje
tehnologije koje se koriste pri pristupu Internetu preko
beinih mrea i tehnologije koje se koriste pri standardnom
Internet pristupu. Ovo znai da se XHTML MP jezikom
moe razviti jedna Web prezentacija koju mogu pregledati
kako ini, tako i beini posetioci. XHTML MP je podskup
XHTML-a. XHTML je istije i stroije strukture nego HTML
a prednost mu je lako analiziranje dokumenata. Ovo je
posebno vano za beine ureaje kao to su mobilni telefoni, specifikaciji (CSS media type) [8] i veina itaa koji
jer oni imaju ograniene hardverske resurse. Najee
korieni Web itai kao to su Internet Explorer, Mozilla prema svojim resursima. Informacije o karakteristikama
FireFox i Google Chroma podravaju XHTML. Osnovni cilj
XHTML MP-a je da objedini tehnologije za mobilni Internet
i standardni WWW (engl. World Wide Web).
2.1 CSS KASKADNI OPISI STILOVA
Razdvajanje sadraja od prikaza je ideja koja je znaajno
doprinela reavanju problema prikazivanja kod heterogenih
mobilnih mrea. Ova tehnologija je nazvana kaskadni opisi
stilova CSS (engl. Cascading Style Sheets) i veoma je
uspeno primenjena kod aplikacija koje pristupaju Web
sadrajima. CSS je jednostavan mehanizam za formiranje
stilova za prikaz Web stranica. CSS je izazvao pravu
revoluciju na Webu zahvaljujui nizu prednosti koje ima nad
tablinom organizacijom Web stranica. Korienjem CSS-a
postalo je mogue odvojiti prezentaciju podataka i dizajn od
same strukture podataka. Sam HTML kd je itljiviji i
kompaktnijim to ga ini jednostavnijim za odravanje. CSS
je doneo itav niz novih naina za ureivanje prikaza
podataka koji do tada nisu postojali u samom HTML-u.
187
Upravo ova mogunost CSS-a omoguava da se dizajniraju
razliiti stilovi, odnosno razliiti izgledi Web stranica za
razliite tipove medija. CSS stil se postavlja u head oznaku
HTML dokumenta pomou link oznake, na sledei nain:
<head>
<link rel="stylesheet" href="main.css"
type="text/css">
</head>
Dokument "main.css" predstavlja CSS dokument koji sadri
dizajn Web stranice. WCSS (eng. WAP Cascading Style
za mobilne Web prezentacije. To je podskup CSS-a, sa
dodatkom WAP ekstenzije. Specifikacija WCSS je takoe
definisana u WAP 2.0. WCSS je standardni pratilac XHTML
MP-a i zajedno se koriste. Zahvaljujui tome mogu se
koristiti iste tehnologije za kreiranje i Web i WAP stranica.
Dokumenta koja su kreirana u XHTML MP/WCSS-u moe
prikazati standardni Web ita obzirom da su XHTML MP i
WAP CSS samo podskupovi XHTML i CSS-a.
UAProf standard (engl. User Agent Profile) [7] je XML
fajl sa specifikacijama user agenta telefona i mogunostima
mobilnog ureaja. UAProf fajl se nalazi u x-wap-profile
zaglavlju HTTP zahteva koji se upuuje serveru. Informacije
koje se nalaze u ovom fajlu su na primer: informacije o
veliini ekrana, procesorskoj snazi, programskim jezicima
koje podrava ureaj, vrsti itaa, tipu mree (GPRS, 3G) itd.
Ove informacije su od kljune vanosti za primenu
specifikacije CSS medija tipova.
3. CSS MEDIA TYPE
Veina Web stranica na Internetu nema definisan izgled
za sve vrste medija to stvara problem pri prikazu na tim
medijima. U tom sluaju sam ureaj obavlja adaptaciju
dokumenta prema svojim karakteristikama. U veini
sluajeva automatska adaptacija ne zadovoljava elje
korisnika. Definisanje tipa medija koji se koristi za
prikazivanje sadraja je od izuzetnog znaaja za adaptaciju
izgleda Web sadraja. Oznaka media je definisana u CSS
podravaju ovu tehnologiju mogu adaptirati prikaz sadraja
medija iz HTTP zaglavlja se uporeuju sa tipom medija
definisanom u oznaci media. Osnovna ideja koja je
realizovana oznakom media je da itai preuzimaju samo
sadraje koji su optimizovani prema raspoloivim resursima
itaa i karakteristikama medija. Zadatak dizajnera Web
sadraja je da itaima prui odgovarajui prikaz
optimizovan tipu medija. Definisanjem razliitih stilova za
razliite tipove medija postie se bolji izgled dokumenta, a
dokument postaje funkcionalniji. CSS nudi podrku za veliki
broj medija, a oznake za neke od njih su:
all - Koristi se za najvei broj medija;
aural - Koristi se za sintetizatore glasa i zvuka;
braille - Koristi se za Braillove dodirne ureaje (za slepe
osobe);
embossed - Koristi se za Braillove tampae (za slepe
osobe);
handheld - Koristi se za male ili rune naprave;
print - Koristi se za tampae;
 projection - Koristi se za projekcijske prezentacije, kao
to su slajdovi;
screen - Koristi se za raunarske monitore;
tty - Koristi se za medije koji koriste znakovni raster,
kao to su teleprinteri i terminali;
tv - Koristi se za ureaje televizijskog tipa.
4. MEDIJA UPITI
Medija upiti su definisani u CSS3 specifikaciji [9].
Medija upiti predstavljaju veliki korak napred u dizajniranju
CSS stilova za razliite vrste medija a naroito za mobilne
ureaje. Korienjem medija upita CSS stil se uitava
samo ako ciljani medij ispunjava uslove koji su definisani u
upitu. Na taj nain mogue je definisati razliite stilove za isti
tip medija ali sa specifinim karakteristikama koje su njemu
svojstvene. Nekoliko primera media upita je dato u nastavku.
device-width
Ovaj upit se odnosi na irinu ekrana i izraava se u
pikselima a mogu se koristiti prefiksi max i min.
<link rel="stylesheet" media="screen
(max-device-width: 300px)" />
device-height
Odnosi se na visinu ekrana i izraava se u pikselima a
mogu se koristiti prefiksi max i min.
<link rel="stylesheet" media="screen and
(min-device-height: 600px)" />
device-aspect-ratio
U ovoj specifikaciji, odnos je definisan kao broj
horizontalnih piksela prema broju vertikalnih piksela.
Ako ekran ureaja ima 1280 piksela horizontalno i 720
piksela vertikalno, device-aspect-ratio je "16:9" a medija upit
se formira kao na sledeem primeru.
<link rel="stylesheet" media="screen
(device-aspect-ratio: 16/9) />
scan
Ova karakteristika opisuje proces skeniranja TV ureaja.
Na primer, ovaj medija upit izraava stil koji se primenjuje
na TV ureajima sa progresivnim skeniranjem:
<link rel="stylesheet" media="tv and (scan:
progressive) />
Prilikom definisanja stila za mobilne ureaje potrebno je
obratiti panju na sledee detalje:
Tabelarna struktura Web stranice nije poeljna jer se na
malim ekranima prikazuje sa grekom.
Struktura Web stranice treba da bude vertikalna jer
horizontalno skrolovanje uvek predstavlja problem
mobilnim korisnicima.
Slika 1. Izgled Web stranice na raunarskom monitoru
definisan CSS stilom style.css.
Dimenzije slike treba smanjiti prema veliini definisanog
and ekrana, to e omoguiti i bre uitavanje i lepi prikaz.
Poeljno je za svaki stil koristiti posebne slike
odgovarajue veliine.
Margine treba postaviti na najmanju vrednost ili ih
ukloniti jer smanjuju mesto za prikaz objekata.
Plutajui objekti i svojstvo cursor nemaju nikakvu
primenu na malim ekranima a pozicioniranje treba svesti
na minimum.
Svojstvo z-index (koristi se za sloeniji raspored
elemenata) treba ukloniti jer se nee tano prikazati i
poveae vreme uitavanja.
Korisno svojstvo koje treba primenjivati je display
pomou koga se odreuje vidljivost objekata.
Veliine ekrana koje su najzastupljenije: ekrani irine
240 piksela za manje i 480 piksela za vee mobilne
and ureaje. Pri definisanju stilova njih treba obavezno uzeti
u obzir.
5. REALIZACIJA
Na sledeim slikama 1-3 dat je izgled Web stranice na
raunarskom monitoru i dve mobilne verzije za razliite
irine ekrana. Za testiranje mobilnog prikaza korien je
simulator mobilnog itaa Opera mobile for Windows koji
se moe preuzeti sa adrese:
http://labs.opera.com/news/2010/04/22/. Na slici 1 prikazana
je Web stranica kako se prikazuje na raunarskom monitoru.
irina stranice je 900 piksela. U izradi stranice nije koriena
tabelarna struktura za raspored objekata, ve div oznake. Sve
slike su postavljene kao pozadina (background) div
elemenata. Stranica je dizajnirana tako, da se u gornjem delu
nalaze logo i linkovi a u sredinjem delu slike kole i kontakt
informacije. Izgled stranice definisan je CSS stilom
style.css.
Reformatirana stranica za ekran veliine 450 piksela
prikazana je na slici 2. Slike su smanjene na irinu od 450
piksela. Veliina fonta je smanjena i prilagoena veliini
ekrana. Margine su postavljene na vrednost 0. Primenjen je
vertikalni raspored elemenata. Div element sa kontakt
informacijama je postavljen ispod slike kole a veliina mu
je poveana na 450 piksela. Deo sa linkovima je zadrao
izgled kao na raunarskom monitoru jer veliina ekrana
188
omoguava horizontalni raspored linkova. CSS
iphone.css definie izgled ove stranice.
Slika 2. Web stranica dizajnirana CSS stilom iphone.css na
ekranu veliine 455 piksela .
Za prikaz na ekranu irine 240 piksela definisan ja CSS
stil hand.css (slika 3). Raspored elemenata je vertikalni
kao kod iphone.css-a. Razlika je samo u prikazu linkova.
Ako bi linkovi bili rasporeeni horizontalno, font bi morao
biti veoma mali i teko itljiv. Zbog toga su linkovi
rasporeeni jedan ispod drugog. Slike i fontovi su smanjeni a
margine postavljene na nulu.
Slika 3. Web stranica definisana CSS stilom hand.css na
ekranu irine 250 piksela.
Definisanje mobilnog ureaja kome je namenjen odreeni
CSS stil vri se pomou vrednosti irine ekrana. irina
ekrana kod mobilnih ureaja moe biti razliita te je mogue
definisati stilove za vie ureaja. Medija upiti koji
omoguavaju primenu sva tri CSS stila iz ovog primera su:
<!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD XHTML 1.0
Strict//EN"
stil "http://www.w3.org/TR/xhtml1/DTD/xhtml1-
strict.dtd">
<html xmlns="http://www.w3.org/1999/xhtml">
<head>
<meta http-equiv="content-type"
content="text/html; charset=utf-8" />
<link rel="stylesheet" media="screen and
(max-device-width: 300px)" href="hand.css"/>
<link rel="stylesheet" media="screen and
(min-device-width: 301px) and (max-device-
width: 480px)" href="iphone.css"/>
<link rel="stylesheet" media="screen and
(min-device-width: 481px)" href="style.css"
/>
</head>
Prvi stil hand.css definisan je u medija upitu za
primenu na ekranima maksimalne irine 300 piksela. Za
ekrane ija je irina vea od 300 piksela a manja od 480
piksela koristie se CSS stil iphone.css, koji je namenjen
za Iphone mobilne ureaje. Za raunarske monitore
primenjivae se CSS stil style.css. Vrlo je vano da se pri
navoenju naredne veliine ekrana navede veliina za jedan
vea od prethodne. Pomenuto pravilo obezbeuje korektno
tumaenja pripadnosti stila pojedinim ureajima od strane
Web itaa.
6. ZAKLJUAK
Korienjem novih mobilnih Web tehnologija autori
mobilnih Web stranica e moi da zadovolje rastuu
potranju za kvalitetnim mobilnim sadrajima bez izmene
standardnog HTML koda. Najvanija prednost dobijena ovim
tehnologijama ogleda se u tome to se osnovna i mobilna
Web stranica nalaze na istoj Web adresi. Ovo ima za
posledicu smanjenje trokova odravanja i olakava posao
administriranja Web stranice. Istovremeno dizajniranje
standardne i mobilne Web stranice ima prednost u tome to
se unapred odreuje izgled stranica na svim tipovima
ureaja. Ranija reenja koja su podrazumevala adaptaciju
Web stranice od strane Web itaa nisu dala zadovoljavajua
reenja. Najvei problem kod primene medija upita je to
malo mobilnih itaa podrava CSS3 specifikaciju pa samim
tim i medija upite . U budunosti e se ova situacija
promeniti u korist mobilnih Web itaa koji obezbeuju
podrku CSS3 specifikaciji. Trenutno samo Opera for
mobile, Opera mini i najnoviji Safari mobilni Web ita
imaju punu podrku za medija upite.
LITERATURA
[1] J. Wang, High-Speed Wireless Communications: Ultra-
wideband, 3G Long-Term Evolution, and 4G Mobile
Systems, Cambridge University Press, 2008.
[2] ITU-T, Recommendation G. 1010: End-user
multimedia QoS categories , 2001.
[3] Z. Velikovi, M. Jevtovi, Cross-layer optimization of
wireless network parameters in AWGN channel for QoS
provision, UNITECH 2010, pp. I-290-295, Gabrovo
2010.
[4] RFC 793 - Transmission Control Protocol, DARPA
INTERNET PROGRAM, 1981.
[5] www.wapforum.org/
[6] www.w3.org/TR/html5/
[7] http://en.wikipedia.org/wiki/UAProf
[8] www.w3.org/TR/CSS2/media.html
[9] www.w3.org/TR/CSS3-roadmap.html
189
 Informacione tehnologije IT'11

MIMO OFDM U BEINIM SISTEMIMA NOVE GENERACIJE

MIMO OFDM IN NEXT GENERATION WIRELESS SYSTEMS
Duan ari, Elektrotehniki fakultet Podgorica

Sadraj U radu su razmatrani osnovni principi i primjena ortogonalnog frekvencijskog

multipleksa (OFDM) i Multiple Input Multiple Output (MIMO) tehnike prenosa podataka u
beinim sistemaima nove generacije, u cilju postizanja veih protoka i poveanja pouzdanosti
sistema u uslovima prenosa gdje su izraene smetnje. Analizirani su rezultujui efekti primjene
MIMO OFDM tehnologije u WLAN sistemima, kao i prednosti ovih sistema u odnosu na beine
sisteme zasnovane na konvencionalnim modulacionim tehnikama. Pokazano je da je budunost
razvoja beinih sistema nove generacije usmjerena ka MIMO OFDM tehnologiji, koja
omoguava razvoj robusnijih i efikasnijih beinih sistema, neophodnih za realizaciju naprednih
multimedijalnih aplikacija.
Abstract - This paper considers the basic principles and applications of Orthogonal frequency
division multiplexing (OFDM) and Multiple Input Multiple Output (MIMO) data transmission
technique in next generation wireless systems, in order to achieve higher bandwidth and increase
system reliability in case of transmission with strong interference. Main benefits of application of
MIMO OFDM technology in WLAN systems are analyzed, as well as advantages of this systems
compared to wireless systems based on conventional modulation techniques. It was shown that
future development of next generation wireless systems is based on MIMO OFDM technology,
which allows development of more robust and efficient wireless systems essential for the
deployment of advanced multimedia applications.

1. UVOD digital audio broadcasting), digitalni video (DVB-T digital

Integracija mobilne telefonije, Interneta, video i audio
servisa, kao i novih multimedijalnih aplikacija, uslovila je
potrebu za novim metodama prenosa podataka. Ortogonalni
frekvencijski multipleks (OFDM - Orthogonal frequency
division multiplexing) predstavlja relativno novu
modulacionu tehniku koja omoguava velike protoke
podataka uz dobru spektralnu efikasnost. U OFDM
sistemima prenosa se ukupan niz podataka dijeli na N
paralelnih nizova, i svaki od njih se mapira na odreenu
frekvenciju (podnosilac), pri emu protok po svakoj
frekvenciji iznosi 1/N od originalnog protoka. Svaki od
paralelnih nizova podataka se simultano prenosi mnogo
manjom brzinom (stotinama i hiljadama puta, zavisno od
broja podnosilaca), ime se znaajno smanjuje interferencija i
slabljenje tokom prenosa. Podnosioci su meusobno
ortogonalni, to znai da izmeu njih postoji odgovarajui
frekvencijski razmak koji omoguava spektralno preklapanje
podkanala, ime se postie bolja spektralna efikasnost u
odnosu na druge modulacione tehnike. Uslov ortogonalnosti i
zatitni interval izmeu simbola, koji se naziva ciklini
prefiks, omoguavaju potpunu rekonstrukciju signala u
prijemniku, bez pojave interferencije. Dakle, OFDM
omoguava prenos velike koliine podataka kroz relativno
mali propusni opseg, pri emu se veliki broj paralelnih
nizova podataka, poslatih sa manjim brzinama, u prijemniku
agregira u jedan niz velike brzine. Na taj nain je viestruko
smanjena potreba za kanalima velike propusne moi.
OFDM se danas uspjeno primjenjuje u brojnim beinim
sistemima, gdje je izraena potreba za efikasnim prenosom u
uslovima gdje su izraene smetnje. Najznaajnija primjena
OFDM tehnologije je u beinim standardima sa velikim
brzinama prenosa, kao to su digitlni audio (DAB - European
video broadcasting) u Evropi i ISDB u Japanu, WLAN
(Wireless Local Area Network) standardima 802.11a/g/n i
802.16 (WiMAX) [1]. Nekoliko DAB sistema predloenih u
Sjevernoj Americi su takoe zasnovani na OFDM-u. OFDM
je zbog brojnih prednosti kandidat za mobilne mree etvrte
generacije (4G), kao i za beine PAN (personal area
network) mree sa visokim brzinama prenosa (802.15.3a).
Takoe, postoji nekoliko proprietary adaptacija OFDM-a,
kao to su Wideband-OFDM (W-OFDM) razvijen od strane
Wi-LAN korporacije, Flash OFDM kojeg je razvio Flarion,
Vector OFDM (V-OFDM) kojeg su razvili Cisco i Iospan.
2. MIMO OFDM
Globalni razvoj beinog pristupa Internetu, digitalnih
audio i video sistema, i beine infrastrukture sa velikim
propusnim opsezima, su znaajno uticali na proirenje trita
beinih multimedijalnih servisa. Kako bi se podrali
napredni servisi kompleksnih konfiguracija, beini ureaji
nove generacije moraju imati opcije uvijek dostupne
konekcije, breg prenosa podataka, vee udaljenosti prenosa,
manje potronje energije, boljeg kvaliteta servisa, manje
izgubljenih paketa tokom transmisije, kao i vei kapacitet
mree. Da bi se ovo postiglo, neophodno je implementirati
adekvatnu tehniku prenosa podataka.
Brojna istraivanja u teoriji informacija su pokazala da
komunikacione eme koje koriste vie antena na predajnoj i
prijemnoj strani u prenosnim sistema, omoguavaju veliku
spektralnu efikasnost, naroito u okruenjima gdje je
izraeno rasijanje. Pokazano je da ovo vai i za uskopojasne i
za irokopojasne kanale u beinim komunikacionim
linkovima. Kao rezultat ovih aktivnosti, razvijene su tehnike
prenosa koje se nazivaju Multiple Input and Multiple Output

190
(MIMO), i mogu se podijeliti u dvije grupe: prostorno-
vremensko kodiranje (STC - Space-Time Coding) i prostorno
multipleksiranje (SDM - Space Division Multiplexing) [2].
Tehnike prenosa koje spadaju u prvu grupu omoguavaju
poveanje robusnosti i performansi beinog
komunikacionog sistema, prenosei razliito kodirane oblike
istog niza podataka preko razliitih grana predjnika, dok se
pomou prostornog multipleksiranja postie vea propusna
mo, prenosei simultano nezavisne nizove podataka preko
razliitih predajnih grana, ali na istoj noseoj frekvenciji.
Performanse ovih sistema se mogu poveati upotrebom
naprednih algoritama za obradu signala na strani prijemnika,
kombinujui signale poslate sa razliitih predajnika. Uoeno
je da se najvea spektralna efikasnost moe postii ukoliko se
nezavisno posmatra svaki kanal izmeu predajnih i prijemnih
antena, to je est sluaj u praksi u okruenjima gdje su
izraena rasijanja, i gdje ne postoji direktna komunikaciona
putanja. Upravo zbog toga su beine lokalne mree jedna od
najpogodnijih oblasti za primjenu MIMO tehnike, s obzirom
da se najee implementiraju u zatvorenim prostorima i da
ne postoji direktna vidljivost izmeu predajnika i prijemnika.
MIMO OFDM tehnologija se bazira na upotrebi sistema
viestrukih antena u beinom linku, sa odgovarajuim
prostorno-vremensko-frekvencijskim (STF) kodiranjem,
interlivingom, filtriranjem, OFDM modulacijom,
demodulacijom, deinterlivingom i dekodiranjem. Upravo to
predstavlja glavnu razliku MIMO OFDM-a u odnosu na
konvencionalne modulacione tehnike, to ovoj tehnologiji
omoguava brojne prednosti, kao to su su prostorno
multipleksiranje, na osnovu kojeg se postiu velike brzine
prenosa, bolja pokrivenost odnosno vea udaljenost prenosa,
raznovrsnost pojaanja. Takoe, MIMO OFDM zadrava
brojne prednosti, kao to su efikasno korienje spektra zbog
mogunosti preklapanja frekvencija, vea otpornost na
slabljenje tokom prenosa u odnosu na sisteme sa jednim
nosiocem (to se postie podjelom kanala na uskopojasne
podkanale u kojima je slabljenje ravnomjerno), eliminacija
interferencije usled principa ortogonalnosti i zatitnog
intervala koji sadri ciklini prefiks, mogunost detekcije
izgubljenih simbola pomou adekvatnog kodiranja kanala i
interlivinga, jednostavnija ekvilizacija kanala, efikasna
modulacija i demodulacija zasnovana na FFT, manja
osjetljivost na greke pri vremenskom odabiranju u odnosu
na sisteme sa jednim nosiocem, mogunost primjene u NLoS
(Non Line Of Sight) sistemima, t.j. beinim sistemima koji
rade bez linije optike vidljivosti.
3. MIMO OFDM U WLAN SISTEMIMA
Razvoj beinih lokalnih mrea je pratio razvoj standarda
koji definiu komunikaciju u WLAN sistemima. Veoma brzo
nakon uvoenja IEEE 802.11 a/g standarda, koji su bazirani
na OFDM-u, i koji su omoguavali brzine prenosa od 6 do 54
Mbps u 5 GHz i 2,4 GHz opsezima, bilo je potrebno poveati
protok podataka, pa je zahvaljujui brojnim prednostima
MIMO tehnologija nala svoju primjenu upravo u ovoj
oblasti [3]. Pokazalo se da se OFDM moe veoma uspjeno
integrisati sa MIMO tehnikom prenosa podataka, ime se
postiglo znaajno poboljanje kvaliteta signala i poveanje
brzina prenosa podataka u beinim sistemima, to je
rezultiralo uvoenjem IEEE 802.11n standarda, koji proiruje
191
upotrebu OFDM tehnike prenosa podataka u oba opsega, 2,4
GHz i 5 GHz. IEEE je zvanino odobrio ovaj standard u
oktobru 2009. godine, iako je nekoliko kompanija jo ranije
proizvelo komercijalne ipove i ureaje zasnovane na nacrtu
802.11n standarda iz 2007. godine. U 802.11n standardu je,
zahvaljujui MIMO OFDM tehnologiji, povean broj
nosilaca i uvedeno niz poboljanja, pri emu je zadrana
kompatibilnost sa prethodnim standardima. U 802.11n
sistemima se za prilagoavanje modulacije u predajniku
koristi kontinualni proces donoenja odluka, na osnovu
povratnih informacija o parametrima kanala dobijenih od
prijemnika. Na osnovu dobijenih informacija u predajniku se
mijenja brzina modulacije, kako bi se obezbijedio to bolji
odnos brzine prenosa podataka i veliine greke u korisnom
dijelu signala. Takoe, u poreenju sa 802.11a/g
standardima, 802.11n omoguava vei broj kombinacija za
prenos pomou vie nizova podataka i kodiranja. Ovo se
postie uvoenjem parametara kao to su prostorni niz
podataka, modulacija i brzina prenosa podataka za svaki niz.
Dakle, optimalna ema kodiranja se definie tokom
komunikacije izmeu predajnika i prijemnika, a na osnovu
informacija o parametrima kanala. U 802.11n specifikaciji je
definisano 76 oblika kodiranja. Zahvaljujui ovim
prednostima MIMO OFDM-a, ureaji bazirani na 802.11n
standardu omoguavaju vei propusni opseg, kao i
poboljanje security i QoS mehanizama, pa je ovaj standard
veoma brzo postao primarna tehnologija za brojne
komunikacione ureaje dananjice, kao to su smart telefoni,
portable raunari, game konzole, ureaji za mobilni internet
(MIDs - Mobile Internet Devices), WiFi access point-i,
ruteri, set-top box ureaji, komponente kunih bioskopa,
broadband gateway-i koji integriu modem i WiFi, i slino.
Jedna od najveih prednosti upotrebe MIMO OFDM
tehnologije je poveanje brzina prenosa podataka u odnosu
na ranije sisteme. Na primjer, access point-i bazirani na
802.11a/b/g standardima mogu ostvariti maksimalne brzine
prenosa od 54 Mbps, pri emu realna brzina prenosa obino
iznosi oko 22 Mbps. Sa druge strane, WiFi access point-i koji
podravaju 802.11n mogu ostvariti brzine prenosa podataka
do 150 Mbps za jedan niz podataka u kanalima od 40 MHz,
odnosno 72 Mbps u 20 MHz opsegu, uz korienje kratkog
zatitnog intervala i velikih paketa. Dozvoljeni broj MIMO
nizova je etiri, a veina ureaja danas koristi dva niza, pa
brzina prenosa moe iznositi 300 Mbps. Na ovaj nain se
uvoenjem opsega od 40 MHz, odnosno upotrebom MIMO
OFDM tehnologije u kombinaciji sa Space-Time-Frequency
(STF) kodiranjem/dekodiranjem, u 802.11n standardu postie
visokokvalitetni beini prenos sa teorijskim brzinama do
600 Mbps, na udaljenostima i do tri puta veim u odnosu na
802.11a/g standarde. Testiranja pokazuju da realni domet u
zatvorenom prostoru iznosi oko 70m, dok u otvorenom
prostoru moe dosei 250m. Brzine prenosa i domet znaajno
variraju u zavisnosti od parametara sredine u kojoj se vri
prenos, odnosno od nivoa smetnji koje se javljaju prilikom
transmisije. Upravo zbog toga je vano vriti mjerenja
parametara komunikacije.
Imajui u vidu stalnu penetraciju upotrebe beinih
ureaja u komunikacijama, oekuje se dalji razvoj i
unapreenje WLAN standarda. Upotreba MIMO OFDM
tehnologije u 802.11n standardu je omoguila znaajna
poboljanja u odnosu na prethodne standarde, ali i otvorila
mogunost za nova unapreenja performasni beinih
sistema. Tako je na primjer uz poveanje broja prostornih
nizova mogue poveati brzinu prenosa podataka sa 300
Mbps na 450 Mbps, ili ak 600 Mbps.
3.1. Analiza OFDM komunikacija u 802.11n sistemu
Nakon verifikacije IEEE 802.11n standarda, veina
proizvoaa beinih ureaja je bazirala svoju proizvodnju
upravo na WiFi ureajima zasnovanim na ovom standardu.
Posebna panja je morala biti posveena poveanju
performasni, kao i kompatibilnosti sa ureajima zasnovanim
na prethodnim standardima. IEEE je kroz precizno definisane
specifikacije, propisao norme koje je neophodno da
zadovolje 802.11n ureaji. Performanse ureaja se mogu
odrediti na osnovu mjerenja parametara koji karakteriu
komunikaciju izmeu predajnika i prijemnika, a
kompatibilnost sa ranijim standardima se moe postii
upotrebom nekih od reima rada definisanih u 802.11n
specifikaciji. U narednom dijelu su razmatrana praktina
mjerenja parametara tokom prenosa OFDM signala u
802.11n sistemu, koja se zasnivaju na mjerenjima relevantnih
parametara na predajnoj i prijemnoj strani.
Najee koriena mjerenja na strani predajnika se mogu
grupisati kao mjerenja prenosne snage, frekvencije, spektra i
modulacije, kao i mjerenja I/Q odstupanja [4]. Mjerenje
nivoa prenosne snage je veoma vano, i za 802.11n sisteme
se sastoji od mjerenja srednje i maksimalne prenosne snege,
snage kanala, odnosa snage i vremena, kao i varijacija snage
pojedinih paketa. Ukoliko je nivo snage prenizak, ugroene
su performanse sistema u uslovima gdje postoji um, dok se
u sluaju suvie velike snage javlja interferencija, a smanjuje
se trajanje baterije. Prenosna snaga mora biti u okviru
granica definisanih regulatornim mjerama u zemlji. Najee
koriene regulatorne mjere za 802.11 ureaje u Evropi su
CEPT ECC DEC (04) 08, ETSI EN301 893, u USA su FCC
Part 15 Subpart E, EN 301 893, EN 300 328, dok su u
Japanu to MIC Equipment Ordinance for Regulating Radio
Equipment Articles 7, 49.20, 49.21a..Takoe, varijacije
snage mogu znaajno uticati na kvalitet prenosa, pa je
neophodno sprovesti i njihovo mjerenje. Maksimalna snaga
paketa informacije se moe degradirati tokom vremena,
usljed grijanja komponeneti predajnika ili skretanja.
Pokazuje se da varijacija snage paketa mora biti manja od 1
dB. Mjerenje prenosne frekvencije odreuje frekvencijsku
preciznost predajnika. Tanost frekvencije je izuzetno vaan
parametar beinih komunikacionih sistema jer na osnovu
nje prijemnik treba da detektuje informacije sadrane u
preneenom signalu, a omoguava i smanjenje interferencije
u sistemima sa vie nosilaca. Mjerenjem prenosnog spektra
se provjera usklaenost distribucije snage signala sa
specifikacijom i regulatornim normama, i dobijaju
informacije o uestalim tipovima distorzija koje mogu uticati
na signal. Mjerenje parametara spektra je vano kako bi se
sprijeile implementacije sistema u kojima se namjerno
poveava prenosna snaga pri manjim brzinama prenosa, to
je tipino za brzine manje od 24 Mbps. IEEE definie
dozvoljenu distribuciju snage signala za svaki 802.11
standard. Mjerenja parametara modulacije pokazuju
krucijalne informacije o tipu distorzije (npr. I/Q pojaanje i
192
neslaganje faze, grupna kanjenja, fazni um, kompresija) u
cijelom prenosnom sistemu, koja moe znaajno uticati na
kvalitet signala. Testiranja pokazuju da vrijednost odstupanja
pojaanja treba da bude manja od 2%, a odstupanja faze
manja od |2| stepena. Na strani prijemnika se najee vre
mjerenja parametara koji odreuju nivo greke primljenog
paketa, osjetljivost, maksimalni ulazni nivo, odbijanje kanala,
kao i indikator snage prijemnog kanala. Odgovarajua
vrijednost parametra koji mjeri nivo greke omoguava da
prijemnik bude otporan na um, interferenciju, distorziju i
ostale faktore koji mogu uticati na kvalitet komunikacije.
Maksimalni ulazni nivo je maksimalni nivo signala,
detektovan od strane prijemnika, koji omoguava da
definisani nivo greke primljenih paketa bude dosegnut.
Vrijednost ovog parametra je vana u sluaju da se prijemnik
nalazi u blizini ureaja kao to je access point. IEEE
propisuje da za 802.11n ureaje, maksimalni nivo greke
primljenih paketa mora biti dosegnut za maksimalni ulazni
nivo od -30 dBm u opsegu od 5 GHz, i -20 dBm u 2,4 GHz
opsegu, nezavisno od tipa modulacije.
Posmatrana mjerenja parametara ne smiju zavisiti od
sadraja podataka, pa je preporuljivo mjeriti srednju snagu
paketa, jer maksimalna snaga moe znaajno varirati u
zavisnosti od tipa podataka. Analizirajui sprovedena
mjerenja moe se uoiti da su OFDM sistemi osjetljivi na
greke u frekvencijama, za razliku od DSSS (Direct
Sequence Spread Spectrum) sistema na kojima su bazirani
prvi 802.11 standardi. Ipak, ove greke se mogu
kompenzovati upotrebom savremenih procesora, pa je
zadrana prednost upotrebe OFDM-a. Takoe, u DSSS
sistemima je mjerenje prenosnog spektra obavezno i
dovoljno za utvrivanje kvaliteta signala, dok se u OFDM
sistemima zbog kvaliteta komunikacije vri mjerenje
spektralnih karakteristika za sve kanale, ili makar za one koji
se smatraju najkritinijim, a to su kanali sa najveom
izlaznom snagom tj. u kojima je signal najvie komprimovan.
Posmatrajui vrijednosti mjernih parametara modulacije,
mogu se ocijeniti nivo kvaliteta prenosa i efekati koje
nesavrenosti u implementaciji ureaja unose u prenoeni
signal. Imajui u vidu principe OFDM sistema, pokazuje se
da um iz jednog kanala izaziva um u ostalim, to viestruko
degradira performanse sistema, pa se zato kod 802.11n
sistema zahtijeva 3dB vei odnos signal-um nego kod
sistema beziranih na prethodnim standardima. Na osnovu
kompletne analize navedenih mjernih parametara dobijamo
nivo kvaliteta prenoenog signala i komunikacionog sistema
u cjelini, pa se u sluaju 802.11n sistema moe zakljuiti da
ureaji zasnovani na ovom standardu moraju zadovoljiti
veoma zahtjevne specifikacije po pitanju performansi i
kompatibilnosti sa ureajima baziranim na prethodnim WiFi
standardima, kao i usklaenosti sa propisanim regulatornim
normama. Pokazano je da parametri koji slue za testiranje
komunikacije izmeu predajnika i prijemnika moraju biti u
okviru definisanih granica, kako bi se omoguile velike
brzine prenosa, poudanost rada i interoperabilnost sa
ureajima koji su bazirani na ranijim 802.11 standardima.
4. BEINE IROKOPOJASNE TEHNOLOGIJE
NOVE GENERACIJE
Uvoenje tree generacije beinih sistema (3G) IMT-
2000, zasnovanih na CDMA (Code Division Multiple
Access) tehnologiji, je beinim operaterima omoguilo
pruanje naprednih servisa visokog kvaliteta glasa,
irokopojasnog pristupa Internetu, kao i mnoge
multimedijalne aplikacije, to je dovelo do brisanja granica
izmeu telekomunikacionih industrija. Servis provajderi su u
brojnim zemljama veoma brzo primijenili 3G mobilne
irokopojasne tehnologije. Ipak, pokazalo se da beina
industrija ima teak zadatak u izboru pravih tehnologija i
servisa u cilju zadovoljenja buduih potreba na
telekomunikacionom tritu, kao to su unapreenje servisa
telefonije, videa, televizije, irokopojasnog pristupa
Internetu, kao i value-addes data servisa, integracija fiksnih i
mobilnih mrea u cilju kvalitetnog pruanja ovih servisa
preko vie mrea, kao i integracija telekomunikacionih,
informacionih i broadcasting industrija. Evidentno je da
jedna tehnologija ne moe zadovoljiti sve potrebe i da e
konvergencija imati glavnu ulogu u beinim mreama nove
generacije, a sistemi zasnovani na OFDM-u e servis
provajderima omoguiti pruanje naprednih aplikacija i
servisa. Sistemi nove generacije zasnovani na CDMA i
OFDM-u, kao i broadcast tehnologije, e servis provajderima
omoguiti tranziciju ka beinim irokopojasnim sistemima i
servisima. Mobilne irokopojasne tehnologije kao to su
CDMA2000 EV-DO Revision B (Rev. B), HSPA+, Long
Term Evolution (LTE), i Mobile WiMAX (802.16m), mogu
podrati brzine prenosa od nekoliko Mbps do krajnjeg
korisnika, VoIP i ostale real-time i irokopojasne aplikacije.
Meutim, za specifine aplikacije koje su zahtjevnije po
pitanju propusnog opsega, kao to su multicast i broadcast,
potrebno je koristiti tehnologije zasnovane na OFDM-u, kao
to su DVB-H, FLO, ISDB-T, S-DMB i T-DBM, koje su
komercijalizovane od 2006. godine [5]. Postojee 3G
mobilne tehnologije, koje koriste CDMA kao glavnu
pristupnu tehnologiju, mogu postii potrebne protoke
podataka i najveu spektralnu efikasnost u propusnim
opsezima do 5MHz, dok u irim radio kanalima (vie od
10MHz) tehnologije zasnovane na OFDM-u, kao to su LTE
i Mobile WiMAX, predstavljaju pravi izbor, jer omoguavaju
vei propusni opsezi za mobilne irokopojasne servise. Trend
razvoja telekomunikacionog trita ukazuje da e u
narednom periodu postojati koegzistencija ovih tehnologija,
dok e se sistemi bazirani na OFDM-u vremenom sve vie
implementirati u beinim komunikacijama, kako budu rasle
potrebe za veim protokom i naprednim irokopojasnim
servisima koji zahtijvaju vei propusni opseg do krajnjeg
korisnika. Imajui u vidu trokove implementacije, ovi
sistemi se tipino implementiraju u gusto naseljenim
gradskim zonama, gdje je njihovo uvoenje u potpunosti
opravdano. Vodei operatori i servis provajderi u svijetu ve
sada kupuju dodatni spektar, neophodan za proirenu
implementaciju OFDM tehnologija. Naime, mobilni operateri
koji pruaju vie servisa, pored 3G tehnologije koriste i WiFi
servise nove generacije, zasnovane na OFDM-u, kako bi
korisnicima pruili vee brzine prenosa podataka, i ujedno
rasteretili saobraaj 3G mree. Tehnologije zasnovane na
193
OFDM-u omoguavaju mobilne broadcast i multicast servise,
odnosno simultano prenoenje multimedijalnog sadraja od
baznih stanica do veeg broja korisnika. Ovo znai da e
provajderi morati paralelno sa 2G/3G mreom da
implemetiraju i broadcast mree zasnovane na OFDM-u,
odnosno postojae koegzistencija CDMA i OFDM
tehnologija. Dakle, OFDM je najozbiljniji kandidat za brojne
beine sisteme nove generacije, to potvruje i njegova
upotreba u mobilnim mreama etvrte generacije (4G).
Imajui u vidu brojne prednosti koje donosi MIMO
tehnologija, evidentno je da e MIMO OFDM biti jedna od
najznaajnijih tehnika na kojoj e se bazirati budui sistemi.
5. ZAKLJUAK
Ubrzan razvoj beinih komunikacija, kao i trendovi
razvoja telekomunikacionog trita u posljednjoj deceniji,
uslovili su naglo irenje mobilne telefonije, beinih LAN
mrea (WLAN) i eksponencijalni razvoj Interneta. Da bi se
izalo u susret sve veim zahtjevima za naprednim
multimedijalnim aplikacijama, neophodno je koristiti tehnike
prenosa koje omoguavaju postizanja velikih brzina i protoka
podataka. Zahvaljujui brojnim prednostima OFDM je
primijenjen u mnogim beinim sistemima, a u kombinaciji
sa MIMO tehnologijom omoguava postizanje velikih brzina
uz garantovani nivo kvaliteta prenosa podataka. Uvoenjem
802.11n standarda, pokazalo se da kombinujui OFDM i
MIMO sisteme, beine lokalne mree predstavljaju
najperspektivniju tehnologiju za omoguavanje velikih
brzina prenosa podataka i robusnih performansi. Pokazano je
da je neophodno vriti precizna mjerenja relevantnih
parametara u cilju provjere kvaliteta signala i komunikacije
koje beini ureaji omoguavaju, kao i njihove usklaenosti
sa propisanim normama. Kako bi izali u susret stalnim
zahtjevima trita za proirenje i unapreenje postojeih
servisa, beini servis provajderi moraju na to efikasniji
nain prevazii limitirajue faktore, kao to su ograniena
raspoloivost radio frekvencijskog spektra i kompleksna
vremenski-promjenljiva priroda beinih okruenja. MIMO
OFDM predstavlja savremenu tehnologiju koja omoguava
razvoj naprednih beinih sistema nove generacije, i fokus je
brojnih istraivanja u cilju unapreenja performansi
postojeih beinih sistema
LITERATURA
[1] T. S. Rappaport, Wireless Communications: Principles
and Practice Prentice Hall, New Jersey, 2002.
[2] A. Zelst, PhD Thesis, MIMO OFDM for Wireless
LANs, 2005.
[3] R. Prasad, OFDM for wireless communications
systems Boston, Artech House, 2004.
[4] Practical Manufacturing Testing of 802.11 OFDM
Wireless Devices, USA, August 2010.
[5] The convergence of wireless broadband services,
September 2008.
 Informacione tehnologije IT'11

ODREIVANJE OPTIMALNIH PARAMETARA SODA ALGORITMA

DETERMINING THE OPTIMAL PARAMETERS OF SODA ALGORITHM
Anti Goran, Zoran Milivojevi, Visoka tehnika kola, Ni, Srbija
Zoran Stevanovi, ET Mija Stanimirovi, Ni, Srbija

Sadraj - U ovom radu analiziran je SODA algoritam za eliminaciju impulsnih smetnji u slici. U
prvom delu rada opisan je SODA algoritam. U drugom delu rada odreeni su optimalni
parametri SODA algoritma T1, T2 i T3. Pored toga, izvrena je komparativna analiza efikasnosti
SODA algoritma sa implementiranim optimalnim parametrima predloenim u ovom radu i
parametrima predloenim u [6]. Kao mera za uporeivanje efikasnosti eliminacije impulsnih
smetnji, korien je PSNR i korelacioni koeficijent r.
Kljune rei: Impulsne smetnje, Detekcija uma, Median filtriranje.
Abstract - In this paper, SODA algorithm for elimination of impulsive noise in the picture, have
been analyzed. The first part describes the SODA algorithm. In the second part of the paper are
determined optimal parameters, T1, T2 and T3, of the algorithm SODA. In addition, there was
done the comparative analysis of the efficacy SODA algorithm with implemented optimal
parameters proposed in this paper and the parameters proposed in [6]. As a measure to compare
the efficiency of elimination of impulsive noise, we used the PSNR and the correlation coefficient
r.
Keywords: Impulse noise, Noise detection, Median filtering.

1. UVOD uma i uvanju finih detalja slike predmet mnogih

Internet je danas rasprostranjen vid komunikacije meu
ljudima na globalnom svetskom nivou. On predstavlja
ogromnu bazu raznoraznih dokumenata, kao to su tekstualni
dokumenti, audio zapisi, slike i dr. Komunikacione veze
izmeu umreenih raunara su raznolike, poev od ianih, i eliminaciju impulsnih smetnji, Second Order Difference
telefonskih, preko kablovskih, optikih i satelitskih
komunikacionih veza. Na prenosnom putu korisnim
signalima se superponiraju razliite smetnje i umovi [1]. Sa
stanovita video zapisa i slika posebno su znaajne impulsne
smetnje. U slici se impulsne smetnje manifestuju u vidu
maksimalno belih i tamnih taaka, koje su prostorno sluajno
rasporeene [2].
Kod digitalne obrade slike razvijeni su posebni algoritmi
za otklanjanje impulsnih smetnji. Jedna od najpoznatijih je
filtriranje prostornim (dvodimenzionalnim) filtrima. Medijan
filtri su vrlo efikasni kod filtriranja impulsnih smetnji ali,
pored smetnji, unitavaju i fine detalje u slici, odnosno efekat
filtriranja je dvodimenzionalno filtriranje niskofrekventnim
filtrom. Reenje ovog problema trai predprocesiranje slike
sa idejom lociranja potencijalno inficiranih piksela slike
impulsnim smetnjama [3,4].
istraivanja. U radu [9] prikazani su rezultati primene
algoritma za eliminisanje impulsnog uma nad slikom kojoj
je insertovan vodeni ig [10].
U ovom radu je analiziran efikasan algoritam za lociranje
Analysis (SODA), koji je predloen u [6]. Izvrena su
testiranja i odabrane optimalne vrednosti parametara SODA
algoritma. Nakon toga je izvrena komparativna analiza
primene SODA algoritma sa predloenim optimalnim
parametrima i parametrima predloenim u [6].
Organizacija ovog rada je sledea. U sekciji 2 opisan je
SODA algoritam. U sekciji 3 prikazani su rezultati testiranja
SODA algoritma i prikazana komparativna analiza.
Zakljuak je dat u sekciji 4.
2. SODA ALGORITAM
SODA algoritam je predloen u radu [6] kao nelinearni
filtar za redukciju impulsnog ili sluajnog uma. Take
inficirane impulsnim umom se identifikuju u dva koraka i
filtriraju u jednom koraku. U cilju objanjenja algoritma
definisaemo neke pojmove i veliine.

Proces obrade uma u slici sastoji se od dva bitna dela.
Prvi je proces detekcije inficiranih taaka. Ispravna detekcija
predstavlja osnovni preduslov za eliminaciju uma. Veliki
broj predloenih algoritama govori o vanosti i sloenosti
ovog postupka [5,6]. Drugi deo predstavlja obradu inficiranih
taaka, tj. zamenu vrednosti novom vrednou koja treba da
bude to priblinija pravoj pre delovanja uma.
Pri tome veoma je vano sauvati kvalitet slike ne gubei
fine detalje u slici. Neki predloeni postupci iako su u delu
detekcije efikasni, u delu eliminacije uma doprinosili su
gubljenju detalja u slici ili su proizvodili drugaiju vrstu
smetnji u slici u vidu linija, mrlja itd [7,8]. Zato je
pronalaenje algoritma koji je efikasan i u delu eliminacije
Neka I predstavlja sliku dimenzija l1 l2 inficiranu
umom i I(i,j) vrednost pixela na poziciji (i,j). Neka dalje
W(i,j) predstavlja lokalni prozor veliine (2K+1)(2K+1)
tako da je:
W(i,j) = {I (i - s, j - t)| - K s K, - K t K}.
(1)
Formira se niz X, koji se sastoji od pixela iz lokalnog
prozora W(i,j), poreanih u rastuem nizu tako da je:
X(1) X(2) X(3) X((2K+1)), (2)
gde je X(k) W(i,j). U originalnoj slici, vrednost pixela u
lokalnom prozoru se nalazi u opsegu [Rmin, Rmax], gde je Rmin
minimalna a Rmax maksimalna vrednost pixela lokalnog

194
prozora. U slici inficiranoj sluajnim umom vrednosti
inficiranih pixela pripadae trima oblastima: [0, Rmin], [Rmin,
Rmax], i [Rmax, 255]. Kako take sa umom u srednjoj oblasti
imaju minimalni uticaj na ukupan kvalitet slike, detekcija
taaka sa umom podrazumeva pronalaenje taaka iz prve i
tree oblasti. Zato je u ovom postupku potrebno odrediti
granice srednje oblasti [Rmin, Rmax]. U tom cilju se niz X deli
na median poziciji u dva niza:
X 1= X(a), gde je 1 a [(2 K 1) 2 1] / 2,
X2 = X ( b [(2 K 1) 2 1] / 2) , gde je 1 b [( 2 K 1) 2 1] / 2.
Poznato je da take sa umom imaju vrednost sivog
znatno veu ili znatno manju od svojih suseda [2,9]. Zato e
razlika izmeu take sa umom i susedne take biti znatno
vea od razlike dve susedne take neinficirane umom. Ova
injenica e pomoi u odreivanju traene granice izmeu
taaka sa umom i ostalih taaka. Zato je potrebno u svakom
podskupu X1 i X2 odrediti razliku svakog para susednih
taaka i urediti dobijene vrednosti u rastuem nizu pamtei
koja razlika pripada kom paru taaka. Time se dobijaju dva
niza L i U na sledei nain:
L sortX 1(a) X 1(a 1),
2 a [(2K 1)2 1] / 2,
U sortX 2(b) X 2(b 1),
2 b [(2K 1)2 1] / 2.
Metod predloen u radu [6], a na bazi napred definisanih
veliina, predlae sledee korake za detekciju taaka
inficiranih umom:
Korak 1: nizovi L i U dobijaju se iz lokalnog prozora veliine
77. U svakom nizu L ili U, za 2 a 25, i L(a) i U(a) se
testiraju korienjem sledeih pragova:
(a) L(a) T 1,
(a) L(a) L(a 1) T 2,
(a) L(a) / L(a 1) T 3.
(5)
Prvi kriterijum je vrednost razlike, L(a), koja nesme da pree
Rmax - Rmin, tj. maksimalnu razliku izmeu bilo koje dve take
bez uma. Drugi kriterijum uvodi razliku drugog reda, koja
smanjuje razliku izmeu taaka bez uma iz glatkih i ivinih
oblasti. Trei kriterijum razmatra odnos pri kome se razlike
menjaju. Koristei ove kriterijume svaki podskup moe da
izdvoji sve ekstremne razlike i da locira odgovarajue
vrednosti taaka u X1 i X2. Razlika mora da zadovolji bilo
koja dva od tri kriterijuma. Predloene vrednosti pragova su:
T1=15, T2=5, i T3=10. Proces nastavlja na naredni korak ako
L(a) ne proe dva od tri kriterijuma ili se u suprotnom
ponavlja za a+1. Za svaku vrednost razlike jednaku ili veu
od L(a), odgovarajue vrednosti taaka u X1 se obeleavaju
kao potencijalne take sa umom (ili u X2 za U(a)). Ako Bl
oznaava najveu vrednost uma u X1 i Bu najmanju vrednost
uma u X2 onda je taka I(i,j) taka bez uma ako se nalazi u
oblasti Bl < I(i,j) < Bu i taka inficirana umom van ove
oblasti.
Korak 2: Ako taka I(i,j) ne proe prvi stepen detekcije, ona
postaje kandidat za taku sa umom. Da bi se ona proglasila
takom sa umom ponavlja se postupak kao u prvom stepenu
ali sa manjim prozorom 33 i drugim pragovima.
Potencijalna taka sa umom se u ovom koraku testira na
sledei nain:
L ( a ) H 1,
, (6)
L ( a ) L ( a 1) H 2.
gde je H1=25 i H2=13. U ovom sluaju algoritam zavrava
ako L(a) ne proe oba kriterijuma. Prva taka koja ne proe
bilo koji kriterijum e postaviti granicu uma za svaki
podskup. Algoritam e zatim odrediti donju granicu Bl (za L)
kao najveu od malih vrednosti taaka i Bu (za U) kao
(3) najmanju od velikih vrednosti taaka. Nove granice e
definisati status take kao u prethodnom stepenu.
Proces detekcije deli lokalni prozor na dve grupe taaka:
dobre take G i take sa umom N. Ako M(i,j) predstavlja
izlaz median filtra primenjenog samo na dobre take tj.
M (i, j ) median I (i - s, j - t ) I (i - s, j - t ) G. (7)
Onda se proces filtriranja slike moe opisati na sledei nain:
I (i , j ) ako je I ( i , j ) bez uma, (8)
Y (i , j )
M (i , j ) ako je I (i , j ) um.
Median filtar je primenjen na lokalni prozor veliine 55
taaka.
Predloeni algoritam je u radu [9] testiran sa razliitim
slikama i dao je dobre rezultate.
(4)
3. REZULTATI TESTIRANJA I KOMPARATIVNA
ANALIZA
3.1 Algoritam odreivanja optimalnih parametara
Algoritam za odreivanje optimalnih parametara SODA
algoritma odvija se u sledeim koracima:
Korak 1: Algoritam SODA primenjen je za eliminaciju
impulsnog uma sa parametrima T1=525, uz konstantno
T2=5, T3=10, H1=25, H2=13. Odreena je pozicija
maksimuma PSNR-a i pozicija maksimuma korelacionog
koeficijenta r. Time se odreuje optimalna vrednost
parametara T1opt.
Korak 2: Algoritam SODA primenjen je sa T1opt, dok je
parametar T2 menjan u opsegu 210. Odreuje se pozicija
maksimuma PSNR-a i pozicija maksimuma korelacionog
koeficijenta r. Time se odreuje optimalna vrednost
parametara T2opt.
Korak 3: Algoritam SODA primenjen je sa T1opt i T2opt, dok je
parametar T3 menjan u opsegu 515. Odreuje se pozicija
maksimuma PSNR-a i pozicija maksimuma korelacionog
koeficijenta r. Time se odreuje optimalna vrednost
parametara T3 opt.
3.2 Rezultati
Algoritam SODA primenjen je nad test slikom Lena
(sl.1), dimenzija 512512, kojoj je predhodno superponiran
impulsni um. Testiranje je obavljeno za superponirane
impulsne smetnje p=30% (sl.2). Slika procesirana SODA
algoritmom prikazana je na slici 3.
195
 Sl.1. Lena (512x512). Sl.2. Lena izloena umu od
30%.

Sl.6 Promena PSNR-a u zavisnosti od T2.

Sl.3. Lena posle primene algoritma za eliminaciju uma.
Rezultati za PSNR i r u funkciji T1 za T2=5 i T3=10
prikazani su na slici 4 (promena PSNR-a u zavisnosti od T1) i
slici 5 (promena korelacionog koeficijenta r u zavisnosti T1).

Sl.7 Promena korelacionog koeficijenta r u zavisnosti od T2.

Rezultati za PSNR i r u funkciji T3 za T1opt., T2opt.
prikazani su na slici 8 (promena PSNR-a u zavisnosti od T3) i
slika 9 (promena korelacionog koeficijenta r u zavisnosti T3).

Sl.4 Promena PSNR-a u zavisnosti od T1.

Sl.5 Promena korelacionog koeficijenta r u zavisnosti od T1. Sl.8 Promena PSNR-a u zavisnosti od T3.
Rezultati za PSNR i r u funkciji T2 za T1 opt., T3=10
prikazani su na slici 6 (promena PSNR-a u zavisnosti od T2) i
slika 7 (promena korelacionog koeficijenta r u zavisnosti T2).

Sl.9 Promena korelacionog koeficijenta r u zavisnosti od T3.

196
3.3 Analiza rezultata 4. ZAKLJUAK
Na osnovu rezultata primene algoritma SODA na sliku U radu je izvrena analiza SODA algoritma za filtriranje
Lena sa superponiranim impulsnim smetnjama p=30% impulsnih smetnji, i odreeni optimalni parametri T1, T2 i T3
odabrane su optimalne vrednosti parametara i to za T1=12 za donoenje odluke o postojanju ili ne postojanju impulsne
(slike 4 i 5), T2=3 (slike 6 i 7) i T3=10 (slike 8 i 9). smetnje na specificiranoj lokaciji u slici. Izbor parametara
3.4 Komparativna analiza obraen je procesiranjem test slike Lena kojoj je
superponiran impulsni um p=30%. Efikasnost SODA
U cilju komparativne analize efikasnosti SODA algoritma
algoritma sa predloenim optimalnim parametrima testiranja
sa predloenim parametrima, izvrena je komparativna
je procesiranje nekih test slika (Lena, Elaine, Couple,Boat,
analiza rezultata algoritma sa parametrima predloenim u
Map, Trucks) i uporeen sa rezultatima SODA algoritma
radu [6]. Filtrirane su neke test slike na slici br.10 (Lena,
predloenim u radu [6]. Kao mera uporeivanja korien je
Elaine, Couple, Boat, Map, Trucks) kojima su superponirani
PSNR i korelacioni koeficijent r. Nakon toga izvrena je
impulsni umovi sa p=10% i p=30%.
komparativna analiza koja je pokazala blagu prednost kod
Rezultati filtriranja (PSNR,r) prikazani su u tabeli 1 implementiranja predloenih optimalnih parametara.
(p=10%) i tabeli 2 (p=30%).
LITERATURA
Tabela 1. PSNR i korelacioni koeficijent r za neke test slike
kojima je superponiran um od 10%. [1] N. Alajlan, M. Kamel and E. Jernigan, Detail preserving
Slika Parametri [6] Predloeni param. impulsive noise remuval, Signal Processing: Image
T1=15, T2=5, T3=10 T1=12, T2=3, T3=10 Communication 19 (2004) 993-1003.
PSNR [dB] r PSNR [dB] r [2] H.G. Moreno, S.M. Bascon, M.U. Manso, P.M. Martin,
Lena 38.1084 0.9978 38.2897 0.9979 Elimination of impulsive noise in images by means of the
Couple 28.6348 0.9722 28.5536 0.9717 use of support vector machines, XVI National
Elaine 38.3304 0.9978 38.5598 0.9979 Symposium of URSI,2001,pp.1-2.
Boat 32.7846 0.9922 32.9213 0.9924
[3] S.J Ko, Y.H. Lee, Center weight median filters and their
Map 28.9138 0.9730 28.9353 0.9731
applications to image enhancement, IEEE Trans.
Trucks 35.7763 0.9930 35.6553 0.9928
Circuits Syst. 38 (9) (1991) 984-992.
Tabela 2. PSNR i korelacioni koeficijent r za neke test slike
kojima je superponiran um od 30%. [4] H. Hwang, R.A. Haddad, Adaptive median filters: new
algorithms and results, IEEE Trans. Signal Process. 4
Slika Parametri [6] Predloeni param. (4) (1995) 499-502.
T1=15, T2=5, T3=10 T1=12, T2=3, T3=10
PSNR [dB] r PSNR [dB] r [5] S. Yuan and Y. Tan, Impulse noise removal by a global-
Lena 26.7529 0.9706 26.7678 0.9707 lokal noise detector and adaptive median filter, Signal
Couple 23.9142 0.9199 23.8974 0.9196 Procesing 86 (2006) 2123-2128
Elaine 26.7022 0.9683 26.7570 0.9687
[6] D. Dang and W. Luo, Impulse noise removal utilizing
Boat 25.2021 0.9564 25.3423 0.9577 second-order difference analysis, Signal Procesing 87
Map 23.1858 0.9020 23.3465 0.9049 (2007) 2017-2025.
Trucks 26.2046 0.9384 26.1945 0.9382
[7] T. Chen, H.R. Wu, Space variant median filters for the
Na osnovu prikazanih rezultata zakljuuje se da:
restoration of impulse noise corrupted images, IEEE
a) algoritam SODA sa predloenim parametrima pokazuje Trans. Circuits Syst. II 48 (8) (2001) 784-789.
bolje rezultate u etri od est merenja i to za oba sluaja.
[8] R. Garnett, T. Huegerich, C. Chui, W. He, A universal
b) nema uticaja parametra T3 na promenu PSNR-a i noise removal algorithm with an impulse detector, IEEE
korelacionog koeficijenta r. Trans. Image Process. 14 (11) (2005) 1747-1754.
[9] Z. Stevanovi, Z. Milivojevi, The performances of
SODA algorithm at watermarking picture applications,
Informacione tehnologije IT'09.
[10] A. A. Mohammad, A. Alhaj, S. Shaltaf, An improved
SVD-based watermarking scheme for protecting rightful
Lena Elaine Couple ownership, Signal Processing 88 (2008) 2158- 2180.

Boat Map Trucks

Sl. 10 Primeri slika za testiranje.

197
 Informacione tehnologije IT'11

ANALIZA KONVEGRENCIJE DINAMIKIH PROTOKOLA RUTIRANJA

CONVERGENCE ANALYSIS OF DYNAMIC ROUTING PROTOCOLS
Ivana Todorovi, Stevan epanovi, Prirodno-matematiki fakultet, Podgorica

Sadraj - U ovom radu, je predloena nova metoda za analizu i procjenu karakteristika protokola
rutiranja. Metoda se zasniva na imitacionom modeliranju. Sam model vjerno odraava (simulira)
procese koji se deavaju u ruterima tokom postupka rutiranja paketa u situacijama kad je mrea
konfigurisana pomou RIP ili EIGRP protokola. Model predstavlja relativno jeftin i efikasan nain
analize vremena konvergencije i omoguava dobijanje neophodnih informacija o performansama
ruting protokola.
Abstract - Here, we proposed new method of analysis and evaluation of routing protocol
performances. This method is based on simulation modeling. Model faithfully reflects (simulates)
processes which are happening inside routers during the process of packet routing when the
network is configured using RIP or EIGRP. The model represents relatively cheap and efficient
way to analyze a convergence time and allows obtaining the necessary information about the
performance of routing protocols.

1. UVOD Tabela povezanosti ne postoji na realnim ruterima, ali

Razvoj komunikacione tehnologije, kao i eksponencijalni
rast broja korisnika uslovili su uslonjavanje komunikacionih
struktura (tj. poveanje broja ureaja i komunikacionih
linkova koji se koriste u mreama). Samim tim administracija
i odravanje raunarskih mrea postaje sve sloenija.
Dinamiko rutiranje znatno olakava administraciju, naroito
velikih raunarskih mrea.
Dinamiki protokoli rutiranja [6] [7] koji se najee
koriste u savremenim raunarskim mreama su RIP, EIGRP i
OSPF [3] [6] [7]. Proces konvergencije [4] u mreama koje
su konfigurisane pomou RIP/EIGRP protokola bie opisan u
nastavku rada.
U radu je predstavljen imitacioni model, koji simulira RIP
i EIGRP protokol. Model je otvoren za dalju nadogradnju i
proirenje (s obzirom da je napisan na jeziku C++) tako da
moe nai primjenu kod projektovanja novih protokola
rutiranja, koji e imati bolju konvergenciju i manje kanjenje
paketa u ruterima.
podaci koji se u njoj uvaju, na ruterima se uvaju u RAM
memoriji. Ovi podaci omoguavaju ruterima komunikaciju sa
susjedima, ali koriste se i prilikom izraunavanja metrike.
Tabela povezanosti, bez obzira da li se koristi RIP ili EIGRP
protokol, u svakom redu uva sljedee podatke: broj rutera
sa kojim je povezan, IP adresu izlaznog interfejsa, masku
izlaznog interfejsa, naziv izlaznog interfejsa, naziv interfejsa
koji se nalazi na drugoj strani medijuma, irinu propusnog
opsega, kanjenje izlaznog interfejsa, rastojanje izmeu
rutera, kao i brzinu prostiranja elektrinih signala vodom.
Tabela distribucije, takoe ne postoji na realnim ruterima,
ali podaci koji se uvaju u ovoj tabeli, na ruterima se uvaju u
RAM memoriji. Prilikom konfiguracije RIP i EIGRP
protokola, na realnim ruterima, unosi se lista onih mrea koje
se alju ka susjednim ruterima. Meutim, u sluaju upotrebe
simulacije, ta lista mrea unosi se u tabelu povezanosti.
U modelu se pretpostavlja da svi ruteri istovremeno
startuju protokole rutiranja, tj. da cold start poinje na svim
ruterima istovremeno.

2. IMITACIONI MODEL 3. RIP PROTOKOL

Programski imitacioni model, koji je korien u ovom
radu, omoguava unos mree proizvoljne topologije, odabir
jednog od protokola (RIP ili EIGRP) i prikaz ukupnog
vremena konvergencije mree. Meutim, da bi se aplikacija
korektno izvravala potrebno je za svaki ruter popuniti:
tabelu rutiranja, tabelu povezanosti i tabelu distribucije.
Poetne tabele rutiranja sadre samo direktno povezane,
statike i difoltne rute. Ukoliko je mrea konfigurisana
pomou RIP protokola, format tabele rutiranja je isti kao i
format tabele rutiranja na realnim ruterima. Meutim, ukoliko
je mrea konfigurisana pomou EIGRP protokola, na kraju
svakog reda potrebno je dodati irinu propusnog opsega i
kanjenje izlaznog interfejsa. Podrazumijeva se da je irina
propusnog opsega izraena u Kbps, a da je kanjenje izraeno
u s .
Na imitacioni model dijeli proces konvergencije na
cikluse. Broj ciklusa (n), koji je potrebno izvriti da bi mrea
postala konvergentna, za konkretnu topologiju i konkretne
konfiguracije rutera, izraunava programski model.
U toku jednog ciklusa, svaki ruter alje svoje tabele
rutiranja preko svih interfejsa koji su konfigurisani sa RIP
protokolom i obrauje rute koje je dobio od svojih susjeda.
Prilikom obrade ruta, mogue su dvije situacije:
Ukoliko je ruta nova, ruter je ukljuuje u svoju tabelu
rutiranja.
Ukoliko ruta ve postoji, postojea ruta se mijenja
samo ako nova ruta sadri manji broj vorova.
Navedeni ciklus se ponavlja sve dok mrea ne dostigne
stanje konvergencije, tj. dok se ne desi ciklus koji nije
izazvao ni jednu promjenu u tabelama rutiranja.

198
4. EIGRP PROTOKOL
Kao i u kod RIP protokola, imitacioni model dijeli proces
konvergencije na cikluse. Meutim, kod EIGRP rutera
postoje dva tipa ciklusa.
Prvi tip ciklusa se deava samo na poetku modeliranja i
identian je ciklusu koji se izvrava u sluaju konfiguracije
RIP protokola. Naravno, ukoliko se nije desila ni jedna
promjena nakon prvog ciklusa, drugi ciklus se ne izvrava.
U toku drugog ciklusa, svaki ruter alje samo
nove/aurirane rute samo onim susjedima na koje te
promjene utiu i obrauje rute koje je dobio od svojih
susjeda.
Drugi tip ciklusa se ponavlja sve dok mrea ne dostigne
stanje konvergencije, tj. dok se ne desi ciklus koji nije
izazvao ni jednu promjenu u tabelama rutiranja.
Meutim, prije bilo kakve razmjene informacija o
rutiranju, unutar EIGRP domena rutiranja, EIGRP pronalazi
sve svoje susjede.
EIGRP za pronalaenje susjeda i uspostavljanje
susjedstva koristi Hello pakete. U veini mrea EIGRP Hello
paketi se alju na svakih 5 sekundi. Meutim, u mreama ije
su brzine 1.544 Mbps ili manje, Hello paketi se alju svakih
60 sekundi. Ruteri koji dobijaju Hello pakete u predvienom
vremenskom intervalu, smatraju da je njihova veza sa
susjedima validna.
5. VRIJEME KONVERGENCIJE
Dakle, vrijeme konvergencije ( tu ) se moe izraunati kao
suma izvravanja n ciklusa, tj.
n
t u t ci (1)
i 1
,
gdje je tc vrijeme izvravanja i-tog ciklusa.
i
Nakon isteka vremenskog intervala kanjenja (d) [6],
poinje proces slanja ruta. Kanjenje zavisi od tipa interfejsa
preko kojeg se poruka prenosi i izraava se u mikro-
sekundama. Podrazumijevana vrijednost kanjenja zavisi od
tipa interfejsa, ali moe biti promijenjena od strane
administratora. Dakle, vrijeme kanjenja se izraunava na
osnovu sledee formule:
t z d *10 6 . (4)
Da bi bila uspostavljena veza izmeu dva rutera potrebno
je da proe vrijeme propagacije ( t p ). Vrijeme propagacije se
izraunava po sledeoj formuli:
L,
tp (5)
C
gdje je L rastojanje izmeu dva rutera, a C brzina prostiranja
signala u elektrinom vodu.
Vrijeme prenosa podataka ( t r ) rauna se pomou
formule:
k , (6)
tr
b *10 3
3
gdje je k koliina prenesenih podataka, a b *10 irina
propusnog opsega (koja je izraena u Kbps).
Ukoliko se koristi RIP protokol, rute se pakuju u RIP
format poruke [6], tj. za svaku rutu potrebno je 5 redova i za
zaglavlje jo jedan dodatni red. Veliina svakog reda je 32
bita. Meutim, na RIP poruku, potrebno je dodati: zaglavlje
RIP poruke (32 bita), UDP zaglavlje (2*32 bita), IP zaglavlje
(6*32) i data link zaglavlje (56 bita ako je link serijski,
odnosno 27 bajta ako je link Fast Ethernet). Dakle,
k brp * 5 * 32 h , (7)
pri emu je:
brp broj poslatih ruta (koje je izraunala aplikacija)
h 10 * 32 24 za serijske linkove
h 9 * 32 27 * 8 za Fast Ethernet linkove.
Ukoliko se koristi EIGRP protokol, rute se pakuju u

EIGRP format poruke [6], tj. za svaku rutu potrebno je 7

U toku svakog ciklusa, izmeu susjednih rutera, razmijeni redova. Veliina svakog reda je 32 bita. Na EIGRP poruku
se izvjesna koliina informacija. S obzirom da model potrebno je dodati: zaglavlje EIGRP poruke (4*32 bita), IP
podrazumijeva da procesi rutiranja na svim ruterima startuju zaglavlje (6*32) i data link zaglavlje (56 bita ako je link
istovremeno, kao i da se auriranja alju istovremeno, u toku serijski, odnosno 27 bajta ako je data link Fast Ethernet).
svakog ciklusa potrebno je izraunati najdue vrijeme Dakle,
prenosa informacija o auriranju izmeu dva rutera i na to k brp * 7 * 32 h , (8)
vrijeme je potrebno dodati vrijeme obrade dobijenih podataka pri emu je:
( t k ), koje je u literaturi poznato i kao vrijeme komutacije [1] brp broj poslatih ruta (koje je izraunala aplikacija)
[2]. Tj. h=11*32+24 za serijske linkove
t c max(t x ) t k , (2) h=10*32+27*8 za Fast Ethernet linkove.
gdje je t x vrijeme prenosa informacija o auriranju izmeu Na osnovu prethodnog (1)-(8) zakljuuje se da se ukupno
vrijeme konvergencije ( tu ) izraunava po sledeoj formuli:
dva rutera. n
brp * p * 32 h Li
tu (max( d i * 10 6
i
b i * 10 3

Ci
) tk i ) th
Vrijeme prenosa informacija izmeu dva rutera ( t x ) [1] i 1 ,(9)
[2] obuhvata: vrijeme kanjenja interfejsa ( t z ), vrijeme
pri emu je th =0 za RIP protokol, dok u sluaju
uspostavljanja veze izmeu dva rutera ( t p ), kao i vrijeme
prenosa konkretnih informacija ( t r ). Tj. konfiguracije EIGRP protokola th je vrijeme slanja Hello

t x t z t p tr . (3) paketa i u radu e biti obraena dva sluaja. Najmanje

199
vrijeme slanja Hello paketa bie oznaeno sa th1 , dok e
najvee biti oznaeno sa th2 .

Moe se desiti da ni jedan ruter u mrei ne alje

istovremeno informacije o auriranju i Hello informacije. U
tom sluaju vrijeme slanja Hello paketa jednako je najduoj
razmjeni Hello paketa prilikom cold start-a. Analogno sa
formulom za tu (9), zakljuuje se da je najmanje vrijeme
slanja Hello paketa:
p * 32 h L
th1 max( d *10 6 )*2 , (10)
b *103 C Slika 1 Primjer laboratorijske mree
pri emu p=3, jer Hello paket sadri samo tri reda.
Na Slici 1 prikazan je primjer laboratorijske mree, a na
Meutim, moe se desiti da se slanje Hello paketa nikad Slici 2 rezultati dobijeni pomou imitacionog modela.
ne pokapa sa auriranjima RIP/EIGRP protokola. Tada, Prilikom testiranja vailo je sledee: rastojanje izmeu rutera
potrebno je nai broj Hello paketa koji se alju. m
2km, brzina prenosa signala vodom 3 108 i vrijeme
s
Ako su irine propusnih opsega svih linkova manje od
1544Mbps, broj Hello paketa koji se alju (r) je: komutacije tk 100s .
tu th . (11)
r 1
1

60
Meutim, ako postoji link ija je irina propusnog opsega
vea od 1544Mbps, broj Hello paketa koji se alju (r) je:
tu th . (12)
r 1
1

5
U tom sluaju zakljuuje se, na osnovu (10)-(12), da je
najvee vrijeme slanja Hello paketa:
r
pi * 32 hi Li
t h2 max(d
i
i * 10 6
bi * 10 3

Ci
) t h1 . (13)

6. REZULTATI ISTRAIVANJA
Slika 2 Rezultati testiranja
Zbog ogranienja RIP protokola, posmatrane su samo
mree koje imaju manje od 15 rutera.
7. ZAKLJUAK
Imitacioni model je pokazao da EIGRP ima manje vrijeme
U ovom radu uz pomo metode imitacionog modeliranja,
konvergencije samo ako se mrea sastoji od velikog broja
vrena je uporedna analiza vremena konvergencije dva
rutera ije su brzine propusnih opsega male (u takvim
popularna dinamika protokola rutiranja (RIP i EIGRP) u
situacijama EIGRP alje manje informacija ka susjedima). U
situacijama kada ruteri istovremeno startuju protokole
svim ostalim sluajevim RIP ima manje vrijeme
rutiranja. Rezultati koji su prikazani u ovom istraivanju,
konvergencije.
dobijeni su pomou imitacionog modela, koji je dizajniran da
simulira RIP i EIGRP.
Vrijeme konvergencije RIP protokola je znaajno manje od
vremena konvergencije EIGRP protokola ukoliko se
Istraivanje je pokazalo da EIGRP ima manje vrijeme
posmatraju sluajevi kada se Hello paketi ne alju paralelno
konvergencije u mreama koje imaju veliki broj rutera i male
sa informacijama o auriranju a mrea je povezana brzim
irine propusnih opsega. U svim ostalim sluajevima RIP ima
linkovima, kao i u situacijama kada je mrea kreirana od
manje vrijeme konvergencije.
malog broja rutera koji su spojeni sporim linkovima.
Za razliku od EIGRP protokola, koji je licenciran i
zahtijeva vii nivo obuke administratora, RIP je jednostavniji
i predstavlja industrijski standard koji se moe nai na
ruterima veine proizvoaa. Ako se uzmu u obzir i rezultati
naeg istraivanja, u pogledu vremena konvergencije,
zakljuuje se da je upotreba RIP protokola pogodnija od
upotrebe EIGRP protokola, u mreama koje imaju manje od
15 rutera i kod kojih razlike u propusnom opsegu
komunikacionih linkova nisu velike.

200
LITERATURA
[1] Berhouz A, Forouzan: Data Communications and
Networking, McGraw-Hill International Edition, 2007
[2] Andrew S. Tandenbaum: Computer Networks, Prentice-
Hall International, Inc. 1996
[3] Esuendale Shewandagn Lemma, Syed Athar Hussain,
Wendwossen Worku Anjelo: Performance Comparison
of EIGRP/IS-IS and OSPF/ IS-IS, Blekinge Institute of
Technology 2009
201
[4] Goetz Lichtwald i Uwe Walter, Martina Zitterbart:
Improving Convergence Time of Routing Protocols,
Institute of Telematics i University of Karlsruhe,
Germany
[5] Mansford E. Drumond Jr.: Evaluation and mesurement
techniques for digital computer systems, Prentice-Hall,
Inc. New Jersey 1973
[6] http://www.netacad.ac.me
[7] Jeff Doyle: Dynamic Routing Protocols, Cisco Press
2001
 Informacione tehnologije IT'11

PRINCIP ODREIVANJA NAJBOLJEG DEKOMPOZICIONOG NIVOA WAVELET

TRANSFORMACIJE ZA DETEKCIJU QRS TALASA
PRINCIPLE OF DETERMINATION THE BEST DECOMPOSITION LEVEL OF WAVELET
TRANSFORM FOR QRS WAVE DETECTION
Marija Mirkovi, Radovan Strojanovi,Elektrotehniki fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica

Sadraj Metoda koja se pokazala jako efikasnom u procesiranju elektrokardigrafskog (EKG)

signala, naroito u detekciji QRS kompleksa, otklanjanju uma i kompresiji, jeste Wavelet
transformacija. U ovom radu bie prikazano kako se vri procjena najboljeg nivoa dekompozicije
Wavelet transformacije za obradu EKG signala i na koji nain izabrani modifikovani Haar-ov
wavelet u okviru Wavelet transformacije utie na kvalitet detekcije QRS kompleksa. Posmatran je
realni signal sa umom, pri tome odabran na razliitim frekvencijama. Izvrena je dekompozicija
EKG signala do 5-tog nivoa, a zatim metodom zero-crossing detekcija QRS talasa.
Abstract One technique that has proved efficient in electrocardiogram (EKG) signal processing,
especially in the detection of QRS complexes, reduction of noise and compression is Wavelet
Transform. In this paper it is shown how to estimate the best level of decomposition of Wavelet
transforms for ECG signal processing and how the selected modified Haar's wavelet in the
Wavelet transformation affects the quality of detection of QRS complexes. We consider a real
signal from noise, when it is selected at different frequencies. Made the decomposition of ECG
signal to 5-th level, and then detection of QRS wave using zero-crossing.

1. UVOD taka u algoritmima za kompresiju EKG podataka, za

Elektrokardiogram (EKG) predstavlja grafiki prikaz
elektrine aktivnosti srca. Od velike je vanosti da detekcija
ovog signala bude izvrena sa maksimalnom tanou. EKG
signal se sastoji iz nekoliko karakteristinih talasnih oblika
koji se periodino ponavljaju [1]. To su: P talas, QRS
kompleks i T talas. Ovim talasima predstavljaju se odreene
faze sranog ciklusa, Slika 1.
Slika 1. Prikaz jednog sranog ciklusa sa karakteristinim
talasima i intervalima
QRS kompleks je dominantni dio EKG signala. Na
osnovu vremena u kojem se javlja i oblika QRS kompleksa,
dobijaju se znaajne informacije o stanju srca. Stoga je
detekcija QRS kompleksa potrebna u svim sluajevima,
poev od prostog raunanja sranog pulsa do uspostavljanja
neke kompleksne dijagnoze. Ostali talasi EKG signala, P
talas i T talas su uglavnom premali da bi se detektovali ili
esto imaju karakteristike koje su sline umu. Zbog svog
karakteristinog oblika QRS kompleks se koristi: kao polazna
odreivanje frekvencije sranog ritma, za odreivanje
varijabilnosti sranog ritma (HRV Heart Rate Variability),
za prouavanje aritmija i njihovu klasifikaciju, odreivanje
porijekla promjene normalnog ritma (tahikardija,
bradikardija, preskoci fibrilacija komora, fibrilacija
pretkomora), za dijagnozu ishemije i sranog infarkta, za
odreivanje upala srca, karditis (miokarditis, perikarditis), za
odreivanje dejstva ljekova, itd [2].
Dio elektrinih impulsa, koji se prostiru srcem, prostire se
i na okolno tkivo. Mali dio tih impulsa dolazi do koe.
Elektrodama, koje se nalaze na koi pacijenta, mogue je
detektovati ove elektrine impulse. Signali koji se detektuju
elektrodama nazivaju se odvodi ili preciznije reeno signal
detektovan parom elektroda ini jedan odvod. Standardni
EKG se sastoji od 12 odvoda. On se sastoji od 6 perifernih i 6
prekordijalnih odvoda. Na standardnom EKG izvjetaju
nalazi se svih 12 odvoda. Za potrebe telemedicine, kune
njege, portable ureaja i ureaja sportske i rehabilitacione
medicine upotrebljavaju se uproene konfiguracije odvoda.
Naime, u tim sluajevima je potrebno pratiti samo vitalne
znake kao to su: puls, njegovu varijabilnost, aritmije itd. za
ta nije potreban detaljan EKG signal. Tada poziciju
elektroda u veoj mjeri diktira jednostavnost prikljuivanja
ureaja kao i broj i duina provodnika. Poeljan je to manji
broj elektroda i njihovo jednostavno montiranje.
Prilikom istraivanja prezentiranih u ovom radu korien
je modifikovani Lead I sistem sa 3 elektrode, i sistem u
kojem se EKG signal uzima jednostavno sa vrhova prstiju ili
dlanova ruku. To su takozvani EKG sistemi bez mase
(ground free), koji zahtijevaju specijalne i visokokvalitetne
diferencijalne pojaavae, jer je uticaj uma izraen.
2. WAVELET TRANSFORMACIJA U DETEKCIJI
QRS KOMPLEKSA

Prije nego to se pone sa analizom EKG signala, veoma

je bitno znati u kom frekvencijskom opsegu se nalaze

202
komponente znaajne za njegovu analizu. Rekli smo da se
EKG signal sastoji od QRS kompleksa, P talasa, T talasa,
smetnji prouzrokovanih naponom napajanja, smetnjama koje
unose miii prilikom prolaska elektrinih impulsa kroz njih i
smetnjama prouzrokovanim loim kontaktom izmeu
elektroda i koe.
Poto su frekventne komponente QRS kompleksa u
opsegu od 10Hz do 25Hz, za filtriranje nam treba propusnik
opsega koji se obino realizuje kaskadnom vezom filtra
nisko-propusnika i filtra visoko-propusnika opsega. Na niim
frekvencijama imamo smetnje koje prouzrokuju P i T talasi, a
na viim frekvencijama smetnje prouzrokovane napajanjem i
smetnje prouzrokovane miiima.
Na samom poetku razvoja softvera za detekciju QRS
kompleksa predloena je struktura koju i danas koriste mnogi
algoritmi. Ta struktura prikazana je na Slici 2.
Slika 2. Faze u analizi EKG signala
Zadnjih nekoliko godina za analizu EKG signala sve
ee se koristi Wavelet transformacija koja se pokazala kao
veoma efikasna metoda za obradu medicinskih signala.
Fourier-ova transformacija daje samo amplitudno-
frekvencijska svojstva datog signala, dok je informacija o
vremenu izgubljena, zato je ona neprimijenjiva u situacijama
kada istovremeno postoji zahtjev za vremenskim i
frekvencijskim informacijama, kao to je to sluaj kod
detekcije QRS talasa. Pokualo se i sa analizom EKG signala
pomou STFT (Short Time Fourier Transform). Meutim,
osnovno ogranienje STFT transformacije je konstantna
irina propusnog opsega filtra koja nije primjerena analizi
QRS kompleksa, ije se frekvencijske komponente mijenjaju.
Takoe, konstantna irina prozora ne odgovara promjenama
trajanja QRS kompleksa. Zato je osnovna prednost Wavelet
transformacije vremensko-frekvencijska lokalizacija, to
znai da je veina energije waveleta ograniena na konani
vremenski interval. Osim toga, Wavelet transformacija daje
dobru vremensku rezoluciju na visokim frekvencijama, a
poto su kod EKG signala najbitnije komponente na visokim
frekvencijama i kratkog trajanja, wavelet-i predstavljaju
idealan alat za analizu EKG signala [4].
Kao to je sinusoida osnovna funkcija Fourier-ove
transformacije, wavelet (talasi) je osnovna funkcija Wavelet
transformacije. Skaliranja i translacije osnovnog wavelet-a
(mother wavelet-a) , definiu wavelete:
1 400Hz i 800Hz. Vidi se da su koeficijenti 3-eg, 4-tog i 5-tog
, 0 (1)
,
Mother wavelet se jo naziva i osnovna ili bazina
funkcija. Kao i sinusoida, wavelet je oscilatorna funkcija
(ima srednju vrijednost nula), ali je za razliku od sinusoide,
razliita od nule samo na konanom intervalu. Zbog
oscilatorne prirode nazvana je talasom, a zbog ograninog
trajanja malim talasom ili talasiem (wavelet). Kao i
sinusoida, promjenom parametra - moe se skupljati ili
203
iriti (dilatacija), a promjenom parametra - pomjerati du
vremenske ose (translacija).
Primjenom WT na EKG signal vrimo dekompoziciju
signala na razliite skale, dobijajui aproksimacije i detalje.
Aproksimacije signala su te koje definiu identitet, dok detalji
predstavljaju nijanse signala, a kod EKG signala to su QRS
kompleksi. Proces primjene WT se moe ponavljati vie puta,
ali samo zadnji aproksimacijski nivo je taj koji se koristi za
rekonstrukciju signala.
Jedna od primjena Diskretne Wavelet transformacije
(DWT) odnosi se na uklanjanje uma iz signala. Kod EKG
signala taj proces se sastoji iz tri uzastopne procedure:
dekompozicije EKG signala, postavljanje praga DWT
koeficijenata (thresholding) i rekonstrukcije. Prvo vrimo
dekompoziciju EKG signala do N nivoa. Zatim,
primjenjujemo thresholding na koeficijente detalja.
Uklanjanje uma metodom praga temelji se na injenici da
WT kompresuje energiju signala u relativno mali broj
koeficijenata visokih vrijednosti. Preostali koeficijenti, malih
vrijednosti, sadre zanemarljivu informaciju i mogu se
izostaviti iz razmatranja bez gubitka informacije o signalu.
Veina algoritama za detekciju QRS kompleksa se bazira
na Mallat-ovom i Hwang-ovom pristupu za detekciju
singulariteta signala i njihovu klasifikaciju pomou lokalnih
maksimuma wavelet funkcije signala [5]. Oni su prouavali
vezu izmeu singulariteta signala x(t) i lokalnih maksimuma
njegove Wavelet transformacije Wx(t). Zakljuili su da ako
signal x(t), na koji se primenjuje transformacija ili neki
njegov izvod, ima diskontinuitet, onda Wx(t) ima lokalne
maksimume na nekoliko susjednih skala u trenutku pojave
diskontinuiteta. Tako da se poetak i kraj QRS kompleksa se
odreuju detekcijom para modula maksimuma pojedinih
skala Wavelet transformacije, a prolazak kroz nulu (zero-
crossing) Wavelet transformacije omoguuje lociranje otrih
promjena u signalu.
3. REZULTATI ANALIZE
Za testiranje je korien realni EKG signal sa umom, pri
tome odabran na razliitim frekvencijama. QRS kompleks je
izolovan i izvrena je njegova dekompozicija do 5-tog nivoa
pomou integer Haar waveleta. Maksimalan broj
dekompozicijskih nivoa znaajno zavisi od ukupnog broja
odbiraka signala koji posmatramo, tj. od frekvencije
odabiranja, kao i od tipa smetnji. Frekvencija odabiranja
direktno utie na kvalitetet dekompozicije, a samim tim i na
detektovanja QRS kompleksa. Jednostavno, signal odabran sa
veom frekvencijom dae bolje mogunosti u detekciji QRS
kompleksa. Takoe, pre-filtriranje signala ima uticaja na to
dokle ii u dekompoziciji. Na Slikama 3. i 4. prikazan je RR
interval EKG signala zajedno sa detaljima do 5-tog
dekompozicionih nivoa, za razliite frekvencije odabiranja,
nivoa dekompozicije znaajno izraeni i korenspondiraju sa
QRS pikom. To znai da maksimum, minimum ili zero-
crossing ovih koeficijenata moe posluiti kao polazna taka
u detekciji pozicije QRS pika. Pri tom se dodatno vidi da je
um prilino filtriran poslije 3-eg dekompozicionog nivoa.

Slika 3. RR interval originalnog EKG signala zajedno sa
detaljima dobijenim dekompozicijom signala na 4 nivoa Haar
transformacijom, pri frekvenciji odabiranja 400Hz
Slika 4. RR interval originalnog EKG signala zajedno sa
detaljima dobijenim dekompozicijom signala na 5 nivoa
Integer Haar transformacijom, pri frekvenciji odabiranja
800Hz
Postavlja se pitanje: Da li postoji odreeni kvantitativni
pokazatelj koji od dekompozicionih nivoa moe najbolje
posluiti za detekciju QRS kompleksa? Prema odreenim
autorima u [3], mogu korisno posluiti energija koeficijenata
detalja i njihova kros-korelacija sa orginalnim EKG
signalom, jednaine (2), (3). Tada treba uzeti u obzir pre-
filtriranje i frekvenciju odabiranja. Energija koeficijenata
detalja raunata je relacijom:
, (2)
gdje N ukupan broj koeficijenata detalja dekompoziciong
nivoa, a j odreena skala za koju se rauna energija, k cijeli
broj. A kros-korelaciona analiza koeficijenata detalja
odreene skale i originalnog signala:
204
(3)
Na Slikama 5. i 6. je pokazano kako maksimum energije
koeficijenata i njihove korelacije u zavisnosti od frekvencije
odabiranja, moe dati informaciju koji od dekompozicionih
nivoa moe najbolje posluiti za detekciju QRS kompleksa.
U sluaju 400Hz dalo bi se zakljuiti da je to 4-ti
dekompozicioni nivo, a u sluaju 800Hz, 5-ti.
Slika 5. Najbolji dekompozicioni nivo za QRS detekciju
pri frekvenciju odabiranja 400Hz
Slika 6. Najbolji dekompozicioni nivo za QRS detekciju
pri frekvenciju odabiranja 800Hz
Meutim, tokom naih istraivanja doli smo do zakljuka
da se gornja konstatacija u vezi energije i kros-korelacije
mora uzeti sa rezervom u sluaju realnih EKG signala. Da
bismo verifikovali ovakvu tvrdnju napravili smo posebne
MATLAB programe, koji pomou Integer WT vre
dekompoziciju do odreenog nivoa, a zatim metodom zero-
crossing pronalaze poziciju R pika.
Na Slikama 7. i 8. prikazani su sluajevi kod kojih se
najbolja detekcija vri na treem nivou dekompozicije, iako
energetski i kros-korelacioni pristup tvrde da su za to bolji 4-
ti i 5-ti nivo.
Slika 7. Prikaz originalnog EKG signala i detalja za 5 nivoa
dekompozicije dobijenih Haar transformacijom sa
detektovanim QRS kompleksima, pri frekvenciji odabiranja
400Hz.
Moe se primijetiti da su smetnje (kao to su
interferencija mrenog napajanja, um usljed kontrakcije
miia) uglavnom na skalama d1 i d2. Tako da je sva energija
QRS kompleksa uglavnom na skalama d3, d4 i d5, pa se one
mogu koristiti za detekciju QRS kompleksa, ali treba
primijeniti kombinovani pristup u odreivanju tanog nivoa.
Slika 8. Prikaz originalnog EKG signala i detalja za 5
nivoa dekompozicije dobijenih Integer Haar transformacijom,
sa detektovanim QRS kompleksima, pri frekvenciji
odabiranja 400Hz
Slika 9. prikazuje sluaj signala odabranog pri 800Hz koji
posjeduje i artifakt. Ovdje nijesmo dobili najbolje rezultate na
treem dekompozicionom nivou nego na etvrtom. Sve to
ukazuje da problem odreivanja nivoa dekompozicije realnog
EKG signala nije prost i da se moraju uzeti u obzir mnogi
faktori: frekvencija odabiranja, pre-filtriranje signala,
energija, kros-korelacija, um signala.
205
Slika 9. Prikaz originalnog EKG signala sa smetnjama i
detalja za 5 nivoa dekompozicije dobijenih Integer Haar
transformacijom, sa detektovanim QRS kompleksima, pri
frekvenciji odabiranja 800 Hz.
4. ZAKLJUAK
U ovom radu prikazano je kako se vri procjena najboljeg
nivoa dekompozicije Wavelet transformacije za obradu EKG
signala. Wavelet transformacija je primijenjena na realni
EKG signal sa umom, pri tome odabran razliitim
frekvencijama. Rezultati su pokazali da koeficijenti 3-eg, 4-
tog i 5-tog nivoa dekompozicije znaajno izraeni i
korenspondiraju sa QRS pikom. To znai da maksimum,
minimum ili zero-crossing ovih koeficijenata moe posluiti
kao polazna taka u detekciji pozicije QRS pika. Takoe,
pokazano je da se prilikom odreivanje najboljeg
dekompozicionog nivoa WT moraju uzeti u obzir: frekvencija
odabiranja, pre-filtriranje signala, energija, kros-korelacija,
um signala.
ZAHVALNOST: Dio istraivanja u ovom radu je realizovan
uz pomo projekta Novi koncept u razvoju WHC sistema,
finansiranom od strane Ministarstva prosvjete i nauke Crne
Gore.
LITERATURA
[1] Andrew T. Reisner, Gari D. Clifford, Roger G. Mark,
Advanced methods and tools for ECG data analysis,
Artech House Publishers, 2006.
[2] Swagatika Priyadarshini, ECG Signal Analiysis
Enhancement and R-peak Detection, Department of
Electronics and Communication Engineering National
Institute of Technology, Rourkela , India, 2010.
[3] Awadhesh Pachauri, and Manabendra Bhuyan, Robust
Detection of R-Wave Using Wavelet Technique, World
Academy of Science, Engineering and Technology 56
2009
[4] Paul S Addison, Wavelet transforms and the ECG,
Physiological Measurement, Vol.26, R155-R199, 2005.
[5] S. Mallat and W.L. Hwang, Singularity detection and
processing with wavelets, IEEE Trans. Inform. Theory,
vol. 38, pp. 617-643, 1992.
 Informacione tehnologije IT'11

UPOREDNA ANALIZA TIPOVA VPN ENKRIPCIJE I IZBOR VPN ENKRIPCIJE ZA VPN

SERVIS AKADEMSKE MREE UNIVERZITETA CRNE GORE
COMPARATIVE ANALISYS OF TYPES VPN ENCRYPTION AND SELECTION FOR VPN
SERVICE OF ACADEMIC NETWORK UNIVERSITY OF MONTENEGRO
Matija Tomi, Elektrotehniki fakultet
Vladimir Gazivoda, Centar Informacionog Sistema Univerziteta Crne Gore

Sadraj - Virtuelne privatne mree su jedan od najpopularnijih reenja koji se koriste za

povezivanje dvije ili vie udaljenih lokacija u jedinstvenu lokalnu raunarsku mreu preko javne
infrastructure (Interneta). Za bezbjedan prenos podataka kroz ovu mreu koristi se enkripcija
podataka, ime je omoguena sigurna razmjena podataka izmeu korisnika unutar VPN sistema.
Ovaj rad opisuje, pored uvodnih definicija, vrste enkripcija koji se koriste u VPN tehnologiji. U
radu su definisani algoritmi koji se najee koriste u VPN enkripciji (dat je predlog
konfigurisanja enkripcije kod Cisco ASA 5540), kao i uporedna analiza dvije enkripcije koje se
koriste kod VPN.
Abstract - Virtual privat networks are one of the most popular solutions that are used to connect
two or more distant locations in unique local area network over a public infrastructure (internet).
For the safe data transfer through this network is used data encryption, enabling the secure
exchange of data between users within the VPN system.This work describes, besides introductory
definitions, the types of encryptions which is used in VPN technology. The work defines the
algorithms that are commonly used in VPN encryption (a suggestion configuring encryption for
Cisci ASA 5540), as well as the comparative analysis of two encryptions used by VPN.

1. UVOD Radi to bolje performansi veze izmeu korisnika

U doba kada je obavljanje poslovnih zadataka putem
Interneta postalo dio svakodnevnice, problemi udaljenog
pristupa jo su naglaeniji. Jedno od najpopularnijih reenja
koje se danas koristi u ovu svrhu su virtualne privatne
raunarske mree (engl. Virtual Private Networking),
tehnologija koja je razvijena iskljuivo kako bi korisnicima
omoguila udaljeni i siguran pristup internim resursima.
Akademska mrea Univerziteta Crne Gore (AMUCG)
sastoji se od svih lanica Univerziteta Crne Gore i odreenog
broja nauno-istraivakih ustanova. Sve lanice AMUCG su
povezane sopstvenom optikom ili iznajmljenom optikom
preko MIPNET-a T-COM mree. Opravdanost izbora
iznajmljenih linija je u velikom broju korisnika jedinice i
neophodnosti takvog izbora. Meutim, za manje lanice je
izbor iznajmljene linije preko optike neopravdan, i osnovano
se biraju tehnologije manjeg kapaciteta (ADSL i sl.). Centar
Informacionog Sistema korisnicima AMUCG nudi nemali
broj servisa, dok su neki od njih sa veoma povjerljivim
podacima. Pristup ovim podacima u okviru AMUCG je
zatien i kontrolisan, ali nastaje problem ukoliko tim
podacima treba da se pristupi iz spoljne mree, odnosno
interneta. Stoga se nametnulo rjeenje pruanja servisa za
pristup povjerljivim podacima iz javne mree. VPN
tehnologija je u okviru Akademske mree izabrana kao
najbolje i najprihvatljivije reenje za siguran pristup
povjerljivim servisima koje nudi svojim podrunim
jedinicama.
U Centru Informacionog Sistema UCG je implementirana
Cisco ASA 5540, i nakon poreenja sa Microsoft Windows
2008R2 VPN serverom, izabrana kao server za VPN servis.
raunara i VPN servera u ovom sluaju Cisco ASA 5540,
izabralo se reenje sa split tunelingom, kako bi se stvorio
jedinstven tunel samo za pristup servisima koje nudi
Akademska mrea, ne i ka ostalom dijelu internet.
VPN omoguava dvije tehnike zatite podataka:
tunelovanje i enkripciju.
Tunelovnje je metod pakovanja paketa informacija unutar
IP paketa tako da moe biti sigurno poslat preko Interneta ili
privatne IP mree..
Enkripcija je proces uzimanja svih podataka koje jedan
kompjuter alje drugome i kodiranja tih podataka u oblik koji
e moi dekodirati samo kompjuter kojem su ti podaci
namijenjeni.
VPN enkripciju generalno moemo podijeliti u 2 grupe:
Simetrinu
Asimetrinu.
U radu e biti detaljnije opisani tipovi VPN enkripcije
unutar Akademske mree kao i njihova uporedna analiza.
2. SIMETRINA VPN ENKRIPCIJA
Kod simetrine VPN enkripcije koristi se isti klju i za
ifrovanje i za deifrovanje. Bitan faktor je brzina
simetrina VPN enkripcija je veoma brza, to je dobro sa
stanovita performansi VPN gateway-a. Pored svih
mogunosti koje ima na polju sigurnosti i brzine algoritma,
postoji i jedan veliki nedostatak. Kako prenijeti tajni klju?

206
Problem je u tome, to ako se tajni klju presretne, poruka se
moe proitati.
Slika 1. Simetrina VPN enkripcija.
Na slici 1. je prikazana simetrina enkripcija. Sigurnost
ovakvih algoritama temelji se na tajnosti kljua, a zbog
injenice da se isti klju koristi za kriptovanje i
dekriptovanje, algoritmi se nazivaju simetrinima. Postoji
itav niz algoritama koji se koriste za simetrinu VPN
enkripciju, a meu najee koritenima su: Simetrini tajni kljuevi imaju duine od sto do dvjesta
DES (Data Encryption Standard) algoritam je jedan od
najpoznatijih i najrasprostranjenih simetrinih
algoritama. DES je razvijen tokom 70-ih godine u IBM-
u, 1977. god., prihvaen je od Amerike vlade kao
standard za zatitu podataka. Glavna mana mu je, to se
DES ne smatra vie sigurnim, poto se 56-bitni klju u
dananje vrijeme, i s raspoloivim raunarskim
resursima, moe se otkriti i primjenom iste sile (eng.
brute force). Mnogi prihvaeni sigurnosni protokoli
temelje svoj rad na DES algoritmu (SSL-TLS, IPSes).
AES (Advanced Encryption Standard) je jedan od
kriptografskih algoritama za zatitu digitalnih podataka.
AES standard temelji se na simetrinim Rijndael
algoritmu, a kao standard razvijen je da bi zamjenio
DES. Standard obuhvata tri blok ifre, AES-128, AES-
192 i AES-256. Svaka od ovih ifri je veliine 128-
bitnog bloka, s kljunim veliinama od 128, 192 i 256
bita.
3DES (Triple DES) je takoe podrana enkripcija
protokola koji se koristi u IPSec na Cisco proizvodima.
3DES algoritam je varijanta 56-bitnog DES. 3DES
djeluje slino kao DES u kojoj su podaci podjeljeni na
64-bitne blokove. 3DES zatim procesuira svaki blok tri
puta, svaki put sa nezavisnim 56-bitnim kljuem. 3DES
enkripcija efikasno udvostruuje snagu nad 56-bitnim
DES.
Blowfish je najbolji simetrini algoritam koji se koristi za
ifrovanje i uvanje podataka. Ima promjenjivu duinu
kljueva od 32-bita do 448-bita, to je idealno za
sigurnost podataka. Blowfish je besplatan i dostupan za
sve namjene.
207
ARC4 (Arcfour) je jedan od najkorienih algoritama u
kriptografiji i koriste ga popularni protokoli kao sto je
SSL (radi zatite saobraaja na internetu) i WEP (radi
bezbjednosti beine veze). Izuzetno je jednostavan i
brz. Raspolae sa 40, 56, 64 i 128 bit-nim kljuevima.
Ovakav nain enkripcije moe se smatrati dovoljno
sigurnim od tzv. brute force napada dok je tajni klju
poznat samo ovlatenim stranama. Pritom je preporuljivo
odabrati to dui tajni klju jer se tako smanjuje vjerovatnoa
da e ga napada pogoditi. Osim toga, simetrina enkripcija
je zbog svoje brzine pogodna za zatitu veih koliina
podataka. [2]
3. ASIMETRINA VPN ENKRIPCIJA
Za razliku od simetrine enkripcije, asimetrini algoritmi
enkripcije koriste dva kljua, jedan je javni i poznat je svim
korisnicima, a drugi je privatni i poznat je samo ovlaenim
korisnicima. Bilo kakav sadraj kriptovan javnim kljuem
mogue je dekriptovati jedino tajnim kljuem, a sadraj
kriptovan tajnim kljuem mogue je dekriptovati jedino
odgovarajuim javnim kljuem. Za razliku od simetrine
enkripcije, asimetrina je sloenija i traje due pa nije
preporueno koristiti za kriptovanje veih koliina podataka.
bitova, dok asimetrini imaju preko hiljadu i dvije hiljade
bitova, to utie i na sloenost kriptovanja.
Slike 2. Asimetrina VPN enkripcija.
Kriptovanje vrijednosti tajnog kljua javnim kljuem
korisnika osigurava da niko osim ciljanog korisnika nee biti
u stanju otkriti vrijednost tog kljua (jer mu je za to
potrebanodgovarajui privatni klju). Sa druge strane javni
klju korisnika moe doznati bilo ko to znai da korisnik
koji je primio kriptovane podatke u ovom sluaju ne moe
znati od koga ih je primio. Autentinost servera i klijenta
moe se osigurati koritenjem funkcija za saimanje (eng.
hash) i digitalnim potpisima. Korienjem asimetrine
enkripcije prikazano je slanje i primanje teksta slika 2. [1]

Slike 2. Asimetrina VPN enkripcija.
Najee koriteni asimetrini algoritmi su: ostalom dijelu interneta.
DSA (eng. Digital Signature Algorithm) je algoritam koji
je u SAD-u 1994. usvojen kao standard (DSS - Digital
Signature Standard). Meutim, 2000. godine, NIST
(National Institute of Standards and Technology) je
objavio da se u okviru DSS standarda mogu koristiti tri
algoritma: DSA, RSA digitalni potpis i ECDSA (Elliptic
Curve Digital Signature Algorithm) digitalni potpis
koji kao osnovu koristi eliptike krivulje. Koristi se
samo za osiguravanje autentinosti. Nedostaje mu
mogunost razmjene kljueva, DSA je algoritam koji jo
uvijek nije dovoljno iskopien u praksi.
RSA (Rivest, Shamir i Adlerman) algoritam je jedan od
najkorienijih asimetrinih algoritama danas.
Slika 3. VPN RSA algoritam
RSA je skraenica koja je nastala od prezimena njegovih
tvoraca: Rona Rivesta, Adi Shamira i Leonarda Adlemana.
Svjetlost dana ugledao je davne 1977. godine. Ono to je
pohvalno za ovaj algoritam je njegova jednostavnost, ali i
sigurnost. Za enkripciju fajlova koriste se kljuevi veliine
1024, 2048 ili 4096 bita. Na slici 3. prikazani su ifrovani
podaci RSA algoritmom.
208
4. IMPLEMENTACIJA VPN SERVISA U
AKADEMSKOJ MREI UNIVERZITETA CRNE
GORE NA CISCO ASA 5540 I UPOREDNA
ANALIZA VPN ENKRIPCIJE
Pristup povjerljivim servisima Akademske mree
Univerziteta Crne Gore je ogranien samo za korisnike iz
same akademske mree. Meutim, potrebom za otvaranjem
podrunih jedinica fakulteta Univerziteta Crne Gore, i
injenicom da je iznajmljivanje linije za pristup Akademskoj
mrei esto skupo i neisplativo rjeenje za iste, pojavio se
problem pristupa povjerljivim podacima iz ovih jedinica.
Kreiranjem VPN tunela, ove jedinice su dobile mogunost da
putem istih preko javne Internet mree, na siguran nain
pristupe povjerljivim servisima. Radi performansi veze i
samih krajnjih ureaja, tj. raunara korisnika i Cisco ASA
5540 kao VPN servera, izabralo se rjeenje sa split
tunnelingom, kako bi kroz VPN tunel prolazio samo
saobraaj prema servisima Akademske mree, ne i ka
Saobraaj prema povjerljivim servisima karakterie
nevelik protok podataka, to je omoguilo izbor naprednijih
algoritama enkripcije, to ne bi znaajnije uticalo na
performanse krajnjih ureaja, a doprinijelo to boljoj
sigurnosti VPN tunela.
Asimetrina VPN enkripcija kod Cisco ASA 5540 nudi
korisniku mogunost da odabere RSA enkripcioni algoritam.
RSA je najednostavni i najsigurni asimetrinih algoritama
koji se koriste u enkripciji raspolae sa 2 kljua (javni, tajni).
Najvea duina kljua koji koristi enkripcioni algoritam RSA
je 4096-bitni klju (tabela 1.).[4]
Enkripcioni VPN algoritmi Duina kljua
DSA (eng. Digital Signature
512-1024 bita
Algorithm)
RSA (Rivest, Shamir i Adlerman) 1024, 2048 i 4096 bita
Tabela 1. Algoritmi asimetrine enkripcije kod
Cisco ASA 5540.
Prednost asimetrine enkripcije je prije svega zato to
nudi vei stepen sigurnosti. Raspolae sa dva kljua (javni,
privatni) svako objavljuje javni klju dok se privatni dri u
tajnosti. Sledea prednost ove enkripcije je autentifikacija
korisnika. Javni klju za ifrovanje daje mogunost
digitalnog potpisa koji omoguava primaocu poruke da
provjeri da li je poruka zaista dola od odreenog poiljaoca.
Neovlaeno korienje digitalnog potpisa u javnom kljuu
za ifrovanje omoguava primaocu da otkrije da li je poruka
izmjenjena tokom prenosa. Gubljenje Privatnog kljua znai
da se sve primljene poruke ne mogu deifrovati, dok javni
klju mora biti ovjeren od od strane svakog korisnika jer
drugaije niko ne moe bit siguran da je javni klju od
odreene osobe. Samim tim to koristi dva kljua sloenija je
enkripcija, vri vee optereenje raunarskih resursa i sporija
je ak oko 1000 puta od simetrine enkripcije. Upravo su
mane asimetrine enkripcije koje utiu na brzinu
komunikacije i performanse krajnjih ureaja glavni razlog
zato nije odabran ovaj vid enkripcije.
Akademska mrea Univerziteta Crne Gore se za potrebe
VPN servisa odluila za simetrinu enkripciju. Ova vrsta
VPN enkripcije je veoma jednostavna za rad, zato to se
jedan (tajni) klju koristi i za ifrovanje i za deifrovanje
paketa. Pored svoje jednostavnosti, simetrina enkripcija je
mnogo bra od asimetrine. Koristi mnogo manje
raunarskih resursa, jer jedan klju za ifrovanje i
deifrovanje ne zahtjeva mnogo optereenje raunarskih
resursa. Koriste se razliiti kljuevi za komunikaciju na
razliitim raunarima, a ako je klju ugroen, ugroena je VPN enkripciju odabrao je prije svega sigurniji prenos
komunikacija samo sa tim raunarom dok je komunikacija sa
drugim raunarima i dalje sigurna. Meutim, pored svih ovih
prednosti simetrina enkripcija ima i mana. Jedna od mana
simetrine enkripcije je prenoenje tajnog kljua. Problem je
u tome to se isti klju koristi i za ifrovanje i za
deiforvanje. Ukoliko se tajni klju prilikom prenosa
presretne, poruka se moe proitati. Sledea mana ove
enkripcije je u tome to raspolae velikim brojem kljueva,
novi kljuevi moraju biti generisani kod svakog raunara
koji uestvuje u komunikaciji to moe dovesti u pitanje
sigurnost ostalih kljueva. Autentinost i porijeklo poruke
nije zagarantovano poto su i poiljaoc i primaoc koristili isti
klju, zato se ne moe potvrditi da je poruka dola od
odreenog korisnika.
Kao enkripcioni algoritam izabran je AES sa 256-bitnim
kljuem, prije svega zbog njegove prednosti u odnosu na
ostale enkripcione algoritme za simetrinu enkripciju (DES, i
3DES) (tabela 2). Naalost, Cisco ASA5540 ne podrava
blowfish, koji je po analizama daleko bolji od ostalih
algoritama, bilo po pitanju sigurnosti ili performansi. [5] [6]
Enkripcijioni algoritmi Duina kljua
DES (Data Encryption Standard) 56-bita
3DES (Triple DES) 68-bita
AES (Advanced Encryption
128,192 i 256-bita
Standard)
Tabela 2. Algoritmi simetrine enkripcije kod
Cisco ASA 5540.
Kao autentifikacioni algoritam je izabran SHA, jer je
daleko bolji za sigurnost i provjerljivost integriteta podataka
u odnosu na MD5 koji je poznat po svojim propustima. SHA
sadri 160-bitnu i 256-bitnu hash vrijednost u odnosu na 128
bitnu hash vrijednost koji sadri MD5.
Kod podeavanja Diffie Hellman group izabran je DH
group 5 koji funkcionise isto kao DH group 1 i DH group 2,
ali obezbjeuje vei nivo bezbjednosti.
209
5. ZAKLJUAK
Protok povjerljivih informacija preko nesigurne javne
infrastrukture se adekvatno reava uspostavljanjem VPN
tunela. U zavisnosti od vrste saobraaja, sigurnosti, brzine
kao i preformansi ureaja korisnik moe da se odlui za
simetrinu ili asimetrinu VPN enkripciju.
Ako se korisnik odlui za simetrinu VPN enkripciju,
odabrao je: bru enkripciju podataka, manje optereenje
raunarskih resursa i jednostavnije upravljanje kao i manje
sigurnu enkripciju. Ukoliko se korisnik odlui za asimetrinu
podataka, zato to se i za ifrovanje i za deifrovanje koriste
dva razliita kljua (javni, tajni), prua autentifikaciju
korisnika i omoguava detekciju ukoliko je dolo do izmjene
poruke prilikom transporta.
Zbog nevelikog protoka podataka prema povjerljvim
podatcima, omoguen je izbor naprednijih algoritama
enkripcije za potrebe VPN servisa na AMUCG. Meutim
zbog jednostavnosti koritenja servisa i nepoznavanja
karakteristika korisnikih raunara, odabrana je simetrina
VPN enkripcija sa 256-bitnim enkripcionim algoritmom,
SHA autentifikacionim algoritmom i DH grupe 5.
Birenjem ovih karakteristika simetrine VPN enkripcije,
odabrano je najoptimalnije rjeenje po pitanju zatite
podataka, jednostavnosti koritenja servisa i performansi
protoka podataka i krajnjih ureaja koji uestvuju u
uspostavljanju servisa.
LITERATURA
[1] http://www.internet-computer-security.com/VPN-
Guide/Encryption.html
[2] Jazib Frahim, Omar Santos, Cisco ASA all One
Firewall, IPS Anti X, and VPN Adaptive Security
Appliance, 2nd Edition Pamela S Stevens, Encryption
Algorithms
[3] Jazib Frahim, Omar Santos, Cisco ASA all One
Firewall, IPS Anti X, and VPN Adaptive Security
Appliance, 2nd Edition
[4] http://infosec-blogger.blogspot.com/2010/11/vpn.html
[5] Priya Dhawan., "Performance Comparison: Security
Design Choices," Microsoft Developer Network October
2002. http://msdn2.microsoft.com/en-
us/library/ms978415.aspx
[6] Abdel-Karim Al Tamimi, Performance Analysis of
Data Encryption Algorithms
 Informacione tehnologije IT'11

SAVREMENE RAUNARSKE ARHITEKTURE KAO PODRKA POSLOVANJU SPORTSKIH

CENTARA
MODERN INFORMATION ARCHITECTURES AS THE SUPPORT TO THE OPERATIONS
OF SPORT CENTERS
Miodrag Nikoli, Visoka kola strukovnih studija za poslovno industrijski menadment, Kruevac
Bratislav Ignjatovi, Dragan Bogojevi, Dejan Radojevi, Sportski centar air, Ni
Borislav Cicovi, Fakultet fizikog vaspitanja i sporta, Univerzitet Istono Sarajevo

Sadraj - U radu je prikazana sloena organizacija Informacionog sistema Sportskog centra

"air" tipa Ekstranet. Objanjena je kompleksnost poslovnih procesa iji je krajnji zadatak
obezbeenje kontinuiteta rada objekata i neprekidnog trenanog procesa. Dat je koncept
kontinuiranog praenja rezultata sportista i njihovog zdravstvenog stanja "elektronskim sportskim
kartonom", kao sastavnim delom jedinstvene baze podataka Informacionog sistema sportskog
centra. Posebna panja posveena je organizaciji Informacionog sistema sportskog centra na
principima klijet/server arhitekture, analizirane su prednosti predloene organizacije sa aspekta
potreba dislociranih sportskih objekta, podrke specifinim poslovnim procesima i daljinskog
pristupa jedinstvenoj bazi podataka. Cilj rada je da, kroz pionirski poduhvat, pokae potrebu
primene savremenih koncepata organizacije informacionog sistema sportskih centara tipa ERP,
onako kako se to godinama primenjuje u organizaciji poslovanja uspenih proizvodnih sistema.
Razmatraju se savremene tendencije ekonominije i efikasnije organizacije informacionih sistema
primenom koncepta Hosting i Outsourcing.
Abstract The paper presents the complex organization of the Extranet-type Information System
within the Sports Centre Cair. It details the complexity of business processes that have the ultimate
goal of providing the operating continuity of the facility as well as the training process.Iit specifies
the concept of incessant results and health monitoring through an athletic electronic chart
which is a comprising part of the unique database of the Sports Centre Cair Information System.
Special attention has been paid to the organization of the Client/Server architecture principles of
the Sports Centre Cair Information System, the advantages of the proposed organization, which
have been analyzed from the aspect of dislocated athletic facilities needs, the support of specific
business processes and remote access to the unique database. The purpose of this paper is to
demonstrate, through a pioneering enterprise, the necessity of applying modern organizational
concepts, which have been applied to business organization of successful production systems for
years, to the EPR type sports centers information systems. The modern trends of more economic
and effective organization of Information Systems applying the concepts like Hosting and
Outsourcing are discased in this paper.

1. UVOD rentabilnosti, kvalitetniji proizvod ili usluga i efikasnije

Primena savremenih informatikih tehnologija u
uspenom poslovanju privrednih i drutvenih subjekata je
realnost i imperativ dananjice. Sva proizvodna preduzea
koja se bore za svoj deo profita na tritu, primenjuju
informacione sisteme kako bi opstali u nemilosrdnoj borbi sa
konkurencijom. Primenom savremenih raunarskih
tehnologija organizuju, prate i nadgledaju proizvodne kao o
sve ostale procese u preduzeu. Koriste web tehnologije za
reklamu i predstavljanje svojih proizvoda, za pridobijanje
novih i zadravanje poverenja starih kupaca. Internet
prodavnice postaju sinonim jeftine i promiljene kupovine i
polako svode klasine prodavnice na raritet i nunu
kupovinu. Ovakvi informatiki sistemi tipa ERP primenjuju
se ne samo u proizvodnim sistemima, ve i u uslunim i
saobraajnim sistemima 1 kao i u organizacijama dravne
uprave. Uvoenjem savremenog integrisanog informacionog
sistema preduzea dostiu vii nivo stabilnosti i sigurnosti u
poslovanjau. Dobijaju potpun uvid i kontrolu trokova,
podiu nivo usluga i unapreuju upravljanje ljudskim
resursima. Krajnji efekat ovakvih promena je vea
poslovanje 2.
U radu je pokazano da primena informatiki podrane
organizacije poslovanja nije vie privilegija visoko
profitabilnih proizvodnih preduzea, banaka ili
osiguravajuih drutava ve i drugih poslovnih subjekata ije
je finansiranje uglavnom budetskog tipa ili sa malom
akumulacijom. Jedna od takvih organizacija je i Sportski
centar air u Niu, ije rukovodstvo uspeno poslovanje
vidi, izmeu ostalog, u pravovremenoj, tanoj i uvek
dostupnoj informaciji. Brz i siguran protok informacija
izmeu zaposlenih, organizacija podataka u centralizovanu
bazu i integracija dislociranih izvorita informacija u
jedinstvenu celinu jesu osnovni zahtevi modernog
menadmenta, postavljeni pred projektante informacionog
sistema. Razuenost sportskih objekata i njihova relativna
udaljenost zahtevaju organizaciju izvora i korisnika
informacija u mreu lokalnog tipa za svaki objekat 3. Kako
su u poslovnom smislu svi sportski objekti delovi jedne vee
celine, to i informacioni sistemi objekata moraju da budu
povezani u jedinstveni Ekstranet sportskog centra
korienjem javnih raunarskih mrea. Sline procedure

210
izvravanja poslovnih procesa istog tipa na svakom
pojedinanom objektu zahtevaju organizaciju programske
podrke tipa klijent/server gde se klijenski zahtevi postavljaju
na raunarima sportskih objekata a serverski proces odvija na
centralnom raunaru Intraneta Upravnog objekta.
Informatika podrka reavanju ovakvih specifinih
poslovnih procesa zahteva primenu savremenih tehnologija
tipa Intranet, Ekstranet, Web tehnologija, Klijent/Server
arhitekture kao i zatienih komunikacija 4.
2. PRIMENA SAVREMENIH INFORMATIKIH
TEHNOLOGIJA KAO PODRKE
ORGANIZACIJI SPECIFINIH POSLOVNIH
PROCESA
Vrtoglavi razvoj tehnologije uinio je da tehniki ureaji
bazirani na procesorskom i programskom upravljanju budu
dostupni za sve vrste profesionalne kao i komercijalne
primene. Jeftini a moni raunarski ureaji zamenjuju skupe
zatvorene arhitekture [5] otvarajui prostor za bri razvoj
novih koncepta informaciono-komunikacionih sistema. Nove
tehnologije u hardveru uslovile su i nove pristupe u
organizaciji obrade podataka. Sa odlaskom mainframe
sistema gasi se pristup u kome se celokupna obrada podataka
obavlja na mainframe strani. U takvoj organizaciji terminali
se koriste samo za prikaz podataka na ekranu. irenje
upotrebe mini i mikroraunara dovelo je do nastanka
tehnologije obrade podataka po modelu klijent-server.
Klijent/server model baziran je na distribuciji funkcija
izmeu dva tipa nezavisnih i autonomnih procesa: servera i
klijenta. Klijent je bilo koji proces koji zahteva specifine
usluge od server procesa. Server je proces koji obezbeuje
usluge za klijenta. Klijent i server mogu biti smeteni u istom
raunaru ili u razliitim raunarima povezanim preko mree.
U sluaju da su klijent i server procesi smeteni u dva ili
vie nezavisnih i umreenih raunara, server proces moe da
obezbedi usluge za vie od jednog klijenta. Pored toga, klijent
moe zahtevati usluge i od vie servera iz okruenja bez
obzira na njihove lokacije ili fizike karakteristike raunara
na kojima se nalaze server procesi. Mrea slui da povee
servere i klijente zajedno, obezbeujui medijum kroz koji
klijenti i serveri komuniciraju.
Uobiajen scenario po kome radi klijent/server arhitektura
je sledei:
Server proces se startuje na nekom raunaru (na kome
je smeten), inicijalizuje se, a zatim prelazi u sleep
mod i eka da ga neki klijent proces kontaktira i
zatrai neki servis od njega;
Klijent proces se startuje na istom ili nekom drugom
raunaru koji je preko mree povezan sa raunarom na
kome se nalazi server. Klijent procesi se esto
inicijalizuju od strane interaktivnih korisnika koji
zahtevaju izvrenje odreenih komandi. Klijent proces
alje zahtev putem mree do servera traei odreenu podsistem odravanja treba da ima mogunost dinamikog
uslugu od njega;
Kada server proces zavri posao (servis) koji je od
njega zahtevan od strane klijenta, prelazi ponovo u
sleep mod i eka sledei zahtev za nekom uslugom.
211
Baza podataka u klijent/server okruenju smetena je na
raunaru servera. U ovoj organizaciji, klijent proces zahteva
podatke od servera baze podataka. Obrada zahteva (selekcija
zapisa) se obavlja na server maini. Proces na serveru
selektuje zapise koji odgovaraju kriterijumu selekcije i alje
ih preko mree klijent procesu. Selektovane podatke dalje
koristi klijent koji ih moe pregledavati, brisati, aurirati... To
znai da server ne obavlja celu obradu podataka iz baze, a
klijent dobija samo potrebne zapise za obradu.
Razdvajanje programa (zadataka koji obrauju podatke)
na klijenta i servera je jedna od kljunih razlika izmeu
klijent/server okruenja i mainframe sistema. Klijent/server
sistem obezbeuje jasno odvajanje server i klijent procesa i
njihovu autonomiju. Jedan server moe obezbediti usluge
mnogim klijentima a, sa druge strane, jedan klijent moe
koristiti usluge vie servera.
Primena klijent/server koncepta omoguava laki razvoj
pojedinih delova sistema. U takvim okolnostima, razvojem
aplikacije za klijenta programer se bavi samo nainom
analize i predstavljanja podataka, dok je upravljanje
podacima preputeno serveru bez potrebe redizajna tog dela
aplikacije 6.
3. INFORMATIKO KOMUNIKACIONE
TEHNOLOGIJE U FUNKCIJI USPENOG
POSLOVANJA SPORTSKOG CENTRA "AIR"
Rukovodstvo Sportskog centra "air" pristupilo je
uvoenju savremeno koncipiranog integrisanog
informacionog sistema sa ciljem da pokrije sve procese u
organizaciji rada. Zadatak softverskog paketa je da obezbedi
integraciju toka raznorodnih informacija kroz razueni
sportski kompleks, kombinujui razliite izvore informacija u
jednu softversku aplikaciju i jedinstvenu bazu podataka.
Osim standardnih izvora informacija iju obradu objedinjuju
razliiti podsistemi ERP softverskih reenja, u sluaju
poslovne integracije sportskog centra poseban akcenat se
stavlja na podatke i parametre koji se tiu tehnikog sektora
kompleksa. Proizvoai ERP softverskih paketa u svojim
ponudama predviaju podsisteme odravanja sa sledeim
modulima: hardver (tehniki ureaji), odravanje, servis 7.
Sa aspekta poslovanja sportskog kompleksa "Bazen air"
veoma je vaan modul "Odravanje" kojim se automatizuje
proces korektivnog i preventivnog odravanja. Zadatak ovog
modula je efikasnija kontrola ukupnih trokova odravanja
praenjem ugraenih rezervnih delova i materijala, rada
radnika odravanja, angaovanih sopstvenih i tuih resursa i
angaovanja dobavljaa. Primenom modula odravanja
izbegavaju se nabavke rezervnih delova i materijala koje nisu
neophodne, omoguava se efikasno izvoenje radova sa
neophodnim minimumom zaliha. Meutim, zahtevi sportskog
centra prevazilaze okvir raunarske obrade radnog naloga za
odravanje, koji se nude na tritu5. Implementirani
nadgledanja svake merne take tenikog sistema tipa
SCADA: meraa pritisaka u cevima i sudovima,
termometara, davaa stanja ventila i drugih. Informacije o
nadgledanim takama moraju u svakom trenutku,
posredstvom integrisanog informacionog sistema, biti
vidljive na monitoru menadmenta tehnikog sektora. Time
se na efikasan nain spreavaju mogue havarije i kvarovi a
samim tim se izbegavaju mogui zastoji u upotrebi sportskog
objekta. Sportistima se, na taj nain, obezbeuje potpuni
kontinuitet u trenanom procesu 3.
Podsistem Integrisanog informacionog sistema vezan za
finansijsko poslovanje treba da ispuni, pored standardnih, i
neke posebne zahteve. Ti zahtevi se odnose na specifinost
poslovanja sportskih objekata koje je vezano za
organizovanje sportskih, zabavnih i poslovnih priredbi.
Informacionim sistemom se uvedi potpuni nadzor nad
prodajom karata. Svaka izdata karta, bilo prodata ili kao
propusnica, nosi kod prodajnog mesta i prodavca i evidentira
se u informacionom sistemu. Veza automata na svim ulaznim
mestima sa informacionim sistemom obezbeuje efikasnu
kontrolu upotrebljenih karata ime se spreava eventualna
zloupotreba.
Jedinstvena baza podataka dislociranih resursa, zaposlenih i
nihovog obavljanja radnih zadataka i evidencije prisustva na
razliitim objektima, tana i pravovremena informacija o
sportskim i drugim deavanjima koja se u isto vreme
odravaju na razliitm lokacijama su prednosti koje su
ostvarene primenom pomenutog koncepta. U takvoj
organizaciji, klijent aplikacija na blagajni nekog od sportskih
objekata obraa se aplikaciji prodaje karata na server strani
raunskog centra Intranet-a Upravne zgrade, smetenog na
Bazenu air (slika 1). Informacija o prodatoj karti evidentira
se u centralnoj bazi podataka a novani efekti prodaje slivaju
se u modul finansijskog poslovanja serverske aplikacije.

Rukovodstvo Sportskog centra postavlja jo jedan

specifian zahtev pred projektante informacionog sistema. To
je briga o svakom sportisti, korisniku nekog od sportskih
objekata. Briga se ostvaruje, izmeu ostalog, uvoenjem
"sportskog elektronskog kartona". On se realizuje kako za
sportiste pojedince tako i za sportske organizacije i timove.
Namena "elektronske sportske knjiice" je praenje
kompletnog razvoja deaka i devojica od njihovih prvih
koraka vezanih za fiziko vaspitanje i aktivnost. Njihov Slika 1. Klijent/server arhitektura informacionog
razvoj kroz dugi niz godina, sportski pa i drugi rezultati, sistema Sportskog centra "air"
uea na takmienjima, pohvale i medalje, prate se na
4. PRAVCI DALJEG RAZVOJA
sistematski nain korienjem integrisanog informacionog
sistema i elektronskim zapisom. Koncept integrisanog
Proces uvoenja novih informacionih sistema, kao i
informacionog sistema podrazumeva unos informacija na
zamena starih, praena je razliitim vrstama problema.
mestu njihovog nastajanja. U tu svrhu, uptrebljava se PDA
Rukovodstvo Sportskog centra izvrilo je analizu moguih
(Personal Data Aquisition) raunarski ureaj za daljinski
problema i plan njihovog prevazilaenja. Pokazalo se da su
pristup informacionom sistemu. Njima se trenani i
dominantna dva problema: obezbeivanje potrebnih
takmiarski rezultati unose neposredno pored sportskog
finansijskih sredstava i izrada posebnih podsistema
terena, dobijaju izvetaji i softicirane analize postignutih
Integrisanog informacionog sistema za pokrivanje specifinih
rezultata.
procesa u Centru, objanjenih u ovom radu.
Poseban zadatak i specifinost Integrisanog
Preraspodela malih budetskih finansijskih sredstava
informacionog sistema sportskog kompleksa "air" je
usporava dalji razvoj informacionog sistema. Plan hitne
povezivanje njegove baze podataka sa bazom podataka
rekonstrukcije, pre svega krova, a onda i itave Hale air [8]
Zdravstvenog informacionog sistema. To je preduslov da se
uslovio je reviziju projekta implementacije integrisanog
rezultati sistematskih pregleda sportista u sportskim
informacionog sistema. Nadostatak sredstava navodi na
ambulantama slivaju u "elektronski karton pacijenata" u
primenu novih pristupa u implementaciji informaciojnih
jedinstveni ZIS drave, isto kao i rezultati specijalistikih
sistema koji se pokazuju kao efikasniji i znatno jeftiniji. To
pregleda. Time e sve informacije o zdravstvenom stanju
su usluge hosting-a i outsourcing-a.
sportiste biti uvek dostupne klubskom lekaru i treneru bilo da
se nalaze na nekom od objekata Sportskog centra, bilo na
Web hosting usluga je vrsta Internet hosting servisa koji
planini na visinskim pripremama ili nekom drugom
omoguava pojedincima i organizacijama da uine svoj web
trenanom kampu 3.
sajt dostupnim putem World Wide Web-a. Web domaini su
kompanije koje pruaju prostor na serveru koji oni poseduju
Shvatajui znaaj komunikacionih tehnologija u
ili iznajmljuju za korienje od strane njihovih klijenata, kao i
implementaciji integrisanog informacionog sistema
pruanje Internet povezanosti. U praksi se, pod Web
rukovodstvo je naloilo instalaciju zatienih raunarskih
serverom, misli na grupu snanih kompjutera (rack-mounted)
komunikacija. Dva su dominantna razloga uvoenja sigurnih
koji u nizu mogu da obrazuju farmu kompjutera (web farm)
veza: dislocirani sportski objekti koji su u sastavu sportskog
[9]. Web hosting takoe moe da prui prostor u centru
kompleksa air i obaveza zatite integriteta poslovnih
podataka (Data Center) kao i povezivanje sa Internetom.
podataka i linih podataka sportista. Razmetaj sportskih
objekata Sportskog centra air, slika 1, kao i potreba za
Obim hosting usluga varira. Najosnovniji je web stranica i
ekonominim pristupom u nabavci hardverske i softverske
hosting fajlova malog obima, gde se fajlovi uitavaju preko
podrke, uslovili su organizaciju informacionog sistema
File Transfer Protocol-a (FTP) ili Web interfejsa. Datoteke se
prema izloenim principima klijent/server arhitekture.

212
obino isporuuju na Web kao to jesu ili sa malo obrade.
Mnogi Internet provajderi (ISP) nude ovu uslugu besplatno
svojim pretplatnicima. Lini Web hosting sajta je obino
besplatan, sponzorisan reklamama ili je veoma jeftin, dok je
poslovni web sajt hosting praen veim trokovima [10].
Hosting umnogome moe unaprediti poslovanje
preduzea ostvarivanjem velike utede i to na:
Kupovini skupocenog hardvera koji je potreban za
postojanje i odravanje raunarske mree u preduzeu;
Kupovini specijalnih softvera namenjenih za
funkcionisanje mrea;
Angaovanju dodatne radne snage (IT strunjaka koji
bi se bavili odravanjem mree) i slino.
Hosting raspoloivost (Hosting Uptime) se odnosi na
procenat vremena dostupnosti domaina putem Interneta.
Mnogi provajderi tvrde da obezbeuju najmanje 99,9%
raspoloivosti (otprilike do 45 minuta pauze na mesec dana,
ili manje). Pri tome se, esto, poistoveuje raspoloivost i
dostupnost u specifinim poslovnim ugovorima kojima se
definie nivo usluge (SLA Service Level Agreement). SLA
ponekad ukljuuju povraaj novca ili smanjenje trokova
ukoliko se performansni ciljevi ne ispune.
Precizne definicije outsourcing-a jo uvek nema. U
optem smislu odnosi se na dve organizacije koje ugovaraju
sporazum koji ukljuuje razmenu usluga i plaanja. Od
nedavno postoji novi nain na koji preduzee obavlja
outsource poslove sa dobavljaima van zemlje, esto nazvan
offshoring ili off-shore outsourcing. Pored toga, nekoliko
srodnih termina se pojavilo kojima se pokuavaju objasniti
razliiti aspekti sloenih odnosa izmeu privrednih
organizacija i mrea, kao to su nearshoring, multisourcing i
strateki outsourcing.
Organizacije koje primenjuju outsource (preputanje
posla) ele time da ostvare korist ili odgovore na neka od
sledeih pitanja: utede u trokovima, usredsreivanje na
osnovni biznis, prelazak sa fiksnih na varijabilne trokove,
poboljanje kvaliteta, pristup tuoj intelektualnoj svojini i
proirivanje sopstvenog iskustva i znanja, katalizator za
promene, upravljanje rizikom pa sve do poreskih olakica
[11].
Stenjeni stalnim smanjenjem investicija od strane lokalne
zajednice i pritiskom za racionalizacijom poslovanja
smanjenjem broja zaposlenih, rukovodstvo Sportskog centra
air je prepoznalo boljitak za svoju organizaciju u svakoj od
navedenih stavki koje se odnose na preputanje poslova. U
nemogunosti da formira sopstvenu slubu za implementaciju
i odravanje informacionog sistema, rukovodstvo vidi izlaz u
primeni ovog savremenog koncepta i izmetanju veine
informatikih poslova angaovanjem specijalizovanih
organizacija koje u ovom poslu nalaze i kre sebi mesto na
tritu. Potreba povezivanja na regionalnom nivou
neminovno e dovesti do masovne primene novih tendencija
u organizaciji informacionih sistema, datim u ovom radu. Na
taj nain e organizacije sa slinim poslovnim procesima, kao
to su, izmeu ostalih, sportski centri, objediniti neke delove
svoga poslovanja i time celokupno poslovanje uiniti
efikasnijim i jeftinijim.
213
5. ZAKLJUAK
U radu je pokazana neophodnost primene informaciono
komunikacionih tehnologija u savremenom poslovanju svih
drutvenih subjekata. Posebno je istaknuta potreba primene
ovih tehnologija u efikasnom poslovanju sportskih objekata
sa ciljem obezbeenja kontinuiranog i kvalitetnog trenanog
procesa sportista. Objanjena je potreba upravljanja svim
poslovnim procesima u sportskim centrima, ali i voenju
brige o sportistima kroz elektronski sportski karton.
Prikazani su dosadanji rezultati Sportskog centra air u
implementaciji integrisanog informacionog sistema baziranog
na klijent/server arhitekturi. Razmatrana je neminovnost
primene najnovijih tendencija tipa hosting i outsorcing u cilju
jeftinije i efikasnije organizacije informacionih sistema.
Predvia se de e regionalno povezivanje organizacija slinih
predmeta poslovanja pospeiti primenu izloenih koncepata.
LITERATURA
[1] http://www.saga-infotech.net/viewPage.do?ID=23
[2] Nikoli, M., Nikoli, Z., Ignjatovi, B. Bogojevi, D.,
Radojevi, D., "Bezbedne raunarske komunikacije kao
preduslov uspenog poslovanja Sportskog centra
"air"", Infoteh, Jahorina, Vol. 9, Ref. E-VI-5, str. 836-
840, mart 2010.
[3] Ignjatovi, B., Bogojevi, D. Radojevi, D., Nikoli, Z.,
Nikoli, M., "Application of Informatics and
Communication Technologies as a Precondition for
Optimal Preparation of Athletic Adolescents", Fizika
kultura (Skopje), International Journal, Reiew for
Scientific and Professional Issues of Phisical Culture,
UDK 796, ISSN 0350-3836, Year 37, No. 2, pp. 57-60,
Skopje, 2009.
[4] Secure Connections for the Distributed Enterprise,
http://www.cisco.com/en/US/netsol/ns340/ns394/ns171/
ns142/index.html
[5] Kajan, E., Otvoreni sistemi Koncepti, Komponente i
Aplikacije za budunost, Prosveta, Ni, 1994.
[6] Pavievi, V., "Klijent server arhitektura i baze
podataka u klijent/server okruenju", IV Potansko
savetovanje - Tehnoloka budunost pote, Zlatibor, jun
1998.
[7] Sistem Avizo, Modul Odravanje, http://www.saga-
infotech.net/viewPage.do?ID=419
[8] http://www.sccair.rs/
[9] Benefiting From Focus and Flexibility, Economist
Intelligence Unit,
http://www.sap.com/services/pdf/07_10_EIU_IT_Outsou
rcing.pdf
[10] http://www.websajtovi.net/tag/sta-je-web-hosting/
[11] http://en.wikipedia.org/wiki/Outsourcing
 Informacione tehnologije IT'11

PRENOS MULTIMEDIJALNIH PODATAKA U BEINIM SENZORSKIM MREAMA

TRANSFER MULTIMEDIA DATA IN WIRELESS SENSOR NETWORK
Mirko Kosanovi, Visoka Tehnika skola strukovnih studija u Niu

Sadraj Beine Senzorske Mree (BSM) postale su zadnjih godina veoma efikasno sredstvo za
reavanje mnogih problema koji mue oveanstvo. Sve vei razvoj mikro elektro-mehanikih
sistema kao i veliki prodor beinih komunikacija, koje zbog svoje cene i jednostavnosti primene
preuzimaju primat na polju komunikacija, omoguile su da se sa BSM reavaju mnogi sloeni
problemi. Sa druge strane dostupnost jeftinih hardverskih ureaja, kao to su CMOS kamere i
mikrofoni, doprinele su razvoju beinih multimedijalnih senzorskih mrea (BMSM). Meutim,
potreba da prenesemo veliku koliinu podataka od senzorskih vorova do osnovne bazne stanice,
zbog ogranienog propusnog opsega kao i limitirane potronje elektrine energije u vieskokovitoj
beinoj komunikaciji, predstavlja osnovni problem koji treba reiti. U ovom radu dajemo
obuhvatan opis problema, principa i standarda koji su vani kod prenosa multimedijalnih
informacija kod aplikacija kao to su: real-time prenos multimedijalnih podataka, video
konferencija, nadzor objekata, prislukivanje i td.
Abstract Wireless sensor networks (WSN) has become in recent years, the most efficient tool for
solving many humanity problems. The increasing development of Micro Electro-Mechanical
Systems (MEMS) and a large penetration of wireless communication, which because of its price
and ease of use take the lead in the field of communications, have enabled to solve the BSM many
complex problems. On the other hand the availability of inexpensive hardware devices such as
CMOS cameras and microphones, have contributed to the development of Wireless Multimedia
Sensor Networks (WMSN). However, the need to transfer large amounts of data from sensor nodes
to the primary base station, due to limited bandwidth and limited power consumption in multi hop
wireless communication, is a major problem to be solved. In this paper, we give a comprehensive
description of the problem, principles and standards that are important for transmission of
multimedia information in applications such as real-time multimedia streaming, video
conferencing, and CCTV, surveillance, and so on.

1. UVOD na prenos multimedijalnih podataka, sa posebnim osvrtom na

Zadnjih godina svedoci smo jako intezivnog razvoja
beinih senzorskih mrea (BSM), koje predstavljaju jedan
neiscrpan izvor razliitih informacija koje je potrebno
prikupiti, obraditi i meusobno razmeniti. U poetku, zbog
velikih ogranienja, pre svega u veliini i raunarskim
resursima, izvori tih informacija, senzorski vorovi (S), bili
su veoma jednostavni u svojoj konstrukciji, pa samim tim i
skromni u svojim mogunostima. Zato su i sve prikupljene
informacije bile tipa on/off ili pak informacije koje nisu
zahtevale neku veliku raunarsku obradu kao i prenos velike
koliine podataka. Meutim, zbog svoje velike
primenljivosti na nepristupanim terenima kao i zbog male
cene, one su nale veliku primenu u mnogim aplikacijama
[1]. Dalji razvoj hardvera, tj. senzorske tehnologije, doprineo
je da S postaju sve sloeniji, sa znatno veom raunarskom
snagom, a samim tim i znatno veim mogunostima. Sa
druge strane, neposredni izvori podataka, sami senzori,
postajali su sve sposobniji da detektuju i prenesu realne
dogaaje iz prirode sa mnogo veom prirodnom rezolucijom
skeniranja. Vie se njima ne detektuju samo jednostavni
podaci koje senzori oitavaju: temperatura, vlanost, pritisak,
prisustvo i td., ve i mnogi multimedijalni podaci kao slika,
zvuk i video. Sve su ovo bili osnovni preduslovi da zadnjih
godina doe do intezivnog razvoja BMSM koje su znatno
proirile mogunost primene ove tehnike i ine je jako
primenljivom za reavanje mnogih problema [2]. U nastavku
rada, u poglavlju 2 prikazani su osnovni parametri po kojima
se ove mree znatno razlikuju od klasinih BSM. Sledee
poglavlje ukazuje neke od glavnih karakteristika koje utiu
one osobine koje bi jedan mreni protokol trebalo da
zadovolji. etvrto poglavlje zakljuuje ovaj rad.
2. OSOBINE BMSM
BMSM se po svojim karakteristikama ne razlikuju mnogo
od standardnih BSM. Meutim, postoje neke razlike na koje
treba ukazati jer one oteavaju primenu mrenih protokola
koji su razvijeni specijalno za BSM. Tu pre svega mislimo na
neke dodatne uslove koje bi trebalo ispuniti kako bi prenos
multimedijalnih podataka bio uspean. Svi ti uslovi proizilaze
iz prirode podataka koji se alju a koji prvenstveno zahtevaju:
sloenije, tkz. pametne senzore za prikupljanje podataka,
znatno vei propusni opseg komunikacionog kanala zbog
koliine podataka koji se alju, znatno stroe specifine QoS
zahteve koji zavise od aplikacije, kao i znatno veu energiju
za prenos tih podataka. Posmatrajui gore navedene uslove
vidimo da su oni i kod klasinih BSM bili kritini. Kako su
sada ti uslovi ovde jo stroi i zahtevniji, jasno je da
projektovanje jedne aplikacije za BMSM predstavlja znatno
vei izazov. Kako je S najmanja jedinica u BSM, od koje
sve polazi, potrebno je prvo u njoj obezbediti potrebne
resurse, kako bi ona imala uslove da gore pomenute zahteve
ostvari. U stvari, multimedijalni senzorski vor (MS), ne
razlikuje se mnogo od standardnog S. On se sastoji od
nekoliko osnovnih jedinica (slika 1.): senzorske, procesorske,
komunikacione, memorijske, jedinice za napajanje, jedinice
za koordinaciju i mobilne jedinice. Shodno ovoj podeli
mogue je i potrebne resurse za prenos multimedijalnih

214
podataka podeliti na etiri velike grupe i to: hardverski,
komunikacioni, softverski i energetski resursi.
Sistem za odre djivanje prostorne
lokacije senzorskog vora Mobilizator
Sistem za sinhronizaciju Upravljanje servo motorima
Sistem za kontrolu kretanja
Procesorska jedinica Senzorska jedinica
Memorija za
Senzori
operativni sistem
video,audio
Aktuatori
Memorija za
aplikaciju CPU
Memorija za
podatke A/D konv. D/A konv.
Komunikaciona jedinica Jedinica napajanja
(radio, infracrvena ili opti cka ) DPM-DynamicPowerManagem.
Komunikacioni bafer DVS-Dynamic Voltage Scaling
Energy harvesting
Slika 1. Multimedijalni senzorski vor (MS)
1. Hardverski resursi zbog poveanog obima podataka
koji se ovde prikupljaju, oigledno je da je potrebno poveati
gotovo sve raunarske resurse u MS. To se pre svega odnosi
na senzorsku i procesorsku jedinicu. Senzorska jedinica kod
MS se sastoji od dva podsistema: sloenog senzora (CCD
kamera, mirkofon ili skalarni senzor) i analogno/digitalnog
pretvaraa (ADC). Uloga ADC je da analogne signale koji
predstavljaju realan odraz posmatrane pojave, pretvori u
odgovarajue digitalne signale i iste prenese procesorskoj
jedinici. Procesorska jedinica predstavlja srce svakog MS-a
jer upravlja svim ostalim delovima i koordinira njihov rad.
Pred njom je sada veoma ozbiljan zadatak, da od velike
koliine podataka koji dolaze do nje, izvri njihovo
preraunavanje, saimanje i pripremu za slanje. Zato se u
BS ugrauju snaniji mikroprocesori, obino 32-bitne
arhitekture sa klokom procesiranja, kod nekih CPU-a, veim i
od 100MHz, kako bi uspeno i na vreme izvrili navedene
poslove. Loa strana ovakvih procesora je poveana potronja
energije, pa se kod izbora odgovarajueg procesora mora
povesti rauna i ovoj komponenti. Meu poznatijim
procesorima koji se ugrauju u MS spadaju: MSP430, Intel
Strong ARM RISC, Xscale PXA-255 ili SAMSUNG
S3C44B0X RISC procesori [3].
Koliina podataka koje MS prihvataju i prosleuju u
MBSM je znatno vea. Dok su kod klasinih BSM ti podaci
bili u rangu od nekoliko byte-a, ovde je to od nekoliko
desetina kB, pa i vie, i to za samo jedan okvir (frame). Samo
po sebi namee se zadatak da se ta velika koliina, koja
poseduje veliki broj redudantnih podataka, svede na najmanju
moguu meru, kako bi se broj paketa koji se prenosi bio
minimalan. Da bi to uradili, potrebno je da se oni prethodno
upamte u memoriji MS, kako bi mogli da budu analizirani, i
doneta odluka da li da se odbace ili komprimuju i alju dalje.
Sa druge strane kako svaki vor ima ulogu usmerivaa/rutera
paketa, potrebno je da se u njemu odvoji odgovarajui
memorijski prostor za tabele i bafere u kojima e se pamtiti
rute kao i paketi koji su primljeni i preusmereni. Jasno je da
se ovde javlja potreba za znato veim baferima u odnosu na
S, jer je i koliina informacije vea. Samim tim potreba za
znatno veim memorijskim prostorom kod MS je oigledna.
esti su zahtevi da MS poseduju i koordinacionu
jedinicu ija je osnovna namena da uskladi rad razliitih
mrenih ureaja tj. da sinhronie rad mree kao i da u
215
svakom trenutku locira taan poloaj MS. Suprotno od
standardnih BSM kod kojih nam identifikacija i lokacija S
nije bila toliko vana, kod BMSM to je jako vano. Za veinu
algoritama za procesiranje video/audio informacije jako je
vano da se zna tana lokacija kao i orjentacija video/audio
senzora. Ova informacija koristi se u procesu kalibracije
kamera, to nam omoguuje i ubrzava kvalitetno
prepoznavanja objekta, jer tada ne moramo da koristimo
sloene transformacione procese za to [4]. Pored toga ova
informacija je jako vana sa gledita usmeravanja podataka i
utede energije jer omoguava programiranu/kontrolisanu
snagu RF modula kod slanja podataka.
2. Softverski resursi - Multimedijalni senzori generiu
veliki broj podataka u jedinici vremena. Na primer: ukoliko
koristimo frekfenciju semplovanja od 8,192 KHz i 8 bitova
po uzorku, a elimo da prenesemo samo 5 sekundi audio
informacije, bie nam potrebno oko 40 KB podataka. Imajui
u vidu da je veliina standardne (payload) poruke kod
TinyOS operativnog sistema 29 byte, to znai da preko 1400
poruka moramo da poaljemo za samo 5 sekundi audio
informacije. Kako veina MS nije u stanju da sve te podatke
poalje istom brzinom kojom oni dolaze, potrebno je te
podatke negde sauvati. Sa druge strane, nije potrebno sve
primljene podatke i proslediti ka nadreenom MS. Sa
gledita komunikacije i potronje el.energije znatno je
efikasnije da se dobijeni podaci prvo analiziraju i
komprimuju, pa tek onda proslede. Na taj nain znatno
moemo da smanjimo koliinu podataka koji se prosleuju,
jer spreavamo slanje redudantnih ili nepotrebnih podataka.
Tradicionalna tehnika kod emitovanja video signala, da se
informacija jednom kodira i vie puta dekodira, primenjuje se
i ovde. Tako se najvie koriste standardne ISO MPEG eme
kodiranja kao H.263 i H.264 (poznate kao MPEG-4) [2]. Da
bi smanjio koliinu podataka koje alje, MS moe da izvri
i njihovo rangiranje po vanosti. Na primer, ukoliko imamo
neku aplikaciju koja prati kretanje nekog objekta, potpuno je
nepotrebno da se poalju podaci koji u pozadini nepotrebno
optereuju sliku koja se alje. Oni se mogu jako
komprimovati sa velikim gubicima ili pak i potpuno odbaciti.
Ovde treba uzeti u obzir i neophodni memorijski prostor koji
je potreban za obavljanje dodatne funkcije koju imaju S u
multi-hop beinoj topologiji, a to je usmeravanje podataka.
Kako ove tehnike pored procesorske snage zahtevaju i veu
upotrebu memorijske jedinice, neophodan je znatno sloeniji
sistemski softver tj. odgovarajui operativni sistem, koji e
uspeno reiti sve te sloene zadatke. Vie operativnih
sistema razvijeni su za BSM kao TinyOS, Contiki, Mantis,
SOS i td., ali ni jedan od njih ne zadovoljava u potpunosti
sloene zahteve jedne BMSM.
3. Komunikacioni resursi Jedinica za komunikaciju
predstavlja glavni interfejs MS sa realnim svetom i sastoji
se od RF modula i sloenog komunikacionog softvera. Kako
se ovde sada prenose znatno vee koliine podataka, kao i
potrebe da komuniciraju sa razliitim subjektima, ovaj deo
postaje kljuni faktor u odreivanju kvaliteta i pouzdanosti.
Verovatno e u budunosti ovaj deo pretrpeti i najvei razvoj
u pogledu: sistemskog softvera, komunikacionih protokola i
razvoja srednjeg sloja koji e omoguiti standardnu klijent-
server komunikaciju izmeu subjekata u mrei.
Jo jedna bitna osobina ovih mrea koja mora da bude
zadovoljena su real-time performanse. Veina aplikacija u
BMSM zahtevaju da detektuju i prenesu real-time podatke od
izvornog S pa do krajnje destinacije-korisnika. To znai da
postoje stroge granice dozvoljenog maksimalnog kanjenja
primljenih podataka. Sa gledita velikih ogranienja BMSM
u pogledu komunikacionih uslova[5],kao to su vieskokovita
topologija, uski propusni opseg, asimetrine veze i jako
osetljiva komunikacija koja je podlona mnogim grekama,
veoma je teko zadovoljiti ovu karakteristiku. Na primer,
nakon detekcije nekog dogaaja, MS poinje da ubacuje
veliki broj paketa u BMSM, koji prouzrokuju jako intezivan
saobraaj, koji moe da dovede do poveanog broja pogreno
primljenih podataka. Ponovno slanje tih istih podataka tj.
retransmisija, dovodi do velikih pauza u prihvatanju i
rekonstrukciji poslatih podataka. Da bi se smanjile ove greke
mogu se koristiti standardne eme detekcije i korekcije
greaka kao to su ARQ (Atomated Repeat request) ili FEC
(Forward-Error Corection). Meutim oba ova metoda nisu
ba pogodna, jer imaju svoje nedostatke, poveano kanjenje
podataka (ARQ) i poveanu veliinu paketa (FEC). Poseban
problem predstavlja vieskokovita topologija BMSM kod
koje se podaci usmeravaju od jednog do drugog MS. Sa
gledita potronje energije to je dobro, ali se zato ovde javlja
jo jedno dodatno kanjenje, jer svaki vor u putanji treba da
primi i ponovo poalje isti podatak. to je broj S u putanji
vei to je i kanjenje vee.
Prenos velike koliine multimedijalnih podataka zahteva
znatno vei propusni opseg od onoga koji je korien kod
BSM. Dva standarda koja su na ovom polju preovladala su
IEEE 802.15.4 (250 kbit/s) i IEEE 802.11b (11Mbit/s).
Osnovna razlika izmeu njih ogleda se u pogledu broja
kanala za prenos, propusnog opsega tih kanala, tipu
modulacije kao i energetskoj potronji. Jasno je da je
potronja kod IEEE 802.11b znatno vea tako da je prosena
potronja najzastupljenijeg primopredajnika TI CC2420
(standard IEEE 802.15.4) od 17,4 do 19,7 mA, dok je kod
IEEE 802.11b ta potronja za red veliine vea i ide od 170
do 300 mA. Sigurno je da bi sa gledita MBSM najbolja
kombinacija bila ona u kojoj imamo veliki propusni opseg a
minimalnu potronju. Sa tog stanovnitva, obeavajua je
UWB (Ultra Wide Band) tehnika koja predstavlja idealan
izbor za MBSM, jer na kratkom rastojanjima od 10m,upravo
ima ove osobine [1].
4. Energetski resursi (Energy Efficienty): MS u
MBSM su jako mnogo ogranieni u pogledu potronje
elektrine energije. Ako se uzme u obzir da oni imaju
dvostruku ulogu, aktivnost veine MS je jako velika (vea
od 100 mW u aktivnom reimu rada). To se naroito odnosi
na one MS koji se nalaze u neposrednoj blizini glavnog
MS, sink-a. to su MS blii sink-u, to je i njihova
aktivnost vea, jer vea koliina podataka mora da proe kroz
njih. U takvim uslovima, nefunkcionalnost nekog od MS
moe da dovede do ozbiljnih problema u MBSM, pa ak i do
njihovog prestanka rada. I kod standardnih BSM jedinica
napajanja je predstavljala najvaniji deo a tu ulogu je
zadrala, pa i poveala ovde. Zbog znatno poveane koliine
podataka koji se alju, potronja energije ovde jo vie dolazi
do izraaja, pa je esto potrebno da MS imaju posebne,
dodatne jedinice za prikupljanje energije iz prirodnih uslova
(energy scavenging unit), kao to su solarne elije, koje
omoguuju BS dodatnu energiju, a samim tim i dui rad.
216
3. OSOBINE PRENOSA PODATAKA U BMSM
Kao to se standarni S razlikuju od MS tako se i prenos
podataka u MBSM dosta razlikuje od prenosa podataka u
standardnim BSM. Upravo zbog toga, veliki broj razvijenih
mrenih protokola za klasine BSM ovde nije upotrebljiv ili
zahteva odreene izmene. Osnovna razlika ogleda se u tome
da su veina protokola razvijenih za BSM fokusirani na
smanjenu energetsku potronju (low-power) svih S u mrei,
jer je protok podataka u ovakvim mreama jako mali. Za
razliku od njih, protokoli u MBSM, pored ovog uslova
(energy-efficienty), suoavaju se sa jo dva nova dodatna
problema koje treba da ree: znatno uvean intezitet
saobraaja i potreba za veim kvalitetom komunikacije
(QoS). Ako se pri tome zna, da je beina sredina poznata
kao sredina sa velikim procentom greaka u prenosu (do
70%), jasno je da pouzdan i efikasan prenos ovakvih
podataka predstavlja jako sloen problem [6]. Naveemo
nekoliko karakteristinih parametara po kojima se prenos
podataka u MBSM razlikuje od klasinih BSM.
Poveani broj paketa pored znatno poveane koliine
podataka koje ove mree treba da prenesu, javlja se problem i
u brzini kojom se ti podaci alju. Tako, dok je kod BSM ta
brzina slanja reda 40Kb/s, ovde nam je za slanje audio
signala potrebno min. 64 Kb/s, a za slanje video signala min.
500 Kb/s [2]. Imajui u vidu da su paketi koji se alju sa tim
podacima ogranieni na 30-tak bajtova, jasno je da je broj
paketa jako veliki. Sa druge strane tu koliinu paketa dodatno
optereuju mnogi redudantni paketi koji stiu od ostalih BS.
Taj intezitet saobraaja raste sa pribliavanjem sink-u, jer se
tu sakupljaju svi podaci koji dolaze od perifernih S.
Poseban problem reavanju ovog problema predstavlja
razliiti intezitet saobraaja koji se moe klasifikovati na
periodian ili dogaajem izazvan (event driven). Ovde se radi
o saobraaju koji postaje jako intezivan samo kada se dogodi
neka promena u nadgledanom regionu. Sve ostalo vreme
intezitet je jako mali tj. gotovo da ga i nema. Zbog prirode
BMSM-a, u trenutku detekcije promene javlja se veliki broj
redudantnih podataka. To proizilazi iz injenice da veliki broj
MS mogu da detektuju isti dogaaj. Za uspeno reavanje
ovog problema potrebno je razviti vie algoritama koji e
doprineti: efektivnoj selekciji posmatranog dogaaja i
eliminaciji redudantnih podataka, detekciji i otklanjanju
zaguenja u saobraaju, izbegavanju zaguenja kao i kontroli
gustine saobraaja u MBSM-u. Veina od ovih algoritama
zasnivaju svoja reenja na kontroli iskorienosti bafera u
BS, kao i na kontroli frekvencije/brzine slanja podataka
(ACC-Active Congestion Control) [6].
Stepen pouzdanog prenosa paketa u veini sluajeva
kod BSM-a, stepen pouzdanog (reability) prenosa podataka
nije bio veliki. To je proizalo iz injenice da neke aplikacije
kod BSM nisu zahtevale da se svaki paket primi. Bilo je
dovoljno da se primi samo jedan ispravan paket od jednog S
iz nekog regiona, a ne od svih, jer veinom su oni davali istu
ili slinu informaciju. To nam je davalo veu slobodu u
razvoju mrenih protokola za BSM. Meutim kod MBSM to
nije sluaj, jer zbog prirode informacija koje ove mree
prenose, mora da se obezbediti potpuno pouzdan prenos, to
ih po ovoj karakteristici jako pribliava standadnim ianim
mreama. Sa druge strane meutim, svi multimedijalni
podaci, slike, video ili audio informacije, sastoje se od
podataka koji imaju razliite standarde za siguran prenos
podataka. Da bi se postigla brzina prenosa multimedijalnih
informacija koja je ranije opisana, ne alju se svi podaci od
kojih se ta informacija sastoji. alju se samo pojedini okviri
koji sadre neke delove te informacije, dok se ostatak
informacije dobija preko razliitih metoda interpolacije u
samom odreditu tj. sink-u. Tako na primer jako je opasno da
se u prenosu izgube ROI (Region Of Interest) podaci kod
JPEG2000 ili I-frame kod MPEG kompresije [2]. Ukoliko se
to desi nepovratno smo izgubili i informaciju koja se prenosi
jer nam tada ni jedna interpolaciona metoda ne moe pomoi.
Kod standarnih BSM-a koriena su dva metoda za reavanje
ovog problema: HtH (Hop-to-Hop) i EtE (End-to-End). HtH
metod je ovde pokazao bolje rezultate u odnosu na
tradicionalni EtE mehanizam, jer se na taj nain smanjuje
gustina saobraaja a samim tim i uteda potronje je vea.
Meutim, zbog velikog broja paketa od kojih se sastoji
informacija kod BMSM bolje rezultate pokazale su
kombinacije oba ova metoda [7]. Naime, ako se koristi samo
HtH metod moe doi do nepotrebnog uveanja inteziteta
saobraaja a da se informacija nikada ne prenese do odredita
tj sink-a.
Viestruki putevi Jedna od mogunosti koju imamo na
raspolaganju za poveanje brzine slanja, je da se paketi alju
razliitim rutama. Naveemo samo nekoliko razloga koja
preporuuju ovakav nain slanja podataka i to: a.) podela
velikih a neophodnih podataka (I-frame ili ROI podatak) na
manje delove koji e moi da stanu u limitirane resurse-
bafere prolaznih MS. b.) vei broj razliitih kanala po
kojima se podaci alju. Ako bi se podaci slali samo po
jednom putu, mi ne bi smo mogli da dobijemo u realnom
vremenu dovoljno podataka da bi imali kontinualnu
informaciju o posmatranom dogaaju. c.) veliki broj razliitih
puteva doprinosi i sigurnijem i pouzdanijem prenosu. Kako
su ove mree jako podlone grekama, kao i promenama,
esto se deava da pojedini putevi kojima idu podaci otkau
ili su oteani. U takvim uslovima, zbog prirode
multimedijalnih podataka, od bitnog znaaja je da se pojedini
paketi usmere drugim putevima, kako bi informacija u real-
time reimu stigla do sink-a. d.) ravnomernije optereenje
rada svih BS u mrei. U sluaju konstantnog optereenja
jednog puta, zbog limitiranih energetskih kapaciteta MS,
veoma brzo e neki od njih otkazati rad. Ravnomernije
balansiranje moe znatno da doprinese duem i pouzdanijem
radu mree [8]. Vieskokovita toplogija MBSM omoguuje
nam da od izvornog do odredinog MS imamo vie
razliitih puteva po kojima moemo da aljemo podatke.
Meutim ovakav nain prenosa u BSM teko je ostvarljiv pre
svega zbog poveane potronje energije kao i zbog
zahtevanja EtE mehanizma potvrde prijema informacije.
Veliina paketa u veini aplikacija, komunikacija u
MBSM-u se sastoji od velikog broja paketa koje je potrebno
poslati za samo jednu informaciju - frame. Veliina tih paketa
ograniena je kako primenjenim operativnim sistemom tako i
veliinom bafera primo/predajnika. Tako kod TinyOS, koji je
postao gotovo standard kod primene u BSM, za komunikaciju
izmeu S-ova koristi se struktura message_t. Kod nje je
standardna veliina korisnih podataka 28 byte a veliina
zaglavlja 11 byte. Sa druge strane kod komunikacionog ipa
CC2420, standard IEEE 802.15.4 max.veliina paketa je 128
byte. U oba sluaja ove veliine mogu se programski menjati
[9]. Imajui u vidu da standardni paket koji se alje zauzima
od 28-110 byte korisnih (payload) podataka, (message_t kod
217
TinyOS), ispada da je broj paketa koje treba poslati za samo
jednu sliku jako veliki i prelazi cifru od preko hiljadu paketa.
Kako se u tim paketima najee nalazi veoma mali broj
korisnih podataka u odnosu na podatke koji se odnose na
header i metadata (28/18), od velikog je znaaja da se ti
nekorisni podaci smanje na najmanju moguu meru.
Osnovnu ulogu u tome treba da odigra razvoj novih
transportnih protokola namenjenih multimedijalnom prenosu
informacija, koji bi trebalo da smanje koliinu podataka koji
se alju za header i metadata [10].
4. ZAKLJUAK
Prenos multimedialnih podataka u sredinama koje su
podlone velikom broju greaka predstavlja jako sloeni
problem. Kada se tome doda jako siromani resursi MS
problem se jo vie komplikuje. Jako sloena priroda, kao i
nepredvidljivi uslovi u kojima rade MBSM, jo vie
oteavaju i komplikuju razvoj i primenu ovakvog prenosa.
Ba zbog toga, ova tema je jako zainteresovala mnoge
istraivae i trenutno predstavlja jedno od najistraivanijih
podruja u BSM. Ovim radom pokuano je da se grupiu svi
problemi i parametri o kojima treba voditi rauna kod ovog
prenosa, kako bi se pomoglo u daljem razvoju jednog
efikasnog protokola za prenos multimedijalnih podataka.
LITERATURA
[1] I.F.Akyildiz, M.C.Vuran, O.B.Akan, W.Su, Wireless
Sensor Networks: A Survey Revisited, Computer
Networks Journal (Elsevier Science), Vol.38,Mart 2004.
[2] I.F.Akyildiz, T.Melodia, K.R.Chowdhury,Wireless
Multimedia Sensor Networks: Applications and
Testbeds, Proceeding of the IEEE, Vol.96, No.10, 2008
[3] S.Misra,M.Reisslein,G.Xue, A Survey of Multimedia
Streaming in WSN, http://www.public.asu.edu/
~ssatyaja/papers/ieee_survey.pdf, poseen 20.10.2010
[4] S.Soro, W.Heinzelman,A survey on Visual Sensor
Networks, Advances in Multimedia, Volume 2009
[5] J.Jones, M.Atiquzzaman, Transport Protocols for
WSN: State-of-the-Art and Future Directions,
International Journal of Distribut.Senzor Networks, 2007
[6] M.Kosanovi, ``Karakteristike transportnih protokola u
multimedijalnim beinim senzorskim mreama``, YU
INFO 2010, Kopaonik 03-06.03.2010
[7] E.Gurses, O.B.Akan, Multimedia Communication in
WSN,http://metalab.uniten.edu.my/~norazizah/RESEA
RCH PAPER WIRELESS SENSOR NETWORK/
multimedia comm in wsn.pdf, poseen 20.12.2010
[8] Z.Li, S.Mao, S.Panwar, The Case for Multipath
Multimedia Transport over Wireless Ad Hoc
Networks,http://catt.poly.edu/~panwar/publications/Th
e case for multipath multimedia transport in wireless ad
hoc networks.pdf, poseen 20.12.2010
[9] P.Levis, TEP 111, message_t, http://www.tinyos.net
/tinyos-2.x/doc/html/tep111.html, poseen 20.12.2010
[10] M.Kosanovi, M.Stojev, Reliable Transport Protocol
with multi address sensor nodes, INFOTEH 2010,
Jahorina 17-19.03.2010
 Informacione tehnologije IT'11

REGISTARSKI SISTEM ZA UTVRIVANJE PERFORMANSI CQ ETHERNET

KOMUTATORA IMPLEMENTIRANOG NA NETFPGA RAZVOJNOJ PLATFORMI
REGISTER SYSTEM FOR PERFORMANCE ANALYSIS OF CQ ETHERNET SWITCH
IMPLEMENTED ON THE NETFPGA PLATFORM
Nikola Ljumovi, Danilo Miovi, Milutin Radonji, Igor Radusinovi, Elektrotehniki fakultet Podgorica

Sadraj U ovom radu je prikazan nain realizacije registarskog sistema CQ Ethernet

komutatora na NetFPGA razvojnoj platformi. Registarski sistem omoguava analizu performansi
komutatora kroz komunikaciju softverskog dijela dizajna i hardverske implementacije na
NetFPGA platformi. Opisan je opti princip funkcionisanja registarskog sistema u referentnom
dizajnu kao i novorazvijeni modul koji ima zadatak, da kroz statistike prikupljenje u realnom
okruenju, prikae performanse komutacione matrice CQ Ethernet komutatora.
Abstract In this paper register system of CQ Ethernet switch implemented on the NetFPGA
platform is presented. Register system implements communication of software with hardware
design on the NetFPGA platform allowing Ethernet switch performance analysis. General
principles of reference design register system implementation are described as well as new module
developed in order to determine Ethernet switch performance in the real network enviroment.

1. UVOD Komutator je realizovan upotrebom crossbar

Usled nedostatka adekvatne hardverske platforme za
razvoj mrenih ureaja, grupa istraivaa sa Stanford
Univerziteta u SAD kreirala je 2001. godine NetFPGA
razvojnu platformu [1]. NetFPGA je jedna od prvih
hardverskih platformi za realizaciju mrenih ureaja, sa
ogromnim potencijalom za primjenu u istraivake svrhe.
Danas ova razvojna platforma okuplja znaajan broj
istraivaa i prisutna je u velikom broju akademskih i
razvojih institucija irom svijeta. NetFPGA posjeduje
reprogramabilni FPGA ip koji omoguava korisnicima
efikasno kreiranje naprednih, korisniki definisanih, mrenih
ureaja, korienjem jezika za opisivanje hardvera (Verilog)
[2]. Odsustvom ovakvog rjeenja, istraivanja u ovoj oblasti
bi bila ograniena na velike naunoistraivake laboratorije,
ili bi bila svedena na rad sa zatvorenim mrenim sistemima,
iji bi funkcionalnost i dizajn bili u potpunosti odreeni od
strane proizvoaa.
U cilju pojednostavljivanja procesa realizacije novog
mrenog ureaja, istraivai sa Stanford-a su razvili tzv.
referentnu hardversku arhitekturu [3]. Ona podrazumijeva
ve razvijene i testirane mrene sisteme, definisane u Verilog
kodu, i ima za cilj da omogui jednostavne izmjene i
nadogradnju prilikom kreiranja razliitih mrenih ureaja.
Ova arhitektura se sastoji od hardvera direktno povezanog na
primopredajne portove, hardvera za komunikaciju sa host
raunarom preko PCI interfejsa i hardverske cjeline u okviru
koje se realizuje sam mreni ureaj (cjelina za korisniki
definisanu logiku User Data Path). Autori referentne
arhitekture su posebnu panju posvetili hardverskom dizajnu
User Data Path-a u elji da naprave modularnu osnovu koja
se odlikuje velikom skalabilnou i mogunou lake funkcionalnost njegova 3 glavna hardverska modula. U
modifikacije u cilju realizacije razliitih mrenih ureaja.
Meutim, takav dizajn, iako jednostavan i skalabilan, po
pitanju performansi ne predstavlja najbolje rjeenje. Upravo
zbog te injenice i sa eljom da se dizajnira mreni ureaj
visokih performansi, autori ovog rada su kreirali potpuno
novi User Data Path u okviru kojeg je realizovana sopstvena
arhitektura Ethernet komutatora sa paralelnom obradom
frejmova sa ulaznih portova [4].
komutacione matrice sa baferima u ukrsnim takama
(Crosspoint Queued - CQ) [5, 6], ime je dat doprinos
istraivanju ovakvog dizajna mrenog ureaja. Na polju
analitikih i simulacionih istraivanja performansi ove
arhitekture u poslednje vrijeme je postignut znaajan
napredak [79]. Ipak, vanost hardverske realizacije jednog
ovakvog mrenog ureaja se ogleda upravo u injenici da e
njegovo korienje i nadogradnja dati konkretne (a ne samo
simulacione) rezultate po pitanju efikasnosti pomenute
arhitekture i performansi koje ona sa sobom donosi.
U cilju detaljne analize performansi realizovanog CQ
Ethernet komutatora neophodno je implementirati efikasan
registarski sistem za interakciju sa softverom. U okviru
referentnog dizajna istraivai sa Stanforda su kreirali
registarski sistem koji predstavlja funkcionalno odvojenu
hardversku cjelinu ija se glavna uloga ogleda u
omoguavanju softverskog pristupa hardverskim registrima.
Za razliku od referentnog dizajna User Data Path-a, koji je
potpuno promijenjen u cilju realizacije CQ Ethernet
komutatora, referentni registarski sistem predstavlja dobru
osnovu koja se vrlo efikasno moe primijeniti i u sluaju
novog komutatora. U ovom radu modifikacija referentnog
registarskog sistema se ogleda u implementaciju potpuno
novog registarskog modula. Time je omogueno efikasno
praenje rada komutatora u realnom vremenu, kroz auriranje
i prosleivanje podataka iz hardvera, na osnovu kojih e biti
mogue sprovesti detaljnu i preciznu softversku analizu
performansi ovog ureaja u razliitim uslovima rada.
U drugom poglavlju ovog rada dat je kratak opis
realizovanog CQ Ethernet komutatora sa osvrtom na
treem poglavlju je opisan registarski sistem referentnog
dizajna. Njegova modifikacija, koja se ogleda u
implementaciji novog registarskog modula za potrebe CQ
Ethernet komutatora, opisana je u etvrtom poglavlju. Na
kraju su, u petom poglavlju, date zavrne konstatacije i
zapaanja uz pregled mogunosti daljeg rada i istraivanja na
ovom polju.

218
2. HARDVERSKI DIZAJN CQ ETHERNET softvera. Svi registarski moduli (podmoduli glavnih modula
KOMUTATORA mrenog ureaja) su povezani u odvojen registarski sistem
oblika prstena (slika 2). Upravo ovakav nain povezivanja
Hardverski dizajn realizovanog Ethernet komutatora ine registarskih modula referentnog registarskog sistema u
3 modula: Lookup_table, Switching_fabric i Schedulers (slika velikoj mjeri olakava istraivaima promjenu postojeeg
1). U cilju razumijevanja toka obrade podataka vano je dizajna. Naime, bilo da se radi o dodavanju potpuno novog
pomenuti i MAC RxQ i MAC TxQ module iako nijesu dio registarskog modula u prstenu (to e ovdje biti sluaj) ili o
User Data Path-a. MAC RxQ modul vri ulazno baferovanje, modifikaciji jednog od postojeih modula referentnog
obavlja segmentaciju Ethernet frejma na 64-bitne pakete, dizajna, realizacija ostalih modula ostaje nepromijenjena.
dodaje kontrolne bitove i 64-bitno zaglavlje svakom frejmu.
Osnovna uloga Lookup_table modula se ogleda u kreiranju i
Pristup softvera hardverskim registrima je omoguen
auriranju tabele prosleivanja na osnovu koje se donosi
njihovim memorijskim mapiranjem u adresni prostor Kernel-
odluka na koji port frejm treba proslijediti. Modulom
a. Svaki registar dobija adresu u memoriji preko koje mu
Switching_fabric realizuje se komutaciona matrica koju
softver moe pristupiti. Pristupom memorijskoj lokaciji
karakteriu etiri ulaza, etiri izlaza i 16 bafera u ukrsnim
registra softver zapravo pristupa samom registru u hardveru,
takama. Ovaj modul ne vri nikakvu obradu paketa. Njegov
preko PCI interfejsa. Na ovaj nain je pojednostavljeno
zadatak je da prihvati paket, smjesti ga u odgovarajui bafer i
kreiranje softvera, jer iz perspektive softverske realizacije
oita iz istog u trenutku kada se steknu uslovi za to. Modul
registri predstavljaju lokacije u sistemskoj memoriji raunara.
Schedulers je zaduen za definisanje algoritma posluivanja
U pozadini, nakon to softver pokua da pristupi memorijskoj
bafera komutacione matrice. Za algoritam posluivanja je
lokaciji koja odgovara odreenom registru, vri se
odabran round robin. Takoe, zadatak ovog modula je da
prosleivanje tog zahtjeva preko PCI interfejsa do
obavi desegmentaciju Ethernet frejma i provjeru njegove
REGISTER BUS MASTER-a (slika 2). REGISTER BUS
ispravnosti. Frejm je validan ukoliko nijedan od 64-bitnih
MASTER je jedini od svih hardverskih modula u prstenu koji
paketa na koje je prethodno segmentiran nije odbaen. U
direktno komunicira sa raunarom. Njegov zadatak je da,
suprotnom kompletan frejm se odbacuje. Na kraju, MAC TxQ
nakon pristizanja zahtjeva od strane softvera, inicira
modul prihvata ispravni frejm, uklanja dodato zaglavlje i
registarske zahtjeve za upis ili oitavanje ka ostalim
alje ga na izlazni port.
modulima u prstenu. Registarski moduli prstena analiziraju
zahtjev i odgovaraju, ili ga prosljeuju narednom modulu
3. REGISTARSKI SISTEM ZA UTVRIVNJE
prstena. Na kraju, REGISTER BUS MASTER prima odgovor
PERFORMANSI U REFERENTNOM DIZAJNU
koji dostavlja softveru preko PCI interfejsa.
Projektovanje jednog efikasnog mrenog ureaja se ne
Da bi ovako definisan registarski sistem mogao da
zavrava hardverskom realizacijom njegovih osnovnih
funkcionie, prije sintetizacije projekta neophodno je izvriti
funkcionalnosti, ve je, uz to, vano kreirati i optimalni
njegovu konfiguraciju. Konfiguracija registarskog sistema
sistem za softverski monitoring i interakciju sa ureajem.
vri se pomou konfiguracionih XML fajlova. Glavni XML
Upravo u tom cilju, u okviru referentnog dizajna,
fajl projekta (mrenog ureaja) specificira module kojima se
implementiran je funkcionalno odvojen registarski sistem.
realizuje funkcionalnost ureaja kao i one module u okviru
Osnovni razlog formiranja registarskog sistema je
kojih e biti realizovani registarski podmoduli. Takoe, svaki
omoguavanje softverske interakcije sa ureajem u cilju
modul mrenog ureaja iji se rad eli pratiti, mora da
implementacije naprednih funkcionalnosti, praenja
posjeduje svoj konfiguracioni fajl koji, izmeu ostalog,
ispravnosti rada ureaja i kreiranja statistike na osnovu koje
navodi broj i imena registara koji su u okviru njegovog
je mogue dobiti detaljan uvid u njegove performanse.
registarskog podmodula implementirani. Registarski sistem
na bazi tih konfiguracionih fajlova alocira memoriju za svaki
Svaki modul realizovanog mrenog ureaja, sa kojim se
modul i njemu pripadajue registre. Takoe, na osnovu
eli omoguiti softverska interakcija, u sebi mora imati pomenute konfiguracije projekta vri se i automatsko
definisan podmodul registarskog sistema. Funkcija ovog kreiranje Verilog fajla sa makroima adresa registara koje za
podmodula je da u svojim registrima aurura i uva podatke njihovo pozivanje koristi REGISTER BUS MASTER. Pri
od interesa, prosleuje ih ili mijenja u zavisnosti od zahtjeva

Slika 2. Modularni tok obrade: Paketska i registarska

Slika 1. Hardverski dizajn Ethernet komutatora magistrala

219
tome, imena registara, a time i imena njihovih makroa, se
daju tako da asociraju na sadraj registra eliminiui potrebu
za pamenjem i korienjem kompleksnih adresa.
Komunikacija izmeu dva registarska modula se obavlja
posredstvom est tipova signala i to reg_req_*, reg_ack_*,
reg_rd_wr_l_*, reg_addr_*, reg_data_* i reg_src_*. Svaki
modul za komunikaciju sa svojim susjedom koristi dolazne
(in) i odlazne (out) registarske signale (slika 3). Signali
reg_req, reg_ack i reg_rd_wr_l su jednobitni, reg_src je
dvobitni, signal reg_addr sadri 23 bita dok reg_data prenosi
32 bita. Zahtjevi i odgovori registara se signaliziraju
postavljanjem signala reg_req na logiku jedinicu. Ovaj
signal ima vrijednost logike jedinice u toku samo jednog
takta. Reg_ack je logika nula kada modul generie zahtjev a
logika jedinica kada modul odgovara na zahtjev. Reg_data
signal prenosi podatke koji su smjeeni u eljenom registru.
Signal na osnovu kojeg registarski modul prstena zna da li
je zahtjev namijenjen njemu je reg_addr_in. Logiki, ovaj
signal je podijeljen na dva dijela. Njegovu vrijednost formira
REGISTER BUS MASTER, konkatenacijom makroa koji
predstavljaju identifikatore modula (module tag) i samog
registra u okviru tog modula. Dakle, kada modul primi
zahtjev on najprije provjerava modul tag. Ukoliko modul tag
odgovara tom modulu, provjerava se sam identifikator
registra. U sluaju da identifikator registra odgovara nekom
registru tog modula, modul procesuira zahtjev, dodjeljuje
traenu vrijednost signalu reg_data_out a signal reg_ack_out
postavlja na logiku jedinicu. U suprotnom, zahtjev se
prosleuje sljedeem modulu. S obzirom da svaki modul
moe generisati zahtjev, reg_src_in signal slui da
identifikuje modul koji ga je generisao. Na osnovu ove
informacije modul, koji sadri eljene informacije, zna kome
ih treba proslijediti. Da bi ovaj mehanizam mogao da
funkcionie, svaki modul mora imati jedinstvenu vrijednost
ovog signala.
4. REALIZACIJA NOVOG REGISTARSKOG
PODMODULA U OKVIRU SWITCHING_FABRIC-A
Performanse CQ Ethernet komutatora su u najveoj mjeri
odreene dizajnom komutacione matrice (switching_fabric
modula) i primijenjenim algoritmom posluivanja bafera
(schedulers modul). Od parametara poput veliine bafera u
ukrsnim takama, inteziteta i vrste dolaznog saobraaja kao i
algoritma posluivanja zavisie i performanse komutacione
matrice, a samim tim i performanse komutatora u cjelini. Ove
performanse se opisuju sa vie parametara od kojih su
najznaajniji propusnost, vjerovatnoa gubitka i srednje
kanjenje paketa. U cilju njihovog preciznog odreivanja,
modifikacijom opisane referentne registarske arhitekture
kreiran je registarski sistem CQ Ethernet komutatora. Logika
i princip funkcionisanja registarskog sistema su zadrani, dok
je u okviru switching_fabric modula implementiran potpuno
novi registarski podmodul pod nazivom sf_regs.
Realizacija ovog podmodula obezbjeuje praenje rada
komutacione matrice u realnom vremenu kroz auriranje i
prosleivanje podataka na osnovu kojih je mogue precizno
izraunati pomenute parametre za ocjenu performansi
komutatora. Pri tome, ovaj podmodul funkcionie paralelno
sa komutacionom matricom i ne utie na njen rad.
220
Slika 3. Komunikacija izmeu susjednih registarskih modula
Funkcionalnost sf_regs podmodula je realizovana
pomou 48 registara. Svakom od 16 bafera komutacione
matrice odgovaraju 3 registra i to: num_pkts_sent_to_buff
(broj pristiglih paketa), num_pkts_stored_in_buff (broj
prihvaenih paketa) i time_pkts_spent_in_buff (ukupan broj
taktova koji su svi paketi proveli ekajui u baferu).
Korienjem ova 3 podatka mogue je za svaki od bafera
izraunati propusnost (), vjerovatnou gubitka (PL) i srednje
kanjenje (T) kao:
num _ pkts _ stored _ in _ buff
(1)
num _ pkts _ sent _ to _ buff
num _ pkts _ sent _ to _ buff num _ pkts _ stored _ in _ buff
PL (2)
num _ pkts _ sent _ to _ buff
time _ pkts _ spent _ in _ a _ buff
T (3)
num _ pkts _ stored _ in _ buf
Ovo raunanje je realizovano u softveru i zasniva se na
pozivanju ranije kreiranih funkcija za oitavanje vrijednosti
registra. Pri tome, vano je napomenuti da registarski sistem
koristi 32-bitne magistrale za prenos podataka to ograniava
veliinu registara na 32 bita. Iako se u ovako definisanom
registru moe sauvati velika maksimalna vrijednost (232-1)
ona pri duem praenju saobraaja visokog intenziteta nee
biti dovoljna. U cilju prevazilaenja ovog ogranienja,
sf_regs podmodul je hardverski realizovan tako da resetuje
vrijednost registra odmah nakon njegovog oitavanja. Ovo je
realizovano korienjem beskonane while petlje u okviru
koje se ita sadraj svih 48 registara. Sabiranje vrijednosti
registara dobijenih prolascima kroz petlju se vri u softveru
kod kojeg pomenuto ogranienje ne postoji.
4.1. Hardverska realizacija sf_regs podmodula
ema implementacije sf_regs podmodula, u okviru
switching_fabric modula, je prikazana na slici 4. Sf_regs
podmodul posjeduje 6 standardnih ulaza i izlaza registarskog
sistema, koji slue za procesuiranje zahtjeva za itanjem
vrijednosti registara. Osim njih, ulazi ovog modula su i 4
etvorobitna in_wr signala koji se dovode sa ulaza
komutacione matrice, kao i 4 etvorobitna fifo_rd_en signala
i 16 depth signala koji se ovom modulu prosleuju iz same
komutacione matrice.
In_wr signali odgovaraju vrstama komutacione matrice i
signaliziraju dolazak paketa do bafera u ukrsnim takama.
Svakom baferu u redu odgovara jedan bit in_wr signala pri
emu vrijednost 1 tog bita oznaava dolazak paketa na ulaz
bafera. Na svakoj pozitivnoj ivici takta vri se pojedinana
provjera svakog bita in_wr signala. Ukoliko je vrijednost bita
logika jedinica, paket je stigao, pa se shodno tome vri
auriranje odgovarajueg num_pkts_sent_to_buff registra. Za
razliku od in_wr signala, fifo_wr_en signali su interni signali
komutacione matrice. Analogno in_wr signalima i ovdje
postoje 4 etvorobitna signala za svaku vrstu matrice pri
emu po jedan bit odgovara svakom baferu te vrste. Ti bitovi
oznaavaju upis paketa u bafer. Ukoliko je bafer pun
odgovarajui bit fifo_wr_en signala nee biti podignut na
logiku jedinicu i paket e biti odbaen. Kao i kod in_wr
signala, na pozitivnoj ivici svakog takta vri se provjera
svakog bita fifo_wr_en signala. Ukoliko je vrijednost bita
koji odgovara odreenom baferu 1, paket je upisan, pa se vri
auriranje odgovarajueg num_pkts_stored_in_buff registra.
Depth signali su takoe interni signali komutacione matrice.
Oni sadre informaciju o trenutnoj zauzetosti svakog bafera i
slue za izraunavanje ukupnog broja taktova koje su svi
paketi proveli u tom baferu. Ovo izraunavanje je realizovano
tako to se na svakoj pozitivnoj ivici takta u odgovarajui
time_pkts_spent_in_buff registar dodaje vrijednost depth
signala. Time se na jednostavan nain dobija ukupan broj
taktova koje su svi paketi proveli u baferu.
Procesuiranje zahtjeva za oitavanjem registara
realizovano je pomou prostog automata. Na poetku se
modul nalazi u stanju ekanja na zahtjev (WAIT_REG_REQ
stanje). Po pristizanju zahtjeva (reg_req_in = 1), modul
prelazi u stanje procesuiranja zahtjeva (SERVE_REQUEST).
Sf_regs vri analizu adrese registra (reg_addr_in). Ukoliko
zahtjev nije namijenjen tekuem modulu, sf_regs ga
prosleuje ka narednom modulu registarskog prstena.
Ukoliko zahtjev jeste namijenjen njemu i ukoliko je adresa
registra validna, modul prosleuje vrijednost traenog
registra i vri njegovo resetovanje. Nakon toga modul se
vraa u stanje ekanja zahtjeva WAIT_REG_REQ.
Vano je, na kraju, napomenuti da performanse
komutacione matrice nee u potpunosti definisati
performanse switch-a u cjelini, mada e znaajno uticati na
njih. Naime, ovaj switch podrazumijeva obradu podataka i
prije dolaska paketa do komutacione matrice ( Lookup_table
in_wr_0, in_data_0, in_ctrl_0
in_wr_1, in_data_1, in_ctrl_1
in_wr_2, in_data_2, in_ctrl_2
in_wr_3, in_data_3, in_ctrl_3
in_wr_0
in_wr_1
in_wr_2
in_wr_3 fifo_rd_en_0 depth_00
...fifo_rd_en_4 ...depth_33
reg_req_in
reg_ack_in
reg_rd_wr_L_in
reg_addr_in
SF_REGS
reg_data_in
out_wr_0
reg_src_in
out_data_0
out_ctrl_0
out_rdy_0
empty_0
Slika 4. Realizacija sf_regs podmodula u okviru
switching_fabric modula
MAC RxQ) i nakon nje (Schedulers, MAC TxQ) pa e i
pomenuta obrada podataka svakako usloviti odreeno
degradiranje performansi Ethernet komutatora.
5. ZAKLJUAK
Registarski sistem, predstavljen u ovom radu, omoguava
softversku interakciju sa ureajem i registrima u hardveru u
cilju analize performansi CQ Ethernet komutatora. Nain na
koji je realizovan registarski sistem u referentnom dizajnu
omoguava relativno jednostavno dodavanje novih
registarskih modula. Stoga je u ovom radu, pored referentnog
registarskog sistema, predstavljen i novorazvijeni sf_regs
modul. Opisana je hardverska realizacija modula kao i nain
na koji se auriraju vrijednosti u svakom od registara u
okviru modula. Rezultati dobijeni testiranjem dizajna u
realnom okruenju treba da pokau kako na performanse
same komutacione matrice utiu parametri kao to su vrsta i
intenzitet dolaznog saobraaja, veliina bafera u ukrsnim
takama, razliiti algoritmi posluivanja paketa. Dalji rada e
se bazirati na detaljnoj softverskoj analizi performansi
komutatora kao i na kreiranju registarskih podmodula
preostala dva modula komutatora. To e omoguiti analizu
uticaja i ove dvije hardverske cjeline na performanse
komutatora. Ove analize e predstavljati dobru osnovu za
dalja unapreenja predloenog dizajna.
LITERATURA
[1] Stanford University, NetFPGA homepage, Users Guide,
http://netfpga.stanford.edu
[2] S. Palnitkar Verilog - A Guide To Digital Design And
Synthesis, Prentice Hall, 2003.
[3] User guide, http://netfpga.org/
[4] N. Ljumovi, D. Miovi, M. Radonji, I. Radusinovi,
Realizacija CQ Ethernet komutatora na NetFPGA
SWITCHING FABRIC
razvojnoj platformi, Proc. of TELFOR 2010, Serbia,
November 2010, pp. 282-285
[5] J. vorovi, I. Radusinovi, M. Radonji, Buffering in
Crosspoint-Queued Switch, Proc. of TELFOR 2009,
Serbia, November 2009, pp. 198-201
[6] Y. Kanizo, D. Hay, I. Keslassy, The Crosspoint-
Queued Switch, Proc of IEEE Infocom 09, Brazil
2009, pp. 729-737.
[7] M. Radonjic, I. Radusinovic, "Impact of scheduling
algorithms on performance of crosspoint-queued
switch", Annals of telecommunications, to be published
out_wr_1 out_wr_2 out_wr_3
[8] M. Radonjic, I. Radusinovic, "Buffer Length Impact to
out_data_1 out_data_2 out_data_3 32x32 Crosspoint Queued Switch Performance", Proc. of
out_ctrl_1 out_ctrl_2 out_ctrl_3
out_rdy_1 out_rdy_2 out_rdy_3 ISCC 2010, Riccione, Italy, 2010, pp. 954-959.
empty_1 empty_2 empty_3
[9] M. Radonjic, I. Radusinovic, "Average Latency and Loss
Probability Analysis of Crosspoint Queued Crossbar
Switches", Proc of IEEE Elmar 2010, Zadar, 2010.
[10] Register system, http://netfpga.org/
221
 Informacione tehnologije IT'11

INORMACIONO-KOMUNIKACIONI ALATI U OBUCI POMORACA NA PRIMJERU NAVI-

TRAINER NAUTIKOG SIMULATORA
INFORMATION-COMMUNICATION TOOLS IN SEAMEN TRAINING AT THE EXAMPLAR
OF NAVI-TRAINER SIMULATOR
Sanja Bauk, Tatijana Dlaba, Fakultet za pomorstvo, Univerzitet Crne Gore

Sadraj - U radu je dat okvirni prikaz modularne structure i osnovnih funkcija navigacionog
simulatora Navi-Trainer Professional 4000 (ver. 6.42), namijenjenog obuci pomoraca. Izlistani su
zadaci instruktora, kao i mogunosti simulatora koje mu stoje na raspolaganju pri postavljanju
zadataka kandidatima. Opisani su modovi rada i alati simulatora pomou kojih kandidati mogu
uspjeno da odgovore na zadatke koje im postavlja instruktor. Na kraju rada je ukazano na
potrebu poboljanja komunikacija izmeu strunjaka iz prakse (tj. aktivnih kapetana), istraivaa
u domenu teorijske navigacije, poznavalaca informaciono-komunikacionih tehnologija i buduih
generacija pomoraca, u cilju kvalitetnije obuke pomoraca i posljedino bezbjednije navigacije.
Abstract In the paper the brief description of modular structure and basic functions of nautical
simulator Navi-Trainer Professional 4000 (ver. 6.42), devoted to the seamen training, has been
given. The instructors tasks have been listed, as well as the simulator facilities which are
awailable to the instructor in the process of the tasks formulation and their presentation to the
treinees. The working modes and simulators tools have been described, as those by which the
trainees might successfully answer to the tasks given by the instructor. At the end of the article the
need for improving communications between the experts in practical navigation (i.e. active
captains), researchers in the domain of theoretical navigation, expertcs in the field of ICT and
new generations of seamen, with the aims of achieving greater quality level of seamen training,
and ultimately much more safe navigation.

1. UVOD sistema, a u skladu sa odgovarajuim preporukama STCW2

Razvojem informaciono-komunikacionih tehnologija
(IKT) u domenu pomorske navigacije, raunari i njihova
pratea oprema, postali su sastavni dio radnog okruenja na
brodu. Nove generacije pomoraca, ue se tome kako da se
slue raunarima, kako principijelno da razumiju njihov rad,
upoznaju se sa mogunostima primijene raunara u
administrativnim poslovima na brodu, a posebno u izvoenju
to preciznije i bezbjednije navigacije. Svi IK1 sistemi (alati)
koji se danas koriste u voenju broda (navigaciji) i
odreivanju njegove pozicije, blizu su savrenstvu. Meutim,
bila bi ozbiljna greka uzeti tehnologiju za savrenu! Isto
tako, nedopustivo je ignorisati ljudsku kariku u elektronskom
navigacionom lancu akcija-reakcija. U krajnjem, kapetan
broda snosi odgovornost za sigurnost broda i bezbjednost
posade, odnosno ljudskih ivota. Dodatno, prvi oficir palube
zaduen je da bezbjedno dovede brod do odredine luke, tj.
luke pristajanja. Pored ovoga, principi navigacije su ve
vijekovima nepromjenljivi, kao i parametri koji se vezuju za
navigaciju, te se IK sistemi (alati) ovdje javljaju kao
komponenta vie, kao odreeni kvalitativni ponder nauke o
voenju broda i navigacione vjetine.
Konvencije. Namijenjen je obuci kandidata (nautiara) u
domenima kontrole voenja broda i manevrisanja. Simulator
je modularnog tipa, a u najjednostavnijoj varijanti ine ga
dvije komponente. Jedna je instruktorska stanica (slika 1), sa
raunarom-serverom i multi-monitorskim, multi-prozorskim
okruenjem u kome se postavljaju navigacioni zadaci
kandidatima, u odreenim zonama plovidbe, sa
predefinisanim navigacionim parametrima sopstvenog broda
i okruenja. Druga komponenta simulatora je stanica u kojoj
se obrazuju, odnosno, obuavaju kandidati (slika 2), a koja se
sastoji od vie displeja, sa prikazom glavnog kontrolnog
panela, radarske slike, ECDIS3-a, kao i od upravljake
konzole. Takoe, sastavni dio stanice u kojoj se obuavaju
kandidati su veliki ekrani (paneli) i projektori za to vjerniju
vizualizaciju neposrednog okruenja broda (koja ukljuuje
sistem kamera i durbina postavljenih sa svih strana broda).

2. KRATAK OPIS NAVI-TRAINER SIMULATORA

Navi-Trainer 4000 Professional simulator (ver. 4.62),

proizvoaa Transas Marine, pojavio se na tritu krajem 90-
tih godina prolog vijeka, uporedo sa komercijalizacijom
Windows-a, odnosno, preciznije, Windows NT operativnog Sl. 1. Prikaz instruktorske radne stanice
2
STCW - The Standards of Training, Certification &
1
IK skr. informaciono-komunikacioni (sistemi, alati) Watchkeeping, eng.
3
ECDIC Electronic Chart Display and Information System, eng.

222

Sl. 2. Prikaz stanice namijenjene obuci kandidata
3. ZADACI KOJE INSTRUKTOR POSTAVLJA
KANDIDATIMA
Instruktor osmiljava zadatke, odnosno, navigacione
vjebe namijenjene edukaciji, ili preciznije, obuci kandidata.
Postavlja ih na svojoj instruktorskoj stanici, a onda ih uitava
u stanicu kojom upravljaju kandidati, te potom pokree
proces simulacije. U tom pravcu, instruktor prvo mora da se
opredijeli za neko od podruja plovibe koje je pohranjeno,
obino, u vektorskoj formi u memoriji servera (Baltimore,
Dardanelles, Dover Strait, Gibraltar Strait, Great Britan
South Coast, Huston, Malakka Strait, Palma de Mallorca,
itd.), ili se pak vjeba postavlja na otvorenom moru. Nakon
izbora zone plovidbe, instruktor postavlja parametre vezane
za spoljanje faktore u odabranoj zoni: struje (brzina i
pravac); vjetar (brzina, pravac, jaina poev od bonace,
preko povjetarca, do olujnog vjetra, jaine do 11 bofora,
npr.); talase (visina, pravac); plimu (visina plimnog talasa);
vidljivost (bistrina neba, oblanost 3D vizualizacija
oblaka); maglu (intenzitet, vidljivost) i dr. Potom slijedi
unoenje sopstvenog broda kao objekta (OS own ship,
eng.) i ucrtavanje rute na mapi. Parametri rute se automatski
kreiraju. U ovom kontekstu treba napomenuti da se u
pomorskoj navigaciji plovi loksodromski po ortodromi, tj.
ortodroma se podijeli (simulacijama) na optimalan broj
meutaaka izmeu kojih se plovi u loksodromskom
(stalnom) kursu. Kod ovakve navigacije kriterijum
optimalnosti je obino minimizacija razlike ortodromske
udaljenosti izmeu krajnjih taaka i sume loksodromskih
udaljenosti izmeu svih meutaaka (ukljuujui tu i krajnje
take). Parametri rute, odnosno, optimalne putanje broda,
koji se automatski generiu su: meutake (WP- waypoints,
eng.), longituda i latituda (, ), brzina kojom se brod kree
(ovo vai za tzv. target mete, ali ne i za sopstveni brod kojim
upravljaju kanidati u svojoj stanici i kome kandidati
podeavaju brzinu), udaljenosti izmeu pojedinih
meutaaka, greke izraunavanja (XTE cross track error,
eng.), oekivano vrijeme dolaska u sljedeu taku
prekljuenja (ETA-estimated time of arrival, eng.), ugao
zakretanja broda (tj. promjena kursa) u odreenoj meutaki
i dr. Ovdje treba napomenuti i to da kandidati na ECDIS
prikazu u svojoj stanici vide sve parametre rute, ukoliko
odaberu tu opciju, kao jednu od onih koje e se prikazivati na
ECDIS-u. Sa stanovita kandidata je posebno interesantno da
raspolau informacijama o ETA i udaljenosti do sljedee
meutake, kao i informacijom o odgovarajuoj promjeni
kursa u datoj taki prekljuenja. Instruktor aktuelnu
223
saobraajnu situaciju moe da uini sloenijom, umetanjem
drugih brodova, tzv. meta (TS - target ships, eng.), npr.
velikih prekookeanskih brodova (balkovi, brodovi za
generalni teret, kontejnerski brodovi, tankeri), brodova male
obalne plovidbe, ribarskih barkaca, brzih feribota, tegljaa,
bari i sl. Takoe, instruktor kompleksnosti saobraajne
situacije moe da doprinese, da tako kaemo, unoenjem
raznih plutajuih objekata (floating objects, eng.) tipa
kontejnera, recimo, ili nekih terestrikih objekata (npr. VTS4
radarskih sistema).
Shematski prikaz zadataka koje treba da realizuje
instruktor u pripremi vjebi za kandidate koji se obuavaju,
dat je na slici 3. Shodno prikazu, instruktor, dakle, treba da
odabere zonu plovidbe, da definie meteoroloke uslove u
okruenju, da definie objekte, unese rutu sa odgovarajuim
parametrima, i na poslijetku da specficira zadatke koje
kandidati treba da rijee.
Zona plovidbe
Postavljanje
parametara
okruenja
Objekti
OS, TS i dr.
Ruta
Generisanje
parametara
rute
Zadaci
Prolaz,
sidrenje,
tegljenje, SAR
Legenda: OS sopstveni brod (brod kojim upravljaju kandidati); TS
mete (drugi brodovi); SAR5 akcije traganja i spasavanja
Sl. 3. Zadaci instruktora
Nakon definisanja objekata i drugih uslova okruenja u
kojima se navigacija odvija, od strane instruktora, kandidati
dobijaju konkretne zadatke vezane za optimalno voenje
broda u nekoj restriktivnoj zoni (izbjegavanje sudara i/ili
nasukanja), tegljenje, vezivanje (sidrenje), realizaciju akcija
traganja i spasavanja (tzv. SAR5 aktivnosti) i sl. Od
kandidata se oekuje da brzo i ispravno reaguju, a da bi to
mogli uiniti, moraju da posjeduju odreena nautika znanja
i vjetine, da su osposobljeni za timski rad, te dodatno, da su
familijarni sa radom u odgovarajuem IKT okruenju.
4. ZADACI KOJE IZVRAVAJU KANDIDATI
Kandidati koji se obuavaju na Navi-Trainer 4000
simulatoru imaju na raspolaganju radar/ARPA displej, glavni
kontrolni panel sa nekoliko razliitih on-screen prikaza
posredstvom kojih imaju pregled aktuelne saobraajne
situacije u neposrednom okruenju broda, te mogu da
4
VTS Vessel Traffic Service, eng.
5
SAR Search and Rescue Activities, eng.
manevriu i upravljaju zvunom i svjetlosnom su podaci o pravcu i brzini vjetra (u m/s). Na slici 8, dat je
signalizacijom. Pored radar/ARPA displeja i glavnog shematski prikaz broda i devet mogunosti izbora pravca
kontrolnog panela povezanog sa upravljakom konzolom osmatranja njegovog neposrednog okruenja (tj. mogunosti
(tokom kormila i ruicom mainskog telegrafa), kandidati usmjeravanja pogleda osmatranja u raznim pravcima).
raspolau i ECDIS displejom na kome mogu da prate
aktuelne parametre rute, sistemske parametre, AIS6 mete i
informacije, kurs preko dna i kroz vodu, uporedne podatke sa
magnetog i iro-kompasa i dr. (slika 4).

Glavni kontrolni
panel
Radar/ARPA ECDIS

Autopilot Azimutna karta Pilotska karta

Sl. 6. Upravljanje kormilom i potiskivaima

Signalizacija Kompasna dev. Manevrisanje

Sidrenje Kormilo Zaustavljanje

... Glavni stroj ...

...

Sl. 4. Pregled kontrolnih panela koji stoje na raspolaganju

kandidatima

Neki segmenti kontrolnog panela koji stoje na

raspolaganju kandidatima, prikazani su na slikama 5-8. Tako
je na slici 5 prikazan prozor za kontrolu pogonskog stroja
(motora), odnosno, vizualizovan mainski telegraf. U ovom Sl. 7. Prikaz azimutne karte osnovni pravac posmatranja
sluaju brod ima dva motora, tako da postoje dvije ruice (naprijed)
mainskog telegrafa, inae, izgled ovog upravljakog panela
zavisi od vrste broda kojim se upravlja na simulatoru.

Sl. 8. Kontrola pravaca osmatranja neposrednog okruenja

broda

Kod osnovnog radarskog prikaza, tj. kada radarska antena

Sl. 5. Upravljanje glavnim strojem: ruice mainskog
telegrafa (sluaj broda sa dva pogonska motora)
Na slici 6 je prikazan prozor za upravljanje kormilom
(odreivanjem strane i ugla zakretanja lista kormila), te
pramanim i krmenim potiskivaima. Slino prethodnom
sluaju, broj i raspored potiskivaa zavise od tipa broda
kojim se upravlja. Na slici 7, dat je prikaz osnovnog pravca
posmatranja sa komandnog mosta (usmjeren naprijed), sa
oznakom azimuta. U donjem lijevom uglu dati su pravac i
brzina struje (u vorovima - kt), a u donjem desnom uglu dati
normalno rotira i kada se emituju/primaju radarski signali,
omoguuje se dobijanje i prikaz standardne radarske slike
(tzv. transmit mode, eng.). Na ovakvom, najjednostavnijem
radarskom prikazu (slika 9), sopstveni brod je u centru
ekrana sa prikazom pramanice po uglom 0 (tzv. head-up
mode, eng.).
Pored podataka o poziciji sopstvenog broda, na ekranu se
obino vide podaci o brzini i pravcu vjetra, dubini ispod
kobilice, radarskim prstenovima na odreenoj udaljenosti
(radar rings, eng.) i sl. Prikazi radarske slike se, naravno,
mogu mijenjati zavisno od realnih potreba. Detaljaniji opisi
modova rada radara mogu se nai u referenci [4]. ARPA7 je
od posebnog znaaja za auto-akviziciju meta (drugih
brodova/plovnih objekata) i njima pripadnih zona,

6 7
AIS Automatic Identification System, eng. ARPA Automatic Radar Plotting Aid, eng.

224
izraunavanje aktuelne udaljenosti sopstvenog broda od
drugih brodova/plovnih objekata u blizini, kao i za
izraunavanje minimalne daljine bezbjednog prolaza (tj.
mimoilaenja) i sl. O ARPA sistemu se, kao i o radaru, vie
moe nai u referenci [4].
Sl. 9. Osnovni radarski prikaz relativnog kretanja broda
Pored centralnog upravljakog panela sa digitalnim
displejem i upravljake konzole sa kontrolnim/komandnim
dugmetima, kormilarskim tokom i ruicom mainskog
telegrafa, kao i pored radar/ARPA ureaja, kandidatima na
raspolaganju pri radu na Navi-Trainer 4000 simulatoru stoji i
ECDIS.
5. ZAKLJUAK
Iz prethodnog, okvirnog prikaza strukture i performansi
Navi-Trainer Professional 4000 nautikog simulatora, jasno
je da se radi o sofistiranom IK alatu, namijenjenom obuci
pomoraca u skladu sa aktuelnim SCTW preporukama.
Kandidati mogu da provjere svoje nautiko znanje i testiraju
svoje navigacione vjetine, kao i one vjetine vezane za
korienje informatikih alata u Windows NT okruenju, u
kome simulator radi, dakle, u virtualnoj realnosti, prije nego
to se oprobaju kao navigatori u realnim okolnostima.
Simulator radi po principu integrisanog sistema navigacionih
ureaja (IBS - integrated bridge system, eng.), obezbjeujui
pritom virtualnu redudantnost u sluaju otkaza pojedinih
ureaja, korienje standardnog korisnikog IK interfejsa,
signalizacije i alarma, akviziciju i monitoring svih
relevantnih nautikih parametara, itd. Ono to bi u domenu
korienja ovog, ili slinog simulatora, trebalo poboljati u
obuci pomoraca, jeste komunikacija izmeu iskusnih
nautiara (aktivnih kapetana), poznavalaca strukture i
performansi IK alata, strunjaka (istraivaa) u domenu
teorijske navigacije, instruktora na simulatoru i samih
kandidata. Te komunikacije su trenutno najosjetljivija karika
u lancu virtualno-stvarne edukacije i obuke buduih
pomoraca. Prisustvo iskljuivosti jednih prema drugima
strunjaka koji bi trebalo da su ukljueni u obuku novih
generacija pomoraca je glavna konica intenzivnijeg
korienja sofisticiranih simulatora na ovom polju, a time i
kvalitetnije obuke. Za oekivati je da e ovaj problem u
skorijoj budunosti biti uspjeno prevazien.

LITERATURA

[1] A. Simovi, Terestrika navigacija, 6. izdanje, kolska

Sl. 10. Dio ECDIS prikaza: elektronska karta
ECDIS pored dijela ekrana namijenjenog prikazu
elektronske karte, moe da daje informacije o ID oznakama
(brojevima) ostalih raspoloivih karata u odnosnoj kolekciji,
plan rute sa meutakama i svim relevantnim informacijama
vezanim za njih (brojevi, longitude, latitude, loksodromski
kursevi, ETA, XTE i dr.), simbole sopstvenog broda i meta
(OS, TS), primarnu i sekundarnu poziciju sopstvenog broda,
vektore kretanja: kurs preko dna (dvije strelice) i kurs kroz
vodu (jedna strelica), pozicije i vektore kretanja (sudarne
vektore) meta automatski akviziranih od strane ARPA
sistema, (budue) rezultate manevrisanja, vektore morskih
struja i slino. Vie o modovima rada i funkcijama ECDIS-a,
moe se nai u refernci [6].
knjiga, Zagreb, 2001.
[2] D. Rapovac, Englsko-srpski pomorski rjenik, Fakultet
za pomorstvo, Kotor, 2002.
[3] E. Curl, Standard Marine Navigational Vocabulary,
kolska knjiga, Zagreb, 1993.
[4] L. Tetley, D. Calcutt, Electronic Aids to Navigation, 2nd
Edition, Elsevier, Lightning Source UK, Ltd., 1988.
[5] L. Tetley, D. Calcutt, Electronic Navigation Systems, 3rd
Edition, Elsevier, Lightning Source UK, Ltd., 2004.
[6] Transas, Navi - Sailor (ver. 3.2), User Manual, 2nd
Edition, Transas Marine GB, Ltd., 2000.
[7] Transas, Navi Trainer 4000 (ver. 4.50), Navigational
Bridge, Transas Marine GB, Ltd., 2004.
[8] Transas, Navi Trainer 4000 (ver. 6.42), Instructor
Manual, Transas Marine GB, Ltd., 2007.
[9] Transas, Navi Trainer 4000 (ver. 6.42), Navigational
Bridge, Transas Marine GB, Ltd., 2007.
[10] Transas, Navi Trainer 4000 (ver. 6.42), Technical
Description and Installation Manual, Transas Marine
GB, Ltd., 2007.

225
 Informacione tehnologije IT'11

UTICAJ ROTACIJE NA OTPORNOST DIGITALNOG VODENOG IGA U SLICI

ZASNOVANOG NA SVD TRANSFORMACIJI
INFLUENCE OF ROTATION ON THE ROBUSTNESS OF SVD BASED WATERMARKING
IN PICTURE
Saa Kitanovi, Telekom Srbija IJ Vranje,
Zoran Milivojevi, Visoka tehnika kola Ni Srbija,
Zoran Stevanovi, ET Mija Stanimirovi Ni Srbija

Sadraj U ovom radu testirana je otpornost dva algoritma za utiskivanje digitalnog vodenog
iga u monohromatsku sliku, zasnovanih na SVD transformaciji, u uslovima rotacije slike. Prvi
algoritam je Liu i Tan, a drugi Mohammad. U prvom delu rada opisani su algoritmi za
utiskivanje i izdvajanje digitalnog vodenog iga. U drugom delu rada dati su rezultati testiranja u
uslovima rotacije, i komparativna analiza za oba algoritma. Rezultati su analizirani na osnovu
objektivnih i subjektivnih parametara. Kao objektivni parametri korieni su korelacioni
koeficijent rcor i PSNR (engl. peak signal-to-noise ratio), a kao subjektivni parametar vidljivosti
izdvojenog iga.
Kljune rei : Digitalni vodeni ig, SVD transformacija, rotacija.
Abstract - In this paper influence of rotation on the robustness of two SVD based watermarking
algorithm for monochromatic picture is tested. The first one is Liu and Tan algorithm, and the
second one is Mohammad algorithm. Algorithms for embedding and extracting of the watermark
are described in the first part of this work. The testing results and comparative analysis of both
algorithms, under rotation, are given in the second part of this paper. For evaluation of given
results objective and subjective parameters are used. Objective parameters were correlation
coefficient rcor and PSNR (peak signal-to-noise ratio), and subjective parameter was visibility of
extracted watermark.
Keywords : Watermark, Singular Value Decomposition, rotation.

1. UVOD vodenih igova na raznovrsne atake, primenjuju se sloeni

Savremeni nain komunikacije preko lokalnih i globalnih
raunarskih mrea, jednostavan pristup i razmena podataka,
omoguili su nelegalni pristup i reprodukciju digitalnih
informacija. Posledice su masovno krenje autorskih prava.
Zato je danas aktuelni problem iznalaenje tehnikog reenja
radi zatite autorskih prava. Jedno od najzastupljenijih
reenja sastoji se u uvoenju digitalnog vodenog iga [1].
Osnovna ideja digitalnog vodenog iga je utiskivanje
signala iga u originalni podatak (audio, slika ili video) radi
zatite autorskih prava, kontrole pristupa originalnoj
informaciji itd.. U ovom radu bie razmatano utiskivanje iga
u monohromatsku sliku. Tehnike utiskivanja iga u sliku
mogu se podeliti u razliite grupe: a) prema domenu u kome
se vri utiskivanje, b) prema vidljivosti iga i c) prema
otpornosti ili robusnosti [2] .
Utiskivanje digitalnog vodenog iga moe se realizovati
u: a) prostornom i u b) frekventnom domenu. U prostornom
domenu utiskivanje se vri direktnom modifikacijom
vrednosti piksela originalne slike, dok se u transformacionom
domenu vodeni ig utiskuje modulacijom koeficijenata
transformacije. U tu svrhu se koriste sloene transformacije
poput Diskretne Kosinusne transformacije DCT [4,5],
diskretne wavelet transformacije DWT i Singular Value
Decomposition SVD transformacije, [1-3,6-10].
Prema kriterijumu vidljivosti igovi se dele na: a) vidljive
i b) nevidljive vodene igove. Za zatitu autorskih prava
koriste se iskljuivo nevidljivi vodeni igovi.
Mogunost neovlaene eliminacije iga, u sluajevima
ataka na sliku, deli digitalne vodene igove na a) robusne i b)
slabe (fragile). Da bi se postigla vea otpornost digitalnih
algoritmi za utiskivanje i izdvajanje vodenih igova. Pod
atakom se podrazumeva dejstvo na sliku u vidu kompresije,
filtriranja, geometrijskih transformacija, superponiranja
impulsnog uma itd.. Robusni igovi se po pravilu realizuju
utiskivanjem u transformacionom domenu.
Jedna od najvanijih karakteristika digitalnog vodenog
iga za sluaj kada se on koristi za zatitu autorskih prava je
njegova robusnost. Robusnost podrazumeva da ig u slici
bude otporan na namerno ili nenamerno dejstvo na sliku. ig
ne sme da bude eliminisan iz slike bez znaajne degradacije
originalne slike. Jednostavnije reeno, sve dok je slika, posle
gore pomenutih ataka upotrebljiva, ig mora da bude sauvan
i da postoji mogunost njegovog izdvajanja iz slike.
U ovom radu analiziran je uticaj rotacije na otpornost
digitalnog vodenog iga, utisnutog u monohromatsku sliku,
prema LIU i TAN algoritmu i prema MOHAMMAD
algoritmu. Testiranje je raeno sledeom metodom:
monohromatske slike kojima je utisnut ig, po oba algoritma,
izlagane su rotaciji od 0 do 90, sa korakom od 10. Iz
rotiranih slika izdvajani su utisnuti igovi i analiziran je
njihov kvalitet. Za ocenu kvaliteta izdvojenih igova
korieni su objektivni parametri: korelacioni koeficijent rcor i
PSNR (engl. peak signal-to-noise ratio), a kao subjektivni
parametar vidljivost izdvojenog iga.
Rad je organizovan na sledei nain. Sekcija 2. opisuje
LIU i TAN i MOHAMMAD algoritam. U sekciji 3. opisan je
algoritam testiranja, rezultati i komparativna analiza
rezultata. Zakljuak je dat u sekciji 4.

226
2. ALGORITMI UTISKIVANJA I IZDVAJANJA gde predstavlja faktor utiskivanja iga.
IGA
Korak 3 : Slika sa igom se dobija kao:
U ovom radu su korieni sledei algoritmi utiskivanja i
izdvajanja digitalnog vodenog iga: algoritam LIU i TAN, AW U n V T
, (10)
predloen u radu [10], i algoritam MOHAMMAD, koji je
predloen u radu [3] . Algoritam izdvajanja iga iz slike sa umom AW* vri se
2.1 ALGORITAM LIU I TAN na sledei nain:

Algoritam LIU i TAN prezentovan u radu [10], za Korak 1: Izvri se SVD transformacija slike AW* :
utiskivanje iga u sliku, zasnovan na SVD transformaciji,
sastoji se u sledeem: AW* U **nV *T , (11)
Korak 1: Vri se SVD transformacija nad originalnom Korak 2: Izdvojeni ig dobija se kao:
slikom bez iga A dimenzija m x n:
W * (n * ) / . (12)
A UV T , (1)
Iz prezentovanog algoritma se vidi da je za izdvajanje
gde su Umxn, i V matrice od kojih je dijagonalna iga potrebno imati originalnu matricu .
matrica iji su elementi singularne vrednosti od A i poreani
su u opadajuem nizu a U i V su unitarne matrice. 3. ALGORITAM TESTIRANJA
Korak 2: Matrici dodaje se ig Wmxn i dobija nova Algoritam testiranja sproveden je u sledeim koracima:
matrica n: Korak 1: Primenom SVD algoritama u sliku A dodat je
vodeni ig W, sa faktorom utiskivanja =0.05 za LIU i TAN-
n W , (2)
ov algoritam i =0.01 za MOHAMMAD-ov algoritam.
gde predstavlja faktor utiskivanja iga. Korak 2: Slika se rotira, od 0 do 90, sa korakom od 10,
Korak 3: Nad matricom n se vri SVD tansformacija: Korak 3: Iz rotiranih slika se primenom SVD algoritama
T vri izdvajanje vodenih igova W*,
n U W W VW , (3)
Korak 4: Analizara se kvalitet izdvojenih igova
Korak 4: Slika sa igom se dobija kao: primenom korelacionog koeficijenta rcor i odnosom PSNR-a i
Korak 5: Na osnovu dobijenih rezultata donosi se
AW U W V T . (4)
zakljuak o robusnosti korienih algoritama, u uslovima
Algoritam izdvajanja iga iz slike AW* vri se na sledei rotacije slike. [1-3].
nain: 3.1 REZULTATI TESTIRANJA
Korak 1: Izvri se SVD transformacija slike AW* : Za testiranje algoritama koriena je slika Lena sa
* * *T
dimenzijama 512x512 (sl.1.), i ig W dimenzija 512x512
AW U * W V , (5) (sl.2.). Faktor utiskivanja vodenog iga je konstantan sa
Korak 2: Korienjem matrica UW i VW dobija se: vrednou =0.05 za LIU i TAN-ov algoritam i =0.01 za
MOHAMMAD-ov algoritam. Izabrane vrednosti faktora
* T
D * U W W VW , (6) utiskivanja za oba algoritma daju odnos PSNR-a od 45 dB.

Korak 3: Izdvojeni ig dobija se kao:

W * 1 / ( D * ) , (7)

Iz prezentovanog algoritma se vidi da je za izdvajanje

iga potrebno imati originalne matrice UW, i VW.
2.2 ALGORITAM MOHAMMAD
Algoritam MOHAMMAD prezentovan u [3], sastoji se
u sledeem:
Sl.1.Lena (512x512).
Korak 1: Vri se SVD transformacija nad originalnom
slikom bez iga A dimenzija m x n:

A UV T , (8)
Korak 2: Matrici dodaje se ig Wmxn i dobija nova
matrica n:

n W , (9)

227
 Sl.6. Izdvojeni ig MOHAMMAD nakon rotacija za 50
Sl.2.Vodeni ig.
Rezultati celokupnog testiranja prikazani su u Tabeli 1. i
Na (sl.3), prikazana je slika Lena sa utisnutim vodenim na grafikonima 1. i 2. (sl.7 i sl.8.).
igom po LIU i TAN algoritmu, a na (sl.4.) slika Lena sa
utisnutim vodenim igom po MOHAMMAD algoritmu. Tabela 1. Vrednost rcor i PSNR za LT i MOH.
rcor PSNR[dB]
LT MOH LT MOH
0 1 1 65.30 45.91
10 0.994 0.072 24.97 3.80
20 0.996 0.060 26.61 3.85
30 0.997 0.053 28.78 3.76
40 0.997 0.055 28.75 3.78
50 0.998 0.055 29.26 3.78
60 0.997 0.057 28.39 3.78
70 0.996 0.062 26.15 3.85
80 0.994 0.070 24.58 3.94
90 1 0.988 65.30 21.91
Sl.3. Lena sa vodenim igom LIU i TAN (=0.05).
1

0.9

0.8

0.7 LT
MOH
0.6
Corr2

0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

Sl.4. Lena sa vodenim igom MOHAMMAD (=0.01). 0

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Na sl.5. prikazan je izdvojen ig (LIU i TAN) posle
rotacije od 50, a na sl.6 izdvojeni ig (MOHAMMAD) posle Sl.7 Grafikon 1. Koef.kor.-rcor za LT i za MOH.
istog ataka na sliku.
70

LT
60 MOH

50
PSNR [dB]

40

30

20

10

0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Sl.5.Izdvojeni ig LIU i TAN nakon rotacija za 50.

Sl.8 Grafikon 2. Odnos PSNR-a za LT i MOH.

228
3.2 KOMPARATIVNA ANALIZA
Na osnovu dobijenih rezultata, prikazanih u tabeli 1 i na
grafikonima 1. i 2., sa sl. 7 i sl. 8, zakljuuje se da:
1) LIU i TAN algoritam pokazuje izuzetnu robusnost na
rotaciju slike (rcor>0.99, PSNR>38 dB) i praktino je
nazavistan od ugla rotacije.
2) MOHAMMAD algoritam nije otporan na rotaciju slike
za sve uglove rotacija (rcor<0.1, PSNR<5 dB).
U radu [8], autori su naveli da algoritam MOHAMMAD
predstavlja kvalitativno poboljanje LIU i TAN algoritma.
Meutim, rezultati dobijeni u ovom radu ukazuju na to da
algoritam MOHAMMAD, osim to je numeriki prostiji od
LIU i TAN algoritma, ne predstavlja nikakvo poboljanje i
nema nikakvu robusnost u odnosu na rotaciju, za razliku od
LIU i TAN algoritma.
4. ZAKLJUAK
U ovom radu izvrena je komparativna analiza robusnosti
dva SVD algoritima, za utiskivanje vodenog iga u slici, na
rotaciju slike. Analizirani su bazini SVD algoritam LIU i
TAN i algoritam MOHAMMAD, koji po tvrenju autora
predstavlja kvalitativno poboljanje LIU i TAN algoritma.
Testiranje je vreno sa rotacijama od 0 do 90, sa korakom
od 10. Kao mera za ocenu kvaliteta algoritama korieni su
korelacioni koeficijent rcor i PSNR.
Rezultati testiranja pokazuju da je LIU i TAN algoritam
izuzetno robustan (rcor>0.99, PSNR>38 dB) na rotaciju, dok
MOHAMMAD algoritam nema nikakve elemente robusnosti
(rcor<0.1, PSNR<5 dB).
LITERATURA
[1] Zoran Stevanovi, Zoran Milivojevi, Vidosav
Stojanovi : Algoritam za utiskivanje binarnog vodenog
iga zasnovan na SVD transformaciji. 17. TELFOR
2009. .
229
[2] Z. Stevanovi, Z. Milivojevi : Otpornost digitalnog
vodenog iga u slici izloenoj dejstvu impulsnog uma,
Etran 2009. .
[3] Ahmad A. Mohammad, Ali Alhaj, Sameer Shaltaf, An
improved SVD-based watermarking scheme for
protecting rightful ownership, Signal Processing 88
(2008) 2158-2180.
[4] J. Hernandez, M. Amado, F. Perez-Gonzalez, DCT-
domain watermarking techniques for still images:
detector performance analysis and a new structure,
IEEE Trans. Image Process. 9 (1) (January 2000) 55-67.
[5] W. Chu, DCT-based image watermarking using
subsampling, IEEE Trans. Multimedia 5 (1) (March
2003) 3438.
[6] C. Chang, P. Tsai, C. Lin, SVD-based digital image
watermarking scheme, Pattern Recognition Lett. 26
(2005) 15771586.
[7] E. Ganic, N. Zubair, A. Eskicioglu, An optimal
watermarking scheme based on singular value
decomposition, in: Proceedings of the IASTED
International Conference on Communication, Network,
and Information Security, 2003, pp. 8590.
[8] D. Chandra, Digital image watermarking using singular
value decomposition, in: Proceedings of the IEEE 45th
Midwest Symposium on Circuits and Systems, vol. 3,
August 2002, pp. 264267.
[9] J. Liu, X. Niu, W. Kong, Image watermarking based on
singular value decomposition, in: Proceedings of the
2006 International Conference on Intelligent Information
Hiding and Multimedia Signal Processing, Pasadena,
CA, USA, December 2006, pp. 457460.
[10] R. Liu, T. Tan, A SVD-based watermarking scheme for
protecting rightful ownership, IEEE Trans. Multimedia 4
(1) (March 2002) 121128.
 Informacione tehnologije IT'11

UTICAJ KAPACITETA BAFERA NA STRUKTURU OPTIMALNE PREDAJNE POLITIKE U

KANALU SA REJLIJEVIM FEDINGOM
EFFECT OF BUFFER CAPACITY ON STRUCTURE OF OPTIMAL TRANSMITTING
POLICY IN CHANNEL WITH RAYLEIGH FADING
Zoran Velikovi, Visoka tehnika kola, Ni
Milojko Jevtovi, Inenjerska akademija Srbije

Sadraj - U ovom radu je analiziran uticaj kapaciteta predajnog bafera mobilnog korisnika na
strukturu optimalne transmisione politike u kanalu sa Rejlijevim fedingom. Postavljeni optimizacioni
problem sa ogranienjem je transformisan u problem minimizacije dugorone srednje vrednosti
funkcije troka AC-MDP(Average Cost Markov Decision Problem). Varijacijom kapaciteta predajnog
bafera mobilnog korisnika demonstriran je znaajan uticaj kapaciteta predajnog bafera mobilnog
korisnika na strukturu optimalne politike. Sa poveanjem kapaciteta predajnog bafera smanjuje se
srednja vrednost broja odbaenih paketa ime se poveava mreni protok. Adaptivna transmisiona
politika se realizuje primenom M-QAM modulacije za svaki frejm ponaosob.
Abstract This paper analyzes the effects of mobile users buffer capacity of transmitting on the
structure of the optimal transmission policy in a channel with Rayleigh fading. Set a constrained
optimization problem is transformed into a minimization problem of long-term mean value function of
the cost AC-MDP (Average Cost Markov Decision Problem). By varying the buffer capacity of the
mobile users a significant impact on the structure of the optimal policy is demonstrated. With the
increased capacity of the transmit buffer can significantly affect the reduction in the number of
dropped packets, increasing network traffic. Adaptive transmission policy is implemented using M-
QAM modulation for each frame individually.

1. UVOD razmatran uticaj kapaciteta predajnog bafera na strukturu

optimalne predajne politike koja ima za cilj maksimizaciju
Veoma atraktivne usluge beinih komunikacionih
mrenog protoka uz ogranienje predajne snage.
mrea kao to su video konferencije, ivi radio i TV
programi, VoIP (engl. Voice over Internet Protocol),
Adaptivni algoritmi koji maksimiziraju mreni protok
telemedicina, daljinsko uenje i video striming snimljenog
beinog komunikacionog kanala sa fedingom su razmatrani u
multimedijalnog sadraja dobijaju sve vie korisnika. Iako
[2]. Transmisione politike realizovane na bazi ovih algoritama
se ove usluge mogu veoma razlikovati po mrenim
optimizovane su u odnosu na vremenski promenljive
zahtevima, njihova zajednika karakteristika je da
karakteristike komunikacionog kanala ne uzimajui u obzir
zahtevaju veliki mreni protok. Druga vana slinost ovih
kapacitet predajnog bafera mobilnih korisnika. Zajedniko
usluga je obezbeenje aplikativnog okruenja koje
razmatranje stanja predajnog bafera i kvaliteta komunikacionog
korisniku prua odgovarajui kvalitet usluge QoS (engl.
kanala na optimalnu transmisionu politiku prikazano je u radu
Quality of Service) [1]. Generalni problem kod beinih
[3]. Meutim, u [3] nije razmatran uticaj kapaciteta predajnog
mrenih arhitektura je optimizacija predajne snage uz
bafera na strukturu optimalne transmisione politike. Ovaj rad je
obezbeenje zahtevanog mrenog protoka i QoS-a. Kod
nastavak istraivanja koja su predstavljena u [4] i [5]. Uticaj
viekorisnikih beinih mrenih arhitektura osnovni
belog Gausovog uma na strukturu optimalne transmisione
problem je rasporeivanje mrenih resursa na sve
politike je prezentovan u [4], dok je CL algoritam koji
korisnike, obezbeivanje zahtevanog QoS-a i
obezbeuje zadovoljavanje zadatog QoS-a multimedijalnih
ravnopravnosti (engl. fairness). Istovremeno, korisnici
aplikacija razmatran u [5]. U ovom radu pokazano je da
mogu raspolagati heterogenom terminalnom opremom to
kapacitet predajnog bafera ima znaajan uticaj na minimizaciju
sam proces optimizacije raspodele resursa ini znatno
srednje vrednosti predajne snage mobilnog korisnika. Sa
komplikovanijim. Primena statikih modela raspodele
poveanjem kapaciteta predajnog bafera dolazi do promene
beinih mrenih resursa nije pogodna jer moe doi do
strukture optimalne transmisione politike i sniavanja srednje
pada kvaliteta usluga pri promeni multimedijalnih sadraja
vrednosti predajne snage mobilnog korisnika.
ili vremenski zavisnih karakteristika mree.
Dinamika raspodela mrenih resursa je pored ostalog
U sekciji 2 su prikazani standardizovani parametri QoS-a
neophodna u mreama ovog tipa i iz razloga mobilnosti
multimedijalnih aplikacija, dok je u sekciji 3 dat generalni
korisnika. U sluaju prelaska korisnika u oblast koju
model beinog komunikacionog sistema korienog u ovom
pokriva druga pristupna taka AP (engl. Acces Point) (ili
radu. Mreni o ptimizacioni problem je definisan u sekciji 4 i
se pronae alternativni mreni put kod ad hoc mrea),
predloeno je njegovo reenje. Numeriki reziltati dobijeni
osloboeni mreni resurs treba to pre dodeliti preostalim
simulacijom su prikazani u sekciji 5, do su zavrna razmatranja i
korisnicima. Svi nabrojani problemi zahtevaju jedinstveni
odreeni zakljuci prikazani u sekciji 6.
CL (engl. Cross Layer) optimizacioni algoritam koji mora
uzeti u obzir trenutne vrednosti mrenih parametara sa
fizikog sloja [2] i sloja voda podataka [3]. U ovom radu je

230
2. STANDARDIZACIJA KVALITETA USLUGA
MULTIMEDIJALNIH APLIKACIJA
Nezavisno od mrea u kojima se aplikuju, ITU-T je
standardizovala kljune parametre koji utiu na QoS
multimedijalnih aplikacija. Specifikacijom G.1010 ITU-T
je normirala QoS parametre iz perspektive korisnika koji
se odnose na kanjenje, varijaciju kanjenja i gubitak
informacija (paketa) [1]. Ovi parametri su svrstani u osam
kategorija prema tipu aplikacija, a obuhvataju prenos
govora, videa, slike i teksta. Tako je za konverzacioni
govor dozvoljeno kanjenje do 150 ms, varijacija kanjenja
do 1 ms, a moe se tolerisati maksimalno 3% izgubljenih
paketa. Sa druge strane, prilikom preuzimanja sadraja
Web stranica sa Interneta, moe se tolerisati kanjenje i do
4s, dok varijacija kanjenja nije ni specificirana uz
obavezan zahtev da svi paketi pristignu na odredite. Kod
beinih multimedijalnih aplikacija pored standardnog
skupa QoS-a, veoma je vaan zahtev za minimizacijom
predajne snage mobilnog korisnika. Na ovaj nain se
obezbeuje efiksano korienje baterijskog napajanja
mobilnih korisnika, odnosno produenje operativnog rada
mobilnog terminala. Veina potekoa u obezbeivanju
QoS-a kod beinih komunikacionih sistema nastaje usled
varijabilnih karakteristika prenosnog medijuma. Ovo je
posledica koncepta standardnog sedmoslojnog ISO/OSI
steka, kod koga su mreni resursi rasporeeni u sve
slojeve, a razmena podataka je obezbeena samo izmeu
susednih slojeva. Sa druge strane, optimizacija mrenih
resursa u beinim komunikacionim sistemima zahteva
zdrueno razmatranje vie mrenih ISO/OSI slojeva kako
bi se zadovoljio QoS definisan aplikacijom.
3. GENERALNI MODEL BEINOG
KOMUNIKACIONOG SISTEMA
Generalni model viekorisnikog beinog
komunikacionog sistema koji je korien u ovom radu je
prikazan na slici 1. Viekorisniki sistem se sastoji od N
korisnika koji komuniciraju beinim kanalom sa
prijemnikom. Mobilni korisnici imaju mogunost
adaptacije kodne i modulacione eme realizovane u AMC
(engl. Adaptive Modulation and Code) modulu. Prikazana
ema se moe prepoznati kod celularnih mrea gde
mobilni terminalni ureaju alju podatke baznoj stanici BS
(engl. Base Station). Istovremeno, ovaj model beinih
komunikacija odgovara beinoj raunarskoj mrei kod
koje vie mobilnih terminala alje podatke pristupnom
voru AP (eng. Access Point). Takoe, prikazani model
moe predstavljati segment ad hoc beinih mrea. Kod
beinih senzorski mrea, prikazani deo odgovara situaciji
u kojoj senzorski vorovi alju svoje podatke fuzionom
centru na obradu. Iz izloenog se moe zakljuiti da se
prikazani model moe primeniti u irokom spektru
beinih komunikacija. Vano je napomenuti da model na
slici 1 odgovara uplink scenariju kod koga je problem
optimizacije potronje mobilnih korisnika izuzetno
znaajan. Razlog ovome lei u injenici da su pristupni
vorovi AP, odnosno, bazne stanice BS, uglavnom
konektovani na distribuiranu energetsku mreu, tako da je
optimizacija njihove potronje manje znaajan problem od
optimizacije potronje mobilnih korisnika. Kod uplink
scenarija kvalitet komunikacionog kanala za sve beine
kanale moe odrediti bazna stanica, dok kod downlink
231
Slika 1. Generalni model viekorisnikog beinog
komunikacionog sistema za uplink scenario.
scenarija svaki mobilni korisnik izraunava kvalitet
komunikacionog kanala za sebe, i u sluaju da se optimizacioni
algoritam realizuje u baznoj stanici, alje ga povratnim
komunikacionim kanalom. Slini zakljuci se mogu izvesti i po
pitanju zauzetosti predajnih bafera. Kod downlink scenarija
predajni baferi su locirani u baznoj stanici, dok su kod uplink
scenarija predajni baferi locirani kod samih mobilnih korisnika.
Bez obzira na kom kraju komunikacionog kanala se raspolae
informacijama od znaaja za rad optimizacionog algoritma, one
se mogu dostaviti povratnim komunikacionim kanalom do
lokacije gde je realizovan algoritam. Zbog znaajnih razlika
izmeu uplinka i downlinka scenarija, ciljevi optimizacije
se takoe razlikuju. Optimizacija predajne snage je
interesantnija kod downlink scenarija, dok je optimizacija
protoka karakteristina kod uplink scenarija.
Model beinih predajnika podrazumeva da oni poseduju
sposobnost adaptacije parametra u, kojim se definie broj paketa
za slanje u jednom frejmu. Adaptivne mogunosti mrenog
vora potiu od protokola fizikog sloja koji obezbeuju izbor
kodne i modulacione eme u transmisionom modulu predajnika.
Generalno se pretpostavlja da beini predajnici opsluuju
razliite vrste mrenog saobraaja (1, 2, ..., N) i poseduju
razliite kapacitete predajnih bafera (B1, B2, ..., BN). Za
prikazani uplink model kanala, optimalna transmisiona
politika se odreuje za svaki vor ponaosob i realizuje se u
transmisionim modulima predajnika. U ovom radu je razmatran
osnovni optimizacioni problem vezan za minimizaciju
dugorone srednje vrednosti predajne snage predajnika uz
zadovoljenje QoS zahteva mulimedijalnih aplikacija. Odreena
je optimalna transmisiona politika za razliite kapacitete bafera
mobilnog korisnika. U multi-user sistemima problem
optimizacije potronje se odvija u dve faze. U prvoj fazi se
reava problem rasporeivanja (engl. scheduling) prava na
predaju paketa, a u drugoj fazi problem optimizacije slanja
paketa. Kada je broj korisnika N=1, optimizacija se moe
obaviti samo u jednoj fazi koja se odnosi na optimizaciju slanja
paketa. Reavanje problema slanja paketa u beinoj mrei sa
jednim aktivnim korisnikom u kanalu sa fedingom je osnovni
optimizacioni problem koji treba reiti u cilju minimizacije
srednje predajne snage. Algoritmi optimizacije kod mrea sa
jednim aktivnim korisnikom su direktno primenjivi kod mrea
koje svakom predajniku obezbeuju poseban (ortogonalan)
komunikacioni kanal. Meutim, kod deljenog medijuma, posle
razreavanja problema rasporeivanja pristupu medijumu, u
dodeljenom komunikacionom kanalu treba primeniti ista
reenja kao kod sistema sa jednim korisnikom. Naravno, sa
porastom broja korisnika sloenost optimizacionog
problema se poveava, tako da u mreama sa velikim
brojem korisnika moe doi do potekoa oko aplikacije
optimizacionog algoritma. Sub-optimalni optimizacioni
CL algoritmi u ovim sluajevima mogu nai primenu.
4. OPTIMIZACIONI PROBLEM U SISTEMIMA SA
JEDNIM AKTIVNIM KORISNIKOM
Prostor stanja komunikacionog sistema sa jednim
aktivnim korisnikom (N=1) je odreen stanjima svojih
podsistema. Stanja komunikacionog sistema (S) su
kompozitna, i definisana su prostorom stanja
komunikacionog kanala (g) i prostorom stanja bafera u
komunikacionom voru ( ). Prostor stanja kompozitnog
komunikacionog sistema se moe odrediti na sledei nain:
S g
gde predstavlja operator Dekartovog proizvoda. Na
osnovu (1), prostor stanja Markovljenog niza
komunikacionog sistema je definisan na sledei nain:
S s1 , s2 , ... , sQ ,
gde je
Q K B 1 .
Parametar K predstavlja broj stanja komunikacionog
kanala, dok B prestavlja kapacitet bafera u mobilnom
predajniku. Rad komunikacionog sistema se analizira u
jednakim sukcesivnim vremenskim intervalima koje
nazivamo frejm. Stanje komunikacionog sistema za frejm
i, Si, je odreeno dvema komponentama: stanjem bafera
(Bi) i stanjem komunikacionog kanala (Gi):
S i Bi , G i .
Adaptivnost koju zahtevaju CL algoritmi je obezbeena
brojem paketa Ui kojima se prazni bafer kada se
komunikacioni sistem nalazi u stanju Si. Za posmatrani
komunikacioni sistem, skup moguih akcija predstavlja
broj paketa kojima se u jednom frejmu moe prazniti
bafer. Fiksiranjem brzine simbola i adaptacijom
konstelacije signala kod MQAM modulacije, obezbeuje
se adaptivnost pranjenja komunikacionog bafera [3].
Tranzicione verovatnoe za komunikacioni sistem PS pri
realizaciji akcije u se mogu odrediti na sledei nain:
PS s | s , u Pr Si 1 s | Si s,U i u (5)
PS s | s , u PG g , g PB b, b , u , (6)
gde su PG g , g i PB b, b, u tranzicione verovatnoe
komunikacionih podsistema koji ga odreuju: podsistem
komunikacionog kanala i podsistema komunikacionog
bafera respektivno.
Maksimizacija mrenog protoka pod ogranienjem
raspoloive transmisione snage beinog predajnika je
najei optimizacioni problem kod beinih mrea.
Dodatni optimizacioni kriterijum zahteva da se na
prijemnoj strani obezbedi konstantni BER (engl. Bit Error
Rate), to ima za posledicu angaovanje odreenog nivoa
predajne snage. Pod pretpostavkom da je srednja vrednost broja
paketa pristiglih u bafer za vreme trajanja frejma konstantna
(=const) i da se BER (Pb) odrava konstantnim, maksimizacija
protoka se moe ostvariti minimizacijom broja odbaenih
paketa (Lo) nastalih prepunjavanjem bafera. Maksimum
dugorone srednje vrednosti broja odbaenih paketa se
matematiki moe predstaviti na sledei nain:
1 T 1
lim sup L o B i , U i . (7)
T T i 0
Pored maksimizacije mrenog protoka, za mobilne korisnike je
izuzetno znaajno produiti ivotni vek mrenog vora. Jedan
od dodatnih QoS uslova koji treba da ispune optimizacioni CL
algoritmi je da minimiziraju dugoroni nivo srednje predajne
snage mobilnog korisnika P . Uobiajeno je da se ovaj uslov
predstavlja na sledei nain:
(1) 1 T 1
lim sup PBi ,U i , Pb P (8)
T T i 0
U i 0,1,2,..., Bi , i 0,1, ..., T 1 . (9)
U ovom radu je definisan optimizacioni problem kao AC-MDP
(2) (engl. Average Cost Markov Decision Problem) [6]. Optimalna
transmisiona politika * se dobija minimizacijom sledee
teinske funkcije:
(3) 1 T 1
* arg min lim sup CI Si , U i , Bi , (10)
T T i 0
gde je:
C I b, g , u P u , g , Pb Lo (b, u ) . (11)
Parametar ima ulogu Lagraneovog koeficijenta i definie
meusobni udeo sabiraka u teinskoj sumi. Varijacijom
vrednosti ovog parametra moe se dobiti set optimalnih politika
(4) odreenih pod razliitim ogranienjima. Dakle, * predstavlja
optimalnu transmisionu politiku koja minimizira izraz (10).
Obzirom da je BER konstantan u predloenom algoritmu, to je
nivo angaovane snage direktno odreen izborom broja paketa
za predaju u jednom frejmu. Definisan AC-MDP problem se
moe reiti na jedan od tri standardna naina: iteracijom politika
(engl. Policy Iteration), linearnim programiranjem (engl. Linear
programming) i iteracijom vrednosti (engl. Value Iteration).
5. REZULTATI SIMULACIJE
U ovoj sekciji su prezentovani dobijeni numeriki rezultati
primenom optimizacionog algoritma prikazanog u prethodnoj
sekciji. Optimalna transmisiona politika je odreena za sledee
vrednosti kapacitet bafera B={10, 15, 20} paketa. Pristizanje
paketa u bafer je modelovano Poasonovom raspodelom sa
srednjom vredosti ={1000, 3000} paketa/s. Ostali parametri
simulacije su: paketi jednake duine L=100 bitova, Pb=0.001,
irina propusnog opsega kanala W=100 kHz, gustina snage
uma No=210-5 W/Hz. Vreme trajanja simbola MQAM
modulatora je fiksirano na Ts=1/W, a frejm je odreen sa Tf=100
simbola. Stanja Markovljevog lanca kojima je modelovan bafer
ogranienog kapaciteta su odreena brojem paketa u baferu, dok
je komunikacioni kanal sa vremenski korelisanim Rejlijevim
fedingom modelovan Markovljevim lancem sa osam stanja
odreenih nivoom fedinga na prijemniku [4].
232
 -4
x 10 Korelisani feding, =1000 paketa/frejmu Korelisani feding, B=10 paketa
14
B=20
B=15 4
12 B=10

Br. paketa/frejmu
3
Sr. vr. odbacenih paketa

10
2

1
8

0
6 11
10
9
8
7
4 6
5
4 8
3 6 7
2 4 5
2 1 2 3
-4 -2 0 2 4 6 8 Stanje bafera 1
Sr. vr. predajne snage [dB] Stanje kanala

a) a)
-3 Korelisani feding, =3000 paketa/frejmu Korelisani feding, B=20 paketa
x 10
8
B=20 4
B=15

Br. paketa/frejmu
7
B=10
2
6
Sr. vr. odbacenih paketa

5 0

20
4
15
3
10

2
5
6 7 8
Stanje bafera 4 5
1
-2 0 2 4 6 8 10 12 14 1 2 3
Sr. vr. predajne snage Stanje kanala

b) b)
Slika 2. Srednja vrednost odbaenih paketa u funkciji Slika 3. Struktura optimalne transmisione politike za kapacitet
srednje vrednosti predajne snage za nekoliko vrednosti bafera a) B=10 paketa/s i b) B=20 paketa/s.
kapacitet bafera i srednje vrednosti pristizanja paketa u Mobilni korisnik sa veim kapacitetom predajnog bafera
bafer a) =1000, b) =3000 Paketa/s. moe realizovati transmisionu politiku sa manjom srednjom
vrednou predajne snage uz zadovoljenje postavljenih QoS
Na slici 2 su prikazani rezultati za kanal sa Rejlijevim zahteva. Ovo e imati za posledicu dui operativni rad
fedingom i ogranienim kapacitetom bafera u terminalnom mobilnog korisnika sa istim energetskim resursima.
ureaju. Na slici 2a su prikazani rezultati za =1000
paketa/s, dok su na slici 2b prikazani rezultati za =3000 LITERATURA
paketa/s. Sa ovih grafika se moe jasno uoiti da sa
[1] ITU-T, Recommendation G. 1010: End-user multimedia
poveanjem predajne snage broj odbaenih paketa usled
QoS categories, 2001.
prepunjavanja bafera opada. Takoe, sa poveanjem
[2] M. Alouini, A. Goldsmith, Adaptive modulation over
kapaciteta bafera, broj odbaenih paketa se smanjuje. Ovaj
Nakagami fading channels, Kluwer Journal on Wireless
zakljuak vai za sve grafike prikazane na slici 2. Treba
Communication, 13(12), pp. 119143, 2002.
uoiti da je broj odbaenih paketa za red veliine manji na
[3] A. Hoang, M. Motani, Cross-layer adaptive transmission:
slici 2a, obzirom da se punjenje bafera obavlja manjom
optimal strategies in fading channels, IEEE Trans. Comm.
srednjom vrednou pristizanja paketa u bafer. Na slici 3
vol. 56. no. 5, pp. 799-807, 2008.
su prikazane strukture optimalnih politika za razliite
[4] Z. Velikovi, M. Jevtovi, Cross-layer optimization of
kapacitete bafera u teminalnom ureaju. Za prikazanu
wireless network parameters in AWGN channel for QoS
vrednost transmisione snage moe se u oiti water-filling
provision, UNITECH 2010, pp. I-290-295, Gabrovo 2010.
struktura optimalne politike [5].
[5] Z. Velikovi, M. Jevtovi, Cross-layer optimizacija
6. ZAKLJUAK beinih mrenih parametara u cilju zadovoljenja QoS-a,
TELFOR 2010, pp. 215-219, Beograd 2010.
Na strukturu optimalne transmisione politike pored
[6] M. Puterman, Markov Decision Processes - Discrete
kvaliteta komunikacionog kanala, znaajan uticaj ima i
Stochastic Dynamic Programming, John Wiley. Sons, Inc.,
kapacitet bafera mobilnog ureaja. U radu je pokazano da
New York, 2005.
se sa poveanjem kapaciteta predajnog bafera moe uticati
na strukturu optimalne transmisione politike.

233
 Informacione tehnologije IT'11

PRIMJER INTEGRACIJE PODATAKA KORIENJEM SOA

A DATA INTEGRATION EXAMPLE USING SOA APPROACH

Milo Mrdovi, Centar Informacionog Sistema Univerziteta Crne Gore

Boo Krstaji, Elektrotehniki fakultet, Univerzitet Crne Gore

Sadraj - U ovom radu je prezentovan primjer realizacije informacionog sistema u ijem je

osnovu integracija podataka vie razliitih sitema korienjem servisno orijentisane arhitekture
(SOA). SOA pristup nudi itav spektar prednosti u odnosu na klasini monolitiki model razvoja i
predstavlja veoma efikasno rijesenje problema interoperabilnosti u ne homogenom okruenju. U
radu je opisan princip servisno orijentisanog softverskog dizajna i dat presjek prednosti i
nedostaka ovakvog pristupa u projektovanju modernih informacionih sistema.
Abstract - This paper presents an information system implementation, which addresses data
integration problem of multiple disparate systems using service oriented architecture (SOA). The
paper underlines common integration and reusability problems of non SOA based systems,
describes service oriented software design principle, and presents a detailed overview of its
advantages and disadvantages.

1. UVOD

Proteklu deceniju karakterie eksplozivan razvoj weba i

interneta, a samim tim i pojava sve kompleksnijih
informacionih sistema. Klasian pristup implementaciji ovih
sistema jeste zatvoren, monolitiki dizajn, u kome se svaka
aplikacija sastoji od skupa funkcionalnih modula sa
direktnom vezom sa repozitorijumom podataka.
Interoperabilnost vie ovakvih aplikacija nije mogue
uspostaviti na jednostavan nain. Ovaj problem je posebno
izraen kada su u pitanju sistemi koji su implementirani
korienjem razliitih razvojnih okruenja, na razliitim
platformama.

Servisno orijentisana arhitektura se zasniva na

projektovanju kompozitnih aplikacija i procesa korienjem
niza interoperabilnih servisa. Svaki servis enkapsulira dio
funkcionalnosti sistema i koristi standardizovan
komunikacioni interfejs. Na ovaj nain, jednom
implementirana funkcija sistema moe biti koriena za
potrebe razliitih aplikacija. Takoe, standardizovana
komunikacija omoguava potpunu platformsku i jeziku
nezavisnost [1].
2. WEB SERVISI
U najirem smisju, servis predstavlja autonomni sistem
koji prihvata jedan ili vie zahtjeva i vraa jedan ili vie
odgovora putem skupa jasno definisanih interfejsa. Web
servisi su softverski sistemi ija je osnovna namjena podrka
interoperabilne komunikacije izmeu maina preko mree
(web). Svaki web servis ima svoj interfejs koji je opisan u
mainski razumljivom formatu (WSDL). Aplikacije
interaguju sa web servisima na nain opisan u WSDL
specifikaciji korienjem SOAP poruka, tipino preko HTTP
protokola sa XML serijalizacijom [3].
Slika 1: Interakcija sa XML web servisima
Na gornjoj slici je prikazana ema aplikacione interakcije
sa web servisom. WSDL specifikaciju, kao i tekuu adresu
servisa, aplikacije preuzimaju iz lokalnog registra
korienjem UDDI protokola [4]. Na osnovu WSDL
definicije, aplikacija alje zahtjev preko weba. Web servis
izvrava traenu operaciju i korienjem SOAP protokola
rezultat vraa aplikaciji [5].
U nastavku su date neke od vanijih karakteristika web
servisa, koje istovremeno ine principijelnu osnovu servisno
orijentisane arhitekture:
Standardizovana komunikacija (platformska
nezavisnost)
Loose Coupling (dovoljan je samo mali broj
pretpostavki za korienje)
Apstrakcija (skrivanje kompleksnosti)
Statelessness (jednostavna implementacija)
Autonomija (nezavisnost i potpuna kontrola nad
logikom)
Modularnost (razdvajanje nadlenosti)
Visoka iskoristivost
Bezbjednost

234
3. SOA moe prevazii korienjem neke od zatvorenih servisno
orijentisanih tehnologija koje su po pitanju resursa efikanije
Servisno Orijentisana Arhitektura (SOA) je skup od web servis standarda.
principa softverskog dizajna za razvoj i integraciju
informacionih sistema gdje se funkcionalnosti sistema
grupiu oko poslovnih procesa i enkapsuliraju u vidu
interoperabilnih servisa.

Aplikacije bazirane na SOA eksploatiu sistem servisa.

Svaki servis implementira dio funkcionalnosti aplikacije i sa
aplikacijama komunicira razmjenom poruka definisanog
protokola. Kljuni element ovakvog dizajna je razdvajanje
implementacije servisa od njegovog aplikacionog interfejsa
(loose-coupling) [2].

SOA se najee realizuje korienjem otvorenih, iroko

prihvaenih web servis standarda. Ovi standardi pruaju vei
stepen interoperabilnosti i veu slobodu izbora platforme jer
nijesu usko vezani za konkretnog proizvoaa softwera.
Meutim, SOA mogue implementirati korienjem bilo koje
druge servisno orijentisane tehnologije, kao to su CORBA,
REST, Jini, i dr.

Slika 2: Informacioni sistem bez SOA.

4. PREDNOSTI I NEDOSTACI SOA

Na donjim dijagramima su predstavljene dvije

implementacije jednog tipinog informacionog sistema.

U prvom sluaju, informacioni sistem je implementiran

na klasian nain, u vidu skupa monolitikih aplikacija
kojima su modelovani konkretani poslovni procesi (slika 2).
Aplikacije su modularne i direktno pristupaju repozitorijumu
podataka. Nedostatak ovakvog dizajna je u tome to svaka
data aplikacija mora zasebno implementirati svaki modul,
odnosno ne postoji jednostavan nain da vie aplikacija
iskoristi jednom implementirana funkcionalnost. Ovo je
posebno izraeno u sluaju kada su aplikacije implementirane
korienjem razliitih razvojnih okruenja, odnosno
platformi. Drugi potencijalni problem jeste direktna veza
ovih aplikacija sa bazama podataka, to ima za posledicu
krhkost i slabu toleranciju na izmjene u sloju podataka.

U drugom sluaju sistem je implementiran korienjem

SOA pristupa, odnosno kao skup kompozitnih aplikacija uz
pomo niza interoperabilnih web servisa (slika 3). Jednom
implementiranu funkcionalnost, enkapsuliranu u vidu servisa,
moe koristiti vie aplikacija. Ove aplikacije su dosta
jednostavnije za implementaciju i, zahvaljujui
standardizovanom komunikacionom protokolu, ne moraju
koristiti isti programski jezik, niti platformu. Ovakav sistem
je znatno jednostavniji za odravanje, robustniji na izmjene u
strukturi podataka i pogodniji za proirenja.
Pored ovih prednosti, treba imati na umu da SOA dizajn
podrazumijeva i odreene kompromise. Kao prvo, i pored
jednostavnije strukture SOA aplikacija, dodavanje novog
sloja servisa u izvjesnoj mjeri poveava kompleksnost
sistema. Iz ovog razloga SOA nije pogodna kod
jednostavnijih kratkoronih informacionih sistema.
Kao drugo, komunikacija putem XML poruka
podrazumijeva dodatno troenje resursa (procesorsko
vrijeme, kapacitet mree, i dr.). Ovaj nedostatak se, meutim,
Slika 3: Informacioni sistem sa SOA.
Imajui ova ogranienja u vidu, primjena SOA rijeenja
je najoptimalnija kod:
Distribuiranih informacionih sistema;
Dugoronih sistema visokog nivoa kompleksnosti;
Ne homogenih razvojnih okruenja;
Sistema koji ne zahtijevaju razmjenu velike koliine
podataka.
Sa stanovita programske implementacije, osnovne
prednosti SOA su sledee:
Fleksibilna arhitektura;
Integracija postojeih aplikacija i podataka;
Premoavanje nekomatibilnih tehnologija;
Brz razvoj aplikacija;
Pouzdanost;
Lako odravanje.

235
5. IMPLEMENTACIJA servisno orijentiane arhitekture na bazi web servisa. U
nastavku je dat dijagram i opis finalnog rijeenja.
Za potrebe ministarstva prosvjete i nauke Crne Gore
razvijen je informacioni sistem za podrku procesa planiranja
i osiguranja kvaliteta visokog obrazovanja (QAMIS). Svaka
institucija u zemlji prikuplja podatke neophodne za
evaluaciju, monitoring i analizu procesa obrazovanja. Ovi
podaci se nalaze na razliitim repozitorijumima i sam nain
prikupljanja, obrade i skladitenja je razliit od institucije do
institucije, tj. zavisi od konkretne implementacije njihovih
informacionih sistema.

Podaci od interesa su sistematizovani u est grupa, tzv.

indikatora kvaliteta. Ovi indikatori predstavljaju objektivnu
mjeru uspjesnosti procesa obrazovanja. Definisane grupe
indikatora su:
Karakteristike studenata,
Prolaznost studija,
Produktivnosti programa,
Satisfakcija studenata,
Akreditacija programa,
Trokovi studiranja.
Po projektnoj specifikaciji, QAMIS sistem bi trebao da
podri:
Konsolidaciju i uvanje ovih podataka;
Analizu podataka za potrebe ministarstva, institucija i
ostalih uesnika;
Monitoring;
Izvjetavanje.
Jedan od fundamentalnih projektnih zahtjeva jeste
kvalitet podataka koji se ogleda u njihovoj tanosti,
validnosti, pouzdanosti, relevantnosti, kompletnosti i
pravovremenosti. Pored ovoga, tu su i zahtjevi za odreenim
nivoom fleksibilnosti i robusnosti sistema, uz visok stepen
sigurnosti podataka.
Imajui ovo u vidu, implementacija QAMIS
informacionog sistema bi podrazumijevala rijeavanje
integracionih problema:
distribuiranosti podataka po institucijama,
ne homogenosti razvojnog okruenja (JAVA, MS .NET,
PHP, C/C++, i dr.),
diverziteta u nainima skladitenja podataka (relacione
baze podataka, direktoriji, i dr.),
razliitosti implementacionih platformi (Windows,
Linux).
Gore navedeni problemi bi se mogli rijeiti na nekoliko
naina, na primjer:
Manuelnim unosom i kontrolom svih podataka;
Razmjenom i parsiranjem fajlova predefinisanog
formata;
Direktnim pristupom distribuiranim bazama podataka;
Nadogradnjom postojeih informacionih sistema
institucija za podrku interoperabilnoj komunikaciji.
Slika 4: Implementacija QAMIS IS
Struktura QAMIS sistema se sastoji od sledeeg (slika 4):
Centralna kompozitna aplikacija za upravljanje,
kontrolu, prikaz i analizu podataka je implementirana u
Microsoft ASP.NET 4.0 razvojnoj platformi;
Distribuirani Web servisi za konsolidaciju podataka i
interakciju sa institucijama su implementirani na svakoj
instituciji pojedinano korienjem postojeih razvojnih
okruenja;
Interoperabilni QA web servis nudi niz funkcionalnosti
sistema eksternim informacionim sistemima i
aplikacijama.
Web servisi, kao integralni djelovi sistema, na zahtjev
pristupaju svojim repozitorijumima podataka i generiu real-
time odgovor. Slika podataka svih institucija se u definisanim
vremenskim intervalima arhivira u centralnoj bazi podataka
sistema za potrebe vremenske analize i monitoringa.
Aplikacija vri analizu podataka, generie izvjetaje i
prezentuje rezultate krajnjim korisnicima. Rezultati analize se
proslijeuju natrag institucijama. Integrisani podaci su preko
QA Web Servisa dostupni ostalim internim aplikacijama, kao
i eksternim informacionim sistemima (MONSTAT, EU i dr.)
Implementacijom QAMIS sistema korienjem servisno
orijentisane arhitekture u potpunosti su prevazieni problemi
distribuiranosti, nehomogenosti i platformske razliitosti.
Kao rezultat, dobijen je automatizovan sistem koji
obezbjeuje traeni stepen kvaliteta i zatite podataka.
Logika interakcije sa razliitim bazama podataka je
enkapsulirana u web servisima, a standardni komunikacioni
interfejs omoguava njihovo jednostavno korienje iz bilo
kojeg modernog razvojnog okruenja.

Iz razloga to niti jedna od ovih rijeenja nebi na 6. ZAKLJUAK

kvalitetan nain i u potpunosti zadovoljila definisane
zahtjeve, sistem QAMIS je implementiran korienjem Servisno orijentisana arhitektura bazirana na web
servisima nudi irok spektar prednosti u odnosu na

236
tradicionalne metode implementacije informacionih sistema.
Osnovne prednosti SOA pristupa su integracija,
interoperabilnost i fleksibilnost, uz visok stepen
iskoristivosti. SOA aplikacije su znatno jednostavnije za
realizaciju, a servisi koji one ekspoatiu omoguavaju
razlaganje poslovne logike sistema na autonomne,
funkcionalne, viestruko iskoristive cjeline. SOA se
primjenjuje kod velikih, kompleksnih i distribuiranih sistema
u cilju minimizovanja trokova implementacije, odravanja i
razvoja.
LITERATURA
[1] Chris Peiris, Dennis Mulder, Pro WCF: Practical
Microsoft SOA Implementation, Apress, 2007.
237
[2] Leonard Rishardson, David H. Hansson, RESTful Web
Services, OReilly, 2007.
[3] D. Booth, H. Haas, F. McCabe, E. Newcomer, M.
Champion, C. Ferris, D. Orchard, Web Services
Architecture, W3C Working Group, 2004.
http://www.w3.org/TR/ws-arch/.
[4] Universal Description, Discovery, and Integration of
Business for the Web (UDDI). http://www.uddi.org.
[5] E. Christensen, F. Curbera, G. Meredith,
[6] S. Weerawarana, Web Services Definition Language
[7] (WSDL) version 1.1, W3C, 2001.
[8] http://www.w3.org/TR/wsdl.
[9] [6] The World Wide Web Consortium (W3C).
[10] http://www.w3.org.
 INDEKS AUTORA

A uri Dragan 71
urovi Blao 9
Aleksi Veljko 182 urovi Igor 9, 94, 178
Anti Goran 194
Arsenovski Sime 41
G

B Gazivoda Vladimir 17, 206

Babai Elvis 106

Bauk Sanja 222
Bjelica Boria 102 I
Blagojevi Marija 59
Brnjada Borislav 118 Ivanovi Veselin 75
Bogojevi Dragan 210 Ignjatovi Bratislav 210
Boovi Maja 37, 59
Bukili Mladen 122, 142
Bulatovi Vesna 174 J

Jelisavi Vladisav 83
C Jevri Boris 106
Jevtovi Milojko 230
Camaj Fran 110 Jokanovi Branka 166
Cicovi Borislav 210 Jovanovi Ana 150
Jovanovi Djordje 170
Jovanovski Srdjan 75

abak Milan 17 K

Kasalica Jelica 130

Kitanovi Saa 226
Konar Jelena 126
alasan Martin 67, 158 Kosanovi Mirko 214
orovi Zoran 63, 146 Kraljevski Ivan 41
Krneta Radojka 54
Krstaji Boo 1, 5, 13, 17, 21, 25, 33, 234
D Krsti Bojan 186

Dakovi Milo 102

Dlaba Tatijana 222 L
Dragani Anela 166
Dukovi Aleksandar 166 Lakievi Maja 21
Lakovi Milan 86
Lazarevi Marinela 134
Lazarevi Nikola 134
Leki Nedjeljko 110
urakovi Andrija 13 Lekovi Sonja 126

238
Loskovska Suzana 41 Raovi Tanja 79
Luka Adnan 90 Rubei Vesna 178

Lj S

Ljumovi Nikola 218 Sejdi Ervin 178

Seneganik Marjan 134
Stankovi Ljubia 102
Stankovi Neboja 59, 162
M Stevanovi Zoran 194, 226
Stojanovi uro 94
Manojlovi Veselin 110 Stojanovi Radovan 86, 134, 166, 202
Mara Tanja 90 Struji Denan 122, 142
Marki Sandro 170
Matijevi Marina 25
Matijevi Tripo 146
Mici ivadin 59
Mijanovi Nika 71 epanovi Sneana 130, 146
Milievi Dejan 154 epanovi Stevan 198
Milivojevi Zoran 194, 226 endelj Ramo 63
Milovanovi Bratislav 54 imurina Anita 98
Miloevi Danijela 37, 49, 54 kraba Andrej 134
Miloevi Marjan 49
Mirkovi Marija 202
Miovi Danilo 218 T
Mitrovi Anelija 37
Mrdovi Milo 234 Todorovi Ivana 198
Tomi Matija 206
Tokovi Ranko 166
N

Nikoli Miodrag 210 U

Ugren Budimir 13
O Uroevi Ugljea 114

Obadovi Jezdimir 45
Obradovi Milovan 138 V
Ognjanovi Igor 130
Ognjanovi Ivana 122 Velikovi Zoran 186, 230
Veljovi Zoran 98, 106, 114
Vojinovi Novak 29
P Vujii Vladan 29, 67, 86, 158, 170
Vulovi Radislav 162, 182
Papi Milo 162, 182
Papi eljko 182
Pavievi Slobodan 1 Z
Paunovi Aleksandar 5
Peki Igor 63 Zori eljko 79
Pelinkovi Alen 94
Pleskonji Dragan 49
Penezi Duko 67
Pravilovi Sonja 142
ari Duan 190

Radojevi Dejan 210

Radonji Milutin 98, 218
Radulovi Aleksandra 33
Radulovi Milovan 154
Radusinovi Igor 98, 106, 218

239
CIP Katalogizacija u publikaciji
Centralna narodna biblioteka Crne Gore, Cetinje

ISBN: 978-86-7664-097-3
COBISS.CG-ID 17974544