T.C.

CUMHURBAKANLIGI
HiMAYESiNDE

ll. Uluslararasi Seluklu Kltr ve Medaniyeti Sempozyumu

SELUKLULARDA BiLiM ve DNCE

Bildiriler/Proceedings 19-21 Ekim 2011 KONYA

CiLT -1

iSLAMi iLiMLER

Editr
Prof.Dr.Mustafa DEMRC
Do.Dr. Ali TEMZEL
Do.Dr. M.Ali HACIGKMEN
Yrd.Do.Dr. Sefer SOLMAZ

~
TORKTARI
KURUMU

T.C.
KONYA
VALLG
KONYA
BYKEHiR
BELEDiYEsi
muK
NVERSITES NiVERSiTESi
_;l
IRCICA
ll. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Sempozyumu
SELUKLULARDA BiLiM ve DNCE
Bildiriler/Proceedings

CiLT-l
iSlAMi iliMlER

Yayn Koordinatr
Ali DZ

Sayfa Tasarm
M.Sinan NALDI

Kapak Tasarm
Servet Can

Bask
Servet Ofset Matbaa Ltd. Sti.
Matbaaclar Sit. Yayn Cd.
9. Blok No: SO Karatay/KONYA
Tlf : O 332 342 02 32
Basm Tarihi -Aralk 2013

SELUKLU BELEDiYESi YAYlNLARI

Yaync Sertifika No : 24883

Takm No
978-605-4886-00-5

ISBN
978-605-4886-0 - 2

Konya,2013
 SELUKLULAR DNEMNDE TASAWUF
iLMNN GELM SEYRi VETASAWUFI
EVRELERiN ETKNLK SAHASI

Prof. Dr. Kadir zkse *

zet
Turul Bey zamanmda balayarak Alparslan (.1072} ve
Melikah (.1092} dnemlerinde genileyen islm dnyasi medrese
ve zaviye/erle dolar. Alimiere ve eyh/ere zel maalar tahsis edilir.
Askeri kuvvetin yanmda fikir ve mefkure ordusu vcuda getirilir.
Bylece Seluklular hkimiyetlerinin manevi temellerini de atml
olurlar. islm dnyasmm f1k1h, ke/m, tefsir ve hadis gibi temel
islml ilimler arasmda byk otorite/erin ou Seluklular
dneminde yetimitir. Ebu'1-KasJm Kueyrl {.1072}, EbU ishk
irazl (.1083}, Gazzlf (.1111}, el-Hat/bl (.1079}, ei-Ensrf
(.1108) gibi kiiler Seluklular dneminde yaami gzde
ahsiyetlerden bazlland1r.

Seluklu su/tanlarmm dini hayati yaamaya olan arzulan ve

bunu hayata geirme/eri, on/ann dikkatlerini tasavvufi hayata
ekmitir. Bu nedenle Seluk/ularla sufiler arasmda dikkati ekecek
derecede s1cak ilikiler kurulmutur. Seluklular dneminde
medreselerde ders veren fakihlerin aym zamanda sufi hayatla i ie
olmasi anlamlidir. Tasavvufun sz konusu dnemde
meru/atmlmi olmasmdan dolayi tarikatlar islam dnyasmm
yaygm kurumlarmdan biri haline gelmitir.
zel bir smJflandJrma ile Xl, XII ve XIII. yzyillan "Seluklular
dnemi" olarak isimlendirrnek mmkndr. Bu dnem tasavvuf
tarihinin en dikkate deer safha/anndan biridir. nk bu

GOP laliyat Fak.Dekan, TOKAT. kadirozkose60@hotmail.com

 Seluklular Dneminde Tasavvuf lninin Geliim Seyri ...

yzyillarda islam dnyasmm en byk fikir hareketlerinden birini

meydana getiren tarikat dncesinin en faal safhasin mahede
etmekteyiz. Daha sonraki as1rfann dncelerini byk apta etkisi
altmda bulunduracak olan Kadiriyye, Rufaiyye, Mev/eviyye,
Ekberiyye, Kbreviyye gibi tarikatlarm hepsi bu asirlarda
kurulmutur. Bir baka deyile bu tasavvuft akimlarm kuruculan bu
alarda yaamJ/ardJr. DolayJSJY/a tasavvufun zellikle tarikatiara
ba!J fikir, adab, erkan ve JstJ!ahlannm bu as1rlar iinde doup
ge/itiini rahat!Jk/a syleyebiliriz. Bu fikri ve ictimGT gelimeler
tabii olarak bir tak1m tartimalan da peinden getirmitir.
1. Tebliimde ele almak istediim temel alt ba!Jklan u ekilde
s1ra/ayabilirim: ,
2. Seluklu dneminde tasavvuft dncenin geliim seyri
3. Tasavvuf dneminde tasavvuf ilminin meruiyet kazanmasi
4. Seluklular dneminde hankah, tekke ve dergahlarm ina
sreci
5. Seluklu hkmdarlarmm sOftlerle olan ilikisi

6. Anadolu'nun Trklemesi ve islam/amasmda sOft evrelerin

rol
7. Seluklular d,nemindeki sOft isyanlar
8. Nizarniye medreselerinin sOft evrelerle olan !rtibatJ
9. Seluklular dneminde tekke-medrese btnl
10. Seluklular dneminde ortaya konan tasavvuft eserler
11. Seluklular dneminde ortaya 1kan fark!J tasavvuft dnce
ve felsefe/er.

...
~

E
E
<rtl
t/1
 Seluklular Dneminde Tasavvf lninin Geliim Seyri ...

Giri

slam kltr ve medeniyetinin nemli dneml:rrinden birini

oluturan Seluklu medeniyeti, siyasi, itimat iktisadi, hukuki, ilmi ve
tasavvufi hayatn birlikte inkiaf ile temayz etmi bir uygarlktr.
Seluklu medeniyetinin bu sacayaklanndan tasavvufi dokusu en az
dier dierleri kadar neme sahip bir birikimdir. Tebliimde Seluklu
dnernindeki tasavvufi hayatn konumunu, sfilerle siyasllerin yakn
ilikisini, tasavvufl kururtlann yapsn, tekke ve medrese birlikteliini
ele alarak zetlemek istiyorum.

. Seluklu dneminde tasavvufi dncenin geliim seyri

V/XI. asr, Badad'da bulunan Abbasi hilafetinin siyasi nfuzunun
azald slam dnyasnn dou blgelerinde Byk Seluklulann,
Msr'da Fatmilerin, Endls'te Erneviierin hakim olduu yllardr.
slam dnce tarihinde tasavvuf anlaynn sistemlemesi,
. mekteplemesi, baka bir tabide tarikatlar halinde ortaya kmas, N-
~ v;x:x. yzyla rastlar. Bu dnemden sonra bu yolun yolculan daha
derli toplu, daha deiik ve daha disiplinli bir usulle yoUanna devam
etmilerdir. 1 Bu asr, farkl eilimiere sahip mutasavvflann yetitii bir
dnemdir. N/X. asrda doup V/XI. asrda vefat eden bu sfilerden
bazlann u ekilde sralayabiliriz:

. Ebu Ali ed-Dekkak (. 405/1014- Niabur)

2. Ebu Abdurrahman es-Slem (. 412/1021)
3. Eb'l-Hasan el-Harekan1 (. 425/1 034)
4. Ebu Nuaym el-Isfehani (. 430/1038)
5. Ebu Sa!d Eb'l-Hayr (. 440/1048)
6. Baba Tahir-i Uryan (. 447/1055)
7. Eb'l-Kasm el-Crcan (. 450/1058)
8. Eb'l-Kasm Abdlketim el-Kueyri (. 465/1072) ...
Q)

9. Eb'l-Hasen Ali bin Osman bin Eb! Ali el-Cllabi el-Hucvirl (. E

465/1072 Lahor)
E
<rtl
9. Ebu Ali el-F arnedi (. 477/1085) v

o. Ebu Bekr en-Nessac et-Tus (. 487/1094) 339

. mam- Gazall (. 505/1111)
12. Ahmed Gazall (. 520/1126)

1
Mustafa Kara, Din hayat Sanat Asmdan Tekkeler ve Zaviyeler, stanbul 1990, s. 64.
 Seluklular Dneminde Tasavvf lninin Geliim Seyri ...

13. Ayn'l-Kudat Hemedan (. 525/1131)

13. Ahmed en-Nameld el-Canl (. 536/1141)
14. Yusuf el-Hemedan1 (.534/1133 - Merv)
slam dnyasnda tasawufi dncenin meruiyet kazanmas,
Kueyrl, Hucvirl, Crcaru, Pezdev1 ve mam- Gazall gibi Seluklu
tlemas sayesinde hzlanmtr. Tasavvufun meruiyet kazanmasndaki
temel etkenleri ise u ekilde sralayabiliriz:
. Sfi melliflerin ortaya koyduktan kaynak eserler
2. Seluklu sultanlannn sfileri himayesi
3. lniye snfndan ok sayda imin sfi kimlik kazanmas
4. Sfilerin ilm! birimleri
s. Sfilerin ortak akl temsil etmesi
6. Anlamazlklann giderilmesinde saygn rol stlenmeleri
7. Medrese ve tekke yakntamas
8. Toplumun tasavvufa ynelik artan meyli
9. Toplumda yanhuyandran tekke hizmetleri
O. Slifllerin fetih 'hareketlerinde nc rol aynamas

ll. Sfilerin toplumsal birliktelie ve merkez! otoritenin tesisine

katks

Dier yandan V/XI. asr, daha nceki asrlara gre tasavvufun iirle
ifade edilmeye balad dnemdir. Daha nce her trl sanat
endiesinden uzak olan tasavvuf iiri, bu asrdan itibaren mecaz, kinaye,
tebih ve istiare gibi edeb1 sanatlada ssl tasawufi rernz ve
mazmunlan tayan sanat eserleri haline dnmeye balam{tr.
zellikle ran'da yetien airlerin ou iirlerinde tasavvufi sembolleri
ve manzumlan klllanmlardr. Her ne kadar tasavvuf bir kalb ve gnl
ii ise, iir de 9 kadar duygu ve gnl iidir. Gnl ve duygu dnyasnn
,_
a. derinlii tasavvufu, tercman iirdir. 2

E
2. Selukltlar Dneminde Tasavvuf ilminin Meruiyet Kazanmas
Tasavvuf ilminin teekkl dnemi diyebileceimiz II-IIWIII-IX.
340 asrda mihne olaylan yaanm, sfilerle fukaha arasnda fikri tartmalar
gereklemitir. Fkhn din olarak alglanmasna, ibadetlerin merasim
boyutuna indirgenmesine, ulemann arnelden yoksun konuma

2
H. Kfunil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvzf ve Tarikat/ar, Ensar Neriyat, stanbull994, s. 133.
 Seluklular Dneminde Tasavvuf lninin Geliim Seyri ...

gelmesine, dinin iselletirilemeyiine bir tepki hareketi olarak ortaya

kan tasavvuf ilmi, ibadetlerin ve dilli hkmlerin zahii hkmleri
yannda deruni, batini ve hikemi hkmlerini gndeme tad. Fukaha
zahii ilimlerde ihtisas sahibi olurken, sffiler batilli ilimiere nem
verdiler. Nakil ve akl esaslannn tesinde kefe vurgu yapmaya
balayan sufiler, tasavvufun akla dayal kesbi bir ilim deil, iraka/i
aydnlanmaya dayal bir anlay olduunu ortaya koydular. Onlara gre
tasavvuf varak ilmi deil, hrka ilmi idi. 3 Kelam, fkh ve hadis gibi
ilirnlerle itigal edenleri zahir ulemas olarak niteleyen sffiler, fukahann
iddetli tepkilerine maruz kaldlar. Sufiler fukahay donukluk ve
ruhaniyetten yoksunlukla sularken, fukaha da sufileri dinde yeni eyler
icat etmekle sulamaya balad. 4 Kefe, ilhama, ilm-i lednne, batini
fkha vurgu yapan sffilerden pek ou zndk, kafir ve mlhid olmakla
suland. lk ve eski kaynaklar, fkhlann elinde sufilerin ekmi
olduklan ikenceler hakknda bilgi muhafaza etmekte ve bizleri bu
durumdan haberdar etmektedir. Bu durumun sonucu olarak baz sufi
:topluiuklan mahkemelere sevk edilmi, idam cezasna aptnlm,
:bazlan cezadan yakasm kurtarnay baanrken dier bazlan bu
-taassubun kurban olmutur.
Fkhlann sliliere yapm olduu ikenceler,
zulmler ve basklar
Badat'ta Gulam Halil fitnesi ile son haddine ulamt. Bu fitneden
sonra sufi Ebu Said el-Harraz (. 277/890) Msr'a kam Eb'l-Hseyin
en-Nui (. 295/907)'nin de aralannda bulunduu yetmi sufi zndk
olmakla itharn edilmi, idam talebi ile mahkemeye sevk edilmi ve
hkmn infazndan zor kurtulmulard. Fkhlann verdikleri fetva ile
hapsolunan, ikence gren ve idam edilen Hallac- Mansur (. 309/921)
hadisesinde bu basklar dayanlmaz ve ekilmez bir hal almt. Hallac'
"Ak ehidi" olarak ilan eden ve onu ycelten sffiler, bu tuturnlanyla
fakihleri incelikten anlamayan kaba grl insanlar olarak anlatmak
istiyorlard.

Dier yandan mamiye ve Caferiye, btn tasavvufi temaylleri

reddediyor, bunun az ve nadir bir hayat tarz olduunu sylyordu.
Haeviye veya Hanbelller de abidlerin ibadetten yz evirdiklerini ileri
srerek tasavvufun aleyhinde bulunuyorlard. Mutezile ise ilahi ak
E
inkar ediyor, bunun nazai ynden tebihi, arneli ynden hulill icap <rO
Vl
ettireceini iddia ederek sliliere kar kyordu.
341

3
Ebf Ali el-Clliibi Hueviri, Kefu '1-malciib, Arp. tre. Mahmud Ahmed Madi Ebu'I-Azaim-
smail Ebu'l-Azaim, Dfuu't-Turiis'l-Arabi, Kahire 1974, s. 145-146.
4
Ebu'I-Ala Afifi, Tasawuf s Irim 'da Manevi Devrim, tre. H.brahim Kaar-Murat Sln,
Risale Yaynlan, stanbull996, s. 145.
 Seluklular Dneminde Tasavvuf lninin Geliim Seyri ...

Tasawuf ilminin teekkl ettii ilk dnemlerde karlalan bylesi

tepki ve tavrn sonucu olarak nde gelen sufiler, ncelikli olarak
Kur'an, hadis ve akl! ilimleri renme yoluna tevessl ettiler. Eser telif
ve tasniftyle megul olup kendilerini kitapla savunmaya baladlar. Bu
gayretler sonucunda tasavvuf, III-N/X-XI. asrlarda mdevven ve
muntazam bir ilim haline geldi. mein, Serrac (.378/988) el-
Luma'nda, Kelabazi (.380/990) et-Taarrufunda ve Ebu Talib el-Meld<l
(.386/996) Kutu'l-KulUb'unda tasavvufi makarnlan, mcahede
eitlerini, mcahedelerden doan zevk ve vecd hallerini incelemeye
tabi tuttu.
Tasawufi ilkelerin kitap ve snnet temelli hale getirilmesinden
sonra tasawuf, bilhassa III-N/X-XI. asrlarda slam dnyasnn her
tarafna yaylmaya balad. Tasawuf mektepleri, tasavvuf nderleri,
tasawufa dair sluk metotlan, tasawufi usuller, sufi cemaatler ve
ribatlar teekkl etmeye, sufi muhitler olumaya balad. Hucviri (.
465/1 072) bu asrda ortaya kan tasawufi frkalan on iki olarak saym
ve bu ekallerden her biri III-N/X-XL asrda birok tasawufi ahsiyet
yetitirmi, bu ahsiyetler de ruhi, nazari ve amell mezheplerin ortaya
kmasna sebep olmulardr.

slam tasawufunun belli bal esaslan ve kaideleri III-N/X-XI. asrda

yaam olan stiffler tarafndan konulmu, tamamlanmas iin her sufi
elinden geleni yapm, bu suretle salam temeller zerine kurulan slam
tasawufu zamanmza kadar gelebilmitir. O tarihten itibaren sadece
tabirler, snlahlar, ekiller ve zahiri eyler deimitir. Gnmze
gelinceye kadar esaslar hep ayn kalmnr. 5

3. Seluklu Hkmdarlannn Sfilerle Olan likisi

Seluklu sultanlannn nazannda sufiler, insanlan Allah'a ibadete,
ihlasa ve tevhide aran birer slam teblicisi, Allah'n sevdii
insanlardr. Bu nedenle zahidane hayat yaayan sufilere kar byk
sayg gsteren Seluklu sultanlan, dinin deruni boyutta yaanmasnn
,_
Cl) nn aan ..;e slam'n hikemi boyutta yaanmasn ngren sOOleri
E her zaman himaye etmilerdir. 6
E
<rtl
Turul Bey, bizzat kendisi gece namazianna kalkm, haftann
lll
Pazartesi ve Perembe gnlerini orulu geirmi, kendisine ktlk
342
5
Sleyman Uluda, "Siyasi, Kltrel ve Dini Balamdan Hucviri'nin Yaad a", Kefu'l
malciib (Ha!..ikat Bilgisi), Dergiili Yaynlan, II. Bask, stanbul1996, s. 15-16.
6
Marshall G.S. Hodgson, sliim'm Serveni Bir Dnya Medeniyetinde Bilin ve Tari/ -
sliim'm Klasik a-, tre. Komisyon, yay. haz. Metin Karabaolu, z Yaynclk, stanbul
1995, c. II, s. 45.
 Seluklular Dneminde Tasavvuf lninin Geliim Seyri ...

yapanlan balam, bu ve benzeri kimi zhd unsurlann kendi

hayannda yaamnr. 7 Turul ve an Beyler sfi eyhini ziyaret iin
Meyhene'ye gitmiler, selam vererek eyhin huzuruna girdikten sonra
elini pmler ve ayakta beklernilerdir. 8
Turul Bey Hamedan'a girdii zaman veziri Amidlmlk el-
Kndri ile birlikte Baba Tahir, Baba Ca'fer ve eyh Hamad adnda
sCflyi ziyaret etmitir. Baba Tahir'in Turul Beyden Hamedan halkna
ne yapacan sormas zerine sultan, "Sen ne istersen onu yaparm"
diye cevap verir. Baba Tahir ise "Allah'n emrettiini yap; O adalet ve
ihsanla muamele etmeni emrediyor" telkininde bulunur. Turul Bey
alayarak, yle yapacan syler. Uzun yllar boyunca abctest ald
ibriin knk ban yzk yaparak kullanan Baba Tahir, onu
parmandan kanp Sultan Turul'un parmana takar ve "Alem
memleketini bunun gibi senin eline koydum, adaletli ol" der. TurulBey
de bu yz mr boyunca saklam ve her muharebeye gittiinde
. onu parmana takmnr. 9
Adaletli, merhametli, akll, fakiriere kar ok efkatli hkmdar
.olarak tannan Sultan Alparslan, fakir insanlan grdnde onlarla
oturup alar, onlara sadakalar verir, divannda lkesinin ulaabildii
btn fakirlerini kayt alnna alarak onlara maa balayp eitli tahsisat
aynr, ok fazla dua ve niyazda bulunurdu. 10 Dervilik ruhuna sahip
olan Sultan Alparslan sCfllere kar sevgide kusur etmezdi. Btn
servetini mescitler, hankahlar ve kprler gibi hayr kurumlanna
harcayarak tasavvuf yoluna slCk eden Hassan b. Said b. Hassan'a
byk sayg gstermi, kendisinden hayr ve bereket umarak ona
ziyarette bulunmutur.
Mehur sCfl Eb'l-Ferec e-iraz!'ye byk sayg gsteren
Alparslan'n olu Tutu, 12 Ebu'l-Feth Nasr b. brahim el-Makdisl'yi
(.490/1096) ziyaret edip eyh Makdisl'ye hediyeler gndermi, fakat

7
ez-Zehebi, emseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru a 'liimi 'n-niibela, tah.
uayb Arnavut, Messeset'r-Risiile, 10. Bask, Beyrut 1994, XVIII, s. 109.
8
B. Zahoder, "Seluklu Devletinin Kuruluu Srasnda Horasan", Belleten, ev. smail
Kaynak, XIX/76, 1995, s. 516; Seyfullah Kara, Biiyk Seluklular ve Mezhep Kavgalar, z
Yaynclk, stanbul2007, s. 194.
9
Kara, Byk Seluklular ve Mezhep Kavgalar, s. 194-195.
10
bn'l-Esir, zzddin Eb'1-Hasan Ali b. Ebi'I-Kerem Muhammed b. Muhammed 343
Abdilkerim, el-Kamil fi 't-tarih, Dau Siidr, Beyrut 1979, c. X, s. 74-75; bn Kesir, el-
Bidaye ve'n-Nihaye Biiyk slam Tarihi, ev. Mehmet Keskin, ar Yaynlan, stanbul
1995, c. XII, s. 228; Hasan brahim Hasan, Siyasf-Dinf-Kiiltrel-Sosyal slam Tarihi, tre.
smail Yiit, Kayhan Yaynlan, 3. Bask, stanbul1992, c. V, s. 36.
bn'l-Esir, el-Kamilfi't-tarih, c. X, s. 69; bn Kesir, el-Bidaye ve'n-Nihaye, c. XII, s. 223.
11
12
Orhan eker, "Eb'l-Ferec e-iriizi", DA, stanbul1994, c. X, s. 318.
 Seluklular Dneminde Tasavvf lninin Geliim Seyri ...

eyh kendisinin ihtiyac olmad gerekesiyle bu hediyeleri kabul

etmeyip yannda bulunanlara datmtr. 13
Turul
Bey ve Sultan Alparslan gibi Sultan Melikah da sfilerle
takn ilikiierisinde olmutur. Sultan Melikah Badat' ilk ziyaretinde
Hz. Ali, Hz. Hseyin, mam Musa Kazm, Ahmed b. Hanbel ve Ebu
Hanife gibi nemli kiilerin kabirierini ziyaret etmitir. Onun ziyaret
ettii makamlardan birisi de tasavvuf tarihinin nemli simalanndan
Ma'ruf el-Kerhl (. 200/816)'nin trbesidir. 14 Sultan Melikah, her
defasnda mehur sfi Ahmed el-Gazall (. 520/1129)'ye olan saygsm
ve balln dile getirmitir. Ahmed el-Gazall'nin olu Sencer'i
yanandan pt haberini alnca, Sencer' e bunun doru olup
olmadm sorar. Doru olduu cevabn alnca da, "Yeryznn
yansna sahip oldun; eer senin dier yanandan da pm olsayd
dnyann tamamna sahip olacaktn" diyerek Ahmed Gazall'ye olan
hayranln gizlememitir. 15 Sfilere kapsm daima ak tutan Sultan
Melikah, nemli sfilerin kendisini ziyaret etmesini istemi, ziyaretine
gelmeyen sfilere sitemde bulunmutur. rnein bir zamanlar vaiz
olarak grev yaptktan sonra tasavvuf yoluna sillk eden Eb'l-Hasan
Ali b. el-Hasan es-Sandali (. 484/1091), tasavvufi seyri gerei
sultanlada olan ilikilerini kesmitir. Bir gn Sultan Melikah onu
camide grnce, kendisini ziyaret etmedii iin zldn bildirerek
sitemde bulunmutur. 16 Kendisinin de tasavvuf ehli olduu anl;lan
Melikah, sfilere hibir zaman saygda kusur etmemi, onlara gereken
deeri vermitir. eyhu'-uyuh unvanl Nisaburlu sfi Ebu Sa'd
(.479/1086), Melikah nazannda byk itibarasahip olmutur. Sultan
Sfi dergahlann inasna nem veren Sultan Muhammed Tapar,
mam- Gazall ile yakn irtibat kurmaktayd. mam- Gazall Muhammed
Tapar'a yapt nasihatlerinde dnyamn fani, ahiretin baki olduunu
anlatm, gafillerin dnyaya aldandm, aklllann ise ahiret hazrlina
koyulduklann hatrlatmtr. 17

13
Harndi Dndren, "Makdisi, Nasr b. brahim", DA, Ankara 2003, c. XXVII, s. 434.
14
bn'l-Esir, el-Kiimilfi't-tiiril, c. X, s. 155-156; Hasan, slam Tarihi, c. V, s. 40.
15
Zekeriya b. Muhammed b. Mahmud K.azvini, Asiint '1-biliid ve ahbiin 'l'ibiid, Diiru Sadr,
Beyrut ts., s. 415.
344 16
Eb1 Muhammed Abdlkadir b. Muhammed b. Muhammed b. Nasrullal bn Salim b. Ebi'l-
Vefli el-Kurei el-Hanefi, el-Ceviihiru '1-mudiyye fi tabakdti '1-Haneflyye, tah. Ab dlfettah
Muhammed Estal1, Hicru li't-Tabaati ve'n-Neri ve't-Tavzi' ve'l-i'lan, Kalire 1993, c. II,
s. 554; Hayruddin ez-Zirikli, ef-A 'liim Kiimusu teracim li-ehuri 'r-riciil, ve 'n-nisiii mine '1-
arab ve'l-musta'ribin ve'l-miisterikfn, Diiru'l-lm li'l-Melayin, 10. Bask, Beyrut 1992, c.
lV, s. 273.
17
Hasan, slam Tarihi, c. V, s. 65.
 Seluklular Dneminde Tasavvuf ilminin Geliim Seyri ...

Sfilere en fazla destek veren Seluklu siyasilerinin banda

Nizamlmlk gelmektedir. Nizamlmlk'n yanna rahata girip
kabilen sffiler, huzura varmak iin herhangi bir' izne gerek
duymamaktaydlar. Bu durum kimi zaman Nizamlmlk'n resmi
ilerinde zor durumda kalmasna yol amnr. Sfileri kramayan ve
onlara istedikleri kadar zaman ayran Nizamlmlk'n ilerini aksatnn
gren, danmanlan Nizamlmlk' uyanp "Bu kiilerin srekli yannza
gelmeleri devlet ilerinin aksamasna yol amaktadr. Bundan sonra onlan
randevu ile huzurunuza kabul etmeniz daha uygun olur. Ancak bu ekilde
yaanan skntdan .kurtulabilirsiniz." dediklerinde, Niza.mlmlk
danmanlannn bu nerisini kabul etmemi, onlara, "Bu insanlar
slam 'n direk/eridir; dnya ve ahiretin fzelikleridir. Eer onlardan her
birini bamn zerine oturtsam bu bile az gelir." eklinde cevap
vermitir. 18

Nizamlmlk'n sfileri himaye edici ve destekleyici tavn

nedeniyle olsa gerektir ki, kendisini ldren batini isim, sffi klna
~ girerek yanna kadar yaklaabilmitir. 19 Cveyni ve Kueyrl gibi devrin
alimlerine ve eyhlerine sayg gsteren 20 ve huzuruna geldiklerinde
onlara saygdan dolay ayaa kalkan Nizamlmlk, Farmedi geldiinde
ise hrmetle ayaa kalknakla birlikte, onu kendi makamna da
oturturdu. Nizamlmlk' e Farmedl'ye gsterdii bu saygnn sebebi
sorulduunda u karl verirdi:

"Dier
alim ve eyhler beni yzme kar vyorlar. Bu da nefsimin
houna gidiyor. Farmedf ise beni yzme kar vmedii gibi kusurlarm,
yanllk ve hakszlklarm da sylyor ve beni ikaz ederek irad ediyor.
Ben de onun bu sylediklerinde hayr grerek ona sayg gstermeye
alyorum. "21

Nizamlk'n an rdan giden Seluklu vezirleri tasavvufi

dneeye ve tasavvufi ahsiyerlere hrmette kusur etmemilerdir.
Nizamlmlk'n olu Vezir Fahrlmlk, mam- Gazall'nin
hayranlanndan olup kendisinden hayr dualann talep etmi ve ,_
a.
nasihatlerini dinlemitir. Gazall'nin verdii derslerden etkilenen
E

18
Kara, Biiyk Seluklular ve Mezhep Kavgalar, s. 194.
19
bn'l-Esir, el-Ktimil.fi 't-ttirih, c. X, s. 204, 313, 317; Almed b. Mabmfd, Seluk-ntime,
haz. Erdoan Meril, Tercman 1001 Temel Eser, stanbull977, c. II, s. 16.
20
zzddin bn'l-Esirel-Cezeri, el-Liibtibfi tehzibi'l-enstib, Dam Siidr, Beyrut 1980, c. II, 345
s.405.
21
Hasan Kamil Ylmaz, Altm Silsile, ErkamYaynlar, stanbul 1994, s. 72; Komisyon,
Evliytilar Ansiklopedisi, Trldye Gazetesi, stanbul 1992, c. V, s. 95-96; Kadir zkse-
Halil brahim imek, Altm Silsile 'den Altn Halka/ar, Nasihat Yaynlan, Ankara 2009, s.
135-136.
 Seluklular Dneminde Tasavvf lninin Geliim Seyri ...

Fahrlmlk, mam- Gazall'den Nisabur'a gelmesini, Niabur

medresesinde ders vermesini rica eder. Fahrlmlk'n sranna daha
fazla dayanamayan mam- Gazall, Niabur' a vanp Nizarniye
Medresesinde ders vermi, Fahrlmlk tarafndan medresenin yannda
alan hankahta da tasawufi eitimle megul olmutur. 22

Byk Seluklularda grdmz tasavvuf erbab ile olan yakn

iliki,Anadolu Seluklu hkmdarlan zamannda da devam etmitir.
rnein Anadolu Seluklu Sultan I. Gyaseddin Keyhsrev, ikinci defa
tahta kn (601-608/1204-1211) Abbasi halifesine bildirmek iin
Malatyal eyh Mecdddin-i shak' Badat'a gndermitir. Bir diplomat
olarak grevini tamamladktan sonra hacca giden Mecdddin,
Muhyiddin bn'l-Arabi, Ebu Cafer Muhammed el-Berza ile Ahi Evran-
Veli'yi yanna alarak Anadolu'ya getirmitir. 23
Abbasi Halifesi Nasr Lidinillah'n organize ettii ftwet
tekilatnn bir temsilcisi olarak ve Abbasi Halifelii tarafndan
Anadolu'ya eyhu'-uyuhu'r-Rum sfatyla gnderilen Evhi'dddin-i
Kirmani, I. Gyaseddin Keyhsrev'in irtibat ierisinde olduu sufi
ahsiyetlerden biri haline gelmitir. Kirmani sultanla dostluunu ileri
boyuta tam, zel m~clisler tertip etmi ve sultana hitaben u rubaiyi
i sylemitir: "Kayser'in ayann altnda yer eskimekteydi. Kk
gkyzne ykselmiti. Ey Keyhsrev, onun yerini alm durumdasn.
Syle! O kk nerede? Kayser ise sanki hi yaamadz. "24
I. Gyaseddin Keyhsrev ve olu I. Alaaddin Keykbad zamannda
iktidann destek ve himayesini kazanan Kirmani, kurucusu olduu
Evhi'diyye tarikatn Anadolu'da yaym, tarikatn Anadolu'da en gl
siyasi, fikri ve tasawufi kurum haline gelmesini salamtr. Ftwet
tekilatn Anadolu'da kadrolatran ve yneten Evhadddin-i Kirm~ni,
bu yn ile Anadolu Ahi tekilatnn ve bu tekilatn kadnlar kolu olan
Badyan- Rum'un teekklnde byk rol oynamtr. 25

Alaaddin Keykubat, kendi lkesine gelen bu mutasavvflarla daima

'-
yakn ilikiler iinde bulunmutur. Bu isimlerin banda Bahaeddin
OJ

E
Veled gelmektedir. Konya'ya gelmekte olan Bahaeddin Veled'i bizzat
karlamak zere Sultan byk bir toplant tertip etmi, ehrin btn
E bilginleri, arifler, ftwet erbab ve zahitleri bu toplantda hazr
<rr!
.:
22
Seyfullah Kara, Seluklular'm Dini Serveni Trkiye'nin Dini Yapsnn Tarihsel Arka
Pliim, ema Yaynevi, stanbul 2006, s. 201.
23
Mikail Bayram, ey/ Evhadiiddin Hiimid el-Kimiinf ve Evladiyye Tarikat, Konya 1993,
s. 29-30; Galip Demir, Galip Demir, Osmanl Devletinin Kuruluu ve Alilik, Ahi
Kltrn Aratrma ve Eitim Vakf Yay., stanbul 2000, s. 348.
24
Bayram, ey/ Kirmiinf ve Evladiyye Tarikat, s. 31.
25
Bayram, Kirmiinf ve Evladiyye Tarikat, s. x.
 Seluklular Dneminde Tasavvf lninin Geliim Seyri ...

bulunmulardr. Sultan, Bahauddin Veled'e byk bir sayg ve ballk

rnei gstermi, dier ileri gelenlerle birlikte kendisine imisap
etmitir. 26 slam esasanna titizlikle bal kalan Bahaeddin Veled
karsnda eilen ve ona sanki bir hkmdar saygs gsteren Alaaddin
Keykubat, dier emirlerle birlikte srekli onun vaazlanna katlmtr.
Sultan, bu aileye, saraynn ve yaptrm olduu caminin etrafnda
ikametgahlar tahsis etmi, halka dersler vermesi ve onlan irat etmesi
iin pliki Cami gibi birtakm yerler tayin etmitir. 27
Sultan I. Alaaddin KeykC.bad'n sfilere olan yakn ilgisinin en
nemli gstergesi, Kayseri'de gerekleen yneticilerle Trkmen
derviler arasndaki geimsizlie zamannda mdahalesidir. Anlamazlk
tehlikeli bir mahiyet arz edince, Sultan acilen Konya'dan Kayseri'ye
gider. Trkmen derviler lehine bir siyaset izleyerek Trkmen dervilere
muhalif olan baz nde gelen idarecileri idam ederek olayn bymesini
nler. Trkmen derviler arasnda byk bir ne sahip olan Kamil-i
Tebrizi ile de gren sultan, kendisine sayg gsterir ve kendisine
: desteini esirgemez. Bundan sonra yneticilerden hi kimse bu
dervilere iliemez. 28
Anadolu'da din byklerine sayg gsteren sultanlardan biri de I.
zzeddin Keykavus'tur. Kaynaklar, onun bilginiere dost ve cahillere
dman olmasyla tanndn, meclisinin ve saraynn alimlerle dolup
tatn haber vermektedirler. Bu sultan, yksek fikir sahibi
mutasavvflan daima himaye etmi, hatta onlara intisap etmitir. Mesela
o, byk sfi Muhyiddin bn'l-Arab1 (. 638/1240)'yi Konya'ya ve
sarayna davet etmitir. I. zzeddin Keykavus'a bir t mektubu yazan
bn'l-Arab1, mektubun metnine el-Futuhatu'l-Mekkiye isimli eserinde
yer vermitir. Mektubunda olduka rahat ifadeler kullanm ve baz
konularda sultan sulayacak kadar ileri gitmitir. bn'l-Arab1, yazm
olduu bu mektubun, daha nce sultann kendisine yazd bir
mektuba cevap olduunu da ifade etmitir. 29
zzeddin Kaykavus slam dnyasnn her tarafndan ilim, fikir ve
,_
tasavvuf adamlann Anadolu'ya ekmi, bylece bir taraftan futvvet, CJ
E

E
<rO
If)

26
Ahmed Efliiki, Ariflerin Menkbeleri, ev. Tahsin Yazc, Kabalc Yaynevi, stanbul2006, 347
s. 82-83.
27
Kara, Seluklular 'm Dini Serveni, s. 505-506.
28
Bayram, Kirnuini ve Evladiyye Tarikat, s. 33-34.
29
Muhyddin bn'l-Arabl, el-Fiitiiliitii'l-Mekkiyye, Mektebet's-Sekafeti'd-Diniyye,
Beyrut, ts., c. IV, s. 547-548.
 Seluklular Dneminde Tasavvf ilminin Geliim Seyri ...

dier taraftan da tasavvuf kltrnn lkede yerlemesine ve

gelimesine son derece katkda bulunmutur. 30

II. Klarslan'n oullanndanNiksar ve dalaylannn meliki olan

Nasreddin Berkyaruk, air, felsefeye merakl ve aydn bir Seluklu
ehzadesiydi. ehabeddin Maktul olarak bilinen ehabeddin
Shreverd1 (. 586/1191), felsefede Berkyaruk'un hacas olmutur. Bu
melik Shreverdl'nin grlerini kabul etmi, baz dncelerini ona
dayandrm, bu konularda araurmalar yapmur. ehabeddin
Shreverdl bumelik iin "Pertevname" isimli bir kitap yazm ve bunu
Berkyaruk'a ithaf etmitir. 1163 tarihinde Kemalddln Ebu Bekr b.
smail b. Sald-i Raz de bumelik narnma Farsa "Ravzatu'l-Menazir li'l-
Meliki'n-Nasr" adnda yirmi bablk bir kelam kitab kaleme almur. 31

Anadolu Seluklu Sultan N. Rukneddin Klarslan (1249-1266)'n

himaye edip sahip ku sCfl ise Baba Merendi'dir. Sultan, riyazeti ve
zhd ile mehur olan Baba Merendi'yi himaye etmekle kalmam,
kendisini "Baba" edinmitir. Hatta sultan, bu sz Mevlana'nn
bulunduu bir toplannda sylemi, Mevlana da bunu kskanarak "O
halde biz de kendimize baka bir oul arayalm" diyerek toplanuy terk
etmitir. 32

4. Seluklular Dneminde Ribat ve Hankahlarn na Sreci

Tasavvufun "hal ilmi" olarak bizzat tecrbeyi, deneyimi,
uygulamay esas almakla birlikte, adab ve erkan bakmndan bilinmesi
ve renilmesi gereken "kal" boyutu da bulunmaktadr. Tasavvufl adab
ve erkan ancak okuyarak, dinleyerek ve tekkede grerek ikmal
edilmektedir. Byk eyhler tarafndan yazlan ve genellikle "adab's-
slk", "adab't-tarika", "ilm's-slk" gibi adlarla bilinen eserler de
tekke kltrnn pratik ynn konu alan kitaplardr. Bu kitaplar
derviler iin bir nevi "el kitab" mahiyetindedirler. Bu erevede! bir
ilim dal olarak, tasavvufun zamanla talim ve tedris edildii
messeseleri de kurulmaya balamur. Fkh, kelam ve hadis ilimleri
iin medrese ne ise tasavvuf ilmi iin de tekke o derece nem arz eder
olmutur.

Tekkeler bir eitim yeri olarak mrlterin

ahlaken yetitirildii,
mritlerin irat iin hazrland mekanlardr. Tekkelerin yaygnlk
kazanmaya balad V/XII. yzyln artlannda tekkelerdeki eitim ve
retim hizmetleri, nazari ve arneli olmak zere iki yolla yaplmaktayd.

30
Kara, Seluklular'n Dini Serveni, s. 503.
31
Kara, Seluklular'm Dini Serveni, s. 185.
32
Efliiki, Ariflerin Menlabeleri, s. 165-166.
 Seluklular Dneminde Tasavvuf lninin Geliim Seyri ...

Nazari olan eitim daha ok mritlerin mritlere yapt nasihat, t

ve uyanlardan ibaretti. Amell eitim riyazet, itikaf, nafile oru ve
namaz, krk gn sreli halvet ve ile tr eyler ile serria ve zikirden
ibaretti. 33
Tekkeler, tasavvufun bu ikili ynn asrlarca beraberce ilemi ve
gelitirmitir.
Bunun neticesi olarak cemiyete deiik bir insan tipi
sunmutur. Bu tipin temel zellikleri, tevazu, fahrilik, mahvilik,
maddeye dkn olmama, cmertlik ve msamaha gibi huy ve
alkanlklardr. 34

Seluklulann kurulu ve gelime alannda Anadolu batanbaa

zaviyelerle donanmt. Seluklu sultanlan Anadolu'da yeni bir ehir ve
blgeyi fethettikleri zaman, ilk i olarak orada cami, medrese ve hankah
ina ediyor, tccarlan, din adamlann ve dervileri bu yerlerde
yerletiriyorlard. Sfl ve derviler u'larda toplanarak hem Trkmenleri
daha salam slamlatnyor, hem de gaza ruhunu canlandnyorlard. Bu
.suretle Anadolu, nfusu ve kltryle slamlayor, fetih hadisesi de
~manen ikmal ediliyordu. 35
Sufilere ve sufi kurumlara verdii deerle tannan Sultan Melikah,
llerde bile sufiler iin hankahlar ina ettirmitir. 36 Bu durumun bir
rnei olarak Sultan Melikah'n Kasr- irin-Badat yolunda bir Ribat
yaptrd bilinmektedir. 37

Son derece muttaki ve dindar bir insan olan Sultan Muhammed

Tapar Nizarniye Medresesinin yaknlannda bir yerde slfiler iin hankah
yaptrmtr. bnu'l-Cevzl sz konusu hankah Muhammed Tapar'n
onayyla Behruz el-Hadm'n yaptrm olduunu sylemektedir. 38

Byk Seluklular Devleti ile Anadolu Seluklulan Devleti

dnemlerinde etkinlikleri artan tekkelerin fonksiyonlann u ekilde
sralayabiliriz:

. Seluklu Beyleri iktidarlan dneminde tekilatl glere ihtiya

hissetmekteydi. Gmen Trk boylannn tekilatanmasna katk

33
Ylmaz, Tasawifve Tarikat/ar, s. 142.
34
Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s. 107.
35
Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, Turan Neriyat Yurdu, II.
Basla, stanbul 1969, s. 282.
36
bn Hallikan, Eb'l-Abbas emsuddin Ahmed b. Muhammed b. Eb! Belcr, Vefeyatu'l-
a 'yan ve enbiiu ebmii 'z-zaman, nr. Muhammed Muhyiddln Abdulbamid, Kabire, 1948, c. 349
C. IV, s. 371.
37
brahim Kafesolu, Biiyk Seluklu nparatarz Sultan Melikal, Milli Eitim Basmevi,
stanbul 1973, s. 160.
38
Eb'l-Ferec Abdurralman b. Ali b. Muhammed bn'1-Cevzi, el-Mmtazam fi tarili'l
miillk ve'l-iimem, thk. Muhammed Abdlkadir Atta-Mustafa Abdlkadir Atta, tsh. Nain
Zerzfu, Diiu'l-Ktbi'l-lniyye, Beyrut 1992, c. XIX, s. 502.
 Seluklular Dneminde Tasavvuf ilminin Geliim Seyri ...

salayan tekkeler, bilhassa sava, kargaa ve isyan ortamlannda

bozulan cemiyet nizarnn tesis etmeye almlardr. Yaanan skntl
ortamdan rahatszlk duyan kitlelere ruhsal huzur ve manevi terapi
ilevini grmlerdir.

2. Mool istilasnnAnadolu Seluklu Devletini ykma maruz

brakt dnemde tekkeler, toplumsal btnl sarslan ve sosyal
sanclar iinde kvranan Anadolu insan iin, kurtanel birer snak
ilevine brnmtr. 39

3. Seluklular dneminde kurulan tekkeler en nemli zellii birer

ribat konumunda bulunmalandr. Ribat fonksiyonlu bu tekkeler,
ordulada birlikte memleket ama abasnda olmular ve ftuhat
hareketine girimilerdir. '
4. Seluklular dneminde tekkeler, tecansten mahrum halk
kitlelerinin ayn idealler etrafnda kenetlenmesini salamtr. 40
s. Merkezi otoritenin tesisine yardmc olmulardrY
6. Devlet iin lzumlu kan ve kol kuweti olmak suretiyle iman
birliini salamak iin gayret gstermilerdir. 42

7. Bir ksm tarikat ehli zalim Moollar arasnda kalarak arlan

slam' a sndrmak, ya da zulmlerini asgariye indirmek iin mcadele
etmeye almlardr. 43

39
Mustafa Akda, Tiirf..iye 'nin ktisadi ve timai Tarihi, Cem Yaynevi, stanbul 1995, c. I,
s. 40; Osman Turan, Trk Cilm Hakimiyeti Meflmresi Tarihi, Boazii Yaynlan, 6.
Basla, stanbul 1993, c. Il, s. 1-9.
40
mer Ltfi Barkan, "Defter-i Hakani Kaytlan-Kolonizatr Trk Dervileri ", Vakflar
Dergisi, c.Il, s. 290.
41
Barkan, "Kolonizatr Trk Dervi leri", Vakflar Dergisi, c. Il, s. 290.
42
Barkan, ''Kolonizatr Trk Dervileri", Vakflar Dergisi, c. Il, s. 290. .
43
eyh Cemaleddin adnda muttaki ve mutasavvfbir zat, baz yolculada beraber seyihatte
iken, bilmeyip Tokluk Timur Han adndaki bir Mool Emirinin av arazisine izinsiz girdii
iin yakalarur. Elleri ve ayaklan bal olarak huzura gtrlr. Yaplan soruturma
esnasnda; "ranl olduunu ve memnu bir yere girdiinin farknda olmadn" belirtir.
Bunun zerine Han; "Bir kpek bile bir ranldan daha kymetlidir" deyince, eyh de;
"Evet Mslman olmasaydk, belki bir kpekten de aa olurduk..." cevabn verince,
eybin cesaretine hayran kalan Han, onu bir kenara ekerek sylediklerinin manasn
sorar. eyhin ifadelerinin tesiri altnda kalan han, tazirn ve hrmetten sonra ona; "imdi
E ahadet getirmi olsam, halkm buna sevk etmeye imkan bulamam. Benim iin biraz
<<ll
Vl sabret. Ecdadmn brakt hkmete tamamyla malik oldurn zaman buraya gel"
diyerek eyh'i salverir. Aradan seneler geer. Rastalanan eyh Cemaleddi, lmeden
350 evvel olu Reidddin 'e, "Bir gn gelecek Tokluk Timur Han byk bir hkmdar olacak,
korkmadan onun nezdine git ve benim namma kendisini selamla ve etmi olduu vaadi
hatrlat" diye vasiyet eder. Olu, zaman gelince Hkmdara giderse de, huzura girme
imkan bulamaz. Bunun zerine bir gn sabah erkenden, Han'n adn yanna sokularak
sabah ezann okumaya balar. Buna olduka sinirlenen mulafzlar, derhal onu
yakalayarak Han'a gtrrler. O da, huzura knca, Han'a perlerine olan vaadini hatrlatr.
O da; "Tahta ktmdan beri, verdiim sz her an hatnnda tutturn" diyerek, hemen
 Seluklular Dneminde Tasavvuf ilminin Geliim Seyri ...

8. Tarikat dervilerinin toplu olarak yaadklan, gelip geen

yolculara bedava yiyecek ve yata cak yer verilen tekke vakfyelerinde en
sk rastlanlan sz, ayende ve ravendeye hizmet etmektir. kurulan tekke
vakflan kimsesizlerin, yoksullann, muhtalann ve fakirierin hamisi
konumuna gelmitir. 44
9. Anadolu tekkeleri hakknda ribat, hankah, buk'a, savma'a,
duveyre, medrese, imaret, dergah, asitane gibi terimler kullanlmakla
beraber, tekke ve taviye terimleri zamanla yaygnlamtr. 45
Anadolu'da pek ok ky adnn Tekkeky, Tekkedere, Tekkeviran,
Tekkekaya gibi dorudan doruya "tekke" olmas veya tekke szn
ihtiva eden isimler olmas, tekkelerin Anadolu'nun iskan hususunda
aynadklan rol gstermektedir. 46

10. Anadolu ve Rumeli'de kurulan zaviyelerin pek ou terk

edilmi kylerde, derbent mahallerinde yahut devletin lzumlu
grd blgelerde kurulmaktaydlar. Bunlara terk, tahsis ve vakf
:olu~an arazilerden ou zaman r ve avanz alnmamak suretiyle, bu
:gelirler ile dervi! erin bulunduklan yerleri enlendirmeleri, kyler tesis
.etmeleri, kpr, cami, deirmen kurmalan, derbent beklemeleri,
"ayende ve ravendeye" hizmet etmeleri istenmekteydi. Bu zaviyelerin,
balanan zengin vakflar ve dervilerin devletten elde ettikleri "cihetler"
sayesinde, fukaraya yemek veren messeseler olmalan, yolcular iin bir
misafirhane durumunda bulunmalan; gmenlerin tekke ve zaviyeler
evrelerine zahmet ekmeden yerlemelerini ziyadesiyle
kolaylatnyordu. 47

kelime-i ehadet getirir ve Mslman oluverir. Emirleri ile istiareden sonra, Tulik
isminde eraftan birisine slam' kabul etmesi teklif edilir. O da, vaki olan byle bir teklif
karsnda alayarak; ''Bundan sene nce, Kagar'da bulunan evliyadan bir zat beni
hidayete sevk etti. Fakat sizden ekindiim iin bunu izhar edememitim" der. Bkz.
ehbenderziide Ahmet Hilmi, sliim Tarihi, tken Yaynevi, stanbul 1974, s. 456-457.
Zamann en byk slam Hkmdan olan Muharnrned Harzenah, aslsz bir iftira ile
itharn ettii Buhara alimlerinin reisi ve piri Necmuddin-i Kbra (.618/122l)'nn halifesi
eyh Mecduddin 'i, sarhoken verdii bir kararla bodurtur. Bu messif hadiseden '-
<ll
haberdar olan Necmuddin-i Kbra, Sultan Harzenah'a beddua etmi ve ''Mecduddin'in
kann, tac, ba ve mlk pahasna deyecek" demiti. Ertesi gn iledii suun arl
E
altnda ezilen Sultan, marnileyhe, tabaklar dolusu altn gndermi ve kusurunun affin
talep etmiti. Lakin ald cevap: ''Mecduddin'in kam pahas, senin, benim ve daha nice E
<rn
binlerce insann kamdr"dan ibaret olnutr. Netice eybin dedii ekilde tecelli etmi, -~
Necmuddin Kbra da, ehir Moollar tarafndan muhasara edildiinde ehid dmtr.
Bkz. rfan Gndz, Osmanllarda Devlet-Teklee Mnasebetleri, Seha Neriyat, stanbul 351
1983, s. 12-13.
44
Ahmet Yaar Ocak, "Zaviye", A, XIII, s.468.
45
Frarz Babinger ve M.Fuat Kprl, Anadolu'da sliimiyet, trc.Ragp Hulus, haz. Mehmet
kanar, nsan Yaynlar, stanbull996, s. 25.
46
Kara, Tekkeler ve Zaviyele1~ s. 107.
47
Akda, Trkiye 'nin ktisadi ve etimal Tarihi, c. I, s. 394.
 Seluklular Dneminde Tasavvuf lninin Geliim Seyri ...

ll. Seluklu Devleti, Alaaddin Keykubat (616/1219)'tan sonra,

inkiraza yz tutmu, saltanat kavgalan, Mool istilas, komu devletlerle
yaplan harpler milleti son derece tedirgin etmi, dnya zevklerinden
mahrum olan halk, uhrev1 hayat kazanmak hevesiyle tekke ve eyhlere
komutur. Mahalll geici harniyetler teminine uraan Beyler . de,
halkn bu umum1 temaylne uyarak, eyhlerin maddi ve manevi
nfuzundan istifade iin her tarafta tekkeler, zaviyeler yaptnyarlar ve
onlara zengin vakflar aynyorlard. 48 Seluklu Sultan I. Alaaddin
Keykbad'n komutanlanndan olan Emir Mbarizddin Cavli-i ani
gir, Evhadddin-i Kirmani'nin ballanndand. Kirrnanf adna am'da
bir hankah yaptrd. Kirmani am'a dzenledii seyahatlerde bu
hankahta kalrd. 49
12. On nc yzylda Anadolu'da ok yaygn bulunan ve o
dnemde byk ilevler gerekletiren Ahilik tekilat ise mesleki
hviyete sahip bir tasavvuf zmresidir.

s. Anadolu'nun Trklemesi ve slamiamasnda SUfi evrelerin

Rol
Douunu takip E:den ksa sre ierisinde slam dininin byk
corafyalara yaylmasnn ana etkenlerinden biri, bu dinin bnyesi
iinde bannp gelien tasavvuf cereyan olmutur. 50 lk devirlerden
itibaren slam'n Zne inerek, onu en iyi ekilde aniayp duygu,
dnce ve davranlann tam manasyla Allah ve Resul'nn iradesine
tabi klnay gaye edinen tasavvuf ve tarikat mensuplan, slam dinini
gayrimslim toplurnlara tebli edip yaymay en nemli vazifelerinden
biri kabul etmilerdir. Bunun iindir ki, kendilerini Hak yolunda
seferber eden ve her trl fedakarl gze alan stfi derviler, pek ok
blgelerde youn bir tebli faaliyeti srdrerek, aralardaki insarilara
. \
Islam' tantp sevdirmiler ve Mslman alnalanna vesile
olmulardr. 51 slam ordulannn girdii ve giremedii blgelerde

48
Kprl, Fuat, Trk Edebiyat'nda lk Mutasavvflar, Ankara 1993, s.204.
49
Milciil Bayram, eyh Evladii'd-din Hiimid el-Kirmiini ve Evladiyye Tarikat, Damla
Matbaaclk ve Ticaret, Konya 1993, s. 40.
50
M.Ali Ayni, Hac Bayram Veli adl eserinde mutasavvflarn sliim dininin yaylnas ve
genilemesinde en byk hizmeti ifii ettiklerini belirttikten sonra, zamanmzn en yksek
msteriki sayd Louis Massignon'dan u alnty kaydeder: ''Din-i siln'n beyne'l-
352 milel ve alemumil bir din alnas s1fiyye sayesindedir. S1filer bilad- gayr- mslimeyi
irad- iniim iin dolatklarndan Din-i slam beyne'l-rnilel olnutur. ( ... ) Din-i slam'n
alenum11 alnas da s1fiyye sayesinde olnutur. Zira btn insanlar iin tabii ve akli bir
tevhid olan ''Hanifiyye"nin messiriyet-i ma'neviyye ve ahliikiyyesini en birinci olarak
s1filer anlamtr".Bkz. M. Ali Ayni, Hac Bayram Veli, stanbul 1334, s. 111-112.
51
Osman Trer, "Bat'nn s1am' Tanmasnda Tasavvufun Rol", Tamm, Kaynaklar ve
Tesirleriyle Tasavvuf, haz. Cokn Ylnaz, stanbul 1991, s.143.
 Seluklular Dneminde Tasavvuf lninin Geliim Seyri ...

olduka nemli tebli faaliyetlerinde bulunan tasavvuf meayihi,

gittikleri blgelerde ksa zamanda tekilatlanmlardr. 52
Cihada ve fetih hareketlerine katlan dervi-gaz1ler, emirleri altna
giren kitleye nce yegane gaye olarak cihad ve i'la-y kelimetullah
urodelerini alyor ve sonra bu urodelerin tahakkuku iin lazm olan
bilgi ve tecrbeyi veriyor, yolu gsteriyor, tekilatlandnp sevk ve idare
ediyorlard. Alp ve abdal gibi unvarlar tayan bu mridler ewela
Bizans topraklanna sirayet ediyor ve sonra oralanr tamamen Trk ve
slam topra haline getirmek iin bir faaliyete giriiyorlard. Tarihin en
dikkate ayan hadiselerinden biri olan bu faaliyet, byk bir enerji ve
manevi deha ile olduka mspet ekilde ve az zamanda netice
veriyordu. Trk dervi-gazileri bir ehri ve merrleketi fetheder etmez,
derhal bir ksm oralara yerleiyor, kalan ksm ise daha ileriye doru
gidiyordu. Arkadan daima taze kuwetler geldii ve en ateli kuwet en
ileriye sevk edildii iin, bu yryn ard kesilrniyordu. Bu taze
kuwetler Trk milletinin en mteebbis tabakasm tekil ediyor,
~ yerlerini yurtlanm terk ederek, i'la-y kellmetullah akna, gaza ve
ehadet arayna giriyorlard. 53
slam'n bu nc kuwetlerini; "Bu misyoner Trk dervilerinin
telkinat, ordularla birlikte, hatta ordulardan evvel, ftuhata km ve
kar taraf daha evvel, manen fethetmi bulunmaktayd. "54 diye tamtan
Barkan, u tespitlerde bulunmaktadr: "Abdullaholu, kul ve kulolu
eklinde kaytlar bulunan dervi/er, eskiden Hristiyan olup, sonradan
sufflerin gayretleriyle slam'a girmi kiilerdir. Bu muhtedfler, yeni dinleri
olan sarn ' yaamada ve yaymada ok taassubkar ve ateli propagandac
tavrlara girmilerdir. "55

Anadolu 'ya gelen bu dervi zmreleri iyi bir tahsil gerektiren kitabi
slam' retmekten daha ok blgedeki halkn ihtidasna nem
vermilerdir. Bu bakmdan sz konusu zmreler bir slam teblieisi
olarak faaliyet gstermilerdir. Esasen bu derviler ularda, henz
slamiyet'i tamamen sindirememi olan Trkmenler arasnda veya
'-
Hristiyan merkezlerine yakn yerlerde faaliyetlerini srdrmlerdir. a.

Barkan'n da ifade ettii gibi, bu teblici dervilerin Anadolu'nun

E
slamiamasnda aynadklan rol byk olrnutur. 56 Bu durumun bir E
<rd
rnei olarak eyh Sarimuddin, eyh Alay, Karadonlu Can Baba, Hoy ."I!!

52
353
Kara, Tekleeler ve Zaviyeler, s. 64.
53
Gndz, Devlet-Tekke Mnasebetleri, s. 91-92.
54
Barkan, "Kolonizatr Trk Dervileri", Vakrjlar Dergisi, c. II, s. 283.
55
Barkan, a.g.m., Vakflar Dergisi, c. II, s. 303-304.
56
Barkan, a.g.m., Vakr.flar Dergisi, c. II, s.283-284.
 Seluklular Dneminde Tasavvuf lninin Geliim Seyri ...

Ata ve Barak Baba slamiyet'in Moollar arasnda yaylmasna katkl

salam isimlerdendirY Kaynaklar, Ulu Abdal ve Kk Abdal adl iki
mridi ile Karadeniz'den Grcistan'a geen San Saltuk'un, Kral Grli'i
ve halkn slamlatrdr kaydetmektedir. 58 Yine 1262-3 yllarnda, San
Saltuk'un, Dobruca yresinde tebli faaliyetlerinde bulund_uu
bilinmektedir. Kaynaklara gre, Tavas/Denizli'yi San smail,
Susuz/Ktahya'y Hacm Sultan, Altnta'a bal Bekar yresini Resili
Baba slamlatrmtr. 59 Hac Bekta- Veli ise Nevehir ve Krehir
havalisindeki Hristiyanlarla yakn temas halinde bulunmutur. 60
Seluklular dneminde sfilerin slamiatrma faaliyetlerinde
izledikleri yntemlere baktmzda u hususiyerlerin n plana ktn
grmekteyiz: ,
. Fethedilen blgelerin gazi liderler tarafndan Alplere verilmesi.
Gazi liderlerin emri altnda alan bu alp ve gaziler kendilerine verilen
yerlere yerlemiler, buralann hem slamlamasna, hem de
Trklemesine katklda bulunmulardr. nk bu gazilerden imkan
bulanlar hemen buralarda slamiatrma politikalarna uygun olarak
cami, mescit ve zaviye gibi dilli eserler imar ederek, buralarda kalc
olduklann gstermilerdir. rnein, Bursa fethedildii zaman; ehrin
fethine katlanlardan Hac Ahmed adnda bir gazinin Be Saray
yarnda hemen bir'mescit bina ettii, bu mesciie l-Eri Hace Olu
Mescidi denildii sylenmektedir. Bir baka gazi olan Ahi Hasan'n~ bu
mescidin yanna bir zaviye ina ettii haber verilmektedir. 61
2. Alperenierin fethettikleri blgelerdeki dul kadnlan .himaye
etmeleri. Dul ve kimsesiz kadnlan himaye eden baz alp ve gaziler bu
kadnlarla evlenip o beldede ikamet etmeye balamlardr. Dul kalan
bu Hristiyan kadnlarla mr boyu srecek beraberliklerinin temel!ni
atan alperenler, bulunduklan ehirleri marnur hale getirmek suretiyle
slamiamaya katklda bulunulardr. 62

57
Ahmet Yaar Ocak, "Baz Meniikbniinelere Gre XIII-XV. Yzyllardaki htidalarda
Heteredoks eyh ve Dervilerin Rol", Osmanl Aratmalar, stanbul1981, c.II, s. 40-41.
58
Aldlbaki Glpnarl, Yunus Emre ve Tasawuf, stanbul 1961, s. 30; Ahmet Yaar Ocak,
"San Saltuk ve Saltukniine", Trk Kltr, say:197, Ankara 1979, s. 266-275.
59
Ocak, "htidalarda Heteredoks eyh ve Dervilerin Rol", Osmanl Aratrmalar, stanbul
1981, c. II, s. 38-40.
60
AhmetYaar Ocak, Trk Halk nanlarmda ve Edebiyatmda Evliya Menkabeleri, Kltr
354 ve Turizm Bakanl yaynlan, Ankara 1984, s. 15-16.
61
Mehned Neri, Kildb- Cihan-Numci Nerf Tarihi, haz. Reit Unat-Mehmed A Kymen,
Trk Tarih Kurumu Yayn1an, II. Bask, Ankara 1987, c. I, 135; Edimeli Oru Be, Oru
Be Tarihi, haz. Atsz, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, ts., s. 29; Hoca Sadeddin
Efendi, Tacii 't- Tevan"l, nr. smet Parmakszolu, Kltr Bakanl Yaynlan, Ankara
1979, c. I, s. 46-47.
62
Seyfullah Kara, Seluklular'm Dini Serveni, s. 323.
 Seluklular Dneminde Tasavvf lnillin Geliim Seyri ...

3. ocuklarla oyun oynamalan. Fahredd.in Irakl'nin yanna

vardnda onu ocuklarla ba baa bulan Muinddin Pervane de
ocuklann aynuna itirak etmek zorunda kalr. Beraberinde getirdii
bir miktar altn de Irakl'ye takdim eder. Fakat Fahreddin Irak!
kendisinden bylesi bir istekte bulunmadn belirterek, "Altnla bizim
gnlmz edemezsin" hatrlatmasnda bulunur. Mu!nddin
Pervane'den yegane isteinin dergahna insan kazandrmasdr. 63
Bylesi etkinliklerle uzun sre Anadolu'da ikamet eden Fahruddin
Irak!, Konya, Kayseri ve Tokat gibi Anadolu'nun nemli ehirlerindeki
halk kitleleri zerinde . ilgi uyandrm ve buralarda bir mrit evresi
oluturmutur.

4. Sufilerin gezginci bir kimlik kazanmalan. Tekkelerdeki

eitimlerini tamamlayan Yesevi dervileri, eitli blgelere dalarak
kendileri gibi dnenierin oalmas iin almlardr. Medrese
kltr ynnden de byk hrete sahip olan mutasavvf Sfyan-
Sevri (.I61/778)'nin, "Horasan'da ezan okumak, Mekke'de ibadete
:dalniaktan daha stn ve daha faziletlidir" sz bu gerein en ak
gstergesidir. Byle dnen tarikat erbabnn emirleriyle pek ok kfr
diyan, ilahi nura gark olmu, Emir eyh smail gibi yzlerce Trk'n
eliyle slam, Sumatra'lara kadar uzanmtr. 64
s. Sufi telkinlerin scakl. Sufiler verdikleri vaazlarla insani ilikileri
glendirmiler, Medrese ulemasndim farkl olarak kuru slami bilgiler
sunmak yerine scak
sylemlerde bulunarak kitlelerle daha yakndan
iliki kurmulardr. 65Bu isimlerden biri olarak Nasruddin Vaiz isimli
sffi, Niksar'a gelip vaazlar vermeye balar. O hararetli vaazlan ile
sonunda btn ehir halkn kendisine hayran brakr. 66

6. Seluklular dnemindeki sCfi isyanlar

Seluklular dneminde gerekleen en nemli sffi bakaldn
Baballer isyandr. Baba shak'n gerekletirdii bu tehlikeli isyan,
Seluklu Sultanlanndan II. Gyaseddin Keyhusrev (643/1246)
zamannda vuku bulur. 637/1239-40 ylnda hastnlan bu isyan Seluklu
devletini olduka uratnr. Trkmenlerin, kyllerin ve Ahilerin
uradklan siyasi, itimal ve iktisadi rahatszlklara ve adaletsizliklere
kar kan Baba shak, bu isyanda Baba lyas'n dilli hviyetini ustalkla

355
63
Molla Abdurrahman Ciimi, Nefahiitii '1-iins -Evliya Menkbeleri-, tre. ve rh.Liimi'i elebi,
haz. Sleyman Uluda-Mustafa Kara, Marifet Yaynlan, II. Bask, stanbul 2001, s. 818.
64
Mustafa Kara, Dinhayat Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, stanbul1990, s. 72.
65
Hodgson, s/dm 'm Serveni, c. II, s. 228.
66
Efliiki, Ariflerin Menkbeleri, s. 676-677.
 Seluklular Dneminde Tasavvuf ilminin Geliim Seyri ...

kullanr, etrafna otoriteden rahatsz olan geni Trkmen kitleleri toplar

ama isyan II. Gyaseddin tarafndan 1240 ylnda bastnlr, bata Baba
shak olmak zere isyann elebalan yakalanarak idam edilir. isyan
sonrasnda sk takibat gerekletirilir. Babai dervi ve halifeleri farkl
yerlere dalarak takibattan kurtulmaya alrlarY
syann geliim seyrine baktmzda u tespitlerde bulunmamz
yerinde olacaktr. Alaaddin Keykubad 1237 yl Ramazan bayramnn
nc gn olu II. Keyhsrev ve yandalan tarafndan dzenlenen
bir sikast sonucu zehirlenerek ldrlr. 68 Sultann lmnden sonra,
zzeddin Klarslan yerine, II. Gyaseddin Keyhsrev'in tahta
kanlmasnda yabanc unsurlann ve snmaclann emrikalan nemli
rol oynamtr. 69 Bu olaya Ahiler ve Trkmenler sert tepki gsterirler.
Vezir Sadeddin Kpek'in kkrtmasyla II. Gyaseddin Keyhsrev, Ahi
ve Trkmenlere kar youn bir sindirme hareketi balatr. 70 Bu
erevede ncelikle byk merkezlerin Ahi ve Trkmen liderlerinden
Krehir' deki Baba lyas' Amasya'nn at kyne, 71 Konya'da
oturmakta olan Ahi Evran' Denizli'ye, Krehir na kyn yurt tutan
eyh Edebali'yi bugnk Knkkale iline bal bir ile olan Baleyh'e, 72
Krehir'de oturan Hac Bekta- Veli'yi Sulucakarahyk'e srgn
ederek gz hapsinde i:utar. Bu srada Sivas'ta bulunan Hac Bekta-
Veli'nin kardei Mustafa Mente, srgn reddedince, Keyhsrev'in
adamlan tarafndan tutuklanr ve Mool istilas srasnda ehit edilir.:3
Seluklular dnemindeki bir dier nemli sffl isyan hareketi,
767/1278 ylnda gerekleen cimri isyandr. "Babailerin kl
artklannn isyan" olarak deerlendirilen Cimri isyan, Trkmen
kitlelerin isyandr. Aslnda bir Seluklu ehzadesi olan Cimri, yani
Alaaddin Siyavu, kendisini tasavvufl hayata adadktan sonra
mritliini ilan eder. Karamanlllann da yardm ve destei ile bir araya
toplayarak, Seluklu idaresine kar hn duyan Trkmen kabilelerini
organize eder. "Anadolu'yu Moollardan ve Seluklu zulmnden
kurtaracam" slogan ile ortaya kar ve oka kan dklmesine sebep

67
Kadir zkse, Anadolu Tasavvufnderleri, Ensar yaynlan, Konya 2008, s. 142.
E 68
Gregory Abu'l-Farac, Abu'l-Farac Tarihi, ev. mer Rza Dorul, Trk Tarih Kurumu
<ro
..!!! Yay., Ankara 1987, c. II, s. 536-542 .
69
Akda, Trkiye 'nin ktisadi ve ctimai Tarihi, c. I, s. 57-59.
356 70
Enver Belnan apolyo, Seluklu mparatorluu Tarihi, Ankara 1972, s. 185-187.
71
Abdizade Hseyin Hsarneddin, Amasya Taihi, . Bask, Dersaadet 1327-1330, c. II, s. 428.
72
Bayram Sakall, "Osmanl Devletinin Kurulu Yllannda eyh Edebal", Trk Yurdu, 7.
Devre, c. XIX-XX (51-52), Say: 148-149 (509-510) Aralk 1999-0cak 2000, s. 50-56.
73
Baki Yaa Altnok, "Hac Bekta Veli Hakknda Yazlm Bir Meniilabnii:ne ve Bu
Meniilabniimede Belirtilen Anadolu'daki Alevi Ocaklan", Gazi niversitesi Hac Bekta
Veli Dergisi, Gz 2003/27, s. 177-194.
 Seluklular Dneminde Tasavvf lninin Geliim Seyri ...

olur. Seluklulann 678/I279'da bastrdklan bu isyann lideri Cimri

yakalanp ldrlr. 74

7. Selukli..lar dneminde tekke-medrese btnl

Seluklular dneminde din! eitim kurumlan sadece
medreselerden ibaret deildi. Hankahlar da en az medreseler kadar
dini retme ve halk etlqleme merkezi kabul edilmekteydi. Medreseler
kadar tekkelerin de nemli oluunu idrak eden Seluklu sultanlan,
burlann inasn daima desteklemilerdir. Bu gerekten hareketle
Badat Nizarniye Medresesi'nin hemen yan banda sufller iin de bir
hankah yaplmtr. 75
Nizamlmlk medrese ulemas kadar hankah ehli slfilere de
parasal yardmda bulunduu rivayet edilmektedir. Nizamlmlk' siyas
rakip olarak gren dnemin maliye bakan Tac'l-Mlk veziri gzden
drmek iin Sultan Melikah'a ikayet eder. ikayet kon~su
Nizamlmlk'n mderrislerin yannda sufilere de yapt
: harcamalardr. Taclmlk, Eb'l-Mehasin b. Eb! Rza, "Nizamlmlk her
yl Kur'an okuyan/ara, fakihlere ve sufflere sizin hazinenizden yz bin
dinar deme yapmaktadr. Eer bu para ile ordunun slahna gidilse ve
onunla ordu toplansa, Konstantiniyye bile fethedilir ve kafirlere boyun
edirilir."
diye Sultan Melikah'a ikayette bulunur. Durumdan kaygya
kaplan ve iddialar karsnda aran Sultan Melikah, Nizamlrnlk'ten
durum hakknda bilgi almtr. Nizamlmlk ise Sultan'a u cevab
vermitir: "Ey alemin sultan! Ben ihtiyar bir adamm, beni mezada
versen, hi kimse bana on dinardan fazla para vermez. Sen gensin, seni
mezada verse/er, sen de yz dinardan fazla etmezsin. Allah sana ve bana
kullanndan hi kimseye nasip olmayan ltuf ve hsanlarda bulunmutur.
Buna karlk sen, Allah 'zn dinini ycelten, onun aziz kitabn harnil
olanlara yz bindinan ok mu grrsn?! Sen her yl askerlere bunun
iki katn sarf ediyorsun. Halbuki bunlann en kuvvetiisi ve en niancsnn
att ok bir milden teye gitmez; bunlar ellerindeki kllarla yalnz
yaknlarda bulunanlan ldrebilirler. Ben ise sarf ettiim o paralarla yle '-
lll

bir ordu tehiz ediyorum ki, aniann dualan ok gibi ta ara kadar gider ve E
Allah 'a ulamasna hibir ey engel olamaz." Bu szler karsnda
E
alamaya balayan sultan, "Sen bu ordunun saysn elinden geldiince <rll
...:!!

357

74
Cengiz Gndodu, Hac Bekta- Velf retisi ve Takipi/eri Hakknda Metodik Bir
Yaklam, AktifYaynevi, Ankara 2007, s. 152.
75
Kafesolu, Sultan Melikal, s. 160.
 Seluklular Dneminde Tasavvuf lninin Geliim Seyri ...

oalt. istediin kadar mali emrine veriyorum, dnyann serveti senindir"

diyerek vezirini onaylam ve takdir etmitir. 76
Samanoullan ve Gazneliler dneminde kurulan medrese
tekilatanna rastlanmakla beraber, bu medreseler, uzun mrl
olmayan ve slam tarihinde derin izler brakmayan, smrl ve zel
gayetlerle alm medreselerdir. Seluklular dneminde kurulan
medreseler ise aralksz devam eden, memleketin her kesinde planl
bir ekilde kurulan, btn ehir, kasaba ve kylere kadar yaylan resmi
kurumlardr. Seluklu medreseleri devlet tarafndan alp desteklenen
ve kendilerine vakflar balanarak belli bir plan ve program olan
kurumlardr. 1045 ylnda Niabur'da alan Kueyriyye Medresesi ile
Beyhakiyye Medreseleri Seluklu medreselerinin ilk rnekleri olarak
karmza kmaktadr. 77

Seluklular dneminde tekke ve medrese mnasebetlerinde, i,

fikir ve zikir beraberlii yannda, mekan birlii de yer almaktayd.
Medrese ve tekkeler, itimal hayatn kendilerine has kesimlerinde,
eitim ve retim hizmetlerini ifa ederlerdi. Hankah ve ribatlarda yeme
ime ihtiyacn gideren, konaklama ve stirahat frsat yakalayan
renciler medresedeki derslerine devam ederlerdi. Aynca, vakfiye
artanna gre zaviyelerin zengin ktphanelerinden faydalamrlard. 78
.
XIII. asr Anadolu Seluklu medreselerinde rencilere ders veren
mderrislerin ou, birer tarikat eyhi durumunda idiler. Baz
mderrisler velayet ehli kabul edilmekte, "eyhu'l-slam" unvann
tamaktaydlar. 79 Evhadddin-i Kirmanl, Sadreddin-i Konev1, bn'l
Arabl, Mevlana Celaleddin-i Rum! ve Fahredd1n-i Irak! bu muhitin
gl temsilcilerindendir. 80
Seluklular dnemindeise medreseler. Artk aralksz devam eden,
memleketin her kesinde planl bir ekilde kurulmu olan, nihayet
btn ehir, kasaba ve kylere kadar yaylan bir resmi kurumu ifade
etmektedir. Bu bakmdan bir kurum olarak devlet tarafndan alp
,_ desteklenen .ve kendilerine vakflar balanarak belli bir plan ve
<ll
program olan medreseler ise, Seluklular dneminin rn olarak
E
karmza kmaktadr. 81

76
Ahmed b. Mahmud, Seluk-name, c. I, s. 142-144.
358
77
Takyuddin Ebu'I-Abbas Ahmed b. Ali el-Makrizi, el-Mevaiz ve'l-i'tibar bi-zila"i'l-htat
ve'l-asar, Kahire ts., c. II, s. 363; Bahattin Kk, Nuneddin Mahmud b. Zengi ve slam
Kurumlar Tarihindeki Yeri, iaret Yaynlan, stanbul 1992, s. 172.
78
Gndz, Devlet- Tekke Mnasebetleri, s. 75.
79
Akda, Trkiye 'nin ktisadi ve ctimaf Tarihi, c. I, s. 17.
8

81
Kprl, lk Mutasavvjlar, s. 201-202.
Kara, Seluklular'm Dini Serveni, s. 614-615.
 Seluklular Dneminde Tasavvuf lninin Geliim Seyri ...

Seluklu sultanlannn dindar kimlikleri ve dinin hamisi konumunda

olmalan tasavvufi hayata scak bakmalanna yol amtr. Seluklu
sultanlan ile stiffler arasndaki scak iliki dikkat ekici boyuta gelmitir.
Yaanan mihne olaylan, nceki dnemlerde belirgin konuma gelen
fukaha ile sOOler arasndaki anlamazlklar Seluklular devrinde yerini
yakiniamaya brakm, tasavvuf erbab genelde kendilerini Snnl slam
anlayna bende klm, er'! esaslara riayet n plana km, tasavvufi
yorumlarda dinin zahiri boyutunu tersyz eden yaklamlardan
kanlmaya, mteerri bir tutum sergilenmeye balanmtr. Seluklular
dneminde medreselerde ders veren fakihlerin en bariz zellikleri sfl
hayatla i ie olmalandr. Bu dnemde meruiyet kazanan tasavvuf
ilmi, tarikadarla kurumsallam, teekkl eden tarikatlar medreselerle
yakn iliki ierisinde olmulardr.

Seluklular, ina ettirdikleri Ribat, hankah, tekke ve zaviye gibi

tasavvufi kururolann lke sathna yaylmasn salayarak, hem onlara
sahip kmlar, hem de Snni dnyada tasavvufun kendisini
: gsterebilmesine ve anlatabilmesine imkan tanmlardr. Onlann,
tekkeleri medreselerin hemen bitiiinde, hatta onlarla i ie ina
ettirmeleri, hi kukusuz bilinli olarak yaplm bir faaliyet olarak
grlmelidir.
Aksaray'da doup Anadolu'da tahsil hayatn tamamlayan ve daha
sonra slam lkelerinde nemli grevlerde istihdam edilen Ali b. Hasen
b. Ali el-Ermevi e-afii, Dmak'a gelerek burada Beyhaki'nin
"Snen"ini, Ebu Davut et-Tayalisi'nin "Msned"ini okumutur.
Kerimddin hankah eyhliini deruhte eden ve 1335 ylnda vefat eden
el-Ermev1 hakknda bn Hacer, "ilmiyle amil ve snnet-i seniyyeye
dkn bir zat" tespitinde bulunmaktadr. 82

E
<rO
t/1

359

ihabuddin Ahmed b. Hacer el-Askaliill, ed-Dureru '1-kiimine fi a 'yani '1-mieti's-siimine,

82

Diiru hyil.u't-Trilsi'l-Arabi,Beyrut, ts., c. III, s. 41-42.

 Seluklular Dneminde Tasavvuf lninin Geliim Seyri ...

Sonu
Bu devir, sCfilerin genellikle eserleriyle tasavvufu savunduklan ve
ehl-i snnet izgisinde bir tasavvufu hakim klmaya altklan ve
mezhep tartmaianna girmedikleri bir dnemdir. SCfilerin mnzevi
hayatlan ve nezih tavrlan, halkn ve idarecilerin sevgisini kazanmalann
salamtr. Nitekim bu devrin sCfilerinden Ebu'I-Hasan Harakani'ye
Gazneli Sultan Mahmud'un byk bir sayg duyarak ve Rey ehrindeki
hankahnda kendisini ziyaret etmesi ve peluklu Sultan Turul Bey'in
Hemedan'da bulunan Baba Tahir Uryan' ziyareti bunu teyit eder.
Seluklular dneminde tasavvufi hayat olduka canl ve hareketli
bir mahiyet arz etmekteydi. Dnemin tasavvufi evrelerinde fikri
hareketlilikler, derCni terennmler~ farkl dnce akmlan ve yeni
tasavvufi frkalar vcuda gelmekteydi. Tarikat eyhleri mrltierinin
kabiliyerteri istikametinde gelimesine, yeni almlar kazanmalanna
imkan hazrlamaktayd. Taklit geleneinden ok tahkik boyutu n plana
kanlmakta, mrltierin ken~i deneyimlerini ortaya koymalanna ik
tutulmaktayd.

,__
<l)