7.

BRNC MERTEBEDEN LNEER DENKLEM SSTEMLER

7.1. GR

Yksek mertebeden lineer diferansiyel denklemin zmnn zor olmas nedeni ile denklem
1. mertebeden lineer diferansiyel denklem sistemine, buradan da lineer cebir problemine
dntrlerek bilgisayar ortamnda zm aranr.

rnek:

Mekanikte bir ktle yay sisteminin genel denklemi m,,k sabit olmak zere
my y ky F (t )
ikinci mertebeden diferansiyel denkleme karlk gelir Bu denkleme karlk gelen 1.
mertebeden diferansiyel denklemi bulunuz.

x1=y, x2=y dnm yaplr. Buradan

x' y' x2 ve x2' y' ' olur . y,y, y verilen denklemde yerlerine yazlarak

mx2' x2 kx1 F(t)

bulunur. x1 ve x2 aadaki 1. mertebeden diferansiyel denklemi salar.

x1' x2

k F (t )
x2' x1 x2
m m m

Benzer mantk yn F (t, y, y,..........., y(n1) ) eklindeki n. mertebeden bir diferansiyel

denklemin n tane birinci mertebeden diferansiyel denklemler sistemine dntrmek iinde
(n-1)
kullanlr. x1,x2,..............,xn deikenleri. x1=y, x2=y, x3=y,.....xn=y
eklinde tanmlanrsa;
x1' x2
x2' x3
.
.
xn' 1 xn

bunlar yn F (t, y, y,..........., y(n1) ) denkleminde dikkate alnrsa xn' F(t, x1, x2 ,....., xn )
bulunur. En genel durumda 1. mertebeden lineer denklemlerin n li sistemi

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 135

x1' a11 (t ) x1 ........... a1n (t ) xn g1 (t )
x2' a21 (t ) x1 ........... a2n (t ) xn g2. (t )
.
.
xn' an1 (t ) x1 ........... ann (t ) xn gn (t )

eklinde verilebilir. Veya kapal formda x(t ) A(t ) x(t ) g (t ) g(t)=0 ise homojen sistemdir.
Sisteme ek olarak

x1(t0)= x10 , x2 (t0 ) x20 ,................, xn (t0 ) xn0

balang koullar da verilirse balang deer problemi oluur.

y+p(t)y+q(t)y=0 ikinci mertebeden diferansiyel denklemler

x1=y ve x2=y dnm kullanlarak 1. mertebeden diferansiyel denklem sistemi eklinde yazlrlar

x1' x2
x2' q(t ) x1 p(t ) x2 ile

x1' a11 a12 x1

' ile x=Ax sistemi oluturulur
2 21 22 x2
x a a

rnek:

1) y+2y+y=0 2. mertebeden homojen lineer diferansiyel denkleme kar gelen 1.

mertebeden diferansiyel denklem sistemini bulunuz. Bulduunuz 1. mertebeden diferansiyel
denklem sistemini x=Ax formunda yaznz.

zm:

x1=y ve x2=y dnm kullanlarsa ve x' y' x2 ve x2' y' ' ile

y x1

y ' x2 y '' 2 y ' y 0 yerlerine konursa
y '' x2'

x2' 2x2 x1 0

bulunur. Dolaysyla x1 ve x2 aadaki 1.mertebeden diferansiyel denklemi salar.

x1' x2
x2' x1 2x2

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 136

 x1' 0 1 x1 0 1
' x ' x x=Ax
x2 1 2 x2 1 2

7.2 MATRSLER

Yksek mertebeden lineer diferansiyel denklemler, Birinci mertebeden lineer

denklemler sistemine indirgendiinde matris kavram ve zellikleri doal olarak
ortaya kmaktadr. Bir matris A(mxn) eklinde

a11 . . a1n
a . . a2n
A 21
. . . .

am1 . . am n

eklinde gsterilir. A matrisinin i inci satr j inci stununda bulunan eleman

aij ile gsterilir. aij ler reel olabilecei gibi kompleks de olabilir

A matrisinin satr ve stunlarnn yer deitirilmesiyle elde edilen matrise Ann

tranpozesi denir ve AT ile gsterilir.

Ayrca aij ile aij nin kompleks elenii anlalmaktadr. A a A matrisinin elenii
denir .(Elenik matriste say reel ise kendisine sanal ise ters iaretlisine eittir.)

Ayrca A*=AT dir. Burada A* a A nn ei(adjointi)denir.

rnek
4 3 5i
A= ise AT, A ve A* gsteriniz.
1 i 8 3i

4 1 i 4 3 5i 4 1 i
AT= , A = A*=AT=
3 5i 8 3i 1 i 8 3i 3 5i 8 3i

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 137

7.2.1 Matrislerin zellikleri:

Eitlik : A(mxn) ve B(mxn) iki matrisin eit olmas iin karlkl elemanlar birbirine eit
olmaldr
Toplam: A(mxn) ve B(mxn) iki matrisin toplam karlkl elemanlarnn birbirleriyle
toplamdr. A+B=C Toplamada deime ve birleme zellikleri vardr A+B=B+A ,
A+(B+C)=(A+B)+C

Sfr matris : btn elemanlar 0 olan matristir

0 0 0 0

0 0 0 0
0= 0 0 0 0

0 0 0 0
0 0 (5 x 4)
0 0
Skalerle arpm: A(mxn) matrisinin tm elemanlarnn o skalerle arpmdr.
arpm: iki matrisin arplabilmesi iin birinci matrisin stun says ikinci matrisin satr
saysna eit olmaldr.
A(mxn)*B(nxt)=C(mxt) dr. arpma ileminde deime zellii yoktur.

(AB)T=BTAT
(AB)-1=B-1A-1
(A-1)-1= A
(AT)T= A
(A+B)T= AT+BT
A = AT ise Simetrik matris
AT= -A ise ters simetrik/antimetrik matris(kegenler 0 dr)
A*= AT =A ise hermitian matris
A*= AT =-A ise ters hermitian matristir.

Bir matrisin izi kegen zerindeki elemanlarn toplamna eittir. Tr(A) ile gsterilir.

Tr(A)= a11+a22+...............+ann

dr. Ters simetrik matrisin izi 0 dr. Tranzpozenin izi kendisine eittir.

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 138

Vektrlerin arpm

Matris arpmlarnn zel hali olarak ele alnabilir. Eer A ve B matrisleri (1xn)
ve(nx1) satr ve stun matrisler ise ve bunlara xT ve y vektrleri denilirse;

n
xTy = xi yi dr.
i 1

ki vektrn arpm ile ilgili dier bir arpmda skaler arpm veya i arpm
dr. Bu arpm;

n
(x,y)= x y
i 1
i i veya (x,y)=xT y (elenik)

eklindedir.

(x,y)=(y,x) , (x,y)=(x,y) , (x,y+z)=(x,y)+(x,z) , (x,y)= (x,y)

n n
( x, x) xi xi xi xT x xi2
2

i 1 i 1

rnek:

i 2i
x 2 , y i
1 i 3

xTy=i(2-i)+(-2)(i)+(1+i)(3)= 4+i3

(x,y)= i(2+i)+-2(-i)+(1+i)(3)= 2+i7 (x,y)=xT y

xTx= i2+-22+(1+i)2= 3+i2

n
(x,x)= (i)(-i)+(-2)(-2)+(1+i)(1-i)= 7 ( x, x) xi xi
i 1

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 139

7.3.LNEER DENKLEM SSTEMLER

a11x1+a12x2+a13x3+......................+a1nxn=k1
.
.
.
.
an1 x1+an2x2+.........................+annxn=kn

n bilinmeyenli n denklemden oluan (1)sistemine cebirsel lineer denklem sistemi denir.

Bu sistem basit olarak Ax=K eklinde verilebilir. Burada A(nxn) matrisi ve K vektr
verilenler, x ise aranandr.

Eer Ax=K sisteminde

K=0 ise bu sisteme homojen sistem

K ise bu sisteme homojen olmayan sistem
dir.
Eer A matrisi nonsingler ise(detA ) Ax=K sisteminin tek zm bulunur.

x=A-1*K

A matrisi singler ise (detA= ) ya zm yoktur veya varsa tek deildir. A matrisi
singler olduundan tersi yoktur dolaysyla yukardaki gibi bir zm yoktur.

Ax=0 homojen sistemi sfrdan farkl sonsuz sayda zme sahiptir

Ax=K sisteminin zm

a11 . . a1n K1

A K a.21 .
.
. a2 n .
. . .

an1 . . ann K n

Geniletilmi matrise elemanter satr ilemleri uygulanarak A matrisi gen

matris (kegen altndaki elemanlar 0 olan matris) haline getirilir ve
geniletilmi matristen yaralanlarak bilinmeyenler (xi i=1.......n) bulunur.
Bilinmeyenler sistemin zmdr.

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 140

Elemanter satr ilemleri

1. ki satrn yerlerini deitirmek

2. Bir satr skaler say ile arpmak
3. Skalerle arplm bir satr dier bir satrla toplamak
detA ise A matrisi elemanter satr ilemleri ile I(birim matrise) dntrlebilir A
matrisinin I matrisine dntrlmesinde kullanlan elemanter satr ilemleri I matrisine
uygulanrsa A-1 matrisi (ters matris) elde edilir.
( geniletilmi matrisi ile belirlenir.)

rnek

1 1 2
A= 1 0 1 matrisinin tersini elemanter satr ilemleri yardmyla bulunuz.
2 1 5

1 1 2 1 0 0
A I 1 0 1 0 1 0 R1+R2 ve -2R1+R3 satr ilemleri ile
2 1 5 0 0 1

3R2+R3 R3/10

1 1 2 1 0 0 1 1 2 1 0 0 1 1 2 1 0 0

0 1 3 1 1 0 0 1 3 1 1 0 0 1 3 1 1 0
0 3 1 2 0 1 0 0 10 1 3 1 1 3 1
0 0 1
10 10 10

-3R3+R2 ve-2R3+R1 -1*R2+R1

8 6 2 1 7 1
1 1 0 10 10 10 10
1 1 2 1 0 0 1 0 0 10 10
0 1 3 1 1 0 0 1 0 7 1 3 7 1 3
0 1 0
1 3 1 10 10 10 10 10 10
0 0 1 0 0 1 1 3 1 0 0 1 1 3 1
10 10 10
10 10 10 10 10 10
[ I I A-1]

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 141

Matris Fonksiyonlar:

Bazen vektrler ve matrisler ,elemanlar t deikenine bal fonksiyonlardan oluacak

ekilde tanmlanabilir. Bu durumda bir vektr ile matris

x1 (t ) a11(t ) . a1n (t )

x(t ) . , A(t ) . . .
x (t ) a (t ) . a (t )
n n1 nn

formunda yazlr. Bu ekilde tanmlanm bir A(t) matrisinin tm elemanlar bir t=t 0
noktasnda veya t aralnda srekli ise A(t) ye srekli denir. Benzer ekilde A(t) nin her
eleman diferansiyellenebilir ise A(t) ye diferansiyellenebilir denir. ve

dA daij
eklinde tanmlanr. A(t) nin integrali ise;
dt dt
b b

A(t)dt a
a a
ij (t )dt

dir.
sin t t b
A(t)= ise A(t) ve A(t )dt ?
1 cost a

cost 1
A(t)= ise ve
0 sin t
1 2 / 2 1 0 2
2

cost t 2 / 2
0 A(t)dt t sin t 0 0 0 2
0 0

Analizin birok kural matris fonksiyonuna geniletilebilir. Bunlar aadadr.

d dA d dA dB
(CA) C C sabit ( A B)
dt dt dt dt dt

d dA dB
( A.B) B A
dt dt dt

rnekler

2x1+4x2+3x3+2x4=2
3x1+6x2+5x3+2x4=2
2x1+5x2+2x3- 3x4=3
4x1+5x2+14x3+14x4=11 denklem sistemini znz.

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 142

 2 4 3 2 2

A K 32 6 5 2 2
5 2 3 3

4 5 14 14 11

2.satrla 3 satr yer deitirelim

2 4 3 2 2 R1

5 2 3 3 R2
A K 23 6 5 2 2 R3

4 5 14 14 11 R4

(-1)R1+R2, (-3/2) R1+R3 ve (-2) R1+R4 satr ilemlerini uygular ve daha sonra 3 satr 2 ile
arparsak(2*R3)
2 4 3 2 2

0 1 1 5 1
A K 0 0 1 2 2


0 3 8 10 7
elde edilir. Daha sonra da srasyla (3R2+R4), (R4/5) ve (-R3+R4) satr ilemleri ile

2 4 3 2 2

1 1 5 1
A K 00 0 1 2 2

0 0 0 1 4

elde edilir. x3-2x4=-2

R1 2R4 2 4 3 0 6 R1 3R3 2 4 0 0 24

R2 5R4 0 1 1 0 21 R2 R3 0 1 0 0 27
, ve
R3 2R4 0 0 1 0 6 R3 0 0 1 0 6

R4 0 0 0 1 4 R4 0 0 0 1 4

elemanter ilemlerle

1 0 0 0 66 66

0 1 0 0 27 27
x1=-66, x2=27, x3=6, x4=4 bulunur. x genel
0 0 1 0 6 6

0 0 0 1 4 4
Bu forma Gauss Jordan Eleminasyonudenir.

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 143

DEV

1) A*x=K iin

3x1-x2+2x3=4
2x1+x2+x3=-1
x1+3x2 = 2 sisteminin genel zmn bulunuz.

2) A*x=K eklinde

1 2 3 1 3

A K 03 2
2
1
4
4 7
1 1

1 1 1 1 H

a) sistemin zlebilmesi iin H=? (H=5/2)

b) genel zm hesaplaynz.

3) A*x=0 homogen

2 6 7 8 0

4 13 5 1 0
denklem sistemini znz.
zm: (x3=c1 , x4=c2, x2=-(9c1+17c2), x1=-((61/2)c1+55c2)
4) A*x=K sisteminin genel zmn hesaplaynz.

1 2 1 4 x1
A= 2 4 3 K= 5 X= x2
1 2 6 7 x3

1 2 1 4
2 4 3 5

1 2 6 7

(-2R1+R2 ) ve ( R1+R3 ) satr ilemleri uygularsak

1 2 1 4

0 0 5 3
0 0 5 3

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 144

buradan (R2-R3 ) ve (R2/5) ile

1 2 1 4 1 2 0 17 / 5

0 0 1 3 / 5 0 0 1 3 / 5
ve R2 +R1ile olur.
0 0 0 0 0 0 0 0


Bilinmeyen says(n)=3, elimizde gerekten var olan denklem says(u)=2
o halde rank(r)=2 dir. (rank= elimizde gerekten var olan denklem saysdr) (n-r) tane keyfi
parametre seilebilir Bu durumda bir bilinmeyeni keyfi olarak seebiliriz.

x1+2x2=17/5
x3=-3/5

zel zm iin (A*x=K nn zm)

x1+2x2=17/5
x3=-3/5
den x2=c seersek x1 =17/5-2c olur.
x1 17 / 5 2c 17 / 5 2
X= xzel +xhomojen = x2 c 0 c 1

x3 3 / 5 3 / 5 0

Verilen sistem A*x=0 (homojen olsa)

x1+2x2=0
x3=0
olurdu.

homojen zm iin (xhomojen) x3=0, x2, x1 i istediimiz gibi seebiliriz.

x2=c seersek x1 =-2c olur.

x1 2c 2
xhomojen = x2 c c 1
x3 0 0

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 145

devlerin zmleri
1)
3 1 2 4

A 2 1 1 K= 1 A*x=K
1 3 0 2

R1 3 1 2 4 1 3 0 2

R2 2 1 1 1 1.satr 3.satrla yer deitirelim 2 1 1 1
R3 1 3 0 2 3 1 2 4

R1 1 3 0 2 R1 1 3 0 2

2R1 R2 0 5 1 5 R2 0 5 1 5
3R1 R3 0 10 2 2 2R2 R3 0 0 0 8

0 olamaz. Det(A)=0 ZM YOKTUR.

2) A*x=K sistemi
1 2 3 1 3 R1 R1 1 2 3 1 3

3R1 R2 0 4 8 1 2
A K 03 2
2
1
4
4 7 R2
1 1 R3 R3 0 2 4 1 1

1 1 1 1 H R4 R1 R4 0 1 2 0 H 3

R1 1 2 3 1 3

R2 / 2 0 2 4 1/ 2 1
R3 0 2 4 1 1

2R4 0 2 4 0 2( H 3)

R1 1 2 3 1 3

R2 0 2 4 1/ 2 1
R2 R3 0 0 0 3/ 2 0

R2 R4 0 0 0 1 / 2 2H 5

(3/2)x4=0 x4=0

-1/2 x4= 2H-5 2H-5=0 H=5/2.

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 146

H=5/2 yerine konursa

1 2 3 1 3 R1 1 2 3 1 3

0 2 4 1/ 2 1 R2 0 2 4 1/ 2 1
0 0 0 3 / 2 0 2 / 3R3 0 0 0 1 0

0 0 0 1/ 2 0 2R4 0 0 0 1 0

R1 1 2 3 1 3

R2 0 2 4 1/ 2 1
R3 0 0 0 1 0

R3 R4 0 0 0 0 0

n=4 rang(r)=3 n-r=1 keyfi parametre seilebilir

x4=0 x3=c seelim

x1+2x2+3x3+x4=3
2x2+4x3-1/2x4=1 2x2=1-4c x2=(1-4c)/2=1/2-2c
x1+2((1-4c)/2)+3c=3 x1+1-c=3 x1=c+2
x1 c 2 2 1
1 1
x2 2c 2
x genel 2 = 2 c 1 olur.
x3 c 1

x4 0 0 0
xgenel= xzel +xhomojen

homojen zm iin:(A*x=0 sistemi)

x4=0 x3=c seelim

x1+2x2+3x3+x4=0
x1 c 1

x2 2c 2
2x2+4x3-1/2x4=0 2x2=-4c x2=-2c xhomojen c
x3 c 1

4
x 0 0

x1+-4c+3c=0 x1-c= x1=c

3) A*x=0 homogen
2 6 7 8 0
denklem sistemini znz.
4 13 5 1 0

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 147

zm:

2 6 7 8 0 R1 R1 2 6 7 8 0

4 13 5 1 0 R2 2R1 R2 0 1 9 17 0

n=4 rang(r)=2 n-r=2 keyfi parametre seilebilir

x4=c2 x3=c1 seelim

2x1-6x2+7x3+8x4=0
-x2-9x3-17x4=0

x2=-(9c1+17c2 )
x1=-(61/2c 1+55c2) olur.
x1 61 c1 55c2

x2 9c1 17c2
2
xgenel=
x3
c
1

x4 c2

7.3 LNEER BAIMSIZLIK, Bir Matrisin zdeerleri ve zvektrleri

x(1), x(2),.............,x(k) vektrleri iin c1, c2, ,ck lardan biri sfrdan farkl olmak zere

c1 x(1)+ c2 x(2), +ckxk=0

ise lineer bamldr. c1= c2= =ck=0 ise lineer bamszdr.

x(1), x(2)..............,x(k) vektrlerinin bamsz olmas iin gerekli ve yeterli koul det(x)
olmaldr.

rnek 1:

1 2 4
( 2) (3)
x = 2 , x 1 , x 1 vektrlerin lineer baml olup olmadn aratrnz
(1)

1 3 11

.lineer baml ise aralarndaki lineer banty bulunuz.
1 2 4
det(xij)= 2 1 1 0
1 3 11

x(1),x(2),x(3) lineer bamldr.

c1 x(1)+ c2 x(2)+c3x(3)=0

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 148

ile

1 2 4 c1 0

2 1 1 c2 0
1 3 11 c3 0

1 2 4 0

2 1 1 0 yaplan ilemlerle(-2R1+R2 VE R1+R2)
1 3 11 0

1 2 4 0

0 1 3 0
0 0 0 0

mevcut denklem says=2, bilinmeyen says=3 rank=3-2 ,1 bilinmeyen keyfi olarak

seilebilir. buradan c3 keyfi olarak seilerek dierleri belirlenir. c3=-1 seilirse

c1+2c2-4c3=0
c2-3c3=0
ile
c1=2 ,c2=-3

2 x(1) -3 x(2)-x(3)=0
bulunur.

RNEK 2: y1=sinx,y2=cosx fonksiyonlarnn lineer bamsz olduunu gsterin (yi lerin

lineer bamsz olmas durumunda Wronski determinant sfrdan farkldr.)

y1 y2 sin x cos x
w=
' ' =
=-(sinx)2-(cos2x)=-1
y1 y2 cos x sin x

yleyse verilen fonksiyonlar lineer bamszdr.

***Her matris iin anahtar:

ckxk denklem takmn kur 0 dan farkl zm varsa lineer bamldr.

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 149

Bir Matrisin zdeerleri ve zvektrleri

det(A- ile karakteristik denklemin kkleri (zdeerler) hesaplanr ve herbir kk iin

bulunan sfrdan farkl zmlere ise zvektrler denir

rnek:

1 2
A matrisinin zdeerleri ve bu zdeerlere kar gelen zvektrleri bulunuz.
2 1

zdeerler

1 2 2
2 1 = -2-3=0 1=3 2=-1 (farkl 2 reel kk)

1=3 zdeeri iin

2 2 x11 0
2 2 x 0 x11=-x21
21

x 1
x1 = 11 =
x21 1

2=-1 iin zdeeri

2 2 x12 0
2 2 x 0 x12=x22
22

x 1
x2 = 12 =
x22 1

rnek:

4 2
A matrisinin zdeerleri ve bu zdeerlere kar gelen zvektrleri bulunuz.
3 3

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 150

zdeerler

4 2 2
3 = -7+6=0 1=1 2=6 (farkl 2 reel kk)
3

1=1 zdeeri iin

4 1 2 x11 0 3
3 3 1 x 0 3x11=-2x21 x11=c ise x21= c olur
21 2

x 1
x1 = 11 =c 3 c keyfi sabit olduundan c=2 seilirse
x21 2

x 2
x1 = 11 =
x21 3

2=6 zdeeri iin

4 6 2 x12 0 2 2 x12 0
3 3 6 x 0 3 3 x 0 x12=x22 x12 =c ise x22 =c
22 22

x 1 1
x2 = 12 =c =
x22 1 1

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 151

7.4. Lineer ve Sabit Katsayl Diferansiyel Denklem Sisteminin Matrisler
Yardm le zm

dx1
a11x1+a12x2+a13x3+......................+a1nxn+f1(t)
dt
dx2
a21x1+a22x2+a23x3+......................+a2nxn+f2(t)
dt

dxn
an1 x1+an2x2+.........................+annxn+ fn(t)
dt

eklindeki bir sistem, sabit katsayl lineer ve homojen olmayan bir sistemdir. Bu sistemde

f1(t)= f2(t)= ...............=fn(t)=0 ise

ise sistem homojen sistem adn alr.

Homojen olmayan lineer sistemin genel zmn bulmak iin, nce homojen sistem
zlr sonra da homojen olmayan sistemin bir zel zm aranr ve bunlar toplanr. Bu
sistem matrisler yardmyla

dx1
dt a11 a12 . . a1n x1 f1 (t )
dx
2 a21 a22 . . a2n x2 f 2 (t )
dt . . . . . . .
.
. . . . . . . .
dx a . ann xn f n (t )
n n1 n2
a .
dt

Sistemin kapal formu

dx
Ax+f(t)
dt

olur. Sistem Homojen ise, yukardaki ifade

dx
Ax=0
dt
eklini alr.

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 152

Homojen Sistemin zm in

det(A- ile karakteristik denklemin kkleri (zdeerler) hesaplanr ve herbir kk iin

bulunan sfrdan farkl zmlere ise zvektrler denir zvektrler bulunarak homojen
zm elde edilir.

dev:
0 1 1

A 1 0 1 matrise kar gelen zdeer ve zvektrleri bulunuz.
1 1 0

Hermitian Sistemler

Matrislerin nemli bir alt snf kendine e veya Hermitian matrislerdir. Bu matrisler A*=A yani
a ji aij koulunu salarlar.
Hermitian matrislerin bir alt snf da simetrik reel matrislerdir. AT=A art salanr. Hermitian
matrislerin z deerleri ve z vektrleri aadaki koullar salarlar.

1) Tm z deerleri reeldir.
2) z deerlerin katllklar dahil, n zdeere kar n tane lineer bamsz zvektr kar
gelir.
3) Eer x(1) ve x(2) z vektrleri farkl z deerlere kar gelen z vektrler ise (x(1) , x(2))=0
salanr.

Bylece eer z deerler basit ise(katll bir olan) onlara kar gelen z vektrler ortogonal
(dik) vektrler cmlesi oluturur. (her z vektr bir dierine dik)

4) m katllktaki bir z deere kar gelen z vektrlerden m tane ortogonal zvektr

seilebilir.

Eer A matrisi reel ve simetrik bir matris ise zdeerleri reel ve bu z deerlere kar gelen
z vektrleri de reel deerli fonksiyonlardr.

Teorem 7.4.1

Eer x(1) ve x(2) z vektrleri x=A(t)x homojen sisteminin zmleri ise ve keyfi c1 ve c2
sabitleri iin c1 x(1) +c2 x(2) kombinasyonu da bir zmdr.

1 1 1 1
x ' x sisteminin iki zm x (1) (t ) e3t , x ( 2) (t ) e t dir
4 1 2 2

1 1
teorem 7.4.1 den x= c1 e3t c2 e t c1 x(1) +c2 x(2)
2 2

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 153

n. mertebeden x=A(t)x homojen sistemin n tane zm x(1) , x(2) ,...., x(n) olsun ve X(t)
matrisinin stunlar(kolonlar), x(1) (t), x(2) (t),...., x(n)(t) vektrleri olsun.

x11(t ) x12 (t ) . x1n (t )

x (t ) . . .x2n (t )
X (t ) . 21
.
olsun.
. . .

x (t ) . xnn (t )
n1 .

Bu X(t) determinantna x(1) , x(2) ,...., x(n) zmlerinin Wronskioni denir. ve

W x(1) , x(2) ,...., x(n) =det(X) ile gsterilir.

x(1) , x(2) ,...., x(n) zmlerinin lineer bamsz olmas iin gerek ve yeter koul
W x(1) , x(2) ,...., x(n) olmasdr.

Teorem 7.4.2.

Eer x(1) , x(2) ,...., x(n) vektr fonksiyonlar x=A(t)x homojen sistemin t ya ait her
noktada lineer bamsz zmleri ise, bu takdirde homojen sistemin her x=(t) zm
x(1) , x(2) ,...., x(n) lerin lineer kombinasyonu olarak

(t)= c1 x(1) (t)+c2 x(2)(t)+................+cnx(n)(t)

tek trl belirlenir.

Teorem 7.4.3.

Eer x(1) , x(2) ,...., x(n) t aral zerinde x=A(t)x homojen denkleminin zmleri iseler
bu takdirde bu aralkta W x(1) , x(2) ,...., x(n) ya zde olarak sfrdr ya da hibir yerde sfr
deildir.

Not:

x=A(t)x homojen denkleminin keyfi bir x(1) , x(2) ,...., x(n) zmlerinin cmlesi t
aralnn her noktasnda lineer bamsz ise bu aralkta x (1) , x(2) ,...., x(n) zmlerinin
cmlesine temel cmle denir.

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 154

Teorem 7.4.4.

1 0 0

0 1 0
e (1) , e ( 2) ,........ e (n)
. . .

0 0 1

olsun Ayrca x(1) , x(2) ,...., x(n) ler t0 noktas t aralna ait keyfi bir nokta olmak zere
x(1) (t0)=e(1),..............,cnx(n)(t0)=e(n) balang koullarn salayan x=A(t)x homojen
sisteminin zmleri olsun. Buradan x(1) , x(2) ,...., x(n) ler x=A(t)x homojen sisteminin
zmlerinin temel cmlesini oluturur.

det(A- ile karakteristik denklemin kkleri (zdeerler) hesaplanr ve herbir kk iin

bulunan sfrdan farkl zmlere ise zvektrler denir zvektrler bulunarak homojen
zm elde edilir.

FARKLI K REEL KK VAR SE (r1,r2=1,2)

ygenel= c1 y1 e t +c2 y 2 e t
1 2

KATLI KK VAR SE (r1=r2=r=)

ygenel= c1 y1 et+c2( y1 t+ y 2 )et

KKLER KOMPLEKS SE (r1=(+i), r2=(-i))

e(-i)t =et(cost-isint)
e(+i)t =et(cost+isint)

ygenel=c1 y1 e(-i)t +c2 y 2 e(+i)t

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 155

7.5. SABT KATSAYILI HOMOJEN LNEER DENKLEM SSTEMLERNN ZM

1 1 1
y 2 1 1 y
'
diferansiyel denklem sisteminin genel zmn bulunuz.
8 5 3

zm:

y=Ay det(A-I)=0 oluturularak zdeerler:

y11 y12 y13
y y1 y2 y3 y21 y22 y23
y31 y32 y33

1 1 1

det 2 1 1 =(1-)(1-)(-3-)-5-2(-3-)-8+-10+8(1-)=-3-2+4+4=0
8 5 3

1=-2 , 2=-1 , 3=2 (3 farkl reel kk)

1=-2 iin

3 1 1 y11 0 3 1 1 R1
2
3 1 y21 0 0 7 / 3 5 / 3 2 / 3R R
1 2
8 5 1 y31 0 0 7 / 3 5 / 3 8 / 3R1 R3

3 1 1 R1 3 y11 y21 y31 0 y21

5
y
0 7 / 3 5 / 3 R 7 31
2
4
0 0 0 R2 R3 7 / 3 y21 5 / 3 y31 0 y11 y
7 31
y31=7 seersek
y11 4
y1 = y1 = y21 5

y31 7
~

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 156

2=-1

2 1 1 y12 0 2 1 1 2 1 1 2 1 1
2 2 1 y22 0 0 1 2 0 1 2 0 1 2

8 5 2 y32 0 0 1 2 0 1 2 0 0 0

2y12+y22+y32=0
y22-2y32=0 y22=2y32 2y12=-3y32 y12= -3/2 y32

y32= 2 seersek
y12 3
y 2 = y 2 = y22 4

y32 2
~

2=2 iin

1 1 1 y13 0 1 1 1 1 1 1
2 1 1 y 0 0 1 1 0 1 1
23
8 5 5 y33 0 0 13 13 0 0 0

-y13+y23+y33=0
y23 +y33=0 y23 =-y33 y13=0
y33=1 seersek

y13 0
y3 = y3 = y23 1

y33 1
~

Farkl reel kk olmas durumunda

ygenel= c1 y1 e t +c2 y 2 e t +c3 y3 e t
1 2 3

idi.

4 3 0
2t
Ygenel=c1 5 e +c2 4 e t+c3 1 e2t

7 2 1

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 157

Hermitian Olmayan Sistemler

Eer A matrisi hermitian deilse,

x=Ax

sisteminin zmlerini bulmak daha karmaktr. A nn reel matris olduu kabul edilirse,
Amatrisinin zdeerleri iin durum oluur.

1) Ann tm z deerleri reel ve farkldr. Sistemin genel zm

xgenel= c1 y1 e 1t +c2 y 2 e 2t +...................+cn y n e nt
dir.
2) Ann baz zdeerleri kompleks elenikleri ile bulunur.
3) Ann baz zdeerleri katl bulunur.

7.6. Kompleks zdeerler

x=Ax homojen sistem ele alnsn. A matrisi reel deerli olsun .Bu durumda det(A-
karakteristik denklemin katsaylar reel olacandan, karakteristik denkleminin kkleri olan
zdeerlerin bir ksm kompleks elenikleri ile bulunabilir

rnek olarak A nn zdeerleri(Kkler )kompleks ise ( 1=+i , 2=-i ) bunlara kar

gelen zvektrlerde kompleks eleniklidir.

( x1 =a+ib, x2 =a-ib ) a, b reel

Dolaysyla ele alnan diferansiyel denklemin genel zm

x(1)(t)= c1 x1 e1t x(2)(t)= )= c1 x2 e 2t

x1 =(a+ib) ve 1=+i olduu dikkate alnarak x(1)(t) reel ve sanal ksmlara ayrlrsa

x(1)(t)= et (a cos t b sin t ) iet (a sin t b cos t ) olur.

Ksaca yukardaki eitlikte reel ksmna u(t) ve sanal ksma v(t) denirse (u(t) ve v(t) reel deerli
fonksiyonlar)

x(1)(t)= u(t)+i v(t)

eklinde elde edilir. rnek olarak A nn iki zdeeri ( 1=+i , 2=-i ) ve dier tm
zdeerleri reel ve farkl ise, genel zm

ygenel= c1 u(t)+c 2v(t)+ c3 y3e3t c4 y4e4t .......... cn ynent

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 158

 1

' 2 1
x =
1
x diferansiyel denklem sisteminin genel zmn bulunuz.
1
2

zm:

x x
x=Ax det(A-I)=0 oluturularak zdeerler: x x1, x2 11 12
x21 x22

1
2 1
= ++5/4=0
2
1
1
2
1=-1/2+i , 2=-1/2-i kompleks kk

1=-1/2+i iin zvektrler

i 1 x11 0 x 1
1 i x 0 -ix11=-x21 x11=1 ile x1 = 11 =
21 x21 i

1=-1/2-i iin z vektrler

i 1 x12 0 x 1
1 i x 0 ix12+x22=0 ix12=-x22 x2 = 12 =
22 x22 i
Not: Kompleks kk durumunda bir kk iin zm yapmak yeterlidir, ,ikinci kkn zm iin sadece ilk
kompleks kk iin bulunan zmdeki sanal ksmlar iaret deitirir.

Genel zm:

xgenel=c1 x1 e(-i)t + c1 x2 e(+i)t

eklindedir.

1 1 (-1/2-i)t
xgenel= c1 e(-1/2+i)t+ c2 e
i i

e(-1/2+i)t=e-t/2(cost+isint)
e(-1/2-i)t= e-t/2(cost-isint)
1 1
xgenel= c1 e-t/2(cost+isint)+ c2 e-t/2(cost-isint)

i i

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 159

xgenel= c1 e-t/2(cost+isint)+ c2 e-t/2(cost-isint)+ ic1 e-t/2(cost+isint)-i c2 e-t/2(cost-isint)

= e-t/2(c1+c2)cost+i(c1-c2)sint+ e-t/2i(c1-c2)cost-(c1+c2)sint

(c1+c2)=C1
i(c1-c2)=C2 DERSEK
cost t / 2 sin t t / 2
xgenel= e-t/2C1cost+C2sint+ e-t/2C2cost-C1sint = c1 e c2 e
sin t cost
VEYA

e(-1/2+i)t=e-t/2(cost+isint)
1
x (1) (t)= e-t/2(cost+isint)

i

x (1)(t) reel ve sanal ksmlara ayrlrsa

cost t / 2 sin t t / 2
= e i e u(t ) iv(t )
sin t cost

u(t) ve v(t) bulunduundan x(1)(t) eleniini bulmadan da genel zm bulunur. Buradan

ele alnan diferansiyel denklemin genel zm

cost sin t
ygenel= c1 u(t)+c 2v(t)= c1 e t / 2 c2 e t / 2
sin t cost

1 0 0
y 2 1 2 y
'
diferansiyel denklem sisteminin genel zmn bulunuz.
3 2 1

zm:

y=Ay det(A-I)=0 oluturularak zdeerler:

1 0 0
det 2 1 2 =(1-)(1-)(1-)+4=(1-)(2-2+5)=0
3 2 1

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 160

 1=1 , 2=1-2i , 3=1+2i

1=1 iin

0 0 0 y11 0
2 0 2 y 0 2 y11 2 y31 0 y11 =y31 y21=-3/2 y31
21
3 2 0 y31 0 3 y11 2 y21 0

y11 2
y1 = y1 = y21 3

y31 2
~

2=1-2i iin z vektrler

2i 0 0 y12 0 2iy12 0 y12 0

2 2i 2 y 0 2 y12 2iy22 2 y32 0 y22 iy32
22 y32=1 ise
3 2 2i y32 0 3 y12 2 y22 2iy32 0

y12 0
y 2 = y 2 = y22 i

y32 1
~

3=1+ 2i iin z vektrler

2i 0 0 y13 0 2 yi13 0 y13 0

2 2i 2 y 0 2 y13 2iy23 2 y33 0
23
3 2 2i y33 0 3 y13 2 y23 2iy33 0 y23 iy33

y13 0
y3 = y3 = y23 i

y33 1
~

Not: Kompleks kk durumunda bir kk iin zm yapmak yeterlidir, ,ikinci kkn zm iin sadece ilk
kompleks kk iin bulunan zmdeki sanal ksmlar iaret deitirir.

Genel zm:

ygenel= c1 y1 e t + c2 y 2 e(-i)t + c3 y3 e(+i)t
1

eklindedir.
2 0 0
t
ygenel= c1 3 e + c2 i e (1-2i)t
+ c3 i e(1+2i)t
2 1 1

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 161

e(-i)t = et(cost - isint)
e(+i)t = et(cost + isint)
idi
(1+2i 1-2i iin)

e(1-2i)t = et(cos2t- isin2t)

e(1+2i)t= et(cos2t + isin2t)
(1-2i)t
c2 (-i) e + c3 (i) e(1+2i)t=iet(- c2 e-2t + c3 e2t) (i2=-1)

=et(- c3 (icos2t-sin2t)- c2 (icos2t+sin2t))

=eti( c3 - c2 )cos2t-( c2 + c3 )sin2t

i( c3 - c2 )= c2, -( c2 + c3 )=c3 ile gsterirsek

t
= e (c2cos2t+c3sin2t)

(1-2i)t
c2 e + c3 e(1+2i)t= c2 et(cos2t-isin2t)+ c3 et(cos2t+isin2t)

=et( c2 + c3 )cos2t+i( c3 - c2 )sin2t)

( c3 - c2 )= c2, -( c2 + c3 )=c3 ile gsterdiimizden

= et-c3cos2t+c2sin2t)
2 0 0
t
ygenel= c1 3 e + c2 i e (1-2i)t
+ c3 i e(1+2i)t
2 1 1

2 0 0
ygenel= c1 3 e + c2 cos 2t e +c3 sin 2t et
t t

2 sin 2t cos 2t

VEYA

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 162

2=1+ 2i iin zvektrler

2i 0 0 y13 0 2 yi13 0 y13 0

2 2i 2 y 0 2 y13 2iy23 2 y33 0
23
3 2 2i y33 0 3 y13 2 y23 2iy33 0 y23 iy33
y13 0
y 2 = y 2 = y23 1

y33 i
~

olsa
0 0
1 e(1+2i)t veya 1 et(cos2t + isin2t) ile reel ve sanal ksmlara ayrlrsa

i i

0 0
x(2)(t)= cos 2t e +i sin 2t e =u(t)+iv(t)
t t

sin 2t cos 2t

(u(t),v(t) bulunduundan x(2)(t) nin elenii bulunmadan da genel zm bulunur) genel zm: c1
, c 2 , c3 keyfi sabitler olmak zere

ygenel= c1y1e 1t +c2 u(t)+c 3v(t)

2 0 0
ygenel= c1 3 e +c2 cos 2t e +c3 sin 2t et
t t

2 sin 2t cos 2t

7.7. KATLI KK DURUMU

r= zdeeri , Amatrisinin katll iki olan bir zdeeri olsun ve bu zdeere kar gelen

birtane x1 zvektr olsun Bu durumda sistemin zm

x(1)(t)= x1 et (1)

eklindedir. Ve x1 vektr

(A-I) x1 =0 (2)

denklemini salar . Sistemin ikinci zm

x(2)(t)= x1 tet+ x2 et (3)

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 163


eklinde aranr. (3) denklemindeki x1 (2) denklemini salar, x2 ise

(A-I) x2 = x1 (4)

den bulunur. ksaca 2 katl kk durumunda bulunan ilk zm, eitliin sa tarafna
yazlarak ikinci kk deeri iin zm elde edilir. Genel zm

xgenel= c1 x(1)(t) + c2 x(2)(t)= c1 x1 et+c2( x1 t+ x2 )et
dir.

r= zdeerinin katllnn olmas durumu

I. durum

r= katl zdeerine x1 , x2 ve x2 lineer bamsz zvektrleri kar gelsin . Bu durumda
lineer bamsz zmler

x(1)(t)= x1 et

x(2)(t)= x2 et

x(3)(t)= x3 et
eklindedir.

II.durum

r= katl zdeerine kar bir tane lineer bamsz zvektrn kar geldii varsaylsn.
Bu durumda ilk zm

x(1)(t)= x1 et (5)
ile, ikinci zm

x(2)(t)= x1 tet+ x2 et (6)
ile ve nc zm ise
t 2 t t t
x(3)(t)= x1 e + x2 t e + x3 e (7)
2!

ile bulunur. (7) denklemindeki x1 (2) denklemini, x2 (4) denklemini salar ve x3 ise

(A-I) x3 x2 (8)

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 164


denkleminden belirlenir. (8) denkleminin zm x3 e gre bulunabilir. x3 ve x2
vektrlerine genelletirilmi zvektrler denir.

III.durum

r= katl zdeerine kar iki tane lineer bamsz x1 ve x2 zvektrleri kar geliyorsa,
ele alnan denklem sisteminin iki zm

x(1)(t)= x1 et

x(2)(t)= x2 et

eklindedir. nc zm ise

x(3)(t)= tet+ x3 et
Burada = c1 x(1)(t) + c2 x(2)(t) seilirse

(A-I) x3 (9)

denklemi zlebilir. c1 ve c2 yle seilebilir ki (9) denkleminden x3 zlebilir. Buradan
x(1)(t), x(2)(t) ve x(3)(t) zmleri r= zdeerine kar gelen lineer bamsz zmler
olurlar.

rnek 1:

' 1 1
x = x diferansiyel denklem sisteminin genel zmn bulunuz.
1 3

x x
zm: x x1, x2 11 12
x21 x22
x=Ax det(A-I)=0 oluturularak zdeerler:

(1 ) 1 2 2
1 =(1-)(3-)+1= -4+4=(-2) =0
(3 )
1=2 , 2=2 2 katl kk

1=2 iin

1 1 x11 0
1 1 x 0
21
x11=-x21
x 1
x1 = 11 =
x21 1

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 165

 1
2 katl kk durumunda bulunan zm eitliin sa tarafna yazlarak ikinci kk
1
deeri iin zm elde edilir

1 1 x12 1 1 1 1 1 1 1
1 1 x 1 -x12-x22=1
22 1 1 1 0 0 0

x 1
x2 = 12 =
x22 2
Genel zm 2 katl kk olmas durumunda (1= 2=)

xgenel= c1 x1 et+c2( x1 t+ x2 )et

idi.

1 2t 1 1
xgenel= c1 e +c2( t+ )e2t
1 1 2

7.8 TEMEL MATRSLER

1 1 1
y 2 1 1 y
'
diferansiyel denklem sisteminin genel zm
8 5 3
4 3 0
2t t
ygenel=c1 5 e +c2 4 e +c3 1 e2t idi.

7 2 1

4e2t 3et 0

(t ) 5e2t 4e t
e 2t

7e2t 2et e2t

eklinde bulunur. Bu matris yardm ile

x=A(t)x homojen denkleminin genel zm

x= (t )c
eklinde yazlabilir. Burada c bir vektrdr ve bileenleri c1, c2, .....................,cn sabitleridir.
Eer
x=A(t)x denklem sistemi ile birlikte ,

x(t0)=x0

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 166

balang koulu da verilirse , ele alnan problem bir balang deer problemi olur. Burada x0
verilen bir balang vektrdr. Amamz balang koulunu salayan c vektrn
bulmaktr. c vektr,

(t0 )c x0
denklemini salamaldr. dier yandan (t0 ) tekil olmayan matris olduundan tersi vardr. Bylece

c 1 (t0 ) x0
bulunur . c vektr x= (t )c de yerine konarak balang deer probleminin zm

x (t ) 1 (t0 ) x0
eklinde bulunur.

rnek 1.

dx
dt 2 x y

dy x 4 y
dt

Genel zm bulunuz.
Balang deer problemini znz.

Y0 (1, 1)

2 1
Katsaylar matrisi: A
1 4

Karakteristik denklem 2 6 9 0

x
2 6 9 ( 3)2 0 2 katl kk iin z vektr V1 ile gsterilirse
y

1 1 x 0 x 1
3 iin zvektr 1 1 y 0 ,ile V1 =
y 1

ikinci z vektr iin (V2)

1 1 x 1
1 1 y 1 -x+y=1 veya y=1+x x=0 seilirse

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 167

 x k 0
V2
y k 1 1

veya x=k seilirse;

x k 0 1
V2 k 1.zmn k katolduundan ihmal edilebilir
y k 1 1 1

iki lineer bamsz zm

1 1 0
Y1 e3t ve Y2 e3t t
1 1 1

1 1 0
Y c1 e3t c2e3t t
1 1 1

Balang deerleri gz nne alnarak

Y0 (1, 1) (t=0 yazlarak)

1 0 1
Y (0) c1 c2
1 1 1

c1 1 , c2 2 ,ile balang deer probleminin zm;

ygenel= c1 V1 et+c2(V1t+ V2)et ile

1 1 0 1 2t
Y e3t 2e3t t e3t
1 1 1 1 2t

rnek 2:

1 9 1
x x, x(0) balang deer problemini znz.
1 5 1

x x
x x1, x2 11 12
x21 x22

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 168

(1 ) 9
1 (5 ) 4 4 ( 2)
2 2
1=2=-2 katl kk

1=-2 katl kk iin zvektr

x 3
x1 = 11 =
x21 1

3 9 x12 3
1 3 x 1 x12 3x22 1 x12 1 3x22 , x22 k seilirse
22

x 1 3k 1 3
x2 = 12 = k , 1.zmn k katolduundan ihmal edilebilir.
x22 k 0 1

x 1
x2 = 12 =
x22 0

xgenel= c1 x1 et+c2( x1 t+ x2 )et

3 -2t 3 1
xgenel= c1 e +c2( t+ )e-2t
1 1 0

Balang koular dikkate alnarak t=0 ile

3 1 1
x(0) c1 c2 c1=1, c2=-2 bulunur.
1 0 1

3 3 1
xgenel= e-2t -2( t+ )e-2t
1 1 0

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 169

7.9. HOMOJEN OLMAYAN LNEER SSTEMLER

Parametreleri Deiimi Metodu

dx
Ax+f(t)
dt

diferansiyel denklem sisteminde

x=Ax homojen sistemine kar gelen (t ) temel matrisinin bulunduu farz edilsin.
Homojen sistemin zm xh= (t )c eklinde olduundan c yerine u(t) yazlarak

x= (t ) u(t)

eklinde zm aranr, u(t), (t ) u(t)=f(t) koulu salayacandan ui(t) ler ve bunlardan

integral alnarak ui(t) ler belirlenir. Ve x= (t ) u(t) yerlerine konarak genel zm elde
edilir.

dx1
x1 2x2 cost
dt

dx2
2x1 x2 sin t sistemini znz.
dt

det(A-I)=0 oluturularak zdeerler

1 2 2
2 1 = -2-3=0 1=3 2=-1 (farkl 2 reel kk)

1=3

2 2 x11 0
2 2 x 0 x11=-x21
21

x 1
x1 = 11 =
x21 1

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 170

2=-1 iin

2 2 x12 0
2 2 x 0 x12=x22
22

x 1
x2 = 12 =
x22 1

1 3t 1
xhomojen=c1 e + c2 e-t
1 1

x1= c1e3t+c2e-t
x2=-c1e3t+c2e-t

parametrelerin deiimi metodu kullanlarak

x1= u1e3t+u2e-t
e3t et
x2=-u1e3t+u2e-t yazlarak (t ) u(t)=f(t) oluturulursa 3t t
e e

u1' e3t u2' e t cost

u1' e3t u2' e t sin t ile

1
2u2' e t cost sin t u2' et (cost sin t )
2
1 1
u1' e3t (cost sin t ) cost u1' e 3t (cost sin t )
2 2

u2=1/2 et cost+K1

u1=-1/10 e-3t(2cost+sint)+K2 elde edilir. u1 ve u2 nin karlklar

x1= u1e3t+u2e-t
x2=-u1e3t+u2e-t yerlerine yazlarak genel zm bulunur.

x1=-1/10(2cost+sint)e3t+K2e3t+1/2cost+K1e-t

x2=-1/10(2cost+sint)e3t+K2e3t+1/2cost+K1e-t

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 171

Kegenletirme(Diyagonalletirme) Metodu
dx
Ax+f(t) 1
dt
formundaki sistemin zm aranr. Bu ilem iin

A matrisinin zdeerlerine karlk gelen zvektrler bulunur

Kolonlar bu zvektrlerden oluan T matrisi oluturulur, bu T dnm matrisi ile

x11 x12 . . . x1n

x21 x22 . . . x2 n
x x3n
= T x1 x2 .. xn
x32 x33 . .
T 31
. . . . . .
. . . . . .

x xnn
n1 xn 2 . . .

x=Ty 2
olacak ekilde yeni bir y baml deikeni tanmlanr. Bu ifade x=Ax+f(t) de yerine konursa

Ty=ATy+f(t)

olur. Bu denklemin her iki taraf T-1 arplarak

y=(T-1AT)y+ T-1f(t)=Dy+h(t) 3
denklem sistemi elde edilir. Bu eitliktediki D matrisi Ann zdeerlerini kegeninde
bulunduran bir matristir.

1 0 . 0

0 2 . 0
1
D T AT
. . . 0

0 0 . n

(3) sistemi n tane y1(t),.............yn(t) denklemlerinin bir sistemidir. Ksaca (3) sistemi skaler
formda

yk' k yk (t) hk (t) k=1,2,3,....................n 4

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 172

eklinde yazlabilir. Buradaki hk (t ) ler f1(t),.............fn(t)
lerin belli bir lineer kombinasyonu
eklindedir.4 denklemleri k=1,2,3,....................n iin birer birinci mertebeden liner denklem
olduklarndan, birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin zmlerinin aranmas teknii ile
zmleri bulunur. ck lar sabit olmak zere

t
yk (t ) ek t e k t hk (s)ds ck ek t k=1,2,3,....................n 5
to

T dnm matrisi ile

elde edilen yk(t) ler dikate alnarak (5) sistemi
arplarak (x=Ty de) (5) in sa tarafndaki integralli
terimden (1) sisteminin zel zm, ck e t den ise x=Ax k

homojen denklem sisteminin genel zm bulunur.

rnek:

1 1 e 2t
x' = x t
diferansiyel denklem sisteminin genel zmn kegenletirme metodu
4 2 2e
kullanarak bulunuz.

zm:

x=Ax det(A-I)=0 oluturularak zdeerler:

(1 ) 1
4
(2 )
=(1-)(-2-)-4=2+-6=0

1=-3 , 2=2 2 farkl reel kk

1=-3

4 1 x11 0
4 1 x 0 4x11=-x21
21

x 1
x1 = 11 =
x21 4

2=2 iin

1 1 x12 0 x 1
4 4 x 0 x12=x22 x2 = 12 =
22 x22 1

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 173

 1 1
zvektrleri ieren matrisi T ile gsterirsek T=
4 1
x=Ty x=Ax+f(t) de yerine konursa
Ty=Aty+f(t)

olur. Bu denklemin her iki taraf T-1 arplarak

3 0
y=(T-1AT)y+ T-1f(t)=Dy+ T-1f(t) D=
0 2

T-1 in hesab

1 1 1 0 1 1 1 0 1 1 1 0 1 0 1 1
4 1 5 5
4 1 0 1 0 5 4 1 0 1 5 5 0 1 4
5
1
5

-1 1 1
T = 4 5 1 5 y=Dy+ T-1f(t) oluturulursa
5 5

y1' 3 0 y1 15 15 e 2t
y= ' = y + 4
2
y 0 2 2 5 1 2e t
5

1 2
y1' 3y1 e 2t et
5 5
4 2
y2' 2 y2 e 2t et integrasyon arpan yardmyla
5 5

y e 15 e
1
3t ' t 2
e 4t
5
1 1
y1e 3t = et e 4t + c1
5 10
1
5
1
y1 = e 2t et + c1 e 3t
10

y e 54 e
2
2t ' 4t 2
5
1
5
2
e t y2 e 2t = e 4t e t c2
5
1 2
y2 = e 2t et c2 e 2t
5 5
bulunur. Buradan

y1 15 2t 110 t c1e 3t
y= = e + e + 2t
y2 15 2 5 c2 e

Bu sistemin her iki taraf T dnm matrisi ile arplrsa genel zm(x=Ty)

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 174

 1 1 15 e 110 e c1e 1 et c1e 3t c2 e 2t
2t t 3t

x=Ty= 4 1 = 2

5 1 e 2t
2 e t
c e 2t

e 2t
4c e 3t
c e 2t

5 2 1 2

veya

1 t 0 2t 1 1
x= 2e e c1 e 3t e 2t
0 1 4 1

DFERANSYEL DENKLEMLER UFUK ZERMAN 2011-2012 175