Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

464
ISBN 978-93-84003-74-6
eer ieewlecemJeeceer efJejefele
eer ieewlece ieCeOej JeeCeer
(Dece=leJee|<eCeer erkee meceefvJele)
(Yeeie3)
-mebkeueve SJeb efnvoer erkee-
yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece efMe<e
eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer megeMf e<ee, pewve meceepe keer meJeexe
meeOJeer, eeefj$eeefvkee, leerLeexeefjkee, je^ieewjJe, egieeJeefle&kee,
efmeevleeesejer, 400 ebLeeW keer uesefKekee, oes yeej [er.efued.
keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le JeeiosJeer, efoJeMeefe
hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer
Yeeie3 DeOeee6, 7
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer, efoJeMeefe, eeefj$eeefvkee hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes
efvee|cele efme#es$e ceebieerlegbieer ceneje<^ ceW DeKeC[ hee<eeCe ceW yeveves Jeeueer efJee keer meyemes TBeer 108 heg efJeMeeuekeee YeieJeeve
$e+<eYeosJe keer eeflecee kee Debleje&<^ere hebekeueeCeke eefle<"e SJeb cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe Jeerj efve. meb. 2542
ceeIe Megkeuee le=leeree mes oMeceer (11 mes 17 hejJejer 2016) kes mJee|Cece-heeJeve DeJemej hej ekeeefMele~

-ekeeMeke-
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
heesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org, www.encyclopediaofjainism.com
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com Facebook : jaintirthjambudweep

eLece mebmkejCe Jeerj efve. meb. 2542 cetue

500 eefleeeB ceeIe Megkeuee oMeceer-17 hejJejer 2016 300/-.
 (2)

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee
Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegemf lekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~

-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer
(oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)

-: ceeie&oMe&ve :-
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer
(heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke :-

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer
-: eyebOe mecheeoke :-
peerJeve ekeeMe pewve
meJee&eOf ekeej ekeeMekeeOeerve
kecheesefpebie - %eeveceleer vesJeke&
pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
 (3)

efJe<eeevegeceefCekee
e.meb. efJe<ee he= mebKee

emleeJevee Deeefo keer efJe<ee-meteer

1. mecheeokeere 6
2. Deee JekeleJe 7
3. emleeJevee 11
4. oes Meyo 25
5. Dece=leJee|<eCeer erkee Ske ceneve ke=efle 26
6. nee|oke Godieej 27
7. eoMeebie efpeveJeeCeer kees ebLe he ceW veneR efueKee pee mekelee 28
8. eer ieewlecemJeeceer heefjee 30
9. hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee 31
10. nefmleveehegj leerLe& heefjee 40
1. efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kee heefjee 42
12. Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kes meneesefieeeW keer meteer 48
13. Yepeve 53
14. mJeeOeee eejcYe SJeb meceeheve keer efJeefOe 54
15. Meem$e mJeeOeee kee eejbefYeke cebieueeejCe 55
16. efpeveJeeCeer mlegefle 56

ebLe keer efJe<ee-meteer

ieCeOejJeuee ceb$e (DeOeee 6)
1. cebieueeejCe 1
2. Deveeefo-DeefveOeve cetue ceb$e 2
3. ieCeOejJeuee ceb$e (cetue ceb$e) 3
4. ieCeOejJeuee ceb$e (heeevegJeeo) 4
5. ieCeOejJeuee ceb$e-Dece=leJee|<eCeer erkee 6
6. ieCeOejJeuee ceb$e ceW Devlej kes eceeCe (efJeefYeVe ebLeeW mes) 26
 (4)

e.meb. efJe<ee he= mebKee

7. ieCeOejJeuee ceb$e-mebmke=le SJeb efnvoer erkee 30
8. YeieJeeve yeengyeueer eefjle ($e+efeeW keer ceefncee) 38
9. cegefve efJe<Cegkegceej keer keLee (efJeefeee $e+ef keer ceefncee) 54
10. mehlee|<eeeW kee eYeeJe ($e+efeeW keer ceefncee) 69
11. ieCeOejJeuee ceb$e mlees$e (efnvoer hee) 74
12. ieCeOejJeuee ceb$e kee meej 80
13. eer ceneJeerj mlees$e 81
14. eer ieewlece mJeeceer mlees$e 82

megob ces DeeGmmeblees! (cegefveOece&)

(DeOeee 7)
15. Jevovee 84
16. megob ces DeeGmmeblees ! (cegefveOece&) eeke=le SJeb heeevegJeeo 85
17. megob ces DeeGmmeblees ! (cegefveOece&) Dece=leJee|<eCeer erkee 88
18. Deeieefo-ieefo 92
19. eJeCeesJeJeeob 104
20. yebOeb 107
21. kece& kes Yeso, yebOe, Goe Deewj meJe Deeefo kee efJeJeseve 109
22. yebOe ekejCe 128
22. Goe ekejCe 136
23. meJe ekejCe 139
24. ceeskeKeb 144
25. Fefb ($e+ef) 151
26. lekekeb (leke&Meem$e) 152
27. meeeo efmeef 160
28. Deeefokecceb 163
29. meJJeYeeJes 171
30. JeomeefceefobefoejesOees....... 179
31. meeceeeej DeefOekeej 183
32. Deee|ekee eee& 189
 (5)

e.meb. efJe<ee he= mebKee

33. cegefve kes cetueiegCe-Gej iegCe (eefleeceCe heeref"kee oC[ke-mebmke=le erkee) 196
34. cegefve kes cetueiegCe-Gej iegCe (efnvoer erkee meb#eshe ceW meejYetle nw) 203
35. DeeJeemee 206
36. efoiecyej pewve meeOeg-meeefOJeeeW keer efvele efeeeeW~ 208
37. vewefceefeke efeeeSB (n DeeJeMeke efeeeDeeW kes Devleie&le) 220
38. efoiecyej pewve cegefveeeW keer Deenej Megef 227
39. Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg hejces<"er kee ue#eCe 235
40. pees meejes meJJemeejsmeg, mees meejes Sme ieesoce! 245
41. meejb PeeCebefle CeecesCe 246
42. mehlehejcemLeeve ceW heeBe hejcemLeeveeW kee JeCe&ve 259
1. heeefjeepe hejcemLeeve 259
2. megjsvlee hejcemLeeve 265
3. meeceepe hejcemLeeve 270
4. Deen&vle hejcemLeeve 273
5. efveJee&Ce hejcemLeeve 284
43. kesJeue%eeve kee efJe<ee (<edKeC[eiece ebLe mes) 286
44. megob ces DeeGmmeblees ! (cegefveOece&) mebmke=le SJeb efnvoer erkee 294
45. heeBe eleeW keer heeerme YeeJeveeSB (mebmke=le SJeb efnvoer erkee) 298
46. ieCeOejJeuee ceb$e-DeOeee-6 keer eMeefmle 301
47. megob ces DeeGmmeblees ! (cegefveOece&) DeOeee-7 keer eMeefmle 302
48. cene|<e mlees$e (meceJemejCe efmLele $e+ef<eieCe mlees$e) 303
49. ieefCeveer Deee|ekee mlees$e (meceJemejCe efmLele ieefCeveer meefnle heeeme ueeKe, 323
hheve npeej, oes meew heeeme meJe& Deee|ekee Jevovee)
50. eer ieewlece mJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve, heefjJeOe&ve Gefele veneR nw~ 329
51. eer ieewlece ieCeOej JeeCeer (oMeeW DeOeee kee cetuehee" SJeb heeevegJeeo) 333
52. Devle eeLe&vee 360

B:C: B:C
 (6)

mecheeokeer e
-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer
vece: $e+<eYeosJeee Oece&leerLe&eJeefle&ves~
meJee& efJeee-keuee-emceeoeefJeYet&lee cenerleues~~
mJeeOeee: hejceb lehe: DeeeeeeX ves mJeeOeee kees hejce lehe kene nw~ eeJeke kes n DeeJeMeke ceW
mJeeOeee Ske DeeJeMeke kele&Je nw~ Oeeve Deewj DeOeeve meeOeg kes DeeJeMeke kele&Je nQ~ mJeeOeee mes %eeve keer
Je=ef nesleer nw~ mecei%eeve eie neslee nw~ keceeX kee #ee neslee nw~ hegCe kee DeeeJe Deewj keceeX keer efvepe&je nesleer nw~
efevleeceefCe jlve kes meceeve ebLe kee mJeeOeee Fefle heue kees eoeve kejlee nw~ %eeve mes ye{kej keesF& Jemleg mebmeej
ceW veneR nw~ eMeefmleuekeechet cenekeeJe ceW efueKee nw
%eeveb hetpeb leheesnerveb, %eevenerveb leheesefn&leced~
e$e eb me osJe: meeod, efnervees ieCehetjCe:~~
DeLee&led efpemekes lehe ve nes Deewj cee$e efJeefMe< %eeve ner nes lees Jen Yeer hetpe nw~ efpemekes (efJeefMe<) %eeve ve nes,
kesJeue lehe ee eeefj$e ner nes, lees Jen Yeer hetpe nw Deewj efpeme Jeefe ceW (efJeefMe<) %eeve Je lehe oesveeW nes, Gmes lees
mee#eeled osJe ner mecePevee eeefnS~ leLee pees %eeve Deewj De%eeve oesveeW mes jefnle nw Jen kesJeue ieCehetjCe kes efueS ner neslee
nw DeLee&led Gmekee keesF& ueeYe veneR nw~
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer je^ieewjJe, egieeJee|lekee, egleekeeefMekee, leerLeexeefjkee, oes yeej [er. efued .
keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le, veeeeYeekej, Deeieceefve, DeYeer#Ce%eeveesheeesieer, efmeevleeesMJejer hejce hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves mJeeOeee kes eje eejeW DevegeesieeW kee leuemheMeea %eeve Deefpe&le kejkes yeeue,
egJee, Je=, efJeeve meYeer keer eesieleevegmeej yeeueefJekeeme mes ueskej Demeneer, efveecemeej, meceemeej, <edKeC[eiece
pewmes ebLeeW kee uesKeve, me=peve efkeee nw~ YeieJeeve ceneJeerj kes Meemeve ceW hetpe ceeleepeer meJe&eLece Deeefe&kee nQ, efpevneWves
Fleves efJehegue meeefnle kee efvecee&Ce efkeee nw~
emlegle ebLe eer ieewlece ieCeOej JeeCeer hej Dece=leJee|<eCeer erkee Ske ceneve ke=efle nw~ eer ieewlece ieCeOej JeeCeer
DeLee&led elegLe&keeue keer JeeCeer he{ves kee meewYeeie nce meYeer kees hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer
ke=heeemeeo mes eehle nes jne nw~ ome DeOeeeeW ceW efJeYee Fme ieewlece ieCeOej JeeCeer keer Dece=leJee|<eCeer erkee kee eLece,
efleere Yeeie ekeeefMele nes egkee nw~ en le=leere Yeeie nw~ FmeceW mJeeOeee nsleg meeceeer yengle meejer nw~ DeYeer 1 Yeeie
Deewj ekeeefMele nesvee yeekeer nw~ en lees cee$e eer ieewlecemJeeceer kes keg MeyoeW kees ueskej hetpe ceeleepeer ves erkee keer nw~
hetjs MeyoeW hej lees erkee kejvee Mekee veneR nw keeeWefke eer ieewlecemJeeceer kes SkeSke Meyo Deveble DeLe& iee|Yele nQ~ eer
ieewlece ieCeOej JeeCeer keer Dece=leJee|<eCeer erkee kes le=leere Yeeie kee mJeeOeee Deehe meYeer kes peerJeve ceW veJepeesefle kees
ueeS, %eeve kee ekeeMe Yejs, ener cebieue keecevee nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee Fmeer lejn mes melmeeefnle kee, ceneve ebLeeW kee ekeeMeve kej, efpeveOece& keer eYeeJevee ceW
Deemej nes~ cegPes Yeer Skeefove hetCe& egle%eeve keer eeefhle nes ener cebieue YeeJevee nw~ hetpe ceeleepeer oerIee&eg neW, mJemLe jnW
Deewj Deeies Yeer Deheves %eeveheer Deeueeske mes meYeer YeJepeerJeeW kees ekeeefMele kejleer jnW, ener cebieue keecevee nw~
B:C: B:C
 (7)

Deee JeeJe
-ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer
Jele&ceeve ceW Jeerj efve. meb. 2542 eue jne nw Fmemes 30 Je<e& hetJe& YeieJeeve keer efoJeOJeefve efKejer Leer Dele: Deepe
mes 2572 Je<e& hetJe& eeJeCe ke=<Cee Skeced kees ewleYeefe keer jevee ngF& nw~ Gmeer efove eer ieewlecemJeeceer ves oer#ee ueskej
ieCeOej heo eehle efkeee nw Je Gmeer efove YeieJeeve ceneJeerj keer eLece efoJeOJeefve efKejer nw~
ewleYeefe Deeefo jeveeSB eer ieewlecemJeeceer eCeerle nQ, Fvekes eceeCe osefKeS-
ewleYeefe kes eejbYe ceW erkeekeej eer eYeeebeeee& kenles nQ-
eer JeOe&ceevemJeeefceveb ele#eerke=le ieewlecemJeeceer mlegefleceen-
eerJeOe&ceeve kees ele#e osKekej-Gvekee eLece oMe&ve eehlekej eer ieewlecemJeeceer mlegefle kejles ngS kenles nQ-
nefjCeer bo-peeefle YeieJeeved......Fleeefo~
owJeefmeke eefleeceCe keer erkee kejles ngS eer eYeeeveeee& kenles nQ
eer ieewlecemJeeceer cegveerveeb og<<ecekeeues og<heefjCeeceeefoefYe: eefleefovecegheee|peleme kece&Cees efJeMegdeLe
eefleeceCeue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeLe&efce<osJeleeefJeMes<eb vecemkejesefle-
eerceles JeOe&ceeveee vecees Fleeefo~
Fve GjCeeW mes Yeer es jeveeeW eerieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le nQ~ Ssmee mhe< nes peelee nw~
eer ieewlece mJeeceer keer cetue jeveeSB eej nQ-
1. eer ewleYeefe 2. owJeefmeke eefleeceCe
3. heeef#eke eefleeceCe 4. eeJeke eefleeceCe
FmeceW ewleYeefe mJeleb$e nw~
hegve: leerve jeveeDeeW mes 9 jeveeSB G=le keer ieF& nQ~
1. ke=eflekece& efJeefOe (efmeYeefe) 2. efve<eerefOekee oC[ke
3. heef[kekeceeefce Yebles! 4. JeerjYeefe
es eej jeveeSB owJeefmeke eefleeceCe mes G=le nQ~
5. ieCeOejJeuee ceb$e 6. megob ces DeeGmmeblees! (eeJekeOece&)
7. megob ces DeeGmmeblees! (cegefveOece&) 8. Feefce Yebles!
es eej jeveeSB heeef#eke eefleeceCe mes G=le nQ~
9. SkeeoMe eeflecee
en jevee eeJeke eefleeceCe mes G=le nw~
 (8)

eer ieewlecemJeeceer eCeerle ke=efleeeW kee heefjee

1. ewleYeefkeleeerieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le nw~
2. efve<eerefOekee oC[keFme owJeefmeke eefleeceCe kes Devleie&le eefleeceCe Yeefe ceW efveef<eefOekee oC[ke
Deelee nw~ FmeceW eLece heo pees Cecees efCemeerefneeS nw, Gmekee DeLe& erkeekeej ves 17 ekeej mes efkeee nw~
Fme efve<eerefOekee oC[ke ceW eerieewlecemJeeceer ves De<eheoheJe&le, meccesoefMeKej, echeehegjer, heeJeehegjer Deeefo keer Yeer
Jebovee keer nw~
peye eej%eeveOeejer meJe&$e+ef meceefvJele ieewlece ieCeOej Fve leerLe& #es$eeW keer Jebovee kejles nQ, leye Deepe pees
DeOeelce keer vekeue kejves Jeeuee keesF& en kens efke eefo meeOeg kes leerLe& Jebovee kee YeeJe nes peees lees Gmes eeeefMee
uesvee eeefnS~ Ssmee keLeve meJe&Lee Devegefele nw~
3. JeerjYeefemeJe&%e kee ue#eCe, Oece& kee ue#eCe Deeefo FmeceW yengle ner cenlJehetCe& efJe<ee nQ~
4.ieCeOejJeuee cev$eye[e eefleeceCe pees efke heeef#eke, eelegcee&efmeke Deewj Jeee|<ekehe ceW efkeee peelee nw,
Gmekeer erkee kes eejcYe ceW erkeekeej kenles nQ
eerieewlecemJeeceer owJeefmekeeefoeefleeceCeeefoefYeefve&jekelegc& eMekeeeveeb oes<eeveeb efvejekejCeeLe Je=nleefleeceCe
ue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeeLe&efce<osJelee-efJeMes<eb vecemkegJe&Veen Cecees efpeCeeCeefceleeefo~
es Cecees efpeCeeCeb, Cecees Deesenf efpeCeeCeb Deeefo 48 ceb$e ieCeOejJeuee cev$e kens peeles nQ~~ ye=nleefleeceCehee"
ceW eefleeceCeYeefkele ceW Fvekee eeesie nw~
Fve ceb$eeW kee cebieueeejCe OeJeuee keer veJeceeR hegmleke ceW nw
SJeb oJJeefd"e peCeeCegiiend"b Ceceeskekeejb ieesoceYe[ejDees cenekecceheeef[heeng[mme Deeefoefcn
keeTCe heppeJeefd"eeCegiiend"cegej megeeefCe YeCeefo~1
otmejs met$e keer GlLeeefvekee ceW efJeMes<e mhe<erkejCe nes jne nw~
Fme ekeej JeeefLe&ke vee mes peveeW kes DevegeneLe& ieewlece Yeejke cenekece& eke=efle eeYe=le kes Deeefo ceW vecemkeej
kejkes heee&eeefLe&ke vee ege efMe<eeW kes DevegeneLe& Gej met$eeW kees kenles nQ
Cecees DeesefnefpeCeeCeb~~2~~
es ceb$e Deeefo eerieewlecemJeeceer eje jefele ner nQ~ Fmekes efuees <edKeb[eiece Deeefo kes eceeCe oseKf ees~
<edKeb[eiece ceW es ceb$e 44 nQ Deewj eefleeceCe hee" ceW 48 nQ~
(48) Cecees Je[d{ceeCeyegefjefmemme~~44~
JeOe&ceeve yeg $e+ef<e kees vecemkeej nes~~44~~
Mebkeepeyeefke JeOe&ceeve YeieJeeved kees hetJe& ceW vecemkeej efkeee pee egkee nw lees efhej eneB ogyeeje vecemkeej
efkemeefuees efkeee ieee nw ?
meceeOeeve pemmebefleeb Oeccehenb efCeies, lemmebefleeb JesCeefeeb heGbpes~
keeesCe Jeeee ceCemee efJe efCeeb, mekekeejS leb efmejhebecesCe2~~

1. OeJeuee hegmleke 9 he=. 12~ 2. <edKeC[eiece (OeJeuee erkee) heg. 9 he=. 103~
 (9)

efpevekes meceerhe Oece&heLe eehle nes, Gvekes efveke efJevee kee JeJenej kejvee eeefnes leLee GvnW efmej Pegkeekej
heebe Debiehebeebie SJeb keee, Jeeve Deewj ceve mes efvele ner melkeejvecemkeej kejvee eeefnes~ Fme Deeeee&
hejbhejeiele efveece kees yeleueeves kes efuees hegve: vecemkeej efkeee ieee nw~
eefleeceCeebLe$eeer ceW en ceb$e Ssmee nw
Cecees YeeJeoes cenefoceneJeerj Je[d{ceeCeyegefjefmeCees esefo~
pees YeieJeeve menpe efJeefMe< ceefle, egle, DeJeefOe Fve leerve %eeve kes Oeejer Deewj hetpee kes DeefleMee kees eehle nQ,
cenefleceneJeerj Deewj JeOe&ceeve veece kes Oeejke Debeflece leerLekej nQ, yege|<eele#eJesoerkesJeue%eeve kes Oeejer nQ~ kes
eje efkees iees Ghemeie& kees peerleves mes cenefleceneJeerj en veece eefme ngDee nw~ Fve Debeflece leerLekej kes JeOe&ceeve,
Jeerj, ceneJeerj, mevceefle Deewj cenefleceneJeerj Ssmes heebe veece efJeKeele nQ~ Ssmes JeOe&ceeve YeieJeeve kees vecemkeej nesJes~
5. megob ces DeeGmmeblees!FmeceW cegefveOece& SJeb eeJeke Oece& kee JeCe&ve nw~
6. eeJeke eefleeceCeFmeceW heeef#eke eeJeke mes ueskej Glke= eeJeke, #eguueke, Ssueke leke keer ieejn
eefleceeDeeW kee eefleeceCe nw~
7. owJeefmeke eefleeceCecegefveDeee|ekee Deeefo efpeme eefleeceCe kees eefleefove eele: Deewj meeebkeeue ceW
kejles nQ Jen owJeefmekejeef$eke eefleeceCe nw~
8. heeef#eke eefleeceCehevn efove ceW nesves Jeeuee ee eej cenervee ee Je<e& ceW nesves Jeeuee ye[e eefleeceCe
nw~ De<ceer efeee ceW nesves Jeeueer Deeueeseveees leerveeW eefleeceCe eer ieewlece mJeeceer eje jefele nQ~ en jeveeeW
mee#eeled Gvekes cegKekeceue mes efJeefveie&le nQ~
Ssmes ner heeef#eke eefleeceCe ceW Ske mLeue hej mJeeb eerieewlecemJeeceer ves Deheves veece kees mebyeesefOele efkeee nw~
eLee
pees meejes meJJemeejsmeg, mees meejes Sme ieesoce~ meejb PeeCeb efe CeecesCe, meJJeyegseEn osefmeob~~
eer ieewlece ! meJe&meejeW ceW Yeer pees meej nw Jen meej Oeeve Fme veece mes kene ieee nw Ssmee meYeer meJe&%e YeieJebleeW
ves kene nw~
Fme GjCe mes Yeer es jeveeeW eerieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le nQ~ Ssmee mhe< nes peelee nw~
heb. ueeueejece pewve Meeeer ves Yeer Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2557 F&meJeer meved 1931 ceW ewleYeefe kee DevegJeeo kejkes
oMeYekeleeefo meben hegmleke ceW Deepe mes 85 Je<e& hetJe& es Jeekee efueKes Les-
ewleYeefe keer erkee kes eejbYe ceW efueKee nw efke
eer Je&ceevemJeeefceveb ele#eerke=le ieewlecemJeeceer peeefle YeieJeeved Fleeefo mlegefleceen~
DeLe&ieewlece mJeeceer ves YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kes ele#e oMe&ve kej peeefle YeieJeeved Fve MeyoeW mes
eejbYe kejles ngS mlegefle keer~
 (10)

ye=nodJemeben keer mebmke=le erkee ceW Yeer efueKee nw :

lelee peeefle YeieJeeved Fleeefo vecemkeejb ke=lJee efpeveoer#eeb ie=nerlJee keeueeseveevevlejcesJe
eleg%ee&vemehleefm& echeVeeeeesehf e (ieewlece-DeefiveYetle-JeeegYetle-veeceeve:) ieCeOejosJee: mebpeelee:~ ieewlecemJeeceer
YeJeeshekeejeLez: eoMeebieeglejeveeb ke=leJeeved~
leovevlej ieewleceDeefiveYetefleJeeegYetefle Fve leerveeW efJeeveeW ves peeefle YeieJeeved Fleeefo MeyoeW mes mlegefle kejles
ngS YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kees vecemkeej efkeee~ efpeveoer#ee enCe keer Deewj kesMeueese kejves kes Devevlej ner
ceefle%eeve, egle%eeve, DeJeefOe%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve eejeW %eeve Gvekees eie nes iees leLee meeleeW ekeej keer $e+efeeB
eie nes ieF~ Fme ekeej Jes leerveeW ner cegefve Gmeer mecee YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kes ieCeOej ngS~ GveceW mes
ieewlecemJeeceer ves YeJe peerJeeW kee Ghekeej kejves kes efueS eoMeebie egle%eeve keer jevee keer~
Fme Thej kes keLeve mes en Yeer efme nes peelee nw efke en ewleYeefe ceneJeerj mJeeceer kes kesJeue%eeve kes mecee
keer yeveer ngF& nw DeLee&led elegLe&keeue ceW peye lesleerme Je<e& mee{s Dee" cenervee Mes<e jn iees Les, Gme mecee keer en jevee
nw~ Ssmeer-Ssmeer elegLe&keeue keer jeveeSB ve peeves efkeleveer nQ, pees De%eevelee kes keejCe nceW ceeuetce veneR nQ~
Jele&ceeve ceW Jeerj efve. meb. 2542 eue jne nw~ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kees efveJee&Ce eeefhle mes 30 Je<e&
hetJe& kesJeue%eeve ngDee Lee, Dele: Deeies Deeves Jeeueer eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kees Fme ewleYeefe kes 2572
Je<e& hetCe& neskej 2573JeeR ewleYeefe peebleer Deeesieer~
Deehe eefleJe<e& eeJeCe ke=. 1 kees JeerjMeemeve peebleer heJe& kes meeLe-meeLe ewleYeefe-peebleer heJe& Yeer
ceveeSb~
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes meceJemejCe ceW eYeg kes eLece ieCeOejosJe eer ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes
efvekeueer ngF& en eer ieewlece ieCeOej JeeCeer DeefleMee ceefnceehetCe& nw~ Fmekeer Dece=leJee|<eCeer erkee Deehe meYeer kes peerJeve
ceW %eeveheer Dece=le kees eoeve kejW, Deehe meYeer Fmes he{kej DemebKeele iegCee hegCe kee mebheeove kejW, ener cesjer cebieue
YeeJevee nw~
30-40 Je<eeX mes eer ieewlecemJeeceer kes eefleeceCe met$eeW ceW mebMeesOeve, heefjJele&ve Je heefjJeOe&ve osKee pee jne nw pees
efke Devegefele keee& nw~ FmeceW ceQves keg heefjJee|lele hee"eW kee GuuesKe efkeee nw~ meYeer meeOegDeeW SJeb efJeeveeW mes cesje en
kenvee nw efke Fme ebLe kee mJeeOeee kej Deewj Fme yeele kees peevekej Deye Meg SJeb eeeerve hee" ner he{W, heefjJee|lele
hee" ve he{W~ en eer ieewlece ieCeOej JeeCeer Deewj Gme hej Dece=leJee|<eCeer erkee Deehe meYeer kes peerJeve ceW cebieuekeejer nes,
ener cebieue keecevee nw~
B:C: B:C
 (11)

emleeJevee
e%eeeceCeer Deee|ekee evoveeceleer
JebotB Jeerj efpevesv kees, ceve Jee leve kej Meg~
Gvekes ieCeOej efMe<e kees, vecetB oe kej Meg~~
en nce meYeer kee hejce meewYeeie nw efke Deepe Fme hebecekeeue ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes eLece ieCeOej eer
ieewlecemJeeceer keer JeeCeer kees, elegLe&keeue keer JeeCeer kees he{ves kee, megveves kee megDeJemej eehle nes jne nw~ en megvoj
DeJemej pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer, eeefj$e eefvkee, egieeJee|lekee, efmeevleeesMJejer, je<^ieewjJe, efoJeMeefe
hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer uesKeveer Je JeeCeer mes eehle nes jne nw~ eer ieewlecemJeeceer kes cegKe mes
efvekeueer1. ewleYeefe, 2. owJeefmeke eefleeceCe, 3. heeef#eke eefleeceCe Deewj 4. eeJeke eefleeceCe Deeefo
jeveeSB Deepe nceW hejcheje mes ceewefKeke%eeve mes eehle nQ~ FvneR jeveeDeeW ceW mes cewj ueskej hetpe ceeleepeer ves eer ieewlece
ieCeOej JeeCeer hegmleke ceW 10 DeOeeeeW ceW efJeYee kejkes mebkeueve efkeee nw~ efpevekee cetue (mebmke=le SJeb eeke=le),
heeevegJeeo SJeb DeLe& meefnle eer ieewlece ieCeOej JeeCeer veece keer Ske eser hegmleke ceW ekeeefMele nes egkee nw~ Fve
10 DeOeeeeW hej hetpe ceeleepeer ves Dece=leJee|<eCeer erkee efueKekej SJeb mebkeueve kejkes nce meyekees eoeve keer nw~ efpemes
eej YeeieeW ceW ekeeefMele efkeee pee jne nw~ FmeceW mes eLece SJeb efleere Yeeie ekeeefMele nes egkee nw efpemeceW eLece Yeeie
ceW cebieueeejCe meefnle ewleYeefe,ke=eflekece& Ssmes oes DeOeee nQ~ efleere Yeeie ceW megob ces DeeGmmeblees ! (eeJeke Oece&),
SkeeoMe eeflecee SJeb efve<eerefOekee oC[ke Ssmes leerve DeOeee nQ~ meJeeieerCe eejeW DevegeesieeW kee %eeve kejeves Jeeueer eer
ieewlece ieCeOej JeeCeer keer Dece=leJee|<eCeer erkee kes eLece SJeb efleere Yeeie kee mJeeOeee YeJepeerJeeW kes peerJeve ceW, oe
ceW %eeveheer Dece=le keer Je<ee& kejves Jeeuee nw~
Jeerj. efve. meb. 2540 eeJeCe ke=<Cee Skeced (meved 2014) kees hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
keer heeJeve esjCee SJeb meeefveOe ceW eer ieewlece ieCeOej Je<e& kee GodIeeve ngDee, pees efke Jeerj efve. meb. 2541 eeJeCe
ke=<Cee Skeced (meved 2015) leke ceveeee ieee, hetpe ceeleepeer keer en Deveghece efveefOe, yengcetue ke=efle eer ieewlece
ieCeOej JeeCeer hej Dece=leJee|<eCeer erkee kes 2 Yeeie kee ekeeMeve nes ieee nw~ Deye en leermeje Yeeie ekeeefMele nes
jne nw~ Fme leermejs Yeeie ceW ieCeOejJeuee ceb$e SJeb megob ces DeeGmmeblees ! (cegefveOece&) Ssmes oes DeOeee nQ~
hetpe ceeleepeer kee lees kenvee nw efke hetjs peerJeve hee&vle eer ieewlece ieCeOej mJeeceer kee iegCeieeve kejW lees Yeer nceejs
efueS kece nw keeeWefke GvneWves nceW mee#eeled YeieJeeve ceneJeerj keer JeeCeer kee %eeve eoeve efkeee nw~
%eeleJe nw efke ceebieerlegbieer efme#es$e hej hetpe ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Deeefoyeee YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
108 heg Gegbie efJeMeeuekeee efpeveeeflecee kee efvecee&Ce ngDee nw~ nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer ves Jeerj efve. meb. 2540
Deeefeve Megkeuee hete|Cecee (Mejo hete|Cecee) 8 Deketyej, 2014 kees 108 heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eeflecee keer
hebekeueeCeke keer efleefLe keer Iees<eCee kej oer Leer~ eeefhe ceeleepeer kee mJeemLe SJeb Fleveer Meefe veneR Leer efke hetpe
ceeleepeer nefmleveehegj mes ceebieerlegbieer efJenej kej hebekeueeCeke ceW meeefveOe eoeve kejW, efhej Yeer ceneje<^ kes YeeeW keer
SJeb Deveske mebleeW keer YeeJevee SJeb Deeen Lee efke hetpe ceeleepeer kee meeefveOe hebekeueeCeke ceW DeeJeMeke nw~
 (12)

ceeleepeer kes ceebieerlegbieer veneR peeves mes hebekeueeCeke ceW pees Deevevo Deevee eeefnS veneR Dee heeSiee~ heer"eOeerMe mJeeceer eer
jJeervkeerel| e peer ves lees eneB leke meYee ceW ken efoee efke efpeme ekeej mes mete& kes efyevee efove keer MeesYee veneR, Gmeer ekeej mes
hetpe ceeleepeer kes meeefveOe kes efyevee hebekeueeCeke keer MeesYee veneR nw Deewj Yeer Deveske YeeeW ves YeeJevee Jee keer, efke
ceeleepeer peye meeceeefeke kej jner neWieer leye nce GvnW [esueer ceW G"e ues peeSbies~ ceeleepeer kees ceebieerlegib eer DeJeMe ues peeSWies~
osMe kes mecemle YeeeW keer YeeJevee SJeb owJeere ecelkeej kenes efke Deeeveke Ske efove hetpe ceeleepeer keer YeeJevee
yeve ieF& Deewj ceeleepeer ves Iees<eCee kej oer efke ew$e ke=. eoMeer, 17 ceee& 2015, cebieueJeej, ceOee 2.30 yepes
ceebieerlegbieer kes efueS cebieue efJenej nesiee~ efJenej keer Iees<eCee megveles ner meejs osMe ceW KegefMeeeW keer uenj oew[ ieF&~ Yee
oew[-oew[ kej Deeves ueies~ efoJeMeefe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kees nefmleveehegj mes ceebieerlegbieer ues peeves
kes efueS mebIeheefle eer eceeso kegceej pecceveueeue keemeueerJeeue, Deewjbieeyeeo (cene.) heefjJeej kees en meewYeeie eehle
ngDee~ Fme Ssefleneefmeke cebieue efJenej keer mJeCe& ieeLee mJee|Cece De#ejeW ceW efueKeer peeSieer~ iJeeefueej, meesveeefieefj,
eeboKes[er, yeeJeveiepee Deeefo leerLe& Jevovee mes meefnle 1611 efke.ceer. keer Ske yesefceMeeue SJeb DeefJemcejCeere ee$ee ngF&~
30 pegueeF& 2015 Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer, iegJeej, eele: 8 yepes hetpe ceeleepeer kee memebIe ceebieerlegbieer efme#es$e hej
YeJe mJeeiele kes meeLe cebieue heoehe&Ce ngDee~ 4 cenerves 13 efove keer en ee$ee efkeme lejn mes hetCe& nes ieF& efke keg
helee ner veneR ueiee~ YeieJeeve $e+<eYeosJe kee ecelkeej, YeieJeeve kes Meemeve osJe-ieescegKe osJe SJeb Meemeve osJeer eesejer
ceelee pees efke mebIe kes meeLe-2 eue jns Les Gvekee Ssmee ecelkeej jne efke Yeebkej ieceea, uet keer keef"ve ee$ee Yeer
megKeo jner~ hetpe ceeleepeer keer peheceeuee, mebIe kes yeeeejer-yeeeejefCeeeW SJeb YeeeW eje efkees iees YeieJeeve
$e+<eYeosJe efJeOeeve, ieCeOejJeuee Deeefo efJeOeeve SJeb eesejer, ieescegKe osJe keer DeejeOevee mes efvee|JeIve ee$ee mecheVe
ngF&~
eneB hej Fme cebieue efJenej kes mebmcejCe kees efueKeves kee YeeJe FmeefueS nw efke Fme cebieue efJenej kes ceOe eer
ieewlece ieCeOej JeeCeer keer Dece=leJee|<eCeer erkee kes le=leere, elegLe& Yeeie keer ethe jereE[ie kee, kecheeseEpeie kee keee& veneR nes
mekee, Dele: Deye ceebieerlegbieer efme#es$e hej eelegcee&me kes ceOe en keee& mecheVe ngDee nw~ Deye en Dece=leJee|<eCeer erkee
kee le=leere Yeeie Deehekes neLeeW ceW hengBe jne nw, Fmekee mJeeOeee kej Deehe meYeer Deheves peerJeve kees Oeve kejW en
cebieue YeeJevee nw~
Fme ieewlece ieCeOej JeeCeer keer Dece=leJee|<eCeer erkee kes le=leere Yeeie ceW hetpe ceeleepeer ves "er SJeb meeleJeeR DeOeee
DeLee&led ieCeOejJeuee ceb$e SJeb megob ces DeeGmmeblees ! (cegefveOece&) hej Dece=leJee|<eCeer erkee efueKeer nw~ FmeceW
meJe&eLece eer ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efveie&le JeeCeer kees cebieueeejCe kes he ceW efueee nw
eerceles JeOe&ceeveee vecees veefcele efJe<es~
ep%eeveevleie&leb YetlJee $ewueeskeeb iees<heoeeles~~
cebieueeejCe kes heeeled Deveeefo-DeefveOeve cetueceb$e-Ceceeskeej ceb$e SJeb eeeefj cebieue kee Meg eeeerve hee"
efoee nw~ Fme ieewlece ieCeOej JeeCeer Yeeie 3 ceW hetpe ceeleepeer ves pees efJe<ee efueS nQ Jes Fme ekeej nQ
1. ieCeOejJeuee ceb$e SJeb Fmekee heeevegJeeoFmeceW eer ieewlece mJeeceer kes cegKe mes efvekeues 48
ieCeOejJeuee ceb$e nQ~ efpemekee eefleefove hee" kejves mes mcejCe Meefe ye{leer nw, DeeefOe, JeeefOe otj nesleer nw~ Fme
 (13)

ieCeOejJeuee ceb$e kee hetpe ceeleepeer ves heeevegJeeo kej pevemeeOeejCe kees Fmekee DeLe& %eele kejekej ceneve hegCe kee
keee& efkeee nw SJeb en YeeJevee YeeF& nw efke cegPes Yeer $e+ef-efmeer meefnle Ssmee heo eehle nes
eer ieCeOej iegosJe kees, vecetB vecetB Mele yeej~
meJe& $e+ef efmeer meefnle, heeTB efvepeheo meej~~
2. ieCeOejJeuee ceb$e-Dece=leJee|<eCeer erkeeFmeceW ieCeOejJeuee ceb$e kes Ske-Ske ceb$eeW kees ueskej
Gmekee DeLe& meefnle efJeMues<eCe kejles ngS eefleeceCe ebLe$eeer, OeJeuee hegmleke-9 SJeb ieesccemeej kece&keeC[ Deeefo
kes GjCeeW kees osles ngS yengle megvoj erkee keer nw~ efpemes he{kej Ske-Ske ceb$eeW kes efJemle=le DeLe& kee %eeve neslee nw~
FmeceW eer ieewlece mJeeceer ves ceneJeerj mJeeceer kees hegve: hegve: vecemkeej kejles ngS Delevle efJevee YeeJe eoe|Mele
efkeee nw
pemmebefleeb Oeccehenb efCeies, lemmebefleeb JesCeefeeb heGbpes~
keeesCe Jeeee ceCemee efJe efCeeb, mekekeejS leb efmej hebecesCe~~
DeLee&led efpemekes meceerhe Oece&heLe eehle nes, Gvekes efveke efJevee kee JeJenej kejvee eeefnS leLee Gvekees efMej
Pegkeekej heeBe Debie-hebeebie SJeb keee, Jeeve Deewj ceve mes efvele ner melkeej-vecemkeej kejvee eeefnS~
OeJeuee ebLe ceW efueKee nw efke eer ieewlecemJeeceer kees es meYeer $e+efeeB Leer, keeeWefke ieCeOejosJe meYeer $e+efeeW SJeb
ceve:hee&e%eeve mes meefnle nesles nQ
yege
f -leJe-efJeGJeCeesmen-jme-yeue-DekeKeerCe megjmejeeoer~
Deesefn ceCeheppeJesefn e, nJebefle ieCeJeeueee meefnee~~
DeLee&led ieCeOej osJe yegef, lehe, efJeefeee, Deew<eefOe, jme, yeue, De#eerCe, megmJejlJeeefo $e+efeeW leLee DeJeefOe SJeb
ceve:hee&e %eeve mes meefnle nesles nQ~
3. ieCeOejJeuee ceb$e ceW Devlej kes eceeCeFmeceW ieCeOejJeuee ceb$e ceW Deblej kes eceeCe efeeekeueehe,
eefleeceCe ebLe$eeer, <edKeC[eiece OeJeuee erkee hegmleke-9, ieCeOejJeuee hetpee-eer MegYeeveeee&, eer heeveveeeee&,
eer eYeeeveeee& efJejefele evLeeW mes efoS nQ~ efeeekeueehe ceW 48 ceb$e, eefleeceCe ebLe$eeer ceW 47 ceb$e, <edKeC[eiece
OeJeuee erkee hegmleke 9 ceW 44 ceb$e SJeb ieCeOejJeuee hetpee ceW 48 ceb$e nQ~ es meYeer eeeerve ebLe nceejs efueS eeceeCeerke
nQ~ Dele: nceW efkemeer kes Yeer ceb$eeW ceW heefjJele&ve, heefjJeOe&ve veneR kejvee nw~ efpemeceW efpeleves ceb$e nQ GmeceW Gleves ner he{vee
nw~ Ssmee hetpe ceeleepeer kee meYeer kes efueS kenvee nw Deewj eneB hej Devlej kes eceeCe osves kee ceeleepeer kee ener
DeefYeeee nw~
4. ieCeOejJeuee ceb$e-mebmke=le SJeb efnvoer erkeeFmeceW eer eYeeeveeee& efJejefele eefleeceCe ebLe$eeer
mes ieCeOejJeuee ceb$e hej mebmke=le erkee oer nw~ efpemes he{kej mebmke=le %eeve kes efheheemegDeeW kees Demeerce Deevevo kee
DevegYeJe nesiee SJeb Fmekeer efnvoer erkee he{kej Deer lejn mes DeLe& kee yeesOe nesiee~ hetJee&eeeeX mes eehle ceewefKeke
%eeveieCeOejJeuee ceb$e keer mebmke=le erkee kees efueefheye kejves kee meewYeeie eer eYeeeveeee& kees eehle ngDee~
5. YeieJeeve yeengyeueer eefjle ($e+efeeW keer ceefncee)es ieCeOejJeuee ceb$e $e+ef ceb$e nQ, Dele:
$e+efeeW keer ceefncee ceW YeieJeeve yeengyeueer kee eefjle hetpe ceeleepeer ves Fme ebLe ceW 111 keeJeeW ceW efoee nw~ YeieJeeve
 (14)

yeengyeueer kee eefj$e yengle ner jesceebeke nw~ FvneWves oer#ee uesles ner Ske Je<e& kee eesie OeejCe kej efueeeOeeve ceW ueerve
nes ieS, leye FvnW cenelehe kes eYeeJe mes Deveske $e+efeeB eie nes ieF& Leer efpememes Deveske ueesieeW kes efJe<e, jesieeefo otj
nes ieS Les~ eJeCeyesueieesue ceW hetpe ceeleepeer ves en jevee Jeerj efve. meb. 2491 ceW keer Leer Ssmee Fmekeer eMeefmle ceW
efueKee nw~ 50 Je<e& eeeerve en keeJe keLeeveke Delevle megvoj, ceveceesnke SJeb oe eefJele nw~
6. cegefve efJe<Cegkegceej keer keLee (efJeefeee $e+ef keer ceefncee)hetpe ceeleepeer ves efJeefeee $e+ef keer
ceefncee kees yeleeves kes efueS FmeceW cegefve eer efJe<Cekegceej keer keLee kees efoee nw efpemes he{kej en %eele neslee nw efke
efJeefeee $e+ef kes eYeeJe mes efJe<Cegkegceej cegefve ves eer Dekecheveeeee& Deeefo 700 cegefveeeW kee Ghemeie& otj kej
Jeelmeue Debie kees OeejCe kejves kee heefjee efoee Lee~ hetpe ceeleepeer kee kenvee efke Oece& Deewj Oecee&eleveeW keer j#ee kes
efueS meYeer kees Dehevee leve, ceve, Oeve meYeer veeweJej kej osvee eeefnS~ j#eeyevOeve kes efove Fme jesceebeke keLee kees
he{kej meYeer efJe<Cegkegceej cegefve kees eeo kejles nQ~
7. mehlee|<eeeW kee eYeeJe ($e+efeeW keer ceefncee)eer jeceev, Me$egIve kes mecee keer en Ievee nw~
efpeme mecee ceLegje ceW DemegjeW kes mJeeceer ecejsv eje ceneceejer hewueeF& ieF& Leer, Gme mecee ceLegje veiejer ceW $e+efOeejer
meele efoiecyej cegefveeeW ves Je<ee&eesie OeejCe efkeee, efpevekes eYeeJe mes ceneceejer kee ekeeshe otj nes ieee Lee~ leYeer mes ueesieeW
ves Iej-Iej ceW mehle $e+ef<eeeW keer eefleceeSb efJejepeceeve keer Leer~ Gme mecee ceLegje ceW meJe&ekeej mes megefYe#e, #esce Deewj
Meebefle kee meeceepe nes ieee Lee~ Fme keLeeveke kees he{kej en efMe#ee uesvee nw efke Deepe Yeer Iej-Iej ceW ewleeuee
nesvee eeefnS efpememes ueesieeW keer DeeefOe-JeeefOe Deeefo otj jns~
8. ieCeOejJeuee ceb$e mlees$e (efnvoer hee)hetpe ceeleepeer kees mee#eeled mejmJeleer kens ee Gvekeer
eeflecete|le kenW~ Flevee Glke=< %eeve keer en meye he{kej Ssmee ueielee nw efke ceeleepeer ves kewmes Flevee efJehegue meeefnle
efueKee nw~ peye Deepe eoMeebie kee DebMe cee$e %eeve ner GheueyOe nw leye Flevee Deevevo Deelee nw peye elegLe&keeue ceW
mee#eeled YeieJeeve keer efoJeOJeefve efKejleer nw, ieCeOejosJe Gmes ietbLeles nQ leye Gme Deevevo kee lees kenvee ner keee ?
42 hee kes Fme mlees$e ceW hetpe ceeleepeer ves Ske-Ske ceb$e kes DeLe& kee efJeMues<eCe kejles ngS yengle ner megvoj
MeyoeW SJeb YeeJeeW ceW jevee keer nw Ssmee ueielee nw mee#eeled meceJemejCe ceW yew"kej ner en jevee keer nes~ Fme mlees$e kee
Ske hee osefKees
Cecees efpeCeeCeb Ieeefle kece&epf ele, efpeve kees vecemkeej nesJes~
meJe& kece&efpele meye efmeeW kees, vecemkeej Yeer efvele nesJeW~~
kenW osMeefpeve metefj hee"ke, meeOetieCe Fbefe efJepeeer~
jlve$ee mes Yetef<ele efvele ner, Fve meyekees Yeer vecetB mener~~1~~
9. ieCeOejJeuee ceb$e kee meejFme DeOeee kes Deble ceW ieCeOejJeuee ceb$e kee meej yeleeles ngS ceeleepeer
ves efueKee nw efke en ieCeOejJeuee ceb$e Delevle ner ceefnceehetCe& nQ~ Fmekee eefleefove hee" kejves mes Deveske ekeej keer
JeeefOeeeB otj nesleer nQ~ Meejerefjke SJeb Deeeflceke Meefe ye{leer nw~ %eeve ceW Yeer Je=ef nesleer nw~
Fme DeOeee keer hete|le hej hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer SJeb eer ieewlece mJeeceer keer Yeefe kejles ngS
eer ceneJeerj mlees$e SJeb eer ieewlece mJeeceer mlees$e kees efoee nw~ Fme ieCeOejJeuee ceb$e hej keer ieF& Dece=leJee|<eCeer erkee
 (15)

meYeer YeJeeW kes peerJeve ceW Dece=le kees yejmeeves Jeeueer nes, en cebieue YeeJevee nw~
megob ces DeeGmmeblees ! (cegefveOece&) ceW meJe&eLece leerveeW ueeskeeW kes Deke=ef$ece-ke=ef$ece efpeveeueeeW keer Jevovee kejles
ngS hetpe ceeleepeer ves YeeJevee YeeF& nw efke pees YeJe peerJe eele: G"kej meJe&eLece ewle DeLee&led efpeveeeflecee keer Jebovee
kejlee nw Gmekee meJe& ekeej mes cebieue neslee nw~
10. megob ces DeeGmmeblees ! (cegefveOece&)-eeke=le SJeb heeevegJeeo FmeceW eer ieewlece ieCeOej JeeCeer keer
DeOeee-7 keer eeke=le SJeb Gmekee heeevegJeeo efoee nw
megob ces DeeGmmeblees ! Fn Keueg meceCesCe YeeJeoe cenefo-ceneJeerjsCe cenekemmeJesCe.......
ns Deeeg<cevleeW ! Jeerj eYeg keer OJeefve mes ceQves megvee eneR~
Jes ceneeceCe YeieJeeve cenefle, ceneJeerj cenekeeMee iees$eer~
meJe&%e meJe&ueeskeoMeea, egieheled meyekees peeveles ngS~
meye osJe Demegj ceeveJeegle Fme eflengB peie kees Yeer osKeles ngS~~1~~
FmeceW 28 cetueiegCe SJeb heeerme YeeJevee kee Yeer JeCe&ve nw~
11. megob ces DeeGmmeblees ! (cegefveOece&) Dece=leJee|<eCeer erkeeFmekeer erkee ceW hetpe ceeleepeer ves
Delevle mejue MeyoeW ceW mecePeeles ngS efueKee nweer ieewlecemJeeceer kenles nQ efke ns Deeeg<cevleeW ! ns YeJeelceeDeeW!
ceQves megvee nw~ keneB megvee nQ ? Deewj efkevemes megvee nw ? hegve: kenles nQ eneB Yejle#es$e ceW eYeg kes meceJemejCe ceW megvee nw~
eceCe-hejceeefle cenefle ceneJeerj mJeeceer mesGvekeer efoJeOJeefve mes megvee nw~ Jes ceneJeerj mJeeceer kewmes nQ ? Jes YeieJeeve
ceneJeerj cenekeeMehe iees$eere nQ, meJe&%e nQ Deewj meJe&ueeskeoMeea nQ Fleeefo~ Fmekes meeLe ner FmeceW 28 cetueiegCe kee
JeCe&ve SJeb heeerme YeeJevee kee DeLe& Yeer efoee nw~ FmeceW he=. 90 hej cegefveeeW kes efueS pees jeef$e Yeespeve leeie kees "e
DeCegele kene nw Gmekee yengle Dee Kegueemee erkeekeej ves efkeee nw~
12. Deeieefo-ieefoDeeieefle-ieefle DeLee&led Deve mLeeve mes eneB Deevee Deewj eneB mes Deve$e peevee nw~
FmeceW eer kegbokegboeeee& ke=le cetueeeej SJeb eer efmeevle eeJeleea Jemegvebefo Deeeee& ke=le mebmke=le erkee kes DeeOeej mes
Deeieefle-ieefle kee efJeMes<e JeCe&ve efkeee nw
13. eJeCeesJeJeeobeJeve-cejvee-osJe Deeefo ieefle mes egle nesvee~ Gheheeo-pevce uesvee~
FmeceW pevce kes leerve Yeso-meccet&ve, ieYe&&, Gheheeo kee JeCe&ve kejles ngS yeleeee nw efke keewve mes peerJeeW kee keewve mee
pevce neslee nw~ efkeve peerJeeW keer Dekeeue ce=leg veneR nesleer nw Fmekee efJeMes<e Kegueemee efkeee nw~ Dekeeue ce=leg kees efpevesv
YeieJeeve keer DeejeOevee, peeheevegeve Deeefo mes euee pee mekelee nw Fmekee GoenjCe heesovehegj kes efJepee vejsMe kee
eefme nw~ Fvekeer keLee Yeer FmeceW oer ieF& nw~
14. yebOebFmeceW meJe&eLece yebOe kes Yeso kee JeCe&ve Jemeben ebLe kes Devegmeej efkeee nw~ yebOe kes 4
Yeso nQeke=efle, efmLeefle, DevegYeeie Deewj eosMe yebOe~ FmeceW mes eke=efle Deewj eosMe yebOe eesie kes efveefcee mes nesles nQ leLee
efmLeefle Deewj DevegYeeie yebOe ke<eee mes nesles nQ~
eer kegbokegboosJe ves meceemeej ebLe ceW yebOe kes 4 keejCe-efceLeelJe, DeefJejefle, ke<eee Deewj eesie ceeves nQ~ Fve
meYeer kee FmeceW JeCe&ve nw~ ieesccemeej kece&keeC[ ebLe mes kece& kes Yeso, yebOe, Goe Deewj meJe Deeefo kee efJemle=le
 (16)

efJeJeseve nw~ Dee" keceeX kes veece, keceeX kes Ieeleer-DeIeeleer Yeso, keceeX kes Gej Yeso, Ske meew De[leeueerme eke=efleeeW kes
veece Je ue#eCe kee JeCe&ve nw~ Fve keceeX kes eEhe[ eke=efle SJeb DeeEhe[ eke=eflehe Yeso SJeb veece kece& keer 93 eke=efleeeW
kee JeCe&ve nw~ Fve eke=efleeeW kes mecetn kes Jeeeke MeyoeW mes efkeve-efkeve kees uesvee mees Kegueemee efkeee nw~
oMe&ve ceesnveere kes 3 Yeso kewmes ngS ? Mejerj ceW DeebieeWheebie keewve-keewve nQ ? Deelehe Deewj Deeesle kee ue#eCe,
yebOe, Goe, meee eesie eke=efleeeB efkeleveer nQ ? meJe&Ieeleer, osMeIeeleer eke=efleeeB, eMemle SJeb DeeMemle eke=efleeeB keewve
meer nQ~ DevebleevegyebOeer Deeefo ke<eeeeW kee keee&, Fve ke<eeeeW kee mebmkeej keeue, hegodieueeefJeheekeer, YeJeefJeheekeer, #es$e-
efJeheekeer Deewj peerJeefJeheekeer eke=efleeeW kes veece Deeefo kee JeCe&ve nw~ keoueerIeele cejCe kee ue#eCe SJeb kece& eke=efleeeW ceW
eej efve#eshe veece, mLeehevee, Je leLee YeeJe kee efJemle=le JeCe&ve nw~ Ske efJeMes<e yeele FmeceW en Yeer yeleeF& nw efke cetue
eke=efle leLee Gej eke=efleeeW kes veeceeefoke eej YesoeW kee mJehe mecePevee mejue nw, hejvleg GveceW Je leLee YeeJe
efve#eshe kes YesoeW ceW mes veeskece& leLee veesDeeiece YeeJekece& kee mJehe mecePevee keef"ve nw~ Dele: eneB hej Fve oesveeW kees
cetue leLee Gej oesveeW eke=efleeeW ceW yengle Deer lejn mes Ieefle efkeee nw~
yebOe ekejCe ceW-yebOe kes Yeso-eYeso, iegCemLeeveeW ceW eke=efleyebOe kee efJeMes<e efveece, leerLekej eke=efle kes yebOe
kee efJeMes<e efveece, eewon iegCemLeeveeW ceW yebOe Jegefefe keer mebKee Deeefo kee JeCe&ve nw~ iegCemLeeveeW ceW yebOe eesie,
DeyebOe eesie eke=efleeeW keer mebKee oer nw~ Glke=< efmLeefle yebOe kes keejCe SJeb mJeeceer, cetue eke=efleeeW kee peIeve efmLeefle
yebOe, DeMegYe efmLeefle yebOe, DeeyeeOee kee ue#eCe, Deeeg kece& keer DeeyeeOee, keceeX ceW efve<eske kee mJehe, Glke=< Deewj
peIeve DevegYeeie yebOe kes keejCe, leere DevegYeeie yebOe kes mJeeceer, Ieeefleee keceeX ceW DevegYeeie uelee Deeefo he, Ieeefleee-
DeIeeefleee ceW hegCe-heehe, eMemle-DeeMemle keer MeefeeeB, eosMe yebOe kee mJehe, meceeeye kee ue#eCe, cetue
eke=efleeeW ceW mecee-eye kee yebJeeje Deeefo efJe<eeeW kee meceeJesMe nw~
Goe ekejCe ceW-keceeX kes Goe kee efJeMes<e efveece, DeeveghetJeea kes Goe ceW efJeMes<elee, iegCemLeeveeW ceW Goe
Jegefefe-eer eefleJe=<eYeeeee& SJeb eer Yetleyeefue Deeeee& kes he#e mes efoee ieee nw~ efceLeelJe, meemeeove, efcee Deeefo
iegCemLeeveeW ceW Goe Jegefefe kee JeCe&ve nw~ kesJeueer kes Demeelee kee Goe Dekeee&keejer nw, kesJeueer kes heefj<en veneR
nQ, keeeWefke kesJeueer kes ncesMee meelee Jesoveere kee ner Goe jnlee nw Deeefo efJe<eeeW kee JeCe&ve nw~
iegCemLeeveeW ceW Goe eesie, Devegoe eesie eke=efleeeW keer mebKee, Goe-GoerjCee ceW Devlej, iegCemLeeveeW ceW
GoerjCee keer Jegefefe kee ece SJeb GoerjCee Deewj DevegoerjCee eke=efleeeW keer mebKee Deeefo Deveske kee Yeer JeCe&ve nw~
meJe ekejCe ceWeke=efleeeW kes meJe kee efveece, eej Deeeg kes meJe keer efJeMes<elee, ceveg<eeeg mes Deefleefje
Deeeg kes meJe ceW keee-keee veneR nesles ? veJeceW Deeefo iegCemLeeveeW ceW #ee eesie eke=efleeeB, meJe mes JegefVe
eke=efleeeW kes veece, DeeesiekesJeueer kes #ee eesie eke=efleeeB, iegCemLeeveeW ceW meJe-DemeJe eke=efleeeW keer mebKee,
GheMece esCeer Jeeues kes Fkekeerme eke=efleeeW kes GheMece kee efJeOeeve, ceeie&CeeDeeW ceW meJe Jegefefe, heebe Yeeienej kes
veece , mebeceCe kee mJehe, Gsueve eke=efleeeB, oMekejCe kes veece SJeb mJehe Deeefo kee JeCe&ve nw~
15. ceeskeKebcees#e kes keejCe keee nw ? meceioMe&ve, mecei%eeve, meceieeefj$e Fve leerveeW keer Skelee
ner cees#e kee GheeekeejCe nw~ DeLee&led efceLeelJe Deeefo kes eeflehe#eer es mecekelJe Deeefo keejCe kece&yebOe mes gekej
peerJe kees cees#e eehle kejeves Jeeues nQ~
 (17)

FmeceW ueefyOemeej ebLe mes heeBe ueefyOe-#eeesheMece, efJeMegef, osMevee, eeeesie Deewj kejCeueefyOe kee megvoj
JeCe&ve nw~ kejCe ueefyOe kes leerve YesoeW kes mJehe kee, GheMece, #eeesheMece SJeb #eeefeke eeefj$e kee JeCe&ve nw~
efveecemeej ebLe kes Devegmeej cees#eceeie& kee JeCe&ve kejles ngS meceioMe&ve, mecei%eeve SJeb meceieeefj$e kee efJeMes<e
ue#eCe efoee nw~ efhej cees#e kes JeCe&ve ceW keceeX kes veeMe kee ece, kesJeueer kes keJeueenej kee efvejekejCe, cege peerJe
ueeskeekeeMe kes yeenj keeeW veneR peeles ? efme hejces<"er kes Dee" iegCe Deeefo kee efJemle=le JeCe&ve nw~
16. FefbieCeOej osJe meYeer ekeej keer $e+efeeW kees peeveles nQ~ efpevnW kesJeue%eeve nes peelee nw GvnW
Deve $e+efeeW keer DeeJeMekelee ner veneR jnleer DeLeJee Gmeer ceW meJe&$e+efeeB meceeefJe< nes peeleer nQ~
17. lekekebFmeceW leke&Meee kee JeCe&ve nw~ eer ceefCekeeveefvo Deeeee& ves hejer#eecegKe ebLe ceW eceeCe
kee ue#eCe efoee nw
mJeehetJee&Le&JeJemeeeelcekeb %eeveb eceeCeb~
DeLee&led Dehevee Deewj DehetJe& DeLe& kee efveee kejeves Jeeuee %eeve eceeCe kenueelee nw~
%eeve ner eceeCe keeeW nQ ? eceeCe kes oes Yeso-ele#e Deewj hejes#e SJeb ele#e kes meebJeJeneefjke ele#e,
heejceee|Leke ele#e kee ue#eCe Yeer efoee nw~ hejes#e eceeCe kes Yeso hejer#eecegKe ceW heebe ceeves nQmce=efle, eleefYe%eeve,
leke&, Devegceeve Deewj Deeiece~ Fve heebeeW kee JeCe&ve GoenjCe meefnle FmeceW efoee nw~
leke& %eeve DeLee&led veee MeeeeW kes DeeOeej mes meeeo kees Yeer mecePevee nw~ FmeceW mehleYebieer kee mhe<erkejCe
yengle ner megvoj {bie mes efkeee nw~
18. DeeefokeccebFmeceW eeJeke mebmkeej SJeb <edefeeeDeeW kee JeCe&ve DeeefohegjeCe ebLe mes nw~ egie keer Deeefo
ceW eer $e+<eYeosJe ves eeJeke kes meYeer mebmkeej, epee kes efueS Deefme, ceef<e Deeefo efeeeeWJeCe& JeJemLee Deeefo yeleueeF&
Leer~
19. meJJeYeeJeseneB hej meJe&YeeJeeW mes meYeer JeeW keer meYeer heee&eeW kees peeveles ngS DeLeJee peerJeeW kes meYeer
YeeJeeW kees-DeewheMeefceke, #eeefeke, efcee, Deewoefeke Deewj heeefjCeeefceke Fve heeBe YeeJeeW kees peeveles ngS eer ceneJeerj
mJeeceer ves cegefveOece& kee GheosMe efoee nw~ FmeceW peerJe kes mJeleJe DeLee&led DeewheMeefceke Deeefo YeeJeeW kes Yeso SJeb Gvekes
ue#eCe efJemleej mes efoS nQ~
20. JeomeefceeEoefoejesOees.........FmeceW meeOegDeeW kes 28 cetueiegCeeW kee JeCe&ve nQ~ heeBe ceneele, heeBe
meefceefle, heeBe FefveeW kee efvejesOe, n DeeJeMeke, ueese, Deeesuekee, Demveeve, ef#eefleMeeve, DeobleOeeJeve, efmLeefle-
Yeespeve Deewj Ske Yee Yeespeve es 28 cetueiegCe efpevesvosJe ves cegefve, Deee|ekeeDeeW kes efueS yeleeS nQ~ Fve meYeer 28
cetueiegCeeW kee ue#eCe FmeceW efoee ieee nw~
21. meeceeeej DeefOekeej-efpeve cegefveeeW keer Deeeg DeefOeke DeJeMes<e nw, pees efvejefleeej cetueiegCeeW kee heeueve
kej jns nQ Gvekeer eJe=efe kewmeer nesleer nw ? Ssmee eMve nesves hej eer kegbokegboosJe ves cetueeeej ebLe ceW meeceeeej veece kes
DeefOekeej kees kene nw~ eneB hej Gme meeceeeej DeefOekeej kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ FmeceW mecelee, meceked, mece Deewj
meceeve Deeeej es eej meceeeej Meyo kes DeLe& yeleeles ngS Fvekee ue#eCe efoee nw~
 (18)

meeceeeej kes cegKe oes Yeso-DeewefIeke Deewj heoefJeYeeefieke nQ~ GveceW DeewefIeke meeceeeej kes oMe Yeso SJeb
heoefJeYeeieer meeceeeej kes Deveske Yeso kee JeCe&ve nw~
Deee|ekeeDeeW keer eee& kewmeer nesveer eeefnS ? Deee|ekeeDeeW kees eeeefee Deeefo osves kes efueS, Gvekee Deeeee&lJe
kejves kes efueS kewmes Deeeee& nesJeW Deeefo kee FmeceW JeCe&ve nw~
22. Deee|ekee eee&FmeceW meJe&eLece cetueiegCe kee ue#eCe yeleeles ngS 28 cetueiegCe kes veece efoS nQ~ Deee|ekee
keer meYeer eee& cegevf e kes meMe ner nw Fme yeele kees FmeceW cetueeeej, Deeeejmeej, eeeefee ebLe Deeefo mes mhe< efkeee nw~
Deee|ekeeDeeW kee Jemeeflekee mLeeve keneB nesvee eeefnS ? Deee|ekeeDeeW kes DeeF&me cetueiegCe kewmes nQ ? Deee|ekeeDeeW kes efueS
Ske mee[er henvevee Deewj yew"kej Deenej kejvee cetueiegCe ner nw~ Deee|ekeeeW Gheeej mes ceneeleer nQ DeleSJe Ske mee[er OeejCe
kejles ngS Yeer uebieeser cee$e Deuheheefjen Oeejke Ssueke kes eje hetpe nQ~ meeieej Oecee&ce=le ceW efueKee nw
keewheervesefhe mecet&lJeeVeen&leeeex ceneeleb~
Deefhe Yeeececet&lJeeled meeefkesheee|ekeen&elf e~~36~~
DeLee&led Denes Deeee& nw efke Ssueke uebieeser ceW cecelJe heefjCeece nesves mes Gheeej mes Yeer ceneeleer veneR nes mekeles
nQ, efkevleg Deee|ekee mee[er OeejCe kejves hej Yeer cecelJe heefjCeece jefnle nesves mes Gheeej mes ceneeefleveer kenueeleer nw~
Deeies FmeceW yeleeee nw efke cegefve Deewj Deee|ekeeDeeW kes owefveke DeeF&me keeeeslmeie& nesles nQ~ 4 yeej mJeeOeee kes
12 keeeeslmeie&, owJeefmeke, jeef$eke eefleeceCe kes 8, $ewkeeefueke osJeJevovee kes 6, jeef$eeesie eefleehevee Deewj efveehevee
kes 2 Ssmes 28 keeeeslmeie& kee FmeceW JeCe&ve nw~
Fmekes meeLe ner Deee|ekeeDeeW kes kele&Je-Dekele&Je kee DeLee&led GvnW keee kejvee eeefnS Deewj keee veneR kejvee
eeefnS Fme yeele kee JeCe&ve nw~
elege|JeOe mebIe ceW cegefve, Deee|ekee, eeJeke Deewj eeefJekeeDeeW kee mecetn Deveeefokeeue mes euee Dee jne nw~ mJelev$e
he ceW pewmes cegefveeeW kes mebIe jnles nQ Jewmes ieefCeveer Deee|ekeeDeeW kes vesle=lJe ceW Deee|ekeeDeeW kes mebIe Yeer jnles nQ~
Deee|ekeeeW hetpe nQ, veJeOee Yeefe keer hee$e nw Deeiece meccele ceevekej Gvekeer Yeefe, hetpee kejvee eeefnS~ Fme yeele kees
Deeiece kes eceeCe oskej hetpe ceeleepeer ves FmeceW efme efkeee nw~
23. cegefve kes cetueiegCe-GejiegCe (mebmke=le SJeb efnvoer erkee)FmeceW eer eYeeeveeee& efJejefele
eefleeceCe heeref"kee oC[ke keer mebmke=le erkee nw~ en erkee eefleeceCe ebLe$eeer ebLe mes eneB hej oer nw~ erkee
Delevle mejue nw~ erkee kes DebMe osefKeesvecees vecemkeejesmleg~ kemcew ? JeOe&ceeveee Deefvlece leerLekej osJeee~
keLecYetleee ? eerceles~ eerjvlejyeefnjue#eCeevevle%eeveoMe&vemeceJemejCeeefomJehee efJeYeteflee|Jeeles
emeemeew eerceeved~.......~
Fmekeer efnvoer erkee kejles ngS eefleeefleeceCe ceW heb. eer heVeeueeue peer meesveer JeeJej JeeueeW ves efueKee nw
ns YeieJeved ! ele, meefceefle, iegefhle Deeefo ceW eceeoeefo JeMe pees keesF& owJeefmeke (jeef$eke) oes<e ueies nQ Gvekeer
Deeueesevee efJeMegef kejvee eenlee ntB~
Fme eefleeceCe oC[ke ceW DeeS eleeW kee mhe< JeCe&ve Yeer FmeceW efoee nw pewmes1. heeBe %eeve-ceefle Deeefo
2. leerve oMe&ve~ 3. heeBe eeefj$e-meeceeefeke Deeefo 4. yeeF&me heefj<en-#egOee Deeefo~....~ FmeceW heeerme efeeeDeeW ceW
 (19)

mecekelJe, efceLeelJe Deeefo kee JeCe&ve nw~ heeerme efeeeDeeW kes yeejs ceW yeleeles ngS Deble ceW efueKee nw efke Fve meYeer
efeeeDeeW ceW eejcYe keer mecekelJe efeee ner kejves eesie nw~
24. DeeJeemeemeeOeg-meeefOJeeeW kes n DeeJeMeke efeeeDeeW ceW 28 ke=eflekece& Deeles nQ~ eneB hej
meeOegDeeW kes 28 cetueiegCe yeleeS nQ SJeb DeeeeeeX kes 36 Deewj GheeOeee kes 25 cetueiegCe Yeer ceeves nQ pees efke Gvekes
efJeMes<e iegCe nesles nQ~
FmeceW Ssueke, #eguueke SJeb #egefuuekeeDeeW keer Yeer DeeJeMeke efeeeDeeW kee JeCe&ve kejles ngS kene nw efke GvnW Yeer
28 keeeeslmeie& eefleefove eelvehetJe&ke kejvee eeefnS~
ke=eflekece& efkemes kenles nQ ? Fmekee ue#eCe Yeer FmeceW cetueeeej ebLe mes efoee nw~
25. efoiecyej pewve meeOeg-meeefOJeeeW keer efvele efeeeeWDeveieej Oecee&ce=le ceW heefC[le eJej eer
DeeMeeOej peer ves Dee"JeeR DeOeee ceW n DeeJeMeke efeeeDeeW kee JeCe&ve kejkes veJeceer DeOeee ceW efvele-vewefceefeke
efeeeDeeW kee DeLeJee Fve DeeJeMeke efeeeDeeW kes eeesie kee JeCe&ve yengle mejue {bie mes efoee nw~
efheueer jeef$e keer efeeeDeeW kee JeCe&ve, efokedMegef keye Deewj kewmes kejW ? Fmekee mhe<erkejCe nw~ jeef$eke
eefleeceCe keye Deewj kewmes kejW ? keeeeslmeie& kee ue#eCe, keeeeslmeie& keye efkeleves kejvee ? jeef$eeesie efveeheve keye
Deewj kewmes kejW ? Deeefo kee DeveieejOecee&ce=le, cetueeeej Deeefo eeeerve MeeeeW mes JeCe&ve nw~
osJeJevovee ceW n ekeej kee ke=eflekece& Yeer neslee nw Ssmee Deveieej Oecee&ce=le ceW efueKee nw
mJeeOeervelee hejereflem$eeer efve<eee ef$eJeejceeJelee&:~
eoMe elJeeefj efMejebmesJeb ke=eflekece& <ees{s<ced~~148~~
leLeeDeeoenerCeb, heoenerCeb, eflekeKegeb, efleTCeob, eogefmmejb, JeejmeeJeeb esefo~~
Fve n ke=eflekece& kee ue#eCe Yeer FmeceW efoee nw~ meeceeefeke ceW Jevovee eesie eej cege-efpevecege, eesiecege,
Jevovee cege, cegeeMegefe cege kee JeCe&ve nw~ eefo Ke[s neskej meeceeefeke kejves keer Meefe veneR nw lees yew"kej Yeer
osJeJevovee kejves kee efJeOeeve nw Ssmee Deveieej Oecee&ce=le ceW efueKee nw~ ewleYeefe he{les-he{les Yeer efpeveeeflecee keer leerve
eoef#eCee osves kee efJeOeeve nw~
osJeJevovee (meeceeefeke) efJeefOe kee JeCe&ve, DeefYe<eske Jevovee keye Deewj kewmes kejW ? hetJee&Cn mJeeOeee keye
Deewj kewmes kejW ? efmeevle ebLe keewve-keewve mes nQ ? Deenejeee& keye Deewj kewmes ? veJeOee Yeefe kes veece Deeefo kee
JeCe&ve nw~ eneB hej meYeer meeOegDeeW kees en Ske yeele efJeMes<ehe mes Oeeve osvee nw efke Deenej kes efueS G"les mecee
efmeYeefe veneR he{vee eeefnS yeefuke eewkes ceW veJeOee Yeefe nesves kes yeeo ueIeg efmeYeefe he{kej eleeKeeve kee
efveeheve kejvee eeefnS, Ssmee Deveieej Oecee&ce=le, Deeeejmeej Deeefo eeeerve Meem$eeW ceW efueKee nw~ Fmekes eceeCe nsleg
hetpe ceeleepeer ves efoiecyej pewve meeOegDeeW keer Deenej eleeKeeve efJeefOe veece mes hegmleke Yeer efueKeer nw efpemes Deehe
ueesie he{kej Meem$eese Deenejeee& kejW~
ieeseej eefleeceCe keye Deewj kewmes kejW ? ceOeevn osJeJevovee efJeefOe (meeceeefeke), owJeefmeke eefleeceCe keye
kejW ? jeef$eeesie eefle<"ehevee keye Deewj kewmes ? DehejeefCnke osJeJevovee efJeefOe, hetJe&jeef$eke mJeeOeee keye kejW ?
Deeefo efJe<eeeW kee JeCe&ve kejles ngS efoiecyej pewve meeOeg-meeefOJeeeW keer efoveeee& kee JeCe&ve nw~
 (20)

26. vewefceefeke efeeeSBn DeeJeMeke efeeeDeeW kes Devleie&le ner vewefceefeke efeeeDeeW kee Yeer FmeceW
JeCe&ve efkeee nw~ pewmeselego&Meer efeee, De<ceer efeee, efmeJevovee efeee, efpeveJevovee efeee, DehetJe& ewleJeboveeefo
efeee, heeef#eke eefleeceCe efeee, eelegcee&efmeke eefleeceCe, Jeee|<eke eefleeceCe, eglehebeceer efeee, cebieue ieesej
ceOee Jevovee, cebieue ieesej eleeKeeve, Je<ee&eesie eefleeheve efeee, Je<ee&eesie meceeheve efJeefOe, Je<ee&eesie keeue keer
JeJemLee, Jeerj efveJee&Ce efeee, hebekeueeCeke efeee SJeb Gvekeer eeesie efJeefOe kee Yeer FmeceW JeCe&ve efkeee nw~
cegefve kes Mejerj keer Deewj efve<eee keer efeee SJeb Gvekeer eeesie efJeefOe kee Yeer JeCe&ve nw~ efpeveeeflecee keer eeflee ceW
Jevovee efeee, kesMeueeWe efeee, eesieer keer Jevovee efeee Deeefo kee Yeer JeCe&ve nw~
Fve meYeer efeeeDeeW keer eeesie efJeefOe kees he{kej Ssmee ueielee nw ceevees mee#eeled hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve kes
meceJemejCe ceW peekej meejer efeeeDeeW kees osKeles ngS eneB hej Meem$eeskele meeOeg mecyevOeer meYeer eee&DeeW kee mhe<
JeCe&ve efkeee nw~ FvnW he{kej meYeer meeOegDeeW kees Deheveer meYeer efeeeDeeW kees Meem$eese efJeefOe mes kejvee eeefnS~
27. efoiecyej pewve cegefveeeW keer Deenej Megefefoiecyej meeOeg mebece keer j#ee nsleg, Mejerj keer efmLeefle kes
efueS efove ceW Ske yeej eeueerme oes<e, eewon ceue oes<e Deewj yeeerme Devlejee kees euekej Deeiece kes Devegketue
veJekeesef efJeMeg Deenej enCe kejles nQ, Gmeer kees eEhe[Megef ee Deenej Megef kenles nQ~
Godiece, Glheeove, S<eCee, mebeespevee, eceeCe, Fbbieeue, Oetce Deewj keejCe cegKehe mes Deenej mecyevOeer es Dee"
Megef ceeveer ieF& nQ~ Fvekes efJehejerle Dee" oes<e nes peeles nQ~
FmeceW Fve 8 oes<eeW kee JeCe&ve SJeb Godiece kes 16, Glheeove kes 16, S<eCee kes 10 leLee mebeespevee, eceeCe,
Fbieeue Deewj Oetce es 4 Ssmes 46 oes<e nes peeles nQ Fve meYeer oes<eeW kee FmeceW ue#eCe meefnle JeCe&ve nQ~ Deenej enCe kes
6 keejCe, Deenej leeie kes 6 keejCe, eewon ceue oes<e, Deenej kee keeue, Deenej ceW heeBe ekeej keer Je=efe, yeeerme
Deblejee Deeefo kee Yeer JeCe&ve nw~ hetpe ceeleepeer ves FmeceW hetCe&hesCe meeOegDeeW keer Deenej Megef kes yeejs ceW JeCe&ve efkeee
nw~
28. Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg hejces<"er kee JeCe&veFmeceW Deeeee& hejces<"er kee ue#eCe, eerme
iegCeeW kes veece, meeOeg hejces<"er kee ue#eCe SJeb meeOeg kes 28 cetueiegCeeW kes veece nQ~ cegefve kes eej Yeso-eefle, cegefve,
Deveieej Deewj $e+ef<e kee JeCe&ve nw~ DeeeejJelJe Deeefo 8, 12 lehe, 10 efmLeeflekeuhe Deewj 6 DeeJeMeke es Ske ekeej
mes Deeeee& kes 36 iegCeeW kee JeCe&ve nw~ heeBe eleeW keer 25 YeeJeveeDeeW kee Yeer JeCe&ve nw~ Deeeee& kes 36 iegCeeW kee Yeso-
eYeso meefnle JeCe&ve nw~
otmejer ekeej mes yegOepeve keefJe jefele Feermeer ceW Deeeee& kes 36 iegCe Fme ekeej nQ12 lehe, 10 Oece&, 5
Deeeej, 6 DeeJeMeke Deewj 3 iegefhle~ Fve meYeer kee FveceW ue#eCe meefnle JeCe&ve efkeee ieee nw~
29. pees meejes meJJemeejsmeg mees meejes Sme ieesoce !FmeceW Fme Mueeske keer mebmke=le erkee, Gmekee DeLe&
SJeb efJeMes<eeLe& efoee nw~
30. meejb PeeCebefle CeecesCemeYeer meejeW ceW meej Oeeve nw~ FmeceW Oeeve kee ue#eCe yeleeles ngS Oeeve kes
eej Yeso-Deele&, jew, Oece& Deewj MegkeueOeeve kee JeCe&ve nw~ Fve 4 OeeveeW kes Deueie-Deueie Yeso kee Yeer JeCe&ve nw~
%eeveeCe&Je ebLe ceW eer MegYeeveeee& ves Oeeve kes yeejs ceW yeleeee nw efke DeekeeMe ceW heg<he DeLeJee ieOes kes meeRie nes
 (21)

mekeles nQ, efkevleg efkemeer Yeer osMe ee keeue ceW ie=nmLeeece ceW Oeeve keer efmeef veneR nes mekeleer nw~ efhej Yeer ie=nmLeeece
ceW Oeeve kee DeYeeme Deewj YeeJevee lees kejveer ner eeefnS~
Oece&Oeeve kes 4 Yeso-Dee%eeefJeee, DeheeeefJeee, efJeheekeefJeee Deewj mebmLeeveefJeee kee ue#eCe meefnle JeCe&ve
nw~ mebmLeeveefJeee kes eEhe[mLe, heomLe, hemLe Deewj heeleerle Ssmes eej Yeso nesles nQ~ Fve eejeW YesoeW kee Yeer eneB
JeCe&ve nw~ Mejerj ceW efmLele Deelcee kee Oeeve kejvee efheC[mLe Oeeve nw~ efheC[mLe Oeeve ceW heeBe OeejCeeeW nesleer nQ
heee|LeJeer, Deeiveseer, emevee, JeeCeer Deewj leJeheJeleer~ Fve meYeer OeejCeeDeeW ceW keee-keee Oeeve efkeee peelee nw ?
Deeefo kee efJemleej mes JeCe&ve nw~ TB, er, Den, Deefme Dee G mee Deeefo heefJe$e ceb$eeW kes De#ej heoeW kee DeJeuecyeve uesves
Jeeuee Oeeve heomLe Oeeve nw~ Fmekes yengle Yeso nes peeles nQ~ heomLe Oeeve kee JeCe&ve eneB hej %eeveeCe&Je ebLe mes Yeer
efkeee ieee nw~ Dejnble YeieJeeve kes mJehe kee eEeleJeve kejvee hemLe Oeeve nw~ FmeceW meceJemejCe ceW efmLele Denle
hejces<"er kee Oeeve efkeee peelee nw~ efmeeW kes iegCeeW kee eEeleJeve kejles ngS ueeskeee ceW efmLele efmeeW kee Oeeve kejvee
heeleerle Oeeve nw~ Fve OeeveeW kes DeYeeme mes eesieerpeve efvee|Jekeuhe Oeeve ceW hengBeves keer eesielee eehle kej uesles nQ~
eer ieewlece mJeeceer ves Oece&Oeeve kes 10 Yeso ceeves nQ1. Deheee efJeee, 2. Gheee efJeee, 3. efJeheeke efJeee,
4. efJejeie efJeee, 5. ueeske efJeee, 6. YeJe efJeee, 7. peerJe efJeee, 8. Dee%ee efJeee 9 mebmLeeve efJeee Deewj
10. mebmeej efJeee~
eneB hej efJeee kee DeLe& efJeeej kejvee, hegve: hegve: eEeleve kejvee nw~ Fve meYeer 10 YesoeW kee ue#eCe meefnle
JeCe&ve nw~
Fve 10 ekeej kes Oece&Oeeve ceW mebhetCe& Jee*dceehe eejeW Devegeesie iee|Yele nQ, efpemes eneB hej hetpe ceeleepeer ves
oMee&ee nw~ leJeeLe&met$e ebLe mes Yeer Oeeve kes ue#eCe SJeb Yeso kee JeCe&ve eneB hej efkeee ieee nw~
Oece&Oeeve keneB leke nw ? Fme efJe<ee kees <edKeC[eiece ebLe OeJeuee heg.- 13 SJeb cetueeeej ebLe mes omeJeW
iegCemLeeve leke ceevee nw~ YeieJeleer DeejeOevee ceW Yeer oMeJes iegCemLeeve leke ceevee nw~ leJeeLe&met$e keer erkee meJee&Le&efmeef
ebLe ceW esCeer e{ves mes hetJe& leke ner Oece&Oeeve ceevee nw~
Fme ekeej mes efJemleej mes FmeceW Oeeve kes efJe<ee kees hetpe ceeleepeer ves efueee nw~
31. mehlehejce mLeeve ceW heebe hejcemLeeveeW kee JeCe&ve
eer ieewlece ieCeOej JeeCeer keer Dece=leJee|<eCeer erkee Yeeie-2 ceW megob ces DeeGmmeblees ! (eeJeke Oece&) ceW meppeeefle SJeb
meodie=nmLe hejcemLeeve kee JeCe&ve kej egkes nQ Dele: eneB hej yeekeer kes heeBe mehle hejcemLeeveeW kee JeCe&ve efkeee nw
heeefjeepe hejcemLeeve ceW yeleeee nw efke Iej mes efJeje neskej pees heg<e kee oer#ee ie=nCe kejvee nw Jen
heeefjeepe nw~ FmeceW meeOegDeeWkes 28 cetueiegCe kes yeejs ceW, 22 heefj<enpee Deewj 12 lehe es 34 Gej iegCe Deeefo kee
JeCe&ve nw~ heeefjeepe hejcemLeeve ceW meeeF&me met$eheo efveefhele efkeS nQ, efpevekee efveCe&e nesves hej heeefjeepe kee
mee#eeled ue#eCe eie neslee nw~ peeefle, cete|le, ue#eCe Deeefo 27 met$e heoeW kee FmeceW ue#eCe meefnle JeCe&ve nw~
Fv heo eehle kejvee megjWlee veece kee eewLee hejcemLeeve neslee nw~ efpevneWves heeefjeepe veeceke hejcemLeeve
kees eehle kej Deble ceW meuuesKevee efJeefOe mes Mejerj kees es[e nw GvneR kees en megjWlee hejcemLeeve eehle neslee nw~ FmeceW
meewOece& Fv kee JewYeJe, meewOece& Fv keer osefJeeeB, meewOece& Fv kee DeefOehele, meewOece& Fv kee efveJeeme, vevoveJeve,
 (22)

efoJemlecYe, veeesOe Je=#e, Gheheeo ie=n, efpeveYeJeve, megOecee&meYee, Fv kee eeve, SsjeJele neLeer, FveW keer efJeefeee,
Deeeg, DeJeieenvee, Deenej Je GdJeeme Deeefo kee JeCe&ve nw~
pees Fme elegLe& hejcemLeeve kees eehle kej ueslee nQ Jen ece mes meeceepe, Deen&vle Deewj efveJee&Ce hejcemLeeve kee
DeefOekeejer nes peelee nw~
efpemeceW eejlve kes meeLe-2 efveefOeeeW Deewj jlveeW mes GlheVe ngS YeesieesheYeesieheer mebheoeDeeW keer hejcheje eehle
nesleer nw Ssmes eeJeleea kes ye[s Yeejer jepe kees eehle kejvee meeceepe veece kee heebeJeeb hejcemLeeve kenueelee nw~
eeJeleea heo ceW heefjJeej Deewj efJeYetefleeeW efkeleveer nesleer nw ? Deeefo kee FmeceW JeCe&ve nw~
Denle hejces<"er kee YeeJe DeLee&led kece&he pees Glke=< efeee nw Gmes Deen&vle efeee kenles nQ~ Fme efeee ceW
mJeiee&Jeleej Deeefo cenekeueeCehe mebheoeDeeW keer eeefhle nesleer nw~ mJeie& mes DeJeleerCe& ngS leerLekej ceneheg<e kees pees
hebekeueeCekehe mebheoeDeeW kee efceuevee nw Gmes ner Deen&vle veece kee "e hejcemLeeve peevevee eeefnS~
FmeceW leerLekej kes hebekeueeCeke kee, meceJemejCe keer 12 YetefceeeW kee, Jesoer, hejkeess, ve=leMeeuee, ceevemlecYe,
veeeMeeuee, mlethe, iebOekeger Deeefo kee efJemle=le JeCe&ve nw~
leerLekej kes pevce mes ueskej kesJeue%eeve leke kes 34 DeefleMeeeW kee, meceJemejCe ceW efkeleves peerJe jnles nQ ?
e#e-eef#eCeer kes veece, efoJeOJeefve kee ceenelce, Dee" ceneeeflenee& Deeefo kee Yeer JeCe&ve nw~
mebmeej kes yebOeve mes cege ngS hejceelcee keer pees DeJemLee nesleer nw Gmes heefjefveJe=efe kenles nQ Fmekee otmeje veece
heefjefveJee&Ce Yeer nw~ eer kegbokegbo mJeeceer ves efveJee&Ce kee ue#eCe yengle ner mejue Yee<ee ceW kene nw efpemes efke eneB hej
efoee ieee nw~
efpeleves Yeer efme ngS nQ, nesles nQ Deewj neWies Jes meye eLece mLeeve meppeeefle, le=leere mLeeve heeefjeepe Deewj "s
mLeeve Deen&vle kees DeJeMe ner eehle efkeee kejles nQ Deewj kejWies keeeWefke Fve leerve mLeeve kes efyevee efveJee&Ce mLeeve keer
eeefhle meJe&Lee DemebYeJe ner nw~
Fve mehle hejcemLeeveeW kees he{kej eleske ceveg<e kee kele&Je nw efke Jen meppeeefle kes cenJe kees mecePes Deewj
mehle hejcemLeeve eehle kejves keer meoe YeeJevee Yeeles jnW~
32. kesJeue%eeve kee efJe<eeeer ieewlecemJeeceer ves kene nw efke meJe&%e, meJe&oMeea YeieJeeve ceneJeerj ves leerveeW ueeskeeW
kes peerJeeW keer Deeieefle-ieefle Deeefo kees peeveles, osKeles ngS, cegevf eOece& kee GheosMe efoee nw~ Fve hebef eeeW kees ueskej
<edKeC[eiece met$e kes jeefelee eer Yetleyeefue Deeeee& ves kesJeue%eeveer YeieJeeve kee SJeb kesJeue%eeve kee efJe<ee yeleeee nw~
OeJeuee hegmleke 13-Jeie&CeeKeC[ ceW eke=efle Devegeesieej ceW 82 JeW met$e ceW kesJeue%eeve efJe<ee kee yengle megvoj JeCe&ve nw~
33. megob ces DeeGmmeblees ! (cegefveOece&) mebmke=le SJeb efnvoer erkeeeer eYeeeveeee&ke=le mebmke=le
erkee SJeb hetpe ceeleepeer ke=le efnvoer erkee FmeceW oer nw~ eefleeceCe ebLe$eeer Deefle eeeerve ebLe nw FmeceW eer
eYeeebeeee& ves eer ieewlece mJeeceer kes cegKe mes efvekeues eefleeceCe Deeefo oC[ke met$eeW hej mebmke=le erkee efueKeer nw pees
efke Delevle mejue SJeb mhe< nw~
34. heeBe eleeW keer heeerme YeeJeveeSBFmeceW Yeer eer eYeeebeeee& efJejefele eefleeceCe ebLe$eeer mes
mebmke=le erkee SJeb eefleeefleeceCe mes efnvoer erkee oer nw~ en erkee Delevle mejue, mhe< SJeb mebmke=le %eeve kes
 (23)

efheheemegDeeW kes efueS %eeveJeOe&ke efme nesieer~

35. eMeefmleeer ieewlece ieCeOej JeeCeer keer Dece=leJee|<eCeer erkee kes le=leere Yeeie ceW oes DeOeee kee JeCe&ve
kejles ngS hetpe ceeleepeer ves ieCeOejJeuee ceb$e keer eMeefmle ceW efueKee nw
Jeerj mebJeled heeerme meew, eeueerme peie ceW ceeve~
eeJeCe megefo mehleefce kees, hetCe& "e DeOeee~~
DeLee&led en heeBeJeer DeOeee hetpe ceeleepeer ves Jeerj efve. meb. 2540 ceW eeJeCe Meg. mehleceer kees hetCe& efkeee nw~
megob ces DeeGmmeblees ! (cegefveOece&) keer eMeefmle ceW efueKee nw
Jeerjeyo heeerme Meleke eeefueme, YeeoeW ke=<Cee mehleceer Oeve~
eer ieewlece ieCeOej JeeCeer kee, meeleJeeB DeOeee ngDee hetCe& ceeve~~
Fme hej Dece=leJee|<eCeer veece, erkee mes DeefleMee ebLe yevee~
FmeceW mebkeefuele DeOeee e, efpeveJeeveece=le hetCe& Ievee~~
DeLee&led en "er DeOeee hetpe ceeleepeer ves Jeerj efve. meb. 2540 ceW Yeeheo ke=<Cee mehleceer kees hetCe& efkeee nw~
36. cene|<e mlees$een meceJemejCe ceW efmLele cegefveeeW kee mlees$e nw~ FmeceW cegefve kes meele Yeso-kesJeueer,
efJehegueceleer, DeJeefOe%eeveer, hetJe&Oej, efJeefeeOeejer, efMe#eke Je Jeeoer cegefveeeW keer mlegefle keer nw~ 24 leerLekejeW ceW mes eleske
leerLekej kes meceJemejCe ceW efpeleves-2 npeej eceeCe meele ekeej kes cegefve nQ Gve meYeer kee Fme mlees$e ceW hetpe ceeleepeer
ves JeCe&ve efkeee nw~ pewmeseer $e+<eYeosJe kes meceJemejCe ceW 84 npeej cegefve Les~ GveceWkesJeueer cegefve yeerme npeej,
efJehegueceefle cegefve yeejn npeej meele meew heeeme, DeJeefOe%eeveer veew npeej, hetJe&Oej eej npeej meele meew heeeme,
efJeefeeeOeejer yeerme npeej n meew, efMe#eke cegefve eej npeej Ske meew heeeme SJeb Jeeoer cegefve yeejn npeej meele meew
heeeme Les~ Fve meYeer kees hetpe ceeleepeer ves mlees$e kes ceeOece mes veceve efkeee nw
hegosJe kes cegefve kesJeueer nQ yeerme npeej eceeCe~
Fve Yeefe veewkee pees e{s Jes uenW heo efveJee&Ce~~
Fve Yeefe mes ner YeJepeve efvepe uenW %eeve DeKeerj~
Fve meeOeg kees ceQ oe OeeB, kejW YeJeoefOe leerj~~
Fmeer lejn mes 24 leerLekejeW kes meceJemejCe ceW efmLele $e+ef<eieCe keer mlegefle kejles ngS hetpe ceeleepeer ves efueKee nw
efke eewyeerme leerLekejeW kes meceJemejCe ceW meye efceueekej DeeFme ueeKe De[leeueerme npeej $e+ef<eieCe ceeves nQ~ es meYeer
Den&vcegeOeejer kece& Me$eg kees peerleves Jeeues nQ FvnW nce yeejcyeej vecemkeej kejles nQ~
Fmekes yeeo FmeceW cene|<e ceefncee kee Yeer mlees$e kes ceeOece mes JeCe&ve nw~ Fme mlees$e kes Deble ceW hetpe ceeleepeer
ves efueKee nw
"s iegCemLeeve mes, eewonJeW leke ceeve~
meceJemejCe kes cene|<eieCe, vecele efceues megKe ceeve~~
$e+ef<e DeeFme ueeKe De, De[leeueerme npeej~
%eeveceleer, kewJeue efnle, vecetB DevevleeW yeej~~
 (24)

37. ieefCeveer Deee|ekee mlees$eFme mlees$e ceW meceJemejCe efmLele ieefCeveer meefnle heeeme ueeKe hheve
npeej oes meew heeeme meJe& Deee|ekee Jevovee nw~ Deveeefo keeue mes meYeer leerLekejeW kes meceJemejCe ceW Deee|ekeeeW jneR nw~
yeeeer mes evovee leke meYeer Deee|ekeeDeeW ceW eOeeve DeLee&led ieefCeveer SJeb Deve meYeer Deee|ekeeDeeW kees, pees efke ele, Meerue
iegCe mes cebef[le, Fveefo mes hetpe nQ FvnW Jevoeefce kejles ngS Fme mlees$e ceW hetpe ceeleepeer ves mlegefle keer nw~
pewmes efke
$e+<eYeosJe kes meceJemejCe ceW, yeeeer ieefCeveer ceeveer nQ~
meJe& Deee|ekee leerve ueeKe, heeeme npeej yeKeeveer nQ~
jlve$ee iegCeceefCe mes Yetef<ele, MegYe Jem$e kees Oeejs nQ~
Fvekeer mlegefle Jebove Yekeleer, YeefJe kees YeJeoefOe leejs nQ~~
Fme ekeej mes Fme mlees$e kees he{kej elegLe&keeue keer meYeer Deee|ekeeDeeW keer Jevovee kejles ngS Deehe meYeer Deheves
mecekelJe kees meg{ yeveeS SJeb Jele&ceeve keer Deee|ekeeDeeW keer Yeefe, Jebovee kejles ngS hegCe kee mebee kejW, en
cebieue YeeJevee nw~
38. eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve, heefjJeOe&ve Gefele veneR nwDeepekeue
keg meeOegmeeefOJeeeB eefleeceCe hee" ceW heefjJee|lele hee" he{ves ueies nQ pewmes kejescenb kees kegJexnb~ eeeerve efpeleves
Yeer Meem$e nw Gve meYeer ceW kejescenb hee" ner nw Dele: eeeerve hee" kees ner he{vee eeefnS~ Fme yeele kees FmeceW hetpe
ceeleepeer ves Deeeejmeej, Deveieej Oecee&ce=le, eeefj$emeej, efeeekeueehe Deeefo eeeerve ebLeeW mes meeceeCe yeleeee nw~
Fmekes yeeo eefleefove he{ves nsleg eer ieewlece ieCeOej JeeCeer keer omeeW DeOeeeeW kees heeevegJeeo meefnle efoee nw~
en ebLe eLee veece leLee iegCe mes meceefvJele nw~ Deepe kes hebecekeeue ceW elegLe&keeue keer ieCeOej JeeCeer kees
eehle kejkes JeemleJe ceW nce meYeer YeJeelceeDeeW kees ieewjJe keer DevegYetefle nesveer eeefnS Deewj eerieewlecemJeeceer kes GhekeejeW
kee mcejCe kejkes Gvemes eehle egle%eeve mes Deheves mecei%eeve kees Je=efbiele kejvee eeefnS~ hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer
ceeleepeer DeYeer#Ce%eeveesheeesie YeeJevee keer peerJevle eeflecee nQ leYeer lees Deepe 81 Je<e& keer Deeeg ceW, Deefle kecepeesj Mejerj
ceW Yeer melele %eeveejeOevee kejkes Gmekee heue nce meyekees eoeve kej jner nQ~ GvneWves meved 201314 ceW Ssmeer 20
25 ke=efleeeB GheueyOe kejeF& nQ pees efpeveeiece ebLeeW mes efvekeeues iees cekeKeve kes meceeve meejYetle nQ, es meeefnefleke
ke=efleeeB efveefMelehe mes YeeJeer MeesOe kejves Jeeueer heer{er kes efueS veeRJe kee helLej efme neWieer~
emlegle ebLe keer meeceeer Deefle efJeefMe< SJeb MeesOeelceke nw, FmeceW Deefle heefjecehetJe&ke efJe<eeeW kee eeve kejkes
hetpe ceeleepeer ves Fmes meJe&peveesheeesieer yevee efoee nw~ Fmekee ethe mebMeesOeve kejves ceW mebIemLe Deee|ekee megeleceleer ves hetjs
ceveeseesie kes meeLe heefjece efkeee nw Gvekes efueS egle%eeve eeefhle kee Ketye cebieue DeeMeerJee&o nw, Deve meYeer mebIemLe
efMe<eeDeeW kees Yeer iegYeefe mJehe efkeefeled Yeer meneesie eoeve kejves nsleg MegYeeMeerJee&o~
en Dece=leJee|<eCeer erkee meceefvJele ieewlece ieCeOej JeeCeer ebLe kee le=leere Yeeie nce meyekees %eeve Dece=le kee heeve
kejeJes efpememes nceejer Deelcee DepejDecej cees#eOeece kees eehle kej mekes ener YeieJeeve efpevesv mes eeLe&vee nw leLee
%eeveece=le eoe$eer hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer efejkeeue leke nceW Fmeer ekeej keer Decetue ke=efleeeB eoeve
kejleer jnW, ener cebieue YeeJevee nw~
 (25)

oes Meyo
Deee|ekee megeleceleer (mebIemLe)
cebieueb meevceneJeerjes, eerieewleceMe cebieueced~
efpeveMeemeveceeebb, mLeseeled kegee&e cebieueced~~
YeieJeeve ceneJeerj kes Meemevekeeue ceW yeermeJeeR meoer ceW cegefve hejcheje kees peerJevle kejves Jeeues egieeJele&ke
eeefj$eeeJeleea eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe ngS nQ~ Gvekes 3 yeej oMe&ve kejves Jeeueer SJeb Gvemes DevegYeJe
%eeve eehle kejves Jeeueer Deewj Gvekes eLece hedefMe<e eeefj$e et[eceefCe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes
kejkeceueeW mes Deee|ekee oer#ee kees eehle kejves Jeeueer, pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer, Jele&ceeve ceW heererOeejer meYeer meeOegDeeW
ceW meyemes eeeerve oere#f ele, hejce hetpe 105 ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer nQ, efpevneWves efpeveOece&, efpeveeiece keer efJeMes<e
eYeeJevee keer nw~ eefle#eCe hetpe ceeleepeer keer en YeeJevee jnleer nw efke efkeme lejn mes ceQ Jele&ceeve ceW meYeer YeJe peerJeeW kees
Deeiece kes %eeve mes, hetJee&eeeeX keer JeeCeer mes eEmeefele keB~
mees %eeve keer eeefhle Oece& iegDeeW mes menpe ner nes peeleer nw pewmee efke eer hetpeheeo mJeeceer ves F<esheosMe ceW
kene nw
De%eeveesheeefmlej%eeveb, %eeveb %eeefve meceeee:~
ooeefle eeg emeeefmle, megeefmeefceob Jee:~~
DeLee&led De%eeveer keer Gheemeveemebieefle mes eeCeer De%eeve eehle kejlee nw leLee %eeveer keer Gheemevee mes %eeve eehle
kejlee nw, keeeWefke efpemekes heeme pees keg nw Jen Jener Jemleg eoeve kejlee nw en megeefme Jeeve nw~
efkemeer Yeer Meem$e kees he{les mecee eefo DeLe& mecePe ceW veneR Deelee nw lees hetpe ceeleepeer kenleer nQ efke cesjs ieg
Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kene kejles Les
heef"leJeb Keueg heef"leJeb Dees Dees mhe<b YeefJe<eefle DeLee&led ncesMee he{les jneshe{les jnes, DeeiesDeeies
efJe<ee mhe< nesiee~ pewmes eeJeke keer owefveke <ed efeeeDeeW ceW mJeeOeee Ske efeee nw, Gmeer ekeej cegefveeeW kes 6
Deblejbie leheeW ceW mJeeOeee veece kee Ske lehe nw~ kene Yeer nwmJeeOeee: hejceb lehe:~
Fme ieewlece ieCeOej JeeCeer kee mebkeueve kejkes Deewj Gme hej Dece=leJee|<eCeer erkee efueKekej hetpe ceeleepeer ves pewve
meceepe hej ceneved Ghekeej efkeee nw~ eer ieewlece mJeeceer kes cegKeejefJevo mes efvekeueer JeeCeer, elegLe&keeue keer JeeCeer kees
he{kej Deewj Gme hej hetpe ceeleepeer eje keer ieF& Dece=leJee|<eCeer erkee kees he{kej Deewj Gmes oebiece kej nce Deheves
meceioMe&ve kees Meg kejW Deewj hejcheje mes Ske efove cees#e heo kees eehle kejW~ hetpe ceeleepeer mJemLe jnW, oerIee&eg kees
eehle kejW Deewj Deheves %eeveheer Deeueeske mes meYeer YeJepeerJeeW kees ekeeefMele kejleer jns, efpevesvosJe mes ener cebieue
eeLe&vee nw
nw ener eeLe&vee efpeveJej mes, en eYee meoe efove otveer nes~
Yeejle ceelee keer ieesoer, Fve ceeB mes keYeer ve metveer nes~~
B:C: B:C
 (26)

Dece=leJee|<eCeer erkee Ske ceneve ke=efle

-Deee|ekee mJeCe&celeer
kegvokegvoevJeees peereeled , peereeled eer Meeefvlemeeiej:~
peer eeled heeef O ehemleme, met e f j : eer Jeer j meeiej:~~
eer yeeeer ieefCeveer peereeled , peereeoefvleceevovee~
peereeled %eeveceleer ceelee, ieefCeveeb ecegKee keueew~~
YeieJeeve ceneJeerj kes Meemevekeeue ceW yeermeJeeRFkekeermeJeeR Meleeyoer ceW pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer egieeJee|lekee, eeefj$e
eefvkee, Deee|ekee efMejesceefCe hejce hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves efpeveOece&, efpeveeiece keer efJeMes<e eYeeJevee kejles ngS
efJehegue meeefnle kee efvecee&Ce efkeee nw~ eefle#eCe hetpe ceeleepeer keer en YeeJevee jnleer nw efke ceQ efkeme lejn mes Jele&ceeve ceW meYeer YeJe
peerJeeW kees Deeiece kes %eeve mes eEmeefele keB~ Fmekes efueS hetpe ceeleepeer ves hetJee&eeeeX eje efueefKele Meem$eeW kes DeeOeej mes pewveYeejleer,
%eeveece=le, Deeiece ohe&Ce, efpeveeiece jnme, efpeveeiece ceW veJeheoeLe&, eoMeeveges#ee Deeefo Deveske ebLeeW keer jevee keer nw~
cetueeeej ceW eer kegbokegboosJe ves yengle megvoj yeele efueKeer nw
efpeCeJeeCeceesmenefceCeb, efJemeemegnefJejseCeb DeefceoYeteb~
pejcejCeyeeef n Jes eCeKeekejCeb meJJeog k e K eeCeb ~ ~843~~
DeLee&led efpevesv YeieJeeve kes Jeeve ner ceneDeew<eefOe nQ, es efJe<ee megKe kee efJejseve kejeves Jeeues nQ, Dece=lehe nw,
pejecejCeheer JeeefOe keer Jesovee Deewj meJe&og:KeeW kee #ee kejves Jeeues nQ~
mJeeOeee kes efJe<ee ceW hetpe ceeleepeer keF& yeej kene kejleer nQ
Meem$eeiveew ceefCeJeodYeJe: efJeMeges Yeeefle efveJe=&le:~
DebieejJeledKeuees oerhlees, ceueer Jee Yemce Jee YeJesled~~
DeLee&led DeeeeeeX kes Meem$eegle kees Deefive keer meb%ee oer nw~ Deefive Yeespeve Yeer hekeeleer nw Deewj peueeves kee Yeer keece
kejleer nw~ nce eens Gmekee eLeeeesie meogheeesie kejkes Gmes peerJeveesheeesieer yevee ueW Deewj eens Gmekee ogheeesie kejkes Deheves
Mejerj kees peuee Yeer mekeles nQ~ Fmeer ekeej mees Meem$eeW kees YeJe meceief< eeCeer he{kej Deheves ceve kees efJeMeg kejkes keceeX
kee #eekej uesles nQ Deewj KeueefceLeeef< peve Deheves efee kees ceefueve kej uesles nQ~
eer ieewlecemJeeceer eCeerle ieewlece ieCeOej JeeCeer keer Dece=leJee|<eCeer erkee Ske ceneve ke=efle nw efpemes he{kej meJeeieerCe
eLeceevegeesie, kejCeevegeesie, ejCeevegeesie, Jeevegeesie eejeW DevegeesieeW kee %eeve nes peelee nw~
ceQ Dehevee hejce meewYeeie ceeveleer nBt pees efke cegPes hetpe ceeleepeer kes ejCe meeefveOe ceW jnkej Deeiece kes %eeve kees eehle
kejves kee meewYeeie efceuee nw~ ceeleepeer kee SkeSke Jeeve Meem$eevegmeej ner neslee nw~ Deeiece mes nkej keesF& yeele Jes ve lees
kenleer nQ Deewj ve efueKeleer nQ~ Fme hebecekeeue ceW mee#eeled eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meeefvlemeeiej peer cenejepe kee oMe&ve kejves
Jeeueer, Gvekee DevegYeJe %eeve eehle kejves Jeeueer ceeleepeer kee ejCe meeefveOe eehle kej ceQ Deheves kees Oeve ceeveleer ntB~
hetpe ceeleepeer Deheves GodyeesOeve mes nceW jlve$ee keer Je=ef kejeleer jnW, efpememes nceeje cees#eceeie& eMemle nes, FvneR cebieue
YeeJeveeDeeW kes meeLe hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW yeejcyeej Jevoeefce~
B:C: B:C
 (27)

nee|oke Godieej
-ye. keg. yeervee pewve (mebIemLe)
vece: eer JeOe&ceeveee efveOet&le keefueueelceves~
meeueeskeeveeb ef$eueeskeeveeb eefee ohe&Ceeeles~~
yeermeJeeR Meleeyoer ceW cegefve hejcheje kees peerJevle kejves Jeeues egieeJele&ke eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meeefvlemeeiej peer
cenejepe ngS nQ~ efpevekeer eee& elegLe&keeueerve cegefveeeW kes meceeve Leer~ Fvekes eLece heefMe<e Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe
kes kejkeceueeW mes Deeefe&kee oer#ee eehle kej, Deeefe&kee %eeveceleer veece heekej, mJeveece kees meeLe&ke kejles ngS hejce hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves eejeW DevegeesieeW kee leuemheMeea %eeve eehle kejkes, ebLeeW kee Ketye mJeeOeee kejkes, Deheves
%eeve kees heefjhekeJe kejkes meneveece ceb$e keer jevee mes Deheveer uesKeveer kee MegYeejcYe kejkes Deye leke essye[s meYeer ebLeeW
kees efceueekej 400 ebLeeW keer jevee keer nw~
Deepe kes Jew%eeefveke egie ceW heejme er. Jeer. ewveue kes ceeOece mes ueesie Iej yew"s hetpe ceeleepeer kes cegKeejefJevo mes eefleefove
%eeveece=le kee heeve kejles nQ~ peye Jes nefmleveehegj Deekej hetpe ceeleepeer kee oMe&ve kejles nQ, lees ieodieo neskej kenles nQ efke ceeleepeer
nce lees Deehekes Meg Meem$eere, Deeieceevegmeej eJeeve megvekej Oeve nes ieS~
JeemleJe ceW hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve mes efvekeueer eoMeebie JeeCeer kees efpevnW hetJee&eeeeX ves ebLehe
ceW efueefheye efkeee nw Gmeer kees Deelcemeele kejkes, pevepeve kes efnleee eJeeve kes eje leLee ebLeeW kes eje eoeve kej jner nQ~
De<meneer pewmes efkeue< veee kes ebLe kee DevegJeeo kejkes hetpe ceeleepeer ves Ske ceneved keee& efkeee nw~ efJeodJeie&, egJeeJeie&,
yeeueJeie& meYeer kes efueS hetpe ceeleepeer ves meceemeej, efveecemeej keer erkee, keuhegce, FvOJepe Deeefo efJeOeeve, eefle%ee, hejer#ee,
peerJeveoeve Deeefo Gheveeme SJeb yeeueefJekeeme kes 4 Yeeie pewmeer hegmlekeW efueKekej meJeeieerCe %eeve kee eeej emeej efkeee nw~
eeJekeeW kes efueS <ed kele&Je kee heeueve SJeb meeOegDeeW kes efueS Oeeve SJeb DeOeeve cegKe nw~ pewmee efke eer kegbokegbo
mJeeceer ves jeCemeej ebLe ceW efueKee nw
oeCeb hetee cegkeKeb, meeJee Oecces Ce meeJeee lesCe efJeCee~
PeeCepPeeCeb cegkeKeb, peF& Oecces leb efJeCee lene mees efJe~~
DeLee&led eeJeke Oece& ceW oeve Deewj hetpee es oes cegKe nQ SJeb cegefveOece& ceW Oeeve Deewj DeOeeve cegKe nesles nQ~
ieewlece ieCeOej JeeCeer hej Dece=leJee|<eCeer erkee meYeer kes efueS, meeOegDeeW kes efueS SJeb eeJekeeW kes efueS mJeeOeee nsleg hejce
Deew<eefOe nw keeeWefke ieCeOej osJeeW keer ceefncee ceneve nQ efpevnW efke YeieJeeve kes meceJemejCe ceW oer#ee uesves kee meewYeeie eehle neslee
nw, oer#ee uesles ner GvnW ceve:hee&e%eeve eie nes peelee nw, eeQme" $e+efeeW kes mJeeceer nes peeles nQ Deewj YeieJeeve keer efoJeOJeefve
kees megvekej Devleceg&ntle& ceW eoMeebie keer jevee kej osles nQ~
cesje hejce meewYeeie nw efke hetpe ceeleepeer keer kegue hejcheje ceW pevce ueskej, GvnW ieghe ceW heekej Gvemes %eeveece=le kees
eehle kej Deheves peerJeve kees Oeve efkeee nw~ en ebLe cesjs peerJeve ceW Ske efove egle%eeve kees eehle kejeJes, ener cebieue YeeJevee
nw~ hetpe ceeleepeer oerIee&eg nesW, mJemLe jnW, FvneR cebieue YeeJeveeDeeW kes meeLe hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesef-keesef veceve~

B:C: B:C
 (28)

eoMeebie efpeveJeeCeer kees ebLehe ceW veneR efueKee pee mekelee

(efoiecyej pewve hejcheje ceW YeieJeeve ceneJeerj kes yeeo 683 Je<e& leke ner eoMeebie egle SJeb
Gmekes %eelee Deeeee& jns nQ)
ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer
pewve Jeecee eoMeebiehe nw Deewj efoiecyej pewve hejcheje kes Devegmeej Deepe eoMeebie GheueyOe veneR nQ keeeWefke
eoMeebie efueKes ner veneR pee mekeles, efueefheye veneR nes mekeles~ Deepe GheueyOe pewve Jeecee Gme eoMeebie kee
DebMecee$e ner nw, pewmes veoer kee peue keesjer DeLeJee MeerMeer ceW Yej efueee peees~ pewve egle DeLee&led eoMeebie Deveeefo-
Deveble nw Deewj eewyeermeeW leerLekej YeieJeeve Deheves-Deheves keeue ceW efoJeOJeefve kes eje Gmes eie kejles nQ~ YeieJeeve keer
efoJeOJeefve kees ieCeOej osJe eoMeebiehe ceW efveye kejkes YeJepeerJeeW kees Gmekee heeve kejeles nQ~
YeieJeeve ceneJeerj Deepe mes 2613 Je<e& hetJe& pevceW Deewj 2571 Je<e& hetJe& YeieJeeve ves kesJeue%eeve eehle efkeee,
66 efove leke YeieJeeve keer efoJeOJeefve veneR efKejer, leye meewOece& Fv ves Jeso-JesoebieeW kes heejbiele es yeeeCe FvYetefle
ieewlece kees Gvekes heeBe meew efMe<eeW kes meeLe YeieJeeve kes meceJemejCe ceW GheefmLele efkeee~ ceevemlebYe kees osKeles ner ieewlece
iees$eere FvYetefle yeeeCe kee ceeve ieefuele nes ieee, peeefle YeieJeeved nsceecYeespeeeej........ Fleeefo he mes GvneWves
YeieJeeve keer mlegefle keer~ kesMeueeWe kejkes pewvesejer oer#ee kees OeejCe kejles ner GvnW meYeer $e+efeeB SJeb ceve:hee&e%eeve
eie nes ieee leLee YeieJeeve kes eLece ieCeOej kee heo GvnW eehle nes ieee~ JeerjMeemeve peebleer, eeJeCe ke=. Skeced kes
Fme heeJeve efoJeme YeieJeeve keer eLece efoJeOJeefve efKejer SJeb Devleceg&ntle& ceW ner ieewlece ieCeOej mJeeceer ves Fme
efoJeOJeefve kees eoMeebiehe ceW efveye kej efoee~
OeJeuee hegmleke 1, he=. 65 hej GefuueefKele nw-
lesCe ceneJeerjsCe kesJeueCeeefCeCee keefnolLees leefcn esJe keeues lelLesJe Keses KeeesJemece-peefCeo-
eGjceue-yegef-mebheCCesCe yecnCesCe ieesoce-ieesesCe meeueogmmegefo-heejSCe peerJeepeerJe-efJemee-mebosn-
efJeCeemeCecegJeiee-JeceeCe-heeo-cetuesCe FboYetefoCeeJeneefjoes~
Fme ekeej kesJeue%eeve mes efJeYetef<ele Gve YeieJeeved ceneJeerj kes eje kens iees DeLe& kees, Gmeer keeue ceW Deewj Gmeer
#es$e ceW #eeesheMece efJeMes<e mes GlheVe ngS eej ekeej kes efvece&ue %eeve mes ege, JeCe& mes yeeeCe, ieesleceiees$eer, mebhetCe&
og:egefle ceW heejbiele Deewj peerJe-DepeerJeefJe<eeke mebosn kees otj kejves kes efueS eer Je&ceeve kes heeocetue ceW GheefmLele ngS
Ssmes FvYetefle ves DeJeOeejCe efkeee~
DeLee&led DeLe&kelee& YeieJeeve ceneJeerj nQ Deewj ebLekelee& FvYetefle ieewlece ieCeOej mJeeceer nQ~ OeJeuee hegmleke 9 ceW
Yeer he=. 107 hej efJemleej mes Fme efJe<ee kee SJeb ieewlecemJeeceer keer $e+efeeW kee JeCe&ve nw~
YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled eoMeebie egle keer hejcheje-
YeieJeeve ceneJeerj kes cees#e peeves kes yeeo 62 Je<e& leke Devegye kesJeueer ngS nQ Deewj 100 Je<e& leke eglekesJeueer
ngS nQ DeLee&led 162 Je<e& leke ner eoMebeie egle%eeve jne nw, Fmekes yeeo eoMeebie egle%eeve veneR jne~
OeJeuee hegmleke 9, he=. 130 SJeb peeOeJeuee (ke<eeeheeng[) hegmleke-1, he=. 687 kes DeeOeej hej
 (29)

en mhe nw efke-
efpeme efove YeieJeeve ceneJeerj cees#e iees, Gmeer efove meeebkeeue ieewlecemJeeceer kees kesJeue%eeve nes ieee~ kesJeueer
YeieJeeve ieewlecemJeeceer 12 Je<e& leke jns, efpeme efove GvnW cees#e keer eeefhle ngF&, Gmeer efove YeieJeeve ceneJeerj kes efleere
ieCeOej eer megOecee&eee& kees kesJeue%eeve keer eeefhle nes ieeer, Jen Yeer 12 Je<e& leke kesJeueer DeJemLee ceW jns, hegve: Gvekes
cees#eieceve kes efove ner pecyetmJeeceer ves kesJeue%eeve kees eehle kej efueee~ es pecyetmJeeceer 38 Je<e& leke kesJeueer jns nQ,
Fme ekeej YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 12123862 Je<e& leke Devegye kesJeueer jnss nQ~
hegve: veboer Deeeee&, vebefoefce$e Deeeee&, Dehejeefpele Deeeee&, ieesJeOe&ve Deeeee& Deewj Yeyeeng Deeeee&, es heeBe
eglekesJeueer 100 Je<e& keer DeJeefOe ceW ece mes ngS nQ~
Fmekes heeeled 11 Debie Deewj 14 hetJe&he eoMeebie egle veneR jne~ pees jne, Jees Fme ekeej nw-
ieejn Deeeee& 11 Debie Deewj 10 hetJe& kes %eelee ngS, efpevekee keeue jne 183 Je<e&~ es ieejn Deeeee& Les
efJeMeeKe, eesefue, #eef$ee, pee, veeie, efmeeLe&, Oe=efle<esCe, efJepee, yegefue, iebieosJe SJeb megOecee&eee&~ Deveblej 5
Deeeee& 11 Debie kes Oeejer ngS, hetJe& kee %eeve Fvekees veneR jne, Fvekee keeue 220 Je<e& Lee~ es heeBe Deeeee& Les-
ve#e$eeeee&, peeheeue Deeeee&, heeb[g Deeeee&, OegJemesve Deeeee& Deewj kebme Deeeee&~ hegve: megYe, eMeesYe, eMeesyeeng,
ueesneeee& es eej Deeeee& cee$e Ske Debie-Deeeejebie kes %eelee ngS DeLee&led Mes<e 10 Debie SJeb 14 hetJeeX kee %eeve
ueghle nes ieee~ Fvekee keeue jne 118 Je<e&~
Fme ekeej ieewlecemJeeceer mes ueskej DeeeejebieOeejer DeeeeeeX leke kee keeue 62100183
220118683 Je<e& eceeCe nQ~
Fmekes heeeled eer Oejmesveeeee& kees DeeeeCeere hetJe& DeLee&led efleere hetJe& kes keg DebMe kee %eeve Lee, efpemes GvneWves
eer heg<heoble-Yetleyeefue Deeeee& kees efoee, efpevneWves eer Oejmesveeeee& mes eehle %eeve kes DeeOeej hej <edKeC[eiece ebLe
keer jevee keer DeLee&led DebMe%eeve mes <edKeC[eiece ebLe keer jevee ngF&, efpemekeer OeJeuee erkee 16 hegmlekeeW kes he ceW
ekeeefMele ngF& nw~
ke<eeeeeYe=le ebLe kes kelee& eer iegCeOej Deeeee& kees heeBeJeW hetJe& kes keg DebMe kee %eeve Lee, efpememes GvneWves
ke<eeeeeYe=le ebLe jee, efpemekeer erkee peeOeJeuee keer 16 hegmlekeeW kes he ceW ekeeefMele nes egkeer nw~
B:C: B:C
 (30)

eer ieewlecemJeeceer kee peerJeve heefjee

e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
Deee&Keb[ ceW Ske yeeeCe veece kee veiej Lee~ JeneB Ske Meebef[ue veece kee yeeeCe jnlee Lee~ Gmekeer Yeeee& kee
veece mLebef[uee Lee, Jen yeeeCeer yengle ner megvoj Deewj meJe& iegCeeW keer Keeve Leer~ Fme ocheefe kes ye[s heg$e kes pevce kes
mecee ner peesefle<eer ves kene Lee efke en ieewlece mecemle efJeeeDeeW kee mJeeceer nesiee~ Gmeer mLebef[uee yeeeCeer ves efleere
ieeie& heg$e kees pevce efoee Lee, Jen Yeer meJe&keuee ceW heejbiele Lee, FvneR yeeeCe keer otmejer helveer kesMejer kes heg$e kee veece
Yeeie&Je Lee~ Fme ekeej es leerveeW YeeF& meJe& Jeso Jesoebie kes %eele Lee~ Fve leerveeW YeeFeeW kes FvYetefle, DeefiveYetefle Deewj
JeeegYetefle veece Yeer eefme nQ~ Jen ieewlece yeeeCe efkemeer yeeMeeuee ceW heeBe meew efMe<eeW kee GheeOeee Lee~ ceQ eewon
ceneefJeeeDeeW kee heejieeceer ntB, cesjs efmeJeee keesF& Deewj efJeeve veneR nw~ Ssmee DeefYeceeveer Lee~
YeieJeeved ceneJeerj kees kesJeue%eeve eie neskej meceJemejCe keer jevee nes egkeer Leer, efkevleg efoJeOJeefve veneR efKej
jner Leer~ 66 efove Jeleerle nes iees~ leYeer meewOece& Fv ves meceJemejCe ceW ieCeOej kee DeYeeJe mecePekej Deheves
DeJeefOe%eeve mes ieewlece kees Fme eesie peevekej Je= kee he yeveeee Deewj JeneB ieewleceMeeuee ceW hengBekej kenles nQ
cesjs ieg Fme mecee Oeeve ceW nesves mes ceewve nQ Dele: ceQ Deehekes heeme Fme Mueeske kee DeLe& mecePeves Deeee ntB~
ieewlece ves efJeee kes ieJe& mes iee|Je<" nes heteeefo ceQ Fmekee DeLe& yelee otbiee lees legce keee oesies? leye Je= ves kene
eefo Deehe Fmekee DeLe& kej oWies, lees ceQ meye ueesieeW kes meeceves Deehekee efMe<e nes peeTbiee Deewj eefo Deehe DeLe& ve yelee
mekes lees Fve meye efJeeeefLe&eeW Deewj Deheves oesveeW YeeFeeW kes meeLe Deehe cesjs ieg kes efMe<e yeve peevee~ cene DeefYeceeveer
ieewlece ves en Mele& cebpetj kej ueer keeeWefke Jen mecePelee Lee efke cesjs mes DeefOeke efJeeve Fme Yetleue hej keesF& nw ner veneR~
leye Je= ves en keeJe he{e
Oece&eb ef$eefJeOekeeuemeceekece&, <e[dJekeeemeefnlee: meceewMe uesMee:~
leJeeef v e meb eceieleer meef n leb heoeLez jb i eeJes o ceef v eMeb Jeo eeef m lekeeeb ~ ~
leye ieewlece ves keg osj meesekej keneDejs yeeeCe! let Deheves ieg kes heeme ner eue~ JeneR ceQ Fmekee DeLe&
yeleekej lesjs ieg kes meeLe JeeoefJeJeeo keBiee~ Fv lees eenlee ner en Lee, Jen Je= JesOe<eejer Fv ieewlece kees
meceJemejCe ceW ues Deeee~
JeneB ceevemlebYe kees osKeles ner ieewlece kee ceeve ieefuele nes ieee Deewj Gmes mecekelJe eie nes ieee~ ieewlece ves
Deveske mlegefle kejles ngS YeieJeeved kes ejCeeW kees vecemkeej efkeee leLee Deheves heeBe meew efMe<eeW Deewj oesveeW YeeFeeW kes
meeLe YeieJeeved kes heeocetue ceW pewvesMJejer oer#ee OeejCe kej ueer~ Devleceg&ntle& ceW ner mechetCe& $e+efeeW mes efJeYetef<ele Deewj
ceefle, egle, DeJeefOe, ceve:hee&e Fve eejeW %eeveeW mes meceefvJele eLece ieCeOej nes iees~ hegve: eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kees
YeieJeeve keer efoJeOJeefve efKejer nw Gmeer efove GvneWves eoMeebie keer jevee keer nw~
 (31)

ieewlece ieCeOej JeeCeer Dece=leJee|<eCeer erkee, oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOeeeW
mes Deuebke=le eLece Ssefleneefmeke meeOJeer
hejce hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee
-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
kegvokegvoevJeees peereeled, peereeled eer Meebeflemeeiej:~
peereeled heeefOehemleme, metefj: eer Jeerjmeeiej:~~
eer yeeeer ieefCeveer peereeled, peereeoefvleceevovee~
peereeled %eeveceleer ceelee, ieefCeveeb ecegKee keueew~~
pewveMeemeve kes Jele&ceeve Jeesce hej efkes ve#e$eeW ceW owoerheceeve mete& keer YeeBefle Deheveer ekeeMe-jefMceeeW kees
ekeerefCe&le kej jneR hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej G"er uesKeveer keer DehetCe&lee
eeefhe DeJeMebYeeJeer nw, leLeeefhe DeelcekeueeCe keer YeeJevee mes hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Gvekes oerIe&keeueerve
leeieceeer peerJeve kes eefle efJevece efJeveeebpeefuehe cesje en efJeveerle eeeme nw~
1. pevce, Jewjeie Deewj oer#ee-22 Deketyej meved 1934, MejohetefCe&cee kes efove efkewleveiej eece (efpe.
yeejeyebkeer, G.e.) kes eser eer essueeue pewve keer Oece&helveer eerceleer ceesefnveer osJeer kes oebhele peerJeve kes eLece heg<he kes
he ceW cewvee kee pevce heefjJeej ceW veJeerve KegefMeeeB ueskej Deeee Lee~ ceeB kees onspe ceWs eehle heevebefohebeefJebMeeflekee
evLe kes efveeefcele mJeeOeee SJeb hetJe&pevce mes eehle { Jewjeie mebmkeejeW kes yeue hej cee$e 18 Je<e& keer Deuhe Deeeg
ceW ner Mejo hetefCe&cee kes efove cewvee ves Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes meved 1952 ceW Deepevce yeeee&elehe
mehlece eeflecee SJeb ie=nleeie kes efveeceeW kees OeejCe kej efueee~ Gmeer efove mes Fme kevee kes peerJeve ceW 24 Iebs ceW Ske
yeej Yeespeve kejves kes efveece kee Yeer eejbYeerkejCe nes ieee~
veejer peerJeve keer ejceeslke<e& DeJemLee Deeefe&kee oer#ee keer keecevee kees Deheveer nj meeBme ceW mebpeeses ye. cewvee meved 1953
ceW Deeeee& eer osMeYet<eCe peer mes ner ew$e ke=<Cee Skeced kees eer ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e ceW #egeuf uekee Jeerjceleer kes he ceW
oere#f ele nes ieF~ meved 1955 ceW eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebelf emeeiej peer cenejepe keer meceeefOe kes mecee kegb Leueefiejer hej
Ske ceen leke eehle Gvekes meeefVeOe SJeb Dee%ee eje #egeuf uekee Jeerjceleerr ves Deeeee& eer kes eLece heeeee& efMe<e-
Jeerjmeeiej peer cenejepe mes meved 1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kees ceeOeesjepehegje (peehegj-jepe.) ceW Deeefe&kee oer#ee
OeejCe kejkes Deeefe&kee %eeveceleer veece eehle efkeee~
2. DeOeeve Deewj DeOeeheve-%eeveeeefhle keer efheheemee ceelee %eeveceleer peer kes jesce-jesce ceW eejbYe mes ner ket-
ket kej Yejer Leer~ oer#ee uesles ner mJeeOeee-ceveve-efebleve keer Oeeje ceW ner GvneWves mJeeb kees efveye kej efueee~ %eeve
eeefhle kee meJe&es eesle yevee-mebIemLe cegefveeeW, Deeefe&keeDeeW SJeb mebIemLe efMe<e-efMe<eeDeeW kees pewveeiece kee leuemheMeea
 (32)

DeOeeheve~ keeleb$e heceeuee heer yeerpe mes hetpe ceeleepeer keer %eevemeeOevee he Je=#e emhegefle ngDee, efpeme hej pees
hees, hetue-heue Fleeefo ueies, GvneWves mecemle mebmeej kees megJeeefmele kej efoee~ ieesccemeej, hejer#eecegKe, veeeoerefhekee,
ecesekeceueceele&C[, Demeneer, leJeeLe&jepeJeeefle&ke, meJee&Le&efmeef, DeveieejOecee&ce=le, cetueeeej, ef$eueeskemeej Deeefo
Deveske ebLeeW kees Deheveer efMe<eeDeeW Deewj mebIemLe meeOegDeeW kees he{e-he{ekej Deeheves Deuhe mecee ceW ner efJemle=le %eeveepe&ve
kej efueee~ efnvoer, mebmke=le, eeke=le, keVe[, ceje"er Fleeefo Yee<eeDeeW hej Deehekee hetCe& DeefOekeej nes ieee~
3. uesKeveer kee eejbYeerkejCe mebmke=le Yee<ee mes-YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 2600 Je<e& kes efpeme Fefleneme ceW
pewve meeefOJeeeW kes eje Meee uesKeve keer keesF& efcemeeue efieesej veneR nesleer Leer, Jen Fefleneme peeie=le nes G"e peye #egeuf uekee
Jeerjceleer peer ves meved 1954 ceW meneveece kes 1008 ceb$eeW mes Deheveer uesKeveer kee eejbYe efkeee~ ener ceb$e mejmJeleer ceelee kee
Jejonmle yevekej hetpe ceeleepeer keer uesKeveer kees TBeeFeeW keer meercee leke ues iees~ meved 1969-70 ceW veee kes meJeexe
ebLe Demeneer kes efnvoer DevegJeeo ves Gvekeer Deefleere efJeee kees mebmeej kes meeceves Gpeeiej kej efoee~ efkeleves ner ebLeeW
keer mebmb ke=le erkee, efkeleveer ner erkeeDeeW kes efnob er DevegJeeo, mebmke=le SJeb efnvoer ceW Deveske ceeweuf eke ebLeeW keer jevee efceuekej
Deepe ueieYeie 250 mes Yeer DeefOeke mebKee nes egkeer nw~ hetpe ceeleepeer eje efueefKele meceemeej, efveecemeej Fleeefo keer
efnvoer-mebmke=le erkeeSB, pewveYeejleer, %eeveece=le, keeleb$e JeekejCe, ef$eueeske Yeemkej, eJeeve efveoxeMf ekee Fleeefo mJeeOeee
ebLe, eefle%ee, mebmkeej, Yeefe, Deeefoyeee, Dees kee cegiee&, peerJeveoeve Fleeefo pewve Gheveeme, Jemeben-jlvekejC[eeJekeeeej
Fleeefo kes efnvoer heeevegJeeo Je DeLe&, yeeue efJekeeme, yeeueYeejleer, veejer Deeueeske Deeefo kee DeOeeve efkemeer kees Yeer Jele&ceeve
cesW GheueyOe pewve Jeecee keer efJeefJeOe efJeOeeDeeW kee efJemle=le %eeve kejeves ceW me#ece nw~
DeOeelce, JeekejCe, veee, efmeeble, yeeue meeefnle, Gheveeme, eejeW DevegeesieeWhe efJeefJeOe efJeOeeDeeW kes
Deefleefje hetpe ceeleepeer keer uesKeveer mes efJehegue Yeefe meeefnle Gtle ngDee nw~ FvOJepe, keuheogce, meJe&leesYe, leerve
ueeske, efmeee, efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve Fleeefo Deveskeeveske Yeefe efJeOeeveeW ves osMe kes keesves-keesves ceW efpevesv
Yeefe keer pees Oeeje eJeeefnle keer nw, Jen Delegueveere nw~ hetpe ceeleepeer kee efebleve SJeb uesKeve hetCe&leee pewve Deeiece mes
mebye nw, en Gvekeer ceneve efJeMes<elee nw~
Oeve nQ Ssmeer ceneve eefleYeeJeeved mejmJeleer ceelee!
4. efmeeble eesejer-hetpe ceeleepeer ves pewveMeemeve kes meJe&eLece efmeeble ebLe <edKeC[eiece keer meesueneW hegmlekeeW
kes met$eeW keer mebmke=le erkee efmeeble efebleeceefCe kee uesKeve kejkes ceneve keerelf e&ceeve mLeeefhele efkeee nw~ ece-ece mes efnvoer
erkee meefnle Fve hegmlekeeW kes ekeeMeve kee keee& eue jne nw~ Deepe mes ueieYeie 1000 Je<e& hetJe& Deeeee& eer vesecf eeb
efmeebleeeJeleea ves efpeme ekeej n KeC[he eoMeebiehe efpeveJeeCeer kees heefjhetCe& Deelcemeele kejkes meejhe ceW Je
meben, ieesccemeej, ueefyOemeej Fleeefo ebLe Deheveer uesKeveer mes emeefJele efkees Les, Gmeer ekeej Fme yeermeJeeR meoer keer ceelee
%eeveceleer peer ves mecemle GheueyOe pewveeiece kee ienve DeOeeve-ceveve-efebleve kejkes Fme efmeebleefebleeceefCehe mebmke=le
erkee uesKeve kes cenece keee& mes efmeeble eesejer kes heo kees meekeej kej efoee nw~ Deeeee& eer Jeerjmesve mJeeceer eje
1000 Je<e& hetJe& efueefKele OeJeueeerkee kes heeeled Fme ceneve eLb e keer mejue erkee uesKeve kee keee& eLece yeej ngDee nw~
5. efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej-pewve efmeebleeW kee cece& efJeled Jeie& mecePe mekes, Fme YeeJevee mes efkeleves ner
efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJejeW kee Deeeespeve hetpe ceeleepeer keer esjCeemJehe efkeee ieee~ meved 1969 ceW peehegj eelegcee&me kes
 (33)

ceOe pewve peeself eueeskx e hej eefMe#eCe efMeefJej Deeeesepf ele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer eje pewve Yetieesue SJeb Keieesue
kee efJeMes<e %eeve efJeledJeie& kees kejeee ieee~ Dekeyt ej meved 1978 ceW nefmleveehegj ceW heb. cekeKeveueeue peer Meeeer, heb.
ceesleerebo peer kees"ejer, [e. ueeue yeneogj Meeeer meefnle pewve meceepe kes Gekeesef kes ueieYeie 100 efJeeveeW kee efJeled
eefMe#eCe efMeefJej Deeeesepf ele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer ves efJelmecegoee kees eLes ceeie&oMe&ve eoeve efkeee~ mecee-
mecee hej Deepe leke en ebK= euee eue jner nw~
6. je^ere-Debleje&^ere mesefceveej-meved 1985 ceW pewve ieefCele SJeb ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&^ere mesefceveej
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW mecheVe ngDee, hegve: Deveske mebieesefeeB mecheVe nesleer jneR Deewj meved 1998 ceW YeieJeeve
$e+<eYeosJe je^ere kegueheefle meccesueve kes YeJe Deeeespeve eje osMeYej kes efJeeefJeeeueeeW mes heOeejs kegueheefleeeW kees
YeieJeeve $e+<eYeosJe kees Yeejleere mebmke=efle SJeb pewveOece& kes Jele&ceeveegieerve eCeslee heg<e kes he ceW peeveves kee DeJemej
eehle ngDee~ 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej Deeeesefpele FeflenemekeejeW kes meccesueve eje
hee"e hegmlekeeW ceW pewveOece& mebyebOeer YeebefleeeW kes megOeej kes efueS efJeMes<e efoMee-efveoxMe je^ere Mew#eefCeke DevegmebOeeve SJeb
eefMe#eCe heefj<eo (NCERT) leke hengBeees iees~ Fvekes Deefleefje Deveske Deve mesefceveej Yeer mecee-mecee hej mecheVe
ngS nQ, efpevekes eefleheue ceW osMe kes mece#e mecee-mecee hej meeefnefleke ke=efleeeB (Proceedings) emlegle nes egkeer nQ~
7. efoiecyej meceepe keer meeOJeer kees eLece yeej [er.efued. keer GheeefOe eoeve kej efJeeefJeeeuee Yeer ieewjJeeefvJele
ngDee-efkemeer ceneefJeeeuee, efJeeefJeeeuee Deeefo ceW heejcheefjke ef[efeeeW kees eehle efkees efyevee cee$e mJeeb kes Oeeefce&ke DeOeeve
kes yeue hej efJeog<eer ceeleepeer ves DeOeeve, DeOeeheve, meeefnle efvecee&Ce keer efpeve TBeeFeeW kees mheMe& efkeee, Gme DeieeOe efJeee
kes mecceeve nsleg [e@. jece ceveesnj ueesenf ee DeJeOe efJeeefJeeeuee, hewpeeyeeo eje 5 hejJejer 1995 kees [er.efued. keer ceeveod
GheeefOe mes hetpe ceeleepeer kees mecceeefvele kejkes mJeeb kees ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee ieee leLee efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer
hejcheje ceW hetpe ceeleepeer en GheeefOe eehle kejves Jeeueer eLece JeefkelelJe yeve ieF~ hegve: Fmekes Ghejeble 8 Deewue 2012
kees hetpe ceeleepeer kes 57JeW Deeefe&kee oer#ee efoJeme kes DeJemej hej leerLekej ceneJeerj efJeeefJeeeuee, cegjeoeyeeo ceW efJeeefJeeeuee
kee eLece efJeMes<e oer#eeble meceejesn Deeeesepf ele kejkes efJeeefJeeeuee eje hetpe ceeleepeer kes kejkeceueeW [er.efued. keer ceeveo
GheeefOe eoeve keer ieF&~
Fmeer ekeej mes mecee-mecee hej efJeefYeVe DeeeeeeX SJeb meeceeefpeke mebmLeeDeeW eje hetpe ceeleepeer kees veee
eYeekej, Deeefe&keejlve, Deeefe&keeefMejesceefCe, ieefCeveerecegKe, Jeelmeuecetefle&, leerLeexeefjkee, egieeJeefle&kee, eeefj$eeefvkee,
je^ieewjJe, JeeiosJeer Fleeefo Deveske GheeefOeeeW mes Deuebke=le efkeee ieee nw, efkevleg hetpe ceeleepeer Fve meYeer GheeefOeeeW mes
efvemhe=n neskej Deheveer DeelcemeeOevee kees ecegKelee osles ngS efveoex<e Deeefe&kee eee& ceW efveceive jnves kee ner Dehevee cegKe
ue#e jKeleer nQ~
8. hetpe ceeleepeer keer esjCee mes leeie ceW ye{s keoce-leeieceeie& ceW Deemej meceier peerJe keer en
efJeMes<elee jnleer nw efke Jen mebmeej heefjYeceCe mes Deeeevle Deve YeJepeerJeeW kees Yeer cees#eceeie& kee heefLeke yeveeves nsleg
efJeMes<ehe mes eeemejle jnlee nw~ Fmeer YeeJevee keer heefjheger kejles ngS hetpe ceeleepeer ves Deveskeeveske efMe<e-efMe<eeDeeW
kee me=peve efkeee~
 (34)

mebIemLe meeOegDeeW-cegefvepeveeW SJeb Deeefe&keeDeeW kees DeOeeve kejeles ngS meved 1956-57 ceW ye. jepeceue peer kees
jepeJeeefle&ke Deeefo Deveske ebLeeW kee DeOeeve kejekej hetpe ceeleepeer ves GvnW cegefveoer#ee uesves keer esjCee eoeve keer~
hegvee ye. jepeceue peer keeueeblej ceW Deeeee& Deefpelemeeiej peer cenejepe kes he ceW eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer
Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje ceW elegLe& heeeee& kes he ceW eefleefle ngS~
meved 1967 ceW meveeJeo eelegcee&me kes ceOe hetpe ceeleepeer ves ye. ceesleerebo SJeb egJeke eMeJebble kegceej kees Iej
mes efvekeeuee, GvnW Ketye efJeeeOeeve kejeee leLee eMeJeble kegceej kees cegefveoer#ee efoueJeeeer, pees Jele&ceeve ceW Deeeee&eer
JeOe&ceevemeeiej kes veece mes eefmeef kees eehle nQ~ ye. ceesleerebo peer Yeer #eguueke ceesleermeeiej yevekej pecyeterhe-
nefmleveehegj kes eLece heer"eOeerMe kes he ceW eefleefle ngS~
Jele&ceeve heeeee&eer DeefYevebovemeeiej peer cenejepe ves Yeer hetpe ceeleepeer mes jepeJeeefle&ke, ieesccemeej Deeefo ebLeeW
kee DeOeeve efkeee Lee~ cegefve eer YeJemeeiej peer cenejepe, cegefve eer mebYeJemeeiej peer cenejepe Fleeefo ves Yeer hetpe
ceeleepeer mes efJeeeOeeve efkeee leLee Gvekeer esjCee mes ner cegefve oer#ee eehle keer~ Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer kes Deveve
efMe<e mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer Deleble kece&" JeefelJe kes he ceW mecemle meceepe ceW
eefmeef kees eehle nQ~
Deeefe&kee ceeleeDeeW keer e=BKeuee cesW Deeefe&kee eer heeeJeleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer efpeveceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer
Deeefoceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer esceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer egleceleer ceeleepeer,
ceQ mJeeb (Deeefe&kee evoveeceleer) leLee Deeefe&kee eer meccesoefMeKejceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer kewueeMeceleer ceeleepeer
Deeefo Deve keF& ceeleepeer hetpe ceeleepeer mes eehle Jewjeieceeer mebmkeejeW SJeb DeOeeheve kee ner eefleheue nQ~ hetpe
ceeleepeer mes meJeeieerCe ebLeeW kee DeOeeve kejkes hetpe efpeveceleer ceeleepeer ves ecesekeceueceele&C[, hetpe Deeefoceleer
ceeleepeer ves ieesccemeej kece&keeC[ kee efnvoer DevegJeeo efkeee nw~ cegPes Yeer <edKeC[eiece SJeb Deve ceneve ebLeeW keer
efnvoer erkee, ceneJeerj mlees$e keer mebmke=le erkee SJeb keeflehee mebmke=le jeveeSB efueKeves kee megDeJemej hetpe ceeleepeer
keer Devegkechee mes eehle ngDee nw~
62 Je<eeX keer megoerIe& DeJeefOe ceW efkeleves ner YeJe peerJeeW ves hetpe ceeleepeer mes Deepevce yeeee& ele, hebe DeCegele,
Meefe Devegmeej eefleceeSB Fleeefo enCe kejkes mebece kes ceeie& kees Deelcemeele efkeee nw~ Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer kes mee#eeled
meeefveOe ceW jnkej Deveske yeeeeefjCeer yenveW leeieceeie& ceW mebueive nQ~
9. leerLe& efJekeeme keer YeeJevee-leerLekej YeieJevleeW keer keueeCeke YetefceeeW SJeb efJeMes<e he mes pevceYetefceeeW kes
efJekeeme keer Deesj hetpe ceeleepeer keer efJeMes<e Deebleefjke efe meoe mes jner nw~ hetpe ceeleepeer kee kenvee nw efke nceejer
mebmke=efle kee heefjee eoeve kejves Jeeueer es keueeCeke YetefceeeB nceejer mebmke=efle keer ceneve Oejesnj nQ Dele: Fvekee
mebj#eCe-mebJeOe&ve-efJekeeme Deleble DeeJeMeke nw~
meJe&eLece YeieJeeve MeebefleveeLe, kegvLegveeLe, DejveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer
esjCee mes efveefce&le pewve Yetieesue keer Deefleere jevee pecyeterhe Deepe efJee kes ceeveme heue hej Debefkele nes ieeer nw,
G.e. mejkeej kes hee&ve efJeYeeie ves pecyeterhe mes nefmleveehegj keer heneeve yeleeles ngS Gmes Ske Delegueveere ceeveJe
efveefce&le mJeie& (A Man Made Heaven of Unparallel Superlatives And Natural Wonders) keer meb%ee
 (35)

eoeve keer nw~ meved 1993 mes 1995 leke Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW meceJemejCe cebefoj Deewj ef$ekeeue eewyeermeer
cebefoj kee efvecee&Ce kejJeekej Gmekee efJeeJeeheer eeej, Dekeuetpe (ceneje^) ceW veJeosJelee cebefoj efvecee&Ce keer esjCee,
meveeJeo (ce.e.) ceW Ceceeskeej Oeece, eerle efJenej-efouueer ceW keceuecebefoj, ceebieerlegbieer (ceneje^) ceW meneket keceue
cebefoj, Deefn$e ceW ieejn efMeKej Jeeuee leerme eewyeermeer cebefoj Deewj YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve
keueeCeke Yetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee YeJe efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer
ner esjCee kes eefleheue nQ~
efkeleves ner Deve mLeeveeW hej Yeer pewmes-KesjJee[e ceW kewueeMeheJe&le efvecee&Ce keer esjCee, efhe[eJee ceW meceJemejCe jevee
keer esjCee, meesueehegj (cene.) ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee keer mLeehevee, eer ceneJeerj peer kes Meebelf eJeerj
veiej ceW ceboejJe=#e keer mLeehevee, DeefleMee#es$e eer ef$eueeskehegj ceW heeefjpeeleJe=#e keer mLeehevee, keske[er (jepe.) ceW
meccesoefMeKej keer jevee Deeefo Deveskeeveske efvecee&Ce hetpe ceeleepeer kes efveoxMeve eje mecheVe ngS Deewj nes jns nQ~ YeieJeeve
ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetecf e kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kes efJekeeme nsleg YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keerelf e&mlebYe,
YeieJeeve ceneJeerj keer efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee meefnle efJeeMeebelf e ceneJeerj cebeof j, veJeien Meebelf e efpevecebeof j, ef$ekeeue
eewyeermeer cebeof j SJeb vebeeJele& cenue Deeefo Deveske efvecee&Ce Deehekeer esjCee mes Fme #es$e hej ngS nQ leLee kegC[uehegj leerLe&
efJeeYej kes efueS Deeke<e&Ce kee kesv yeve ieee nw~
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner ceW cegefvemegeleveeLe efpevecebefoj SJeb efJehegueeeue heJe&le keer
leuener ceW ceevemlebYe jevee, YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CemLeueer heeJeehegjer ceW peuecebefoj kes mece#e heeC[gkeefMeuee
heefjmej ceW YeieJeeve keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle YeieJeeve ceneJeerj efpevecebefoj, ieewlece ieCeOej mJeeceer keer efveJee&CemLeueer
iegCeeJeeb peer ceW ieewlece mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle efpevecebefoj, eer meccesoefMeKej peer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe
cebefoj Fleeefo mecemle efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer mebesjCee mes ner mecheVe ngS nQ~
leerLekej pevceYetefce efJekeeme keer e=BKeuee ceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekeboer ceW
eer heg<heobleveeLe efpevecebefoj kee efvecee&Cekeee& neskej GmeceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer efJeMeeue meJee 9 heg Gegbie
heeemeve eeflecee hebekeueeCeke eefleehetJe&ke efJejepeceeve nes egkeer nQ~
leerLekejeW keer Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW Jele&ceevekeeueerve JeneB pevceW heeBe leerLekejeW keer pevceYetefce keer
eskeeW hej efpevecebefoj efvecee&Ce keer esjCee eoeve kej Deeheves mebmke=efle kees peerJevle kejves kee DeYetlehetJe& eeeme efkeee nw~
Gme e=BKeuee ceW eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eWke hej megvoj keueelceke cebefoj yevekej GmeceW meJee eej
heg heeemeve esle eeflecee efJejepeceeve ngF& nQ leLee mejet veoer kes le hej YeieJeeve DevevleveeLe kes cebefoj kee efvecee&Ce
neskej hebekeueeCeke mecheVe nes egkee nw~ Fmeer ekeej eceMe: YeieJeeve DeefpeleveeLe SJeb DeefYeveboveveeLe keer eskeeW hej
Yeer cebefojeW kes megvoj efvecee&Ce nes egkes nQ~
GuuesKeveere nw efke hetpe ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#eemLeue-ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Yeer ieefCeveerecegKe
Deeefe&kee eer %eeveceleer oer#ee leerLe& kes efJekeeme kee keee& mecheVe efkeee pee egkee nw~ eneB megvoj ke=ef$ece meccesoefMeKej
heJe&le kee efvecee&Ce kejkes 15 heg Gegbie keeues hee<eeCe Jeeueer YeieJeeve heee&veeLe keer Ke[dieemeve eeflecee SJeb eewyeermeer
efJejepeceeve keer ieF& nQ~ Fme leerLe& keer hebekeueeCeke eeflee 21 veJecyej mes 26 veJecyej 2010 leke heer"eOeerMe
 (36)

#eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes meeefVeOe ceW SJeb kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve (Jele&ceeve heer"eOeerMe
jJeervkeerefle& mJeeceer peer) kes efveoxMeve ceW efJeMes<e ceneslmeJehetJe&ke mecheve ngF& nw~
Fmeer e=BKeuee ceW DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer (jepe.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes
ceneJeerj Oeece heefjmej ceW hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj kee YeJe efvecee&Ce keee& mecheVe ngDee nw~ eneB hej
heeBeeW yeeueeefle YeieJeeve keer eefleceeSB efJejepeceeve kejkes he=Leked JesefoeeW ceW heeeJeleer, #es$eheeue keer eefleceeSB Yeer
efJejepeceeve keer ieF& nQ~ mebmLeeve eje Ge efpevecebefoj kee hebekeueeCeke efoveeBke 29 peveJejer mes 2 hejJejer 2012
leke meevebo mecheVe efkeee ieee~
efJeMes<e : lesjnerhe jevee, leerLekej$ee eeflecee SJeb leerveueeske jevee-
pecyeterhe-nefmleveehegj leerLe& kes efJekeeme keer Deefleerelee kees Decejlee eoeve kejves Jeeueer Fve jeveeDeeW kee
efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Fefleneme ceW eLece yeej ngDee~ Deewue meved 2007 ceW mJeefCe&ce lesjnerhe jevee keer
hebekeueeCeke eeflee ngF&~ efJee ceW eLece yeej efveefce&le Fme jevee ceW efJejepeceeve 2127 efpeveeefleceeDeeW kes oMe&ve
kejkes ueesie Fefle heue keer eeefhle kejles nQ~ Fmekes Deefleefje nefmleveehegj ceW pevces YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-
DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie Ke[dieemeve eefleceeDeeW SJeb 56 heg Gegbie efveefce&le leerveueeske jevee keer efpeveeefleceeDeeW
keer hebekeueeCeke eeflee hejJejer meved 2010 ceW ngF& pees nefmleveehegj kes DeefleMee ceW eej eeBo ueiee jner nQ~
iJeeefueej ceW efevleeceefCe heee&veeLe DeefleMee #es$e kee efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee mes ngDee nw~
10. efJee ceW DeveesKeer 108 heg cetefle& efvecee&Ce keer esjCee-efJee kes Deeeflece Deeee& kes he ceW 108
heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Ke[dieemeve eeflecee kes efvecee&Ce kee keee& ceebieerlegbieer (cene.) kes heJe&le hej hetpe
ceeleepeer keer esjCee mes gleieefle mes hetCe& neskej Deye 11 hejJejer 2016 mes hetpe ceeleepeer memebIe kes meeefveOe ceW Fme
cete|le kee YeJe hebekeueeCeke eefle<"e ceneslmeJe nes jne nw~ egieeW-egieeW leke efpeveMeemeve keer ceefncee kees efJekeefmele
kejves Jeeueer en eeflecee pewve mebmke=efle kes efJeMeeue JeefelJe kee heefjee Yeer peveceeveme kees eoeve kejsieer~
11. efMej[er (ceneje^) ceW %eeveleerLe&-efMej[er (ceneje^) kees pewve mebmke=efle kesv kes he ceW mLeeefhele
kejves nsleg JeneB hej %eeveleerLe& kee efvecee&Ce ngDee nw, efpemeceW hetpe ceeleepeer kes efveoxMeevegmeej YeieJeeve heee&veeLe keer
efJeMeeue eeflecee efJejepeceeve kejkes hebekeueeCeke ceneslmeJe (ceF& 2013 ceW) mecheVe nes egkee nw Deewj Deye JeneB
megvoj keceue cebefoj kee efvecee&Ce efkeee pee jne nw~
12. pe=efcYekee leerLe& efJekeeme keer esjCee-YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer kewJeue Yetefce pe=befYekee pees Deepe
efyenej eevle ceW pecegF& kes veece mes eefme nw, JeneB Ske vetleve Yetefce hej YeieJeeve keer eeflecee efJejepeceeve nes egkeer nw
leLee Fme pe=efcYekee leerLe& kee efJekeeme nes jne nw~
13. Oece&eYeeJevee kes efJeefJeOe Deeeece-pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce kee ecegKe ue#e ueskej efoiecyej pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve veeceke mebmLee kee jepeOeeveer efouueer ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1972 ceW ie"ve efkeee
ieee~ Fmeer mebmLeeve ves efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keeeeX kee mebeeueve efkeee nw~ mebmLeeve efmLele Jeerj %eeveesoe
 (37)

evLeceeuee eje ueeKeeW keer mebKee ceW ebLe ekeeMeve, eejeW DevegeesieeW kes %eeve mes meceefvJele mecei%eeve ceeefmeke
heef$ekee kee ekeeMeve, Ceceeskeej ceneceb$e yeQke Fleeefo efkeleveer ner keee&eespeveeSB efpeveMeemeve keer keerefle& kees efvejblej
emeeefjle kej jner nQ~
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1982 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje ieebOeer eje jepeOeeveer efouueer mes
GodIeeefle pecyeterhe %eeve peesefle ves leerve Je<e& leke mechetCe& YeejleJe<e& ceW pewveOece& kes efmeebleeW kee eeej-emeej efkeee
Deewj Deble ceW en peesefle DeKeC[he mes lelkeeueerve kesvere j#eeceb$eer-eer heer.Jeer. vejefmebnejeJe eje pecyeterhe mLeue
hej mLeeefhele kej oer ieeer~ Fmeer ekeej Deewue meved 1998 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves
YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej kee jepeOeeveer efouueer mes eJele&ve efkeee, pees mecemle eebleeW ceW eJele&ve kes
heeeled YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eemLeueer-eeeie leerLe& hej efveefce&le meceJemejCe cebefoj ceW mLeeefhele neskej egieeW-egieeW
leke kes efueS YeieJeeve $e+<eYeosJe kes JeemleefJeke meceJemejCe keer eeo efouee jne nw~ YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-
kegC[uehegj (veeueboe) mes meved 2003 ceW YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee efJeefJeOe eebleeW ceW meheue eJele&ve Yeer Fmeer
e=BKeuee keer efJeefMe ke[er nw~
pewveOece& keer eeeervelee leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes veece SJeb efmeebleeW kees peve-peve leke hengBeeves kes efueS
hetpe ceeleepeer ves meved 1997 ceW jepeOeeveer efouueer ceW efJeMeeue eewyeerme keuheogce ceneceC[ue efJeOeeve Deeeesefpele
kejeee, efpemekee PeC[ejesnCe hetJe& je^heefle [e@. Mebkejoeeue Mecee& ves efkeee SJeb efouueer kes cegKeceb$eer eer meeefnye
efmebn Jecee&, ceOeeosMe kes cegKeceb$eer eer efoefiJepee efmebn leLee eerceleer meg<ecee mJejepe Deeefo Deveske kewefyeves
cebef$eeeW ves GheefmLele neskej Oece&ueeYe efueee~ meeLe ner YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer Je<e& (meved 1997-
1998 ceW) leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& (meved 2000 ceW lelkeeueerve
eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje GodIeeefle) Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee eje efJeefJeOe Oece&eYeeJevee
kes keee&eceeW meefnle mecheVe ngS~ efJeefYeVe er.Jeer. ewveueeW eje hetpe ceeleepeer kes leerLekej peerJeve oMe&ve
(meefe$e) SJeb Deve efJe<eeeW hej eYeeJeke eJeeve uecyes mecee leke emeeefjle ngS SJeb nes jns nQ~ hetpe ceeleepeer
keer esjCee mes mLeeefhele DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve Deheveer mewke[eW F&keeFeeW eje
efoiecyej pewve meceepe keer veejer Meefe kees me=peveelceke keeeeX nsleg mebieef"le kej jns nw~
Fmekes Deefleefje efkeleves ner Deve Oece&eYeeJevee kes keee& hetpe ceeleepeer ves mecheVe efkees nQ efpevekee eneB uesKeve
lees mebYeJe veneR nw, efkevleg Deepe hetje meceepe Gvekes keee&keueeheeW mes heefjefele neskej GvnW kece&"lee keer cetefle& kes he ceW
heneevelee nw~
14. mebIe<e& efJepes$eer-hetpe ceeleepeer ves eejbYe mes Dehevee ecegKe ue#e yeveeee- eleske keee& Deeieceevegketue ner
kejvee~ hegve: Gve keeeeX kes efve<heeove ceW pees Yeer efJeIve Deeles nQ, GvnW yengle ner Meebelf ehetJe&ke Pesuekej hetjer levceelee kes meeLe
Gme keee& kees heefjhetCe& kejvee Gvekeer efJeMes<elee jner nw~ Gvekee hetje peerJeve Dee<e& hejcheje kee mebj#eCe kejles ngS Deheves
cetueiegCeeW ceW yeeOee ve Deeves oskej efpeveOece& keer DeefOekeeefOeke eYeeJevee kes meeLe Jeleerle ngDee nw~
15. YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee Deeeespeve-23JeW leerLekej
YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer ceW 6 peveJejer 2005 kees hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb memebIe meeefveOe ceW
 (38)

YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee ieee~ YeieJeeve keer kesJeue%eeve
keueeCeke Yetefce Deefn$e, efveJee&CeYetefce eer meccesoefMeKej peer Fleeefo Deveskeeveske leerLeeX hej efJeefJeOe DeeeespeveeW
kes meeLe en Je<e& ceveeee ieee~ Je<e& 2006 kees meccesoefMeKej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee hetpe ceeleepeer ves
eoeve keer, leeefke leve-ceve-Oeve mes efoiecyej pewve meceepe Deheves ceneve leerLe&jepe eer meccesoefMeKej peer kes eefle
meceefhe&le nes mekes~ hegve: efomecyej 2007 ceW Deefn$e ceW Deeeesefpele meneeefyo cenecemlekeeefYe<eske kes meeLe Fme
ef$eJe<eeae ceneslmeJe kee meceeheve efkeee ieee~
16. Meleeyoer kee DeYetlehetJe& DeJemej : oer#ee mJeCe& peebleer -JewMeeKe ke=<Cee otpe, Jeer.efve.meb. 2532
DeLee&led 15 Deewue 2006 kees Deheveer Deeefe&kee oer#ee kes 50 Je<e& hetCe& kejves Jeeueer eLece meeOJeer hetpe ceeleepeer
Jele&ceeve efoiecyej pewve meeOeg hejcheje ceW meJee&efOeke eeeerve oeref#ele nesves kes ieewjJe mes ege neskej nce meYeer kes efueS
DeefleMeekeejer eeeerve eeflecee kes meMe yeve ieF~ pecyeterhe-nefmleveehegj ceW 14 mes 16 Deewue 2006 leke ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kee YeJe Deeeespeve kejkes mecemle meceepe ves
hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Deheveer efJevece efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~
17. efJeeMeebelf e Deefnmb ee meccesueve kee GodIeeve efkeee je^heefle peer ves-21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe-
nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deeeesepf ele efJeeMeebelf e DeeEnmee meccesueve kee GodIeeve Yeejle keer eLece ceefnuee
je^heefle eerceleer eefleYee osJeeremf ebn heeerue kes kejkeceueeW mes ngDee~ hegve: meved 2009 Meebelf e Je<e& ceW hetjs osMe ceW efJee keer
Meebelf e kes efueS Oeeefce&ke Devegeve SJeb mebieesef eeW kes keee&ece Deeeesepf ele efkeS ieS~
18. eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej pewveeeee&
eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes ceneve GhekeejeW mes peve-peve kees heefjefele kejeves kes GsMe mes hetpe
ceeleepeer ves Je<e& 2010 kees eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee mecemle meceepe kees eoeve
keer~ Fme Je<e& kee GodIeeve pes ke=. elego&Meer, 11 petve 2010 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW YeieJeeve MeebefleveeLe
pevce-oer#ee SJeb efveJee&CekeueeCeke kes MegYe efoJeme efkeee ieee leLee pes ke=. elego&Meer, 31 ceF& 2011 leke en
Je<e& hetjs osMe kes efJeefYeVe DebeueeW ceW Deveske Oece&eYeeJeveelceke keee&eceeW kes meeLe efJeefYeVe DeeeespeveeWhetJe&ke ceveeee
ieee~
19. eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-MejohetefCe&cee-2011 kes MegYe DeJemej hej
hetpe ceeleepeer eje eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece heefMe<e Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe,
pees hetpe ceeleepeer kes oer#ee ieg Yeer nQ, kee Je<e& ceveeves keer Iees<eCee keer Dele: en Je<e& meceepe eje efJeefYeVe Deeeespeve
hetJe&ke meevebo ceveeee ieee~
20. eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e&-efpevekeer oerIe&keeefueke lehemee kes Je<eeX keer efieveleer peevekej Deveske Deeeee&, cegevf e,
Deeefe&keeSB Fleeefo Yeer Fme yeele kees kenles ngS ieewjJe kee DevegYeJe kejles nQ efke Deepe efpeleveer cesjer Gce Yeer veneR nw Gmemes
DeefOeke lees hetpe ceeleepeer keer oer#ee keer Deeeg nw, DeLee&led 18 Je<e& keer Gce mes leeie ceeie& hej efpevneWves keoce jKee, GvneWves
Deheveer pevceefleefLe-MejoheteCf e&cee kees Yeer leeie mes meeLe&ke kej Gme leeieceeer peerJeve kes 60 Je<e& Yeer GvneWves efveefJe&IveleehetJe&ke
 (39)

hetCe& efkees~ Fmeereuf eS Fvekes 79JeW pevceefoJeme SJeb 61JeW leeieefoJeme hej nceves DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee
mebie"ve kes Deeeve hej eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e& 2012-2013 ceveeves keer Iees<eCee keer~ Fme Je<e& ceW meYeer kees Meefe Devegmeej
eeefj$e enCe kejves kee meboMs e efoee ieee~
21. cebieuecee Dece=le ceneslmeJe-hetpe ceeleepeer kes 81JeW pevceefoJeme kees meved 201314 ceW kees ieefCeveer
%eeveceleer Dece=le ceneslmeJe kes he ceW je^ere mlej hej ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej meccesoefMeKej efJeOeeve kes
81 ceeb[ues yeveekej 81 heefjJeejeW kes eje Gvekeer hetpeve kejves kee efJenbiece Me GheefmLele ngDee~ %eeleJe nw efke hetpe
ceeleepeer keer esjCeevegmeej Meeele efme#es$e meccesoefMeKej ceW Deeeee& Meebeflemeeiej Oeece veeceke mceejke kee
efvecee&Ce efkeee pee jne nw, pees Deeeee& eer keer meccesoefMeKej ee$ee (meved 1927-28 ceW keer ieF&) keer Ssefleneefmekelee
kee efoioMe&ve kejeSiee~
hebecekeeue kee Ssefleneefmeke ceneslmeJe DeKeC[ hee<eeCe ceW efJee keer meyemes TBeer efoiecyej pewve eeflecee 108
heer efJeMeeuekeee YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&<^ere hebekeueeCeke eefle<"e SJeb cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe kee
hebekeueeCeke ceeIe Meg. le=leeree mes oMeceer (11 mes 17 hejJejer 2016) leke nesves pee jne nw~ Fme ceneslmeJe kes
eeej-emeej nsleg hetpe ceeleepeer keer esjCee mes YeieJeeve $e+<eYeosJe efJeMJeMeeefvle keueMe ee$ee jLe ceebieerlegbieer
(2015) kes oes jLeeW kee Yeejle YeceCe kejeee ieee, efpemekee meceeheve ceneslmeJe kes DeJemej hej nesiee~
Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes osMeYej ceW ieewleceieCeOej Je<e& (201415) ceveeee ieee~ Fme
Je<e& kes Devleie&le mewke[eWnpeejeW keer mebKee ceW eeueg vejveeefjeeW ves ieCeOejJeuee efJeOeeve mechevve efkeee~
Fmeer kes meeLe hetpe ceeleepeer keer pevceoe$eer ceeB Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer kee pevceMeleeyoer Je<e& 2014-
2015 ceveeee ieee~ Fme Je<e& kes Devleie&le meved 1914 ceW pevceer ceesefnveer kees meved 1932 ceW efJeJeen kes mecee ceelee
efhelee mes onspe ceW eehle heevebefohebeefJebMeeflekee ebLe keer Ssefleneefmekelee mes pevepeve kees heefjefele kejeves nsleg Gme ebLe
kes mJeeOeee keer eefleeesefielee Deeeesefpele keer ieF&~ Deeefeve Meg. hete|Cecee (Mejo hete|Cecee) kees meYeer mJeeOeeefeeeW kees
mecceeefvele efkeee ieee~
Fve elegceg&Keer eefleYee keer Oeveer hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesefMe: veceve nw leLee YeieJeeve efpevesv mes ener
eeLe&vee nw efke Gvekes Fme heefJe$e leeieceeer peerJeve kee nceW Meleeyoer ceneslmeJe Yeer ceveeves kee ueeYe eehle nes SJeb
Deehekes eje veee-veee meeefnle pevelee kees eehle neslee jns, ener cebieuekeecevee nw~
B:C: B:C
 (40)

nefmleveehegj leerLe& heefjee

-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer
nefmleveehegj leerLe& leerLeeX kee jepee nw~ en Oece& eeej kee Deefle eeeerve kesv jne nw~ eneB mes Oece& keer hejcheje
kee MegYeejcYe ngDee, DeLee&led en Jen ceneleerLe& nw peneB mes oeve keer esjCee mebmeej ves eehle keer~
1. YeieJeeve $e+<eYeosJe kee eLece DeenejDeepe mes kees[ekees[er Je<e& hetJe& YeieJeeve $e+<eYeosJe kee eLece
Deenej Fmeer nefmleveehegj keer Yetefce hej jepee eseebme kes cenue ceW ngDee~ hetJe&YeJe kes peeeflemcejCe mes jepee eseebme ves
YeieJeeve kee efJeefOeJeled he[ieenve kejkes veJeOeeYeefehetJe&ke F#egjme kee Deenej efoee~ Gme mecee Deenejoeve kes eYeeJe
mes osJeeW ves hebeeMee& keer Je=ef< keer~ eej ekeej kes oeveeW ceW mes kesJeue Deenejoeve kes DeJemej hej ner hebeeMee&Je=ef<
nesleer nw~ Gme efove jepee eseebme keer YeespeveMeeuee ceW Yeespeve De#ee nes ieee, Dele: Jen Deenejoeve keer efleefLe JewMeeKe
megoer leerpe De#ee le=leeree kes veece mes eefmeef kees eehle nes ieF&~ Deepe Yeer eefleJe<e& nefmleveehegj ceW De#ee le=leeree
heJe& efJeMes<ehe mes yeveeee peelee nw~
Fme MegYe DeJemej hej DeeesOee mes Yejle eeJeleea ves nefmleveehegj Deekej jepee eseebme kees oeve leerLe& eJele&ke
keer GheeefOe mes Deuebke=le efkeee~ De#ee le=leeree heJe& kes Gheue#e ceW en efleefLe Fleveer MegYe nes ieF& efke Deepe keesF& Yeer
ceebieefueke keee& Fme efleefLe ceW peesefle<eer mes efyevee hets kej efueS peeles nQ~ Ske efJeMes<e yeele en Yeer nw efke peye mes
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee nefmleveehegj ceW F#egjme kee Deenej ngDee leye mes Fme #es$e ceW ievvee Yeer De#ee nes ieee~
2. YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveeLe, DejveeLe kes eejeej keueeCeke mes heefJe$e YetefceYeieJeeve
$e+<eYeosJe kes heMeeled Deveske ceneheg<eeW kee Fme hegCe Oeje hej Deeieceve neslee jne nw~ YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveeLe
Deewj DejveeLe kes eejeej keueeCeke eneB ngS nQ~ leerveeW leerLekej, eeJeleea SJeb keeceosJe heo kes Oeejer Les~ leerveeW
leerLekejeW ves eneB mes mecemle n KeC[ he=LJeer hej jepe efkeee hegve: GvneWves mechetCe& DeejcYe, heefjen kee leeie kej
veive efoiecyej DeJemLee OeejCe keer, cegefve yeve ieeW~ ceneve lehemee kejkes kesJeue%eeve keer eeefhle keer~ Deble ceW GvneWves
meccesoefMeKej mes efveJee&Ce kees eehle efkeee~ Deepe eefleceen npeejeW ueesie Gve leerLekejeW keer ejCejpe mes heefJe$e
nefmleveehegj keer hegCeOeje keer Jevovee kejves Deeles nQ~ Gve leerveeW leerLekej YeieJevleeW keer 3131 heg efJeMeeue
Ke[dieemeve eefleceeSB pecyeterhenefmleveehegj ceW efJejepeceeve nes peeves mes leerLe& kee eeeerve Fefleneme peerJevle nes ieee nw~
3. keewjJeheeC[Je keer jepeOeeveerceneYeejle keer efJeMJe efJeKeele Ievee YeieJeeve vesefceveeLe kes mecee ceW
eneB Ieefle ngF&~ en Jener nefmleveehegj nw, peneB keewjJe heeb[Je ves jepe efkeee~ meew keewjJe Yeer heeBe heeb[JeeW kees nje veneR
mekes, keeeWefke keewjJe DeveerefleJeeve, Deveeeer, Deleeeejer, F&<ee&ueg, s<eer Les~ heeb[Je Oeerj, Jeerj, iebYeerj Deewj mele kee
DeeejCe kejves Jeeues SJeb veee veerefle mes eueves Jeeues meefn<Ceg Les, FmeerefueS heeC[JeeW ves efJepee eehle keer~ Deepe Yeer
Gvekeer eMeieeLee meJe&$e ieeF& peeleer nw~
4. j#eeyevOeve heJe&j#eeyevOeve heJe& kee Fefleneme Fmeer nefmleveehegj veiejer mes peg[e ngDee nw~ Ske mecee
nefmleveehegj ceW Dekecheveeeee& Deeefo meele meew cegefveeeW hej yeefue ceb$eer ves eejeW Deesj mes e%e kes yeneves Deefive epJeefuele
 (41)

kej oer~ Gme Ieesj Ghemeie& kees cegefve efJe<Cegkegceej ves efJeefeee $e+ef kes yeue mes otj kej Oece& Jeelmeue kee heefjee
efoee Lee~ Gme mecee eeJekeeW ves Deieues efove Yeefe mes cegefveeeW kees efmeJeF& keer Keerj kee Deenej efoee Deewj Deeheme ceW
Skeotmejs kees j#eemet$e yeebOeW Deewj en efveMee efkeee efke efJe<Cegkegceej cegefvejepe keer lejn Jeelmeue YeeJevee jKekej
Oece& SJeb Oecee&eleveeW keer j#ee kejWies~ Gmeer kes eleerke ceW eeJeCe Megkeuee hete|Cecee kees eefleJe<e& j#eeyevOeve heJe& meejs
Yeejle Je<e& ceW ceveeee peelee nw~
5. oMe&ve eefle%ee ceW eefme ceveesJeleeriepeceesleer e{ekej YeieJeeve kes oMe&ve kej Yeespeve kejves kee Deue
efveece efveYeeves Jeeueer Fefleneme eefme veejer ceveesJeleer Yeer Fmeer nefmleveehegj keer Leer~ en efveece Gmeves efJeJeen kes hetJe&
efueee Lee~ efJeJeen kes heMeeled peye memegjeue ieF&, lees JeneB mebkeeseJeMe ken veneR heeF&~ leerve efove leke GheJeeme nes
ieee~ peye Gmekes heernj ceW metevee hengBeer, lees YeeF& Deeee, Gmes Skeeble ceW ceveesJeleer ves meye yeele yelee oer~ YeeF& ves
MJemegj mes kene~ MJemegj ves kenenceejs eneB iepeceesleer kee kees"ej Yeje nw~ leye ceveesJeleer ves iepeceesleer e{ekej
YeieJeeve kes oMe&ve kejkes Yeespeve efkeee~ Fmekeer jesceebeke keLee nw~ Deeies keLee ceW peye ceveesJeleer kees Iej mes efvekeeue
efoee ieee leye Yeer ceveesJeleer ves iepeceesleer e{eS efyevee Yeespeve veneR efkeee, leye Gmes jeef$e ceW mJehve ngDee efke legcnejs
efveke ceefvoj nw efMeuee nekej oMe&ve kejes Deewj JeneR hej iepeceesleer Yeer jKes nQ, leye eele: ceveesJeleer ves YeieJeeve kees
iepeceesleer e{ekej oMe&ve keer eefle%ee kees hetCe& kej ner Yeespeve efkeee~ Jen mLeeve Deepe DeeesOee kes efveke jlvehegjer
kes veece mes eefme nw~
6. megueesevee peekegceejnefmleveehegj kes cenejepe meesce kes heg$e peekegceej Yejle eeJeleea kes eOeeve
mesveeheefle ngS~ Fvekeer Oece&hejeeCe MeerueefMejesceefCe Oece&helveer megueesevee keer Yeefe kes keejCe iebiee veoer kes ceOe Deeee
ngDee Ghemeie& otj ngDee~
7. jesefnCeer ele keer keLeeYeieJeeve Jeemeghetpe kes mecee Fmeer nefmleveehegj ceW jepee DeMeeske keer jeveer
jesefnCeer ves hetJe&YeJe ceW jesefnCeer ele efkeee Lee, efpemekes cenelce mes Gmes Meeske Deewj ogKe keee neslee nw ? veneR helee Lee~
Fmekeer ye[er jesceebeke keLee nw~ jepee DeMeeske ves Ske efove MJesle kesMe osKe efJeje nes YeieJeeve Jeemeghetpe kes
meceJemejCe ceW oer#ee ueskej ieCeOej heo eehle kejkes cees#e heo kees eehle efkeee~ jeveer jesefnCeer ves Deee|ekee oer#ee ueskej
m$eer heee&e kee sokej meesuenJeW mJeie& kees eehle efkeee~
8. pecyeterhe mes heneeve yeve ieF& Fme leerLe& keerpeye mes Fme leerLe& hej hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer
%eeveceleer ceeleepeer kes ejCe he[s leye mes en leerLe& efJekeeme kees eehle neslee euee ieee~ Deveske IeveeDeeW keer e=bKeuee ceW
pecyeterhe keer jevee Ske cepeyetle ke[er kes he ceW peg[ ieF& nw~ Deepe ve kesJeue Yeejle kes keesveskeesves ceW Deefheleg
efJeMJeYej ceW pecyeterhe jevee kes oMe&ve keer eee& jnleer nw~ pecyeterhe kes meeLe lesjnerhe, leerveueeske keer jevee Yeer
eLece yeej Meeeere eceeCeeW mes efveefce&le keer ieF& Deefleere jeveeSb nQ~ en meye hetpe ceeleepeer kes %eeve Je esjCee kee
eefleheue nw~
Fme ekeej Deveske Fefleneme kees efueS ngS en nefmleveehegj leerLe& egieeWegieeW leke Fme he=LJeer leue hej Oece& keer
Je<ee& kejlee jns, ener cebieue YeeJevee nw~
 (42)

Ske Deefleere pewve kesv

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kee heefjee
-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer (DeOe#e)
jepeOeeveer efouueer mes 110 efkeceer. otj GejeosMe kes efpeuee cesj" eqmLele heewjeefCeke leerLe& neqmleveehegj ceW meved
1974 mes pecyeterhe veece mes Ske je^ere-Debleje&^ere kesv DeJeefmLele nw~ 200 Heg kes Jeeme ceW efvee|cele pewve Yetieesue
keer Deefleere jevee pecyeterhe kes Devoj nukes iegueeyeer mebiecejcej mes efvee|cele 101 Heg TBes megces heJe&le keer
MeesYee Deepe eleske Jeefe kes ceve kees Deekee|<ele kejleer nw~
eeeerve pewve meeefnle SJeb Yetieesue kes heefjeeeke, Jew%eeefvekeeW kes efueS MeesOe kesv, DeeOeeeqlceke GVeeve kes efueS
heefJe$e mLeeve, ceeveefmeke Meebefle SJeb efpevesv YeieJeeve keer hetpeve-Yeefe kes mechetCe& meeOeveeW leLee mecemle DeeOegefveke
megefJeOeeDeeW keer GheueyOelee meefnle Fme Deveghece leerLe& keer peveke mebmLee kee veece nw-efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe
mebmLeeve (jefpe.)~ pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe Deee|ekeeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer
keer heeJeve esjCee mes 1972 ceW Fme mebmLeeve keer mLeehevee ngF&~ efoiecyej pewve Fbmeret Dee@He kee@mceesieeefHeke efjmee&
(Digambar Jain Institute of Cosmographic Research) kes veece mes eefme Fme mebmLeeve
kee DeeOeejYetle ue#e Lee-pecyeterhe kee efvecee&Ce Deewj en pecyeterhe ner Deblele: mebmLeeve kee cegKe keeee&uee yeve
ieee~
pebyeterhe keer 35 Ske[ heefJe$e Yetefce hej mebmLeeve kes eje mebeeefuele efJeefYeVe eespeveeDeeW/jeveeDeeW kee mebef#ehle
efJeJejCe efvecveebefkele nw-
1. pebyeterhe jevee-efpevesv YeieJeeve keer 207 eefleceeDeeW mes heeJeve Yeejleere efMeuhe Deewj pewve Yetieesue kee
Deefleere GoenjCe, DeeOegefveke Deeke<e&CeeW-efyepeueer kes HeewJJeejs, veewkee-efJenej Fleeefo meefnle~
2. keceue cebefoj-YeieJeeve ceneJeerj keer DeefleMeekeejer Ke[dieemeve eeflecee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
3. Oeeve cebefoj-24 leerLekej YeieJevleeW keer eefleceeDeeW meefnle eR jevee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ, pees
efke Oeeve (Meditation) kejves nsleg Geceesece ceeOece nQ~
4. ef$ecetel| e cebeof j-YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle SJeb yeengyeueer keer Ke[dieemeve eefleceeDeeW mes Fme cebeof j kee veece meeLe&ke nw~
keceue hej efJejepeceeve YeieJeeve vesecf eveeLe SJeb heee&veeLe mes Fme cebeof j keer MeesYee efiegeCf ele nes ieeer nw~
5. Jeemeghetpe cebeof j-Fme cebeof j ceW 12JeW leerLekej-Jeemeghetpe mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve nQ~
6. MeebefleveeLe cebefoj-efpeve YeieJevleeW kes ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve keueeCekeeW mes neqmleveehegj keer Yetefce
hejce-heeJeve ngF& nw, Gve Meebefle-kegbLeg Deewj DejnveeLe YeieJebleeW keer Ke[dieemeve eefleceeSB Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
7. cebefoj-Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg hejcesefeeW keer eefleceeDeeW meefnle (Deesce)
jevee Fme cebefoj ceW efJejeefpele nw~
8. efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj-Fme cebefoj ceW efJeosn #es$e kes efJeeceeve 20 leerLekejeW keer eefleceeSB yeerme
 (43)

keceueeW hej efJejepeceeve nQ~

9. meneket cebefoj-efpevesv YeieJeeve keer 1008 eefleceeDeeW meefnle~
10. YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj-Oeeleg efvee|cele YeieJeeve $e+<eYeosJe keer cetueveeeke eeflecee SJeb Deve efpeve
eefleceeDeeW meefnle~
11. YeieJeeve $e+<eYeosJe keerel| emlebYe-YeieJeeve $e+<eYeosJe Devleje&<^er e efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& ceW efvee|cele,
YeieJeeve kes peerJeve eefj$e kees eoe|Mele kejves Jeeuee, 8 eefleceeDeeW mes meceeqvJele 31 Heg TBee keerel| emlebYe~
12. lesjnerhe efpeveeuee-Fme cebeof j kes Deboj ceOeueeske kes lesjnerheeW keer Deke=ef$ece jevee kee Deefle megvojlee kes meeLe
efoioMe&ve kejeee ieee nw, efpemeceW hebeces heJe&leeW kes meeLe-meeLe kegue 2127 eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
13. Deeheo efoiecyej pewve cebefoj-Fme cebefoj kes Deboj eLece pewve leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
efveJee&CeYetefce Deeheo-kewueeMeheJe&le keer Deeke<e&ke eefleke=efle efJejepeceeve nw~ kewueeMeheJe&le kee ner otmeje veece Deeheo
nw~ 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee cewoeve, efouueer ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje Fme
eefleke=efle kes mece#e efveJee&Ceuee[t e{ekej Fmekee GodIeeve efkeee ieee~
14. veJeen Meeefvle efpevecebefoj-hetpe ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Gej Yeejle ceW eLece yeej efveefce&le Fme
veJeenMeebefle efpevecebefoj ceW veJeen Deefj efveJeejke veJe leerLekejeW keer Oeeleg efveefce&le megvoj eefleceeSB efJejepeceeve nQ,
efpevekes oMe&ve-hetpeve kejkes YeeieCe Deheves eneW keer Meebefle kejles ngS osKes peeles nQ~
15. leerLekej$ee keer efJeMeeue eefleceeSB-nefmleveehegj ceW pevces leerLekej eer MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe
YeieJeeve keer 31-31 heg keer Ke[dieemeve eefleceeSB hetpe ceeleepeer keer esjCee mes pecyeterhe mLeue hej efJejepeceeve ngF&
nQ, efpevekee efJeMeeue cebefoj Yeer emleeefJele nw~
16. leerveueeske keer YeJe jevee-ef$eueeskemeej, efleueeseheCCeefe Deeefo kejCeevegeesie ebLeeW kes Devegmeej leerve
ueeske keer megvoj jevee kee efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee kee ner megheue nw~ FmeceW DeleeOegefveke megefJeOee kes
efueS efuehe ueieeF& ieF& nw, efpememes meYeer YeeieCe efmeefMeuee leke kes oMe&ve eehle kej mekeles nQ~
17. pecyeterhe hegmlekeeuee-eeeerve nmleefueefKele SJeb ekeeefMele ueieYeie 15000 iebLeeW SJeb hegmlekeeW kes
mebien meefnle~
18. pecyeterhe Deew<eOeeuee
19. %eeveceleer nerjke peebleer Skemeesme-efJeMes<e ke=ef$ece jsue, efpemeceW eewyeermeeW leerLekejeW keer 16 pevceYetefceeeW
kee efJeefJeOe PeeBefkeeeW SJeb efe$eeJeueer kes ceeOece mes ceveceesnke emlegleerkejCe efkeee ieee nw~
20. Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee-1972 ceW mebmLeeefhele Fme iebLeceeuee eje Deye leke ueeKeeW keer mebKee ceW
300 mes DeefOeke ebLeeW SJeb hegmlekeeW kes mebmkejCeeW kee ekeeMeve nes egkee nw~
21. mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee-en heef$ekee meved 1974 mes ueieeleej ekeeefMele nes jner nw, efpemeceW pewve
MeeeeW kes meejhe uesKeeW SJeb Deve cenlJehetCe& keee&eceeW kee mebkeueve Ske mLeeve hej eehle neslee nw~
22. jepee eseebme YeespeveMeeuee-Deeves Jeeues oMe&veee|LeeeW kees eefleefove Meg (pewveeee& kes Deveghe)
 (44)

Yeespeve GheueyOe kejeves Jeeuee en efoiecyej pewve meceepe kee eLece Yeespeveeuee nw, peneB Ske meeLe 500 ueesie yew"kej
Yeespeve kej mekeles nQ~
23. Oece&MeeueeSB-200 mes DeefOeke heuew, yebieues Fleeefo, efpeveceW "njves mebyebOeer meYeer DeeOegefveke megefJeOeeSB
GheueyOe nQ~
24. ceveesjbpeve kes meeOeve-lejn-lejn kes Petues, yeeeW keer jsue, nBmeer kes ieesueiehhes, veewkee efJenej,
HeewJJeejs, njs-Yejs uee@ve, hetjs kewcheme ceW Ietceves kes efueS SsjeJele neLeer (ceesj mes mebeeefuele), efyepeueer keer Deeke<e&ke
JeJemLee, megvoj eeke=efleke Me Fleeefo yejyeme ner oMe&veee|LeeeW kees Fme YeJe jevee keer leguevee mJeie& mes kejves kes
efueS esefjle kejles nQ~
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje Deeeesefpele meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece
Deketyej 1981-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pecyeterhe %eevepeesefle mesefceveej~
31 Deketyej 1982-efHekekeer Dee@ef[esefjece-efouueer ceW pecyeterhe mesefceveej efpemekee GodIeeve eer
jepeerJe ieebOeer, lelkeeueerve mebmeo meome eje efkeee ieee~
Deewue 1985-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve efJe<ee hej
Debleje&^ere mesefceveej, efpemekee GodIeeve G.e. kes lelkeeueerve ceb$eer eesHesmej JeemegosJe eEmen eje efkeee ieee~
petve 1982 mes Deewue 1985-ueeueefkeuee cewoeve, efouueer mes lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer FbefojeieebOeer
eje 4 petve, 1982 kees hetjs osMe ceW YeceCe kejves nsleg pecyeterhe %eevepeesefle jLe kee GodIeeve efkeee ieee~
pevemeeOeejCe ceW DeeEnmee, eeefj$e-efvecee&Ce leLee efJee yevOeglJe kes mebosMe kee eeej-emeej kejles ngS 1045 efove leke
osMe Yej ceW YeceCe kejves kes heeeled en %eeve peesefle lelkeeueerve j#eeceb$eer eer heer.Jeer. vejefmecne jeJe (YetlehetJe&
eOeeveceb$eer) eje pecyeterhe kes cegKe ej kes mece#e meowJe kes efueS mLeeefhele kej oer ieF&~
1992-Debleje&peere eefj$e efvecee&Ce mebieeser kee pebyeterhe mLeue hej eer vesceerebo pewve, efJeOeeeke
(ceOeeosMe) keer DeOe#elee ceW Deeeespeve efkeee ieee~
pewve ieefCele SJeb eeefj$e efvecee&Ce Deeefo efJe<eeeW hej ngF& mebieesefeeB cesj" efJeeefJeeeuee SJeb efoiecyej
pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele keer ieF~
1993-DeeesOee ceW DeJeOe efJeMJeefJeeeuee-Hewpeeyeeo kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Yeejleere mebmke=efle kes
Deee eCeslee YeieJeeve $e+<eYeosJe efJe<ee hej mebiees<"er~
Deketyej 1995-cesj" efJeMJeefJeeeuee kes mebege lelJeeJeOeeve ceW hebeefoJemeere ieefCeveer Deee|ekee eer
%eeveceleer meeefnle mebieeser-95~
ceee&-Deewue 1998-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 9 Deewue 1998 kees leeuekeesje
msef[ece, efouueer mes osMe Yej ceW YeceCe kejves nsleg YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej jLe kee GodIeeve~
3 Je<e& leke osMeYej ceW leerLekej YeieJevleeW kes meJeexoeer efmeebleeW SJeb pewveOece& keer eeeervelee kee eeej-emeej kejves kes
 (45)

heMeeled en meceJemejCe Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes lelkeeueerve cegKe veeeeOeerMe eje leerLekej $e+<eYeosJe
lehemLeueer eeeie leerLe& (Fueeneyeeo) ceW mLeeefhele kej efoee ieee~
Deketyej 1998-pecyeterhe mLeue hej je^ere kegueheefle meccesueve, efpemekee GodIeeve efkeee ieee-
mJeieeae eer jepesMe heeeue (lelkeeueerve mebmeo meome eje)~
HejJejer 2000-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee
cewoeve, efouueer ceW Ske Je<e& leke eueves Jeeues YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& kee
GodIeeve efkeee ieee~
Fme egie ceW pewveOece& kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe hej 1008 mebieesefeeW keer e=bKeuee, YeieJeeve
$e+<eYeosJe keere|lemlebYeeW kee efvecee&Ce leLee Deve Deveske meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece je^ere SJeb Debleje&^ere mlej
hej Fme Je<e& kes Debleie&le Deeeesefpele efkees iees~
esjCes, kevee[e, vetpemeea Deeefo efJeosMe keer YetefceeeW hej Yeer FvneR esjCeeDeeW kes ceeOece mes 4 HejJejer 2000
kees efveJee&Ce ceneceneslmeJe ceveeee ieee~
petve 2000-pecyeterhe mLeue hej 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej je^ere mesefceveej
Deeeesefpele efkeee ieee~
HejJejer 2001-YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eeYetecf e-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe&
kee veJeefvecee&Ce~ Fme leerLe& hej YeieJeeve kes oer#ee keueeCeke kes eleerkemJehe Oeeleg kes JeJe=#e kes veeres Oeeve ceW ueerve ceneeesieer
$e+<eYeosJe keer meJee heebe Heg Gegib e efheer-keceC[ueg meefnle Ke[dieemeve eeflecee, kesJeue%eeve keueeCeke kes eleerkemJehe
YeieJeeve keer elegcegK& eer eeflecee meefnle efoJe meceJemejCe jevee leLee efveJee&Ce keueeCeke kes eleerke mJehe 51 Heg Gegib e
kewueeMeheJe&le keer YeJe jevee hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 14 Heg Gegib e Deleble ceveesnejer ueeueJeCeea heeemeve eeflecee leLee leerve
eewyeermeer kes eleerke mJehe 72 efpeve eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ $e+<eYeosJe keerel| emlebYe Yeer mLeeefhele nw~ 4 mes 8 HejJejer 2001
leke YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke eeflee SJeb 1008 cenekegb YeeW mes kewueeMeheJe&le hej eefleefle YeieJeeve $e+<eYeosJe kee
cenekegb YecemlekeeefYe<eske keee&ece~
meved 2003-2004-YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW vebeeJele& cenue leerLe&
kee efvecee&Ce~ YeieJeeve ceneJeerj cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJeienMeebefle efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj
Deewj vebeeJele& cenue (YeieJeeve ceneJeerj kee pevce cenue) SJeb GmeceW mLeeefhele YeieJeeve MeebefleveeLe efpeveeuee Fme leerLe&
kes cegKe Deeke<e&Ce nQ~ ceneJeerj keer pevceYetefce kes eeej-emeej nsleg YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe mechetCe&
YeejleJe<e& ceW eJele&ve kej egkee nw~
meved 2005-2007-YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe-6 peveJejer
2005 kees pevceYetefce JeejeCemeer mes Fmekee YeJe GodIeeve neskej hetjs Ske Je<e& leke (27 efomecyej 2005 leke)
Fmes efJeefYeVe DeeeespeveeW kes meeLe ceveeee ieee~
hegve: meved 2006 ceW hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve heee&veeLe efveJee&CeYetefce meccesoefMeKej Je<e& Ieesef<ele efkeee
leLee efomecyej 2007 ceW kesJeue%eeve Yetefce Deefn$e leerLe& hej YeieJeeve heee&veeLe meneeefyo ceneslmeJe kee je^ere
 (46)

keee&ece Deeeesefpele kejkes 4 peveJejer 2008 kees YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee
meceeheve efkeee~
efJeMes<ehe mes Fme mebmLeeve eje 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efJeeMeebefle
Deefnbmee meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemekee GodIeeve hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer
memebIe kes meeefveOe ceW Yeejle ieCeleb$e keer je^heefle ceneceefnce eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes
kejkeceueeW eje mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej je^heefle peer Deheves heefle [e@. osJeerefmebn MesKeeJele kes meeLe
meccesueve ceW heOeejeR~ keee&ece ceW GejeosMe kes jepeheeue eer er.Jeer. jepesej leLee mJeemLe ceb$eer eer
Deveble kegceej efceee Yeer heOeejs~ Fmeer DeJemej hej hetpe ceeleepeer eje Je<e& 2009 kees Meebefle Je<e& kes he
ceW ceveeves keer Iees<eCee keer ieF&~ en Meebefle Je<e&-2009 Jele&ceeve ceW mecemle pewve meceepe eje Yeejle kes
efJeefYeVe eevleeW ceW Deveske keee&eceeW kes ceeOece mes ceveeee ieee~
meved 2010 ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes ieef"le DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLekej pevceYetefce
efJekeeme keceser eje YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer (efveke ieesjKehegj-G.e.) kee efJekeemekeee&
mecheVe efkeee ieee nw~ leerLe& hej YeieJeeve heg<heobleveeLe keer meJee 9 heg heeemeve eeflecee megvoj efpevecebefoj ceW
efJejepeceeve neskej hebekeueeCeke eeflee mes eefleefle nes egkeer nQ leLee YeieJeeve heg<heobleveeLe keerefle&mlebYe leerLe& keer
keerefle& kees efoied efoievleJeeheer Keeefle eehle kejeves ceW efveefceeYetle nw~
meved 2012 ceW DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer (jepe.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes
MeebefleJeerj veiej kes efveke efmLele ceneJeerj Oeece heefjmej ceW hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj kee YeJe efvecee&Ce
keee& mecheVe ngDee nw~ eneB hej heeBeeW yeeueeefle YeieJeeve keer eefleceeSB efJejepeceeve kejkes he=Leked JesefoeeW ceW heeeJeleer,
#es$eheeue keer eefleceeSB Yeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ mebmLeeve eje Ge efpevecebefoj kee hebekeueeCeke efoveeBke 29
peveJejer mes 2 hejJejer 2012 leke meevebo mecheVe efkeee ieee nw leLee efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes
Devleie&le Fme pewve cebefoj kee mebeeueve megee he mes efkeee pee jne nw~
Fme mebmLeeve kes eje mecee-mecee hej efJeefJeOe hebekeueeCeke eefle<"eSb SJeb Oeee|ceke keee&ece mecheVe nesles
jnles nQ~ mebmLeeve kes DeodYegle keee&keueehe keer esCeer ceW nw-Ceceeskeej ceneceb$e yeQke, peneB eefleJe<e& eeueg YeeeW
eje ueeKeeW keer mebKee ceW Ceceeskeej ceb$e efueKekej pecee kejeS peeles nQ~ es kejes[eW ceneceb$e efJeMJeMeebefle keer efkejCeW
emeeefjle kejves ceW DeefleMee OejesnjmJehe nQ~
mebmLeeve eje efoes peeves Jeeues hegjmkeej
ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej-meved 1995 mes eleske heeBe Je<e& ceW en hegjmkeej pewve Oece& hej Gemlejere
MeesOe leLee mebmLeeve keer Mew#eefCeke ieefleefJeefOeeeW ceW meneesie nsleg efkemeer Yeer pewve efJeeve ee meceefhe&le keee&kelee& kees
1,00,000/-(Ske ueeKe) hees keer veieo jeefMe, eMeeqmle-he$e Fleeefo kes meeLe eoeve efkeee peelee Lee~ Deewue
2006 ceW ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kes DeJemej hej mebmLeeve
eje eefleJe<e& Fme hegjmkeej kees osves kee efveCe&e efueee ieee Dele: Deye en hegjmkeej eefleJe<e& efkemeer Jeefj efJeeve
 (47)

DeLeJee efJeefMe meceepemesJeer kees eoeve efkeee peelee nw~

Deee|ekee jlveceleer hegjmkeej-meved 1999 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe hegjmkeej-meved 2000 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee
peeves Jeeuee hegjmkeej~
vebeeJele& cenue hegjmkeej-meved 2004 mes eejbYe 25000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve
efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
eer essueeue pewve hegjmkeej-meved 2003 ceW mLeeefhele 25,000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
ekeeMeebo pewve mce=efle hegjmkeej-meved 2012 mes eejbYe 25000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe yeeue eefleYee hegjmkeej-meved 2010 mes eejbYe 11000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
Ghejese hegjmkeejeW kes Deefleefje YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&<^ere efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& kes DeJemej hej
Ieesef<ele YeieJeeve $e+<eYeosJe vesMeveue DeJee[&, yeeeer hegjmkeej, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj
hegjmkeej, ieefCeveer %eeveceleer oer#ee mJeCe& peebleer hegjmkeej, nerjke peebleer hegjmkeej leLee heeyeeF&
hegjmkeej Deeefo Yeer mebmLeeve eje eoeve efkees pee egkes nQ~
hegve: ieefCeveer %eeveceleer Dece=le ceneslmeJe-18 Deketyej 2013 kes DeJemej hej 80000/-hees keer jeefMe
Jeeuee Dece=le ceneslmeJe hegjmkeej Yeer eoeve efkeee ieee~
Fme ekeej en mebmLeeve Deheveer efJeefYeVe mecee|hele keee& eespeveeDeeW eje meceepe keer mesJee ceW eefle#eCe mebueive nw~
ceeveefmeke Meebefle, DeeOeeeqlceke efJekeeme, eeke=efleke meewvoe& SJeb Deve Deveske ueeYe Ske meeLe eehle kejves nsleg en
mebmLeeve pebyeterhe oMe&ve kes efueS Deehekees meeoj Deecebef$ele kejlee nw~
B:C: B:C
 (48)

Jeerj %eeveesoe ievLecee}e kes meneesieer

efoiecyej pewve ef$e}eske MeesOe mebmLeeve kes Devleie&le Jeerj %eeveesoe ievLecee}e keer mLeehevee meved 1972 ceW ngF~&
leye mes Deye leke }eKeeW keer mebKee ceW ievLeeW kee hekeeMeve nes egkee nw Deewj efvejvlej nes jne nw~ ieLb ecee}e mes hee"keeW
kees ievLe kece keercele ceW heehle nes mekeW, Fme o=e<q mes ievLecee}e ceW Ske mebj#eke eespevee Deiemle meved 1990 mes heejbYe
keer ieF& nw~ Fme eespevee kes Devleie&le efvecve cenevegYeeJe Deye leke mebj#eke yevekej Dehevee meneesie heoeve kej egkes nQ~
efMejesceefCe mebj#eke
1. eerceleer efvece&}e pewve Oe.he. mJe. eer hesceevo pewve, lelheg$e heoerhe kegceej pewve, Keejer yeeJe}er, efouueer-6~
2. eerceleer megceve pewve Oe.he. eer efoeqiJepee eEmen pewve, Fboewj~
3. eer ceneJeerj hemeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkemesvMeve, veF& efouueer~
4. eer censv heeue njsv kegceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
5. eerceleer ceesnveer pewve Oe.he. eer megveer} pewve, heerle efJenej, efouueer~
6. eer osJesvo kegceej pewve (Oeens[e Jee}s) ieg[ieeBJe (nefj.)~
7. eerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeebo pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
8. [e@. osJesv kegceej pewve, Yeesheeue (ce.e.)~
9. eerceleer mebieerlee pewve Oe.he. eer mebpeerJe kegceej pewve, Mesjkees (efyepeveewj) G.e.~
10. eer Deefveue kegceej pewve, oefjeeiebpe, efouueer~
11. eer yeer.[er. ceoveeFke, cegcyeF&~
12. eer Oevekegceej pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer~
13. eer efpelesv kegceej pewve SJeb eerceleer megveerlee pewve keesef[ee, heueesefj[e, et.Sme.S.~
14. eerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. eer DeesceekeeMe pewve, mJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
15. eer Deefcele pewve SJeb mebYeJe pewve megheg$e eerceleer Deveerlee pewve Oe.he. eer cetueebo pewve heeveer, efomehegj (keecehe) Deemeece~
16. eerceleer Deefpele kegceejer pewve Oe.he. eer censv kegceej pewve, Deesyesoguueeiebpe (jeemesve) ce.e.~
17. eer veeefYekegceej pewve, pewve yegke ef[hees, meer-4, heer.Jeer.Deej. hueepee kes heer,s kevee@ huesme, veF& efouueer~
hejce mebj#eke
1. eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene[s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
2. [e@. hekeeMeevo pewve, 792 efJeJeskeevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.he.)~
3. eer megcele hekeeMe pewve, ieppet keje, Meenoje, efouueer~
4. eer megveer} kegceej pewve, eje-megveer} wkemeeF&ume, mejOevee (cesj") G.he.~
5. eer hekeeMe ebo Decees}ke ebo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
6. eer heegcve kegceej peJesjer, jeskeef[ee}sve, yeesjerJe}er (Jesm) cegbyeF&~
7. eerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. eer keevleer hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
8. eerceleer G<ee pewve Oe.he. eer efJece} hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
9. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
10. eerceleer meefjlee pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve, efkeoJeF& veiej, keevehegj~
 (49)

11. mJe. eerceleer kew}eMeJeleer Oe.he. eer kew}eMe ev pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
12. eer Yeevesv kegceej pewve, eje-eer efJeee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peehegj~
13. eer heoerhe kegceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.he.)~
14. eer megjsMeebo heJeve kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.e.)~
15. eer veLeceue heejmeceue pewve, keuekeee-7~
16. eerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. eer keceueebo pewve, meveeJeo (ce.e.)~
17. eer heebo pewve keeefjee, efouueer~
18. eer DeeMeg pewve, keeuekee peer, veF& efouueer
19. eer eegcve kegceej pewve eser mee., Decej ebo pewve meje&he, ueKeveT (G.e.)
20. eerceleer MeefMe pewve Oe.he. eer efovesMeebo pewve, efMeJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
21. eer osJesv kegceej pewve heg$e mJe. eer kegvLeueeue pewve (oefjeeyeeo efveJeemeer) jcesMe heeke&, ue#ceerveiej, efouueer~
mebj#eke
1. mJe. eer DevevleJeere& pewve SJeb mJe. eerceleer DeeoMe& pewve kes megheg$e eer ceveespe kegceej pewve, cesj"~
2. eerceleer jepetyeeF& ceelesMJejer eer efMeKej evo YeeF& osJesvo kegceej }Keceer evo pewve, meveeJeo (ce.he.)~
3. eer efeceve}e} egvveer}e} oesMeer, keerkee m^er, cegcyeF&~
4. eerceleer DeCeeyesve cevvetYeeF& keesef[ee, meer.heer. Qke jes[, cegcyeF&~
5. eerceleer leejeyesve evot}e} oesMeer, Hesve efyepe, cegcyeF&~
6. eer jefle}e} egvveer}e} oesMeer, cegcyeF&~
7. mJe. eerceleer ceLegjeyeeF& KegMee} evo pewve, eje-eer jleve evo KegMee} evo ieeBOeer kes megheg$e eer Oeve kegceej, DeMeeske
kegceej, efMejerMe kegceej, Oece&jepe ieeBOeer He}ve (cene.)~
8. eer Meebefle}e} KegMee} evo ieeBOeer, He}ve (meeleeje) cene.~
9. eer Devevle }e} Het}evo He[s, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
10. eer nerje}e} ceeefCeke}e} ieeBOeer, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
11. eer peekegceej KegMee}ebo ieeBOeer, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
12. eerceleer yeoeceer osJeer ceelesMJejer eer heoce kegceej pewve iebieJee}, keevehegj (G.he.)~
13. eerceleer kece}eosJeer Oe.he. mJe. eer censvo kegceej pewve, IeCs Jee}s n}JeeF&, oefjeeiebpe, veF& efouueer~
14. eerceleer G<eeosJeer Oe.he. eer eJeCe kegceej pewve, eeJe[er yeepeej, efouueer~
15. eer cegkesMe kegceej pewve, keje MenbMeener, eeBoveer eewke, efouueer~
16. eer ngkeceerebo ceebieer}e} Meen, Oeeveceb[er, Goehegj (jepe.)
17. eer efkejCe evo pewve, keje Oetef}eeve, eeBoveer eewke, efouueer~
18. eerceleer efJece}eosJeer Oe.he. eer ceneJeerj hemeeo pewve Fbpeer. efJeJeske efJenej, efouueer
19. eerceleer G<eeosJeer Oe.he. eer DeMeeske kegceej pewve (Keske[e efveJeemeer), yenjeFe (G.he.)~
20. eerceleer }er}eJeleer Oe.he. eer njerMe evo pewve, Mekejhegj, efouueer~
21. eer og}erevo pewve, yeengye}er SvkeuesJe, efouueer~
22. eer jefle}e} kesJe}evo ieeBOeer keer hegCe mce=efle ceW, heeheg}j heefjJeej, metjle (iegpe.)~
23. eerceleer YebJejerosJeer Oe.he. eer meoemegKe pewve heeb[dee keer mece=efle ceW Fvoj evo megcesjce} pewve heeb[dee efMe}ebie (cesIee}e)~
 (50)

24. eerceleer meesnveerosJeer Oe.he. eer levemegKejee mes"er, Hewvmeer yeepeej, ieewneer (Deemeece)~
25. eerceleer OeehetyeeF& Oe.he. eer kemletj evo pewve, jeceiebpe ceC[er (jepe.)~
26. eer efced"ve}e} evYeeve pewve, keefJeveiej ieeefpeeeyeeo (G.he.)~
27. eerceleer Mekegvle}eosJeer Oe.he. eer megjsMeebo pewve (yele&ve Jee}s), Keg[yeg[e ceesnuuekee, osnjeotve (G.he.)~
28. eer osJesvo kegceej iegCeJevle kegceej eWiee, ye[veiej (ce.he.)~
29. eer efoiecyej pewve meceepe, lenmeer} Helesnhegj (yeejeyebkeer) G.he.~
30. eer cevvee}e} jece}e} pewve [tbiejJee}e, Yeevehegje (cevomeewj) ce.he.~
31. eer Fvoj evo kew}eMe ebo eewOejer, meveeJeo (ce.he.)~
32. eer hekeeMe evo Decees}ke evo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
33. mJe. eer efJece} evo pewve, jKeyeevo omejLe mee, meveeJeo (ce.he.)~
34. eer Deepeeo kegceej pewve Meen (meveeJeo Jee}s), Fvoewj (ce.he.)~
35. eerceleer meg<ecee osJeer Oe.he. eer jekesMe kegceej pewve, ceJeevee (cesj") G.he.~
36. eerceleer kegmegce pewve Oe.he. eer jcesMeevo pewve, efkeMevehegjer, yeeiehele jes[, cesj"~
37. eerceleer efkejCe pewve Oe.he. eer heoce hemeeo pewve S[Jeeskes, cesj" (G.he.)~
38. eerceleer efJece}eosJeer Oe.he. eer efpevesvohemeeo pewve "sskesoej, es[jce} jes[, veF& efouueer~
39. eerceleer #eceeosJeer pewve, ceOegyeve, efouueer~
40. eerceleer kece}eosJeer Oe.he. eer jepesvo kegceej pewve es[jkee, "eCes (cene.)~
41. eer Deefpele hemeeo pewve yeyyespeer, eer jepekegceej eJeCe kegceej pewve, }KeveT~
42. eer heYee evo ieesOee, 45 Yeiele Jeeefkee, efmeefJe} }eFve, peehegj-6 (jepe.)~
43. eer ieesheerevo efJeefheve kegceej pewve, mejOevee wv neGme, iebpeceb[er, mejOevee~
44. eerceleer jlevemegvojer osJeer Oe.he. eer Jeerjevo pewve (efekeve Jee}s), et[ erJee}er ie}er, eewke yeepeej, }KeveT~
45. [e@. megYee<eevo pewve, jeleevee[e keueerefveke, jeleevee[e yeepeej, peesOehegj (jepe.)~
46. eer heceeso kegceej pewve (cegpeHeHejveiej Jee}s) 35 Se.Jeer.jes[, vet ceekex, Lejhekevee, jebeer (efyenej)~
47. eer efJepesvo kegceej pewve, kes.-1/20 cee@[} eGve, efouueer~
48. eer kew}eMe ebo pewve, 45 Yeiele Jeeefkee, efmeefJe} }eFve, peehegj (jepe.)~
49. eer megYee<eebo pewve, eer efo. pewve heeMJe&veeLe ewlee}e, 405 [e@. cegKepeea veiej, efouueer~
50. eer megYee<e evo pewve meje&He, efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.he.~
51. eer evomesve pewve, eje-megcesjevo, evomesve pewve, meypeer ceC[er, venewj (efyepeveewj)~
52. eer megOeerj kegceej pewve pes.F&., vevo efkeMeesj pewve, Meejoe venj KeC[, MeenpeneBhegj~
53. eer megkegcee}ebo pewve, ceesleer ^seE[ie kecheveer, er.Deej. Hegkeve jes[, Hewvmeer yeepeej, ieewneer~
54. eer Deefve} hegueefkele mes"er, yeer 1/122, hespe-2, DeMeeske efJenej, efouueer-110052~
55. eer evoceesnve yebme}, 11, hetmee jes[, kejes}yeeie, veF& efouueer-5~
56. eer efiejOej hemeeo Deeceeso hemeeo pewve, pewve Jem$ee}e, kee}er ceekex, efmeJeeve (efyenej)~
57. eer meleerMe evo pewve, 31 efmeefJe} }eFve, ce.veb.-10, meskej-2, eFhe-5 Peebmeer~
58. eer mJehe evo keeme}erJee}, veee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
59. eer ng}eme evo mes"er, DeeesOee Megiej efceume, jepee kee menmehegj, efye}ejer (G.he.)~
60. eerceleer efkejCe osJeer pewve Oe.he. eer vejsvo kegceej pewve, efmeefJe} }eFve,meerleehegj (G.he.)b~
61. eerceleer meblees<e pewve Oe.he. eer heJeerCe kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.he.)~
 (51)

62. eer metjpece} heg$e eer efJeveerle kegceej pewve, ceesnuuee iebpekeje hetjCeje hetjCepee, pewve efJe}e, cegjeoeyeeo (G.he.)~
63. mJe. eer efMeKej evo pewve, efcyej keceerMeve Spesv, Mebkejiebpe, neheg[ (G.he.)~
64. eerceleer jepesMJejer pewve ceelesMJejer eer jekesMe pewve 31, efmeefJe} }eF&ve, meerleehegj~
65. eer jepekegceej pewve, cewmeme& jefJeolle hesceevo pewve yeejoeves Jee}s, Meeceiebpe, yejs}er~
66. eer ye}Jeerj pewve, eje-peevekeer SkemeWMeve efjHeeFvejer, ieeBOeeriebpe, MeenpeneBhegj~
67. eer hevvee}e} mes"er, [erceehegj (veeiee}Q[)~
68. eer Jeerjsvo kegceej pewve, F&oieen kee}esveer, Deeieje (G.he.)~
69. eer heesKehee} pewve, eje-veeJesuer cessue Fbef[ee, ceeveeEmen ies, De}erie{ (G.he.)~
70. eerceleer jeqMce pewve Oe.he. eer efJepee kegceej pewve, oefjeeiebpe, veF& efouueer~
71. eerceleer efJece}e osJeer Oe.he. eer heceeso kegceej pewve Fbpeer., MeenpeneBhegj (G.he.)~
72. mJe. eerceleer kew}eMeJeleer pewve Oe.he. eer kew}eMe evo pewve Fbpeer., leesheKeevee yeepeej, cesj"~
73. eerceleer DeCe kegceej veeboskej Oe.he. YeeT meensye veeboskej, ceg}gv[ (Jesm) cegcyeF&~
74. eer Yeeieevo ceveer<e kegceej "esef}ee, eje-efkejve SpeWmeer, heess. yegjnevehegj, (ce.he.)~
75. eer kew}eMeevo jepekegceej pewve jeJebkee, hees. efyemeJeeb (meerleehegj) G.he.~
76. eerceleer efJeeeJeleer pewve, jepeewjer iee[&ve, veF& efouueer~
77. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) SJeb megheg$e eer ceove kegceej, heoerhe kegceej SJeb heJeerCe kegceej pewve, Oece&hegje, ieeBOeerveiej,
efouueer~
78. eerceleer DeCee pewve, Oe.he. heJeervo kegceej pewve, heerlecehegje, efouueer~
79. eerceleer heg<heeosJeer, Oe.he. censvo kegceej pewve, heg<heebpe}er SvkeuesJe, efouueer~
80. eer yeeyet}e} leesleejece pewve, YegmeeJe} (cene.)~
81. [e@. Deveghece pewve, megoecee veiej, Fboewj (ce.he.)~
82. eer efJevee kegceej pewve, pJew}me&, ojeryeeke}eb, efouueer~
83. mJe. eer Deevevo hekeeMe pewve Meeeqvleefhee, pecyeterhe-neqmleveehegj (cesj") G.he.~
84. eerceleer jepeg}yeeF& Oe.he. eer vesceerevo pewve }esne[s, hees. keeshejieeBJe (cene.)~
85. eer Oevvee}e} ieesOee, ceunejiebpe, Fboewj (ce.he.)~
86. eer megveer} kegceej ceveespe kegceej pewve, efPe}efce} kee}esveer, efouueer~
87. eerceleer DeeMee pewve Oe.he. eer jepesMe kegceej pewve yeDee meeiej (G.he.)~
88. eer heejmece} [tbiejce} peer heeveer hees. ces[leeefmeer, veeieewj (jepemLeeve)~
89. eer Deefve} kegceej pewve (ieg[ieebJe Jee}s) efheeoMe&veer efJenej, efouueer-92~
90. eerceleer ke=<Cee yeeF& vesceerveeLe pewve, heer. Jee}s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
91. eerceleer cebpet}lee pewve Oe.he. eer heYeele evo ieesOee, veee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
92. eer heceeso kegceej pewve, heejme efhevme&, Meenoje-efouueer~
93. eer eeboce} Deefve} kegceej mejeJeieer, efkeMeveiebpe (efyenej)~
94. kegceejer Deefoleer megheg$eer eer Dehees}es peer pewve meewieeveer, Fboewj~
95. eerceleer cebpet}lee Oe.he. heYeeevo ieesOee-veee yeepeej, Depecesj~
96. eer meges kegceej Mewuesv kegceej pewve, [euveiebpe (PeejKeb[)~
97. eerceleer peleveosJeer ue#ceerebo pewve, esVeF& (leefceuevee[g)~
98. eerceleer meKeeF& pewve Oe.he. eer peerleceue pewve, ce[evee (keese) jepe.~
 (52)

99. eer ceesefnle pewve heg$e cegkesMe pewve, peieVeeLe pewve heneef[ee, helesnhegj (MesKeeJeer) jepe.~
100. eer vejsMe pewve yebmeue, ieg[ieeBJee (nefj.)~
101. eerceleer jleveyeeF& Oe.he. jepesv ekeeMe keesef"ee, keese (jepe.)~
102. eerceleer meblees<e pewve Oe.he. eer Depeerle kegceej pewve, efYeJee[er (jepe.)~
103. eerceleer esceuelee pewve Oe.he. eer megMeerue kegceej pewve, ceuee[ (cegcyeF&)~
104. eer jepesv kegceej heeewefueee, Fboewj (ce.e.)~
105. mJe. eer ceesnveueeue nsceebo ieebOeer, meleeje (cene.)~
106. eerceleer Deejleer pewve Oe.he. eer ekeeMeebo pewve MeerMes Jeeues, Fueeneyeeo (G.e.)
107.[e@. efJeceuee pewve efJeceue Oe.he. eer ekeeMeebo pewve, efhejespeeyeeo (G.e.)
108.meew. heg<hee heJeve kegceej keemeueerJeeue, KeeceieebJe (yegue"eCee) cene.~

DeeYeej
pewveOece& kes eewyeermeJeW leerLekej eer ceneJeerj
mJeeceer kes eLece ieCeOej eer ieewlece mJeeceer
eje efJejefele ke=efleeeW hej pewve meceepe keer
meJeexe meeOJeer efoJeMeefe, efmeevleeesejer,
eeefj$eeefvkee hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer
%eeveceleer ceeleepeer ves eer ieewlece ieCeOej JeeCeer
hej Dece=leJee|<eCeer erkee efueKekej eoeve keer
nw~ elegLe&keeueerve JeeCeer hej efueKee ieee en ebLe Delevle cenJehetCe& SJeb eejeW DevegeesieeW mes
meceefvJele nw~
Fme ceneve ebLe kes ekeeMeve ceW mebIemLe eerceleer cegVeer yeeF& Oe0 he0 eer ceneJeerj emeeo pewve,
heg$e eer megveerue pewve, Deefveue pewve lelhelveer eerceleer Fvot pewve, mebpee pewve lelhelveer efveMee pewve, heew$e
heeef#eke pewve, heew$eerieerleebMeer, eeJeea pewve meheefjJeej keske[er (jepe.) ves Dehevee Deee|Leke meneesie
eoeve efkeee nw~
Deehe meYeer kes %eeveoeve keer YeeJeveeDeeW kee mecceeve kejles ngS Deehekes eefle DeeYeej %eeefhele
kejles ngS ener cebieue keecevee kejles nQ efke Deehe Deheves DeLe& kee Deeies Yeer Fmeer ekeej Oece&keee& ceW
meogheeesie kejles ngS Deheves hegCe kees efove-eefleefove Je=eEiele kejles jnW Deewj Deehekee ceeveJe peerJeve
osJe, Meem$e, ieg keer Yeefe ceW Fmeer ekeej meowJe meeLe&ke neslee jns~
 (53)

Yepeve
jeefe$eer-Deeefe&kee evoveeceleer
lepe&-osKe lesjs mebmeej............
efJee keer meyemes TBeer eeflecee yeveer nw DeeueerMeeve,
pee pee $e+<eYeosJe YeieJeeve~~ske.~~
ceebieerlegbieer efme#es$e ceW~
heJe&le kes hee<eeCe KeC[ ceW~~
ieefCeveerecegKe %eeveceleer ceelee keer esjCee ceneve,
pee pee $e+<eYeosJe YeieJeeve~~1~~
$e+<eYeosJe eeflecee eieer nw~
iegceelee keer leheMeeer nw~~
Gvekee ieewjJecee memebIe meeefveOe efceuee nw ceneve,
pee pee $e+<eYeosJe YeieJeeve~~2~~
Fke meew De" heg keer en eeflecee~
efpeveMeemeve keer DeodYegle ieefjcee~~
en Deeee& eLece nw peie ceW pewveOejce keer Meeve,
pee pee $e+<eYeosJe YeieJeeve~~3~~
en nw Deee[ue Dee@he Deefnbmee~
Yeejle keer heneeve Deefnbmee~~
Fmes evoveeceleer oe mes kej uees meYeer eCeece,
pee pee $e+<eYeosJe YeieJeeve~~4~~
eer jJeervkeerefle& kee mecehe&Ce~
YeeeW kee DeLee&eefue Dehe&Ce~~
Decej jnsiee egie egie leke meyekee leve ceve Oeve oeve,
pee pee $e+<eYeosJe YeieJeeve~~5~~
B:C: B:C
 (54)

mJeeOeee eejbYe SJeb meceeheve keer efJeefOe

DeLe heewJee&efCnke1 mJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb egleYeefekeeeeslmeie kejescenb~
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb , Cecees uees S meJJe-meent C eb ~ ~
eeeefjcebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~ eeeefj ueesiegecee-Deefjnble
ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~ eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb
heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
peeJe DejnbleeCeb YeeJebleeCeb heppegJeemeb kejsefce leeJekeeueb heeJekecceb ogeefjeb Jeesmmejeefce~
(9 yeej Ceceeskeej ceb$e pehevee-meeeF&me eemeesdJeeme ceW)
Leesmmeeefce nb efpeCeJejs eflelLeejs kesJeefueDeCebleefpeCes~
CejheJej-ueeseceefnS efJengejeceues cenhheCCes~~1~~
ueesemmegppeeseejs Oecceb eflelLebkejs efpeCes Jevos~
Dejnbles efkeefemmes eGJeermeb esJe kesJeefueCees~~2~~
-ueIeg egleYeefe-
egleceefhe efpeveJejefJeefnleb, ieCeOejjefeleb eveskeYesomLeced~
Debieebie - yeeeYeeefJele - cevevleefJe<eeb vecemeeefce~~1~~
Feefce Yebles! megoYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb DebieesJebieheFCCeS heeng[eheefjecce-mege-he{ceeefCe-Deesie-hegJJeiee-
etefueee esJe megelLee-LegF-Oecce-keneFeb efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce, Cecebmeeefce, ogkeKekeKeDees keccekeKeDees
yeesefnueenes megieFieceCeb, meceeefncejCeb efpeCeiegCemecheefe nesG cepPeb~
DeLe heewJee&efCnkemJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb Deeeee&Yeefekeeeeslmeie kejescenb~
(Cecees DejnbleeCeb mes ueskej hetje hee" he{kej 9 yeej Ceceeskeej ceb$e pehekej Leesmmeeefce mleJe he{kej Yeefe he{W~)
-Deeeee&Yeefe-
iegYekelee Jeeb meeOe&-erheefleeJeefle&ve:~
Jeboecens ef$emebKeesve-veJekeesef-cegveerejeved~~1~~
Feefce Yebles! DeeeefjeYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb mecceCeeCemecceobmeCe-mecceeeefje-pegeeCeb hebeefJeneeejeCeb
DeeeefjeeCeb DeeeejeefomegoCeeCeesJeosmeeeCeb GJepPeeeeCeb eflejeCeiegCeheeueCejeeCeb meJJemeentCeb efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce,
Jeboeefce, Cecebmeeefce ogkeKekeKeDees keccekeKeDees, yeesefnueenes megieFieceCeb meceeefncejCeb efpeCeiegCemecheefe nesG cepPeb~
hegve: mJeeOeee meceeheve kejles mecee-
veceesmleg heewJee&efCnkemJeeOeeeefveeheveefeeeeeb egleYeefekeeeeslmeie kejescenb~
(hetJe&Jeled Cecees DejnbleeCeb Deeefo he{kej 9 yeej ceneceb$e pehekej LeesmmeeefcemleJe he{kej egleYeefe he{)W

1. ceOeevn ceW mJeeOeee kejles mecee DehejeefCnke yeesueW~ jeef$e ceW mJeeOeee kes eejcYe kes mecee hetJe&jeef$eke yeesueW~
 (55)

T Meee mJeeOeee kee eejbefYeke (eeefuele) T

ceb i eueeejCe
vece: efmesYe:, vece: efmesYe, vece: efmesYe:
DeeWkeejb efJevogmebegeb, efveleb Oeeeefvle eeseif eve:~
keeceob cees#eob ewJe, DeeWkeejee vecees vece:~~1~~
DeefJejueMeyoIeveewIe-e#eeefuelemekeueYetleueceuekeuebkee~
cegevf eefYeheeefmeleleerLee&-mejmJeleer njleg vees ogejf leeved~~2~~
De%eeveefleefcejevOeeveeb, %eeveebpeveMeueekeee~
e#egvceerefueleb esve, lemcew eeriegjJes vece:~~3~~
eer hejceiegjJes vece:, hejchejeeee&iegjJes vece:~ mekeuekeueg<eefJeOJebmekeb, esemeeb
heefjJeOe&keb, Oece&mecyevOekeb, heeheeCeeMekeb, hegCeekeeMekeb YeJepeerJeceve: eefleyeesOekeejkeb
Fob Meeeb eer ieewleceieCeOejJeeCeerveeceOeseb, Deme cetueebLekelee&j: eer meJe&%e osJee:,
leogejevLekelee&j: eer ieCeOejosJee: eefleieCeOejosJee: les<eeb Jeeesvegmeejceemeee eerieewlece
ieCeOejmJeeceereCeerleieefCeveerecegKeDeeefe&keeeer%eeveceleerke=le Dece=leJee|<eCeererkee meceefvJeleb~
eesleej: meeJeOeeveleee (he"vleg) e=CJevleg~
cebieueb YeieJeeved Jeerjes, cebieueb ieewlecees ieCeer~
cebieueb kegvokegvoeees, pewveOeceexmleg cebieueced~~4~~
meJe&cebieueceebieueb, meJe&keueeCekeejkeced~
eOeeveb meJe&Oecee&Ceeb, pewveb peeleg Meemeveced~~5~~

T RQRQ T
 (56)

efpeveJeeCeer mlegefle
jeefe$eer-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
ns mejmJeleer ceelee, De%eeve otj kej oes~
peie kees oskej meelee, efJe%eeve hetj Yej oes~~
egle kee YeC[ej Yeje, lesjs %eeve keer iebiee ceW~
peve ceve e=bieej keje, iegJej cegefve evoe ves~~
e=bieej meefnle ceelee, egle %eeve hetCe& kej oes~
peie kees oskej meelee, efJe%eeve hetj Yej oes~~1~~
eYegJeerj keer JeeCeer megve, ieCeOej ves mebJeeje nw~
cegevf eieCe Gme heLe hej eue, efvepe %eeve megOeeje nw~~
efvepe %eeve efkejCe oelee, Deeueeske %eeve Yej oes~
peie kees oskej meelee, efJe%eeve hetj Yej oes~~2~~
ebove eboe iebiee, leve Meerleue kej mekeles~
cegee ceeueeSb Yeer, veefnb ceve kees nj mekeles~~
evovee meYeer peie kees, Meejo ceeb kee Jej oes~
peie kees oskej meelee, efJe%eeve hetj Yej oes~~3~~

N:M
 GB vece efmesYe

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

YeieJeeve ceneJeerjmJeeceer kes eLece ieCeOej

eerieewlecemJeeceer eCeerle
(mebkeueve SJeb Dece=leJee|<eCeer erkeeieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer)
eerieewlecemJeeceer GJeee
cebieueeejCe
eerceles JeOe&ceeveee, vecees veefceleefJeef<es~
ep%eeveevleie&leb YetlJee, $ewueeskeeb iees<heoeeles~~1~~
heeevegJeeoeewyeesue bo
eerceved JeOe&ceeve kees eCecetB, efpeveves Deefj kees veefcele efkeee~
efpevekes hetCe&%eeve ceW ef$eYegJeve, ieewKegj mece efoKeueeF& efoee~~
Ssmes Debeflece leerLekej eerceneJeerj kees efvele vecetb~
Jeerj cenefle ceneJeerj mevceleereYeg kees keesef keesef eCecetb~~1~~
DeLe&eer JeOe&ceeve mJeeceer kees vecemkeej nesJes, efpevneWves Ghemeie& kejves Jeeues mebieceosJe Deeefo
efJeef<eMe$egDeeW kees Yeer veefcele efkeee nw SJeb efpevekes kesJeue%eeve ceW es leerveeW ueeske iees<heoieee kes
hewj kes ies kes meceeve ueIeg eleerle nesles nQ~ Ssmes Debeflece leerLekej ceneJeerjmJeeceer kees vecemkeej nesJes~~1~~
(2) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

T DeveeefoefveOeve cetue ceb$e T

Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe meentCeb~~
eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng
cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee,
meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce,
efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce,

TkesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~ T

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (3)

ieCeOejJeuee ceb$e
(DeOeee 6)
eerieewlecemJeeceer GJeee
Cecees efpeCeeCeb Cecees DeesefnefpeCeeCeb Cecees hejceesefnefpeCeeCeb,
Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb Cecees kees-yegerCeb
Cecees yeerpeyegerCeb Cecees heeoeCegmeejerCeb Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb
Cecees meebyegeCeb Cecees heeseyegeCeb Cecees yeesefneyegeCeb
Cecees GpegceoerCeb Cecees efJeGueceoerCeb Cecees omehegJJeerCeb
Cecees eGomehegJJeerCeb Cecees Debie-cene-efCeefcee- Cecees efJeGJJe1-Fef-
kegmeueeCeb heeeCeb
Cecees efJeppeenjeCeb Cecees eejCeeCeb Cecees heCCemeceCeeCeb2
Cecees Deeieeme-ieeceerCeb Cecees DeemeerefJemeeCeb Cecees efoefefJemeeCeb
Cecees GiieleJeeCeb Cecees efoeleJeeCeb Cecees leeleJeeCeb
Cecees ceneleJeeCeb Cecees IeesjleJeeCeb Cecees IeesjiegCeeCeb
Cecees Ieesj-hejkekeceeCeb Cecees IeesjiegCe-yebYeeejerCeb3 Cecees Deeceesmeefn-heeeCeb
Cecees KesuueesmeefnheeeCeb Cecees peuueesmeefnheeeCeb Cecees efJehheesmeefnheeeCeb
Cecees meJJeesmeefnheeeCeb Cecees ceCeyeueerCeb Cecees JeefeyeueerCeb
Cecees keeeyeueerCeb Cecees KeerjmeJeerCeb Cecees meefhhemeJeerCeb
Cecees cengjmeJeerCeb Cecees DeefceemeJeerCeb4 Cecees DekeKeerCe-ceneCemeeCeb
Cecees JeceeCeeCeb Cecees efmeeeoCeeCeb Cecees YeeJeoes cenefo ceneJeerj-
JeceeCe-yegefjmeerCees5 eseof ~
pemmebefleeb Oeccehenb efCees6 lemmebefleeb JesCeFeb heGbpes~
keeSCe Jeeee ceCemeeefJe efCeeb, mekekeejS leb efmej-hebecesCe~~1~~

1. eqJeGJJeCeFefheeeCeb Fefle hee"~ 2. heCCeemeceCeeCeb Fefle hee"~

3. IeesjiegCeyebYeeejerCeb Fefle hee"~ 4. DeceemeJeerCeb Fefle hee"~
5. efjefmeCees Fefle hee"~ 6. efCeiess Fefle hee", ebLe$eeer<eg~
(4) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ieCeOejJeuee ceb$e (heeevegJeeo)

-MebYeg bo-
ceQ vecetb efpeveeW1 kees pees Den&ved DeJeOeerefpeve2 cegefve kees vecetb vecetb~
hejceeJeefOeefpeve kees vecetB leLee, meJee&JeefOe efpeve kees vecetb vecetb~~
ceQ vecetb DevebleeJeefOeefpeve3 kees, De keesyegefegle meeOeg vecetb~
ceQ vecetb yeerpeyegereglecegefve, heeoevegmeeefjegle meeOeg vecetb~~1~~
mebefYeVeeesle=egle meeOeg vecetb, ceQ mJeebyeg cegefvejepe vecetb~
eleske yeg $e+ef<ejepe vecetb, hegefve yeesefOele yeg cegveerMe vecetb~~
$e+pegceeflecevehee&e meeOeg vecetb, ceQ efJehegueceleeregle meeOeg vecetb~
ceQ vecetb DeefYeVe4 megoMehetJeea, eewoMehetJeea cegefvejepe vecetb~~2~~
DeebieceneefveefceekegMeueer, vecetb vecetb efJeefeee$e+ef eehle~
efJeeeOej$e+ef<e kees vecebt vecetb ceQ, mebele eejCe$e+ef5 eehle~~
ceQ e%eeeceCecegveerMe vecetb, DeekeeMeieeefce cegefvejepe vecetb~
DeeMeerefJe<eegle $e+ef<ejepe vecetb erefJe<eeglecegefvejepe vecetb~~3~~
ceQ GelehemJeer vecetb oerhleleefhe vecetb lehlelehemeeOeg vecetb~
ceQ vecetb ceneleheOeejer kees, De Ieesjleheesegle meeOeg vecetb~~
ceQ vecetb IeesjiegCeegle meeOeg, ceQ Ieesjhejeece meeOeg vecetb~
ceQ vecetb IeesjiegCeyeeeeefj, Deeceew<eefOeeehle cegveerMe vecetb ~~4~~
#Jesueew<eefOeeehle cegveerMe vecetb, peuueew<eefOe eehle cegveerMe vecettb~
efJeheg<e Deew<eefOeegle meeOeg vecetb, meJeez<eefOeeehle cegveerMe vecetb~~
ceQ vecetb ceveesyeefue cegefveJej kees, ceQ Jeeveyeueer $e+erMe vecetb~
ceQ keeeyeueer cegefveveeLe vecetb, ceQ #eerjeeJeer meeOeg vecetb~~5~~
ceQ Ie=leeeJeer cegefvejepe vecetb, ceQ ceOegjeeJeer meeOeg vecetb~
ceQ Dece=leeeJeer meeOeg vecetb, De#eerCeceneveme meeOeg vecetb~~
1. eqpeve-Denled YeieJeeved DeLeJee Dejnble, efme mekeueefpeve nQ Deewj Deeeee&, GheeOeee, meeOeg osMeefpeve nQ (OeJeuee hegmleke 9, he=. 10)~
2. jlve$eemeefnle DeJeefOe%eeveer cegefve DeJeefOeefpeve nQ (OeJeuee heg. 9, he=. 40)~ 3. Deble Deewj DeJeefOe mes jefnle kesJeueer YeieJeeve DevebleeJeefOe
efpeve nQ (OeJeuee heg. 9 he=. 52)~ 4. erkee kes DeeOeej mes DeefYeVeheo nw~ 5. eejCe$e+ef kes Dee" Yeso nQ-peueeejCe, pebIeeeejCe,
leblegeejCe, heueeejCe, heg<heeejCe, yeerpeeejCe, DeekeeMeeejCe Deewj esCeereejCe (erkee mes)~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (5)

ceQ JeOe&ceeve $e+erMe vecetB, ceQ efmeeeleve mecemle vecetb~

ceQ YeieJeled cenefle ceneJeerj, eer JeOe&ceeve yegef<e& vecetb~~6~~
-Mesj bo-
efpevekes efveke ceQ Oece& heLe kees eehle efkeee nt~B
Gvekes efveke ner efJeveeJe=efe Oeej jne ntB~~
efvele keee mes Jeeve mes Deewj ceve mes GvneR kees~
hebeebie vecemkeej keb YeefeYeeJe mees~~7~~
-oesne-
eer ieewlece ieCeOej jefele, ceb$e meg De[leeueerme~
%eeveceleer ceQ v es ef k eee, hee veceekej Meer M e~~8~~
eer ieCeOej ieg os J e kees , vecet B vecet B Mele yeej~
meJe& $e+ef ef m eer meef n le, heeTB ef v epeheo meej~~9~~
N :M

eewyeerme leerLekej Jebovee

ueesemmegppeeseejs, Oecceb eflelLebkejs efpeCes Jebo~s
Dejnbles efkeefemmes, eGyeermeb esJe kesJeefueCees~~2~~
(eer ieewlece mJeeceer ke=le)
DeLe&ueeske kees ekeeefMele kejves Jeeues, Oece&heer leerLe& kes keee& efpeveJejeW keer
ceQ Jebovee kejlee ntB Deewj Denle heo kees eehle, kesJeue%eeveer eewyeerme leerLekejeW keer
ceQ mlegefle kejlee ntB~
(6) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ieCeOejJeuee ceb$e
Dece=leJee|<eCeer erkee
ye=nleefleeceCe DeLee&led heeef#eke eefleeceCe pees efke cegefveeeW SJeb Deee|ekeeDeeW kes efueS kene ieee nw~
Gmekeer erkee kejles nges eer eYeeebeeee& kenles nQ-
oes<ee owJeefmekeeefleeceCelees veMeefvle es vees ve=Ceeb~
leVeeMeeLe&efceceeb yeJeerefle ieCeYe=^erieewlecees efvece&ueeced~~
met#cemLetuemecemleoes<enveveeR meJee&lceMegefeoeb~
emceeVeeefmle ye=nleefleeceCelemleVeeMensleg: hej:~~1~~
eerieewlecemJeeceer owJeefmekeeefoeefleeceCeeefoefYeefve&jekeleg&ceMekeeeveeb oes<eeCeeb efvejekejCeeLe
ye=nleefleeceCeue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeeLe&efce<-osJeleeefJeMes<eb vecemkegJe&Veen1
Cecees efpeCeeCeefceleeefo~
ceveg<eeW kes DeLee&led cegefveDeee|ekee Deeefo hetpe mebeefceeeW kes pees oes<e owJeefmeke eefleeceCe mes ve<
veneR nesles nQ Gve oes<eeW kees ve< kejves kes efuees eerieCeOejosJe met#ce Deewj mLetue Ssmes mecemle oes<eeW kees ve<
kejves Jeeueer, mebhetCe&he mes Deelcee keer Megef kejves Jeeueer Ssmeer efvece&ue ye=nleefleeceCe efJeefOe kees kenles nQ,
keeeWefke ye=nleefleeceCe kees es[kej Deewj keesF& Yeer Gheee Gve oes<eeW kees otj kejves kes efuees veneR nw~
hegve: iee ceW GlLeeefvekeehe ceW kenles nQ
eer ieewlecemJeeceer owJeefmeke, jeef$eke, F&ee&heefLeke Deeefo kes eje otj nesves mes DeMekee Ssmes oes<eeW kee
efvejekejCe kejves kes efueS ye=nleefleeceCe ue#eCe Gheee kees yeleueeles nges Gme eefleeceCe keer Deeefo ceW
cebieue Deeefo kes efuees F< osJelee efJeMes<e kees vecemkeej kejles nges Cecees efpeCeeCeb Fleeefo he mes
ceb$emet$e kenles nQ
efJeMes<eFme eefleeceCeebLe$eeer veece kes erkee ebLe ceW De[leeueerme ieCeOejJeuee ceb$e veece
kes met$e nQ~ efeeekeueehe ebLe ceWeefme heeef#ekeeefleeceCe hee" ceW De[leeueerme ceb$e nQ SJe <edKeb[eiece
ceneebLe kes elegLe& Keb[ kes eejcYe ceW DeLee&led efnvoer DevegJeeo meefnle ekeeefMele veJeceer hegmleke ceW
eJeeueerme ieCeOejJeuee ceb$ecebieuemet$e nQ~
eneB Fmeer veJeceer hegmleke kes ceb$e SJeb OeJeuee erkee kes DeeOeej mes Fve ieCeOejJeuee ceb$eeW kee DeLe&
efoee pee jne nw~ mLeevemLeeve hej eefleeceCeebLe$eeer ebLe kes erkee kes DeeOeej mes Yeer ekejCe efueee
ieee nw~
1. eefleeceCe ebLe$eeer~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (7)

(1) Cecees efpeCeeCeb1~~

efpeveeW kees vecemkeej nes~~1~~
en met$e cebieue kes efuees nw~ hetJe&mebefele keceeX kes efJeveeMe kees cebieue kenles nQ~ veece, mLeehevee, Je
Deewj YeeJe kes Yeso mes efpeve eej ekeej nQ~ efpeve Meyo veeceefpeve nw~ mLeeheveeefpeve meodYeeJe mLeehevee
Deewj DemeodYeeJe mLeehevee kes Yeso mes oes ekeej nQ~ efpeve YeieJeeve kes Deekeejhe mes efmLele Je meodYeeJe
mLeeheveeefpeve nQ~ efpeveekeej mes jefnle efpeme Je ceW efpeve YeieJeeve keer keuhevee keer peee Jen Je
DemeodYeeJe mLeeheveeefpeve nw~ YeefJe<e keeue ceW efpeve heee&e mes heefjCeceve kejves Jeeuee YeeJeer Jeefpeve nw
Deewj efpeveheee&e mes heefjCele peerJe lelheefjCele YeeJeefpeve nQ~
MebkeeFve eej ekeej kes efpeveeW ceW eneb efkeme efpeve kees vecemkeej efkeee nw ?
meceeOeeveeneB YeeJe efpeve Deewj mLeehevee efpeve kees vecemkeej efkeee nw~
Mebkeeefpeve iegCe mes jefnle hee<eeCe keer cete|le mLeehevee efve#eshe nw GmeceW efJeIvekeejke keceeX kes #ee
kejves keer Meefe kee DeYeeJe nw Dele: mLeehevee efpeve kees vecemkeej veneR kejvee eeefnes ?
meceeOeeveJeemleJe ceW efpeveosJe Yeer Deheveer Jebovee kejves JeeueeW kes heeheeW kes efJeveeMeke veneR nQ
DeveLee Gvekes Jeerlejeielee kee DeYeeJe nes peeJesiee leLee Jes Jebovee kejves Jeeues kee heehe ve< veneR kejles
Ssmee kenves mes lees Jebovee kejvee ner JeLe& nes peeJesiee~ efve<ke<e& en nw efke efpevesvosJe kes iegCeeW mes heefjCele
mJeeb kes YeeJe ner heehe kes efJeveeMeke nw~ efpeme eeflecee ceW efpevesvosJe kes iegCeeW kee DeOeejeshe efkeee ieee
nw Gvekeer Yeefe mes heefjCele YeeJe Yeer efpevesvosJe keer Yeefe mes heefjCele YeeJe kes meceeve ner nw~ Fmeer keejCe
efpevesv vecemkeej kes meceeve efpeveeEyeye mLeehevee vecemkeej Yeer heehe kee efJeveeMeke nw~
eneB Gheeg&e met$e kes eje heebeeW hejces<"er kees SJeb Gvekeer mLeeheveeeefleefyecyeeW kees Yeer vecemkeej
efkeee ieee nw~ kene Yeer nwefpeve kes oes Yeso nQmekeue efpeve Deewj osMe efpeve~ pees IeeefleeeB keceeX kee
#ee kej egkes nQ, Jes mekeue efpeve nw~ FveceW Dejnble Deewj efme oesveeW efuees peeles nQ~ Deeeee&, GheeOeee
Deewj meeOeg leereke<eee, Fbefe SJeb ceesn kes peerle uesves mes osMe efpeve nQ2~
Mebkeemekeue efpeveeW kees vecemkeej heehe kee veeMeke Yeues ner nes efkevleg osMe efpeveeW kee vecemkeej
heeheveeMeke kewmes nesiee ?
meceeOeeveSsmee veneR kenvee, keeeWefke mekeue efpeve kes meceeve osMe efpeve ceW Yeer leerve jlve heees
peeles nQ Deewj leerve jlve ner osJelJe kes keejCe nQ~
Mebkeemekeue efpeve Deewj osMe efpeve kes leerve jlveeW ceW meceevelee veneR nes mekeleer, keeeWefke heefjhetCe&
Deewj DeheefjhetCe& mes Deblej mhe< nw ?
1. eneB met$e kes eejbYe ceW pees vecyej nw, Jes ece mes 48 nQ Deewj met$e kes Deble kes vebyej <edKeC[eiece ebLe kes DeeOeej mes 44 nQ~
2. OeJeuee hegmleke 9, he=. 10~
(8) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

meceeOeeveSsmee veneR kenvee, keeeWefke Demeceeve kee keee& Demeceeve ner nes Ssmee efveece veneR nw~
osKees, heefjhetCe& Deefive kes eje efkeee peeves Jeeuee oen keee& Gmekes DeJeeJe ceW Yeer heeee peelee nw DeLeJee
Dece=le kes mewke[eW Ie[eW mes efkeee peeves Jeeuee efveefJe&<eerkejCeeefo keee& eguuetYej Dece=le ceW Yeer heeee peelee
nw~ Fmeefuees Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOegDeeW ceW Yeues ner DeheefjhetCe& jlve$ee nw efhej Yeer Jes osMeefpeve
nesves mes efpeve kenueeles nQ~
SJeb oJJeefd"epeCeeCegiiend"b Ceceeskekeejb ieesoceYe[ejDees cenekecceheeef[heeng[mme
Deeefoefcn keeTCe heppeJeefd"eCeeeCegiiend"cegejmegeeefCe YeCeefo~
Fme ekeej JeeefLe&ke peveeW kes DevegeneLe& eer ieewlece Yeejke cenekece&eke=efle eeYe=le kes Deeefo ceW
vecemkeej kejkes heee&eeefLe&keveeege efMe<eeW kes DevegeneLe& Gejmet$eeW kees kenles nQ DeLee&led mebef#ehle ceW
mecePeves Jeeues efMe<eeW kes efuees Cecees efpeCeeCeb Ssmee Ske met$e ner heee&hle nw efkevleg efJemleej mes mecePeves
Jeeues efMe<eeW kes efuees Deeies kes vecemkeej met$e nQ~
GvneR ceW mes Deye otmeje met$e kenles nQ
(2) Cecees DeesefnefpeCeeCeb~~2~~
DeJeefOeefpeveeW kees vecemkeej nes~~2~~
DeJeefOe Fme Meyo mes osMeeJeefOe kees ner uesvee nw, keeeWekf e Deeies met$eeW ceW Deve DeJeefOe%eeveeW kes veece
DeeeWies~ jlve$eemeefnle DeJeefOe%eeveer cegefve DeJeefOeefpeve nQ eneB Ssmee mecePevee keeeWefke ceneeleeW mes jefnle
meceioMe&ve Deewj mecei%eeve Fve oes jlveeW kes Oeejke DeJeefOe%eeveer kees vecemkeej veneR efkeee pee mekelee nw~
Deye leermeje met$e kenles nQ
(3) Cecees hejceesefnefpeCeeCeb~~3~~
hejceeJeefOe efpeveeW kees vecemkeej nes~~3~~
en hejceeJeefOe %eeve osMeeJeefOe keer Dehes#ee ceneefJe<eeJeeuee nw, ceve:hee&e %eeve kes meceeve mebele
cegefveeeW kes ner neslee nw~ Fmeer YeJe ceW kesJeue%eeve GlheVe kejeves Jeeuee nw Deewj en Deeefleheeleer nw DeLee&led
Fme %eeve kes Oeejer cegefve mecekelJe Deewj eeefj$e mes egle veneR nesles nQ Ssmee efveece nw~
(4) Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb~~4~~
meJee&JeefOe efpeveeW kees vecemkeej nes~~4~~
meJe&, efJeMJe Deewj ke=lmve es heee&eJeeeer Meyo nQ~
hejceeJeefOe keer Dehes#ee Yeer meJee&JeefOe kee efJe<ee DeefOeke nw~ Fme %eeve kes Oeejer mecemle peerJeJe
Deewj mecemle hegodieue Je kees peeve uesles nQ~ en DeJeefOe Yeer leodYeJe mes cees#e eehle kejves Jeeues cegefve kes
ner nesleer nw Deewj Deeefleheeleer nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (9)

(5) Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb~~5~~

DevebleeJeefOe efpeveeW kees vecemkeej nes~~5~~
Deble Deewj DeJeefOe efpemekes veneR nw Jen DevebleeJeefOe nw~ DeCebleesefnefpeCee Ceece kesJeefueCees,
DevebleeJeefOe efpeve kesJeue%eeveer kees kenles nQ~
MebkeeDevebleeJeefOe kee DeLe& kesJeue%eeveer nesves mes es meJee&JeefOe mes ceneve nQ hegve: Fvekees henues
vecemkeej keeeW veneR efkeee ?
meceeOeeveSsmee veneR kenvee, keeeWefke kesJeue%eeve kes ceenelce kee %eeve kejeveshe iegCe keer
Dehes#ee kesJeue%eeve mes meJee&JeefOe ceneve nQ Dele: Gmes henues ner vecemkeej kejves ceW oes<e veneR nw~
Mebkeeleye lees efceLeelJe mes etBefke mecekelJe kee ceenelce peevee peelee nw, Dele: mecekelJe keer
Yeefe ceW efceLeelJe kees vecemkeej keeeW veneR efkeee ?
meceeOeeveSsmee veneR kenvee, keeeWefke efpeme ekeej ceefle%eeve, egle%eeve Deewj DeJeefOe%eeveeW mes
kesJeue%eeve kee ceenelce peevee peelee nw Gme ekeej efceLeelJe mes mecekelJe kee ceenelce veneR peevee
peelee nw~ otmejer yeele en nw efke pees efpemekee Yee DeLeJee efce$e neslee nw Jen Gmekes efJejesefOeeeW keer Yeefe
veneR kejlee nw, keeeWefke Ssmee kejves ceW efJejesOe nw DeLeJee heMeeoeveghetJeea-efJehejerle ece efoKeueeves kes
efuees osMeeJeefOe efpeveeefokeeW kees henues vecemkeej efkeee nw~
Deye egle%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve leLee lehe Deeefo etBefke ceefle%eevehetJe&ke nesles nQ Dele: ceefle%eeve ceW
ee GlheVe nesves mes eer ieewlece Yeejke Gej met$eeW mes ceefle%eeefveeeW kees vecemkeej kejles nQ
(6) Cecees keesyegerCeb~~6~~
kees<"yegef Oeejke efpeveeW kees vecemkeej nes~~6~~
peew, iesntB Deeefo kees jKes peeves kes mLeeve kees<" kenueeles nQ~ Ssmes ner mecemle Je Je heee&eeW kees
OeejCe kejveshe iegCe mes kees<" kes meceeve nesves mes Gme yegef kees Yeer kees<" kene peelee nw~ kees<"he pees
yegef Jen kees<"yegef nw~ Fmekes DeLe& kees OeejCe kejves kee keeue peIeve mes mebKeele Je<e& Deewj Glke=< mes
DemebKeele Je<e& nw, keeeWefke DemebKeele Deewj mebKeele keeue leke OeejCe jnleer nw, Ssmee met$e heeee peelee nw~
OeejCeeJejCeere kece& kes leere #eeesheMece mes en $e+ef nesleer nw~ en OeejCeeJejCeere %eeveeJejCe
ceefle%eeve kee Ske DeJeeblej Yeso nw keeeWefke SkeSke keceeX kes DemebKeele Yeso Yeer nes mekeles nQ~
eLeeleb hegCe DeefJenb Jee De[oeuemeeb DemebKeueesieb Jee (ieesccemeej kece&keeb[)
keceeX kes Dee" Yeso nQ, Ske meew De[leeueerme Yeso nQ DeLeJee DemebKeele ueeske eceeCe Yeer Yeso nes
peeles nQ~
eneB efpeve Meyo mes mebelecegefve ner efJeJeef#ele nQ~
(10) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

(7) Cecees yeerpeyegerCeb~~7~~

yeerpe yegefOeejke efpeveeW kees vecemkeej nes~~7~~
efpeve Meyo keer DevegJe=efe eueer Deeves mes eleske met$e kes DeLe& ceW efpeve ueieevee ner eeefnes~
efpeme ekeej yeerpe, Debkegj, hees Deeefo kes efuees DeeOeej nw, Gmeer ekeej yeejn DebieeW kes DeLe& kee
DeeOeejYetle pees heo nw Jen yeerpelegue nesves mes yeerpe nw~ yeerpeheoefJe<eeke ceefle%eeve Yeer keee& ceW keejCe kes
Gheeej mes yeerpe nw~ mebKeele MeyoeW kes Deveble DeLeeX mes mebye Deveble eEueieeW kes meeLe yeerpe heo kees peeveves
Jeeueer yeerpeyegef nw, en leelhee& nQ
Mebkeeyeerpeyegef eefo Deveble DeLeeX mes mebyebefOele Deveble eEueiehe yeerpeheo kees peeve uesieer lees Jen
#eeeesheMeefceke kewmes kener peeJesieer elegle Jen kesJeue%eevehe #eeefeke nes peeJesieer ?
meceeOeeveSsmee veneR kenvee, keeeWefke efpeme ekeej #eeesheMecepeve hejes#e egle%eeve kes eje
kesJeue%eeve mes efJe<ee efkees iees Deveble DeLeeX kee hejes#ehe mes enCe efkeee peelee nw, Gmeer ekeej
ceefle%eeve kes eje Yeer meeceevehe mes Deveble DeLeeX kees enCe efkeee peelee nw, FmeceW keesF& efJejesOe veneR nw~
en yeerpeyegef efJeefMe< DeJeen DeeJejCeere kece& kes #eeesheMece mes nesleer nw~
(8) Cecees heoeCegmeejerCeb~~8~~
heoevegmeejer $e+ef kes Oeejke efpeveeW kees vecemkeej nes~~8~~
eneB eceeCe Deewj ceOece Deeefo heoeW kees veneR uesvee nw yeefuke yeerpeheo kees uesvee nw~ heo kees pees
DevegmejCe ee DevegkejCe kejleer nw Jen heoevegmeejer yegef nw~ yeerpeyegef mes yeerpeheo kees peevekej eneB en
Fve De#ejeW kee eEueie neslee nw Deewj Gvekee Fvekee veneR, Fme ekeej efJeeej kej mecemle egle kes De#ej heoeW
kees peeveves Jeeueer heoevegmeejer yegef nw~
Jen heoevegmeejer yegef Devegmeejer, eeflemeejer Deewj leogYeemeejer kes Yeso mes leerve ekeej nw~ pees yeerpeheo
mes DeOemleve heoeW kees ner yeerpeheo efmLele eEueie mes peeveleer nw Jen eeflemeejer yegef nw~ pees Gheefjce heoeW kees ner
peeveleer nw Jen Devegmeejer yegef nw~ oesveeW heee&mLe heoeW kees efveece mes DeLeJee efyevee efveece kes Yeer pees peeveleer
nw Jen GYeemeejer yegef nw~
Fve heoevegmeejer efpeveeW kees ceQ he=LJeer hej cemleke skekej mee<ebie vecemkeej kejlee ntB~
en $e+ef F&neDeeJejCeere Deewj DeJeeeDeeJejCeere kes leere #eeesheMece mes nesleer nw1~
Deeefo, Deble kes ee e$ele$e efkemeer Yeer Ske heo kees enCe kejkes mecemle ebLe kes DeLe& kee
DeJeOeejCee efpeme yegef ceW nes peelee nw Jen heoevegmeejer yegef nw Jen lehe kes ceenelce mes efpevekees nesleer nw
GvnW cesje vecemkeej nes~2
1. OeJeuee heg. 9, he=. 61~ 2. eefleeceCe ebLe$eeer, he=. 90~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (11)

(9) Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb~~9~~

mebefYeVe eeslee efpeveeW kees vecemkeej nes~~9~~
mebYeues ekeej ees$esefveeJejCe kes #eeesheMece mes pees efYeVemebye nQ, Jes mebefYeVe nQ, mebefYeVe Ssmes
pees eeslee Jes mebefYeVeeeslee nQ~ keLebefeled egieheled eJe=e nges De#ejDeve#ej mJehe Deveske MeyoeW kes eeslee
mebefYeVeeeslee nQ Ssmee efveoxMe efkeee ieee nw~
Ske De#eewefnCeer mesvee ceW veew npeej neLeer, SkeSke neLeer kes Deeefele meewmeew jLe, SkeSke jLe
kes Deeefele meewmeew Iees[s Deewj SkeSke Iees[s kes Deeefele meewmeew ceveg<e nesles nQ~
en Ske De#eewefnCeer kee eceeCe nw~ Ssmeer eefo eej De#eewefnCeer De#ejDeve#ej mJehe Deheveer
Deheveer Yee<ee ceW egieheled yeesueW lees Yeer mebefYeVe eeslee cegefve egieheled meye Yee<eeDeeW kees enCe kejkes Gej os
osles nQ~ Fvemes mebKeeleiegCeer Yee<eeDeeW mes Yejer ngF& leerLekej kes cegKe mes efvekeueer OJeefve kes mecetn kees egieheled
enCe kejves ceW meceLe& Ssmes mebefYeVe eeslee kes efJe<ee ceW en keesF& Deeee& veneR nw~
en $e+ef yeng, yengefJeOe Deewj ef#ee %eeveeJejCeere keceeX kes #eeesheMece mes nesleer nw~
eer ieCeOej osJeeW kes kees<"yegef, yeerpeyegef, heoevegmeeefjyegef Deewj mebefYeVeeesle=yegef es eejeW efvece&ue
yegefeeB osKeer peeleer nQ, keeeWefke Gvekes efyevee yeejn DebieeW keer Glheefe veneR nes mekeleer nw~
eer ieCeOej osJeeW kes kees<"yegef kes efyevee mecemle egle%eeve kee DeJemLeeve veneR yeve mekelee~
yeerpeyegef kes efyevee leerLekej kes cegKe mes efvekeues nges De#ej Deewj Deve#ej mJehe yeerpeheoeW kee %eeve ve
nesves mes eoMeebie kes %eeve kee DeYeeJe nes peeJesiee~ Ssmes ner heoevegmeejer yegef kes efyevee egle%eeve leLee De#ej,
heo, Jeekee Deewj Gvekes DeLe& efJe<eeke egle%eeve keer Glheefe veneR yeve mekeleer leLee GveceW mebeYf eVe eesle=lJe kees ve
ceeveves mes De#ejDeve#ejelceke meele meew ueIeg Yee<ee Deewj De"ejn ceneYee<ee mJehe, veevee YesoeW mes efYeVe
yeerpeheohe Jes eleske #eCe ceW efYeVeefYeVe mJehe kees eehle nesves Jeeueer Ssmeer efoJeOJeefve kee enCe ve nesves mes
eoMeebie keer Glheefe veneR nes mekeleer nw Dele: eerieCeOejieg kees es eejeW $e+efeeB efveefMele nQ~
mebmeceked ekeej mes mebkejefceeCe, Jeeflekej oes<eeW kes efyevee efYeVeefJeefJeehe=Lekedhe=Leked
MeyoeW kees pees megve uesles nQ Jes mebefYeVeeesle= $e+efOeejer cegefve nQ~ yeejn eespeve96 ceerue uebyes Deewj veJe
eespeve DeLee&led 72 ceerue efJemle=le Ssmes eeJeleea kes keke ceW GlheVe nges ceveg<eeW kes Deewj neLeer, Iees[s,
TB Deeefo kes De#ejelcekeDeve#ejelceke MeyoeW kes mecetn kees hejmhej ceW efYeVeefYeVe ner pees Ske meeLe
mecePe uesles nQ Jes mebefYeVeeesle=$e+ef cegefve nQ~1 en lehe kes eYeeJe mes ner nesleer nw~
(10) Cecees meebyegeCeb2~~
mJeebyeg efpeveeW kees vecemkeej nes~~
1. eefleeceCe ebLe$eeer, he=. 91~ 2. es ceb$e OeJeuee ceW veneR nQ, eefleeceCe ebLe$eeer mes efuees nQ~
(12) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

eEkeefeledcee$e Jewjeie kes keejCe kees osKekej hej kes GheosMe keer Dehes#ee ve kejkes pees mJeeb ner Jewjeie
kees eehle nes peeles nQ Jes mJeebyeg kenueeles nQ eneB GvnW vecemkeej efkeee nw~
(11) Cecees heeseyegeCeb1~~
eleskeyeg efpeveeW kees vecemkeej nes~~
efkemeer Ske efveefceeefJeMes<e mes pees eefleyeesOe kees eehle nesles nQ Jes eleske yeg kenueeles nQ~ pewmes
veerueebpevee kes efJeueerve nes peeves mes YeieJeeve $e+<eYeosJe efJeje nges Les~ eneB Ssmes eleskeyeg $e+efOeejer
cegefveeeW kees vecemkeej efkeee nw~
(12) Cecees yeesefneyegeCeb2~~
yeesefOeleyeg efpeveeW kees vecemkeej nes~~
Yeesie ceW Deemekele peveeW kees Mejerj Deeefo ceW #eefCekeeefohe efoKeekej Jewjeie eehle kejeee ieee nw Jes
yeesefOeleyeg nQ GvnW vecemkeej nes~
(13) Cecees GpegceoerCeb~~10~~
$e+pegceefle ceve:hee&e%eeefveeeW kees vecemkeej nes~~10~~
otmejs keer ceefle DeLee&led ceve ceW efmLele DeLe& Gheeej mes ceefle kene peelee nw~ $e+peg kee DeLe&
Jeeleejefnle nw~ mejuelee mes ceveesiele, mejuelee mes Jeeveiele Deewj mejuelee mes keeeiele $e+peg DeLe& kees
peeveves Jeeuee $e+pegceefle ceve:hee&e %eeve nw~ en %eeve keeue keer Dehes#ee peIeve mes oes, leerve YeJeeW kees Deewj
Glke=< mes meeleDee" YeJeeW kees peevelee nw~ Deleerle Deewj Deveeiele kes meele Deewj Jele&ceeve kee Ske
efceueekej Dee" Ssmee mecePevee~
(14) Cecees efJeGueceoerCeb~~11~~
efJehegueceefle efpeveeW kees vecemkeej nes~~11~
efJehegue kee DeLe& efJemleerCe& nw~ mejue ee Jee ceve, Jeeve Je keee ceW efmLele Deeehle Deewj DeLe&eehle
Jemleg kees Yeer en %eeve peeve ueslee nw~
Glke=< mes en ceeveg<eesej heJe&le kes Yeerlej keer yeele peevelee nw, yeenj keer veneR~ leelhee& en nw efke
heQleeueerme ueeKe eespeve Ieveelej kees peevelee nw~
ceeveg<eesej heJe&le kes Yeerlej en Jeeve #es$e kee efveeeceke veneR nw efkevleg ceeveg<eesej heJe&le kes Yeerlej
heQleeueerme ueeKe eespeveeW kee efveeeceke nw, keeeWefke efJehegueceefle ceve:hee&e %eeve kes Geesle meefnle #es$e kees
Ieveekeej mes mLeeefhele kejves hej heQleeueerme ueeKe eespeve cee$e ner neslee nw DeLeJee GheosMe eehle kej Fme
efJe<ee kee JeeKeeve kejvee eeefnes~
1-2. es ceb$e OeJeuee ceW veneR nQ, eefleeceCe ebLe$eeer mes efuees nQ~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (13)

keeue keer Dehes#ee en peIeve mes meeleDee" YeJeeW kees Deewj Glke=< mes DemebKeele YeJeeW kees
peevelee nw~ YeeJe keer Dehes#ee peespees Je %eele nw GmeGme keer DemebKeele heee&eeW kees peevelee nw Ssmee
mecePevee~
(15) Cecees omehegefJJeeeCeb1~~12~~
oMehetJeeake efpeveeW kees vecemkeej nes~~12~~
eneB efYeVe Deewj DeefYeVe kes Yeso mes oMehetJeea oes ekeej nQ~ GveceW ieejn DebieeW kees he{kej heMeeled
heefjkece&, met$e, eLeceevegeesie, hetJe&iele Deewj etefuekee, Fve heebe DeefOekeejeW meefnle ef<Jeeo Debie kes he{les
mecee GlheeohetJe& kees Deeefo kejkes he{ves JeeueeW kes oMece hetJe& efJeeevegeJeeo kes meceehle nesves hej meele meew
#eg efJeeeDeeW mes ege jesefnCeer Deeefo heebe meew ceneefJeeeeW GheefmLele neskej kenleer nQYeieJeved! keee
Dee%ee osles nQ ? Fme ekeej GheefmLele ngF& meye efJeeeDeeW kes ueesYe kees pees eehle nes peeles nQ Jes
efYeVeoMehetJeea nQ efkevleg pees kece&#ee kes DeefYeuee<eer nges GveceW ueesYe veneR kejles nQ Jes DeefYeVeoMehetJeea nQ~
Fve DeefYeVeoMehetJeea cegefveeeW kees vecemkeej nes~
(16) Cecees eesmehegefJJeeeCeb2~~13~~
eewoMe hetJeeake efpeveeW kees vecemkeej nes~~13~~
eMveMes<e DeOemlevehete|JeeeW kees vecemkeej keeeW veneR efkeee ?
GejGvekees Yeer vecemkeej efkeee ner nw keeeWefke DeOemleve hetJeeX kes efyevee eewon hetJe& Ieefle ner veneR
nesles~ efhej Yeer efJeeevegeJeeo keer meceeefhle kes meceeve eewon hetJe& keer meceeefhle ceW Yeer efpeveJeeve hej
efJeeeme osKee peelee nw DeLee&led DeefleMee efJeMes<e heeee peelee nw~
eewon hetJeeX kees meceehle kejkes jeef$e ceW keeeeslmeie& mes efmLele meeOeg keer eYeele mecee ceW YeJeveJeemeer,
JeeveJeblej, peesefle<eer Deewj keuheJeemeer osJeeW eje MebKe, keenue Deewj lete& Meyo mes Jeehle cenehetpee keer
peeleer nw~ Fve oes mLeeveeW ceW efpeveJeeveeW hej efJeMJeeme osKee peelee nw~
efpeveJeevehe mes meye Debie Deewj hetJeeX ceW meMelee kes nesves hej Yeer efJeeevegeJeeo Deewj ueeskeeEyeogmeej
kee cenJe nw keeeWefke FveceW ner osJehetpee heeF& peeleer nw~ eewon hetJe& kee Oeejke efceLeelJe kees eehle veneR
neslee Deewj Gme YeJe ceW Demebece kees Yeer eehle veneR neslee, en Fmekeer efJeMes<elee nw~
(17) Cecees DebieceneefCeefceekegmeueeCeb~~14~~
De<ebie ceneefveefcee ceW kegMeuelee kees eehle efpeveeW kees vecemkeej nes~~14~~
Debie, mJej, Jebpeve, ue#eCe, efVe, Yeewce, mJehve Deewj Debleefj#e es ceneefveefceeeW kes Dee" Debie nQ~ Fve
efveefceeeW mes DeejeOeveere meeOeg pevemecetn kes MegYeDeMegYe kees peeve uesles nQ~
1. Cecees DeefYeVe omehegJJeerCeb eefleeceCe ebLe$eeer ceW Ssmee hee" nw, he=. 91~
2. Cecees eesme hegJJeerCeb eefleeceCe ebLe$eeer ceW Ssmee hee" nw, he=. 91~
(14) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ceveg<e Deewj efleeeeW kes Mejerj kes JeCe&, efvecve, Gvvele Deeefo mes Gvekes peerJeve, cejCe, megKeog:Ke
Deeefo kees peeve uesvee Debie efveefcee nw~ Guuet, keeke Deeefo SJeb ceveg<eeW kes MeyoeW mes ueeYeDeueeYe Deeefo
peeve uesvee mJej efveefcee nw~ efleue, ceMee Deeefo mes megKeog:Keeefo peeve uesvee Jebpeve efveefcee nw~ Gj,
ueuee, nmleleue, heeoleue Deeefo ceW Ske meew Dee" Deeefo ue#eCeeW kees osKekej leerLekej, eeJeleea Deeefo
kes ue#eCe peeve uesvee ue#eCe efveefcee nw~ Mejerj eee keer efJehejerlelee, Jem$e Deuebkeej Deeefo kes so leLee
ceveg<e Deeefo keer es<e mes MegYeDeMegYe peevevee efVe efveefcee nw~ Yetefceiele ue#eCeeW mes eece, Iej Deeefo keer
Je=ef, neefve peeve uesvee Yeewce efveefcee nw~ Je=<eYe, neLeer Deeefo kes mJehve mes MegYeDeMegYe peeve uesvee mJehve
efveefcee nw~ ev, mete&, en Deeefo kes Goe, Demle Deeefo mes MegYeDeMegYe peeve uesvee Debleefj#e efveefcee nw~
eneb efpeve Meyo keer DevegJe=efe eueer Dee jner nw~ Dele: Demebele Deewj mebeleemebele efveefcee%eeW kees
vecemkeej veneR efkeee nw Ssmee mecePevee~
eeefj$e kes heue mes efJeMes<elee kees eehle efpeveeW kees vecemkeej kejles ngS kenles nQ
(18) Cecees efJeGJJeCeheeeCeb1~~15~~
efJeefeee$e+ef kees eehle nges efpeveeW kees vecemkeej nes~~15~~
DeefCecee, ceefncee, ueefIecee, eeefhle, eekeece, F&efMelJe, JeefMelJe Deewj keeceefhelJe Fme ekeej efJeefeee
$e+ef Dee" ekeej keer nw~
hejceeCeg eceeCe Mejerj mes efmLele nes peevee DeefCecee nw~ cesheJe&le meMe Mejerj kej uesvee ceefncee nw~
ces eceeCe mes ceke[er kes leblegDeeW hej eue uesvee ueefIecee nw~ Yetefce ceW Ke[s ner neLe mes evmete& kes
eEyeye kees t uesvee eeefhle nw~ kegueeeue Deewj ces kes he=LJeerkeeefeke peerJeeW kees yeeOee ve hengBeekej ieceve
kejves keer Meefe eehle kej uesvee eekeece nw~ meye peerJeeW hej eYeglee keer Meefe F&efMelJe nw~ ceveg<e,
neLeer Deeefohe Fevegmeej efJeefeee yevee uesvee JeefMelJe nw Deewj Feflehe kes enCe kejves keer Meefe
keeceefhelJe nw~ es Dee" ekeej keer efJeefeee $e+ef nQ~ Fvekes Ske mebeesieer, efmebeesieer Deeefo YebieeW mes
255 Yeso nes peeles nQb~ Fve efJeefeeeege efpeveeW keescegefveeeW kees vecemkeej nes~
eMveFve Dee" efJeefeeeege osJeeW kees vecemkeej keeeW veneR efkeee ?
GejveneR, keeeWekf e efpeve Meyo keer DevegJe=ef e nesves mes Demebeceer osJeeW kees vecemkeej mebYeJe veneR nw~
(19) Cecees efJeppeenjeCeb~~16~~
efJeeeOej efpeveeW kees vecemkeej nes~~16~~
peeefle efJeee, kegueefJeee Deewj leheefJeee kes Yeso mes efJeeeeW leerve ekeej nQ~ Fve efJeeeDeeW ceW mJekeere

1. Cecees efJeGJJeCe Fef heeeCeb eefleeceCe ebLe$eeer ceW Ssmee hee" nw he=. 92~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (15)

ceele=he#e mes eehle ngF& efJeeeeW peeefle efJeeeeW nQ~ efhele=he#e mes eehle ngF& efJeeeSb kegue efJeeeeW nQ Deewj yesuee,
lesuee Deeefo GheJeemeeW mes efme keer ieF& efJeeeeW leheefJeeeeW nQ~ es leerveeW efJeeeeW efJepeeeOe& heJe&le hej jnves
Jeeues efJeeeOejeW kes nesleer nw~
JeneB kes ceveg<e meye efJeeeDeeW kees es[kej mebece enCe kejkes cegefve nes peeles nQ leye Yeer Jes efJeeeOej
eceCe kenueeles nQ, keeeWefke efJeeeefJe<eeke efJe%eeve Gvekes heeee peelee nw~
efpeve cegefveeeW ves efJeeevegJeeo kees he{ efueee nw Jes Yeer efJeeeOej kenueeles nQ, keeeWefke Gvekes Yeer
efJeeeefJe<eeke efJe%eeve heeee peelee nw~
eMvehenues leerve ekeej kes efJeeeOej yeleees nQ GveceW mes eneB efkevekees uesvee nw ?
GejefJepeeeOe& heJe&le hej GlheVe nesves Jeeues Demebele ceveg<eeW kees eneB veneR uesvee~ heeefjMes<e veee
mes mebegle cegefve ner Deeles nQ~
eMveeneB oMehetJe&OejeW kees enCe kejves mes hegvee oes<e Dee peelee nw ?
GejSsmee veneR nw~ eneB oMehetJe& efJe<eeke %eeve mes Gheueef#ele efpeveeWmebeleeW kees vecemkeej
efkeee Lee, efkevleg eneB efme ngF& mecemle efJeeeDeeW kes keee& kes heefjleeie mes Gheueef#ele efpeveeW kees efJeeeOej
mJeerkeej efkeee ieee nw~ pees efme ngF& efJeeeDeeW mes keece uesves keer Fe veneR kejles kesJeue De%eeve efveJe=efe
kes efuees GvnW OeejCe ner kejles nQ, Jes efJeeeOej efpeve nQ Gvekes efuees vecemkeej nes~
(20) Cecees eejCeeCeb~~17~~
eejCe$e+efOeejke efpeveeW kees vecemkeej nes~~17~~
peue, pebIee, lebleg, heue, heg<he, yeerpe, DeekeeMe Deewj esCeer kes Yeso mes eejCe$e+efOeejke Dee"
ekeej nQ~
pees $e+ef<e peuekeeefeke peerJeeW kees heer[e ve hengBeekej, peue kees ve tles nges Fevegmeej Yetefce kes
meceeve peue ceW ieceve kejves ceW meceLe& nQ Jes peueeejCe kenueeles nQ~ leblegeejCe, heueeejCe, heg<heeejCe
Deewj yeerpeeejCe kee mJehe Yeer peueeejCeeW kes meceeve kenvee eeefnes~
Yetefce ceW he=LJeerkeeefeke peerJeeW kees yeeOee ve kejkes Deveske meew eespeve ieceve kejves Jeeues pebIeeeejCe
kenueeles nQ~
Oetce, Deefive, heJe&le Deewj Je=#e kes leblegmecetn hej mes Thej e{ves keer Meefkele mes mebege esCeer eejCe nQ~
eej DebiegueeW mes DeefOeke eceeCe ceW Yetefce mes Thej DeekeeMe ceW ieceve kejves Jeeues $e+ef<e DeekeeMeeejCe
kens peeles nQ~
eMveDeekeeMeeejCe Deewj Deeies kens peeves Jeeues DeekeeMeieeceer ceW keee Yeso nQ ?
(16) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

GejpeerJe heer[e kes efyevee hewj G"ekej DeekeeMe ceW ieceve kejves Jeeues DeekeeMeeejCe nQ~
heuebkeemeve, keeeeslmeiee&meve, Meeveemeve Deewj hewj G"ekej Fleeefo meye ekeejeW mes DeekeeMe ceW ieceve
kejves ceW meceLe& $e+ef<e DeekeeMeieeceer kens peeles nQ~
eneB eejCe $e+ef<eeeW kes Skemebeesie, efmebeesie Deeefo kes ece mes oes meew heeheve Yebie nes peeles nQ~ Jes
meYeer Yeso FvneR Dee"eW kes Debleie&le nesves mes Gheeg&kele Dee" Yeso ner Fme $e+ef kes ecegKe nQ~ pewmeskeere[,
Yemce, ieesyej Deewj Yetmes Deeefo kes Thej mes ieceve kejves JeeueeW kee pebIeeeejCeeW ceW DebleYee&Je nes peelee nw,
keeeWefke Yetefce mes keere[ Deeefo ceW keLebefeled DeYeso nw~ kegbLegpeerJe, Keceue Deewj efheheerefuekee Deeefo kes
Thej mes mebeej kejves JeeueeW kee heueeejCeeW ceW DebleYee&Je nes peelee nw, keeeWefke FveceW $eme peerJeeW kes heefjnej
keer kegMeuelee keer Dehes#ee keesF& Yeso veneR nw~ he$e, Debkegj, le=Ce Deewj eJeeuekeeWheue Deeefo hej mes mebeej
kejves JeeueeW kee heg<heeejCeeW ceW DebleYee&Je nes peelee nw, keeeWefke nefjlekeee peerJeeW kes heefjnej keer Dehes#ee
FveceW meceevelee nw~ Deesme, Deesuee, kegnje Deewj yehe& Deeefo kes Thej ieceve kejves Jeeues eejCeeW kee peueeejCeeW
ceW DebleYee&Je nes peelee nw, keeeWekf e FveceW peuekeeefeke peerJeeW kes heefjnej keer kegMeuelee kes eefle meceevelee osKeer
peeleer nw~ Oetce, Deefive, Jeeeg Deewj cesIe Deeefo kes Deeee mes eueves Jeeues eejCeeW kee lebleg, esCeer eejCeeW ceW
DebleYee&Je nes peelee nw, keeeWekf e Jes Devegueesce Deewj eefleueesce ieceve kejves ceW peerJeeW kees heer[ e ve kejves keer Meefe
mes mebege nQ~ Fmeer ekeej Deve eejCeeW kee Yeer FveceW Yeer DebleYee&Je mecePevee eeefnes~
(21) Cecees heCCemeceCeeCeb~~18~~
e%eeeceCeeW kees vecemkeej nes~~18~~
Deewlheefekeer, Jewveefekeer, kece&pee Deewj heeefjCeeefcekeer Fme lejn e%ee kes eej Yeso nQpevceeblej ceW
eej ekeej keer efvece&ue yegef kes yeue mes efJeveehetJe&ke yeejn DebieeW kee DeJeOeejCe kejkes osJeeW ceW GlheVe
neskej heMeeled DeefJeve< mebmkeej kes meeLe ceveg<eeW ceW GlheVe nesves hej Fme YeJe ceW he{ves, megveves Je hetves
Deeefo kes efyevee Yeer peerJe keer pees e%ee nw Jen Deewlheefekeer nw~ kene Yeer nw
efJevee mes he{e ieee egle%eeve eefo eceeo mes ee efkemeer ekeej mes efJemce=le Yeer nes peelee nw lees Gmes en
Deewlheefekeer e%ee hejYeJe ceW GheefmLele kej osleer nw Deewj kesJeue%eeve kees eehle keje osleer nw~
es Deewlheefe e%eeeceCe n ceeme kes GheJeeme mes ke=Me nesles nges Yeer Gme yegef kes ceenelce kees eie
kejves kes efuees hetveshe efeee ceW eJe=e nges eewonhetJeea kees Yeer Gej os osles nQ~
efJevee mes yeejn DebieeW kes he{ves Jeeues kes GlheVe ngF& yegef kee veece Jewveefeke nw DeLeJee hejesheosMe mes
GlheVe yegef Yeer Jewveefeke nw~
ieg kes GheosMe kes efyevee leheMejCe kes yeue mes GlheVe yegef kece&pee nw DeLeJee Deew<eefOemesJeve kes
yeue mes GlheVe yegef Yeer kece&pee nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (17)

DeheveerDeheveer peeefleefJeMes<e mes GlheVe yegef heeefjCeeefcekee nQ~

MebkeeleerLekej osJe kes cegKe mes efvekeues nges yeerpeheoeW kes DeLe& kee efveee kejves Jeeues Je=<eYemesve
Deeefo ieCeOej osJeeW keer e%ee kee efkemeceW DebleYee&Je nesiee ?
meceeOeeveGmekee heeefjCeeefcekeer e%ee ceW DebleYee&Je neslee nw keeeWefke Jen efJevee, Glheefe Deewj
kece& kes efyevee GlheVe nesleer nw~
eneB eejeW ner e%eeeceCeeW kee enCe nw~ Demebele e%eeeceCe veneR uesvee eeefnes keeeWefke efpeve Meyo
keer DevegJe=efe eueer Dee jner nw~
Mebkeee%ee Deewj %eeve kes yeere keee Yeso nw ?
meceeOeeveieg kes GheosMe mes efvejhes#e %eeve kes efuees nslegYetle peerJe keer Meefe kee veece e%ee nw
Deewj Gmekee keee& %eeve nw~ Fme lejn keee&keejCe Yeso nw~
(22) Cecees DeeieemeieeceerCeb~~19~~
DeekeeMeieeceer efpeveeW kees vecemkeej nes~~19~~
DeekeeMe ceW Fevegmeej ceeveg<eesej heJe&le kes Debleie&le Fefle eosMe ceW ieceve kejves Jeeues DeekeeMeieeceer
$e+ef<e nw~ eneB osJe Deewj efJeeeOejeW kees veneR uesvee keeeWefke efpeve Meyo keer DevegJe=efe nw~
MebkeeDeekeeMeeejCe Je DeekeeMeieeceer ceW keee Yeso nQ ?
meceeOeeveejCe, eeefj$e, mebece Je heeheefeeeefvejesOe es heee&eJeeeer nQ~ FveceW pees kegMeue nQ Jes
eejCe nw~ lehe efJeMes<e mes GlheVe ngF& DeekeeMe efmLele peerJeeW kes JeOe kes heefjnej keer kegMeuelee mes pees meefnle nQ
Jes DeekeeMeeejCe nQ Deewj DeekeeMe ceW ieceve kejves cee$e mes mebege DeekeeMeieeceer kenueeles nQ~
(23) Cecees DeemeerefJemeeCeb~~20~~
DeeMeere|Je<e efpeveeW kees vecemkeej nes~~20~~
DeefJeeceeve DeLe& keer Fe kee veece DeeefMe<ed nw Deewj efJe<e kes meceeve Jeeve efJe<e nw~ pewmes cej
peeJees, legcnejs efMej kee so nes peeJes, let YeerKe ceebies Fleeefo Jeeve efpemekes eefle yeesue osJeW Gmekee Jewmee
ner nes peeJes Ssmes Jes DeeMeere|Je<e veeceke meeOeg nQ~ hegve:DeeefMe<ed nw DeefJe<e DeLee&led Dece=le efpevekee Jes
DeeMeere|Je<e nQ~ mLeeJej ee pebiece efJe<e mes Jeeve Jeehle peerJeeW kes eefle efveefJe&<e nes peeJes Ssmee efvekeuee
ngDee Jeeve GvnW efveefJe&<e kej ospeerefJele kej os~ JeeefOe, Jesovee mes Deewj oeefjde mes heeref[le kes eefle efpeve
cegefve kes Jeeve efvekeueW lees Jen JeeefOe, Jesovee mes Deewj oefjlee mes jefnle neskej mJemLe, megKeer, Oeveer nes
peeJes Jes cegefve Yeer DeeMeere|Je<e nQ~
lehe kes eYeeJe mes pees cegefve Fme lejn peerJeeW kes efveenMeehe Deewj Devegen kejves ceW meceLe& nQ Jes
DeeMeere|Je<e nQ efhej Yeer es cegefve Ssmee efveenDevegen veneR kejles nQ, keeeWefke eneB efpeve Meyo keer DevegJe=efe
(18) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

eueer Dee jner nw~ eefo Jes meeOeg Ssmes Meehe Jeeve ee Devegen Jeeve mes DehekeejGhekeej kejves ueieW lees
eesOe Deewj n<e& kes efveefcee mes Gvekes s<ejeie mhe< nesves mes Jes Jeerlejeieer efoiecyej pewve meeOeg veneR jnWies
keeeWefke efpeve meeOeg kee Deewj jeies<e kee hejmhej ceW efJejesOe nw~ cee$e lehemJeer meeOeg ceW Ssmeer $e+ef kee
nesvee neslee nw Ssmes DeeMeerefJe&<e meeOeg kees ceQ he=LJeer hej cemleke ske kej hebeebie ee De<ebie vecemkeej
kejlee ntB~
(24) Cecees efoefefJemeeCeb~~21~~
ef<efJe<e efpeveeW kees vecemkeej nes~~21~~
ef< Meyo mes eneB e#eg Deewj ceve kee enCe nw~ < neskej meeOeg eefo en cej peeJes Ssmes YeeJe mes
efkemeer kees osKe ues lees Jen cej peeJes~ Ssmes ner eesOehetJe&ke osKeves mes en efpemekee pees Yeer Deefve< meeses Jen
nes peeJes Jes ef<efJe<e cegefve nQ~ Fmeer lejn efJe<e kee DeLe& DeefJe<e kejkes Ssmee mecePevee efke Jes cegefve efpemekes
eefle mvesn YeeJe mes osKekej meeseW efke Fmekee efJe<e Glej peeJes Deewj Yeer keg efnle meeseW efke en Oeveer nes
peeJes, mJemLe nes peeJes, mebleeve Deeefo mes Yejhetj nes peeJes lees Jes Jewmes ner megKeer nes peeJeW en Yeer
ef<efJe<e $e+ef nw~ eeefhe keesF& efoiecyej pewve meeOeg Fme $e+ef mes mebheVe nes peeles nQ uesefkeve Jes Ssmee
eeesie veneR kejles nQ keeeWefke eneB efpeve Meyo keer DevegJe=efe nw~
Fve MegYeDeMegYe ueefyOe mes meefnle leLee n<e& Je eesOe mes jefnle n ekeej kes ner ef<efJe<e efpeveeW
keesmeeOegDeeW kees vecemkeej nes~
(25) Cecees GiieleJeeCeb~~22~~
Gelehe efpeveeW kees vecemkeej nes~~22~~
Gelehe $e+ef Oeejke oes ekeej nQGeese lehe $e+efOeejke Deewj DeJeefmLele Gelehe $e+efOeejke~
pees cegefve Ske GheJeeme kejkes heejCee kej oes GheJeeme kejles nQ, hegve: heejCee kej leerve GheJeeme kejles
nQ~ Fme ekeej Ske DeefOeke Je=ef kes meeLe peerJeveheele leerve iegefhleeeW mes jef#ele neskej GheJeeme kejves Jeeues
Geese lehe $e+ef kes Oeejke nQ~
eMveSsmee nesves hej lees n ceemeeW mes DeefOeke GheJeeme nes peeJeWies, en kewmes mebYeJe nw ?
Gejen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke Ieeleeeg<ke cegefveeeW kes n ceemeeW kes GheJeeme kee efveece nw,
DeIeeleeeg<ke cegefveeeW kes efuees veneR, etBefke Gvekee Dekeeue ceW cejCe veneR neslee~
eMveDeIeeleeeg<ke Yeer n ceeme leke ner GheJeeme kejves Jeeues neWies, keeeWefke Fmekes Deeies
mebkeuesMeYeeJe GlheVe nes peeJeWies ?
GejSsmee veneR nw, mebkeuesMe meefnle Deewj meesheeceeeg<ke cegefveeeW kes efuees en efveece Yeues ner nes,
efkevleg mebkeuesMe YeeJe mes jefnle efveheeceeeg<ke Deewj lehe kes yeue mes GlheVe nges Jeereelejee kes #eeesheMece
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (19)

mes mebege leLee Gmekes yeue mes DemeeleeJesoveere kes Goe kees cebo kej egkeves Jeeues meeOegDeeW kes efuees en
efveece veneR nw, keeeWefke GveceW Fmekee efJejesOe nw~
eMveSsmeer Meefe efkevneR es<" heg<e kes GlheVe nesleer nw en kewmes peevee peelee nw ?
GejFmeer met$e mes peevee peelee nw, keeeWefke n ceemeeW mes Thej GheJeeme kee DeYeeJe ceeveves hej
Geese lehe yeve veneR mekelee~
Deye Ge lehe kes efleere Yeso kee JeCe&ve kejles nQkeesF& ceneheg<e oer#ee kes efuees Ske GheJeeme
kejkes heejCee kejW heMeeled Ske GheJeeme Ske heejCee kejles nges efkemeer efveefcee <e<"esheJeemeyesuee nes
ieee~ efhej Gme yesuee mes hegve: yesuee heejCee kejles nges efJenej kejves Jeeues kes De<ceesheJeemelesuee nes
ieee~ Fme oMece, eoMeceeewuee, heebe GheJeeme Deeefo kes ece mes veeres ve efiejkej pees peerJeve heele
efJenej kejles nQ Jes DeJeefmLeleGelehe $e+ef kes Oeejke kens peeles nQ~ Fve oesveeW leheeW kee Glke=< heue
cees#e nw Deewj Deve heue Deveglke=< nw~ Fve Gelehe $e+efOeejke efpeveeW keescenecegevf eeeW kees vecemkeej nes~
(26) Cecees efoeleJeeCeb~~23~~
oerhlelehe $e+efOeejke efpeveeW kees vecemkeej nes~~23~~
oerefhle kee keejCe nesves mes lehe oerhle kene peelee nw~ elegLe& Je ceyesuee, lesuee Deeefo GheJeemeeW kes
kejves hej efpevekee Mejerj lespe, lehepeefvele ueefyOe kes ceenelce mes eefleefove Megkeue he#e kes ev kes meceeve
ye{lee peelee nw, Jes $e+ef<e oerhlelehe nQ~ Gvekeer kesJeue oerefhle ner veneR ye{leer efkevleg yeue Yeer ye{lee nw
keeeWefke Mejerj yeue, ceebme Deewj efOej keer Je=ef kes efyevee Mejerj keer oerefhle ye{ ner veneR mekeleer nw~
Fmeerefuees Gvekes Deenej Yeer veneR neslee, keeeWefke Gmekes keejCeeW kee DeYeeJe nw~ eefo kene peee efke YetKe
kes og:Ke kees Meeble kejves kes efuees Jes Yeespeve kejles nQ, mees Yeer "erke veneR nw keeeWefke Gvekes YetKe kes og:Ke
kee DeYeeJe nw, DeLee&led Gve cegefve kes YetKe kee DeYeeJe nw en kewmes peevee peelee nw? Gmekee meceeOeeve en
nw efke oerefhle, yeue Deewj Mejerj keer Je=ef mes ner peevee peelee nw~ mees ner osefKees
lesCe Ce leseEme Yegeer efJe lekekeejCeeYeeJeeoes~ Ce e YegkeKeeogkeKegJemeceCeb Yegbpebefle
leoYeeJeeoes~ leoYeeJees cegoes Jeiiecceos ? efoefeyeue mejerjesJeeeeoes~1
(27) Cecees leeleJeeCeb~~24~~
lehlelehe $e+ef OeejkeeW kees vecemkeej nes~~24~~
efpeme lehe kes eje cet$e, ceue Deewj Mege Deeefo lehleoiOeefJeve< kej efoes peeles nQ Jen Gheeej mes
lehle lehe nw~ efpevekes enCe efkees nges eej ekeej kes Deenej kee lehes nges ueesn eEhe[ eje Deeke=< heeveer kes
meceeve veernej veneR neslee nw Jes lehlelehe $e+ef kes Oeejke nQ~
1. OeJeuee hegmleke 9 he=. 60~
(20) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

(28) Cecees ceneleJeeCeb~~25~~

cenelehe $e+efOeejke efpeveeW kees vecemkeej nes~~25~~
pees DeefCecee Deeefo Dee" iegCeeW mes meefnle nQ, peue eejCe Deeefo Dee" ekeej kes eejCe iegCeeW mes
Deuebke=le nQ, ekeeMeceeve Mejerj eYee mes mebege nQ, oes ekeej keer De#eerCe $e+ef mes ege nQ, meJeez<eefOe
mJehe nQ, heeefCehee$e ceW efiejs nges meye DeenejeW kees Dece=le mJehe heefjJee|lele kejves ceW meceLe& nQ, mecemle
FbeW mes Yeer Devebleyeue kes Oeejke nQ, DeeMeere|Je<e Deewj ef<efJe<e ueefyOeeeW mes meceefvJele nQ, lehlelehe $e+ef
mes mebege nQ, mecemle efJeeeDeeW kes Oeejke nQ leLee ceefle, egle, DeJeefOe SJeb ceve:hee&e %eeveeW mes leerveeW ueeske
kes Jeeheej kees peeveves Jeeues nQ Jes cegefve cenelehe $e+ef kes Oeejke nQ~
(29) Cecees IeesjleJeeCeb~~26~~
Ieesjlehe $e+ef Oeejke efpeveeW kees vecemkeej nes~~26~~
GheJeemeeW ceW n ceeme kee GheJeeme, DeJeceesoe& leheeW ceW Ske eeme, Je=eheefjmebKeeveeW ceW eewjens ceW
efYe#ee keer eefle%ee, jme heefjleeie ceW G<Ce peue ege Deesove kee Yeespeve, efJeefJekele MeeemeveeW ceW Je=ke,
JeeIe Deeefo eEnmeke peerJeeW mes mesefJele mee, eEJeOe Deeefo DeefJeeeW ceW efveJeeme, keeekeuesMeeW ceW leere
efnceeuee Deeefo kes Devleie&le osMeeW ceW Kegues DeekeeMe kes veeres DeLeJee Je=#ecetue ceW OeeveenCe kejvee~
Fmeer ekeej DeYeblej leheeW ceW Yeer Glke=< lehe kees enCe kejvee eeefnes~ es yeejn ekeej ner lehe
keeejpeveeW kees Yeeeslheeoke nQ, Fmeer keejCe Ieesjlehe kenueelee nw~ Fve yeejn ekeej kes leheeW keer Glke=<
DeJemLee ceW Jele&ceeve meeOeg Ieesjlehe kenueeles nQ~ en Yeer lehepeefvele $e+ef ner nw~
(30) Cecees IeesjiegCeeCeb~~27~~
IeesjiegCe efpeveeW kees vecemkeej nes~~27~~
IeesjGlke=< hejeece meefnle nQ iegCe efpevekes Jes IeesjiegCe kens peeles nQ~
Mebkeeeewjemeer ueeKe iegCeeW kes IeesjlJe kewmes mebYeJe nw ?
meceeOeeveIeesj keee&keejer Meefe kees GlheVe kejves kes keejCe Gvekes IeesjlJe mebYeJe nw~ eneB Yeer
efpeve Meyo keer DevegJe=efe nesves mes Gve IeesjiegCe efpeveeW kees vecemkeej efkeee nw~ iegCe mes GlheVe ngF& Meefe kee
veece ner hejeece nw~
(31) Cecees IeesjhejkekeceeCeb~~28~~
Ieesj hejeece $e+ef Oeejke efpeveeW kees vecemkeej nes~~28~~
leerveeW ueeskeeW kee Ghemebnej kejves, he=LJeerleue kees efveieueves, mecemle meceg kes peue kees megKeeves, Deefive
SJeb efMeuee heJe&leeefo kes yejmeeves keer Meefe kee veece Ieesj hejeece nw~ Ieesj nw hejeece efpeve efpeveeW kee
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (21)

cegefveeeW kee Jes Ieesjhejeece nw~ eneB efpeve Meyo keer DevegJe=efe eueer Dee jner nw Dele: etj kece& kejves Jeeues
DemegjeW kees vecemkeej kejves kee emebie veneR Deelee~
(32) Cecees IeesjiegCeyebYeeejerCeb~~29~~
DeIeesjiegCe yeeeejer efpeveeW kees vecemkeej nes~~29~~
yee kee DeLe& heebe ele, heebe meefceefle Deewj leerve iegefhle mJehe eeefj$e nw, keeeWefke Jen Meebefle kes
hees<eCe kee nsleg nw~ DeIeesj DeLee&led Meeble nQ iegCe efpemeceW Jen DeIeesjiegCe nw~ DeIeesjMeebleiegCe yee kee
DeeejCe kejves Jeeues cegefve DeIeesjiegCe yeeeejer nw~ efpeveceW lehe kes eYeeJe mes [ecejeefoje<^ere GheJe
Deeefo, jesie, ogefYe&#e, Jewj, keuen, JeOe, yebOeve Deewj jesOe Deeefo kees ve< kejves keer Meefe GlheVe ngF& nw Gve
DeIeesjiegCe yeeeejer cegefveeeW kees vecemkeej efkeee nw~
MebkeeCecees IeesjiegCeyebYeeejerCeb met$e ceW DeIeesj Meyo veneR nw mees DeLe& ceW kewmes efueee ?
meceeOeeveeneb Cecees DeIeesj ceW eeke=le JeekejCe mes mebefOe neskej Dekeej kee ueeshe nes ieee nw~
DeIeesj yeeeeefjeeW keer ueefyOeeeB meJeeieiele DemebKeele nQ~ Fve $e+efJeeues Mejerj mes mhee|Mele Jeeeg ceW
Yeer mecemle GheJeeW kees ve< kejves keer Meefe osKeer peeleer nw~
(33) Cecees DeeceesmeefnheeeCeb~~30~~
Deece<eez<eefOe eehle $e+ef<eeeW kees vecemkeej nes~~30~~
efpeve cegefveeeW kee Deece<e&mheMe& mecemle Deew<eefOehe nw Jes Deece<eez<eefOe $e+ef Jeeues cegefve nQ~
(34) Cecees KesuueesmeefnheeeCeb~~31~~
Kesueew<eefOe eehle $e+ef<eeeW kees vecemkeej nes~~31~~
Mues<ce, ueej, eEmeneCe Deewj efJeeg<ed Deeefo keer Kesue meb%ee nw~ efpevekee en Kesue Deew<eefOehe nes ieee
nes, Jes Kesueew<eefOeeehle cegefve nQ~
(35) Cecees peuueesmeefnheeeCeb~~32~~
peuueew<eefOe eehle efpeveeW kees vecemkeej nes~~32~~
Debie kee yeee ceue peuue kenueelee nw~ lehe kes eYeeJe mes efpevekes Jen peuue Deew<eefOehe nes ieee
nes Jes peuueew<eefOe eehle $e+ef<e nQ~
(36) Cecees efJeesmeefnheeeCeb1~~33~~
efJe<"ew<eefOe eehle efpeveeW kees vecemkeej nes~~33~~
efpevekes efJe<"eceue, cet$eeefo Deew<eefOeheves kees eehle nes iees nQ Jes efJe<"ew<eefOe eehle $e+ef<e nQ~

1. efJehheesmeefn Fefle hee"eblej~

(22) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

(37) Cecees meJJeesmeefnheeeCeb~~34~~

meJeez<eefOe eehle efpeveeW kees vecemkeej nes~~34~
jme, efOej, ceebme, cesoe, DeefmLe, ceppee, Mege, heghhegme, Kejer<e, keeuese, cet$e, efhee, Deble[er, Geej
Deeefo meye efpevekes Deew<eefOehe kees eehle nes ieS nQ, Jes meJeez<eefOe eehle efpeve nQ~
eneB ueeske ceW efpeleveer JeeefOeeeB nQ Gve meyekees mLeeefhele kej Deece<eez<eefOe, Kesueew<eefOe, peuueew<eefOe,
efJe<"ew<eefOe Deewj meJeez<eefOe kes Ske mebeesieeefohe YebieeW keer veevee keeue mebyebOeer $e+efeeW kee Deeee
ueskej eheCe kejvee eeefnes, keeeWefke efJeefe$e eeefj$e mes ueefyOeeeW keer efJeefe$elee ceW keesF& efJejesOe veneR nw~
(38) Cecees ceCeyeueerCeb~~35~~
ceve yeue $e+efegkele efpeveeW kees vecemkeej nes~~35~~
yeejn DebieeW ceW efveefo&< ef$ekeeueefJe<eeke Deveble DeLe&heee&eeW Deewj Deveble Jebpeve heee&eeW mes Jeehle
n JeeW kee efvejblej efebleve kejves hej Yeer Keso kees eehle ve nesvee ceveyeue nw~ en ceveyeue Yeer ueefyOe nw,
keeeWefke en efJeefMe< lehe kes eYeeJe mes GlheVe nesleer nw~ DeveLee yengle Je<eeX ceW yegefieesej nesves Jeeuee
yeejn DebieeW kee DeLe& Yeuee Ske cegntle& ceW efeeKeso kees kewmes veneR kejsiee ? DeLee&led kejsiee ner~ Gve
ceveyeueer $e+ef<eeeW kees vecemkeej efkeee nw~
(39) Cecees JeefeyeueerCeb~~36~~
Jeeveyeueer $e+ef<eeeW kees vecemkeej nes~~36~~
yeejn DebieeW kee yengle yeej eefleJeeeve kejkes Yeer pees Keso kees eehle veneR nes Jen Jeeveyeue nw en
lehe kes ceenelce mes efpevekes eie ngDee nw Jes Jeeveyeue $e+efOeejer cegefve nQ~
(40) Cecees keeeyeueerCeb~~37~~
keeeyeueer $e+ef<eeeW kees vecemkeej nes~~37~~
pees leerveeW ueeskeeW kees neLe keer Debiegueer hej G"ekej Deve$e jKeves ceW meceLe& nQ Jes keeeyeueer nQ~ en
keeeMeefe Yeer eeefj$e efJeMes<e mes ner GlheVe nesleer nw~
(41) Cecees KeerjmeJeerCeb~~38~~
#eerjeJeer cegefveeeW kees vecemkeej nes~~38~~
#eerj kee DeLe& otOe nw~ efJe<e meefnle Jemleg mes Yeer #eerj kees yeveeves Jeeues #eerjeJeer kenueeles nQ~ neLe
heer hee$e ceW efiejs nges meye DeenejeW kees #eerjmJehe yeveeves Jeeueer Meefe Yeer keejCe ceW keee& kes Gheeej mes
#eerjeJeer kener peeleer nw~
MebkeeDeve jmeeW ceW efmLele JeeW kee lelkeeue ner otOehe mes heefjCeceve kewmes mebYeJe nw ?
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (23)

meceeOeevepewmes Dece=lemeceg ceW efiejs nges efJe<e kee Dece=lehe heefjCeceve nesves ceW keesF& efJejesOe veneR nw, Jewmes
ner heebe ceneele, heebe meefceefle Deewj leerve iegehf leeeW mes Ieefle Debpeefueheg ceW efiejs nges meye DeenejeW kee #eerjhe
heefjCele nesves ceW keesF& efJejesOe veneR nw~ eneB GvneR #eerjeJeer cene$e+ef<eeeW kees vecemkeej efkeee nw~
(42) Cecees meefhhemeJeerCeb~~39~~
mee|heeJeer efpeveeW kees vecemkeej nes~~39~~
mee|he<ed Meyo kee DeLe& Ie=le nw~ efpevekes lehe kes eYeeJe mes Debpeefueheg ceW efiejs nges meye Deenej Ie=lehe
mes heefjCeceles nQ Jes mee|heeJeer cene$e+ef<e nQ~
(43) Cecees cengmeJeerCeb1~~40~~
ceOegeJeer efpeveeW kees vecemkeej nes~~40~~
ceOeg Meyo mes ieg[, Keeb[ Deewj Mekekej Deeefo kee enCe efkeee ieee nw, keeeWefke ceOegj mJeeo kes eefle
FveceW meceevelee heeeer peeleer nw~ pees cegefve neLe ceW Deees nges mecemle DeenejeW kees ceOeg, ieg[, Keeb[ Deewj
Mekekej kes mJeeomJehe heefjCeceve kejeves ceW meceLe& nQ Jes ceOegeJeer cenecegefve nQ eneB GvnW ner vecemkeej
efkeee ieee nw~
(44) Cecees Dece[meJeerCeb2~~41~~
Dece=leeJeer efpeveeW kees vecemkeej nes~~41~~
efpevekes neLe kees eehle ngDee Deenej Dece=lemJehe mes heefjCele neslee nw Jes Dece=leeJeer efpeve nQcegefve
nQ~ eneB DeJeefmLele jnles nges pees osJeenejosJeleeDeeW kes meceeve Dece=le pewmes Deenej kees enCe kejves Jeeues
nQ, Gve Dece=leeJeer cenecegefveeeW kees vecemkeej efkeee ieee nw~
(45) Cecees DekeKeerCeceneCemeeCeb~~42~~
De#eerCeceneveme efpeveeW kees vecemkeej nes~~42~~
eneB etBefke De#eerCe ceneveme Meyo osMeeceMe&ke nw, DeleSJe Gmemes Jemeefle De#eerCe efpeveeW kee Yeer enCe
neslee nw~ efpemekes Yeele, Ie=le Je efYeieesee ngDeeyeveeee ngDee DeVe mJeeb hejesme uesves kes heMeeled eeJeleea
keer mesvee kees Yeespeve kejeves hej Yeer meceehle veneR neslee nw Jen De#eerCeceneveme $e+efOeejke kenueelee nw
DeLee&led efpeme eewkes ceW Fve $e+efJeeues cegefve kee Deenej nes peelee nw Gme eewkes kes Yeespeve mes meejer eeJeleea
keer mesvee kees Yeer Yeespeve keje oes hejvleg Jen Ies veneR~ Gve cegefve keer en $e+ef De#eerCeceneveme nw~
efpeve cegefve kes eej neLe eceeCe Yeer ieghee ceW jnves hej eeJeleea kee mewve Yeer Gme ieghee ceW jn mekelee
nw, Jes De#eerCeeJeeme $e+efOeejke nQ~ Fve GYee ekeej kes cegefveeeW kees vecemkeej nes~
MebkeeFve MeefeeeW kees$e+efeeW kees kewmes peevee peelee nw ?
1. cengjmeJeerCeb Fefle hee"eblejb~ 2. Cecees DeefceemeJeerCeb Fefle hee"eblejb~
(24) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

meceeOeeveFmeer met$e mes Gvekeer $e+efeeW kee DeefmlelJe peevee peelee nw, keeeWefke efpeve YeieJeeved
DeveLeeJeeoer veneR nw~
(46) Cecees JeceeCeeCeb~
eewyeermeJeW leerLekej JeOe&ceeve YeieJeeve kees vecemkeej nes~
(47) Cecees ueesS meJJeefmeeeoCeeCeb~~43~~
Cecees efmeeeoCeeCeb~~1
ueeske ceW meye efmeeeleveeW kees vecemkeej nes~~43~~
meye efme Fme Jeeve mes hetJe& ceW kens nges mecemle efpeveeW kees enCe kejvee eeefnes, keeeWefke
efpeveeW mes he=LeiYetle osMeefme Je meJe&efme heees veneR peeles~ meye efmeeW kes pees Deeeleve nQ Jes meJe&
efmeeeleve nQ~ Fmemes ke=ef$ece Je Deke=ef$ece efpevecebefoj, efpeveeeflecee leLee F&<eleeiYeejeqmeefMeuee,
Tpe&eble, ebheehegj Je heeJeehegj Deeefo #es$eeW Je efve<eerefOekeeDeeW kee Yeer enCe kejvee eeefnes~ Gve meYeer
efpeveeeleveeW kees vecemkeej nes~
(48) Cecees JeceeCeyegefjefmemme~~44~~
Cecees YeeJeoes cenefoceneJeerjJeceeCeyegefefjefmeCees esefo~~2
JeOe&ceeve yeg $e+ef<e kees vecemkeej nes~~44~~
Mebkeepeyeefke JeOe&ceeve YeieJeeved kees hetJe& ceW vecemkeej efkeee pee egkee nw lees efhej eneB ogyeeje
vecemkeej efkemeefuees efkeee ieee nw ?
meceeOeeve pemmebefleeb Oeccehenb efCeies, lemmebefleeb JesCeefeeb heGbpes~
keeesCe Jeeee ceCemee efJe efCeeb, mekekeejS leb efmejhebecesCe~~
efpevekes meceerhe Oece&heLe eehle nes, Gvekes efveke efJevee kee JeJenej kejvee eeefnes leLee Gvekees
efMej Pegkeekeej heeBe Debiehebeebie SJeb keee, Jeeve Deewj ceve mes efvele ner melkeejvecemkeej kejvee
eeefnes~
Fme Deeeee& hejchejeiele efveece kees yeleueeves kes efuees hegve: vecemkeej efkeee ieee nw~
eefleeceCeebLe$eeer ceW Fme ceb$e kee Ssmee DeLe& efkeee nw
Cecees YeeJeoes cenefoceneJeerjJeceeCeyegefjefmeCees esefo~
pees YeieJeeved menpe efJeefMe< ceefle, egle, DeJeefOe Fve leerve %eeve kes Oeejer Deewj hetpee kes DeefleMee kees
eehle nQ, cenefle, ceneJeerj Deewj JeOe&ceeve veece kes Oeejke Debeflece leerLekej nQ, yege|<eele#eJesoer
1. Cecees efmeeeoCeeCeb eefleeceCe ebLe$eeer ceW Ssmee hee" nw~ 2. eefleeceCe ebLe$eeer ceW Ssmee hee" nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (25)

kesJeue%eeve kes Oeejer nQ~ kes eje efkees iees Ghemeie& kees peerleves mes cenefleceneJeerj en veece eefme
ngDee nw~ Fve Debeflece leerLekej kes JeOe&ceeve, Jeerj, ceneJeerj, mevceefle Deewj cenefleceneJeerj Ssmes heebe veece
efJeKeele nQ~ Ssmes JeOe&ceeve YeieJeeve kees vecemkeej nesJes~
eer ieewlecemJeeceer kes es meYeer $e+efeeb LeeR~ Ssmee ceneMeem$e OeJeuee ebLe ceW efueKee nw~ eLeeheebe
ceneele, leerve iegefhle Deewj heebe meefceefleeeW mes egkele, Dee" ceo Deewj meele YeeeW mes jefnle, yeerpe, kees<",
heoevegmeejer Je mebefYeVeeesle=lJe yegef$e+efeeW mes meefnle, Glke=< DeJeefOe%eeve mes DemebKeele ueeske eceeCe
leLee keeue mes Deleerle, Deveeiele Je Jele&ceeve ceW hejceeCegheele mecemle cetle&Je SJeb Gvekeer heee&eeW kees
peeveves Jeeues, lehlelehe$e+ef kes eYeeJe mes ceuecet$e jefnle, oerhlelehe ueefyOe kes yeue mes meJe&keeue
GheJeemeege neskej Yeer Mejerj kes lespe mes oMeeW efoMeeDeeW kees Deeueesefkele kejves Jeeues, meJeez<eefOe ueefyOe kes
efveefcee mes meJe& Deew<eefOeeeW mJehe, Devebleyeue ege nesves mes neLe keer keefve<" Debiegueer eje leerveeW ueeskeeW
kees eueeeceeve kejves ceW meceLe&, Dece=leeeJeer Deeefo $e+efeeW kes yeue mes nmleheg ceW efiejs nges meye DeenejeW
kees Dece=lemJehe heefjCeceeves Jeeues, cenelehe iegCe mes keuheJe=#e kes meceeve, De#eerCe ceneveme $e+ef mes
Deenej ceW De#eelee kees kejves Jeeues, DeIeesj lehe kes eYeeJe mes peerJeeW kes mecemle ke<eW kees otj kejves Jeeues,
mebhetCe& efJeeeDeeW eje mesefJele ejCecetue mes ege, DeekeeMeeejCe iegCe mes meJe& peerJeeW keer j#ee kejves Jeeues,
Jeeve SJeb ceve mes mecemle heoeLeeX kes mebheeove ceW meceLe&, DeefCeceeefo $e+efeeW mes osJe mecetneW kees peerleves
Jeeues, leerveeW ueeskeeW kes peveeW ceW es<", hejesheosMe kes efyevee De#ejDeve#ejhe meye Yee<eeDeeW ceW kegMeue,
meceJemejCe ceW efmLele pevecee$e kes he kes Oeejer nesves mes nceejernceejer Yee<eeDeeW mes nceejsnceejs efueS ner
GheosMe os jns nQ~ Fme ekeej meyekees efJeeeme kejeves Jeeues leLee meceJemejCe ceW efmLele peveeW kes keCe& FbefeeW
ceW Deheves cegKe mes efvekeueer ngF& Deveske Yee<eeDeeW kes meefcceefele eJesMe kes efveJeejke Ssmes ieCeOej osJe
ebLekelee& nQ, keeeWefke Ssmes mJehe kes efyevee ebLe keer eceeCelee kee efJejesOe nesves mes Oece& jmeeeve eje
meceJemejCe kes peveeW kee hees<eCe yeve veneR mekelee nw~ mees ner kenles nQ
yegefleJeefJeGJeCeesmenjmeyeueDekeKeerCemegmmejeeoer~
Dees e f n ceCeheppeJes e f n e, nJeb e f l e ieCeJeeueee meef n ee~~
ieCeOej osJe yegef, lehe, efJeefeee, Deew<eefOe, jme, yeue, De#eerCe, megmJejlJeeefo $e+efeeW leLee DeJeefOe
SJeb ceve:hee&e %eeve mes meefnle nesles nQ~
Fve GjCeeW mes en mhe< nes peelee nw efke eer ieewlecemJeeceer Deenej ve kejkes meJe&keeue GheJeeme
kejves Jeeues Les Deewj meJe&$e+efeeW mes meefnle Les~ Ssmes eer ieewlece ieCeOej osJe kees leLee meJe&$e+efOeejer
cene$e+ef<eeeW kees Deewj meJe&$e+efeeW kees cesje ceve, Jeeve, keee mes vecemkeej nesJes~
(26)
ieCeOejJeuee ceb$e ceW Devlej kes eceeCe
efeee keueehe mes1
1. Cecees efpeCeeCeb
2. Cecees DeesefnefpeCeeCeb
3. Cecees hejceesefnefpeCeeCeb
4. Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb
5. Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb
6. Cecees keesyegerCeb
7. Cecees yeerpeyegerCeb
8. Cecees heeoeCegmeejerCeb
9. Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb
10. Cecees meebyegeCeb
11. Cecees heeseyegeCeb
12. Cecees yeesefneyegeCeb
13. Cecees GpegceoerCeb
14. Cecees efJeGueceoerCeb
15. Cecees omehegJJeerCeb
16. Cecees eGomehegJJeerCeb
17. Cecees DebieceneefCeefcee-
kegmeueeCeb
18. Cecees efJeGJJeFefheeeCeb
19. Cecees efJeppeenjeCeb
20. Cecees eejCeeCeb
21. Cecees heCCemeceCeeCeb
22. Cecees DeeieemeieeceerCeb
23. Cecees DeemeerefJemeeCeb
1. efeeekeueehe-he=. 92-93 2. eefleeceCe ebLe$eeer he=. 89 mes 95 leke~ * omehegJJeerCeefcelesleeJeevesJe hee"es Pee-eleew~ 3. <edKeC[eiece-
OeJeuee erkee hegmleke 9 he=. 2 mes 103 leke~ <edKeC[eiece hegmlekeeefve9, 10, 11, 12 efmeevleefevleeceefCe erkee he=. 561, 562~
(efJeefYevve ebLeeW mes)
eefleeceCe ebLe$eeer2
Cecees efpeCeeCeb
Cecees DeesefnefpeCeeCeb
Cecees hejceesefnefpeCeeCeb
Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb
Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb
Cecees keesyegerCeb
Cecees yeerpeyegerCeb
Cecees heeoeveg (Ceg) meejerCeb
Cecees mebefYeCCemeesoe-(o) jeCeb
Cecees meebyegeCeb
Cecees heeseyegeCeb
Cecees yeesefneyegeCeb
Cecees GpegceoerCeb
Cecees efJeGueceoerCeb
Cecees *DeefYeCCeomehegJJeerCeb
Cecees eesmehegJJeerCeb
Cecees DebieceneefCeefcee-
kegmeueeCeb
Cecees efJeGJJeFefheeeCeb
Cecees efJeppeenjeCeb
Cecees eejCeeCeb
Cecees heCCeemeceCeeCeb
Cecees DeeeemeieeceerCeb
Cecees DeemeerefJemeeCeb
eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)
<edKeb[eiece OeJeuee erkee3 hegmleke 9
Cecees efpeCeeCeb
Cecees DeesefnefpeCeeCeb
Cecees hejceesefnefpeCeeCeb
Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb
Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb
Cecees keesyegerCeb
Cecees yeerpeyegerCeb b
Cecees heeoeCegmeejerCeb
Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb
0
0
0
Cecees GpegceoerCeb
Cecees efJeGueceoerCeb
Cecees omehegefJJeeeCeb
Cecees eesmehegefJJeeeCeb
Cecees DebieceneefCeefcee-
kegmeueeCeb
Cecees efJeGJJeCeheeeCeb b
Cecees efJeppeenjeCeb
Cecees eejCeeCeb
Cecees heCCemeceCeeCeb
Cecees DeeieemeieeceerCeb
Cecees DeemeerefJemeeCeb
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (27)

ieCeOejJeuee hetpee ceW4 ieCeOejJeuee hetpee 5 ieCeOejJeuee hetpee6

(eer MegYeeveeee& efJejefele) (eer heeveveeeee& efJejefele) (eer eYeeeveeee& efJejefele)

1. Cecees efpeCeeCeb Cecees efpeCeeCeb Cecees efpeCeeCeb

2. Cecees DeesefnefpeCeeCeb Cecees DeesefnefpeCeeCeb Cecees DeesefnefpeCeeCeb
3. Cecees hejceesefnefpeCeeCeb Cecees hejceesefnefpeCeeCeb Cecees hejceesefnefpeCeeCeb
4. Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb
5. Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb
6. Cecees keesyegerCeb Cecees keesyegerCeb Cecees keesyegerCeb
7. Cecees yeerpeyegerCeb Cecees yeerpeyegerCeb Cecees yeerpeyegerCeb
8. Cecees heeoevegmeejerCeb Cecees heeoeCegmeejerCeb Cecees heeoeCegmeejerCeb
9. Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb
10. Cecees meebyegeCeb Cecees meebyegeCeb Cecees meebyegeCeb
11. Cecees heeseyegeCeb Cecees heeseyegeCeb Cecees heeseyegeCeb
12. Cecees yeesefneyegeCeb Cecees yeesefneyegeCeb Cecees yeesefneyegeCeb
13. Cecees GpegceoerCeb Cecees GpegceoerCeb Cecees GpegceoerCeb
14. Cecees efJeGueceoerCeb Cecees efJeGueceoerCeb Cecees efJeGueceoerCeb
15. Cecees omehegJJeerCeb Cecees efYeCCeomehegJJeerCeb Cecees omehegJJeerCeb
16. Cecees eGomehegJJeerCeb Cecees eGomehegJJeerCeb Cecees eGomehegJJeerCeb
17. Cecees Debieefveefcee Cecees DebieceneefCeefcee Cecees DebieceneefCeefcee
kegmeueeCeb kegmeueeCeb kegmeueeCeb
18. Cecees efJeGJJeFefheeeCeb Cecees efJeGJJeFefheeeCeb Cecees efJeGJJeFefheeeCeb
19. Cecees efJeppeenjeCeb Cecees efJeppeenjeCeb Cecees efJeppeenjeCeb
20. Cecees eejCeeCeb Cecees eejCeeCeb Cecees eejCeeCeb
21. Cecees heCCemeceCeeCeb Cecees DeeieemeieeefceCeb Cecees heCnmeceCeeCeb
22. Cecees DeeieemeieeceerCeb Cecees heCCemeceCeeCeb Cecees DeeieemeieeceerCeb
23. Cecees DeemeerefJemeeCeb Cecees DeemeerefJemeeCeb Cecees DeemeerefJemeeCeb

4. ieCeOejJeuee hetpee leLee leJeeLe&met$e hetpee (eer MeeefvleJeerj veiej, ceneJeerj peer (jepe. mes ekeeefMele) he=. 12 mes 22 leke~
5. eerieCeOejJeuee hetpeve meben (ekeeMeke-heb. eer ieguepeejerueeue eewOejer, Goehegj) he=. 10 mes 27 leke~ 6. eer ieCeOejJeuee hetpeve
meben he=. 57 mes 71 leke~
(28)
efeee keueehe mes
24. Cecees efoefefJemeeCeb
25. Cecees GiieleJeeCeb
26. Cecees efoeleJeeCeb
27. Cecees leeleJeeCeb
28. Cecees ceneleJeeCeb
29. Cecees IeesjleJeeCeb
30. Cecees IeesjiegCeeCeb
31. Cecees IeesjhejkekeceeCeb
32. Cecees IeesjiegCeyebYeeejerCeb
33. Cecees DeeceesmeefnheeeCeb
34. Cecees KesuueesmeefnheeeCeb
35. Cecees peuueesmeefnheeeCeb
36. Cecees efJehheesmeefnheeeCeb
37. Cecees meJJeesmeefnheeeCeb
38. Cecees ceCeyeueerCeb
39. Cecees JeefeyeueerCeb
40. Cecees keeeyeueerCeb
41. Cecees KeerjmeJeerCeb
42. Cecees meefhhemeJeerCeb
43. Cecees cengjmeJeerCeb
44. Cecees DeefceemeJeerCeb
45. Cecees DekeKeerCeceneCemeeCeb
46. Cecees yeceeCeeCeb
47. Cecees efmeeeoCeeCeb
48. Cecees YeeJeoes cenefo-
ceneJeerjJeceeCeyeg-
efjmeerCees esefo~
eefleeceCe ebLe$eeer
Cecees efoefefJemeeCeb
Cecees GiieleJeeCeb
Cecees efoeleJeeCeb
Cecees leeleJeeCeb
Cecees ceneleJeeCeb
Cecees IeesjleJeeCeb
Cecees IeesjiegCeeCeb
Cecees IeesjhejkekeceeCeb
Cecees IeesjiegCeyebYeeejerCeb
Cecees DeeceesmeefnheeeCeb
Cecees KesuueesmeefnheeeCeb
Cecees peuueesmeefnheeeCeb
Cecees efJehheesmeefnheeeCeb
Cecees meJJeesmeefnheeeCeb
Cecees ceCeyeueerCeb
Cecees JeefeyeueerCeb
Cecees keeeyeueerCeb
Cecees KeerjmeJeerCeb
Cecees meefhhemeJeerCeb
Cecees cengjmeJeerCeb
Cecees DeefceemeJeerCeb
Cecees DekeKeerCeceneCemeeCeb
0 0
Cecees efmeeeoCeeCeb
Cecees YeeJeoes cenefo-
ceneJeerjJeceeCeyeg-
efjmeerCees esefo~
eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)
<edKeb[eiece OeJeuee erkee hegmleke 9
Cecees efoefefJemeeCeb
Cecees GiieleJeeCeb
Cecees efoeleJeeCeb
Cecees leeleJeeCeb
Cecees ceneleJeeCeb
Cecees IeesjleJeeCeb
Cecees IeesjhejkekeceeCeb
Cecees IeesjiegCeeCeb
Cecees IeesjiegCeyebYeeejerCeb
Cecees DeeceesmeefnheeeCeb
Cecees KesuueesmeefnheeeCeb
Cecees peuueesmeefnheeeCeb
Cecees efJeesmeefnheeeCeb
Cecees meJJeesmeefnheeeCeb
Cecees ceCeyeueerCeb
Cecees JeefeyeueerCeb
Cecees keeeyeueerCeb
Cecees KeerjmeJeerCeb
Cecees meefhhemeJeerCeb
Cecees cengjmeJeerCeb
Cecees Dece[meJeerCeb
Cecees DekeKeerCeceneCemeeCeb
Cecees ueesS meJJeefmeeeoCeeCeb
Cecees JeceeCeyegefefjefmemme~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
ieCeOejJeuee hetpee ceW
(eer MegYeeveeee& efJejefele) (eer heeveveeeee& efJejefele)
24. Cecees efoefefJemeeCeb
25. Cecees GiieleJeeCeb
26. Cecees efoeleJeeCeb
27. Cecees leeleJeeCeb
28. Cecees ceneleJeeCeb
29. Cecees IeesjleJeeCeb
30. Cecees IeesjiegCeeCeb
31. CeceesIeesjhejkekeceeCeb
32. Cecees IeesjiegCeyebYeeejerCeb
33. Cecees DeeceesmeefnheeeCeb
34. Cecees KesuueesmeefnheeeCeb
35. Cecees peuueesmeefnheeeCeb
36. Cecees efJehheesmeefnheeeCeb
37. Cecees meJJeesmeefnheeeCeb
38. Cecees ceCeyeueerCeb
39. Cecees JeefeyeueerCeb
40. Cecees keeeyeueerCeb
41. Cecees KeerjmeJeerCeb
42. Cecees meefhhemeJeerCeb
43. Cecees cengjmeJeerCeb
44. Cecees DeefceemeJeerCeb
45. Cecees DekeKeerCeceneCemeeCeb
46. Cecees yeceeCeeCeb
47. Cecees efmeeeoCeeCeb
48. Cecees YeeJeoes cenefoceneJeerj-
yeceeCeyegefefjmeerCeb~
ieCeOejJeuee hetpee
(eer eYeeeveeee& efJejefele)
Cecees efoefefJemeeCeb
Cecees GiieleJeeCeb
Cecees efoeleJeeCeb
Cecees leeleJeeCeb
Cecees ceneleJeeCeb
Cecees IeesjleJeeCeb
Cecees IeesjiegCeeCeb
Cecees IeesjhejkekeceeCeb
Cecees IeesjiegCeyebYeeejerCeb
Cecees DeeceesmeefnheeeCeb
Cecees efKeuueesmeefnheeeCeb
Cecees peuueesmeefnheeeCeb
Cecees efJehheesmeefnheeeCeb
Cecees meJJeesmeefnheeeCeb
Cecees ceCeyeueerCeb
Cecees JeefeyeueerCeb
Cecees keeeyeueerCeb
Cecees KeerjmeJeerCeb
Cecees meefhhemeJeerCeb
Cecees cengjmeJeerCeb
Cecees DeefceemeJeerCeb
Cecees DekeKeerCeceneCemeeCeb
Cecees yeceeCeeCeb
Cecees ueesS meJJeefmeeeCeeCeb
Cecees YeeJeoes cenefo-
ceneJeerjJeceeCeyegefefjmeerCeb~
(29)
ieCeOejJeuee hetpee
Cecees efoefefJemeeCeb
Cecees GiieleJeeCeb
Cecees efoeleJeeCeb
Cecees leeleJeeCeb
Cecees ceneleJeeCeb
Cecees IeesjleJeeCeb
Cecees IeesjiegCeeCeb
Cecees IeesjhejkekeceeCeb
Cecees IeesjiegCeyebYeeejerCeb
Cecees DeeceesmeefnheeeCeb
Cecees KesuueesmeefnheeeCeb
Cecees peuueesmeefnheeeCeb
Cecees efJehheesmeefnheeeCeb
Cecees meJJeesmeefnheeeCeb
Cecees ceCeyeueerCeb
Cecees JeefeyeueerCeb
Cecees keeeyeueerCeb
Cecees KeerjmeJeerCeb
Cecees meefhhemeJeerCeb
Cecees cengjmeJeerCeb
Cecees DeefceemeJeerCeb
Cecees DekeKeerCeceneCemeeCeb
Cecees efmeeeoCeeCeb
Cecees yeceeCeeCeb
Cecees YeeJeoes cenefoceneJeerj-
JeceeCe yegefefjefmeCeb~
(30) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ieCeOejJeuee ceb$e
(eer ieewlece ieCeOej mJeeceer efJejefele)
(mebmke=le erkee-eer eYeeeveeee& ke=le)
oes<ee owJeefmekeeefleeceCelees veMeefvle es vees ve=Ceeb,
leVeeMeeLe&efceceeb yeJeerefle ieCeYe=^erieewlecees efvece&ueeced~
met # cemLet u emecemleoes < enveveeR meJee& l ceMeg e f eoeb ,
emceeVeeefmle ye=nleefleeceCelemleVeeMensleg: hej:1~~1~~
eerieewlecemJeeceer owJeefmekeeefoeefleeceCeeefoefYeefve&jekeleg&ceMekeeeveeb oes<eeCeeb efvejekejCeeLe ye=nleefleeceCe-
ue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeeLe&efce<osJeleeefJeMes<eb vecemkegJe&Veen Cecees efpeCeeCeefceleeefo~
DeveskeYeJeienve-efJe<eceJemeveeeheCensletvkecee&jeleerepeevleerefle efpevee: meekeuesve Ieeeflekece&#eeeleehlekesJeue-
%eeveeefoeleg<ee Den&vle:~ les<eeb vecees vecemkeejesmleg~ veveg vece: Meyoeesies vece:Meyoeesies vece: mJemleer-
leeefovee elegLeea eehveesefle, leoegeb, eeke=les elegLee& efJeOeeveemecYeJeeled~ Dele: mecyebOecee$eefJeJe#eeeeb
<e<"desJe YeJeefle~~ Cecees DeesefnefpeCeeCeb~~ osMelees Ieeeflekece&#eeefJeOeeveeleehle-osMeeJeefOe%eeveeveeb vece:~
ieCeOejJeuee ceb$e keer mebmke=le erkee kee YeeJeeLe&
Dece=leJee|<eCeer erkee
efpeveeW kees vecemkeej nes~~1~~ osMeeJeefOe efpeveeW kees vecemkeej nes~~2~~ hejceeJeefOe efpeveeW kees vecemkeej nes~~3~~
meJee&JeefOe efpeveeW kees vecemkeej nes~~4~~ DevevleeJeefOe (kesJeue%eeveer) efpeveeW kees vecemkeej nes~~5~~ pewmes kees"s ceW kees"s kes
mJeeceer eje megjef#ele Deewj pego s pegos jKes ngS OeeveeW kee DeJemLeeve jnlee nw Gmeer lejn efpevekeer yege
f ceW DeJeOeeefjle ebLe
Deewj DeLeeX kee lehe kes ceenelce mes pegoepegoe DeefJeve< DeJemLeeve jnlee nw, Jes kees<" kes meceeve yege f Jeeues efpeve nesles
nQ Gve kees<"yege f kes Oeejke efpeveeW kees vecemkeej nes~~6~~2

pewmes GhepeeT #es$e ceW yeesee ieee Ske Yeer yeerpe keeueeefoke keer meneelee heekej Deveske yeerpeeo
neslee nw Gmeer lejn Ske heo kes enCe mes Deveske heoeLeeX keer eefleheefe efpeme yegef ceW nes Jen yeerpeyegef nw~
Jen yeerpeyegef lehe kes ceenelce mes efpevekes nes Jes yeerpeyegef efpeve nesles nQ~ Gve yeerpeyegef efpeveeW kees
vecemkeej nes~~7~~ DeeefoDevle peneBleneB kes Ske heo kes enCe mes mecemle evLeeLe& kee DeJeOeejCe
efpeme yegef ceW nes peee Jen heoevegmeeefj yegef nw, Jen heoevegmeeefj yegef lehe kes ceenelce mes efpevekes nesleer nw
Gve heoevegmeeefj efpeveeW kees vecemkeej nes~~8~~
1. eefleeceCe ebLe$eeer he=. 89 mes 97 leke~ 2. eefle eefleeceCe he=. 111 mes 118 leke (heb. eer heVeeueeue peer meesveer efmeevle Meeeer eje
DevegJeeefole)
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (31)

Cecees hejceesefnefpeCeeCeb~~ leefOeeveeosJe eehlehejceeJeefOe%eeveeveeb vece:~~ Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb~~

meceehlemeJee&JeefOe%eeveeveeb vece:~~ Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb~~ ve efJeeleslees emeemeeJeveblees YeJeeblejevegieeceer~
meesJeefOeex<eeb les e les efpeveeMe osMele: kece&#eekeejkee cen<e&emles<eeb vece:~~ Cecees keesyegerCeb~~ kees<"s
keesMee (<"e) ieeefjkeOe=leYetefjOeevee-veeceefJeve<eJeeflekeerCee&veeb eLeeJemLeeveb leLewJeeJemLeeveceJeOeeefjle-
ebLeeLee&veeb emeeb yegew mee kees<"yegefmlehees-ceenelceeefeles es<eeb les kees<"yegemles<eeb vece:~~ Cecees
yeer p eyeg er C eb ~ ~ ef J eef M e<#es $ es keeueeef o meneeces k eceheg h leb yeer p eceves k eyeer p eeob eLee YeJeef l e,
leLewkeyeerpeheoenCeeoveskeheoeLe&eefleheefee&meeb yegew mee yeerpeyegef:~ mee lehe:-eYeeJeeefeles es<eeb les
yeer p eyeg emles < eeb vece:~~ Cecees heoeveg (Ceg ) meejer C eb ~ ~ DeeoeJeb l es e$e le$e ew k eheo-
enCeelmecemleebLeeLe&meeJeOeejCeb emeeb yegew mee heoevegmeeefjCeer yegef:~ mee leheesceenelceeefeles es<eeb les
heoevegmeeefjyege:~ les<eeb vece:~~ Cecees mebefYeCCemeesoe(o) jeCeb~~ meb meceked mebkejJeeflekej
JeeflekejsCe (JeeflejskesCe efYeVeb efJeefJeeb MeyomJeheb e=Ceesleerefle meefcYeVeees$eer $e+ef: eoMeeespeveeeece

yeejn eespeve uebyes Deewj veJe eespeve eew[ s eeJeleea kes mkevOeeJeej kes ceveg<e, Iees[ ,s Tb, neLeer Deeefo mes
GlheVe De#ejelceke Deewj Deve#ejelceke hejmhej efJeefYeVe Yeer Meyo mecetn kee Ske meeLe eefleYeeme efpeme $e+ef kes
nesves hej neslee nw~ Jen mebeYf eVeees$eer $e+ef nesleer nw, Jen $e+ef lehe kes eYeeJe mes efpevekes nesleer nw Jes mebeYf eVe
eeslee $e+ef Jeeues nesles nQ Gve mebeYf eVeeeslee $e+ef kes Oeejke efpeveeW kees vecemkeej nes~9~~
Jewjeie kee eEkeefeled keejCe osKekej Deewj hejesheosMe keer keesF& Dehes#ee ve jKekej mJeeb ner pees Jewjeie
kees eehle nesles nQ, Jes mJeebyeg kenueeles nQ~ Gve mJeebyeg efpeveeW kees vecemkeej nes~~10~~ pees hejesheosMe
kes efyevee efkemeer Ske efveefcee mes Jewjeie kees eehle nesles nQ, pewmes veerueebpevee kes efJeuee mes Je=<eYeeefoke, Gve
eleskeyeg efpeveeW kees vecemkeej nes~~11~~
pees YeesieeW ceW Deemee cenevegYeeJe Deheves Mejerj Deeefo ceW DeMeeMJelehe osKekej Jewjeie kees eehle
nesles nQ Jes yeesefOeleyeg kenueeles nQ~ hejesheosMe mes Yeer pees Jewjeie kees eehle nesles nQ Jes Yeer yeesefOeleyeg
kenueeles nQ, GvnW vecemkeej nes~~12~~ $e+pegceefle ceve:hee&e%eeveer efpeveeW kees vecemkeej nes~~13~~ efJehegueceefle
ceve:hee&e%eeveer efpeveeW kees vecemkeej nes~~14~~ DeefYeVeoMehetJe&Oeejke efpeveeW kees vecemkeej nes~~15~~
Glheeoeefo elego&Me hetJe&Oej efpeveeW kees vecemkeej nes~~16~~ Debie, mJej, Jebpeve, ue#eCe, efVe, Yeewce, mJehve,
Devleefj#e Fve Dee" efveefceeeW kees oe ceW jKekej pees peerJeeW kes MegYeDeMegYe kees peeveles nQ Jes De<ebieefveefceeeW
ceW kegMeue nesles nQ~ De<ebieefveefcee kegMeue efpeveeW kees vecemkeej nes~~17~~ efJekegJe&ve $e+efeehle efpeveeW
kees vecemkeej nes~~18~~ Debie, hetJe&, Jemleg, eeYe=le Deeefo meye efJeeeDeeW kes DeeOeejYetle efJeeeOej efpeveeW kees
vecemkeej nes~~19~~ peue, pebIee, lebleg, heue, hetue, yeerpe, DeekeeMe Deewj esCeer hej Deeeflenle eueves ceW
kegMeue Dee" ekeej kes eejCeef&Oeejer efpeveeW kees vecemkeej nes~~20~~
(32) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

veJeeespeveefJemleejeeJeefle&-mkebOeeJeejeslheVevejkejYeee#ejeve#ejelceke-Meyomeboesnmeeveesveb efJeefYeVe
meeefhe egieheleefleYeemees emeece=ew meleeb YeefJele mee meefcYeVeees$eerleLe&:~ mee lehe: eYeeJeeefeles es<eeb les
mebefYeVeeesleej:~ les<eeb vece:~~ Cecees meebyegeCeb~~ JewjeiekeejCeb eEkeefeod <dJee hejesheosMeb eevehes#e
mJeecesJe es Jewjeieb ieleemles mJeecyege:~ les<eeb vece:~ Cecees heeseyegeCeb~~ eleskeeefVeefceeeodyege:
(eleskeyege:) eLee veerueebpevee-efJeueeeodJe=<eYeeoe:~ les<eeb vece:~~ Cecees yeesefneyegeCeb~~ es Yeesieemeee:
Mejerjeefo<JeMeeeleeefoheb eoMe& Jewjeieb veerleemles yeesefOeleyege:~ les<eeb vece:~~ SJecegej$eeefhe meJe&$e vece:
Meyoes ees p eef eleJe:~~ Gpeg c eoer C eb ~ ~ $e+peg c eef l eceve:hee& e%eeef v eveeced ~ ~ ef J eGueceoer C eb ~ ~
efJehegueceefleceve:hee&e%eeefveveeced~~ DeefYeCCeomehegJJeerCeb~~1 DeefYeVeoMehetJe&OejeCeeced~~ eesmehegJJeerCeb~~
Glheeoeefoelego&MehetJe&OejeCeeced~~ DebieceneefCeefceekegmeueeCeb~~ De<ebieceneefveefcees kegMeueeveeb eJeerCeeveeced~
Debieb mejb JebpeCeuekeKeCeb e, efCCeb e Yeewceb megefceCebleefjkeKeb~
Sos efCeefcees efneSCe efkeee, peeCebefle ueesemme megnemegneefCe~~
FleefYeOeeveeled~~ efJeGJJeCeF[de{f heeeCeb~~ efJeefJeOee efeeeCegcenoeefoheleee keeeeos: kejCeb emeece=ew
mee efJeefeeef:& ~ leeb eehleeveeced ~~ efJeppeenjeCeb~~ DebiehetJe&-JemlegeeYe=leeefoue#eCemekeueefJeeeOeejYetleeveeced~~
eejCeeCeb~~ De<efJeOeeeejCee YeJebefle~
pees Deewlheefekeer, Jewveefekeer, kece&pee Deewj heeefjCeeefcekeer Fme ekeej eej ekeej keer e%eeDeeW kes
Oeejke nQ Gve e%eeeceCe efpeveeW kees vecemkeej nes~~21~~ DeefJeeceeve DeLe& kee eenvee DeeefMe<e nw~
DeeefMe<e efpevekee efJe<e nw Jes DeeMeerefJe<e eceCe nesles nQ DeLeJee efpevekee DeeefMe<e Dece=le nw Jes Yeer DeeMeere|Je<e
eceCe nesles nQ~ GvnW vecemkeej nes, Jes efkemeer kees ken oW efke cej peeDeeW lees Jen cej peeJes~ eefo Jes efkemeer
kees ken oW efke efJe<ejefnle nes peeDees lees Jen peerJe efJe<ejefnle nes peeJes~ eeefhe Jes cegefve Ssmee kejles veneR nQ
hejvleg lehe kes eYeeJe mes eehle Meefe kee eoMe&ve nw~~22~~ efpeve cegefveeeW keer ef< ner efJe<ehe nesleer nw ee
efpevekeer ef< ner Dece=le nw Jes ef<efJe<e nesles nQ~ Gve ef<eqJe<e efpeveeW kees vecemkeej nes~~23~~ pees
hebeceer, De<ceer Deewj elego&Meer ceW mes efkemeer Yeer efove kes GheJeeme keer eefle%ee kej uesles nQ heMeeled oes ee
leerve efove leke Deenej ve efceueves hej Yeer Gve efoveeW kee Gmeer ekeej efveJee&n kejles nQ~ Ssmes meeOeg Ge
leheJeeues nesles nQ, Gve Gelehe efpeveeW kees vecemkeej nes~~24~~ elegLe&, <e<" Deeefo GheJeemeeW kes kejves hej Yeer
efpevekes Mejerj kee lespe yeue lehepeefvele ueefyOe kes ceenelce mes eefleefove Megkeuehe#e kes evcee keer lejn
ye{lee peelee nw, Jes oerhlelehe efpeve nesles nQ Gvekees vecemkeej nes~~25~~ efpevekes Deefive mes mevlehle ueesns hej
heeflele peuekeefCekee meceeve enCe efkees ngS elege|JeOe Deenej kee Mees<eCe nes peeves kes keejCe veernej veneR
neslee nw, Jes lehlelehe nesles nQ, Gve lehlelehe efpeveeW kees vecemkeej nes~~26~~ pees he#e, ceeme GheJeemeeefoke
kes Deveg<"eve ceW lelhej nQ, cenelehe $e+ef kes Oeejke nesles nQ DeLeJee pees DeefCeceeefo Dee"iegCeeW mes Ghesle
1. omehegJJeerCeefcelesleeJeevesJe hee"es Peeeleew~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (33)

peuepebIeleblegheueheguueyeereDeeeememesef{ieFkegmeuee~
DeefJeneejCeieCee heFefjkekecenermeg efJenjbefle~~
FleefYeOeeveeled~~ heCCeemeceCeeCeb~~ efJeeeOeje efn meblees es lehees ie=Cnbefle les<eeb e%eeefleMeemleowJeeslheele
Fefle les e%eeeceCee Flegebles~ les<eeced~ DeeeemeieeceerCeb~~ eejCeMeyosveeseeveeceheekeeMeieeefceveeefce
lejeejCesYees efJeefMe<lJeelhegve: he=Leiegheeoeveb~ DeemeerefJemeeCeb~~ DeeefMejeMebmeveb leosJe efJe<eb es<eeb~ efceemJesleges
efn efveecesve efceeles~ Gheue#eCeb ewleled~ lesveeefMejce=leeveeefceleefhe ieceles~ MeeheevegenmeceLee&veeefceleLe&:~
eefo efn les hejmeehekeejceeMeemeles leoehekeejes YeJeefle~ eoeshekeejceeMeemeles leoeshekeejes YeJeleerefle~
efoefefJemeeCeb~~ Focehegheue#eCeeLe~ lesve <dece=leeveeefceefle ieceles~ eefo efn lesemeVe<dee hejceJeueeskebles
leoe lemcekejCes les<eeb meeceLe&ced~ DeLe emeVe<dee leceJeueeskevles leoef&Je=efveerjesieleeefokejCes les<eeb
meeceLe&ced~ lehe:eYeeJeeefefJeMes<e SJe efn les<eeb leeMees, ve hegvehekeejcehekeejb Jee les kemeefelkegJe&efvle;
Me$eew efce$es e les<eeb hejceesoemeerveleesheslelJeeled~~ GiieleJeeCeb~~ es efn hebeceece<ceeb elego&Meeb e
eefle%eeleesheJeemee DeueeYees $ees Jee leLewJe efveJee&neefvle le SJebekeeje Geleheme:~ les<eeced ~~efoeleJeeCeb~~
es osnoerhlee enleevOekeeje oerhleleheme:~ les<eeced ~~leeleJeeCeb~~ lehleee:efheC[heeflelepeuekeCeJeo
meefnle nQ, peueeejCeeefo Dee" ekeej kes eejCe iegCeeW mes Deuebke=le nQ, mhegjeeceeve Mejerj eYee Jeeues nQ,
efefJeOe De#eerCe $e+ef mes ege nQ, meJeez<eefOe mJehe nQ, heeefCehee$e ceW heeflele meye DeenejeW kees Deue
mJehe mes heueeves ceW meceLe& nQ, FveW mes Yeer DevevleiegCeW yeue Jeeues nQ, DeeMeere|Je<e Deewj ef<efJe<e
ueefyOeeeW mes meceefvJele nQ, lehlelehe $e+ef kes Oeejke nQ, meye efJeeeDeeW kes Oeejke nQ leLee ceefle, egle,
DeJeefOe Deewj ceve:hee&e %eeveeW mes leerve ueeske kes Jeeheej kees peeveves Jeeues nQ, Jes cegefve cenelehe $e+ef kes
Oeejke nesles nQ Gvekees vecemkeej nes~~27~~ pees eEnmeke eEmen, Meeot&ue Deeefo mes Deekegue heJe&leeW kes ieghee
Deeefo ceW, eegjlej Meerle, Jeele, Deelehe, obMeceMeke Deeefo mes ege Yeeeveke MceMeeveeW ceW peekej Oeeve Oejles
nQ Deewj ogOe&j GhemeieeX kees menve kejves ceW lelhej nQ, Jes Ieesjlehe kes Oeejke nesles nQ~ Gve Ieesj lehe kes Oeejke
efpeveeW kees vecemkeej nes~~28~~
Delevle Yeebkej jesie mes heeref[le Deewj ceneYeebkej Skeevle mLeeve ceW jnles Yeer pees cegefveieCe mJeerke=le
leheeseesieeW keer Je=ef ceW ner meoe lelhej jnles nQ, Jes Ieesjhejeece veeceke $e+ef kes Oeejke nQ~ Gvekees
vecemkeej nes~~29~~ yengle keeue mes pees DemKeefuele yeeee& kes Oeejke nQ Deewj eke=< eeefj$eceesnveere
kece& kes #eeesheMece mes efpevekes mecemle og:mJehve ve< nes iees nQ, Jes Ieesj yeeee& $e+ef kes Oeejke nQ
Gvekees vecemkeej nes~~30~~
efkevneRefkevneR ebLeeW ceW DeIeesjiegCe yeeeejer Ssmee Yeer hee" osKee peelee nw Gme Dehes#ee JeneB en
DeLe& efkeee ieee nw efke yee kee DeLe& heebe ele, heebe meefceefle Deewj leerve iegefhle mJehe eeefj$e nw, keeeWefke
(34) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ie=nerleenejMees<eCeeVeernejjefnleemlehleleheme:~ les<eeced~~ ceneleJeeCeb~~ he#eceemeesheJeemeeeveg<"evehejes ceneleheme:~

les<eeced ~~IeesjleJeeCeb~~ eEmenMeeot&ueeeekegues<eg efieefjiejeefo<eg YeeevekemceMeeves<eg e eegjlejMeerleJeeleeleheobMe-
ceMekeeefoeges<eg ielJee ogOe&jeshemeie&menveheje Ieesjleheme:~ les<eeced ~~IeesjiegCeeCeb~~ Ieesje Deglee cenevlees
iegCee es<eeb les IeesjiegCee:~ les<eeced~~ IeesjhejkekeceeCeb~~ hejeecees ogOe&jeleOeejCes meeceLe&ced~ Ieesjesefevle:
hejeecees es<eeb les leLeesee:~ les<eeced~~~Ieesj-iegCeyebYeeejerCeb~~ Ieesjes ogOe&jes iegCees efvejefleeejleeue#eCees
eme leodIeesjiegCeb efoJeebieveeeEueieveeefoefYejhe#egefYeleefeeced~ DeLeJee Ieesjes Deleglee iegCee emceeleeefCeveeb
YeJeefvle leodIeesjiegCeced~ lee leodyee Je yeeee&ced~ leejvlevegefle<"evleerlesJebMeeruee IeesjiegCeyeeeeefjCe:~
les<eeced~~ DeeceesmeefnheeeCeb~~ DeeceeshekeJeenej:~ me SJeew<eefOe:~ leeb eehlee Deeceew<eefOeeehlee:~ Fhee e
eehleeheVes (pew. 1/3/20) Fefle meefJeefOe:~~ KesueesmeefnheeeCeb~~ Kesuees (#Jesuees) efve<"erJeveced~ me
SJeew<eefOemleeb eehleeveeb, mee Jee eehlee ewmles<eeced~~ peuueesmeefnheeeCeb~~ meJeeieceuees peuue:~ me SJeew<eefOe:~
leeb eehleeveeb mee Jee eehlee ewmles<eeced~~ efJehheesmeefnheeeCeb~~ efJeeg<ees yeeefyevoJe:~ me SJeew<eefOe:~ leeb
eehleeveeb mee Jee eehlee ewmles<eeced~~ meJJeesmeefnheeeCeb~~ meJe cet$ehegjer<e-veKekesMeeefokeceew<eefOe:~ leeb
Jen Meeefvle keer hegef< kee keejCe nw~ DeIeesj DeLee&led Meevle nQ iegCe efpeveceW Jen DeIeesjiegCe nQ, DeIeesj iegCe
yee kee DeeejCe kejves Jeeues DeIeesjiegCeyeeeejer kenueeles nQ~ efpevekes lehe kes eYeeJe mes [cejeefo-
ceeefj (jesie), ogefYe&#e, Jewj, keuen, JeOe, yevOeve, jesOe Deeefo kes eMeceve keer Meefe Glhevve ngF& nw Jes
DeIeesjiegCe yeeeejer nQ~ Gve DeIeesjiegCe yeeeejer efpeveeW kees vecemkeej nes~~31~~ Deece DeLee&led DehekeJe
Deenej, Jen ner efpevekes Deew<eOeheves kees eehle nw Gve Deeceew<eefOe eehle efpeveeW kees vecemkeej nes~~32~~
#Jesue veece efve<"erJeve Deeefo kee nw Jen #Jesue ner efpevekee Deew<eefOeheves kees eehle nw Jes #Jesueew<eefOe eehle
nesles nQ Gve #Jesueew<eefOeeehle efpeveeW kees vecemkeej nes~~33~~ meejs Mejerj kes ceue kees peuue (emJeso
hemeervee) kenles nQ, Jener efpevekee Deew<eefOeheves kees eehle nes peelee nw, Gve peuueew<eefOeeehle efpeveeW kees
vecemkeej nes~~34~~
efJeheg<e veece yeeefyevog DeLee&led Jeere& kee nw Jen Jeere& ner efpevekee Deew<eefOeheves kees lehe kes eYeeJe mes
eehle nes peelee nw Gve efJeheg<eew<eefOeeehle efpeveeW kees vecemkeej nes~~35~~ meJe& DeLee&led jme, efOej, ceebme,
ceso, DeefmLe, ceppee, Mege, heghehegme, Kejer<e, keeueshe, cet$e, efhee, Deevle, Geej (hegjer<e) veKe, kesMe es
meye efpevekes Deew<eefOehe kees eehle nes iees nQ Gve meJeez<eefOeeehle eqpeveeW kees vecemkeej nes~~36~~ yeejn
DebieeW ceW efvee|o< ef$ekeeueieesej Devevle DeLe&heee&eeW Je Jebpeve heee&eeW mes egkele n JeeW kee efvejvlej
efevleve kejves hej Yeer Keso kees eehle ve nesvee ceveyeue nw, en ceveyeue efpevekes nw Gvekees ceveyeueer kenles nQ,
Gve ceveyeueer efpeveeW kees vecemkeej nes~~37~~ yeejn DebieeW kee keF& yeej heefjJele&ve (hee") kejkes Yeer pees
Keso kees eehle veneR neslee nw, Jen Jeeve Jeeveyeue nw~ lehe kes ceenelce mes Glheeefole Jeeveyeue Jeeues
Jeeveyeueer kenueeles nQ Gve Jeeveyeueer efpeveeW kees vecemkeej nes~~38~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (35)

eehleeveeb mee Jee eehlee ewmles<eeced~~ ceCeyeueerCeb~~ ceveesyeueb efJeeles es<eeb les ceveesyeefueve:~ les<eeced~~ SJeb
JeefeyeueerCeb~~ Jeeesyeefueveeced~~ keeeyeueerCeb~~ keeeyeefueveeced~~ KeerjmeJeerCeb~~ #eerjme eeJe: eJeCeb
mJeeoes Jee (#eerjeeJe:)~ meesefmle es<eeb les #eerjeeefJeCe: #eerjmJeeefovees Jee~ les<eeced~ keoMeveceefhe efn les<eeb
heeCeew heefleleb leheesceenelceeel#eerjb eJeefle mJeoles Jee~ SJeb meefhhemeJeerCeb~~ mee|hheIe=&leced~~ leleeefJeCeeb
lelmJeeefoveeb Jee~ cengjmeJeerCeb~~ ceOegj-Meyosvesn ceOegjes jmees ie=eles~ ceOegjjmeeeefJeCeeb ceOegj-jmemJeeefoveeb
JesleLe&:~~ DeceemeJeerCeb~~ Dece=leeeefJeCeecece=lemJeeefoveeb Jee~~ DekeKeerCeceneCemeeCeb~~ De#eerCeb cenevemeb
jmeJeleer es < eeb les #eer C ecenevemee:~ les < eeced ~ elees ef n Yeepeveeog o d O e= l e Yees p eveb les Y ees oeb
leeeJeefle&mkevOeeJeejsefhe Yeesefpeles Je=efefJeMes<eJeMeeVe #eereles Dee-Demleeled~~ (Cecees yeceeCeeCeb
eJeOe&ceeveebefm$epeielehetpeeced~) efmeeeoCeeCeb~~ efmeeveeb cegeelceveeceeeleveeefve efveJee&CemLeeveeefve
les<eeb vece:~ Cecees YeeJeoes~~ Fleeefo~ YeieJele: menpeefJeefMe<-celeeefo%eeve$eeJele: hetpeeefleMeeJelees
Jee~~ cenefoceneJeerjJeceeCeyegefjefmeCees esefo~~ cenefleceneJeerjeemeew JeOe&ceeveeemeeJeefvleceleerLe&kejosJe:~
yege mJenseesheeose-efJeJeskemecheVe:~ $e+ef<ee ele#eJesoer~ YeieJelees efn ieYee&Jeleejeoew efhe$eesefjveefoefJeefveefce&leeb
efJeefMe<eb hetpeeb jlveJe=ef<b mJeme eef&Je=odOeeefokeb <dJee JeOe&ceeve Fefle veece ke=leced~ DeJe mecevleeod Je=es
pees leerveeW YegJeveeW kees neLe keer Debiegueer mes G"ekej Deve mLeeve ceW jKeves ceW meceLe& nQ Gvekeer
keeeyeueer meb%ee nw, Gve keeeyeueer efpeveeW kees vecemkeej nes~~39~~ #eerj DeLee&led ogiOe eeJe DeLeJee mJeeo
efpevekes nw, Jes #eerjeeJeer ee #eerjmJeeoer nesles nQ~ Gvekes heeefCe ceW heeflele efJe<eeefo kegeflmele DeMeve Yeer lehe kes
ceenelce mes #eerjhe heefjCele nes peelee nw ee GmeceW #eerj pewmee mJeeo Deeves ueielee nw Jes #eerjeeJeer nesles nQ
Gve #eerjeeJeer efpeveeW kees vecemkeej nes~~40~~ mee|he kee DeLe& Ie=le nw~ Ie=leeeJeer ee Ie=lemJeeoer efpeveeW kees
vecemkeej nes~~41~~
ceOegj Meyo mes ceOegj jme kee enCe neslee nw DeLeJee ceOegeeJeer Ssmee Yeer hee" nw, leovegmeej ceOeg Meyo
mes ieg[, Keeb[, Meke&je Deeefo kee enCe neslee nw, keeeWefke ceOegj mJeeo kes eefle Fvekes meceevelee heeF& peeleer
nw~ pees neLe ceW jKes ngS meye DeenejeW kees ieg[, Keeb[, Meke&je kes mJeeo mJehe mes heefjCeceve kejves ceW meceLe&
nQ Jes ceOegjeeJeerceOegjmJeeoer DeLeJee ceOegmJeeoer efpeve nesles nQ Gvekees vecemkeej nes~~42~~ efpevekes neLeeW
kees eehle ngDee Deenej Dece=le kes mJeeo mJehe mes heefjCele neslee nw Jes Dece=leeeJeer ee Dece=lemJeeoer
efpeve nesles nQ pees efke eneB GheefmLele nesles ngS osJeenejYeespeer nesles nQ Gve Dece=leeeJeer ee Dece=lemJeeoer
efpeveeW kees vecemkeej nes~~43~~ efpevekee ceneveme De#eerCe nw Jes De#eerCeceneveme nesles nQ~ efpeme Yeespeve mes
Deenej efvekeeue kej GvnW efoee peelee nw, Jen Yeespeve eeJeleea kes mkevOeeJeej kees efpecee osves hej Yeer Je=ef
efJeMes<e kes keejCe Gme efove metee&mle leke #eerCe veneR neslee nw, Jes De#eerCe ceneveme nesles nQ GvnW vecemkeej nes~
DeLeJee De#eerCe ceneveme Meyo osMeeceMe&ke nw FmeefueS Gmemes JemeefleDe#eerCe kee Yeer enCe neslee nw~ oesveeW
(36) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ceeve: hetpeeefleMeees %eeveeeefleMeees Jee emceeefoefle ke=lJee pevceeefYe<eskes e ueIegMejerjoMe&veeoe-MebefkeleJe=esefjvme

mJemeeceLe&KeeheveeLe heeoebieg<"sve ces-mebeeueveeefovsCe Jeerj Fefle veece ke=leced~ kegceejkeeues eeceueereer[eeeb
eeref[le: mebieceosJesve mJeefJeceevemKeueveeeeslheeoveeLe ceneheeesheeshesleb Yeeevekeb mehe&heb efJeke=le
Je=#ees Jesef<le:~ YeieJeebe levcemlekeeoew heeoveemeb ke=lJee Je=#eeogeerCe&:~ lelemlesve ceneJeerj Fefle veece
ke=leced~ lehees ie=nerlJee JeejeCemeeb keeeeslmeiexCe efmLeleme ke=leeshemeie&peeeesve cenefleceneJeerj Fefle veece
ke=leced~~ esefo~~ e Meyosve veecveeb YeieJeefle mecegee: ke=le:~ Fefle Meyo: ekeejeLex~ SJeb ekeeje F<osJeleelJesve
Meem$eeoew mleesleJee Fefle~ veveg elegefJeMeefleleerLe&ke=leeb meJex<eeceefhe mleglelJeeeflkeceLe&ce$e evLeke=lee
JeOe&ceevemJeeefceve SJe mlegefle: ke=lesleeMebkeeeeceen pemme Fleeefo~ pemme-eme YeieJele:~ Debefleieb~~
Devles meceerhes YeJeceefvlekeced~~ Oeccehenb~~ Oece&ceeie&ced~~ efCeies~~ efveeesve efveecesve Jee ies ieeefce

ner kee DeLe& kene nw efke efpemekes Yeele, Ie=le ee efYeieesee ngDee DeVe hejesme uesves kes heMeeled eeJee|le kes
mkevOeeJeej kees osves hej Yeer meceehle veneR neslee nw, Jen De#eerCeceneveme $e+ef Oeejke kenueelee nw~ efpemekes
eej neLe eceeCe Yeer ieghee ceW jnves hej eeJeleea kee mewve Yeer Gme ieghee ceW jn mekelee nw Jen De#eerCeeJeeme
$e+ef Oeejke neslee nw~ Gve De#eerCeceneveme Je De#eerCeeJeeme efpeveeW kees vecemkeej nes~~44~~ efmeeW kes
efveJee&CemLeeveeW kees vecemkeej nes~
DeLeJee meJe&efme Fme Jeeve mes hetJe& ceW kens ngS mecemle efpeveeW kee enCe kejvee eeefnS, keeeWefke
efpeveeW mes he=LekedYetle osMeefme Deewj meJe&efme heees veneR peeles~ meye efmeeW kes pees Deeeleve nQ Jes meJe&
efmeeeleve nQ~ Fmemes ke=ef$ece Je Deke=ef$ece efpeveie=neW kee leLee efpeveeefleceeDeeW kes efveueeeW kee leLee
F&<eleeiYeej, Tpe&evle, ebhee, heeJeeveiejeefo meye efve<eerefOekeeDeeW kee enCe neslee nw~ Gve meye efpeveeeleveeW
kees vecemkeej nes~~45~~ menpeele efJeefMe< celeeefo %eeve$ee kes Oeejke DeLeJee hetpee kes DeefleMee kees
eehle YeieJeeved ceneJeerj, JeOe&ceeved, yeg Deewj $e+ef<e kees vecemkeej nes~ es meye Deefvlece leerLekej YeieJeeved
kes veece nQ, keeeWefke $e+ef<e ele#eJesoer ee $e+ef Oeejke kee veece nw, YeieJeeve ceneJeerj ele#eJesoer Yeer Les
Deewj $e+efOeejke Yeer Les, FmeefueS Jes $e+ef<e Les~ nse Deewj Gheeose kes efJeJeske mes mecheVe kees yeg kenles
nQ~ YeieJeeve nseesheeose kes efJeJeske mes mecheVe nesves mes yeg Les~ YeieJeeve kes ieYee&Jeleejeefo kes mecee FvneWves
Gvekes ceeleeefhelee keer ye[er Yeejer hetpee keer, jlveeW keer Je=ef< keer Deewj Deheveer Yeer $e+ef-Je=ef Deeefo
osKekej yevOegpeveeW ves YeieJeeve kee JeOe&ceeve en veece jKe efoee~ YeieJeeve kes pevceeefYe<eske kes mecee
YeieJeeve kee Mejerj ese Lee Gmes osKekej Fv kees DeeMebkee GlheVe nes ieF& efke Fleves ye[sye[s keueMeeW kee
peue en Mejerj kewmes menve kej mekesiee~ Gme mecee YeieJeeve ves Fv keer DeeMebkee otj kejves kes efueS
Deheveer meeceLe& (Devevle yeueere) Keeheve kejves kes efueS Deheves hewj kes Debiet"s mes megces kees efnuee efoee~
Fme keejCe Fv ves YeieJeeve kee Jeerj en veecekejCe efoee~ kegceejkeeue ceW Deeceueer eer[e kes mecee
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (37)

eeflehees~ eehveesceerleLe&:~ lemmebefleeb~~ leme YeieJeleesefvlekeb meceerheb eLee YeJelesJeced~~ JesCeefeeb~~

Jewveefekeb efJeveeced~ efJevee SJe Jewveefekeced~ efJeveeeefolJeelmJeeLex "Ced~~ heGbpes~~ eegbpes kegJexnced~ Deefvlekeefceefle
Oece&heLeb JewveefekeefceleveeesYeees: efeeeefJeMes<eCecesleled~ kesve Jewveefekeb eegbpes ? keeesve Jeeee cevemeeefhe~
efkeb keoeefeeb eegbpes ? efCeeb~~ efveleb meJe&keeueced~ ve kesJeueb JewveefekecesJe eegbpes, Deefhe leg mekekeejS~~
vecemkejesefce leb YeieJevleced~ kesve? efmejhebecesCe~~ efMej: hebeceb e$e peevegekejeees:~

Kesueles ngS mebiece osJe ves Deheves efJeceeve keer ieefle kes mKeueve nes peeves mes, Yee GlheVe kejves kes efueS ceneve
heeeshe mes ege, Yeeeveke mehe& kee he Oejkej efJeefeee mes meejs Je=#e kees Jesef<le kej efueee~ YeieJeeve
Gmemes [js veneR, Jes Gme mehe& kes cemleke hej hewj jKekej Je=#e hej mes Glej iees~ Fme keejCe mebiece osJe ves
YeieJeeve kee ceneJeerj en veece jKe efoee~ YeieJeeve peye lehe OeejCe kej JeejeCemeer1 ceW keeeeslmeie& ceW
efmLele Les, leye ves GvnW Oeeve mes efJeeefuele kejves kes efueS ceneve Ghemeie& efkeee~ Gme Ghemeie& kees peerle
uesves mes ves Gmekee veece cenefleceneJeerj jKee~
eneB hej esefo Fme e mes YeieJeeve ceW Ge veeceeW kee mecegee efkeee ieee nw~ Fefle Meyo eneB hej
ekeej DeLe& ceW Deeee nw~ Fme ekeej Jeeues F< osJelee kes he ceW Meem$e kes eejbYe ceW mleJeve kejves eesie
nQ~ en esefo kee DeLe& nw~
meYeer elege\JeMeefle leerLekej mlegle nQ efhej Yeer ebLekelee& ieCeOejosJe ves YeieJeeve Je&ceeve efpevesej
keer ner mlegefle keeeW keer, Fmekee Gej Ssmeer DeebMekee nesves hej kenles nQ~
efpeve YeieJeeve kes meceerhe ceQves Oece& kes ceeie& kees efveece mes eehle efkeee nw Gve YeieJeeve kes meceerhe
keee, Jeeve Deewj ceve mes meJe&keeue efJevee eege kejlee ntB~ efJevee ner eege veneR kejlee ntB efkevleg oesveeW
Iegves, oesveeW neLe pees[kej efmej Pegkeekeej hebeebie vecemkeej kejlee ntB~~1~~
efJeMes<eeneB eer eYeeeveeee& keer erkee kee cee$e mebef#ehle YeeJeeLe& efoee ieee nw~

1. GejhegjeCe ceW Gppeefeveer ceevee nw~

(38) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

YeieJeeve yeengyeueer eefjle

(DeeefohegjeCe ceW eer yeengyeueer kes OeeveeJemLee ceW
ceve:hee&e%eeve SJeb Deveske $e+efeeB ceeveer nw~)
eewyeesue bo
eer efpeve egle ieg Jebove kejkes, Je=<eYeosJe kees veceve keB~
iegCeceefCe hetpe yeengyeefue eYeg kes, ejCe keceue kee Oeeve keB~~
eer eglekesJeefue Yeyeeng cegefve, evieghle vesceervog vecetB~
Meebelf e efmebOeg ieefCe Jeerj efmebOeg veefce, yeengyeueer MegYe eefjle kent~B ~1~~
egie keer Deeefo ceW Je=<eYeosJe eYeg, ceosJeer Gj pevce efueee~
he=LJeer leue kees leJe jnme , Oecee&ce=le kee yeesOe efoee~~
eer veeYese DeeesOee hegefj ceW, hetCe& eYeeJeer DeefOehe nges~
Fveefoke vegle Oece& veereflecee, epeevegheeueve megKeo efkees~~2~~
eMemJeleer megveboe jeveer, mejmJeefle ue#ceer meMe LeeR~
Fke meew leerve megheg$e hegef$emen, Meeele keerefle& emeefjle Leer~~
Je=<eYeosJe ves heg$e hegef$e meye, efJeee Meee eJeerCe efkees~
MeeeYeemeeOeelceJeeocee, efJee elegjlee he efkees~~3~~
Fefveefpele eYeg jepe keepe ceW, eesie #esce Ghekeej efkees~
Deefme ceefme Deeefoke <edkeceeX kees, megyeesOe Deeefo yee nges~~
megj efveefce&le hegefj Fkeeemeer leue, jlveceeer eemeeo cene~
Fveefoke efvele mesJee ceW jle, DeKeb[ JemegOee jepe cene~~4~~
peneB peneB YeieJeeve epeeheefle, epee kes megKe meewYeeie Denes~
JeCe&ve keesF& veneR kej mekeles, megJeCe& egie mee#eeled Denes~~
F#JeekegJebMepe keerefle& heleekee, uenjeleer nw veYeieCe ceW~
cene ceefnce cenveere ef$epeie heefle, ef$eJeie& oMe&ke Les peie ceW~~5~~
jepe meYee ceW megjsv esefjle, efveueebpevee ves ve=le efkeee~
ef$e%eeveOeejer Je=<eYe osJe kees, Gmeer mecee Jewjeie ngDee~~
jepehe Yejlesej kee kej, Mele megle ceW Yeer yeeb efoee~
ueewkeebeflekevegle oer#ee ues eYeg, mJeelce megOeejme heeve efkeee~~6~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (39)

Yejle DeeesOeeheefle yeengyeefue, heesovehegj kee jepe efkeee~

GYee Yeele ceW Decese Meeer, oue yeue cene eYeeJe ngDee~~
GOej Je=<eYeefpeve yeng lehe kejkes, kesJeue%eeve kegb eehle efkeee~
FOej Yejle kes DeeegOe ie=n ceW eejlve GlheVe ngDee~~7~~
YeJeve ceW heg$e pevce Je=eeble, egiehele $ee kees efJeefole efkeee~
eLece kewueeMe efieefj hej peekej, eYeg keer hetpee Yeefe efkeee~
Oeveo jefele MegYe meceJemejCe ceW, mecee&ce=le Jej<e jne~~
efMeJeheLe heefLeke YeJe peve kee ceve, eeleke mece Deefle nj<e jne~~8~~
Oece&keuhegce heue DeLee&efoke, Oece& eLece en eie efkeee~
hegve efJeefOeJeled <edKeb[ peerlekej, Yeejle Yet en veece efoee~~
eesieeYeemeer YejleeeOej efyeve, ece megj vej JeefMele efkees~
menme yeleerme cegkegyeeefOehe, ejCeeW ceW meye veefcele efkees~~9~~
eewon jlve kes menme menme megj, j#eke efJeYeJe efJeMeeuelee~
Yejlesej ecegefole ceve Devegefove, efe mes efpeve hetpeve kejlee~~
oeveMeerue GheJeeme ceneslmeJe, ie=efn <edkeceea Goejlee~
yeng hegCeesoe Yeesieer %eeveer, efelmegKe DevegYeJe megueervelee~~10~~
ceneceefnce Yejlesej peye, meekeslehegjer emLeeve efkeee~
eejlve hegj yeee ke ieee, DeYeblej ve eJesMe efkeee~~
mesveeheefle Deceele jepee ieCe, meye oue efJemcee eefkele ngDee~
DehetJe& ueKe en Yejlesej kee, Deeme ev efvemlespe ngDee~~11~~
jnefme yegueekej peesefleefJe&o kees, keejCe keee en eMve efkeee~
: Keb[ JemegOee peerleer eYeg legce, DevegpeeW kees hej JeMe ve efkeee~~
leye eesej Deceele ieCe men, efJeceMe& kejkes keee& efkeee~
kegMeue otle kej he$e efoee, Mele-Yeele efveke kees Yespe efoee~~12~~
meye YeeF& efceue efJeceMe& kej, kewueeMe efiejer hej pee kejkes~
Deeoerej efheleg ejCe keceue ceW, Yeeer mes MeerMe vecee kejkes~~
pewveer oer#ee ues lehe kejles, efvepe mJeleb$e megKe heevee nw~
Yejle jepe Fme Ievee kees megve, ceve ceW yeng og:Ke ceevee nw~~13~~
(40) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

hegve: cebef$eieCe men efJeeejles, yeengyeefue eefle keee kejvee~

mJeeefYeceeveegle yeng yeueMeeueer, mJeevegketue kewmes kejvee~~
efeeJeeoer JeJenej kegMeue Deefle, es otle kees yeguee efueee~
egef e mes keee& kejes legce peekej, heesovehegj kees Yespe efoee~~14~~
otle ieee meefJevee eCeece kej, meJe& efoefiJepee keLeve efkeee~
veerefleeJeCe yeengyeefue ves Yeer, otle kee yeng mevceeve efkeee~~
eYees! Yejleheefle : Keb[ peekej, Yeele= esce mcejCe efkeee~
Yeele efceueve kej megKe DevegYeJe nes, Dele: eYees! en efJevee efkeee~~15~~
yengle efoJeme mes veneR efceues eYeg, Yejle oe yeng Glmegke nw~
YeeF& YeeF& efceue kegMeue #esce ken, ceve nj<eeDees en MegYe nw~~
met#ceeeefn yeengyeefue yeesues!, efheleg ves jepe efJeYee efkeee~
hetpe efhelee keer oer he=LJeer hej, nceves mJeeOeerhele efkeee~~16~~
Deepe efhelegmece Oece& veerefle mes, vecemkeej nce kej mekeles~
hej peye Ke[die efuees efMej Thej, Yeele esce keee ken mekeles~~
Yejle jnes megKe mes efvepe hegj ceW, nce efvepehegj megKe mes jnles~
GYee epee heeueve megKe keefjes, veefnb Gvemes nce keg enles~~17~~
<ed K eb [ eef O ehe ees ej nQ , jnW nceW lees ke ee kejvee~
jepeveerefle mes jepe jepe ken, veefnb uesvee Gvekee MejCee~~
hetpe efhelee ke=le nw ieewjJe cece, efhej Yeer eefo ieefJe& Yejle~
JeMe kejvee eenW cegPekees lees, jCe ceW ner oes Meefe efJeefole~~18~~
otle ves Dee YejleeefOehe mes meye meceeeej kees mhe kens~
Yejle ves efebeflele neskej ceve ceW, yengle ekeej efJeeej efkees~~
yeengyeefue vegefle efyevee ee en, hegj eJesMe veefnb kej mekelee~
ieewjJeMeeueer heesovesMe Yeer, cece Devegketue ve nes mekelee~~19~~
Deewj Yeele meye efheleg MejCeeiele, yeengyeueer DeJeMes<e Devegpe~
eg efyevee en ee efJejesOeer, kejves mes nes ueeske efJe~~
yeng efJeceMe& kej YejlesMJej ves, kegefhele nes jCe eeeCe efkeee~
GYee he#e ceW jCe Yesjer ngF,& meye peie efJemcee eefkele ngDee~~20~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (41)

cene ceefnce YeieJeble kes heg$e, Delegueyeueer De meeceyeueer~

ceneJeere& egle GYee he#e ceW, JejCe kejsieer efkemes peeeer~~
megj efJeeeOej ye[s-ye[s ve=he, meye megve jCe ceW hengBe iees~
eeseieCe nbgkeej cene jJe, mes he=LJeerleue kebhee efoes~~21~~
neLeer Iees[s jLe mewefvekeieCe, kee efJeefe$e mebIe ngDee~
ceneYeebkej keue keue OJeefve mes, Meyoelceke en peiele ngDee~~
megj vej efkeVej e#e efJeeeOej, DemebKe peve efJeefmcele neskej~
yeng keewlegkeJeMe eg osKeves, eues meYeer heefjkej ueskej~~22~~
vees vees YeeJeeW keer uenjer, meyekes ceve ceW G"leer LeeR~
GYee Yeele meeQoe& iegCe keLee, meyekes ceve kees njleer LeeR~~
meye vej veejer efJeefmcele efebelf ele, efJeodpeve mJeYeeJe peie kee~
efebleve kejles meeceYeeJe mes, peiele meewKe yeng og:Keeoe~~23~~
keesF& Yejle iegCe mleJeve kejles, yeengyeueer iegCe keesF& ieeles~
keeceosJe eeerMe GYee iegCe, Meefe keer leguevee veefnb heeles~~
DehetJe& meenme GYee Yeele kee, meg osKe ceb$eer efJeeejles~
Mekee hejeYeJe efkemeer kee veneR, nw en ceve ceW efeleejles~~24~~
ejce Mejerjer Deeoerej megle, Deeefoeeheefle Deeefo ceove~
GYee Yeele kees Fme ner YeJe ceW, kejsieer cegefejcee JejCe~~
Fefle ceb$eer ieCe efJeceMe& kejkes, lJeefjle Yejle kes heeme iees~
osJe osJe! cece megvees eeLe&vee, nce meye kenles Keesue efnes~~25~~
efJeJeskeMeeueer Oece& veerefle efee, ef$epeie F&Me kes heg$e GYee~
Oece& Deefnbmee eeCe GYee kee, neLe pees[ nce kejW efJevee~~
Deehe eYees mece Jeere& hejeece, GYee nej ceW Mebkee nw~
Ssmee keesF& Gheee keefjes, efpemeceW Oece& keer j#ee nw~~26~~
DemebKe eeCeer efnbmee nesieer, cene eg en kejves mes~
epee neefve meJe&mJe neefve mece, Oece& neefve kes ye{ves mes~~
jepee epee kees eeCe mecePes, epee kes eeCe efee jepee~
epeeheefle egie ee yecne kes, megle peie eMe efJeKeelee~~27~~
(42) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

GYee Yeele ceW Oece& eg nes, nej peerle GmeceW efveefele~

ef eg, peue, ceuue eg es, Oece& eg nQ heehe jefnle~~
DeceeleJee& keer efJe%eefhle mes, Oecee&Oece& efJeeej efkeee~
mJeerke=le kej $ee eg Yejle ves, GYee mewve kees efJeefole efkeee~~28~~
megj vej efJeeeOej jepeeieCe, yeng efJemcee egle osKe jns~
YegJeveekeeMe ngJee peve Jeeheke, peve peve leveg jesceebe yens~~
oesveeW Yeelee ef eg ceW, Deefveefce<e ie kej Deeheme ceW~
ceeveeW le=hle veneR nesles nQ, efej efJeege Deye efceueves ceW~~29~~
Yejle osn nw hebeMeleke Oeveg, Yegpeyeefue hebe Meleke heeerme~
TBes DeefOeke yeengyeefue Deepe, ves$e ngS efcekeej meefnle~~
hegve: mejesJej ceW eefJe nes, peue mes eer[e eg efkeee~
Deepe kes cegKe hej yeng peue mes, Jeekegue kejkes peerle efueee~~30~~
hegve: jbieYetceer ceW Glejs, yeent eg ceneve ngDee~
ceevees Yeele efceueve Deeefuebieve, esce kejW en Yeeme ngDee~~
eg kegMeue Jeeeece meg{ leveg, meye peve ceve kees eefkele efkeee~
ueeruee cee$e mes yeengyeefue ves, eeeefOehe kees G"e efueee~~31~~
: Keb[ JemegOeeheefle Deepe keer, DeefJevee kejvee Gefele veneR~
Dele: efye"eee efvepe kebOes hej, ieewjJe kees jKe efueee mener~~
pee pee yeengyeueer yeueMeeueer, pee pee pee peekeej ngDee~
Denes eefeefpeled! Denes hejeece! megj vej meye peeIees<e efkeee~~32~~
ueefppele efKeVe kegefhele eesej, ee jlve mebmcejCe efkeee~
Yegpeyeefue JeOe kejves kees Glmegke, ee Iegceekej euee efoee~~
Ie=efCele YeeJe mes keCe& yebo kej, pevelee keer OJeefve eke ngF&~
yeme yeme meenme yeme nesJes Deye, osKe veneR en mekes cener~~33~~
pJeefuele ee peeself ece&e peieceie, eYeg mes meye efoMe Jeehle efkeee~
meye peve ie kees ekeeeeQOe kej, yeengyeueer kes heeme ieee~~
DeJeOe JebMepe yeengyeueer keer, $ee eoef#eCee os kejkes~
eYee jefnle ke ieee ee eer, yeengyeefue efMe<e mece yevekes~~34~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (43)

hetCe& efJepee eer Jejceeuee ues, yeengyeueer kees JejCe efkeee~

hejvleg Deepe efveo&elee ves, Yegpeyeefue oe efJeje efkeee~~
Denes! Yejle yeng efJeJeske heg nes, kewmes en Deveee efkeee~
Denes! DeJeOe peeve kejkes Yeer, iees$epe eefle ogYee&Je efkeee~~35~~
efOeked efOeked jepe Yeesie megKe JewYeJe, Yeele esce kee Ieele kejW~
efOeked efOeked ceesn cene ceeee cee, Fefve megKe yeng og:Ke Yejs~~
veneR jner nw veneR jnsieer, ue#ceer efJeegle meceeeuee~
jnleer meoe keerefle& MegYe jceCeer, DeefJeveeMeer peie ceW Deeuee~~36~~
peie peerJeve ceW Yeesie Yeesie kej, efkeleves pevce efyeleees nQ~
efhej Yeer le=efhle ve ngF& keoeefeled, le=<Cee ceW og:Ke heees nQ~~
DeieefCele yeej mJeie& ceW peekej, efoJe cene megKe Yeesies nQ~
DeieefCele yeej vejke ceW pee pee, cene og:Ke Yeer Yeesies nQ~~37~~
FveW kes Jew Y eJe kees heekej, Yeer meb l ees < e veneR DeeJes ~
Deeefkebeve YeeJe ner Ssmee, efpememes Meeele megKe heeJes~~
yeeng y eef u e yees u es ns Deepe!, eeer heo Ss ee& Denes !
Meeele nw keee mecePe jnW legce, peje efJeeejeW yebOeg Denes~~38~~
Deveble eeer legce meceeve ner, Yeesie Yeesie kej eues iees~
Deveble neWies Fme ner Yet hej, Dejs efJeeejes Keesue efnes~~
meYeer Deehe mece mecemle JemegOee, peerleer nw Deewj peerleWies~
hegve: meYeer Ssee& es[kej, eues iees Deewj peeJeWies~~39~~
JesMee mece Fme ue#ceer kees hee, Fmekees Deeuee ceeve Dejs!
Gef Yeesieer yeve kejkes Yeer, JewYeJe kee DeefYeceeve Dejs~~
DeefLej jepe nw Fv peeuemece, mJehve meMe nQ Yeesie ceOegj~
heg$e efce$e heefjpeve hegjpeve meye, esce kejW nQ mJeeLe& elegj~~40~~
megvoj ueueveeDeeW keer ueeruee, ueefuele ueeme ueeJeCe Denes!
ceOegj Jeeve eB=ieej nemecee, JeerCee keer Peebke=le Denes!~~
kesJeue ceve kees jce Yeemeles, nQ FefvemegKe jeieer kees~
efkevleg Deefive efJe<e efJe<eOej mes Yeer, Deefle Yeeeo Jewjeieer kees~~41~~
(44) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Je=<eYeosJe megle Yejlesej ves, efvepe kegue kee Gej efkeee~

Denes! Yeele=Jej Fme he=LJeer hej, legceves en MegYe veece efkeee~~
en JewYeJe megKe jns Deehekee, Deehe Fmes DevegYeJe keerpes~
yeeue yegef mes efkeee eg ceQ, en DehejeOe #ecee keerpes~~42~~
Denes hetpe! efheleg legue Deehe nQ, en ken meefJevee veceve efkeee~
ye[s peveeW kee ye[e oe nw, #ecee kejes en efJevee efkeee~~
Dee%ee oes efpeveoer#ee ueWies, ener cegPes Deye Fe nw~
peie JewYeJe leve megKe Demeej nw, ener efhelee keer efMe#ee nw~~43~~
Yejle oe ceW eejlve Yeer, Demee og:KemJehe ngDee~
yeengyeueer Jee eJeCe mes oe, Meeske hetCe& ogKehe ngDee~~
Yeele=esce keer iebiee ner keee, Yeerlej veneR meceeleer nw~
ves$e ceeie& mes yen kejkes ner, he=LJeerleue hej Deeleer nw~~44~~
eesOe ceeve keg #eCe henues kee, ceesn esce ceW yeoue ieee~
ceve yeng heeeeehe kej jne, yebOeg YeeJe Yeer eKej ngDee~~
Denes Yeele! legce efyeve he=LJeer kee, Yeesie cegPes keee efekej nw~b
oer#ee kee en mecee veneR nw, en eee& cece ogKekej nw~~45~~
meye ueIeg Yeelee oer#ee uesJeW, nce Skeekeer jepe kejW~
ns Yeelee! Ssmee cele keefnes, Denes! cene efJehejerle Dejs~~
keg efove YeeF&-YeeF& efceuekej, jepe-keepe MegYe keece kejW~
efhej oer#ee ues eesieer yevekej, kece& Me$eg kee veeMe kejW~~46~~
Deepe keer megve ce=ocg ee JeeCeer, Yegpeyeefue meefJevee efJevee kejW~
Denes! efJe%e! ogKe Meeske lepees Deye, Devegen nes nce ieceve kejW~~
Fme Deeee&ceeer Ievee mes, meye peve ne-nekeej kejW~
DeefJejue DeegOeeje mes Yegpeyeefue, ejCeeW kee e#eeue kejW~~47~~
Oeve-Oeve es leeie Denes!, Oeve Oeve Deehekee Yegpe efJeece~
<edKeb[eefOehe kees Yeer peerles, Denes Jeere& nw cenevelece~~
cegkegye Yetheefle Kesejheefle, yeengyeefue ef{ie Deeles nQ~
yeng mleJeve eMebmeve kej, ejCeeW ceW MeerMe Pegkeeles nQ~~48~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (45)

yeengyeueer meye jepe ceesn megKe, lepekej Jeve kees peeles nQ~
heg$e efce$e ceb$eer peve hegjpeve, meye peve og:Ke ceveeles nQ~~
Fme Ievee mes Deb l e:heg j ceW , ne-nekeej ceneve ng D ee~
ceele megveboe meYeer jeefveeeW, kee efceue keCe efJeueehe ngDee~~49~~
Denes! Ske #eCe Yeer henues, pees mecejYetefce kenueeleer nw~
JeneR mJepeve kes og:Ke efJeeesie mes, Deeg veoer yen peeleer nw~~
keg #eCe henues peneB efJeefJeOe, JeeeeW keer megboj OJeveer ngF&~
Denes! JeneR meye efoMee Jeehle kej, keCee evove OJeveer ngF~& ~50~~
heefjpeve jeses hegjpeve jeses, peie kee Yeer keCe-keCe jesee~
Yejle oe Deefle efJele nes ieee, osJeeW kee Yeer ceve jesee~~
Gmeer mecee mes he=LJeer osJeer, veefoeeW kes keue-keue jJe mes~
ove kej jner nw ner ceevees, Meeske hetCe& keb" mJej mes~~51~~
Yejlejepe en Me osKekej, ceve ceW yeng ogKe heeles nQ~
efeeefnle ceOegjceeer JeeCeer mes, meye peve kees mecePeeles nQ~~
Devenesveer nes ieF& ogKeo en, ceve ner ceve mekegeeles nQ~
ceelee kes ejCeeW ceW vele nes, kejveer hej heleeles nQ~~52~~
meYeer jeefveeeB efJeeej kejleeR, nce Yeer kece& kee veeMe kejW~
oer#ee ueskej Deeefe&kee keer, ece mes efMeJemegKe eehle kejW~~
meceJemejCe ceW iegejCeeW kee, Deeee ues megKe heeleer nQ~
leJe%eeve Jewjeie YeeJe mes, efJeeesie og:Ke Yegueeleer nQ~~53~~
oer#ee ueskej lehe DeeejleeR, eerefuebie kees veeMeWieer~
efoJe mJeie& megKe Yeesie cevegpe, leve heekej cegefe peeJeWieer~~
YejleeefOehe kee #eerjesoefOe peue, cebieue Jeee ceneslmeJe mes~
cenejepe DeefYe<eske efkeee meye, megj vej Keieheefle efceue kejkes~~54~~
$e efhejs {gj jns ecej MegYe, Ske $e Meemeve peie ceW~
hejvleg DevegpeeW ceW ve efJeYeeie, efkeee en jepe og:Ke ceve ceW~~
Denes Yeele efyeve meeJe&Yeewce cee, eejlve keee megKekeejer~
mJeeo jefnle DeueJeCe Yeespeve mece, YeeleefJeeesie ogKeo Yeejer~~55~~
(46) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Denes! peiele ceW owJe yeueer nw, megIeefle kees efJeIeefle kejlee~
DeefveJee&j DeefJeleefke&le DeIeefle, ogIe&veeDeeW kees kejlee~~
ieJe& jefnle leJe%e eeheefle, efJeefOeJewefe$e efJeeej kejW~
Yeesie Yeeiecee efJeefOeefveeesie mes, Deveemeeceve jepe kejW~~56~~
yeengyeueer kewueeMeefiejer hej, peekej efpeveoer#ee ueskej~
Ske Je<e& kee ceneeesie ues, Ke[s ngS efveeue neskej~~
Yeesie eesej Yeesie Yeesieles, deeveJes menme jeefveeeW ceW~
efhej Yeer eesieer eesieeYeemeer, pewmes keceue jns peue ceW~~57~~
keece eesej keeceYeesie lepe, keeceosJe ceo njles nQ~
Ske Je<e& leke eesie ueerve nes, eesie eesej yeveles nQ~~
jnefme Ke[s efveeue keuhegce, nefjle JeCe& leveg MeesYe jne~
uelee e mes cegeer kevee, meJeCe& eYeg kees osKe Dene~~58~~
JeCe& he kegue iegCe meMe ueKe, heg<he ceeue ues Jejleer nw~
MegYe Skeeble eosMe osKekej, esceeefuebieve kejleer nw~~
hejceevebo megKeece=le DevegYeJe, mes keg-keg ied cegkegefuele nQ~
DeefJeefVe megKe mes ner ceeveeW, keeeeslmeie& leveg Deeefuele nQ~~59~~
Yeefe YeeJe mes oMe&ve Jebove, kejkes Yeeefeke ieCe Deekej~
ceeveeW hetpeW ejCe keceue egie, veerue keceue kees uee-ueekej~~
Ssmee Yeeve kejeles Depeiej, mehe& efhejs TBes heCe kej~
ejCeeW ceW yeuceerke yeveeJeW, heBgkeejW efveYe&e neskej~~60~~
ye[s esce mes nefjCeer Yeer, efmebneW kes yees heeue jner~
yeeIe efMeMet kees otOe efheueekej, ieee Denes efhej ee jner~~
peele efJejesOeer peerJe meYeer, Deeheme ceW cew$eer YeeJe kejW~
neLeer efmebn e=ieeue mehe&, KejieesMe meYeer efceuekej efJeejW~~61~~
meewce cetefle& kees Meeble efJe kees, osKe-osKe DevegkejCe kejW~
Meeb l e YeeJe mes pevce peele Yeer , et j Jew j og Y ee& J e njs ~ ~
Jeve kes Je=#e heg<he heue egle nes, DeefleMee Pegkeles peeles nQ~
ceeveeW Yeefe ceW efJeYeesj nes, Pegke Pegke MeerMe veceeles nQ~~62~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (47)

uelee Jeuuejer efvepe heg<heeW mes, heg<he Je=ef kejleer jnleeR~

ceOegkej kes ceOegj mJej mes, iegCe ieeve meoe kejleer jnleer~~
megKeo heJeve yen jner megiebefOele, uelee [eefueeeB efnueleer nQ~
ceeveeW Jeve ue#ceer Yegpeemeefjle, uee mes vele&ve kejleer nw~~63~~
<ed $e+leg kes meye heue heg<heeefoke, heefuele hetueles nQ Jeve ceW~
eesieerej oMe&ve mes ceeveeW, nef<e&le nesles nQ ceve ceW~~
Jeveeer[e kes efueS JeneB hej, efJeeeOeefjeeB Deeleer nQ~
eesieerej kees vecemkeej kej, kej efJeefmcele nes peeleer nQ~~64~~
eesieueerve leveg hej efyet, mehee&efoke eer[e kejles nQb~
uelee YegpeeDeeW leke e{leer nQ, yeng Jevepebleg efJeejles nQ~~
uelee cebpejer ne ne kej, mehe& kees otj Yeieeleer nQ~
efhej Yeer ceeveeW DeefOeke esce mes, ner Dee Dee ueie peeleer nQ~~65~~
Denes! Oeeve nw Oeve Oeve, Oeve Oeve eesiecee cege nw~
meoe Ke[s nQ Oece& Oeeve ceW, veneR keoeefeled lebe nw~~
efJeeeOej peesefleJelej, megj kes efJeceeve ke peeles nQ~
Glej Glej kej meye oMe&ve, hetpeve kejkes megKe heeles nQ~~66~~
neLeer nefLeveer keceue he$e ceW, eerleer mes peue ueeles nQ~
Yeefe YeeJe mes yeengyeefue kes, eer ejCeeW ceW e{eles nQ~~
Denes! eYeg keer DeodYegle ceefncee, osKe osKe meye eefkele ngS~
cevees ceesefnveer megboj efJe kees, osKe osKe meye cegefole ngS~~67~~
efeee npeejeW es[eR efhej Yeer, cegefejcee mes eerefle kejW~
jepe Yeesie mebheefe ceW efvemhe=n, kece&Me$eg mes eg kejW~~
ceveefmepe nes ceve kees JeMe ceW kej, ceveespe ceo kee veeMe efkeee~
Fefve megKe ceW efvemhe=n nes Yeer, efvehece megKe keer DeeMe efkeee~~68~~
elegjenej leeie nw lees Yeer, mJeelce megOeejme heerles nQ~
eesOe ceeve mes jefnle Denes!, efhej Yeer ke<eee Deefj peerles nQ~~
<edkeeeeW keer oee heeueles, ceesnjepe eefle efveo&elee~
eefj$e ele iegCe ceW cecelJe nw, efvepe Mejerj ceW efvece&celee~~69~~
(48) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

meye peerJeeW ceW esceYeeJe nw, veneR efkemeer mes celmej s<e~
hebece ieefle kees ceve Glmegke nw, elegie&leer ogKe mes efJes<e~~
jlve$ee efveefOe kes mJeeceer nQ, efhej Yeer Deeefkebeve Denes!~
hebe hejeJele&ve mes [j kej, heeee efveYe&e hebLe Denes!~~70~~
meye peie mes Jewjeieer neskej, Deelce iegCeeW ceW jeieer nQ~
eesieer efvepeevebo megKe Yeesieer, Megelece Devegjeieer nQ~~
%eeveer Oeeveer ceewveer leeieer, Dekebhe efveeue megces mece~
cenecevee ns ceneeYeeJeer , { eef l e%e nQ cenevelece~~71~~
yeengyeueer Yegpeyeueer oesye&ueer, ceveesyeueer nQ keeeyeueer~
efveye&ue Yeer eYeg mes yeue heeles, Deelceyeueer Yeer ceneyeueer~~
Meer l e leg < eej eer < ce Je<ee& e f o ke meYeer heef j <en menles nQ ~
cene hejer<en efJepeeer mJeeceer, ceneseeselehe kejles nQ~~72~~
cenelehe:eYeeJe mes yeg er , ef J eef ee meJeez < eef O e $e+er ~
Deeefo meYeer $e+efeeB eie nes, kejleer peve peve keer efmeer~~
ef o Je ceve:hee& e %eeveef & , Iees j hejeece oer h le cene~
DeefCecee ceefnceeefoke DeeceMe&, peuueew<eefOe Deew #eerjeJee~~73~~
Dece= l eeeJeer ceOeg j eeJeer , cenevemeeuee De#eer C e nw ~
keee Jeeve ceve yeue $e+deeefoke, cegefeJeOet otleermece nw~~
hejvleg ees i eer ees i e ueer v e nQ , veneR eees p eve Fvemes nw ~
peve-peve Deekej efJe<e jesieeefoke, ke< efveJeejCe kejles nQ~~74~~
cene leheesyeue mes osJeeW kes, Deemeve kebefhele nes peeles~
yeej yeej meye MeerMe Pegkeeles, vecemkeej nQ kej peeles~ ~
meye mebkeuhe efJekeuhe jefnle eYeg, Deelce Oeeve ceW efveeue nQ~
Ske Je<e& GheJeeme hetCe& kej, Megkeue Oeeve kes mevcegKe nQ~~75~~
Gme ner efove Yejlesej Deekej, efJeefOeJeled hetpee kejles nQ~
yeeng y eueer lelkeeue hejce, kes Jeue%eeves ej yeveles nQ ~ ~
yeengyeefue kee oe keoeefeled, mJeuhe efJekeefuhele nes peelee~
Yejle kees cegPemes keuesMe nes ieee, Yeele=esce en peie peelee~~76~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (49)

Dele: Yejle kes hetpeve kejles, kesJeue%eeve ekeeMe ngDee~

efvepe DehejeOe efveJeejCe keejCe, Yejle eLecele: veceve efkeee~~
kes Jeue%eeve met e& kes Gieles , os J eeW kes Deemeve keeb h es ~
cegkeg keesef Pegke iees mJeeb, keuhegce mes megheg<he yejmes~~77~~
mJeieeX mes Fveefoke Deekej, pee pee pee OJeefve kejles nwb~
iebOekeger keer jevee kejkes, eYeg keer hetpee kejles nQ~~
$e efhejs {gj jns ebJej, efmebnemeve ogbogefYe OJeefve nesleer~
cebo megiebefOele heJeve eue jner, heg<heeW keer Je=er nesleer~~78~~
Yejles ej yeng nef < e& l e nes k ej, Deveg h ece het p ee kejles nQ ~
veneR meceLe& nw mejmJeleer, peve keee JeCe&ve kej mekeles nQ~~
Yeele=esce Oecee&vegjeie, pevceevlej kee mebmkeej ceneve~
kesJeueheo keer Yeefe eej kes, efceueves mes JewefMee ceneve~~79~~
Denes Ske kes ner efveefcee mes, Yeeefeke peve kee ceve efKeuelee~
efhej peye eejeW ner efceue peeJeW, n<e& heej keee nes mekelee~~
iebieepeue keer ner peueOeeje, iebOe megiebefOele ebove nw~
ceesleer kes De#ele keuhegce, heeefjpeele kes MegYe megce nQ~~80~~
Dece=lecee vewJese jlve kes, oerhe ceueeefieefj Oethe cene~
keuheJe=#e kes heue jlveeW kes, DeIe& e{eJeW es Dene~~
<edKeb[eefOehe Yejle eesej, mJeeb hegpeejer Yee peneB~
eesie eesej hetpe kesJeueer, hetpeve kee keee "e" Jeneb~~81~~
megj efkebvej iebOeJe& Keiesej, vejheefle hetpeve kejles nQ~
pee pee ceneyeueer yeentyeefue, pee peekeej Gejles nQ~~
kesJeue%eeve peesefle mes eYeg ves, peiele ejeej osKe efueee~
meyekes mJeeceer Debleee&ceer, meyekees efnle GheosMe efoee~~82~~
Fv vejsv cegveeR ceOe mes, yeengyeueer eYeg MeesYe jns~
eeJeefle& efpele Ieeeflekece&efpele, Deveghece megKe kees eehle ngS~~
ceveefmepe ceo&ve cevegkegue JeOe&ve, kecee&efJe kees onve efkeee~
cegevf epeve oe mejesn Yeemkej, mJeelcemeewKe Deevebo efueee~~83~~
(50) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

osMe osMe ceW efyenej kejles, Oecee&ce=le yejmeeles nQ~

kesJeue%eeve mete& efkejCeeW mes, YeJe keceue efJekemeeles nQ~~
elegie&leer heefjJele&ve kes ogKe mes, YeJeeW kees yeee efueee~
efMeJeheLe Ye heefLeke peve-peve kees, cegef eceeie& MegYe efoKee efoee~~84~~
Deeheo efieefj hej peekej kes, ef$ekejCe eesieefvejesOe efkeee~
kece& DeIeeleer Yeer efJeveeMe kej, efve:eseme megKe eehle efkeee~
hejceevebo megKeemheo Deveghece, ueeske efMeKej hej peeles nQ~
Melesv Jebefole cegefvepeve keere|lele, ef$epeie F&Me kenueeles nQ~~85~~
pee pee ns $ewueeskee efMeKeeceefCe! pee F#Jeekeg JebMe Yet<eCe!~
pee pee pevce pejece=elf e Yeenj! pee pee ceesn ceuue etjCe!~~
pee pee kece&Me$eg ceoYebpeve, efvele efvejbpeve vecees vecees~
efme Meg hejceelce efeobyej, efevcee peesleer vecees vecees~~86~~
Yejlejepe ves hees o veheg j ceW , yeeng y eueer keer cet e f l e& cene~
Yeefe YeeJe mes keer mLeeefhele, hebeMeleke Oeveg legbie cene~~
megj vej cegefve peve eefleefove hetpeW, Yeefe YeeJe mes oMe& kejW~
cene ceefnce efpeveefyebye oMe& mes, pevce pevce kes heehe njW~~87~~
kevee&ke ceW eJeCeyesueiegue, DeefleMee #es$e eefme cene~
Yeyeeng eglekesJeefue ieg keer, ngF& meceeOeer es peneB~~
evieghle meceed efoiebyej, cegefveJej keer ieg Yekeleer kee~
Me efoKee mcejCe kejelee, iegYeefe YeJeeefyOe veewkee~~88~~
vesefceeb efmeebleeeJeleea, iegJej kes efMe<e eOeeve~
eecegb[jee eefLele iegCeYetef<ele, eeJekekegue DeJelebme ceneve~~
efJebOeefiejer heJe&le kes Thej, meeeJeve heg legbie cene~
Deefle cevees%e cetefle& mLeeefhele keer, Jeerlejeie keer Jeer cene~~89~~
Oewe& Jeere& ieebYeere& meewce MegYe, iegCe cetleea ceW eie Denes~
meecege ceW ner oMe& os jns, yeengyeueer mee#eeled Denes~~
uebefyele nQ IegveeW leke yeent, veemee ef efJekeej jefnle~
efmcele cegKe ekeefle kejlee, Devle:keeueg<e efJe<eeo jefnle~~90~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (51)

meheeX kes cegKe keer efJe<e Deefive, ejCeeW kee Deeee heekej~
Meeble nes ieF& pee pee Yegpeyeefue, Meebefle megOeecee jlveekej~~
pee pee mekeue ceOe eg-$ee ceW Yejlesej kees peerlee~
jepeYeesie megKe leeie cegefe, kes efueS enCe keer efpeveoer#ee~~91~~
Yejlejepe ves mekeue efoefiJepee, kej pees peekeerefle& heeF&~
Jees ner eehe cetefle&ke yeve, peieceie peesefle pJeefuele DeeF&~~
meye peve yeere yeengyeefue eYeg keer, eoef#eCee $ee oerveer Leer~
efhej Yeer eYeg mes lee eflejmke=le, ueefppele mece ner Gme #eCe Leer~~92~~
Jener keerefle& eer eesie { kees, uelee e mes Jes{ efueee~
DeeeJeefOe ceenelce eke kej, jner peiele meye Jeehle efkeee~~
mJeevegYetefle jme jefmeke peveeW kes, ceve meceg keer Je=ef kejs~
Oeeveece=le kee yeesOe keje kej, meye mebkeuhe efJekeuhe njs~~93~~
kejvee veneR jne keg Yeer, ke=leke=le eYees! Yegpe uebefyele nQ~
veneR YeceCe kejvee peie ceW Deye, Dele: ejCe egie Deeefuele nQ~~
osKe egkes meye peie keer ueeruee, Debblejbie Deye osKe jns~
megve megve kejkes Meebefle ve heeF&, Dele: efJepeve ceW Ke[s nges~~94~~
Je<ee& $e+leg ceW cesIeosJe, Yeeer mes peue DeefYe<eske kejW~
Meerle keeue ceW efnce keCe megvoj, Meke&jmece DeefYe<eske kejW~~
cesIe hebefeeeB efIej efIej Deeleer, F#eg jme FJe efoKeleer nQ~
hegve: mete& keer efkejCe megvenjer, Ie=le DeefYeefmebeve kejleer nQ~~95~~
hetCe& eb je$eer ceW Deekej, Yeefe YeeJe mes cegefole ngDee~
ogiOeeefyOe Dece=lemece efkejCeeW, mes eYeg kee yeng vJenve efkeee~~
MeefMe peeslmvee Megkeue Oeeve mece, MegYe oner ues Deeleer nQ~
Yeefe YeeJe mes mveheve kejleer, jnleer le=efhle ve heeleer nQ~~96~~
Yeemkej osJe mene kejeW mes, kesMej ebove kees ueskej~
nef<e&le esce Yeefe mes ieodieod, nes DeefYe<eske kejW efoveYej~~
eke=leer osJeer efvepe meg<ecee mes, efvele eefle hetpeve kejleer nQ~
ceOegj nemecee megceve Je=ef kej, peve peve kee ceve njleer nQ~~97~~
(52) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

cegefvepeve eeJekeieCe Dee Deekej, oMe&ve Jebove kejles nQ~

Yeefe mes nef<e&le ceve ieod ieod, nes yeng mleJeve Gejles nQ~~
meewce cetefle& kees osKe osKekej, jesceebefele nes peeles nQ~
pevce pevce ke=le heehe otj kej, esceeeg kees yeneles nQ~~98~~
osMe efJeosMeeW mes peve Deeles, keewlegke mes oMe&ve kejles~
ef M euhekeuee meeQ o e& os K eles , ceve ceW yeng nef < e& l e nes l es ~ ~
Gvekes ceve kee n<e& YeeJe Yeer, heehehegbpe kee veeMe kejs~
Yeefe efyevee De%eelehe ner, hegCe kece& kee yebOe kejs~~99~~
eeke=le he Devethe efvejbyej, efvejeYejCe leveg MeesYe jne~
peie keer keuee me=ef ceW Deveghece, keuee he meeQoe& Dene!~~
oMe&keieCe DehetJe& Meebleerjme, kee DevegYeJe kej megKe heeles~
ener he Fke hejce Meebefleeo, veneR Deewj en ken peeles~~100~~
veeefmlekeJeeoer Yeer oMe&ve kej, yeng efJeefmcele nes peeles nQ~
efpevecele ef<e efceLeeef kes, Yeer cemleke Pegke peeles nQ~~
Oece&esefn cetefle&OJebmeke Yeer, ejCeeW ceW vele ngS Denes~
ecelkeej mes peve peve kes ceve, Deeeee&efvJele ngS Denes~~101~~
oef # eCeJeemeer pew v es l ej Yeer , eYeg kees F os J e kenles ~
ceveeskeecevee hetjer nesleer, og:Ke oeefj ke njles~~
efebleeceefCe heejme keuhegce, ceve efebeflele heueoeeke nw~
Jeerlejeie efJe oMe& Denes!, Deveghece Deefeble heueoeeke nw~~102~~
egie egie mes en cetefle& peiele kees, MegYe mebosMe megveeleer nw~
eefo megKe Meebelf e efJeYeJe eenes, meye leeie kejes efmeKeueeleer nw~~
eefo veej Oeve Fefve megKe lepe, leve efvece&ce yeve peeJeesies~
DeefJeveej Deveble megKe hee, $ewueeskee Oeveer yeve peeJeesies~~103~~
pee pee mebJelmej efveeue leveg!, pee pee cene lehemJeer ns~
peele heOej! efJee efnlebkej!, pee pee cene cevemJeer ns~~
veeefYejepe kes heew$e ceoveleveg, hegosJeelcepe vecees vecees~
ceele megveboemegle YejleeefOehe-vegle heeoecyegpe vecees vecees~~104~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (53)

Fv vejsv cegveerv Yeefe mes, efIeme efIeme MeerMe eCeece kejW~

efueKeer Yeeue ceW kegkece& jsKee, ceeveeW efIeme efIeme veeMe kejW~~
efelmegKeMeebefle megOeejme oelee, YeefJepeve $eelee vecees vecees~
efMeJeheLeveslee Mece& efJeOeelee, ceve Jee leve mes vecees vecees~~105~~
pees peve Yeefe YeeJe mes eYeg kee, iegCe mebkeerle&ve kejles nQ~
vej megj kes DeYegoe Yeesiekej, efve:eseme kees heeles nQ~~
cegefve peve oe mejesnyebOeg!, YeefJe kegcegoWog! vecees vecees~
Yegef ecegef e heueeo! iegCe efmebOeg!, ns peie yebOeg! vecees vecees~~106~~
ns og:efKele peve Jelmeue! MejCeeiele-eefleheeueke! yeengyeueer~
$eeefn $eeefn ns keCeeefmebOees, heeefn peiele mes ceneyeueer~~
pee pee cebieuecee ueeskeesece, pee pee MejCeYetle peie ceW~
pee pee mekeue Decebieue og:Kenj, pee peeJeblees eYeg peie ceW~~107~~
pee pee ns peie hetpe! efpevesej, pee pee eer ieesccesej keer~
pee pee pevce ce=leg nj! megKe kej! pee pee eesie eesej keer~~
pee pee ns $ewueeskee efnlebkej, meye peie ceW cebieue keerpes~
pee pee cece jlve$ee hetleea, kej efpeveiegCemebheo oerpes~~108~~
-oesne-
Jeerj Deyo eGJeerme Mele, FkeeeveJes eceeve~
Deeefeve Meecee eoMeer, jevee hetjve peeve~~109~~
eeJele jefJe MeefMe ceseof veer, kee nw peie ceW Jeeme~
eer yeengyeefue eefjle es, leeJeled kejes ekeeMe~~110~~
%eeveceleer eYeg oerepf ees, nefjes lece De%eeve~
heef{es YeefJepeve YeeJe mes, ueefnes heo efveJee&Ce~~111~~
~~ Fefle Yeb Yeteeled ~~
(54) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

cegefve efJe<Cegkegceej keer keLee

(efJeefeee $e+ef keer ceefncee)
(1)
efoiecyej ieg eer Dekebheve Deeeee& cenejepe Menj Deewj eeceeW ceW efJenej kejles ngS Gppeefeveer veiejer
kes Geeve ceW peekej "nj peeles nQ~ Gvekes meeLe meele meew cegefveeeW kee efJeMeeue mebIe nw~ Fleves ye[s mebIe kes
DeefOeveeeke Deeeee& Deheves efveefcee%eeve mes Fme yeele kees peeve uesles nQ efke eneB hej mebIe kes efueS keg
Deefve keer mebYeeJevee nw~ lelkeeue ner Deheves meejs mebIe kees yegueekej DeeosMe osles nQ
ns cegefveees! eneB hej jepee, ceb$eer ee keesF& Yeer eefleefle Jeefe DeLeJee meeceeve epee kes ueesie keesF&
Yeer oMe&veeLe& keeeW ve DeeJeW, Deehe keesF& Yeer cegefve ve lees Gvekes meeLe keg Jeelee&ueehe ner kejvee Deewj ve keg
Oece& eee& ner~ meYeer cegefve ceewve ueskej Deheves DeelceleJe kee efebleJeve kejes~ en cesjer Dee%ee nw~ meYeer
meeOeg efyevee keg hets-lees ner ieg keer Dee%ee efMejesOeee& kej uesles nQ Deewj eele: eeJekeeW kes oMe&ve kes
mecee meye ceewve ueskej Oeeve ceW yew" peeles nQ~ eele:keeue Menj ceW cegefvemebIe kes Deeves kee meceeeej hengBeles
ner meYeer eeJeke neLe ceW hetpee Je ueskej Deheves-Deheves Iej mes eue he[les nQ Deewj Geeve ceW hengBekej
pee-peekeej kejles ngS iegDeeW keer Jebovee kejles nQ~ keesF& mlees$e hee" kejles nQ lees keesF& De Je mes
iegDeeW kes ejCekeceueeW keer hetpee kejles nQ~
eele:keeue keer ceOegj yesuee ceW Gppeefeveer kes Meemeke jepee eerJecee& Deheves cenue keer le hej yew"s
ngS nQ Deewj Gvekes heeme ceW ner Gvekes eejeW ceb$eer yew"s nQ~ Gvekes veece nQyeefue, ye=nmheefle, eeo Deewj
vecegefe~ es ceb$eer jepeveerefle ceW efvehegCe nesles ngS Yeer Oece& kes kej Me$eg nQ Deewj efoiecyej cegefveeeW kes eefle yengle
ner s<e kejves Jeeues nQ~ jepee eerJecee& peye cenue mes veeres jepeheLe hej ef [eueles nQ leye osKeles nQ efke yengle
mes ueesie neLe ceW hetpeve meeceeer efueS ngS Geeve keer Deesj pee jns nQ~ Jes kegletnueJeMe cebef$eeeW mes hetles nQ
ns cebef$eeeWs! Deepe es meye ueesie hetpeve meeceeer neLe ceW efueS ngS keneB pee jns nQ?
ceb$eer kenles nQ
jepeved! DeYeer eneB Deeles ngS nceves megvee nw efke Deheves Menj kes yeieeres ceW efvele ner vebies jnves Jeeues
meeOeg DeeS ngS nQ~ es meye ueesie GvneR kes oMe&ve kejves pee jns nQ~
jepee emeVe neskej kenles nQ
cebef$eeeW! nceW Yeer euekej Gvekes oMe&ve kejvee eeefnS~ Jes ceneheg<e neWies~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (55)

ceb$eer kenles nQ
jepeved! es vebies meeOeg keg veneR jKeles nQ, cetKe& nesles nQ~ Fvekes oMe&ve mes keg Yeer heue veneR efceuelee
nw~
jepee cebo-cebo cegmkejeles ngS kenles nQ
ceb$eerieCe! pees Yeer nes, nceW Gvekes oMe&veeW keer leere GlkeC"e nes jner nw~ Dele: nce lees oMe&ve kejves
peeeWies ner~
leye eejeW ceb$eer Yeer jepee kes meeLe-meeLe eue he[les nQ~ JeneB hengBe kej jepee cegefveeeW kees osKekej otj
mes ner Deheves Jeenve mes Glejkej hewoue euekej Gvekes efveke hengBe kej yengle ner emeVe nes peeles nQ~ hegve:
ece-ece mes Ske-Ske cegefve kees vecemkeej kejles eues peeles nQ~ hejvleg Gme mecee keesF& Yeer cegefve ve lees
neLe G"ekej jepee kees DeeMeerJee&o osles nQ Deewj ve ef G"ekej Gvekeer Deesj osKeles nQ~ ieg keer Dee%eevegmeej
meye Oeevecege ceW efmLele nQ~ DeeMeerJee&o kes ve efceueves mes Yeer jepee Gve Jeerlejeieer efveeLe iegDeeW kee oMe&ve
kejkes Deheves peerJeve kees Oeve mecePe jns nQ, efkevleg yeere-yeere ceW Jes ceb$eer yeesueles ner pee jns nQ~
osefKeS jepeved! ceQves Deehekees henues ner kene Lee efke es vebies meeOeg keg yeesuevee veneR peeveles nQ, Dele:
Deheveer heesue ve Kegue peeS FmeerefueS es meye Oeeve kee {eWie ueskej yew" ieS nQ~
jepee cebef$eeeW keer yeele kees megveer-Devemegveer kejkes YeefehetJe&ke hegve: meyekees vecemkeej kejles nQ Deewj
hegve: Jeeheme Deheves cenue keer Deesj eues Dee jns nQ~ ceb$eerieCe hejmhej ceW ener eee& kejles Dee jns nQ efke
osKees! es yeseejs yeesuevee leke Yeer veneR peeveles nQ meye efvejs cetKe& nQ~
ener lees keejCe nw efke meye ceewveer yeves yew"s ngS nQ~
FvnW osKekej yeseejs meeOeejCe ueesie lees ener mecePeWies efke es meye DeelceOeeve ceW efveceive nQ~
Deesn! efkelevee ye[e kehepeeue je jKee nw Fve {eWieer meeOegDeeW ves?
osKees lees mener, es Yeesueer meceepe kees OeesKee osves ceW efkeleves kegMeue nQ~
meecege ceW es ye[s oebefYeke nQ~
Fme ekeej $ewueeskee hetpe, hejce Meeble Gve Jeerlejeieer cegefveeeW keer efveboe kejles ngS es Oece&esner jepee kes
meeLe Jeeheme ueew jns nQ efke ceOe ceW ner FvnW meeceves mes Deeles ngS Ske cegefve efieesej nes peeles nQ~ leye Jes
eejeW ner ceb$eer Gvekeer nBmeer kejles ngS kenles nQ
cenejepe! osefKees, en Ske yewue hes Yejkej euee Dee jne~
Flevee megveles ner Jes cegefvejepe mecePe peeles nQ efke es ceb$eer Jeeo-efJeJeeo kejves kes Fgke nQ~ Gmeer
mecee cegefvejepe JeneB hej keg ke peeles nQ Deewj het uesles nQ
kenes! yewue kee ue#eCe keee nw?
(56) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Flevee eMve Deeles ner Jes eejeW DeefYeceeveer cegefve kes meeLe MeeeeLe& kejvee Meg kej osles nQ~ Jes cegefvejepe
yengle ner ye[s %eeveer nQ~ eglemeeiej Gvekee veece nw~ eLeeveece leLeeiegCe kes Devegmeej Jes ueerueecee$e ceW ner Gve
eejesb cebef$eeeW kees hejeefpele kej efveej kej osles nQ, leye Jes yeseejs PeWhe peeles nQ Deewj jepee emeVeefee nes
cegefvejepe kees hegve:-hegve: vecemkeej kejkes Gvekes Jeekedeelege& Je meceereerve %eeve keer eMebmee kejles ngS
Deheves cenue Jeeheme Dee peeles nQ~
GOej cegefvejepe elegmeeiej Deeeee&osJe kes ejCe meeefveOe ceW hengBekej Jebovee kejkes ieesejer eefleeceCe
kejles nQ hegve: eleeKeeve enCe kej ieg kes heeocetue ceW yew"kej efJeveehetJe&ke ceeie& ceW jepee kes meeLe
cebef$eeeW mes ngF& MeeeeLe& keer meejer yeeleeW kees megvee osles nQ~ megvekej iegosJe kenles nQ
Deesn! yengle ner yegje ngDee, legceves Deheves neLeeW mes meejs ner mebIe kee Ieele kej efueee, mebIe keer Deye
kegMeue veneR nw~
eglemeeiej cegefve Ieye[ekej neLe pees[kej hetles nQ
iegosJe! meew kewmes?
Deeeee& eer kenles nQ
ceQves peye eele: meYeer cegefveeeW kees efkemeer mes ve yeesueves kee DeeosMe efoee Lee leye legce GheefmLele veneR
Les mees legcnW ceeuettce veneR Lee Dele: legceves Fme Oece&esner jepecebef$eeeW kes meeLe MeeeeLe& kej efueee nw lees
Dee veneR ngDee nw~
eglemeeiej peer hetles nQ
iegosJe! cesjs mes Devepeeves ceW yengle ye[e DehejeOe nes ieee nw Deye mebIe hej keesF& efJeheefe ve Dee peeS
Gmekes henues ner Deehe nceW Gefele eeeefee os oerefpeS~
Deeeee&osJe kenles nQ
ns cegefve! eefo legce meJe&mebIe keer kegMeuelee eenles nes lees Jeeheme heers peeDees peneB hej cebef$eeeW kes
meeLe MeeeeLe& efkeee nw~ legce Dekesues Gmeer mLeeve hej keeeeslmeie& cege ceW Oeeve ceW efmLele nes peeDees~
Deeeee&osJe keer Dee%ee heekej eglemeeiej lel#eCe ner ieg kes heeocetue keer Jebovee kej JeneB mes Jeeheme
Deekej Gmeer mLeeve hej Oeeve ceive nes Ke[s nes peeles nQ~ ebLekeej kenles nQ efke
meecege ceW
efMe<eemles$e eMemevles es kegJeefle ieesJe&e:~
eereflelees efJeveeesheslee YeJevleves kegheg$eJeled~~
efMe<e Jes ner eMebmee kes hee$e nQ pees efJeveehetJe&ke ye[s esce mes ieg keer Dee%ee kee heeueve kejles nQ~
Fmekes efJehejerle pees efMe<e nesles nQ Jes kegheg$e kes meceeve efveboe kes hee$e nQ~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (57)

(2)
jepee kes meeceves Ske vebies meeOeg mes MeeeeLe& ceW hejeefpele neskej Jes eejeW ceb$eer yengle ner ueefppele ngS
Deheves Iej Dee peeles nQ Deewj Deheves ceeve Yebie kee yeouee egkeeves kes efueS Ske meeLe yew"kej ceb$eCee kejvee
Meg kej osles nQ~ ceb$eCee kejkes cegefveeeW kee JeOe kejves kee efveCe&e ueskej Jes eejeW ner jeef$e kes mecee neLe
ceW vebieer leueJeej ueskej Menj mes yeenj Dee peeles nQ Deewj cegefvemebIe kes Geeve keer Deesj eue he[les nQ~ ceeie&
ceW ner Jes Ske cegefve kees Oeeve ceW Ke[s osKekej efveke peekej heneeveles nQ~ hegve: kenles nQ
Denes! en Jener og nw efpemeves nceW MeeeeLe& ceW njeee nw~ henues Fmeer kee keece leceece kejes efhej
Deeies ye{es~
neB, neB, mee ceW oes<eer lees ener nw Deewj meye yeseejs lees keg yeesues Yeer veneR Les~
yeme keee osKeles nes? Ske meeLe leueJeej kee Jeej kejkes Fmekeer ieo&ve G[e oes~
Flevee kenles ner Jes eejeW etjkecee& eesOe mes Yejhetj nes Ske meeLe leueJeej G"ekej ieo&ve hej eueevee
eenles nQ efke ceOe ceW ner veiej osJelee kee Deemeve kebheles ner Gmeer mecee Jen Deekej Gve eejeW kees Jewmes ner
leueJeej G"ees cege ceW Gmeer peien keerue osles nQ~ Jes eejeW Gme etjcege ceW pewmes kes lewmes JeneR hej Ke[s jn
peeles nQ, efkebefeled cee$e Yeer me mes ceme veneR nes heeles nQ~ Deye Jes ceve ner ceve meeseves ueieles nQ
Deesn! en keee ngDee? Deye eele: keee nesiee?.........
eele:keeue nesles ner efyepeueer keer lejn en Keyej meejs Menj ceW hewue peeleer nw~ leYeer meeje Menj en
kegletnuehetCe& Me osKeves kes efueS Gce[ he[lee nw~ meYeer ueesie Ske mJej ceW cebef$eeeW kees efOekekeejles ngS
kenles nQ
Dejs, js! Fve heeefheeeW kees efOekekeej nes, efOekekeej nes! Dejs peye meeOeejCe #eg eeCeer keer eEnmee kejvee
Yeer ceneheehe nw, lees Yeuee Fve peielhetpe cenemeeOegDeeW keer efnmb ee kejvee ceneheehe keeeW veneR nesiee? leYeer lees osJeeW
ves FvnW keerue efoee nw~
Dee ner ngDee, leYeer lees ueesie heehe mes [jWies~ heehe kee heue hejueeske ceW lees og:Ke oslee ner nw,
Fmeueeske ceW Yeer og:Ke, DeheeMe Deewj Deheceeve kees kejeves Jeeuee nw~
Denes! Fve ogeW ves pewmee efkeee Gmekee heue FvnW ueies neLe efceue ieee~
Fmeer yeere cenejepee eerJecee& Yeer Deheveer jeveer eerceleer kes meeLe JeneB hej Dee peeles nQ peneB hej Fleveer
Yeer[ Fkeer ngF& nw~ jepee Ssmee Me osKekej yengle ner Keso kes meeLe kenles nQ
Dejs heeefheeeW! legceves mebmeej kes ceneGhekeejer Deewj efveoex<e Sssmes cenecegefveeeW kes meeLe en keee
efkeee? Dejs! henues ner legceves Gvekeer efveboe kej nceW Gvekes oMe&veeW mes jeskevee eene, hegve: JeneB hengBe kej
Gve lehemJeer meeOegDeeW keer nBmeer keer, efveboe keer~ Fleves hej Yeer meblees<e veneR ngDee lees ceeie& ceW Deeles ngS cegefve
(58) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

keer DeJensuevee kej Gvekes meeLe MeeeeLe& efkeee~ Fmekes heeeled lees legce Gvekes efJeMeeue %eeve kees mecePe
egkes Les, efhej Yeer legce ueesieeW ves Gvekees ceejves kee en <e[eb$e keeeW yeveeee?.......
leYeer hegjosJelee GvnW es[ oslee nQ Deewj ieg eglemeeiej kes ejCeeW keer yengle ner Yeefe mes hetpee kejlee
nw~ leye jepee Gve cemleke veeree efkeS ngS cebef$eeeW mes hegve: kenles nQ
Dejs ogeW! legcneje cegKe osKevee Yeer ceneheehe nw~ legcnW Fme cegevf e nlee kes ceneheehe kee oC[ lees cegPe jepee
kees osvee ner eeefnS~ legcnejs efueS Gheege oC[ lees ener nw efke pewmee legce kejvee eenles Les Jener legcnejs efueS
efkeee peeJes~..... efhej Yeer heeefheeeW! legcnejer efkeleveer ner heere{f eeB cesjs eneB ceb$eerheo hej eeflee hee egkeer nQ
Fmeereuf eS ceQ legcnW eeCeeW kee DeYee os jne nt~B
hegve: jepee Deheves kece&eeefjeeW mes kenles nQ
kece&eeefjeeW! legce Fve eejeW kees ues peekej ieOes hej efye"ekej FvnW Deheves osMe keer meercee mes yeenj
efvekeeue oes~
Gmeer mecee jepee%ee kee heeueve efkeee peelee nw~ meejs Menj kes ueesie GOej Gve cebef$eeeW keer efveboe kej
jns nQ Deewj FOej cenecegefve eglemeeiej kes leheejCe kes hegCe-eYeeJe keer eMebmee kej jns nQ~ cegefve kes meeLe-
meeLe Deeeee&osJe eer Dekebheveeeee& kes ejCe meeefveOe ceW hengBekej peekeejeW keer OJeefve mes DeekeeMe kees
cegKeefjle kej jns nQ~ Deeeee&osJe Yeer Fme ekeej mes Deeves Jeeueer mebIe keer Deeheefe ue peeves mes mebleg efoKe
jns nQ Deewj mebIe kes meYeer meeOeg ieg kes DevegMeemeve kee ele#e megKeo DevegYeJe eehle kej ieg kes
DevegMeeme efMe<e nesves mes Deheves Deehekees ieewjJeeefvJele kej jns nQ~
(3)
nefmleveehegj kes jepee cenehee Deheves ye[s heg$e hee kees jepe oskej ess heg$e efJe<Cegkegceej kes egJejepe
heo kes Yeej enCe kejves nsleg mecePee jns nQ efkevleg efJe<Cegkegceej kenles nQ
hetpe efheleepeer! efpeme jepe Deewj meebmeeefjke JewYeJe kees es[kej Deehe oer#ee uesvee eenles nQ Jen
jepe Je JewYeJe nceejs efueS Yeer efnlekej kewmes nes mekelee nw ? Dele: efveJee&Ce megKe keer eeefhle kes efueS ceQ Yeer
Deehekes meeLe pewvesejer oer#ee enCe keBiee~
leye oesveeW ner efhelee-heg$e Jeve ceW peekej cenecegefve eglemeeiejmetefj kes ejCe meeefveOe ceW hengBeles nQ Deewj
Gvekes kejkeceueeW mes pewvesejer oer#ee ueskej IeesjeefleIeesj leheejCe kejvee Meg kej osles nQ~ FOej hee
cenejepe jepe efmebnemeve hej Dee{ nes epee kee heg$eJeled heeueve kej jns nQ~ Gppeefeveer mes efvekeeues peeves
hej Jes yeefue Deeefo eejeW ceb$eer eneB Deekej Jeeked elegjeF& mes jepee kes eneB ceb$eer heo kees eehle kej uesles nQ~
efkemeer mecee jepee kees efebeflele osKe Gmekee keejCe %eelekej jepee mes efveJesove kejles nQ
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (59)

jepeved! en efmebnyeue jepee efkeme DeefYeceeve ceW nQ? Yeuee pees Deehekes jepeMeemeve ceW Deelebke ceee
jne nw Deewj Deehekes JeMe ceW ve neskej Deehekees efeefvlele jKee nw~ Deehe nceW Dee%ee oerefpeS, nce Gmes peerefJele
ner heke[kej Deehekes meeceves GheefmLele kej oWies~
jepee Gvekeer yeeleeW mes emeVe nes Gvekes meeLe yengle meer mesvee os osles nQ~ Jes eejeW ceb$eer kegcYehegj veiej hej
e{eF& kej Deheves yegefyeue mes efmebnyeue kees peerefJele ner heke[kej yeeBOekej nefmleveehegj ueekej jepee hee
kes meeceves Ke[e kej osles nQ~ jepee hee Fve cebef$eeeW keer Fme keee& kegMeuelee mes emeVe nes GvnW Jej ceeBieves
kees kenles nQ leye ceb$eerieCe efveJesove kejles nQ~
cenejepe! DeYeer nceeje Jej Deehe Oejesnjhe ceW Deheves heeme ner jnves oerefpeS, DeeJeMekeleevegmeej
nce ues ueWies~
Fmeer mecee Dekebheveeeee& cenecegefve Deheves meele meew cegefveeeW kes meeLe efJenej kejles ngS eneB
Deekej nefmleveehegj kes yeenj Geeve ceW "nj peeles nQ Deewj Je<ee&eesie kee mecee %eelekej Je<ee&eesie
efveece enCe kej uesles nQ~ eeJeke ueesie mebIe keer Gheemevee kes efueS eefleefove Gvekeer Jebovee, hetpee,
Yeefe kejvee Meg kej osles nQ~
eer Dekebheveeeee& cenecegefve mebIe meefnle eneB Deees nQ en meceeeej cebef$eeeW kees efceueles ner GvnWs
Deheves Deheceeve keer yeele eeo Dee peeleer nw~ Gve eejeW kee oe eefleefnbmee keer YeeJevee mes Gefive nes G"lee
nw~ Jes eejeW Skeeble ceW yew"kej hejmhej ceW efJeeej kejles nQ
Denes! ener mecee Gheege nw Fvemes yeouee egkeeves kee, FvneR ogeW kes eje Deheves kees efkelevee
og:Ke G"evee he[e nw ? meYeer ueesieeW kes yeere ceW nceW efOekekeeje ieee nw Deewj Gppeefeveer mes Deheceeefvele
neskej osMe efvekeeues kee oC[ efoee nw~ osKees, jepee hee Fvekes hejce Yee nQ, Jes Deheves Meemeve ceW Fvekee
Deefnle kewmes nesves oWies ?
leye yeefue ceb$eer kenlee nw
megvees, nce ueesieesb ves efmebnyeue kees peerle uesves hej jepee mes pees Jej eehle efkeee Lee, Jen jepee kes heeme
megjef#ele nw~ Fve cegefveeeW kee keece leceece kejves kess efueS nceW jepee mes meele efove kee jepe eehle kej uesvee
eeefnS~
leerveeW ceb$eer emeVe neskej yeefue kes yegef eelege& keer mejenvee kejles nQ Deewj kenles nQ
"erke "erke, yengle "erke, efhej lees pewmee nce kejWies Jewmee ner nesiee~ jepee kes neLe ceW keg Yeer DeefOekeej
veneR jn peeesiee~
es ceb$eer Gmeer mecee jepee kes heeme hengBe kej efveJesove kejles nQ
ns jepeved! pees Deehe nceW Jej osvee eenles Les, mees Deepe nceW DeeJeMekelee nw~
(60) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

jepee kenles nQ
kenes, Deehe ueesieeW kees keee eeefnS ? ceQ Jeeveye nBt, Deehe pees ceeBieessies mees ceQ osves kees leweej ntB~
leye yeefue kenlee nw
cenejepe! nceW meele efove kes efueS Dehevee jepe eoeve keerefpeS~
jepee hee Ssmee megveles ner DeJeeked jn peeles nQ Gvekes ceve ceW keg DeveLe& keer DeeMebkee nes peeleer nw efkevleg
Deye Jes kej ner keee mekeles Les ? Jes Jeeveye Les Dele: GvnW jepe osvee ner he[e~ jepee Gve cebe$f eeeW kees jepe
meeQhekej mJeeb meele efove kes efueS Deheves Iej hej Deekej efveJeeme kej jns Les~ FOej es og ceb$eer jepe heekej
DeleefOeke emeVe nesles nQ Deewj Skeeble ceW hejeceMe& kej cegevf eeeW kes ceejves kes efueS cenee%e kee yenevee yeveekej
<e[eble jeles nQ efpememes efke meJe& meeOeejCe ueesie keg ve mecePe mekeW~
Gme mecee Jes ceb$eer cegefveeeW kees yeere ceW jKekej Gvekes eejeW lejhe Ske yengle ye[e ceb[he leweej
kejeles nQ~ Gvekes eejeW lejhe uekeef[eeW kee {sj Fkee kejJee osles nQ, yekejer, Yes[W Deeefo npeejeW heMeg JeneR
yee[e yeveJeekej yebOeJee osles nQ Deewj en Iees<eCee keje osles nQ efke osMe leLee jepe keer Meebefle kes efueS
heMegcesIe e%e eejbYe efkeee nw~ leceece Jeso-Jesoebie heejbiele efJeeve e%e kejeves kes efueS JeneB Deekej "nj
peeles nQ Deewj Jeso OJeefve mes e%e ceC[he kees iebgpeeeceeve kej osles nQ~ yeseejs efvejhejeOe heMegDeeW kees
efveo&&eleehetJe&ke ceeje pee jne nw~ ceb$eeseejCehetJe&ke heMegDeeW keer DeengefleeeB oer pee jner nQ~ osKeles-osKeles
ogieefOele OegSb mes meeje DeekeeMe heefjhetCe& nes peelee nw~
eer Dekebheveeeee& cenejepe Deewj meYeer meele meew cegefveieCe Fme ogIe&vee kees osKekej Deheves Thej
Ghemeie& mecePe uesles nQ~ leye Jes meye cenecegefve Deheves mebece keer j#ee nsleg Deeiece efJeefOe kes Devegmeej
meuuesKevee enCe kej uesles nQ~ DeLee&led
eefo ceQ Fme Ghemeie& mes peerefJele yeetBiee lees hegve: DeVe peue enCe keBiee, DeveLee Fme Ghemeie& kes
ve nves leke cesjs eejeW ekeej kes Deenej kee leeie nw~
Fme ekeej keer eefle%ee kej uesvee efveece meuuesKevee nw leLee yeeves keer mebYeeJevee ve nesves hej peerJeve
Yej kes efueS elegjenej leeie kejvee ece meuuesKevee nw~
Gheeg&e ekeej mes efveece meuuesKevee ueskej meYeer meeOeg Mejerj mes efvece&ce nesles ngS yeejn YeeJeveeDeeW
kes efebleve ceW leuueerve nes peeles nQ~ eejeW lejhe mes Deefive keer uehe Deewj heMegDeeW keer Deengefle mes GlheVe nesves
Jeeues ogieefOele OegeW mes meYeer cegefveeeW kes Mejerj ceW leLee keC" ceW Ieesj Jesovee nes jner nw~ efoiecyej cegefveeeW keer
eee& Ssmeer ner nw efke Ssmes Ghemeie& kes mecee ve Jes G"kej keneR Deve$e ieceve kej mekeles nQ, ve keg eleerkeej
ner kej mekeles nQ, Jes lees cee$e Deeiece keer Dee%ee kes Devegmeej Ssmes keeW kees Ghemeie& mecePe kej menve kejles ngS
meuuesKevee keer ner MejCe ues uesles nQ Deewj Me$egDeeW hej eesOe, ke<eee ve kejles ngS hetCe& #ecee OeejCe kejles nQ~ Deepe Yeer
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (61)

efoiecyej pewve cegevf e efkemeer Yeer ekeej kes hej kes eje efkees ieS Deefme enej Deeefo GhemeieeX kes Dee peeves hej #ecee YeeJe
mes menve kejles ngS osKes peeles nQ~
Jes meYeer cegefve efJeeej kej jns nQ
Dene! peye heeBe meew cegefveeeW kees Ieeveer ceW hesue efoee ieee Lee Deye GvnW kewmeer Jesovee ngF& nesieer ?
en DeefivekeeC[ kes eje nesves Jeeues Ghemeie& Mejerj kees ner ve kejsiee cesjer Deelcee kees veneR, keeeWefke
Deelcee lees Depej-Decej nw, DeefJeveeMeer nw~
cesjer Deelcee kees ce=leg veneR nw lees Yee efkemekee ? cesjer Deelcee kees JeeefOe veneR nw lees heer[e efkemekees?
ve ceQ yeeueke ntB, ve egJee ntB, ve Je= ntB, es lees hegue keer heee&eW nQ~
Fme ekeej mes DeeOeeeflceke YeeJevee kees Yeeles ngS Jes meYeer cegefve heJe&le kes meceeve Dekebhe neskej
efveeue Mejerj kejkes efles ngS nQ~ peye DeefOeke Jesovee kee DevegYeJe nesves ueielee nw leye Jes cegefve Deheveer
Deelcee kees mebyeesOeve kejles nQ
ns Deelceved! peye keYeer let vejke ceW ieee nw lees kewmeer JesoveeSB Yeesieer nQ ? Gvekee mcejCe kej~ Dejs!
JeneB kejeWle mes eerje peevee, kegcYeerheeke ceW hekeeee peevee, efleue-efleue yejeyej gke[s efkeS peevee, cegodiejeW
mes heers Deeefo Yebekej ke Yeesies nQ~ heMegeesefve ceW Yeer yeefue Deewj Deefive Deengefle efkeleves ke Yeesies nQ?
sove-Yesove, ceejves, heerves, efnmb ekeeW, JeeOeeW eje ceejs peeves Jeeues, kees peeves Jeeues, MeeeW mes efVe-efYeVe
efkees peeves Deeefo kes efkeleves ke YeeWies nQ ? ceveg<eesevf e ceW Yeer ieYe&Jeeme ceW veJe cenerves jnves kes efkeleves ke Yeesies
nQ ? eefo Deye mebmeej kes og:KeeW mes gkeeje heevee nw lees Fme Ghemeie& kees MebeeflehetJe&ke menve kejes, efpememes
hegve:hegve: mebmeej ceW pevce ve uesvee he[~s
Fleeefo ekeej mes es cegefve Ghemeie& menve kej jns nQ~ FOej peye nefmleveehegj veiejer kes eeJeke-
eeefJekeeSB cegefveeeW kes Thej Ssmee Ghemeie& osKeles nQ, lees onue G"les nQ~ ne-ne keej kejves ueieles nQ~ hejvleg
Deye Jes ueesie kej ner keee mekeles nQ ? og:Keer epee jepee keer MejCe ceW peeleer nw efkevleg peye jepeieer hej
Deemeerve neskej jepee ner Ssmee DeveLe& kej jne nw leye yeseejer e%ee efkebkee&Je efJecet{ nes ieF& nw~ yengle mes
eeJeke cegefveeeW kes Fme Yeebbkej Ghemeie& kes otj nesves leke kes efueS keg ve keg Jemleg kee leeie kej yew"
iees nQ~ keg eeJeke Ghemeie& efveJeejCe nsleg GheeeeW kees meese-meese kej hegve: keg ceeie& ve osKekej DeeBKeeW
mes Deeg efieje jns nQ~
FOej yeefue, ye=nmheefle, eeo Deewj vecegefe es eejeW ogelcee jepe kees eehle kej hetues veneR mecee jns
nQ Deewj cegefveeeW kees ceejves kes efueS e%e efJeefOe kee Deeeespeve kejkes efkeefceke oeve yeeB jns nQ~ jepee
hee kee keesMe Keesue efoee nw Deewj meejs Menj ceW Iees<eCee kej oer nw efke
cenee%e kes DeJemej hej meYeer kees cegBn ceeBies megJeCe&, Oeve Deewj jlve Deeefo efoes pee jns nQ~ efpemekees
pees eeefnS mees ceeBie uees Deewj keF& heeref{eeW leke kes efueS oefjlee kees meceehle kej oes~ Oeve kes ueesYeer,
(62) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

oefjer Deewj DeveeLe ueesie Ssmeer oeve keer Iees<eCee megvekej eejeW lejhe mes eues Dee jns nQ Deewj ceve eens Oeve,
megJeCe&, jlve Deeefo eehle kej KegefMeeeB cevee jns nQ~ Yeuee Gve yeseejeW kees cegefveeeW kes Fme Deefive Ghemeie& kes
ke keer keee keuhevee ?
ceevees Fme cegefve Ghemeie& kees ve osKe mekeves kes ner keejCe mete&osJe Demleeeue kees eehle nes iees nQ~
nefmleveehegj efveJeemeer meppeve ueesie efebleelegj nes meese jns nQ
Denes! ceveg<eeW kes neLe mes jepe etj je#emeeW kes neLe ceW euee ieee nw Deye keee nesiee ? ef$eYegJeve
hetpe Fve iegDeeW keer j#ee kewmes nesieer ? ns veeLe! ns efpevesvosJe! ns YeieJeved! Fme Yeebkej efmLeefle ceW Deye
Fve cenecegefveeeW kes efueS Deehe ner MejCe nQb~ ns YeieJeved! j#ee kejes, j#ee kejes~
eejeW lejhe mes Ssmeer DeeJeepe G" jner nw
(4)
efceefLeuee veiejer kes yeenj Geeve ceW eer eglemeeiejcegefve jeef$e kes mecee Oeeve ceW efmLele nQ~ DeOe&jeef$e
kes Deveblej Jes Oeeve kees efJemeefpe&le kej DeekeeMe keer Deesj efheele kejles nQ lees osKeles nQ eeJeCe ve#e$e
kebheeeceeve nes jne nw ve#e$e kebheles ngS osKekej Deheves efveefcee%eeve mes efJeeejles nQ Deewj menmee cegKe mes
yeesue he[les nQ
nee! nee!!
heeme ceW ner heg<heoble veece kes #eguueke peer yew"s ngS Les, Jes ieg kes cegKe mes menmee nee, nee, Meyo megvekej
Ieyejekej hetles nQ
YeieJeved! keee ngDee, keee ngDee!!
eglemeeiejmetefj kenles nQ
cegefveeeW hej yengle ye[e Ghemeie& nes jne nw~
#eguueke peer hetles nQ
eYees! en Ghemeie& keneB nes jne nw ?
metefj kenles nQ
nefmleveehegj ceW meele meew cegevf eeeW kee mebIe "nje ngDee nw~ Gme mebIe kes veeeke eer Dekebheveeeee& cenecegevf e
nQ~ Gme meejs mebIe hej heeheer yeefue kes eje en Ghemeie& efkeee pee jne nw~
#eguuekepeer hetles nQ
eYees! Ssmee keee Gheee nw efke efpememes en Ghemeie& otj nes ?
metefj kenles nQ
neB, Ske Gheee nw~ eer efJe<Cegkegceej cegefve kees efJeefeee$e+ef eehle nes ieF& nw~ Jes Deheveer $e+ef kes
yeue mes Fme Ghemeie& kee efveJeejCe kej mekeles nQ~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (63)

#eguueke hegve: hetles nQ

YeieJeved! Jes cegefve Fme mecee keneB hej efJejepeceeve nQ ?
metefj kenles nQ
Jes Gppeefeveer veiejer kes yeenj Ske ieghee ceW efmLele nQ~
leye hegve: #eguueke efJevee mes eeLe&vee kejles nQ
eYees! cegPes peeves keer Dee%ee oerefpeS~
ieg keer Dee%ee heekej heg<heoble #eguueke lel#eCe ner Deheveer DeekeeMeieeceer efJeee kes yeue mes cegefve
efJe<Cegkegceej kes ejCe meeefveOe ceW hengBekej veceesmleg kejles nQ Deewj eer eglemeeiej metefj eje keefLele
meceeeej megvee osles nQ~ leye efJe<Cegkegceej cegefve Deeee& mes meeseles nQ
Denes! keee cegPes efJeefeee$e+ef eehle nes egkeer nw ?
Flevee meesekej lel#eCe ner hejer#ee kes efueS Dehevee neLe hemeejles nQ lees Jen neLe ieghee kes yeenj
efvekeuekej Deveske heJe&le Deeefo kees Yesove kejlee ngDee yengle otj leke euee peelee nw~ efJe<Cegkegceej cegefve
Gmeer #eCe efJeefeee$e+ef kes yeue mes DeekeeMe ceeie& mes JeneB mes euekej MeerIe ner nefmleveehegj Dee peeles nQ
Deewj Deheves ye[s YeeF& jepee hee kes jepecenue ceW hengBe peeles nQ~ cegefve efJe<Cegkegceej kees Deeles ngS osKekej
menmee jepee hee G"kej meeceves ye{kej meeebie vecemkeej kejles nQ hegve: Ge Deemeve hej efJejepeceeve
kejles nQ~ efJe<Ceggkegceej cegefve kenles nQ
ns YeeF&! legce efkeme veeRo ceW mees jns nes ? keee legcnW helee nw efke Menj ceW efkelevee Yeejer DeveLe& nes jne nw ?
Dejs! Deheves jepe ceW legceves Ssmee DeveLe& keeeW nesves efoee ? keee henues Deheves kegue ceW efkemeer ves Deepe leke
Ssmee cegefve Ieeleke Ieesj heehe efkeee nw ? nee! nee!! Oece& kes DeJeleej hejceMeeble Ssmess Fve cegefveeeW hej Ssmee
Deleeeej ? Deewj Jen Yeer legce mejerKes Oecee&lceeDeeW kes jepe ceW ? ye[s Keso keer yeele nw, YeeF&! jepeeDeeW kee
Oece& lees ener nw efke meppeveeW keer, Oecee&lceeDeeW keer j#ee kejvee Deewj ogeW kees oC[ osvee, hej legceves lees Fmemes
efyeukegue Gue kej jkeKee nw~ mecePeles nes, meeOegDeeW kees meleevee "erke veneR~ osKees! peue kee mJeYeeJe "b[e nw
efhej Yeer Jen peye Deefle iejce nes peelee nw leye Mejerj kees peuee oslee nw~ FmeefueS peye leke keesF& Deeheefe legce hej
ve Dee peeJes, Gmekes henues ner Fme Ghemeie& keer Meebelf e kejJee oerepf eS~
Deheves hetpe Yeelee eer efJe<Cegkegceej cegefve kee DeeosMe megvekej jepee hee neLe pees[kej kenles nQ
(5)
YeieJeved! ceQ keee keB ? cegPes keee ceeuetce Lee efke es heeheer ueesie efceuekej cegPes Ssmee OeesKee oWies ?
Deye lees ceQ efyeukegue efJeJeMe ntB~ ceQ keg Yeer veneR kej mekelee keeeWefke ceQ Jeeveye nes egkee n@tb, meele efove
leke kes efueS Dehevee jepe os egkee ntB~
(64) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ns cenecegves! Deye lees Deehe ner Fme keee& ceW meceLe& nQ~ Deehe ner efkemeer Gheee eje cegefveeeW kee Ghemeie&
otj keerefpeS~ FmeceW Deehekes efueS cesje keg kenvee lees mete& kees oerheke efoKeeves kes meceeve nw~ Deye Deehe
MeerIe ner keg Gheee keerefpeS~
Flevee megvekej efJe<Cegkegceej cegefve efJeefeee$e+ef kes eYeeJe mes Jeeceve kee DeJeleej Ssmee yeeeCe kee
Jes<e yeveeles nQ~ kebOes hej pevesT uekee kej yeieue ceW JesoMeeeeW kees oyeekej ye[er ceOegjlee mes Jeso keer
$e+eeDeeW kee GeejCe kejles ngS JeneB e%e ceb[he ceW hengBe peeles nQ~ e%e kes meYee ceb[he ceW Jeeceve yeeeCe
kees Deeles ngS osKe yeefue Deeefo ceb$eer Deeies ye{kej Gvekee mecceeve kejles ngS yengle ner emeVe nes peeles nQ~
yeefue jepee (ceb$eer) lees Gve hej Flevee emeVe nes peelee nw efke Jen Deevebo efJeYeesj nes peelee nw~ hegve: ieodieo
JeeCeer ceW kenlee nw
cenejepe! Deeheves eneB heOeej kej cesjs e%e keer DehetJe& MeesYee kej oer nw, ceQ yengle ner emeVe nt~B Dele:
Deehekeer pees Fe nes, mees ceeBeif eS~ Fme mecee ceQ meye keg osves ceW meceLe& nt~Bt
Jeeceve efJe<Ceg kenles nQ
ceQ Ske iejerye yeeeCe nttB~ cegPes Deheveer efmLeefle ceW ner meblees<e nw~ cegPes Oeve-oewuele keer keg
DeeJeMekelee veneR nw~ hej Deehekee peye Flevee Deeen nw, lees ceQ Deehekees Demebleg kejvee Yeer veneR eenlee~ cegPes
kesJeue leerve hewj-heie he=LJeer keer DeeJeMekelee nw~ eefo Deehe Gleveer Yetecf e cegPes os oWies lees ceQ Gmeer ceW Deheveer
PeeWhe[er yeveekej jn peeTBiee Deewj efvejekeguelee mes JesoeOeeve Deeefo kejlee jntiB ee~ yeme, Fmekes efmeJeee cegPes
Deewj keg veneR eeefnS~
Gme Jeeceve keer en leg eeevee megvekej heeme ceW Ke[s ngS Deve ueesie Deeee& kejves ueieles nQ~ keg
ueesie nBme he[les nQ Deewj keg ueesie Keso Jee kejles nQ~ hegve: keg yeeeCe kenles nw
ke=heeveeLe! Deehekees Lees[s ceW meblees<e nw mees "erke, efhej Yeer Deehekee lees en kee&Je Lee efke
Deehe yengle keg ceebiekej Deheves peeleere YeeFeeW kee Ghekeej kej osles ? Yeuee GmeceW Deehekee keee efyeie[
peelee ?
yeefue cenejepe Yeer GvnW Ketye mecePeeles nQ Deewj hegve:-hegve: kenles nQ
ns JeeceveeJeleej! ns YetosJe! Deehe Deewj DeefOeke ceeBefiees~ Denes! cesjs keesMe ceW Fme mecee Delegue
OevejeefMe Yejer ngF& nw~ kece mes kece nceejs JewYeJe kes Deveghe lees Deehekees ceeBievee ner eeefnes~ efkevleg
Jeeceve cenejepe hetCe&he mes Deve keg ceeBieves keer Deheveer Deefvee ner jKeles nQ Deewj kenles nQ
jepeved! eefo osvee nw lees os oes DeveLee ceQ Deve$e euee peeTBiee, keeeWefke cegPes lees cee$e leerve hewj
Oejleer ner eeefnes~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (65)

leye yeefue kenlee nw

ns hetpe! Deehe cegPes yengle Meefce&voe kej jns nQ~ Deehekeer Fme leg eeevee mes cegPes yengle ner
Demeblees<e nw, efhej Yeer eefo Deehe Deeies keg veneR ceeBievee eenles nQ lees "erke, pewmeer Deehekeer Fe~
Dee! lees Deehe mJeeb Deheves ner hewjeW mes he=LJeer ceehe ueerefpeS~
Flevee kenkej yeefue cenejepe peue keer Yejer megJeCe& Peejer G"e kej oeve kee mebkeuhe kejles ngS Jeeceve
efJe<Cegkegceej kes neLe hej peueOeeje [eue osles nQ Deewj mebkeuhe nesles ner Jeeceve Jes<eOeejer efJe<Cegkegceej he=LJeer kees
ceeheves kes efueS Dehevee henuee heeBJe G"ekej megces heJe&le hej jKeles nQ, otmeje hewj G"ekej ceeveg<eesej heJe&le
hej jKeles nQ hegve: leermeje hewj G"eles nQ Deewj GvnW Deeies ye{ves keer keneR peien ner veneR efoKeleer nw, Gmes Jes
keneB jkeKes ? ......leye Jen leermeje heeBJe DeekeeMe ceW ner G"e jn peelee nw~
Gvekes Fme eYeeJe mes meejer he=LJeer keeBhe G"leer nw, meYeer heJe&le eueeeceeve nes peeles nQ, meYeer meceg
ceee&oe lees[ osles nQ Deewj Gvekee peue yeenj Gsefuele neskej yenves ueielee nw~ osJeeW kes efJeceeve Ske mes Ske
kejeves ueieles nQ Deewj osJeieCe menmee Deeee& mes eefkele nes peeles nQ~ hegve: lel#eCe ner osJeieCe Deheves
DeJeefOe%eeve mes meeje meceeeej %eelekej JeneB Deekej owlekecee& yeefue kees yeeBOekej cegefve efJe<Cegkegceej mes
kenles nQ
eYees! #ecee keerefpeS, #ecee keerefpeS, #ecee keerefpeS!!........
Fme ekeej eejeW lejhe mes DeekeeMe ceW GheefmLele osJeieCe Ske meeLe MeyoeW kee GeejCe kejles ngS
DeekeeMe kees cegKeefjle kej jns nQ
pee nes, pee nes, pee nes!! cenecegefve Dekebheveeeee& keer pee nes, meJe& efoiecyej cegefveeeW keer pee nes,
pewveOece& keer pee nes~ cenemeeOeg efJe<Cegkegceej keer pee nes, pee nes, pee nes!! ..... ns Oece&Jelmeue! ns oee
efmevOees, ns Oece& kes DeJeleej! #ecee kejes, #ecee kejes, #ecee kejes!! oee kejes, oee kejes, oee kejes!! ns veeLe!
nce meYeer keer j#ee kejes, Deye Deehe Deheveer efJeefeee meceses, ns osJe! Deye Deehe Dehevee hewj mebkegefele kejes~
en meye Me osKekej DeleerJe YeeYeerle ngDee Deewj keeBhelee ngDee yeefue cenejepe kes ejCeeW ceW efiej
he[lee nw Deewj efie[efie[elee ngDee kenlee nw
ns ke=heeveeLe! cegPes #ecee kej oerefpeS, ceQ ceneheeheer ntB efhej Yeer Deye Deehekeer MejCeeiele nttB Deye Deehe
cesjer j#ee keerefpeS, cesjs Thej oee keerefpeS, #ecee keerefpeS, #ecee keerefpeS, #ecee keerefpeS~
Fmeer ceOe yeefue kes meeLeer ye=nmheefle, eeo Deewj vecegefe es leerveeW ceb$eer Yeer Deekej cegefve kes ejCeeW ceW
meeebie he[kej #ecee eeevee kejles nQ Deewj heeeeehe kejles ngS Deeg efiejeves ueieles nQ~
Jeeceve Jes<eOeejer efJe<Cegkegceej lel#eCe ner Deheveer efJeefeee meces uesles nQ Deewj cegevf e DeJemLee ceW JeneB Ke[s
nes peeles nQ~ Gmeer mecee osJeieCe Deekej meYeer cegevf eeeW hej nes jns meejs Ghemeie& kees otj kej osles nQ~ e%e ceb[he
(66) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Deewj Deefive kees ne osles nQ~ pees yeseejs efvejhejeOe heMeg nJeve keer Deengelf e kes efueS JeneB yeeBOes iees Les GvnW es[
osles nQ Deewj meYeer kees DeYeeoeve keer Iees<eCee kej osles nQ~
Gmeer #eCe jepee hee Deheves cenue mes efvekeuekej JeneB Dee peeles nQ Deewj efJe<Cegkegceej cegevf e kes ejCeeW mes
efuehe peeles nQ~ meele meew cegevf eeeW kes Thej nes jns Fme Yebekej DeefivekeeC[ GheJe kees otj ngDee osKe n<ee&eg mes
cegevf e efJe<Cegkegceej kes ejCeeW kee ceeveeW e#eeueve ner kej jns neW~ meJe&$e epee ceW Meebelf e keer uenj oew[ peeleer nw~
Ske meeLe meejer epee JeneB oew[ Deeleer nw Deewj iegDeeW keer Jebovee SJeb JeweeJe=ef e ceW ueie peeleer nw~
Gmeer #eCe jepee Deewj eejeW ceb$eer ye[er Yeefe mes mebIe kes veeeke Dekebheveeeee& keer Jebovee kejves kees JeneB henBg e
peeles nQ Deewj Gvekes ejCeeW ceW meeebie he[kej vecemkeej kejles ngS kenles nQ
ns YeieJeved! ns ke=heeefmebOees! veceesmleg, veceesmleg, veceesmleg~ hegve: yeefue Deeefo ceb$eer ves$eeW mes Deeg Pejeles
ngS ue[Ke[eleer JeeCeer ceW kenles nQ
ns Yee peveJelmeue! ns keCee kes meeiej! ns hejce #eceeMeerue! iegosJe! nce heeefheeeW kes Fme ceneved
DehejeOe kees #ecee keerefpeS, #ecee keerefpeS, #ecee keerefpeS~
hegve: Jes eejeW ceb$eer iegosJe mes efveJesove kejles nQ
ns veeLe! Deye nceW Deehe efJee efnlekeejer, hejceeshekeejer, Deefnbmeeceeer Fme pewveOece& kees enCe
kejeFS~
Fleveer eeLe&vee kees megvekej keCeemeeiej eer Dekebheveeeee& iegJee& Gve hej oee kejkes GvnW
meevlJevee osles nQ hegve: efceLeelJe kee leeie kejekej Gve eejeW kees mecekelJe leLee DeCegele oskej GvnW
ogpe&ve mes meppeve yevee osles nQ~
meYeer osJeieCe emeVe neskej yengle ner Yeefe YeeJe mes De Je Deeefo Gece-Gece meeceeer ueskej eer
efJe<Cegkegceej cegefve kes ejCeeW keer hetpee kejles nQ, hegve: Dekebheveeeee& Deeefo meele meew cegefveeeW keer hetpee kejles
nQ~ Jes osJeieCe osJeceeer leerve JeerCeeSB ueekej GvnW yepee-yepee kej Ketye Yeefe-hetpee kejles nQ~ hegve: Gve
leerveeW JeerCeeDeeW kees eneR ceOeueeske ceW os peeles nwQ efpevekes eje Yee ueesie meoe ner Gve iegDeeW kee
iegCeevegJeeo iee-ieekej hegCe mebheeove kejles jns~
osJeeW kes eje hetpee-efJeefOe mebheVe nes peeves kes yeeo jepee hee Deewj nefmleveehegj Menj kes mecemle
YeeieCe Yeefe ceW efJeYeesj nes veevee ekeej mes cegefve eer efJe<Cegkegceej kes ejCeeW keer, Deeeee& Dekebheve ieg
Deewj meele meew cegefveeeW keer hetpee Yeefe kejkes pee-peekeej kes veejeW mes DeekeeMe kees iegbpeeeceeve kej osles
nQ~ hegve: meYeer eeJeke-eeefJekeeSB efJeeej kejles nQ
Denes! Fve Ghemeie& efJepeeer cenecegefveeeW kees Deefive keer DeeBe Deewj OegSb mes yengle keuesMe ngDee nw~
Fvekes keb" BOe ieS nQ Deewj Mejerj ceW Yeer Jesovee nes jner nw Dele: Deye FvnW Ssmee Deenej osvee eeefnS efke
efpememes es peues ngS, heer[e ege keb" mes menpe ceW enCe kej mekeW~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (67)

leYeer meye eeJeke mesceF& keer Keerj kees Gheege Deenej mecePekej Iej-Iej ceW Jewmee ce=og Deenej leweej
kejkes Deenej keer yesuee ceW Deheves-Deheves Iej kes ojJeepes hej cegefveeeW kes he[ieenve keer eleer#ee ceW Ke[s nes
peeles nQ~ meYeer cegefve Deheveer-Deheveer efveece meuuesKevee kees efJemeefpe&le kej Deeeee&eer keer Dee%ee mes
Deeeee&eer kes meeLe Mejerj kees mebece kee meeOeve ceevekej Gmekeer j#ee nsleg eee& kes efueS efvekeueles nQ~
eeJeke DeeveboefJeYeesj nes he[ieenve kejvee Meg kej ossles nQ
ns YeieJeved! veceesmleg veceesmleg, De$e efle efle, ns iegosJe! Deehekees vecemkeej nes, vecemkeej nes,
vecemkeej nes, eneB "njes, "njes, DeVe peue Meg nw~
efpeve-efpeve eeJekeeW kees Ske-oes Deeefo cegefveeeW kee ueeYe efceue peelee nw Jes Deheves peerJeve kees Oeve
ceeve uesles nQ Deewj efJeefOeJeled veJeOee Yeefe kejkes GvnW cegog Deewj mejme mesceF& keer Keerj kee Deenej oskej
DeefleMee hegCe mebheeove kej uesles nQ~ efpeve eeJekeeW kees keesF& Gece cegefve-hee$e veneR efceue heelee nw Jes Yeer
Gme efove hee$eoeve keer Glke YeeJevee mes Deve eleer eeJekeeW kees Yeespeve kejekej Deenej oeve keer YeeJevee
Yeeles ngS Deheves peerJeve kees meheue kejles nQ~
efpeme efove Fve meele meew cegefveeeW keer j#ee ngF& Leer Jen efove eeJeCe Megkeuee hettefCe&cee kee Lee~ leYeer mes
Deepeleke meYeer eeJekeieCe Fme efove kees j#eeyebOeve heJe& kes veece mes ceveeles eues Dee jns nQ~ Flevee ner veneR,
mecemle YeejleJe<e& ceW meYeer meceoee kes pewveslej ueesie Yeer efkemeer ve efkemeer he ceW Fme heJe& kees ceveeles nQb~
en heJe& meeceeefpeke heJe& kes he ceW ceveeee peelee nw~ Deepe kes efove meJe&$e eeJekeieCe lees cegefve-
Deeefe&kee, #eguueke-#egefuuekeeDeeW kes ejCe meeefveOe ceW hengBe kej Gvekes eercegKe mes cegefve efJe<Cegkegceej
keer keLee megvekej hegve: cegefve Deeefo hee$eesW kees Keerj kee Deenejoeve osles nQ~ peneB keneRs cegefve Deeefe&kee
Deeefo kes eelegcee&me veneR nQ, JeneB kes eeJeke Deve$e keneR iegDeeW kes efveke hengBe kej Deenejoeve
kee ueeYe uesles nQ Deewj cegefveeeW kees Deenej osles mecee hetJe& cegefveeeW keer mce=efle kej Jele&ceeve cegefveeeW ceW
Gvekee mLeehevee efve#eshe kej Deenej oskej Deheves kees hegCeMeeueer mecePe uesles nQ leLee leoveghe efJeMes<e
hegCe kee Yeer mebee kej uesles nQ~
en heJe& Jeelmeue keer heefJe$elee kee eesleke nesves mes eee: meJe&$e meceepe kes yenve-YeeF& ceW heefJe$e mvesn
kes he ceW Yeer ceveeee peelee nw~ yenve YeeF& kees efceeVe Deeefo kee Yeespeve kejekej Gvekes neLe ceW j#eeyebOeve kee
met$e yeeBOeleer nQ~ Gme j#eemet$e kees jeKeer Yeer kenles nQ~ Fme ekeej Oecee&lceeDeeW kes eefle hejce Oece& kes DeJeleej
cegevf e eer efJe<Cegkegceej ves Jeelmeue YeeJe kees kejkes pees Oecee&lceeDeeW keer j#ee keer nw, Gmeer keer mce=elf e ceW Fme heJe&
kees ceveeles ngS Oece& Deewj Oecee&lceeDeeW keer j#ee kee efveece uesvee eeefnS, leYeer Fme heJe& kees ceveeves keer hetCe&
meeLe&kelee nw keeeWekf e ve Oeceex Oeeefce&kewefJe&vee Oecee&lceeDeeW kes efyevee Oece& veneR jnlee nw~
(68) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Deveblej efJe<Cegkegceej cegefve Deheves ieg kes heeme peekej efJeefeee mes pees JeeceveJes<e yeveeee Lee Gmekee
eeeefee enCe kej IeesjeIeesj leheejCe kej Gmeer YeJe mes cees#e eehle kej uesles nQ~ Jes cenecegefve efJe<Cegkegceej
leLee Dekebheveeeee& Deeefo meele meew cegefve nce meye keer j#ee kejW~
efJeMes<emegces heJe&le pecyeterhe kes yeereeWyeere ceW nw~ ceeveg<eesej heJe&le heg<kejerhe kes ceOe ceW nw,
en et[er kes Deekeej Jeeuee nw~ Fme ceeveg<eesej heJe&le leke ner ceveg<e ueeske keer meercee nw~ Fmekes Deeies
eejCe$e+efOeejer ee efJeefeeeOeejer cegefve ee efJeeeOej ceveg<e veneR pee mekeles nQb~ FmeerefueS eer efJe<Cegkegceej
cegefve ves efJeefeee mes otmeje hewj ceeveg<eesej heJe&le hej jKe kej meeje ceveg<e ueeske ceehe efueee Lee~

eeefj$e kes efyevee cee$e%eeve efmeefoeeke veneR nw

meJJeb efheefn megoCeeCeb me megiegefCeob efhe meg heef{ob efhe~
meceCeb Yeeefjeb Ceng mekekees megiieFb Cesogb~~14~~
peef[ he[efo oerJenlLees DeJe[s efkeb kegCeefo lemme mees oerJees~
peefo efmeefkeKeTCe DeeCeb kejsefo efkeb lemme efmekeKe heueb~~15~~
DeLe&-mebhetCe& Yeer egle%eeve keeueeefo MegefhetJe&ke eehle efkeee ieee nw leLee heefjCeeceeW
keer efJeMegef mes yeejcyeej Gmekee DeYeeme Yeer efkeee ieee nw Gmekee JeeKeeve kejves mes
leLee oe mes mecekeOeejCe kejves hej Yeer Jen %eeve Ye-eeefj$e eefle kees DeLeJee eeefj$e
jefnle kees meodieefle ceW hengBeeves kes efueS meceLe& veneR nw~ Dele: eeefj$e ner eOeeve nw~
eefo oerheke neLe ceW nesles ngS Yeer keesF& ies ee kegSb ceW efiejlee nw lees oerheke Gmekee
keee kejsiee? eefo %eeve eehle kejkes Yeer keesF& Devee-eefj$e kee efJeveeMe kejlee nw lees
Gmekeer efMe#ee kee keee heue nw? DeLee&led egle%eeve kee heue eeefj$e OeejCe kejvee nw eefo
he{kej Yeer eeefj$e mes efJecegKe jne lees Jen %eeve kes heue kees veneR eehle kej mekelee nw~
-eer kegvokegvo osJe
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (69)

mehlee|<eeeW kee eYeeJe

($e+efeeW keer ceefncee-ceLegje ceW ceneceejer ekeeshe,
mehle$e+ef<e kes eelegcee&me mes ke< efveJeejCe)
jepee ceOegmegvoj kee Jen efoJe Metuejlve eeefhe DeceesIe Lee efhej Yeer Me$egIve kes heeme Jen efve<heue nes
ieee, Gmekee lespe t ieee Deewj Jen Deheveer efJeefOe mes egle nes ieee~ leye Jen (Gmekee DeefOeelee osJe)
Keso, Meeske Deewj ueppee kees OeejCe kejlee ngDee Deheves mJeeceer DemegjeW kes DeefOeheefle ecejsv kes heeme
ieee~ Metuejlve kes eje ceOeg kes cejCe kee meceeeej megvekej ecejsv kees yengle ner ogKe ngDee~ Jen yeej-
yeej ceOeg kes meewneo& kee mcejCe kejves ueiee~ leoveblej Jen heeleeue ueeske mes efvekeuekej ceLegje peeves kees
Gele ngDee~ leYeer ie[kegceej osJeeW kes mJeeceer JesCegOeejer Fv ves Fmes jeskeves kee eeeme efkeee, efkevleg en
veneR ceevee Deewj ceLegje ceW hengBe ieee~
JeneB ejcesv ves osKee efke ceLegje keer epee Me$egIve kes DeeosMe mes yengle ye[e GlmeJe cevee jner nw leye Jen efJeeej
kejves ueiee-
es ceLegje kes ueesie efkeleves ke=leIve nQ efke pees ogKe-Meeske kes DeJemej hej Yeer n<e& cevee jns nQ~
efpemeves nceejs mvesner jepee ceOeg kees ceeje nw ceQ Gmekes efveJeeme mJehe Fme mecemle osMe kees ve kej otBiee~
Fleeefo ekeej mes eesOe mes esefjle nes Gme ecejsv ves ceLegje kes ueesieeW hej ogmen Ghemeie& kejvee eejbYe
kej efoee~ pees efpeme mLeeve hej meeses Les, yew"s Les Jes cenejesie (ceneceejer) kes ekeeshe mes oerIe& efvee kees eehle
nes iees-cejves ueies~
Fme ceneceejer Ghemeie& kees osKekej kegue osJelee keer esjCee mes jepee Me$egIve Deheveer mesvee kes meeLe DeeesOee
Jeeheme Dee iees~
efJepee kees eehle kej Deeles ngS MetjJeerj Me$egIve kee eerjece-ue#ceCe ves nef<e&le nes DeefYevebove efkeee~
ceelee megeYee ves Yeer Deheveer eefle%ee kes Devegmeej megJeCe& kes keceueeW mes efpevesvosJe keer cenleer hetpee mecheVe
kejkes Oecee&lceeDeeW kees oeve efoee~ hegve oerve-ogKeer peveeW kees keCeeoeve oskej megKeer efkeee~
eeefhe Jen DeeesOee veiejer megJeCe& kes cenueeW mes meefnle Leer efhej Yeer hetJe&YeJeeW kes mebmkeejJeMe Me$egIve
kee ceve ceLegje ceW ner ueiee ngDee Lee~
FOej ceLegje veiejer kes Geeve ceW ieieveieeceer $e+efOeejer meele efoiecyej cenecegevf eeeW ves Je<ee&eesie OeejCe kej
efueee-eelegcee&me mLeeefhele kej efueee~ Fvekes veece Les-megjceveg, eerceveg, eerevf eee, meJe&megvoj, peeJeeve,
efJeveeueeueme Deewj peeefce$e~
eYeehegj veiej kes jepee eervebove keer OeeefjCeer jeveer kes es meeleeW heg$e Les~ eereflebkej cegefvejepe kees
kesJeue%eeve eehle nes peeves hej osJeeW kees peeles ngS osKekej eefleyeesOe kees eehle ngS Les~ Gme mecee jepee
(70) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

eervebove ves Deheves Ske ceen kes heg$e kees jepe oskej Deheves meeleeW heg$eeW kes meeLe eereflebkej YeieJeeve kes
meceerhe oer#ee enCe kej ueer Leer~ mecee heekej eervebove ves kesJeue%eeve eehle kej cees#e eehle kej efueee Lee
Deewj es meeleeW cegefve lehemee kes eYeeJe mes Deveske $e+efeeW kees eehle kej meele$e+ef<e (mehleef<e&) kes veece mes
eefme nes jns Les~
Geeve ceW JeJe=#e kes veeres es meeleeW cegefve eelegcee&me ceW efmLele nes iees Les~ Fve cegefveeeW kes leheejCe kes
eYeeJe mes Gme mecee ceLegje ceW ecejsv kes eje hewueeeer ieeer ceneceejer Skeoce ve nes ieF& Leer~ JeneB
veiejer ceW eejeW lejhe kes Je=#e heueeW kes Yeej mes ueo iees Les Deewj Kesleer Yeer Ketye Deer nes jner Leer~ es
cegefvejepe jme-heefjleeie, yesuee, lesuee Deeefo leheejCe kejles ngS cenelehe kej jns Les~ keYeer-keYeer es
Deenej kes mecee DeekeeMe kees ueebIekej efveefce<ecee$e ceW efJepeehegj, heesovehegj Deeefo otj-otj veiejeW ceW
peekej Deenej enCe kejles Les~ Jes cenecegefvejepe hejie=n ceW Deheves kejhee$e cebs kesJeue Mejerj keer efmLeefle
kes efueS Deenej uessles Les~
Ske efove es meeleeW ner cene$e+ef<ejepe pet[eeceeCe (eej neLe eceeCe) Yetefce kees osKeles ngS DeeesOee
veiejer ceW eefJe ngS~ Jes efJeefOehetJe&ke YeceCe kejles ngS Den&e mes" kes Iej kes ojJeepes hej hengBes~ Gve
cegefveeeW kees osKekej Den&e mes" efJeeej kejves ueiee-
en Je<ee&keeue keneB ? Deewj Fve cegevf eeeW keer en eee& keneB ? Fme veiejer kes Deeme-heeme heJe&le keer
kebojeDeeW ceW, veoer kes le hej, Je=#e kes veeres, Metve Iej ceW, efpevecebeof j ceW leLee Deve mLeeveeW ceW peneB keneR pees Yeer
cegevf ejepe efmLele nQ Jes meye Je<ee&eesie hetje efkees efyevee FOej-GOej veneR peeles nQ~ hejvleg es cegevf e Deeiece kes efJehejerle
eee& Jeeues nQ, %eeve mes jefnle Deewj DeeeeeeX mes jefnle nQ~ FmeefueS es Fme mecee eneB Dee iees nQ~b eeefhe es cegevf e
Demecee ceW Deees Les efhej Yeer Den&e kes DeefYeeee kees mecePeves Jeeueer JeOet ves Gvekee he[ieenve kejkes GvnW
Deenejoeve efoee~
Deenej kes yeeo es meeleeW cegefve leerve ueeske kees Deevebefole kejves Jeeues Ssmes efpevecebefoj ceW hengBes peneB
YeieJeeved cegefvemegeleveeLe keer eeflecee efJejepeceeve Leer Deewj Meg efveoex<e eJe=efe kejves Jeeues efoiecyej
meeOegieCe Yeer efJejepeceeve Les~
es meeleeW cegevf ejepe he=LJeer mes eej Debiegue Thej eue jns Les~ Ssmes Fve cegevf eeeW kees JeneB hej efmLele egelf e
Yeejke-egelf e veece kes Deeeee& osJe ves osKee~ Fve cegevf eeeW ves Gece ee mes hewoue euekej ner efpevecebeof j ceW
eJesMe efkeee leye egelf e Yeejke ves Ke[s neskej vecemkeej kej efJeefOe mes Gvekeer hetpee keer~
en nceejs Deeeee& eens efpemekeer Jebovee kejves kes efueS Gele nes peeles nQ~
Ssmee meesekej Gve egefle Deeeee& kes efMe<eeW ves Gve mehleef<e&eeW keer efveboe kee efJeeej efkeee~ leoveblej
meceked ekeej mes mlegefle kejves ceW lelhej Jes mehleef<e& cegefvejepe efpevesv YeieJeeved keer Jebovee kej DeekeeMeceeie&
mes hegve Deheves mLeeve hej eues iees~ peye Jes DeekeeMe ceW G[s leye GvnW eejCe $e+ef kes Oeejke peevekej
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (71)

egefle Deeeee& kes efMe<e pees Deve cegefve Les GvneWves Deheveer efveboe, iene& Deeefo kejkes eeeefee kej Deheveer
keueg<elee otj kej Dehevee oe efvece&ue kej efueee~
Fmeer yeere cesW Den&e mes" efpevecebefoj ceW Deees leye egefle Deeeee& ves kene-
ns Ye! Deepe legceves $e+efOeejer ceneved cegefveeeW kes oMe&ve efkees neWies~ Jes meJe&peie Jebefole cenelehemJeer
cegefve ceLegje ceW efveJeeme kejles nQ Deepe ceQves Gvekes meeLe Jeelee&ueehe efkeee nw~ Gve DeekeeMeieeceer $e+ef<eeeW kes
oMe&ve mes Deepe legceves Yeer Dehevee peerJeve Oeve efkeee nesiee~
Fve Deeeee&osJe kes cegKe mes Gve meeOegDeeW keer eMebmee megveles ner mes" Den&e KesoefKeVe neskej
heeeeehe kejves ueiee-
Deesn! eLeeLe& kees veneR mecePeves Jeeues cegPe efceLeeef kees efOekekeej nes, cesje DeeejCe Devegef ele Lee, cesjs
meceeve otmeje DeOeeefce&ke Yeuee Deewj keewve nesiee ? Fme mecee cegPemes ye{kej otmeje efceLeeef Deve keewve nesiee ?
nee! ceQves G"kej cegevf eeeW keer hetpee veneR keer leLee veJeOeeYeefe mes GvnW Deenej Yeer veneR efoee~
meeOegheb meceeueeskee ve cegbeleemeveb leg e~
dJeeheceveles ee me efceLeeefeles~~
efoiecyej cegefveeeW kees osKekej pees Dehevee Deemeve veneR es[lee nw-G"kej Ke[e veneR neslee nw leLee
osKekej Yeer Gvekee Deheceeve kejlee nw Jen efceLeeef kenueelee nw~
ceQ heeheer ntB, heehe kecee& ntB, heeheelcee ntB, heehe kee hee$e ntB DeLeJee efpeveeiece keer ee mes otj efvebelece
ntB~ peye leke ceQ neLe pees[kej Gve cegefveeeW keer Jebovee veneR kej uetBiee leye leke cesje Mejerj SJeb oe
Peguemelee ner jnsiee~ Denbkeej mes GlheVe ngS Fme heehe kee eeeefee Gve cegefveeeW keer Jebovee kes efmeJeee Deewj
keg Yeer veneR nes mekelee nw~
(Fme keLee mes en mhe nes peelee nw efke DeekeeMeieeceer cegevf e eelegcee&me ceW Yeer Deve$e peekej Deenej enCe
kejkes Dee peeles Les~)
Me$egIve kes efueS cenecegefve kee GheosMe
ceLegje veiejer ceW Fve cegevf eeeW kes eelegcee&me kejves mes ecejsv eje efkees iees meejs GheJe-ceneceejer Deeefo
ve nes iees Les~ veiej ceW hegve hetCe& Meebelf e kee JeeleeJejCe nes ieee Lee~
FOej DeeesOee mes Den&e mes" ceneve JewYeJe kes meeLe keeefle&ke Megkeuee mehleceer kes efove Gve $e+ef<eeeW
keer Jebovee kejves kes efueS hengBe iees Les~ jepee Me$egIve Yeer Fve cegefveeeW kee GheosMe eJeCekej Yeefe mes
esefjle ngS ceLegje kes Geeve ceW Dee iees Les Deewj Gvekeer ceelee megeYee Yeer efJeMeeue JewYeJe Deewj Oeve Deeefo kees
ueskej Fve cegefveeeW keer hetpee kejves kes efueS Dee ieF&~ Gve meceief ceneheg<eeW ves Deewj megeYee Deeefo
jeefveeeW ves cegefvejepe keer ceneve hetpee keer~ Gme mecee JeneB Jen Geeve Deewj cegefveeeW kes Deeece kee mLeeve
heeT, veekeMeeuee, mebieerleMeeuee Deeefo mes megMeesefYele ngDee mJeie&eosMe kes meceeve ceveesnj nes ieee Lee~
(72) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Devevlej Yeefe SJeb n<e& mes Yejs ngS Me$egIve ves Je<ee&eesie kees meceehle kejves Jeeues Gve cegefveeeW kees hegve
hegve vecemkeej kejkes Gvemes Deenej enCe kejves kes efueS eeLe&vee keer leye Fve meeleeW ceW pees ecegKe Les, Jes
megjceveg cenecegefve yeesues-
ns vej es! pees Deenej cegefveeeW kes efueS mebkeuhe kej yeveeee peelee nw efoiecyej cegefvejepe Gmes enCe
veneR kejles nQ~ pees Deenej ve mJeeb efkeee ieee nw ve kejeee ieee nw Deewj efpemeceW ve yeveeles ngS kees Devegceefle
oer ieF& nw Ssmes veJekeesef efJeMeg Deenej kees ner meeOegieCe enCe kejles nQ~
hegve Me$egIve ves efveJesove efkeee-
ns YeieJeved ! Deehe YeeeW kes Thej Devegen kejves Jeeues nQ~ Deehe DeYeer keg efove Deewj eneR ceLegje
ceW "nefjes~ Deehekes eYeeJe mes ner eneB ceneceejer keer Meebefle ngF& nw....~
hegve Me$egIve efeblee kejves ueiee-
Ssmes cenecegefveeeW kees efJeefOeJeled Deenej oeve oskej ceQ keye mebleg nesTBiee? Me$egIve kees velecemleke
osKekej Gve cegefvejepe ves hegve Deeies Deeves Jeeues keeue kee JeCe&ve kejles ngS GheosMe efoee-
ns jepeved ! peye Devegece mes leerLekejeW kee keeue Jeleerle nes peeesiee-hebece keeue Dee peeSiee
leye eneB Oece& kece& mes jefnle Delevle Yeebkej mecee Dee peeSiee~ og heeKeC[er ueesieeW eje en hejce
heeJeve pewve Meemeve Gme lejn eflejesefnle nes peeesiee efke efpeme lejn Oetefue kes ess-ess keCeeW eje mete& kee
efyecye {ke peelee nw~ en mebmeej eesjeW kes meceeve kegkeceea, etj, og, heeKeC[er ueesieeW mes Jeehle nesiee~ heg$e,
ceelee-efhelee kes eefle Deewj ceelee-efhelee heg$eeW kes eefle mvesn jefnle neWies~ Gme keefuekeeue ceW jepee ueesie eesjeW
kes meceeve Oeve kes Dehenlee& neWies~ efkeleves ner ceveg<e eeefhe megKeer neWies efhej Yeer Gvekes ceve ceW heehe nesiee,
Jes ogie&efle ceW ues peeves Jeeueer Ssmeer efJekeLeeDeeW mes Ske-otmejs kees ceesefnle kejles ngS eJe=efe kejWies~
ns Me$egIve! ke<eee yengue mecee kes Deeves hej osJeeieceve Deeefo mecemle DeefleMee ve nes peeeWies~
leere efceLeelJe mes ege ceveg<e elehe iegCeeW mes meefnle SJeb efoiecyej cege kes Oeejke cegefveeeW kees
osKekej iueeefve kejWies~ DeeMemle kees eMemle ceeveles ngS efkeleves ner ogyeg&ef ueesie Yee he#e ceW Gme lejn
pee he[Wies efpeme lejn kes helebies Deefive ceW pee he[les nQ~ efkeleves ner cet{ ceveg<e nbmeer kejles ngS Meevleefee
cegefveeeW kees eflejmke=le kejkes cet{ ceveg<eeW kees Deenej osJeWies~ efpeme ekeej efMeueeleue hej jKee ngDee
yeerpe eeefhe meoe meeRee peee lees Yeer GmeceW heue veneR ueie mekelee nw Jewmes ner Meerue jefnle ceveg<eeW kes
efueS efoee ngDee oeve Yeer efvejLe&ke neslee nw~ pees ie=nmLe cegefveeeW keer DeJe%ee kej ie=nmLe kes efueS
Deenej osles nQ Jes cetKe& ebove kees es[kej yens[e enCe kejles1 nQ~

1. DeJe%eee cegveerved iesner iesefnves e eeefle~

lekelJee me eboveb cet{es ie=lesJe efJeYeerlekeb~~67~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (73)

ns Me$egIve! Fme ekeej og<ecelee kes keejCe efveke=< keeue kees Deeves Jeeuee peevekej legce Deelcee
kes efueS efnlekej MegYe Deewj mLeeeer Ssmee keee& kejes~ legce veeceer heg<e nes Dele efvee&vLe cegefveeeW kees
Deenej osves kee efveee kejes ener legcnejer Oeve-mebheoe kee meej nw~ ns jepeved ! Deeies Deeves Jeeues keeue
ceW Lekes ngS cegefveeeW kes efueS Deenej osvee Deheves ie=noeve kes meceeve Ske ye[e Yeejer Deeee nesiee~
FmeefueS ns Jelme! legce es oeve oskej Fme mecee ie=nmLe kes Meerueele kee efveece OeejCe kejes Deewj
peerJeve kees meeLe&ke yeveeDees~ ceLegje kes mecemle ueesie meceereerve Oece& kees OeejCe kejW~ oee Deewj
Jeelmeue YeeJe mes mecheVe leLee efpeveMeemeve keer YeeJevee mes ege nesJeW~ Iej-Iej ceW efpeveeefleceeSb
mLeeefhele keer peeJeW, Gvekeer hetpeeSb neW, DeefYe<eske neW Deewj efJeefOehetJe&ke epee kee heeueve efkeee peees~
mehleef<e& eeflecee efo#eg eleme=<Jeefhe elvele~
veieee keg Me$egIve! lesve MeebefleYe&efJe<eefle~~74~~
DeeeYe=efle eodiesns pewveb efyeyeb ve efJeeles~
ceejer Ye#eefle eodJeeIeer eLeeveeLeb kegjbiekeb1~~ 75~~
ns Me$egIve! Fme veiejer keer eejeW efoMeeDeeW ceW mehleef<e&eeW keer eefleceeSb mLeeefhele kejes, Gmeer mes meye
ekeej keer Meebefle nesieer~ Deepe mes ueskej efpeme Iej ceW efpeveeeflecee veneR nesieer Gme Iej kees ceneceejer Gmeer
lejn Kee peeesieer efke efpeme lejn JeeIeer DeveeLe ce=ie kees Kee peeleer nw~1 efpemekes Iej ceW Debiet"e eceeCe Yeer
efpeveeeflecee nesieer Gmekes Iej ceW ie[ mes [jer ngF& meefhe&Ceer kes meceeve ceneceejer kee eJesMe veneR nesiee~
cenecegefve kes Fme GheosMe kees megvekej n<e& mes ege nes jepee Me$egIve ves kene-
Deeheves pewmeer Dee%ee oer nw Jewmee ner nce ueesie kejWies Fleeefo~ Fmekes yeeo Jes cenecevee meeleeW cegefve
DeekeeMe ceW G[kej efJenej kej iees~ Jes mehleef<e& efveJee&Ce #es$eeW keer Jebovee kejkes DeeesOee ceW meerlee kes Iej
Glejs~ DeleefOeke n<e& kees OeejCe kejves Jeeueer SJeb ee Deeefo iegCeeW mes megMeesefYele meerlee ves GvnW efJeefOehetJe&ke
Gece Deenej efoee~ peevekeer kes veJeOeeYeefe mes efoes iees meJe&iegCemecheVe Deenej kees enCe kej Gmes
MegYeeMeerJee&o oskej Jes cegefve DeekeeMe ceeie& mes eues iees~
Devevlej Me$egIve ves veiej kes Yeerlej Deewj yeenj meJe&$e efpeveW YeieJeeve keer eefleceeSb efJejepeceeve kejeeeR
leLee F&elf eeeW kees otj kejves Jeeueer mehleef<e&eeW keer eefleceeSb Yeer eejeW efoMeeDeeW ceW efJejepeceeve kejeeeR~ Gme mecee
JeneB hej meJe&ekeej mes megeYf e#e, #esce Deewj Meebelf e kee meeceepe nes ieee~ leye jepee Me$egIve efveefJe&Ivehe mes jepe
kee mebeeueve kejles ngS Deewj epee kee heg$eJeled heeueve kejles ngS megKehetJe&ke ceLegje veiejer ceW jnves ueies~

1. heehegjeCe-heJe&-92, Mueeske-74,75~
(74) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ieCeOejJeuee ceb$e mlees$e

(efnvoer hee-ieefCeveer %eeveceleer efJejefele)
-eewyeesue bo-
Cecees efpeCeeCeb Ieeeflekece&epf ele, efpeve kees vecemkeej nesJes~
meJe& kece&epf ele meye efmeeW kees, vecemkeej Yeer efvele nesJes~~
kenW osMeefpeve metefj hee"ke, meeOetieCe FbefeefJepeeer~
jlve$ee mes Yetef<ele efvele es, Fve meyekees Yeer vecetb mener~~1~~
Deesenf efpeCeeCeb Cecees meoe osMeeJeefOeOeejer cegevf eieCe kees~
meoe Cecees hejceesenf efpeCeeCeb hejceeJeefOeOeejer cegevf e kees~~
meoe Cecees meJJeesefnefpeCeeCebmeJee&JeefOe Oeejer cegefve kees~
vecetb YeeJeYeeer mes DeJeefOe%eeve $e+efegle cegefveieCe kees~~2~~
Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb nw Deveble DeJeefOe efpevekeer~
Ss m es Deveb l e DeJeef O eOeejer ef p eveJej kes Jeue%eeveer ner ~ ~
Deblejefnle-ceee&ojefnle %eeveer meye $e+ef efJeYetef<ele nQ~
Debleeleerle %eeve megKe nsleg efvele eefle Gvekees JebotB ceQ~~3~~
Cecees keesyegerCeb peeW kees"s ceW Oeeve eefYeVe jnW~
yege
f kees ceW DeieefCele Je<eeX meYeer %eeve leeW efYeVe jnW~~
%eeveOeejCee keer Je=ef mes kees$e+ef eieefle nesJes~
Gve $e+eregle $e+ef<e kees eCecet,B cece yeger efJeMeg nesJes~~4~~
Cecees yeerpeyegerCeb mebKeeW Meyo kes DeLe& Deveble kenW~
lelmeb y eb e f O ele Deveb l eef u eb i ehe Yeer yeer p eheoeef o kens ~ ~
yeerpe $e+efegle YeeJeegleeW mes meye heoeLe& kees enCe kejW~
Ssmes $e+ef meefnle ieCeOej kees, vecetB meJe& De%eeve njW~~5~~
Cecees heoeCegmeejerCeb en $e+ef heo kee DevegmejCe kejs~
Devegmeejer eeflemeejer yegef GYeemeeefj $ee Yeso Oejs~~
yeerpeheoeW mes Gheefjce peeveW, DeOemleveeW kees GYeeeW kees~
peeves $e+ef heoevegmeejer, JebotB Gve $e+eregle kees~~6~~
Cecees mebeYf eCCemeesoejeCeb cegevf eJej efpememes he=Leked-he=Leked~
ees$esefve mes De#ej DeveDe#ej Yee<ee mecePeW egieheled~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (75)

mebKeeleeW Yee<ee egle efpeveJej efoJeOJeveer kees enCe kejW~

cegevf e mebeYf eVe eesle=$e+er egle, Gvekees nce efvele veceve kejW~~7~~
Cecees meebyegeCeb pees cegefve mJeebyeg nes meeOeg yevebs~
Cecees heeseyegeCeb eleske yeg pees meeOeg yeveW~~
meoe Cecees yeesefneyegeCeb mebyeesefOele nes oer#ee ueW~
Fve $e+eregle $e+ef<eieCe kees ceQ, JebotB kece& keuebke ueW~~8~~
Cecees GpegceoerCeb $e+pegceefle $e+ef cevehee&eOeejke~
mejue ceveesJeekeee DeLe& kees peeveW GvnW vecetB meebele~~
Cecees efJeGueceoerCeb cegefve pees efJehegueceleer %eeveOeejke~
kegefue cevees Jee keee DeLe& kees, peeveW GvnW vecetB efvele eefle~~9~~
Cecees omehegJJeerCeb pees cegefve oMehetJeeX leke he{les nQ~
efJeee kes eueesYe mes egefle veefnb Jes DeefYeVe omehetJeea nQ~~
meoe Cecees eGomehegJJeerCeb eewon hetJe& OejW egleOej~
eglekesJeefue cegevf e kees eCecebt cece, %eeve eie nes mekeue efJeceue~~10~~
Cecees Ded"bieceneefCeefcee-kegMeueeCeb $e+ef<eJee& ceneved~
Debie mJehve Jebpeve mJej ue#eCe efVe Yeewce veYe Dee" eOeeve~~
pees Fvemes MegYe DeMegYe peeveles, Jes efveefcee%eeveer iegJej~
Fme $e+eregle Gve cegevf eieCe kees, veceBt nceW Jes neW MegYekej~~11~~
Cecees efJeGJJeFef[{d heeeCeb efJeefee $e+ef meefnle mebele~
DeefCecee ceefncee ueefIecee eehleer JeefMelJe De eekeece F&eMf ele~~
keeceefhelee Dee" Yesoegle , OejW efJeefeee $e+=er pees~
Gvekees Jebobt Yeefe YeeJe mes, mJeelceueeYe nes Pe cegPekees ~~12~~
Cecees efJeppeenjeCeb cegefveJej leheefJeee mes Yetef<ele nQ~
he{kej efJeeevegeJeeo kees, mebele Yeer efJeeeOej nQ~~
veefnb Gheeesie kejW efJeee kee, $e+ef meefnle cegevf ejepe ceneved~
meceked efJeee eehleer nsleg, efvele eefle Gvekees keb eCeece~~13~~
Cecees eejCeeCeb eejCecegevf e peue lebleg heue heg<he meg yeerpe~
Fve hej eueles, pebIee, esCeer veYe Deeuebyeve kejW eleerMe~~
efhej Yeer peue Deeefoke pebleg kees, yeeOee veefnb nesleer efkebefeled~
Dee" Yeso yeng Yeso meefnle eejCe $e+erej vecetb melele~~14~~
(76) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Cecees heCCemeceCeeCeb e%eeeej ekeej kenW cegefvepeve~

Deewlheefeke Jewveefeke kece&pee mJeeYeeefJeke yeger Gece~~
Fve eejeWb e%eeegle meeOet egleheejbiele $e+ef meefnle~
veceBt meoe yengYeefeYeeJe mes cegPe ceW e%ee nes eieefle~~15~~
Cecees DeeieemeieeceerCeb pees cegefve DeekeeMe ieceve kejles~
{eF&erhe ceW Fefle mLeeveeW hej leerLe& veceve kejles~~
lehe yeue mes es $e+efOeejer cegefveieCe YeJe mebke njles~
DeefJeveeje TOJe&ieefle nslet Deeojegle ceQ veceBt GvnW~~16~~
meoe Cecees DeemeereJf emeeCeb efJe<eJeled DeeefMe<e efpevekeer nw~
Dece=lejme DeeefMe<e nw efhej Yeer Devegen s<e veneR keg nw~~
Cecees efoefd"efJemeeCeb erceve efJe<eJeled De Dece=leJeled~
efhej Yeer eesOe n<e&eJf ejefnle Gve, cegevf e kees JeboBt cemleke vele ~~17~~
Cecees GiieleJeeCeb lehe Geese,DeJeefmLele efefJeOe kens~
efvele GheJeeme Je=e
f kej -kej Yeer, Meefe #eerCe veneR efkebefeled nw~~
lehe mes eie $e+ef leheJe=e f ib elekeejer Gve $e+ef<eieCe kees~
yeendeeYeblej - lehe: efmeef nslet JebotB efvele Gve meyekees~~18~~
Cecees efoeleJeeCeb levegyeue lespe oerhle neslee efpevekee~
veefnb Deenej #egOee efyeve Gvekes, efhej Yeer lespe veneR Ielee~~
yeng GheJeeme kejW lehe yeue mes, oerhle lehees $e+ermebegle~
leveg keer cecelee veeMe nsleg ceQ, vecetB Yeefeege Gvekees efvele~~19~~
Cecees leeleJeeCeb lehe mes, ceuecet$eeefo lehle nesles~
cegefve Deenej enCe kejles, efhej Yeer veernej jefnle nesles~~
lehlelehemJeer $e+er O eejer lehe mes kece& meg K eeles nQ ~
Gve cegevf eieCe kees ceQ efvele JeboBt , cece DeIe meJe& veMeeles nQ~~20~~
Cecees ceneleJeeCeb pees cegevf e efJeefee eejCe $e+er meefnle~
heeefCehee$e iele Yeespeve kees Dece=le De#eerCe kejsb meblele~~
meye $e+er%eeveeefo meefnle cegefve, cenelehees $e+eregle nQ~
cenelehemJeer Gve cegefveieCe kees, JebotB YeeJe Yeefeegle ceQ~~21~~
Cecees IeesjleJeeCeb pees cegefve Ieesj lehemee efvele kejles~
efmebn mehe& Ghemeie& Yeebkej, mes Yeer efkebefeled veefnb [jles~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (77)

Je=#e cetue Deeleeheve Deeefoke lehe leheleW efveYe&e efJeejW~

Ieesj lehemJeer ceneeYeeJeer, $e+ef<eieCe kees nce veceve kejW~~22~~
Cecees IeesjiegCeeCeb pees cegefve ue#e egjemeer iegCe mebegle~
IeesjiegCeer $e+er Yetef<ele meeOetieCe Gvekees JebotB efvele~~
Cecees IeesjhejkekeceeCeb Ieesjhejeece $e+ef meefnle~
ef$eYegJeve heueve kejve Meefeegle cegevf eieCe kees ceQ vecetB melele~~23~~
meoe Cecees IeesjiegCeyebYeeejerCeb cegefve eefjle OejW~
Gvekeer lehe ceefncee mes keuen Jewj JeOe ogefYe&#eeefo ueW~~
efyeve Fe Yeer Ieesj iegCeeefoke yeeeeefj $e+efyeue egle~
meyekes Ghemeiee&efo veMeW Gve, cegefve kees eCecetB Yeeeregle~~24~~
Cecees DeeceesmeefnheeeCeb efpevecegefve kee mheMe& ceneved~
meyekes ceneJeeefOe keeW kees otj kejve ceW kegMeue eOeeve~~
Fme Deece<eez<eefOe $e+eregle cegefveieCe kees ceQ vecetB meoe~
YeJe JeeOeer kes veeMe nsleg ceQ Yeefe Jebovee keb cegoe~~25~~
Cecees KesuueesmeefnheeeCeb efpeve cegevf e kee ueej keheeefoke ceue~
Deew<eefOehe ngDee YeeeW kes, jesie ke kees njs mekeue~~
Gve #Jesueew<eefOe $e+ef meefnle cegevf eieCe kees meoe veceBt efe mes~
YeJeogKe mebke veeMe kejve kees, efvele eefle mlegelf e keb cego mes~~26~~
Cecees peuueesmeefnheeeCeb efpeve cegevf e kee yeee Debie ceue meye~
mJeso efJebogjpekeCe mes mebegle jesieke meye njs melele~~
Gve peuueew<eefOe $e+ef efJeYete<f ele $e+ef<eieCe kees ceQ meoe veceB~t
YeJe Yee JeeefOe Deeefle&heer[ e meye, veeMe kejes efvele efJevee keB~~27~~
Cecees efJehheesmeefnheeeCeb efpeve cegevf e kee ceue cet$eeefo meYeer ~
Deew<eefOehe yeves meye peve kes, jesie otj kejlee efvele ner~~
Ssmes efJeheg<e Deew<eefOe $e+er meefnle cenecegefve hebgieJe kees~
JeboBt ef$ekejCe Megef e kejkes ceQ , cece meye JeeOeer kee #ee nes~~28~~
Cecees meJJeesmeefnheeeCeb efpeve kees meJeez<eefOe $e+ef~
eie ngF& nw lehe kes yeue mes Gve cegevf e kee meye ceue Deeoer~~
mebmheefMe&le Jeeeg Yeer peve kes jesie ke efJe<e otj kejs~
Gve meJeez<eefOe $e+ef efJeYete<f ele cegevf e ieCe kees nce veceve kejW~~29~~
(78) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Cecees ceCeyeueerCeb pees cegevf e lehe yeue mes ceve yeue Oeejer~
eoMeebieegle Ske cegntjle ceW ner ceveve kejW Yeejer~~
efhej Yeer Keso veneR neslee nw, Gve ceve yeue $e+er mebegle~
cegefveieCe kees ceQ vecetB meoe ner, cesje ceveyeue ye{s melele~~30~~
Cecees JeefeyeueerCeb pees cegefve Jeeveyeueer $e+ef mebegle~
eoMeebie egle kees he{ uesles Ske cegntjle ceW ner efvele~~
GeOJeveer mes he{les jnles, efhej Yeer ece veefnb nes efkebefeled ~
Jeeve yeueer $e+ef<eieCe kees eCecet,B cece Jeeyeue efmeef nes efvele~~31~~
Cecees keeeyeueerCeb pees cegefve keee yeueer $e+erYetef<ele~
leerveueeske kees Debiegefue hej ner G"e mekeW DeefleMeeeregle~~
leheyeue mes levegefvece&ce neskej keeeyeueer yeve peeles nQ~
Gme yeue mes kecee&jer peerleW Gve cegefveieCe kees eCecetB ceQ~~32~~
Cecees KeerjmeJeerCeb pees cegefve #eerjeJeer $e+eregle nQ~
Debpeefueheg keer efJe<eJeled Jemleg otOeYeeJe Oeejs #eCe ceW~~
efpevekes Jeeve #eerjJeled hegef kejles Yee peveeW kees efvele~
Gve #eerjeeJeer $e+eregle cegefveieCe kees ceQ vecetB melele~~33~~
Cecees meefhhemeJeerCeb pees cegefve Ie=leeeJeer $e+eregle nQ~
kejheg ceW #eenejeefoke Ie=lemece neslee Fke #eCe ceW~~
efpevekes Jee Yeer Ie=leJeled heewef ke nesles YeefJepeve efnlekeejer~
Gve cegevf e, ieCeOejieCe kees Jebo,Bt cece YeJe leehe njW Yeejer~~34~~
Cecees cengjmeJeerCeb pees cegefve ceOegjeJeer nQ kenueeles~
Gvekes kejheg ceW veerjme Deenej ceOegj jme yeve peeles~~
Gvekes Jee Yeer YeepeveeW kees efee efnle ueieW ceneiegCekej~
Gve ceOegjmeeeJeer $e+eregle cegefveieCe kees JebotB megKekej~~35~~
Cecees DeefceemeJeerCeb pees cegevf e Dece=leeJeer $e+efegle nQ~
Debpeefueheg veerjme efJe<eJeled Deenej yeves Dece=le mece nw~~
Gvekes Jee Yeer Dece=leJeled le=hleerkej megKeeo meyekees nQ~
Gve Dece=leeeJeer $e+erMJej cegefvehegbieJe kees eCeceBt ceQ~~36~~
meoe Cecees DekeKeerCeceneCemeeCeb leheceefncee efpevekeer~
efpeme Iej ceW Deekej kejW cegevf e Gme efove Yeespeve #eerCe veneR~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (79)

efpeme mLeeve ceW yew"W GmeceW DemebKeele megj vej heMeg ieCe~
yew" megves Jee Gve De#eerCe $e+efegle cegevf e kees cece eCeceve~~37~~
Cecees Je[d{ceeCeeCeb pees cegefve Je=efbiele eeefjle OeejW~
JeOe&ceeve $e+eregle meblele kece& Me$eg kee Yee ejW~~
Gve efveoex<e eefjleOeejer cegefveieCe ieCeOejieCe kees JebotB~
jlve$ee Je=efbiele nslet efJeIve hegbpe kees efvele Keb[tb~~38~~
meoe Ceceess ueesS meJJeefmeeeoCeeCeb ef$eYegJeve ceW~
efmeeeleve kenW ke=ef$ece Deke=ef$ece efpeveie=n efpeveke=efle nQ~~
efmeefMeuee ebhee, heeJee, meccesoefMeKej Deeefoke Leue nQ~
meJe& efve<eee Yetefce vecetb, efmeeeleveeW kees Jebotb ceQ~~39~~
Cecees YeeJeoes cenefoceneJeerj-Je[d{ceeCe-yege f efjmeerCeb~
ceneJeerj YeieJeeved ceefnle pees JeOe&ceeve yegef<e&ieCeb~~
Gvekees eCecetB yeej-yeej ceQ Jes meye $e+ef efJeYetef<ele nQ~
efvepe meJee&Le& efmeef nslet cece JeerjeYet kees efMejvele nw~~40~~
Fme efJeOe ieCeOejJeuee ceb$e es ieewlecemJeeceer jefele kens~
JeerjeYet kes efveke Oece&heLe heeee eer ieewleceieg ves~~
Dele: JeerjeYeg kees Jes ieCeOej yeejbyeej veceve kejles~
JeerjeYet kees ieewleceieCeOej meye ieCeOej kees nce veceles~~41~~
-oesne-
Fme efJeOe ieCeOejJeuee kee, mebmleJe ceb$e mecesle~
he{s megves mees %eeveceefle, efmeef uenW efMeJensleg~~42~~

N : MN : MN : M

eR Den eerieewleceieCeOejmJeeefceves vece:~

(80) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ieCeOejJeuee ceb$e kee meej

eer ieewlece ieCeOej mJeeceer kes cegKe mes efvekeues ieCeOejJeuee ceb$e yengle ner cenJehetCe& nw~ ieCeOej osJe
yegef, lehe, efJeefeee, Deew<eefOe, jme, yeue, De#eerCe, megmJejlJeeefo $e+efeeW leLee DeJeefOe SJeb ceve:hee&e
%eeve mes meefnle nesles nQ~ eer ieewlecemJeeceer meJe&$e+efeeW mes meefnle Les~
Fme ieCeOejJeuee ceb$e kee ceQves heeevegJeeo efkeee nw~ Fmekeer Dece=leJee|<eCeer erkee ceW ceQves efueKee nw
efke eefleeceCe ebLe$eeer veece kes erkeeebLe ceW De[leeueerme ieCeOejJeuee ceb$e nw, efeeekeueehe ebLe ceW
eefme eefleeceCe hee" ceW De[leeueerme ceb$e nQ SJeb <edKeC[eiece ceneebLe kes elegLe&KeC[ kes eejcYe ceW
DeLee&led DevegJeeo meefnle ekeeefMele veJeceer hegmleke ceW eJeeueerme cebieue met$e nw~ Dele: Fmeer veJeceer hegmleke
kes ceb$e SJeb OeJeuee erkee kes DeeOeej mes Fve ieCeOejJeuee ceb$eeW kee DeLe& efoee nw~ mLeevemLeeve hej
eefleeceCe ebLe$eeer ebLe kes erkee kes DeeOeej mes Yeer ekejCe efueee nw~
ieCeOejJeuee ceb$e ceW Devlej kes eceeCe Yeer efeeekeueehe, eefleeceCe ebLe$eeer, <edKeC[eiece,
OeJeuee erkee hegmleke 9, eer MegYeeveeee& efJejefele ieCeOejJeuee hetpee, eer heeveveeeee& efJejefele
ieCeOejJeuee hetpee SJe eer eYeeeveeee& efJejefele ieCeOejJeuee hetpee mes FmeceW ee& kes ceeOece mes
efoee nw~ eer eYeeeveeee& ke=le mebmke=le erkee SJeb Gmekee DeLe& Yeer efoee nw~ $e+efeeW keer ceefncee mes
meceefvJele YeieJeeve yeengyeueer kee keeJe eefjle, efJeefeee $e+ef ege cegefve eer efJe<Cegkegceej keer keLee SJeb
mehle$e+ef<eeeW keer $e+ef kes eYeeJe kee JeCe&ve efkeee nw~ ieCeOejJeuee ceb$e mlees$e ceW SkeSke ceb$e kees
ueskej Gmekee efJeMues<eCe kejles ngS 42 hee ceW keeJe jevee nw~
Fme ekeej mes en ieCeOejJeuee ceb$e Delevle ceefncee hetCe& nw~ Fmekee eefleefove hee" kejves mes Deveske
ekeej keer JeeefOeeeB otj nes peeleer nw~ Meejerefjke SJeb DeelceMeefe ye{leer nw~ %eeve ceW Je=ef nesleer nw~
Fefle eerieewlecemJeeceereCeerleeerieewleceieCeOejJeeCeeb
ieefCeveer%eeveceleer-efJejefeleDece=leJee|<eCeererkeeeeb
ieCeOejJeueeceb$eveecee <e<"esOeee: meceehle:~
N : MN : MN : M
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (81)

eer ceneJeerj mlees$e

eiOeje bo
eerceeved JeerjesefleJeerj: ef$eYegJeveceefnle: meewKejeefMee|pevesv:~
ees peele: kegC[ueeKes hegefj YeefJekegpemeteexefmle efmeeLe&heg$e:~~
Dee<ee{s Megkeue<e<"deeb megjvejefJeveglees ieYe&ceeeeled peveveeb~
efhe$ees: hetpeeb efJeoOeg: efkeue efoefJepeieCee: jlveOeeje JeJe<eg&:~~1~~
ew $ es Meg k e u es ef p eves M e: $eeeg l eoMeces heeJeves peeeles m ce~
oew: mebieerleJeeodew: megjefieefjefMeKejs meesefYeef<ee: megjeodew:~~
ceeiex ke=<Ces oMeceeb eleiegCeceefCeefYeYet&ef<elees peelehe:~
Oeeves ueerve: keoeefeled meceoYeJeke=lemlethemeie&me peslee~~2~~
jeOes MegkeueeoMeceeb eefmelekeefuelecee: Godeeew %eevemete&:~
ueeskeeueeskeekeeMeer eveJeefOeefkejCew: OJemleceesnebOekeej:~~
ke=<Cemeeodes efoves les efkeue veYeefme ceneJeerj ! efoJeOJeefve: meeled~
lJelmeeeoece=leb Yees: YeJeieonjCeb osJe ! DeeeJeOeern~~3~~
Tpex ke=<Ces efveMeebles elegjefOeoMeces Jeemejs cegefeceehveesled~
heeJeehegee e Jeerj: menpemegKecee: mehlenmleesef^leesmeew~~
keewceeex OJemleceej: YegefJe efkeue ejcemleerLe&ke=VeeLeJebMeer~
mJeCee& Y ees JeOe& c eevees nleog e f j lejef J e: eE m enef evns v e %eele:~~4~~
ceeleb i ees e#eos J ees ef p eveJeevejlee mee$e ef m eeef eveer e~
leeYeeb les heeohee efJeefpeleYeJe ! meoehetefpeleb efJeMJeJebeb~~
$ewueeskeesMeb efpeveb lJeecenceefhe meleleb mevceles ! Jeerj ! Jebos~
eeesnb lelheueb Yees: ! efpeveiegCeYe=ledmebheob osefn cendeb~~5~~
Deveg<ghed bo
Je<e&emehlelesjeeg:, ef$eMeueevebovees efpeve:~
YekeleeefveMeb mleJeerecf e lJeeb, %eevecelew efeew lJejb~~6~~
N :M
(82) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

eer ieewlecemJeeceer mlees$e

Deveg<ghed bo
Den&leYegkeefLeleeLe, eefLeleb ieCeveeekew:~
Yekeleenb efMejmee veewefce, egle%eevecenesoefOeced~~1~~
Oece&leerLe&me kelee&jb, ceneJeerjefpeveb vegce:~
eoMeebieme kelee&jb, veewefce ieewlecemJeeefceveced~~2~~
FbYetefle ieCeerv! lJeb, Jeerjme eLecees YeJes:~
mehleeaMe! eleg%ee&veOeeefjved ! lJeeb veewcenb cegoe~~3~~
ceg n g c eg & n g v e& c eeef c e lJeeb , Jeer j eYees i e& C eer M Jejced ~
JeerjefoJeOJevesnxlegb, ieCeeOeerMeb ieCeerMJejced~~4~~
eYeese|oJeOJeeEve eglJee, eoMeebieefJeOeeefeves~
ebLeke$ex ieCeervee, vecees ieewlecemJeeefceves~~5~~
eerieCeOej mJeeefceved! les, ewleYekeleeefoYeejleer~
eefleeceCemet$eeefCe, eehe Oevee Jeeb YegefJe~~6~~
heeeb heeeb ieCeeOeerMeJeeCeeR lesce=lemeMeerced~
heg<emleg<eMe le=hleeMe, peelee: mJemLee Deefhe Jeeb~~7~~
eer ieewleceieCeervme, JeeCeer ece=leJee|<eCeer~
hetCee %eeveceleeR kegee&led , meeVeesce=leheoehlees~~8~~

N:M
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (83)

T T

megob ces
DeeGmmeblees !
(cegefveOece&)

T T
(84) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

T Jebovee T
eeJeb e f l e ef p eveew l eeef v e, ef J eeb l es Yeg J eve$ees ~
leeJebefle meleleb Yekelee, ef$e:hejerle veceecenced~~1~~
ceOeueeskes efpeveWeCee-ceke=lee es efpeveeueee:~
eleg:Meleeefve Jebos leeved, De<ehebeeMeogejb~~2~~
(Meeotu& eefJeeere[f leb)
eercesjew iepeobleheefieefjJe#eejs kegueeew leLee~
pecyJeeefogceceeveg<eesejveiesef<Je<Jeeke=leew heJe&les~~
eerveboerejkegb[ues e ekes Mewues efn ewleeueee:~
leeved meJee&ved eCeceeefce YeefeYejle: meJee&Le&mebemf ees~~3~~
(Deveg<ghed vo)
Denlees cebieueb kegeg&:, efmee: kegeg&Me cebieueced~
Deeeeee&: hee"keeeeefhe, meeOeJees cece cebieueced~~4~~
Deke=lee es efpeveeieeje: $ewueeskeemebheoeueee:~
mJeebYegJeeb mJeebefmee:, kegJeleg cece cebieueced~~5~~
efJeIvee efveIvebleg ces, meJexYeerefhmeleeLe&eoee les~
leg e f < heg e f < eoeleej:, keg Je l eg cece ceb i eueced ~ ~6~~
Deke=leeefve ke=leeveern, efpeveeEyeyeeefve meJe&le:~
mJeelcemeewKeeoeefve meg:, kegeg&e cece cebieueced~~7~~
efpeveemleleefleceeeeefhe, leodiesnemleefVe<eekee:~
les leee les e leeeeefhe, kegJeleg cece cebieueced~~8~~
eelelLeee ees YeJe:, kegee&led ewleme Jeboveeb~
mecei%eeveceefleb ke=lJee, eehvegeeled meJe&cebieueb~~9~~

T N : MN : M T
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (85)

megob ces DeeGmmeblees !

(cegefveOece&)
DeOeee 7
eeke=le SJeb heeevegJeeo
eerieewlecemJeeceer GJeee
megob ces DeeGmmeblees! Fn Keueg meceCesCe YeeJeoe1 cenefo-ceneJeerjsCe2 cene-kemmeJesCe
meJJeCngCee meJJeueesieoefjefmeCee meosJeemegj-ceeCegmemme ueesemme Deeieefo-ieefo-eJeCees-JeJeeob
yebOeb ceeskeKeb FeE ef"efob pegefob DeCegYeeieb lekekeb keueb ceCees-ceeCeefmeeb Yetleb3 keeb heef[mesefJeeb
Deeefokecceb Den-kecceb4 meJJeueesS meJJepeerJes meJJeYeeJes meJJeb meceb peeCeblee hemmeblee efJenjceeCesCe
meceCeeCeb hebecenJJeoeefCe jeFYeeseCeJesjceCe-eefCe meYeeJeCeeefCe meceeGie-heoeefCe meGej-
heoeefCe mecceb Oecceb GJeosefmeoeefCe~
heeevegJeeo (ieefCeveer %eeveceleer)
ns Deeeg < cevleeW ! Jeer j eYeg keer OJeef v e mes ceQ v es meg v ee eneR ~
Jes ceneeceCe YeieJeeve cenef l e, ceneJeer j cenekeeMeheiees $ eer ~ ~
meJe&%e meJe&ueeskeoMeea, egieheled meyekees peeveles ngS~
meye os J e Demeg j ceeveJeeg l e Fme ef l eng b p eie kees Yeer os K eles ng S ~~1~~
meyekeer Deeieefle ieefle eJeve5 pevce, De yebOe cees#e $e+er6 efmLeefle7~
egefle8 DevegYeeie9 De leke&Meee, meye keuee10 cevees De ceevemeerke11~~
DevegYetle Yetle12 ke=le13 eeflemesefJele14, ke=ef<e Deeefokece&15 Deke=eflecekece&16~
mechet C e& uees k e meye peer J e meJe& YeeJeeW kees Yeer eg i eheled peeveved ~ ~2~~
Jes eer ef J enej kejles YeieJeved peye meceJemejCe ceW jepes nQ ~
ceg e f v eeeW kes ef u eS Oece& meceked Gmekees Gveves Gheos M ee nw ~ ~
Jen heebe ceneele je$eer Yeespeve efJejefle DeCegele e nw~
heeerme YeeJevee Dee" ceele=keeheo Gejheo mebegle nw~~3~~
1. YeeJeoes Fefle hee"~ 2. cenFceneJeerjCs e Fefle hee"~ 3. Yegeb Fefle hee"~ 4. Dejnkecceb Fefle hee"~ 5. egle nesvee~ 6. eeJeleea Deewj meewOece&
Deeefo kee JewYeJe~ 7. Deeeg keer efmLeefle~ 8. lespe~ 9. keceeX keer heueoeve meeceLe&~ 10. yenej keueeeW ee ieefCele efJeee~ 11. ceve keer ese~
12. hetJe& kes DevegYetle~ 13. hetJe& ceW efkees iees~ 14. hegve mesefJele~ 15. egie keer Deeefo ceW kens iees Deefme, ceef<e Deeefo kece& ~
16. Deke=ef$ece-erhe meceg Deeefo~ (erkee kes DeeOeej mes)~
(86) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

(28 cetueiegCe)
Jeo-meefceefoeb of e-jesOees ueesees DeeJeemee-ceesue-ceCneCeb~
efKeefomeeCe-ceobleJeCeb ef"efoYeeseCe-ceseYeeb e~~1~~
Sos Keueg cetueiegCee meceCeeCeb efpeCeJejsefnb heCCeee~
SlLe heceeokeoeoes DeFeejeoes efCeeees nb~~2~~
soesJeeJeCeb nesog cepPeb~
heeerme YeeJevee
etefueeb leg heJekeKeeefce YeeJeCee hebeefJebmeoer~
hebe hebe DeCegCCeeoe Skekeskekeefcn cenJJeos~~1~~
ceCeiegees Jeefeiegees Fefjee - keeemebeoes~
SmeCee - meefceefo - mebpegees he{ceb Jeoceefmmeoes~~2~~
DekeesnCees Deueesnes e, Yee - nmme - efJeJeefppeoes~
DeCegJeerefe-Yeeme-kegmeuees, efJeefoeb Jeoceefmmeoes~~3~~

(28 cetueiegCe)
ele meefceleer FbefeefvejesOe n, DeeJeMeke Deeesueke ueese~
YetefceMeeve Demveeve Deoble-OeeJeve efmLeefleYegeer Yekelewke~~1~~
efpeveJej keefLele cetueiegCe cegefve kes, eceeo mes FveceW Deefleeej~
Fvemes otj ngDee nttB cesje, soeshemLeeheve nes veeLe~~2~~
(heeerme YeeJevee)
heeerme YeeJevee nw efpemeceW Ssmeer etefuekee kentBiee ceQ~
ceeveer nQ heeBe heeBe es Yeer pees nQ Ske Ske ceneele ceW~~1~~
ceveiegefhle Jeeveiegefhle F&ee&meefceleer Je keeemebele jKevee~
S<eCemeefceleer es heeBe YeeJevee eLece ceneele keer Oejvee~~2~~
egOe ueesYe Deewj Yee neme leeie DevegJeereerYee<ee kegMeue kener~
Deeiece DevegketueJeeve otpes ele keer es heeBe YeeJevee ner~~3~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (87)

Deos n Ceb YeeJeCeb eeef J e, Giienb e heef j iiens ~

mebleges YeeheeCesmeg, efleefoeb Jeoceefmmeoes~~4~~
FeflLekene FeflLemebmeiie - neme - Kes[ - heueeseCes~
efCeeceefcce efoes efCeeees e, eGlLeb Jeoceefmmeoes~~5~~
meefeeeefee - oJJesmeg, yepPebyYeblejsmeg e~
heefjiieneoes efJejoes, hebeceb Jeoceefmmeoes~~6~~
efOeefoceblees Keceepegees, PeeCepeesie-heefjefoes~
hejermeneCeGjb oWees, Geceb Jeoceefmmeoes~~7~~
pees meejes meJJemeejsmeg, mees meejes Sme ieesece~~
meejb PeeCebefle CeecesCe, meJJeb yegsefnb osefmeob~~8~~
FesoeefCe hebecenJJeeeefCe jeF&YeeseCeeoes JesjceCeeefCe meYeeJeCeeefCe meceeGiie-heoeefCe
meGej-heoeefCe mecceb Oecceb DeCegheeueFee meceCee YeeJeblee efCeiiebLeeoesDeesCe efmepPebefle yegpPebefle
cegebefle heefjefCeebefle meJJe-ogkeKeeCe-cebleb kejWefle heefjefJeppeeCebefle~
Deosnveb-en leve ner Oeve nw en osn DeMegefe Deeoer YeeJeve~
DeJeen-ieleheefjen DeMeve heeve ceW mebleger ele keer le=efleeve~~4~~
eer keer keLee Je mebmeie& De neme Je eer[e DeJeueeskeve~
Fve meyekees jeie mes veeEn kejvee eewLes ele ceW efmLejerrkejCe~~5~~
meefee Deefee Je De yeee DeYeblej Je Je heefjen mes~
efJejleer es heebe YeeJeveeSb, heeBeJeW ceneele keer ner nQ~~6~~
Geceele nw Jees ner pees Oewe& meefnle De #eceeege neslee~
pees Oeeve eesie ceWs efmLele heefj<en menves ceW DeefYecegKe jnlee~~7~~
meye meejeW ceW pees meej Denes ieewlece! Jen meej meJe& Gece~
pees Oeeve veece mes kene Jener nw meej meJe&kesJeefue YeefCeleb~~8~~
es heebe ceneele je$eerYeespeveefJejefle "s DeCegeleegle nQ~
YeeJeveemeefnle ceele=keeheoeW egle Gejheoegle-iegCeegle nQ~~9~~
Fme meceked Oece& kee Devegheeueve kejkes YeieJeeve eceCe cegefveJej~
efveeLeefuebie mes efme yeg nesles Je cege nesles megKekej~~10~~
heefjefveJe=&le nesles meJe&ogKeeW kee Deble kejW ef$eYegJeve peeveW~
en eceCeOece& ner efMeJeeo nw Fmekees OeejW YeJeogKe neveW~~11~~
(88) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

megob ces DeeGmmeblees !

(cegefve Oece&)
Dece=leJee|<eCeer erkee
megob ces DeeGmmeblees!
eer ieewlece mJeeceer kenles nQ efke-
ns Deeeg<cevleeW! ns YeJeelceeDeeW! ceQves megvee nw~
keneB megvee nw ? Deewj efkevemes megvee nw ?
Fn Keueg meceCesCe, YeeJeoe cenefoceneJeerjsCe
eneB Yejle#es$e ceW eYeg kes meceJemejCe ceW megvee nw~ eceCe-hejceeefle YeieJeeve cenefle ceneJeerj
mJeeceer mes-Gvekeer efoJeOJeefve mes megvee nw~
Jes ceneJeerj mJeeceer kewmes nQ ?
cenekemmeJesCe meJJeCCegCee (meJJeCngCee) meJJeueeseojefmeCee~
Jes YeieJeeve ceneJeerj cenekeeMehe iees$eere nQ, meJe&%e nQ Deewj meJe&ueeskeoMeea nQ~
hegve: Jes kewmes nQ ?
meosJeemegjceeCegmemme ueesemme~
Jes osJe, Demegj Deewj ceveg<eeW mes meefnle ueeske kees-leerveeW ueeskeeW kees peeveves-osKeves Jeeues nQ~
keee-keee peeveves-osKeves Jeeues nQ ?
Deeieefo-ieefo-eJeCeesJeJeeob yebOeb ceeskeKeb Fef[d{b ef"efob pegefob DeCegYeeieb lekekeb keueb ceCees
ceeCeefmeeb Yetob (Yegeb) keeb heef[mesefJeeb Deeefokecceb Denkecceb (Dejnkecceb)~
leerveeW ueeskeeW kes mechetCe& eeefCeeeW keer Deeieefle-Deve ieefle mes eneB Deevee, ieefle-eneB mes ceveg<eeefo
ieefle mes Deve mLeeve ceW-osJeeefo ieefle ceW peevee, eJeve-egle nesvee-cejvee, Gheheeo-pevce uesvee,
yebOe-keceeX kee yebOe, cees#e-keceeX mes tvee, $e+ef-eeJeleea leLee meewOecee&efo keer $e+ef, efmLeefle-
Deeeg keer efmLeefle, egefle-lespe, DevegYeeie-keceeX keer heue osves keer meeceLe&, leke&-leke& Meee ee efJeMes<e
efebeflele heoeLe&, keuee-yenej keueeeW ee ieefCele efJeee, ceve-hejkeereefee, ceeveefmeke-ceve keer
eseSb, Yetle DeLeJee Yege-hetJe& ceW DevegYetle, ke=le-hetJe& ceW efkeee ieee, eeflemesefJele-hegve: mesefJele,
Deeefokece&-kece&Yetefce kes eejbYe ceW eLecele: eJe=e Deefme, ceef<e, ke=ef<e Deeefo efeeeSB, Denkece& DeLeJee
Dejnkece&-eie efeeeSb ee Deke=ef$ece erhe, meceg Deeefo es meJe&oe eflejesefnle veneR nQ, eie nQ DeLeJee
DenleeW keer efeeeDeeW kee Devegeve, Fve meyekees peeveles-osKeles nQ~
es meye keneB nQ ?
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (89)

meJJeueesS~
mechetCe& ueeske ceW nQ-leerve meew lesleeefueme jepeg eceeCe Fme mechetCe& ueeskeekeeMemJehe leerveeW ueeskeeW ceW nQ~
leerveeW ueeskeeW ceW keewve-keewve nQ Deewj GveceW keee-keee nQ ?
meJJepeerJes meJJeYeeJes~
meYeer peerJe nQ-$eme-mLeeJej Ssmes DevebleeeCeer nQ Deewj GvneR kes mechetCe& YeeJeeW kees-heee&eeW kees
hetJe&keefLele, Deeieefle, ieefle Deeefo mes ueskej esleve, Deesleve mechetCe& Je, iegCe, heee&eeW kees peeveles-osKeles nQ~
efkeme ece mes peeveles-osKeles nQ ?
meJJeb meceb peeCeblee hemmeblee efJenjceeCesCe~
Fme he=LJeerleue hej eerefJenej kejles ngS YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer meYeer keg Gheeg&e keefLele mechetCe&
eeefCeeeW keer Deeieefle, ieefle Deeefo kees egieheled Ske meeLe-Ske mecee cee$e ceW peeveles Deewj osKeles ngS eYeg
ceneJeerj mJeeceer ves kene nw~
keee kene nw ?
mecceb Oecceb GJeosefmeoeefCe~
meceked Oece& kee GheosMe efoee nw~
efkevekes efueS Oece& kee GheosMe efoee nw ?
meceCeeCeb~
eceCeeW-cenecegefveeeW kes efueS kene nw~
keee-keee kene nw ?
hebecenJJeoeefCe jeFYeeseCeJesjceCeeefCe meYeeJeCeeefCe meceeGieheoeefCe meGejheoeefCe~
heeBe ceneele, jeef$eYeespeveefJejefle veece mes "e DeCegele, YeeJevee-heeerme YeeJeveeDeeW meefnle,
ceele=keeheo-heeBe meefceefle, leerve iegefhle meefnle Deewj Gejheo-yengle ner Gej iegCeeW meefnle meceked
cegefveOece& kee GheosMe efoee nw~
hegve: meceeGieheoeefCe heo kee DeLe& keee nw ?
meceele=keeheoeefve ceele=keeheo kee DeLe& Dee" eJeeve ceelee nw~ heeBe meefceefle Je leerve iegefhleeeW kees
Dee" eJeeveceele=kee heo mes kene ieee nw~ Fme ekeej cegefveeeW kes heeBe ceneele, heeBe meefceefle Je leerve
iegefhle es lesjn ekeej kes eeefj$e cegefveeeW kes efueS eer ieewlecemJeeceer ves Fmeer heeef#eke eefleeceCe ceW
eeefj$eeeej ceW kens nQ~ pewmes efke-
eefjeeeejes lesjmeefJenes heefjneefJeoes, hebecenJJeeeefCe hebemeefceoerDees efleiegeerDees esefo~
eeefj$eeeej lesjn ekeej nwJen heeBe ceneele, heeBe meefceefle Deewj leerve iegefhlehe nw~ GmeceW pees
oes<e ueiee nes.....~
(90) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

meGejheoeefCe heo kee keee DeLe& nw ?

Gejheo-GejiegCe Deveske nQ DeLeJee eewjemeer ueeKe nQ~ Fmeer heeef#eke eefleeceCe ceW eer ieewlece
mJeeceer ves kene nw-
Jeo-meefceefoeb of e-jesOees ueesees DeeJeemee-ceesue-ceCneCeb~
efKeefomeeCe-ceobleJeCeb ef"efoYeeseCe-ceseYeeb e~~1~~
Sos Keueg cetueiegCee meceCeeCeb efpeCeJejsefnb heCCeee~
SlLe heceeokeoeoes DeFeejeoes efCeeees nb~~2~~
soesJeeJeCeb nesog cepPeb~
YeeJeeLe&-heeBe ceneele, heeBe meefceefle, heeBe Fefve efvejesOe, n DeeJeMeke efeee, Deeesuekee-
Jee cee$e kee leeie, ueese-kesMeueese, YetefceMeeve, Demveeve, DeobleOeeJeve, efmLeefleYegefe-Ke[s neskej
Deenej, SkeYee-efove ceW Ske yeej Deenej es 5556111111128 es DeeF&me
cetueiegCe cegefveeeW kes efueS eer efpevesvosJe ves kens nQ~ FveceW eceeo mes pees Deefleeej ngS neW, Gvemes ceQ
efveJe=e-otj neslee ntB-GvnW es[lee ntB~ ns veeLe! cesje soeshemLeeheve nesJes~
Mebkee-eneB "s DeCegele ceW jeef$e Yeespeve mes efJejle kene nw~ lees en cegefveeeW kes efueS DeCegele
keeeW nw ?
erkeekeej ves mhe efkeee nw-
meceeOeeve-efnbmeeefoJeo$e meekeuesve efJejlesjYeeJeeled je$eeJesJe efn YeespeveefveJe=efeve& hegveefo&Jemes,
le$e eLeekeeueb Yeespeves eJe=efemebYeJeeled~
eneB efnbmee, Demele Deeefo kes meceeve hetCe&he mes efJejefle-leeie veneR nQ, jeef$e ceW ner Yeespeve kee
leeie nw ve efke efove ceW, efove ceW lees Deeiece ceW keefLele keeue kes Deveghe Yeespeve ceW eJe=efe mebYeJe nw DeLee&led
efove ceW lees Ske yeej ceneeleer meeOeg Deenej uesles nQ Dele: Fme jeef$eYeespeve leeie kees cegefveeeW kee "e
DeCegele veece efoee nw~
hegvee meYeeJeCeeefCe heo kee DeLe& keee nw ?
Deeies Fmeer DeOeee ceW heeerme YeeJeveeSB kener nQ~ efpemekee DeLe& Fme ekeej nw
heeerme YeeJevee kee DeLe&
Ge Deewj Devege DeLe& kee efevleve kejvee etefuekee nw~ Gmekees Deye kenlee ntB~ GmeceW heeerme
YeeJeveeSB nQ, pees efke Ske-Ske ceneele ceW heeBe-heeBe mJeerkeej keer ieF& nQ~~1~~
ceve mes ieghle, Jeeve mes ieghle, ieceve kejles mecee keee mes eeefCeeeW keer heer[e kes heefjnej ceW lelhej
leLee S<eCee meefceefle mes mebege neslee ntB~ Deve$e YeeJevee kener ieF& nw eneB Gve YeeJeveeDeeW mes meefnle Jeefe
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (91)

kene ieee nw~ pees efke DeefYeVe nesves mes YeeJevee ner nw~ keeeWefke YeeJeveeDeeW mes ege Jeefe kes ner Deefnbmee
ele efvece&ue neslee nw~~2~~
eesOe mes jefnle, ueesYe mes jefnle, Yee mes Jeefpe&le, neme mes Jeefpe&le Deewj Deeieceevegketue yeesueves ceW
kegMeue nesTB~ es heeBe mele ceneele keer YeeJeveeSB nQ~ Fvemes ege kes meleceneele efvece&ue neslee nw~~3~~
le=leere Deeewe& ele kes Deeefele ceQ heeBe YeeJeveeDeeW ceW lelhej neslee ntB~ Jes YeeJeveeSB es nQ~ Deosnve
DeLee&led kece&JeMe pees ceQves osn kee Gheepe&ve efkeee nw, Jen ner cesjs Oeve nw, Deve heefjen veneR nw~ Ssmeer YeeJevee
Yeelee ntB~ eneB he=<eesojeefo Fleeefo Jeekee mes Oe kee ueeshe neskej DeosnOeve kes mLeeve ceW Deosnve yeve ieee
nw~ osn ceW ner DeMegefelJe, DeefvelelJe Deeefo YeeJevee nw Gmekees Yeer Yeelee ntB~ heefjen ceW DeJeen DeLee&led
efveJe=efe keer YeeJevee Yeelee ntB~ Yee, heeve Deeefo elegefJe&Oe Deenej ceW mevleg DeLee&led ie=ef-jefnle neslee ntB~
Fve YeeJeveeDeeW kees Yeeves Jeeues kes leermeje ceneele efvece&ue neslee nw~~4~~
cewLegve mes efJejefle ue#eCe elegLe& ceneele kes Deeefele ngDee ceQ eer keLee, eermebmeie&, efeeeW kes meeLe
neme efJeveeso, efeeeW kes meeLe eer[ve Deewj Gvekes cegKeeefo DebieeW kee jeieYeeJe mes DeJeueeskeve Fve meye
yeeee& kes efJeIeelekeeW ceW etBefke efveece mes efmLele ntB FmeefueS efveJe=e neslee ntB~ Fve YeeJeveeDeeW mes elegLe& ele
efvece&ue neslee nw~~5~~
heefjen mes efJejefle ue#eCe hebece eleeefele ceQ, oemeeroeme Deeefo meefee Je ceW Deewj Oeve-Oeeve
Deeefo Deefee Je ceW leLee Jem$e, DeeYejCe Deeefo yeee Je ceW Deewj %eeveeJejCeeefo DeeYevlej Je ceW
leLee ie=n#es$e Deeefo Deve meye heefjen mes efJejle neslee ntB~ Fme ekeej keer heeBe YeeJeveeDeeW kees Yeeves Jeeues
kes heefjen efJejefle ele efvece&ue "njlee nw (es heeBeeW ele eefle%eehe nQ keeeWefke DeefYemeefvOe-hetJe&ke efkeee
ngDee efveece ele neslee nw, Ssmee kene ieee nw~)~~6~~
Gece ele (eefle%ee) Deeefele Jener neslee nw pees Oe=efleceeved, mebleg Fme ueeske Deewj hejueeske keer
Deekeeb#ee mes jefnle nw, Gece #ecee-ege nw, Oeeveeesie ceW meye Deesj mes efmLele nw Deewj hejer<eneW kees menve
kejlee nw~~7~~
peieovleJe&leea meye JemlegDeeW ceW meej ele nQ, GveceW meej ns ieewlece! Oeeve nw keeeWefke meejb Oeeveb Fme
veece mes meye yegeW (meJe&%eeW) ves Oeeve kees meej kene nw~
Fme ekeej YeeJeveeDeeW meefnle, De eJeeveceele=keeDeeW meefnle Deewj Gej heoeW ceW meefnle jeef$eYeespeve
mes efJejceCe <e es heeBe ceneve nQ~ pees mecekedOece& nQ Gvekee Devegheeueve kej eceCe efveevLelJeheves mes efme
mJeelceesheueefyOe kees eehle nesles nQ, nseesheeose efJeJeske mes mecheVe yeg nesles nQ, cege nesles nQ, mebmeej mes heej
nesles nQ, meye og:KeeW kee Deble kejles nQ Deewj heefjefveJee&Ce kees eehle nesles nQ~
(92) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Deeieefo-ieefo
(eneB Dece=leJee|<eCeer erkee ceW ceQves keeflehee, cegKe-cegKe DebMe ueskej Deve ebLeeW kes DeeOeej mes
efJemle=le efJeJeseve efkeee nw~ eneB en cetueeeej keer erkee kee efnvoer DevegJeeo cesjs eje ner efkeee ngDee
G=le nw~)
Dece=leJee|<eCeer erkee
Deeieefleieefle DeLee&led DevemLeeve mes eneB Deevee Deewj eneB mes Deve$e peevee nw~
eer kegbokegboeeee& ke=le cetueeeej SJeb eer efmeevleeeJeleea Jemegvebefo
Deeeee& ke=le mebmke=le erkee kes DeeOeej mes
veejkeeCeeb leeJeogheheeob eefleheeoevleen
he{ceb heg{efJecemeCCeer he{ceb efJeefoeb e meefjmeJee pebefle~
hekeKeer peeJeog leefoeb peeJe eGlLeer og Gjmehhee~~1155~~
Dee hebeefceefe meerne FlLeerDees pebefle efheg{efJeefe~
iebefle ceeOeJeerefe e cee ceCegee e es heeJee~~1156~~
keewvekeewve peerJe efkeme vejke leke peeles nQ
ieeLeeLe&Demeb%eer peerJe henueer he=LJeer leke, mejerme=he henueer Deewj otmejer he=LJeer leke, he#eer leermejer
heele SJeb Gj: mehe& (mejke kej eueves Jeeues) eewLeer he=LJeer heele peeles nQ~ eEmen heeBeJeeR he=LJeer leke,
efm$eeeB "er he=LJeer leke peeles nQ leLee pees heeheer celme Deewj ceveg<e nQ Jes meeleJeeR he=LJeer heele peeles
nQ~~1155-1156~~
DeeeejJe=efeeeefvle efeee heo kee meyekes meeLe mecyevOe kejvee~ ceve jefnle hebesefve efleee
peerJe henueer he=LJeer leke pee mekeles nQ~ ke=keueeme Deeefoieesn, kejkeWe Deeefo peerJe henueer Deewj otmejer
he=LJeer leke peeles nQ~ YesC[ Deeefo he#eer henueer mes ueskej leermejer he=LJeer leke peeles nQ~ Depeiej Deeefo meeBhe
eewLeer he=LJeer leke peeles nQ DeLee&led eneB heehe kejkes JeneB peekej og:Ke kee DevegYeJe kejles nQ~
Dee*d DeefYeefJeefOe DeLe& ceW nQ~ Dele: eEmen, JeeIe Deeefo henueer he=LJeer mes ueskej heeBeJeeR he=LJeer leke
peeles nQ~ ceneheehe mes heefjCele ngF& efm$eeeB henueer he=LJeer mes ueskej "er he=LJeer leke peeleer nQ~ ceneeEnmee
Deeefo heehe mes heefjCele ngS celme Deewj ceveg<e henueer he=LJeer mes ueskej ceeOeJeer veece keer meeleJeeR he=LJeer
heele peeles nQ~ en heehe Meyo meYeer kes meeLe ueiee uesvee eeefnS~ eefo es peerJe jewOeeve mes eEnmeeefo efeee
ceW heefjCele nesles nQ lees Jes Deheves heehe kes Deveghe vejke ceW peekej og:Ke kee DevegYeJe kejles nQ~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (93)

veejkeeCeecegheheeob eefleheee les<eecege&veb eefleheeoevveen

GJJeefoee meblee CesjFee leceleceeog heg{Jeeroes~
Ce uenbefle ceeCegmeeb efleefjkeKepeesCeercegJeCeebefle~~1157~~
veejefkeeeW kee Gheheeo yeleueekej Deye Gvekes efvekeueves kee eefleheeove kejles nQ
ieeLeeLe&lecemlece veeceke meeleJeeR he=efLeJeer mes efvekeues ngS veejkeer ceveg<eheee&e eehle veneR kej
mekeles nQ, Jes efleee eesefve kees eehle kejles nQ~~1157~~
DeeeejJe=efeveejkeer peerJe lecemlece veeceke meeleJeW vejke mes efvekeuekej ceveg<e heee&e kees
eehle veneR kej heeles nQ, keeeWefke Gvekes heefjCeece DeleefOeke mebkeuesMe kes keejCeYetle nesles nQ, FmeefueS Jes
hegvejefhe heehe kes efueS keejCeYetle eEmen, JeeIe Deeefo efleee eesefve kees ner eehle kejles nQ~
Jes efkeve efleeeeW ceW Glhevve nesles nQ Deewj JeneB GlheVe ngS hegve: keneB peeles nQ, Ssmeer DeeMebkee nesves hej
kenles nQ
DeLe kes<eg eflee&#etlheevles GlheVeeMe keJe ievleerleeMebkeeeeceen
Jeeuesmeg e oe{ermeg e hekeKeermeg e peueejsmeg GJeJeCCee~
mebKesppeDeeGef"efoee hegCesefJe efCejeeJene neWefle~~1158~~
ieeLeeLe&Jes veejkeer mehe&, oe{Jeeues heMeg, he#eer Deewj peueejeW ceW Glhevve neskej mebKeele Je<e& keer
Deeeg Jeeues nesles nQ, hegve: cejkej veejke DeJemLee kees eehle nesles nQ~~1158~~
DeeeejJe=efeJeeue DeLee&led MJeeheo mehe& Deeefo ceW, e Meyo mes, Gmekes meceeve eeefCeeeW ceW
oe{JeeueseEmen, JeeIe, Metkej Deeefo ceW, ieerOe, YesC[ Deeefo heef#eeeW ceW Deewj peueejceueer,
efleeEceieue Deeefo celme, ceiej Deeefo heee&eeW ceW Glhevve neskej mebKeele Je<e& keer DeeegJeeues DeLee&led kece&
Yetefcepe Deewj kece&YetefceeefleYeeiepe efleee ner nesles nQ~ hegvejefhe eneB hej heehe kejkes Gme heehe kes JeMe cejkej
veejkeer ner nesles nQ~ leelhee& en nw efke meeleJeeR he=efLeJeer mes efvekeuekej oe{Jeeues Jeeue Deeefo eEne pevleg,
he#eer Deewj peueejeW ceW pevce ueskej hegvejefhe vejke ceW peeles nQ~
DeLe <e<"dee Deeielee: keJeeslheevles eEke ueYevles eEke e ve ueYevles FleeMebkeeeeceen
d"eroes heg{Jeeroes GJJeefoe DeCeblejYeJeefcn~
Yeppee ceeCegmeuebYes mebpeceuebYesCe og efJenerCee~~1159~~
"s vejke mes efvekeuekej keneB Glhevve nesles nQ Deewj keee eehle kejles nQ, keee veneR eehle kejles nQ,
Ssmeer DeeMebkee nesves hej kenles nQ
ieeLeeLe&Gvekee "er he=efLeJeer mes efvekeuekej Deieues YeJe ceW ceveg<eheee&e-ueeYe Jewkeefuheke nw
efkevleg Jes mebece eeefhle mes nerve ner nesles nQ~~1159~~
(94) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

DeeeejJe=efe"s vejke mes efvekeues ngS veejkeer Devevlej YeJe ceW ner ceveg<e heee&e ueeYe Deewj
mecekelJe keer eeefhle kej Yeer mekeles nQ Deewj veneR Yeer kej mekeles nQ, efkevleg mebece keer eeefhle GvnW efveMee
mes veneR nesleer nw~
hebecehe=efLeJee Deeielee euueYevles ee ve ueYevles leoen
nesppeog mebpeceueeYees hebeceefKeefoefCeiieomme peerJemme~
CeeflLe hegCe Debleefkeefjee efCeecee YeJemebefkeuesmesCe~~1160~~
heeBeJeer he=LJeer mes Deekej pees eehle kejles nQ Deewj pees eehle veneR kejles nQ, Gmes kenles nQ
ieeLeeLe&heeBeJeeR Yetefce mes efvekeues ngS peerJe kees Yeues ner mebece ueeYe nes peeJes efkevleg efveece mes
Gmekee YeJemebkeuesMe kes keejCe cees#e ieceve veneR neslee~~1160~~
DeeeejJe=efeheeBeJeW vejke mes efvekeues ngS peerJe kees mebece keer eeefhle lees nes mekeleer nw, efkevleg
YeJemebkeuesMe kes keejCe Gmeer YeJe mes cees#e keer eeefhle veneR nes mekeleer nw~
elegLee& Deeieleme eodYeJeefle leoen
nesppeog efCeJJegefoieceCeb eGeflLeefKeefoefCeiieomme peerJemme~
efCeecee eflelLeejeb CeeflLeefe efpeCeseEn heCCeeb~~1161~~
eewLeer he=LJeer mes Deeves Jeeues kees pees neslee nw, Gmes yeleeles nQ
ieeLeeLe&eewLeer Yetefce mes efvekeues ngS peerJe kee cees#eieceve nes peeS efkevleg efveece mes leerLekej
heo veneR nes mekelee nw, Ssmee efpevesv osJe ves kene nw~~1161~~
DeeeejJe=efeeewLes vejke mes efvekeues ngS peerJe eeefhe cees#e eehle kej mekeles nQ efkevleg Jes
leerLekej veneR nes mekeles nQ Ssmee eer efpevesvosJe kee keLeve nw~
lele GOJe&ceen
lesCe hejb heg{Jeermeg e YepeefCeppee GJeefjcee ng CesjFee~
efCeecee DeCeblejYeJes eflelLeejemme Ghheeer~~1162~~
Fmekes Thej kes peerJeeW kes efJe<ee ceW kenles nQ
ieeLeeLe&Fmekes Deeies he=efLeJeer mes efvekeues ngS Thej kes veejkeer Jewkeefuheke nQ~ Jes efveefMele ner
Gmeer YeJe mes leerLekej heo keer eeefhle kej mekeles nQ~~1162~~
DeeeejJe=efeeewLeer he=efLeJeer mes hejs henueer, otmejer Deewj leermejer he=efLeJeer mes efvekeues ngS veejefkeeeW
kees Gmeer YeJe mes mebece kee ueeYe, cees#e keer eeefhle Deewj leerLekej heo mecYeJe nw, FmeceW efve<esOe veneR nw~
mehleYe: he=efLeJeerYe DeeieleemlesvewJe YeJesve eVe ueYevles leoen
efCeejseEn efCeiieoeCeb DeCeblejYeJeefcn CeeflLe efCeeceeoes~
yeueosJeJeemegosJeeCeb e len ekekeJeefeb~~1163~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (95)

meeleeW vejkeeW mes Deekej Gmeer YeJe mes pees veneR eehle kej mekeles, Gmes yeleeles nQ
ieeLeeLe&meeleeW vejkeeW mes efvekeues ngS peerJeeW kees Gmeer YeJe mes efveece mes osJeyeue, JeemegosJe heo
Deewj eeJeleea heo veneR neslee nw~~1163~~
DeeeejJe=efemeeleeW vejkeeW ceW mes Deees ngS peerJeeW kee Devevlej YeJe ceW ner yeueosJe, veejeeCe,
eefleveejeeCe Deewj eeJeleea heo veneR efceuelee nw keeeWefke es heo mebecehetJe&ke ner nesles nQ Deewj mebece meefnle
peerJe vejke ceW pee veneR mekelee nw~
veejkeeCeeb ieleeieeflemJeheceghemebnjved Mes<eeCeeb e meteevveen
GJeJeeoesJeCecee CesjFeeCeb meceemeoes YeefCeDees~
Sees mesmeeCeb efhee Deeieefoieefocees heJekeKeeceer~~1164~~
veejefkeeeW keer ieefleDeeieefle kes mJehe kee Ghemebnej kejles ngS leLee Mes<e peerJeeW keer metevee kejles
ngS kenles nQ
ieeLeeLe&veejefkeeeW kes pevce uesves kee Deewj efvekeueves kee meb#eshe mes keLeve efkeee nw, Fmekes Deeies
Deye Mes<e peerJeeW keer Yeer Deeieefle Deewj ieefle kenWies~~1164~~
DeeeejJe=efeveejefkeeeW keer ieefle Deewj Deeieefle kee meb#eshe mes keLeve efkeee ieee nw~ Fmekes Deeies
Deye Mes<eefleee, ceveg<e Deewj osJeeW keer pees ieefleDeeieefle mecYeJe nQ GvnW Deeiece kes yeue mes kentBiee~
meJJeceheppeeeCeb megngcekeeeeCe meJJelesTCeb~
JeeTCecemeCCeerCeb DeeieceCeb efleefjeceCegmeseEn~~1165~~
ieeLeeLe&meYeer Deheee&hleke, met#ce keee, meYeer Deefivekeee, Jeeegkeee Deewj Demeb%eer peerJeeW kee
efleee Deewj ceveg<e ieefle mes Deevee neslee nw~~1165~~
DeeeejJe=efehe=efLeJeerkeeefeke, peuekeeefeke, Deefivekeeefeke, Jeeegkeeefeke, Jevemheeflekeeefeke,
erefve, $eerefve, elegefjefve Deewj hebesefve es pees ueyOeheee&hleke nesles nQ FveceW ceveg<e Deewj efleee ner
Deekej pevce uesles nQ~ DeLee&led meYeer ueefyOeDeheee&hle peerJeeW ceW ceveg<e Deewj efleee ner cejkej pevce
OeejCe kejles nQ leLee he=efLeJeer mes ueskej Jevemheefleheele meYeer met#cekeeefeke Deheee&hlekeeW ceW, Deefivekeeefeke,
Jeeegkeeefeke yeeoj heee&hlekeDeheee&hlekeeW ceW Deewj Demewveer peerJeeW ceW efleee Deewj ceveg<e ner GlheVe nesles
nQ~ Fve heee&eeW ceW osJeveejkeer, YeesieYetefcepe Deewj YeesieYetefceeefleYeeiepe peerJe Glhevve veneR nesles nQ~
Dele: he=efLeJeerkeeefekeeoees ielJee keJeeslheevle FleeMebkeeeeceen
efleCnb Keueg keeeeCeb lensJe efJeieeEueefoeeCe meJJeseEme~
DeefJeb mebkeceCeb ceeCegmeefleefjSmeg e YeJesmeg~~1166~~
he=efLeJeerkeeefeke Deeefo peerJe eneB mes peekej keneB Glhevve nesles nQ, Ssmeer DeeMebkee nesves hej kenles
nQ
(96) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ieeLeeLe&he=efLeJeer, peue, Jevemheefle Fve leerve keeeeW kee leLee meJe& efJekeuesefveeW kee ceveg<e Deewj
efleee kes YeJeeW ceW ner Deevee DeefJe nw~~1166~~
DeeeejJe=efehe=efLeJeerkeee, peuekeee Deewj Jevemheeflekeee Fve leerveeW kes peerJe leLee meYeer heee&hleke
Deewj Deheee&hleke efJekeuesefve peerJe cejCe kejkes, JeneB mes Deekej ceveg<e Deewj efleee heee&eeW ceW ner
GlheVe nesles nQ FmeceW efJejesOe veneR nw~
lespeesJeeetveeb mebeceCeceen
meJJesefJe lesGkeeee meJJes len JeeGkeeFee peerJee~
Ce uenbefle ceeCegmeeb efCeeceeog DeCeblejYeJeseEn~~1167~~
Deefivekeeefeke Deewj Jeeegkeeefeke kee mebeceCe kenles nQ
ieeLeeLe&meYeer Deefivekeee leLee meYeer Jeeegkeee peerJe Devevlej YeJe ceW efveece mes ceveg<e heee&e
veneR eehle kej mekeles nQ~~1167~~
DeeeejJe=efemeYeer yeeoj-met#ce heee&hleke Deewj Deheee&hleke Deefivekeeefeke peerJe leLee meYeer
yeeojmet#ce heee&hleke, Deheee&hleke Jeeegkeeefeke peerJe Gmeer YeJe mes cejCekej efveefMele ner ceveg<e
heee&e kees eehle veneR kej heeles nQ~
eleskeJevemheeflehe=efLeJeerkeeeehkeeeyeeojheee&hleeveeceeieceveceen
heeseosn JeCehheF Jeeojheppee heg{efJe DeeTe~
ceeCegmeefeefjkeKeosJeseEn esJe DeeFbefle Keueg Sos~~1168~~
eleske Jevemheefle, he=efLeJeerkeee Deewj peuekeee yeeojheee&hleke peerJeeW kee Deeieceve kenles nQ
ieeLeeLe&eleskeMejerj Jevemheeflekeeefeke, he=efLeJeerkeeefeke Deewj peuekeeefeke yeeoj heee&hleke
peerJe efveefMele ner ceveg<e, efleee Deewj osJeieefle mes ner Deeles nQ~~1168~~
DeeeejJe=efeveeefjeue Deeefo Jevemheefle eleskeMejerj yeeoj heee&hle Jevemheeflekeeefeke nQ~
he=efLeJeerkeeefeke, peuekeeefeke, yeeoj, heee&hleke Deheee&hleke peerJe (?) ceveg<e, efleee Deewj osJeieefle mes
ner Deeles nQ, Deve ieefle mes veneR~ mebkeuesMe heefjCeeceJeeues, Deele&Oeeve ceW lelhej ngS efceLeeef< ceveg<e,
efleee Deewj osJe cejCe kejkes Deekej eleske Jevemheeflekeeefeke, he=efLeJeerkeeefeke Deewj peuekeeefeke peerJeeW
ceW GlheVe nesles nQ~
Demebef%eheee&hleeveeb mebeceCeceen
DeefJeb mebkeceCeb DemeefCCeheppeeeeCe efleefjeeCeb~
ceeCegmeefleefjkeKemegjCeejSmeg Ce og meJJeYeeJesmeg~~1169~~
Demebef%eheee&hle peerJeeW kee Deeieceve kenles nQ
ieeLeeLe&Demewveer heee&hleke efleeeeW kee ceveg<e, efleee, osJe Deewj vejke Fve eejeW ceW Deevee
DeefJe nw efkevleg Gvekeer meYeer heee&eeW ceW veneR~~1169~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (97)

DeeeejJe=efeDemeb%eer heee&hleke efleee peerJe eejeW ner ieefleeeW ceW peeles nQ FveceW keesF& efJejesOe veneR
nw, efkevleg Jes Gvekeer meYeer heee&eeW ceW veneR peeles nQ~ DeLee&led Demewveer peerJe vejkeeW ceW henueer he=efLeJeer ceW ner
GlheVe nesles nQ, Deeies veneR; osJeeW ceW mes YeJeveJeemeer, Jevlej Deewj peesefle<eer osJeeW ceW ner GlheVe nes mekeles nQ,
JewceeefvekeeW ceW veneR; leLee YeesieYetefcepe, YeesieYetefceeefleYeeiepe Je Deve Yeer hegCeJeeved ceveg<e efleeeeW ceW
GlheVe veneR nesles nQ~
DeLeemebKeeleeg<e: kesYe Deeievleerleen
mebKeeoeroeDees Keueg ceeCegmeefleefjee og ceCegeefleefjeseEn~
mebefKeppeDeeGieseEn og efCeecee meCCeere Deeebefle~~1170~~
DemebKeeleJe<e& Deeeg Jeeues keneB mes Deeles nQ ? Gmes ner yeleeles nQ
ieeLeeLe&DemebKeele Je<e& Deeeg Jeeues ceveg<e Deewj efleee peerJe mebKeele Je<ee&eg Jeeues mewveer
ceveg<e Deewj efleee heee&e mes ner Deeles nQ~~1170~~
DeeeejJe=efeYeesieYetefcepe Deewj YeesieYetefceeefleYeeiepe ceveg<e Deewj efleee DemebKeele Je<e& keer
Deeeg Jeeues nesles nQ~ kece&Yetefcepe Je kece&YetefceeefleYeeiepe ceveg<e mebKeele Je<e& keer Deeeg Jeeues nesles nQ~
mebKeele Je<e& Deeeg Jeeues mewveer efleee Je ceveg<e ner cejkej DemebKeele Je<e& keer Deeeg JeeueeW ceW pevce uesles
nQ, Deve veneR, keeeWefke Jes oeve keer Devegceesovee mes Deewj efoes ngS oeve kes heue mes ner JeneB peeles nQ~ DeLee&led
oeve keer Devegceesovee mes Deewj oeve osves kes heue mes ner kece&Yetefcepe efleee ee ceveg<e YeesieYetefce ceW pevce uesles
nQ~
DeLe mebKeeleerleeeg<ees ce=lJee keeb ieeEle ievleerleeMebkeeeeceen
mebKeeoeroeTCeb mebkeceCeb efCeeceoes og osJesmeg~
hee[erS leCegkemeeee meJJeseEe lesCe yeesOeJJee~~1171~~
DemebKeeleJe<e& Deeeg Jeeues cejkej efkeme ieefle ceW peeles nQ, Gmes ner yeleeles nQ
ieeLeeLe&DemebKeele Je<e& keer Deeeg JeeueeW kee peevee efveece mes osJeeW ceW ner nw, keeeWefke Gve meYeer
kes mJeYeeJe mes ner cevoke<eeeW nQ, Ssmee peevevee~~1171~~
DeeeejJe=efeDemebKeele Je<e& keer Deeeg Jeeues YeesieYetefcepe Deewj YeesieYetefceeefleYeeiepe peerJe
cejkej efveece mes osJeeW ceW ner Glhevve nesles nQ~ Ssmee keeeW ? keeeWefke es mJeYeeJe mes ner cevoke<eeeer nesles nQ~
DeLee&led Fvekes eesOe, ceeve, ceeee Deewj ueesYe ke<eeeW cevo jnleer nQ FmeefueS Fvekeer Glheefe osJeeW ceW ner nesleer
nw, FmeceW Mebkee veneR kejvee eeefnS~
DeLe kesYe Deeiele Meueekeeheg<ee YeJeefvle kesYee ve YeJevleerleeMebkeeeeceen
ceeCegme efleefjeee lene meueeiehegefjmee Ce neWefle Keueg efCeecee~
leseEme DeCeblejYeJes YepeefCeppeb efCeJJegoerieceCeb~~1172~~
(98) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

keneB mes Deekej Meueekeeheg<e nesles nQ Deewj keneB mes Deekej veneR nesles nQ, Ssmeer DeeMebkee nesves hej
kenles nQ
ieeLeeLe&ceveg<e Deewj efleee cejkej Meueekeeheg<e efveece mes veneR nesles nQ leLee Gmeer YeJe ceW
Gvekee cees#eieceve Jewkeefuheke nw~~1172~~
DeeeejJe=efeceveg<e Deewj efleee cejkej leerLekej, eeJeleea, yeueosJe, JeemegosJe Deewj eefleJeemegosJe
DeLee&led $esme" Megueekeeheg<e veneR nes mekeles nQ~ Gvekee Gmeer YeJe mes cees#e eehle kejvee Yepeveere nw, DeLee&led
ceveg<eeW kees Gmeer YeJe mes cegefkele nes, ve Yeer nes; Deieues YeJe mes Yeer nes, ve Yeer nes; efkevleg efleeeeW kes Gmeer
YeJe mes cegefkele nw ner veneR, en efveece nw~ Jewmes efleeeeW ceW Yeer cegefeieceve kes keejCeYetle mecekelJe Deeefo nes
mekeles nQ, FmeceW keesF& oes<e veneR nw~
DeLe efceLeesheheeo: SJeb FleeMebkeeeeceen
meefCCe DemeCCeerCe lene JeeCesmeg e len e YeJeCeJeemeermeg~
GJeJeeoes yeesOeJJees efceeefoerCe efCeeceeog~~1173~~
efceLeeef<eeW kee pevce keneB neslee nw mees yeleeles nQ
ieeLeeLe&meb%eer Deewj Demeb%eer efceLeeef< peerJeeW kee pevce efveece mes JevlejeW Deewj YeJeveJeeefmeeeW
ceW peevevee eeefnS~~1173~~
DeeeejJe=efemewveer Deewj Demewveer efceLeeef< peerJe cejCe kej keoeefeled JevlejeW ceW Deewj keoeefeled
YeJeveJeeefmeeeW ceW pevce ues mekeles nQ DeLee&led GveceW Glhevve nes mekeles nQ FmeceW keesF& efJejesOe veneR nw Deewj
heefjCeece kes JeMe mes Deve$e Yeer GlheVe nes mekeles nQ~
DeLe peesefle<kes<eg ke Glheevle FleeMebkeeeeceen
mebKeeoeroeTCeb ceCegeefleefjkeKeeCe efceYeeJesCe~
GJeJeeoes peesefoefmeS Gkekemmeb leeJemeeCeb og~~1174~~
peesefle<eer osJeeW ceW keewve GlheVe nesles nQ, Ssmeer DeeMebkee nesves hej kenles nQ
ieeLeeLe&DemebKeele Je<e& keer Deeeg Jeeues ceveg<e, efleee kee efceLeelJeYeeJe mes peesefle<ke osJeeW
ceW pevce neslee nw~ leeheefmeeeW kee Yeer Gheheeo peesefleef<eeeW ceW Glke=< Deeeg ceW neslee nw~~1174~~
DeeeejJe=efeDemebKeele Je<e&eceeCe Deeeg Jeeues ceveg<eeW Deewj efleeeeW kee pevce efceLeelJeYeeJe
mes YeJeveJeemeer Deeefo mes ueskej peesefle<eer osJeeW ceW neslee nw~ kevoheue Deeefo Deenej kejves Jeeues leeheefmeeeW
kee pevce GvneR peesefleef<eeeW ceW MegYe heefjCeece mes Glke=< Deeeg ueskej neslee nw~
DeLeepeerJekeheefjeepekeeveeb MegYeheefjCeecesve efkeeodotjieceveefceleeMebkeeeeceen
heefjJeeeieeCe efCeecee Gkekemmeb nesefo JebYeueesieefcn~
Gkekemmeb menmmeej efe nesefo e DeepeerJeieeCe lene~~1175~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (99)

DeepeerJeke Deewj heeefjeepekeeW kee MegYe heefjCeece mes efkeleveer otj leke ieceve neslee nw, Ssmeer DeeMebkee
nesves hej kenles nQ
ieeLeeLe&heeefjeepekeeW kee efveece mes yeeueeske ceW Glke=< pevce neslee nw leLee DeepeerJekeeW kee
Glke=< pevce meneej heele neslee nw~~1175~~
DeeeejJe=efeheeefjeepeke mebveeefmeeeW kee Glke=< pevce MegYeheefjCeece mes efveefMele ner YeJeveJeemeer
mes ueskej yee veeceke heeBeJeW mJeie& heele neslee nw~ leLee DeepeerJeke meeOegDeeW kee pevce efceLeelJe meefnle
meJeexlke=< DeeejCehe MegYeheefjCeece mes YeJeveJeemeer Deeefo mes ueskej meneej heele neslee nw Ssmee kenvee
eeefnS, Deve ekeej mes veneR~ Deewj Deve eEueieerheeKeC[er meeOegDeeW kee pevce Yeer MegYeheefjCeece mes
YeJeveJeemeer Deeefo osJeeW ceW osKevee eeefnS~
DeLeesOJe ke Glheevle Fleen
leees hejb leg efCeecee GJeJeeoes CeeflLe DeCCeeEueieerCeb~
efCeiiebLemeeJeieeCeb GJeJeeoes Deegob peeJe~~1176~~
Fmemes Thej keewve Glhevve nesles nQ, mees ner yeleeles nQ
ieeLeeLe&Fmemes hejs lees efveece mes DeveeEueefieeeW kee pevce veneR neslee nw~ efveeLe Deewj eeJekeeW kee
pevce Deegle heele neslee nw~~1176~~
DeeeejJe=efeGme meneej mJeie& mes Deeies kes keuheeW ceW efveece mes Deve heeKeefC[eeW kee hejce
Glke=< DeeejCe nesves hej Yeer pevce veneR neslee nw~ efveeLe cegefveeeW kee, eeJekeeW kee Deewj Deee|ekeeDeeW kee
pevce MegYe heefjCeecehe Glke=< DeeejCe mes meewOece& mJeie& mes ueskej Deegle veeceke meesuenJeW mJeie& heele
efveefMelehe mes neslee nw~
DeLeeYeJee efpeveeEueiesve efkeeodotjb ievleerleeMebkeeeeceen
pee GJeefjceiesJesppeb GJeJeeoes DeYeefJeeeCe Gkekemmees~
GkekesCe leJesCe og efCeecee efCeiiebLeeEueiesCe~~1177~~
DeYeJepeerJe efpeveeEueie mes efkeleveer otj leke peeles nQ, Ssmeer DeeMebkee nesves hej kenles nQ
ieeLeeLe&DeYeJeeW kee Glke=< pevce efveefMele ner efveeLe eEueie eje Glke=< lehe mes Gheefjce
ewJeseke heele neslee nw~~1177~~
DeeeejJe=efeDeYeJe peerJeeW kee Glke=< pevce efveeLe cege OeejCe kej Glke=< leheMejCe eje
YeJeveJeemeer mes ueskej Gheefjce ewJeseke heele neslee nw~ eeefhe efceLeelJe YeeJe GveceW nw lees Yeer jeies<eeefo kes
DeYeeJehe MegYe heefjCeece mes ner JeneB leke pevce neslee nw~
(100) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

DeLeesheefj kes ve ievleerleeMebkeeeeceen

leees hejb leg efCeecee leJeobmeCeCeeCeejCepegeeCeb~
efCeiiebLeeCegJeJeeoes peeJeog meJJed"efmeefefe~~1178~~
Fmekes Thej keewve veneR peeles nQ, Ssmeer DeeMebkee nesves hej kenles nQ
ieeLeeLe&Fmekes Deeies lees efveece mes oMe&ve, %eeve, eeefj$e Deewj lehe mes ege efveeLeeW kee Gheheeo
meJee&Le&efmeef heele neslee nw~~1178~~
DeeeejJe=efeGme TOJe& ewJeseke mes Thej veJe DevegefoMe mes ueskej meJee&Le&efmeef hee&vle meJe&mebie
mes heefjleeieer efveeLe eEueieOeejer, oMe&ve%eeveeeefj$e Deewj lehe mes ege Deejceosner, MegYeheefjCeece Jeeues
cegefveeeW kee pevce neslee nw~ DeLee&led efveeLe YeeJeeEueieer cegefve meewOece& mJeie& mes ueskej meJee&Le&efmeef leke
GlheVe nesles nQ~
DeLe osJee Deeiele keJeeslheevle FleeMebkeeeeceen
DeeF&meeCee osJee eSeg SFbefoSeCes Yeppee~
efleefjeeceeCegmees YeeefCeppee peeJe menmeeje~~1179~~
osJe Deekej keneB Glhevve nesles nQ, Ssmeer DeeMebkee nesves hej kenles nQ
ieeLeeLe&F&Meeve mJeie& leke kes osJe egle neskej Skesefvehe mes Jewkeefuheke nQ Deewj meneej
heele kes osJe efleee Deewj ceveg<ehe mes Jewkeefuheke nQ~~1179~~
DeeeejJe=efeYeJeveJeemeer mes ueskej F&Meeve mJeie& leke kes osJe JeneB mes egle neskej keoeefeled
Deele&Oeeve mes he=efLeJeerkeeefeke, peuekeeefeke Deewj eleskeJevemheeflekeeefeke yeeoj SkesefveeW ceW GlheVe nes
mekeles nQ leLee heefjCeece kes JeMe mes Deve heee&eeW ceW Yeer DeLee&led hebesefve heee&hleke efleeeceveg<eeW ceW
GlheVe nes peeles nQ efkevleg Jes osJe YeesieYetefcepe Deeefo ceveg<eeW ee efleeeeW ceW pevce veneR uesles nQ~ Gmekes Thej
leermejs mJeie& mes ueskej meneej veeceke yeejnJeW mJeie& leke kes osJe egle neskej efleee ee ceveg<eeW ceW pevce
uesles nQ DeLee&led es osJe SkesefveeW ceW Glhevve veneR nesles nQ~ hegve: eflee&kelJe Meyo kees ieeLee ceW uesves mes Ssmee
mecePevee efke veejkeer, osJe, efJekeuesefve, Demeb%eer hebesefve, met#ce, Deheee&hleke, meJe& Deefivekeeefeke,
Jeeegkeeefeke, YeesieYetefcepe Deeefo mLeeveeW ceW meYeer osJe GlheVe veneR nesles nQ Ssmee mecePe uesvee~ leelhee& en nw
efke F&Meeve mJeie& leke kes osJe cejkej Skesefve he=efLeJeer, peue Deewj eleske Jevemheefle ceW pevce ues mekeles nQ
leLee yeejnJeW mJeie& leke kes osJe hebesefve heee&hleke efleeeeW ceW Yeer nes mekeles nQ~
Gheefjleveeveeceeieefleceen
lees hejb leg efCeecee osJeeefJe DeCeblejs YeJes meJJes~
GJeJeppebefle ceCegmmes Ce leseEme efleefjSmeg GJeJeeoes~~1180~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (101)

Thej kes osJeeW kee pevce keneB leke neslee nw Gmes ner yeleeles nQ
ieeLeeLe&Gmekes hejs meYeer osJe efveece mes Devevlej YeJe ceW ceveg<e heee&e ceW Glhevve nesles nQ~
Gvekee efleeeeW ceW pevce veneR neslee nw~~1180~~
Meueekeeheg<ee Deeiele es osJee ve YeJeefvle leeved eefleheeoeVeen
Deepeesefomeb efle osJee meueeiehegefjmee Ce neWefle les efCeecee~
leseEme DeCeblejYeJes YepeefCeppeb efCeJJegoerieceCeb~~1181~~
pees osJe Deekej Meueekeeheg<e veneR nesles nQ Gvekee eefleheeove kejles nQ
ieeLeeLe&peesefle<eer heele pees osJe nQ Jes efveece mes Meueekeeheg<e veneR nesles nQ~ Gvekee Devevlej
YeJe ceW cees#eieceve Jewkeefuheke nw~~1181~~
DeeeejJe=efeYeJeveJeemeer, Jevlej Deewj peesefle<eer osJe JeneB mes egle neskej leerLekej, eeJeleea,
yeueosJe, JeemegosJe Deewj eefleJeemegosJe Ssmes Meueekeeheg<e veneR nesles nQ~ Gvekeer Gmeer YeJe mes cegefe nesleer nw
ee veneR Yeer nesleer nw (meJe&Lee efve<esOe veneR nw)~
YeeJeeLe&Meueekee heg<eeW ceW leerLekej lees Gmeer YeJe mes cees#e peeles nQ FmeceW efJekeuhe veneR nw~
eeJeleea Deewj yeueosJe es Gmeer YeJe mes cegefe Yeer hee mekeles nQ DeLeJee mJeie& peeles nQ~ eeJeleea vejke Yeer
pee mekeles nQ~ JeemegosJe Deewj eefleJeemegosJe es vejke ner peeles nQ efhej Yeer es ceneheg<e mJeuhe YeJeeW ceW cegefe
eehle kejles ner nQ Ssmee efveece nw~
DeLe kes Meueekeeheg<ee YeJevleerleeMebkeeeeceen
leees hejb leg iesJesppeb YepeefCeppee meueeiehegefjmee og~
leseEme DeCeblejYeJes YepeefCeppee efCeJJegoerieceCeb~~1182~~
Meueekeeheg<e keewve nesles nQ, Gmes ner yeleeles nQ
ieeLeeLe&Fmekes hejs ewJeseke leke kes osJe Meueekeeheg<e nesles nQ, veneR Yeer nesles; Gvekees Gmeer YeJe
mes cees#eieceve neslee nw, veneR Yeer neslee~~1182~~
DeeeejJe=efemeewOece& mJeie& mes ueskej veJeewJeseke leke kes osJe JeneB mes egle neskej Meueekeeheg<e
nesles nQ, veneR Yeer nesles nQ~ leLee JeneB mes Deees ngS heg<e Devevlej YeJe mes cees#e eehle kej uesles nQ, keoeefeled
veneR Yeer kejles nQ~
Fmekes Thej mes Deekej JeemegosJe nesles nQ mees ner kenles nQ
ieeLeeLe&DevegefoMe Deewj DevegejJeemeer osJe JeneB mes egle neskej cegefkeleieceve, yeueosJelJe, leerLekejlJe
Deewj eeJee|lelJe heo mes Yepeveere nesles nQ~~1183~~
DeeeejJe=efeDevegefoMe Deewj DevegejJeemeer osJe Gve efJeceeveeW mes egle neskej keoeefeled leerLekej
nesles nQ ee veneR Yeer nesles nQ; keoeefeled yeueosJe ee eeJeleea nesles nQ, veneR Yeer nesles nQ~ Jes osJe eneB Deekej
(102) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

keoeefeled cegefe eehle kej uesles nQ DeLeJee veneR Yeer kej heeles nQ~ efkevleg JeneB mes egle ngS osJe JeemegosJe
DeLee&led veejeeCe Deewj eefleveejeeCe veneR nesles nQ en efveece nw~
pees hegve: efveMee mes efveJee&Ce kees eehle kejles nQ Gvekee JeCe&ve kejles nQ
ieeLeeLe&meJee&Le&efmeef mes egle ngS osJe leerLekej Deewj eeJeleea kes he ceW Yeepe nQ SJeb
yeueosJeheves mes Yeepe nQ efkevleg Jes efveece mes cees#e eehle kejles nQ~~118~~
DeeeejJe=efemeJee&Le&efmeef mes egle ngS osJe leerLekej, eeJeleea DeLeJee yeueosJe nesles nQ ee veneR
Yeer nesles nQ efkevleg Jes efveece mes cegefkele eehle kejles nQ, FmeceW efJekeuhe veneR nw~ leelhee& en nw efke JeneB mes
Deees ngS meYeer osJe ejceMejerjer nesles nQ~ Jes leerLekej, eeJeleea DeLeJee yeueosJe kes JewYeJe kees Yeesiekej ee
ceC[ueerke Deeefo jepe efJeYetefle kee DevegYeJe kej hegve: mebece enCe kejkes efveece mes cegefe kees eehle
kejles ner nQ~
hegvejefhe pees pees efveece mes cegefkele eehle kejles nQ Gvekee JeCe&ve kejles nQ
ieeLeeLe&Meeer meefnle Deewj ueeskeheeue meefnle meewOece& Fv, oef#eCe efoMee kes Fv Deewj ueewkeeefvleke
osJe JeneB mes egle neskej efveece mes cees#e peeles nQ~~1185~~
DeeeejJe=efemeewOece& mJeie& kee eLece Fv Mee nw, Gmekeer Dee ceefn<eer kee veece Meeer nw~
Gmekes eej efoMee mecyevOeer meesce, ece, JeCe Deewj kegyesj es eej ueeskeheeue nesles nQ~ oef#eCe efoMee
mecyevOeer oef#eCesv nQ, Jes meewOece& Fv leLee meevelkegceej, yee, ueevleJe, Meleej, Deevele Deewj DeejCe kes
Fv nQ~ e Meyo mes DeveeW kee Yeer enCe nes peelee nw~ yeeueeske ceW efveJeeme kejves Jeeues ueewkeeefvleke
kenueeles nQ~ Fvekes Dee" Yeso nQmeejmJele, Deeefole, Jeef, DeCe, ieo&leese, legef<ele, DeJeeyeeOe Deewj
Deefj<~ FvnW osJee|<e Yeer kenles nQ~ es meye mJeie& mes egle neskej ceveg<e YeJe eehle kej efveece mes cees#e heeles
nQ~ DeLee&led meewOece& Fv ceveg<e YeJe kees eehlekej cees#e euee peelee nw, Gmekeer Deeceefn<eer Deewj ueeskeheeue
Yeer ceveg<e YeJe kees eehlekej efveece mes efveJee&Ce eehle kej uesles nQ~ leLee oef#eCesv SJeb ueewkeefvleke osJe Yeer
ejce Mejerj eehle kej efveMee mes cegkele nes peeles nQ; en yeele mhe< nw FmeceW mevosn veneR nw~
Deye ieefleDeeieefle DeefOekeej kee Ghemebnej kejles nQ
ieeLeeLe&Fme ekeej mes meejYetle efmeevle ceW ceQves eEkeefeled cee$e ieefleDeeieefle kees kene nw,
efveece mes ceveg<e Deeieefle ceW ner cees#eieceve mJeerkeej efkeee nw~~1186~~
DeeeejJe=efeFme ekeej mes JeeKeee%eefhle efmeevle ceW DeLeJee Fme efmeevle mes ueskej ceQves
Deuhehe mes ieefle Deewj Deeieefle kee JeCe&ve efkeee nw~ hegve: cees#e keer eeefhle lees efveMee mes ceveg<e ieefle ceW
ner nesleer nw, Deve ieefleeeW ceW veneRSsmee eer efpevesvosJe ves kene nw keeeWefke Deve ieefleeeW ceW mebece kee
DeYeeJe nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (103)

keewve kewmes neskej Deewj keee kejkes cees#e peeles nQ ? mees ner yeleeles nQ
meccebmeCeCeeCeseEn YeeefJeoe meeuemebpeceiegCeseEn~
efCeefJeemeJJekeccee efCeiiebLee efCeJJegeEo pebefle~~1187~~
ieeLeeLe&meceioMe&ve Deewj %eeve mes Deheves kees YeeefJele kejkes mechetCe& mebece Deewj iegCeeW kes eje
meJe& keceeX kees meceehle kejkes efveeLe cegefve efveJee&Ce kees eehle kej uesles nQ~~1187~~
DeeeejJe=efemeceioMe&ve Deewj mecei%eeve mes Deheveer Deelcee kees YeeefJele kejkes leLee
eLeeKeelemebece keer efJeMegef mes Je=eEiele ngS meJe& keceeX kee efJeveeMe kejkes Jes efveeLe cenecegefve Devevleeleg<e
mes meefnle neskej efveJee&Ce kees eehle kej uesles nQ, FmeceW mevosn veneR nw~
Jes JeneB peekej megKe kee DevegYeJe kejles ngS efkeleves keeue leke keneB "njles nQ, Ssmeer DeeMebkee nesves
hej kenles nQ
les DepejcepececejcemejerjcekeKeeceCegJeceb meeskeKeb~
DeJJeeyeeOeceCebleb DeCeeieob keeuecelLebefle~~1188~~
ieeLeeLe&Jes pejejefnle, jesiejefnle, cejCejefnle, Mejerjjefnle, #eejefnle, Gheceejefnle Deewj yeeOeejefnle
Devevle meewKe ceW YeefJe<eled keeueheele "njles nQ~~1188~~
DeeeejJe=efeefpemeceW Je=eJemLee veneR nw Jen Depej nw~ efpemeceW jesie veneR nw Jen Depe nw~ peneB
cejCe veneR nw Jen Decej nw~ Deewoeefjke Deeefo heeBe MejerjeW mes jefnle kees DeMejerj kenles nQ~ #ee jefnle
MeeMJele kees De#ee leLee Devevle%eeveoMe&vemegKeJeere&he Ghecee jefnle kees Deveghece kenles nQ~ Deve
kes eje efpemeceW yeeOee ve nes Jen DeJeeyeeOe nw~ pees cegefe kees eehle nes egkes nQ Jes efme YeieJeeved Depej,
Depe, Decej, DeMejerj, De#ee, Deveghece, DeJeeyeeOe Deewj Devevle meewKe kee DevegYeJe kejles nQ leLee
Deeves Jeeues Devevle YeefJe<e keeueheele hejcemegKe ceW efveceive ngS efmLele jnles nQ~

efveJee&Ce eehle efmeeW keer Jebovee

DeeJeeefcce Gmenes, ebheeS JeemeghegppeefpeCeCeenes~
Gppebles Cesecf eefpeCees, heeJeeS efCeJJegoes ceneJeerjes~~5~~
(eer kegbokegboosJeke=le-efveJee&CeYeefe ieeLee-1)
DeLe&YeieJeeve $e+<eYeosJe kewueeMe heJe&le mes, YeieJeeve Jeemeghetpe ebheehegjer mes,
YeieJeeve vesefceveeLe efiejveej heJe&le mes Deewj YeieJeeve ceneJeerjmJeeceer heeJeehegjer mes efveJee&Ce
kees eehle nges nQ~
(104) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

eJeCeesJeJeeob~
Dece=leJee|<eCeer erkee
eJevecejveeosJe Deeefo ieefle mes egle nesvee~ Gheheeopevce uesvee~
mebmeejer peerJeeW kee pevce DeLee&led veJeerve Mejerj keer eeefhle leerve ekeej mes nesleer nw~ henuee meccet&ve
pevce nw efpemekee DeLe& nw eejeW Deesj kes hegodieue hejceeCegDeeW kee efceuekej Mejerj he nes peevee~ otmeje ieYe&
pevce nw Deewj leermeje Gheheeo pevce nw efpemekee DeLe& nw peneB hengBeles ner mechetCe& DebieeW keer jevee nes peeS~
pejeegpe pewmesceveg<e, DeC[pe DeLee&led DeC[eW mes GlheVe nesves Jeeues leLee heesle DeLee&led pees hewoe nesles ner
heefjhetCe& Mejerj ege neW, euevesefhejves ueie peeJeW Deewj efpeve hej ieYe& ceW keesF& DeeJejCe ve jnlee nes, Fve
peerJeeW kes ieYe& pevce neslee nw~ osJe Deewj veejefkeeeW kes Gheheeo pevce neslee nw~ osJe Gheheeo Mewee mes GlheVe
nesles nQ~ veejkeer Gheheeo eeW mes veeres keer Deesj cegbn kejkes efiejles nQ~ ieYe& Deewj Gheheeo pevce JeeueeW mes
Deefleefje Mes<e peerJeeW kee meccet&ve pevce neslee nw~
veejkeer Deewj meccet&ve peerJe vehegmebke eEueie Jeeues nesles nQ~ osJeeW kes vehegbmekeeEueie veneR neslee nw,
kesJeue eereEueie Deewj heg<eeEueie ner neslee nw, Mes<e peerJeeW kes leerveeW ner eEueie nesles nQ~
DeewheheeefokeejceeseceosnemebKeseJe<ee&eg<eesveheJelee&eg<e:~~
Gheheeo pevce uesves Jeeues DeLee&led osJe Deewj veejkeer, ejceesece Mejerj Jeeues DeLee&led leodYeJe cees#eieeceer
leerLekej hejceosJe, DemebKeele Je<e& keer Deeeg Jeeues DeLee&led Gejkeg Deeefo ceW pevceW peerJeeW keer Dekeeuece=leg
veneR nesleer~
Gece osn Jeeues Yeer Deefvlece eeJeleea yeeoe Deewj ke=<CeJeemegosJe leLee Deewj Yeer Ssmes ueesieeW keer
Dekeeue ce=leg megveer peeleer nw Dele: en ue#eCe ner DeJeeheer nw ?
ejce Meyo Gece kee efJeMes<eCe nw DeLee&led Debeflece Gece osn JeeueeW keer Dekeeuece=leg veneR nesleer~ eefo
kesJeue Gece osn heo osles lees hetJeexkele oes<e yevee jnlee nw~ eeefhe kesJeue ejce osn heo osves mes keee&
eue peelee nw efhej Yeer Gme ejce osn keer meJeexlke=<lee yeleeves kes efueS Gece efJeMes<eCe efoee nw~ keneR
ejceosne: en hee" Yeer osKee peelee nw~ Fvekeer Dekeeuece=leg keYeer veneR nesleer~
pewmes keeiepe, hegjeue Deeefo kes eje Deece Deeefo kees mecee mes henues ner hekee efoee peelee nw Gmeer
lejn efveefele cejCekeeue mes henues Yeer GoerjCee kes keejCeeW mes Deeeg keer GoerjCee neskej DekeeuecejCe nes
peelee nw~ DeeegJexoMeem$e ceW Dekeeuece=leg kes efveJeejCe kes efueS Deew<eefOe eeesie yeleeS ieS nQ~ pewmes oJeeDeeW
kes eje Jeceve, efJejseve Deeefo kejekes Mues<ce Deeefo oes<eeW kees yeueeled efvekeeue efoee peelee nw, Gmeer lejn
efJe<e, Mem$eeefo efveefceeeW mes Deeeg keer Yeer mecee mes henues ner GoerjCee nes peeleer nw~ GoerjCee ceW Yeer kece&
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (105)

Dehevee heue oskej ner Pe[les nQ Dele: ke=leveeMe keer DeeMebkee veneR nw~ ve lees DeMegYe kece& kee heue ner
Yeesievee he[lee nw Deewj ve ke=le kece& kee veeMe ner neslee nw DeveLee cees#e ner veneR nes mekesiee Deewj ve oeveeefo
efeeeDeeW kes kejves kee Glmeen ner nesiee~ leelhee& en nw efke pewmes ieeruee kehe[e hewuee osves hej peuoer metKe
peelee nw Deewj Jener eefo Fked"e jKee jns lees metKeves ceW yengle mecee ueielee nw Gmeer lejn GoerjCee kes
efveefceeeW mes mecee mes henues ner Deeeg Pe[ peeleer nw, ener Dekeeuece=leg nw~
efpevesv YeieJeeve keer DeejeOevee mes, peeheeveg<"eve Deeefo mes keoeefeled Dekeeuece=leg mes yeekej hetCe&
Deeeg heele peerJeve eeheve kej mekeles nQ~ Ssmes GoenjCe eer MeebefleveeLe hegjeCeeeefj$e mes GheueyOe nQ~ Ske
heesovehegj kes efJepeevejsMe kee GoenjCe eefme nw
efkemeer mecee heesovehegj kes jepee eer efJepee jepeefmebnemeve hej efJejepeceeve Les efke Dekemceeled Ske
heg<e Deekej yeesuee efke ns jepeved! Deepe mes meeleJeW efove heesovehegj kes jepee kes cemleke hej ceneJee efiejsiee
Dele: MeerIe ner Gmekes eleerkeej kee efJeeej keerefpees~ Gmeer mecee kegefhele neskej egJejepe yeesues efke let
meJe&%e nw lees yelee Gme efove lesjs cemleke hej keee he[siee ? Gme Jeefe ves kene efke cesjs cemleke hej
DeefYe<eske kes meeLe jlveJe=ef he[sieer~ Gmekes DeefYeceevehetCe& Jeeve mes jepee kees Deeee& ngDee~ Gmes Deemeve
hej efye"ekej Gmekee heefjee Deeefo hete leye Gmeves yeleeee efke ceQves efoiecyej cegefve kes heeme efveefcee%eeve
meerKee nw~ Deepe keg efveefceeeW kee heue peevekej ceQves mener yeele yeleeF& nw~ leye meYeer ves Gmekees efJeoe
kejkes efebeflele neskej jepee keer megj#ee kee efJeeej eejbYe efkeee~ efkemeer ves kene efke ueesns kes mebotke ceW yebo
kej meceg ceW jKe oes, efkemeer ves kene efke efJepeeeOe& keer ieghee ceW efhee oes Deeefo~ Fme hej ceeflemeeiej veece
kes yegefceeve ceb$eer ves kene efke efveefcee%eeveer ves heesovehegj vejsMe kes cemleke hej Jeeheele keer yeele kener nw lees
cesjer mecePe ceW Ssmee Gheee kejes efke efpememes nj lejhe mes ueeYe nes~ osKees! cenejepe eer efJepee meele efove
kes efuees jepe kee leeie kej cebefoj ceW Oece& Oeeve kejW, eefo peerefJele jns lees hegve: jepe kejWies eefo cejCe
nesiee lees meceeefOe mes cejkej mJeie& eehle kejWies~ en yeele jepee kees Deewj meYeer ceb$eer JeieeX kees pebe ieF&~
Deveblej cebef$eeeW ves Ske e#e keer eeflecee kees jepe efmebnemeve hej mLeeefhele kej Deehe heesovehegj kes
jepee nQ Ssmee kenkej Gmekeer hetpee keer~ FOej jepee ves meJe&Yeesieeefo kee leeie kej oeve-hetpeve Deeefo keee&
eejbYe kej efoes Deewj efpeve ewleeuee ceW Meebefle keee& kejles ngS yew" iees~ meeleJeW efove Yeebkej Meyo kejles
ngS ceneJee Gme e#e keer cetefle& hej efieje Deewj jepee cebefoj ceW hetpee hee" kejles ngS Fme GheJe mes yee ieee~
Fme Ievee mes veiej efveJeemeerpeveeW ceW yengle ner n<e& Jeehle nes ieee, meJe&$e veiee[s Deeefo yeepes yepeves ueies~
jepee eer efJepee keer Dekeeuece=leg kee eesie ue ieee, Ssmee mecePe kej meYeer cebef$eeeW ves Dejnble YeieJeeve
keer Yeefe kes meeLe Meebefle hetpee keer, ceneefYe<eske efkeee Deewj jepee kees efmebnemeve hej efye"ekej megJeCe& Ie[eW
mes Gvekee jepeeefYe<eske efkeee~
(106) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

hegve: jepee ves Gmeer mecee ye[s n<e& kes meeLe efveefcee%eeveer kees yegueekej Gmekee melkeej efkeee Deewj
heefeveer Kes kes meeLe-meeLe meew iebeJe Gmes os efoes~ Gmekes yeeo yengle keeue leke FvneWves megKe mes jepe
efkeee~ Fme eer efJepee mes veJeceW YeJe ceW es ner cenehegCeMeeueer YeieJeeve MeebefleveeLe kes meceJemejCe ceW
eeeegOe veece kes ieCeOej nges nQ~
eefo es eer efJepee cenejepe jepe kee leeie kej Oece& kee Devegeve veneR kejles, lees DeJeMe ner ce=leg
kees eehle nes peeles Deewj jepe ceW cejkej ogie&efle ceW ner eues peeles~ Dele:-
Devebleeveblemebmeej-mebleeflesokeejCeced~
efpevejepeheoecYeespemcejCeb MejCeb cece~~
Ssmeer YeeJevee kejles nges meowJe Denle osJe keer Yeefe kejles jnvee eeefnes~

peerJe kee DekeeuecejCe efkeve keejCeeW mes neslee nw

ef J emeJes eCejeke K ee YeemelLeiienCemeb e f k eues m eeCeb ~
DeenemmeemeeCeb efCejesnCee efKeppeS DeeT~~25~~
efncepeueCemeefueueiegejheJJeelenCehe[ee Yebiesefnb~
jmeefJeppepeese OeejCe DeCeCehemebiesefnb efJeefJensefnb~~26~~
Fe efleefje ceCege pecces megFjb GJeJeefppeTCe yengJeejb~
DeJeefceegceneogkeKeb efleJJeb heeesefme leb efcee~~27~~
efJe<e Ye#eCe mes, Jesovee keer heer[e kes efveefcee mes, je DeLee&led efOej kes #ee mes, Yee
mes, Mee kes Ieele mes, mebkeuesMe heefjCeece mes Deenej leLee eeme kes efvejesOe mes Fve keejCeeW mes
Deeeg kee #ee neslee nw~
efnce DeLee&led Meerle heeues mes, Deefive mes, peue mes, ye[s heJe&le hej e{kej efiejves mes,
ye[s Je=#e hej e{kej efiejves mes, Mejerj kee Yebie nesves mes, jme DeLee&led heeje Deeefo keer efJeee
Gmekes mebeesie mes OeejCe kejkes Ye#eCe kejs Fmemes Deewj Deveee keee&, eesjer, JeefYeeej
Deeefo kes efveefcee mes Fme ekeej Deveske ekeej kes keejCeeW mes Deeeg kee Jegso neskej
kegcejCe neslee nw~
FmeefueS kenles nQ efke ns efce$e! Fme ekeej efleee, ceveg<e pevce ceW yengle keeue yengle
yeej GlheVe neskej Dehece=leg DeLee&led kegcejCe mebyebOeer leere ceneog:Ke kees eehle ngDee~
-YeieJeeve kebgokegbo YeeJeheeng[
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (107)

yebOeb
Dece=leJee|<eCeer erkee
yebOe kes Yeso-
eke=efle, efmLeefle, DevegYeeie yebOe, Deew eosMe yebOe es eej kens~
FveceW mes eesieeW kes JeMe mes, eke=efle eosMe oes yebOe kens~~
nesles ke<eee mes efmLeefle Deew, DevegYeeie yebOe yeng ogKekeejer~
Fvekes ner JeMe mes peerJe YeceW, DeleSJe ke<eee ogKeo Yeejer~33~~1
eke=efle yebOe, efmLeefle yebOe, DevegYeeie yebOe Deewj eosMe yebOe Fve YesoeW mes yebOe eej ekeej kee nw~ FveceW
mes eke=efle Deewj eosMe yebOe eesie kes efveefcee mes nesles nQ leLee efmLeefle Deewj DevegYeeie yebOe ke<eee mes nesles nQ~
1. eke=efle yebOe-
eke=efle kee DeLe& nw mJeYeeJe~ %eeveeJejCe kece& keer eke=efle eeveer mJeYeeJe keee nw ? pewmes osJelee kees
heoe& Deeeefole kej oslee nw-{ke oslee nw, Gmeer ekeej %eeveeJejCe kece& %eeve kees {ke oslee nw-eie
veneR nesves oslee nw~ ener %eeveeJejCe kece& keer eke=efle nw-mJeYeeJe nw~ Ssmes ner oMe&veeJejCe kece& Deelcee kes
oMe&ve kees veneR nesves oslee nw, pewmes efke ejheeue jepee kes oMe&ve veneR nesves oslee nw~
Jesoveere kece& kee mJeYeeJe nw megKe-og:Ke kee Jesove-DevegYeJe kejevee nw~ pewmes efke Meno mes
efueheer ngF& leueJeej keer Oeej eeves mes keg megKe neslee nw Deewj og:Ke DeefOeke neslee nw~
ceesnveere kece& kee mJeYeeJe Deelcee kees ceesefnle kej osves kee nw~ pewmes-ceefoje kees heerves Jeeuee
ceveg<e nse-Gheeose kes %eeve mes jefnle nes peelee nw~ Deeeg kece& kee mJeYeeJe Gme-Gme YeJe ceW jeskes jKeves
kee nw~ pewmes-yes[er ceveg<e kees Fefle mLeeve ceW peeves mes jeske osleer nw~
veece kece& kee mJeYeeJe nwDeveske ekeej kes Des-yegjs Mejerj kes Deekeej yevee osvee, pewmes efke
efe$ekeej Deveske efe$e yevee oslee nw~
iees$e kece& kee mJeYeeJe nwGe-veere yeveevee, pewmes efke kegbYeej ess-ye[s Ie Deeefo yevee oslee nw
Deewj Devlejee kee mJeYeeJe nw-oeve, ueeYe, Yeesie, GheYeesie leLee Jeere& ceW efJeIve [euevee~ pewmes efke
Yeb[ejer jepee kees osles ngS jeske kej, uesves Jeeues kes efueS efJeIve [eue oslee nw~ Fme ekeej Fve Dee" keceeX kee
eke=efle yebOe Deheves veece kes Devegmeej keee& kejlee nw~
2. efmLeefle yebOe-
pewmes-yekejer, ieee, YeQme Deeefo kee otOe oes enj Deeefo mecee leke Deheves ceOegj jme ceW jnlee nw,
Gmeer ekeej peerJe kes eosMeeW kes meeLe efpeleves keeue leke kece&yebOe jnlee nw, Gleves keeue kees efmLeefle yebOe
1. Jemeben ieeLee 33 kee efnvoer heeevegJeeo~
(108) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

kenles nQ~ Deeeg kece& eefo 100 Je<e& leke yebOee nw lees 100 Je<e& yeeo Gmekes efve<eske heue oskej meceehle nes
peeles nQ, leye cejCe nes peelee nw~ en Deeeg kece& kee efmLeefle yebOe nw~
3. DevegYeeie yebOe-
peerJe kes eosMeeW ceW efmLele pees keceeX kes eosMe nQ, GveceW pees megKe-og:Ke osves ceW meceLe& Meefe efJeMes<e nw
Gmekees DevegYeeie yebOe kenles nQb~ pewmes-yekejer Deeefo kes otOe ceW kece-DeefOeke ceer"eheve, efekeveeF& Meefe
he DevegYeeie kene peelee nw~
Jen Ieeefle kece& mes mebyebOe jKeves Jeeueer Meefeuelee, kee, ner Deewj hee<eeCe kes Yeso mes eej
ekeej keer nw~ Gmeer lejn DeMegYe DeIeeefleee keceeX ceW veerce, keebpeerj, efJe<e leLee neueenue he mes eej
ekeej keer nw~ MegYe DeIeeefleee kece& eke=efleeeW keer Meefeieg[, Keeb[, efceeer leLee Dece=le Fve YesoeW mes
eej ekeej keer nw~
4. eosMe yebOe-
Deelcee ceW keceeX kes eosMe kee Deekej efehe peevee eosMe yebOe nw~ Ske-Ske Deelcee kes eosMe ceW
efmeeW mes Deveblewke Yeeie Deewj DeYeJe peerJejeefMe mes DevebleiegCes Ssmes Devebleeveble hejceeCeg eleske #eCe ceW yebOe
kees eehle nesles nQ~ Fme ekeej eosMe yebOe kee mJehe nw~
yebOe kes eej YesoeW kee ue#eCe meb#eshe mes kene ieee nw~
eesie mes eke=efle Deewj eosMe yebOe nesles nQ leLee ke<eee mes efmLeefle yebOe Deewj DevegYeeie yebOe nesles nQ~
efveeevee mes Deelcee kes eosMeeW ceW efeee veneR nw efkevleg JeJenejvee mes Gve DeelceeosMeeW ceW pees heefjmhebove-
nueve eueve neslee nw Gmes eesie kenles nQ~ Gme eesie mes eke=efleyebOe neslee nw leLee eosMe yebOe neslee nw~ Deelcee
kes Meg iegCeeW kes eefleyebOeke pees eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe Deeefo ke<eeeW nQ es meoe ner Deelcee kees ke<eleer
nQ, og:Ke osleer jnleer nQ Fve ke<eeeeW kes efveefcee mes ner keceeX ceW efmLeefle-ceee&oe Deewj DevegYeeie-megKe
og:Kehe heue osves keer Meefe he[leer nw~
oMeJeW iegCemLeeve leke ke<eeeW jnleer nQ Dele: JeneR leke efmLeefle DevegYeeie yebOe he[lee nw efkevleg Fmemes
Thej Jeerlejeie emLe DeJemLee ceW ieejnJeW, yeejnJeW iegCemLeeve ceW leLee kesJeue%eeveer YeieJeeve kes lesjnJeW
iegCemLeeve ceW Yeer eesie kes efveefcee mes eke=efle-eosMe yebOe neslee jnlee nw~ efhej Yeer JeneB hej efmLeefle DevegYeeie
ve he[ves mes Jen yebOe keee&keejer veneR neslee nw, veece cee$e kee ner nw~ yebOe JeJemLee kees mecePeves mes mhe nes
peelee nw efke JeneB hej cee$e meelee eke=efle kee ner yebOe neslee nw Jen Yeer Ske mecee cee$e kee yebOe nw FmeerefueS
Fmes F&ee&heLe DeeeJe meb%ee oer nw~ Fme keLeve mes en yeele mhe nes peeleer nw efke es ke<eeeW ner peerJeeW kees
mebmeej ceW YeceCe kejeves Jeeueer nQ, Gvekees neves kee eelve kejvee eeefnS efkevleg peye leke ke<eeeeW kees
ne veneR mekeles, leye leke heg<eeLe& kes yeue mes GvnW Ieeves kee eelve kejvee ner eeefnS~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (109)

yebOe kes keejCe-

eer kegb okegb oosJe ves Yeer meceemeej ebLe ceW yebOe kes eej elee-keejCe ceeves nQ-
efceLeelJe, DeefJejefle, ke<eee Deewj eesie es eej DeeeJe kes Yeso nQ~ es esleve Deewj hegodieue kes
efJekeej Deesleve he mes oes-oes Yeso he nQ~ GveceW pees esleve kes YeeJehe DeeeJe nQ, peerJe ceW ner nesles nQ,
Deveske Yesohe nQ leLee peerJe mes DeefYeVe nesves mes peerJe kes ner heefjCeece nQ~ es eejeW DeeeJe %eeveeJejCe
Deeefo Dee" ekeej kes keceeX kes yebOeves kes keejCe nQ Deewj Fve efceLeelJe Deeefo YeeJeesW kes efueS Yeer jeie, s<e
Deeefo YeeJeeW kees kejves Jeeuee peerJe keejCe ceevee ieee nw~ en efyeukegue mhe nw efke efceLeelJe yebOe kes
efueS keejCe nw, Deefkebefelkej veneR nw~ FmeefueS efkemeer Yeer Deeiece keer ieeLee ee met$e kee DeLe& kejles mecee
Deve ebLeeW kes ieeLee met$eeW hej Yeer ue#e jKevee eeefnS~ efkemeer Ske hebefe kes DeLe& kees heke[kej efmeevle
kees efJemebJeeo kee efJe<ee veneR yeveevee eeefnS~
kece& kes Yeso, yebOe, Goe Deewj meJe Deeefo kee efJeJeseve
(ieesccemeej kece&keeC[ mes)
Jen kece& meeceeve mes Dee" ekeej kee nw DeLeJee Ske meew De[leeueerme ee DemebKeele ueeskeeceeCe
Yeer Gmekes Yeso nesles nQ~ Gve Dee" keceeX ceW Yeer Ieeefleee leLee DeIeeefleee es oes Yeso nQ~
Dee" keceeX kes veece
1.%eeveeJejCe, 2. oMe&veeJejCe, 3. Jesoveere, 4. ceesnveere, 5 Deeeg, 6. veece, 7. iees$e Deewj
8. Deblejee, es Dee" keceeX keer cetue eke=efleeeB (mJeYeeJe) nQ~
keceeX kes Ieeleer-DeIeeleer Yeso
1.%eeveeJejCe, 2. oMe&veeJejCe, 3. ceesnveere, 4. Deblejee, es eej Ieeefleee kece& nQ, keeeWefke es peerJe
kes DevegpeerJeer iegCeeW kees Ieeleles nQ (ve kejles nQ) 1. Deeeg, 2. veece, 3. iees$e Deewj 4. Jesoveere, es eej
DeIeeleer kece& nQ, keeeWefke peueer ngF& jmmeer keer lejn Fvekes jnves mes Yeer DevegpeerJeeW iegCeeW kee veeMe veneR neslee~
keceeX kes Gej Yeso
%eeveeJejCe Deeefo Dee" keceeX ceW mes eleske kes Yeso ece mes heeBe, veew, oes, DeeF&me, eej, eflejeveJew
DeLeJee Ske meew leerve, oes Deewj heeBe nesles nQ~
Ske meew De[leeueerme eke=efleeeW kes veece Je ue#eCe
%eeveeJejCe kes Yeso:
%eeveeJejCe kes 5 Yeso nQ(1) ceefle%eeveeJejCe, (2) egle%eeveeJejCe, (3) DeJeefOe%eeveeJejCe,
(4) ceve:hee&e%eeveeJejCe, (5) kesJeue%eeveeJejCe~
(110) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

1.ceefle%eeveeJejCepees ceefle%eeve kees veneR nesves oslee Gmes ceefle%eeveeJejCe kenles nQ~
2.egle%eeveeJejCepees Meee%eeve kees veneR nesves oslee Gmes egle%eeveeJejCe kenles nQ~
3.DeJeefOe%eeveeJejCepees DeJeefOe%eeve kees veneR nesves oslee Gmes DeJeefOe%eeveeJejCe kenles nQ~
4.ceve:hee&e%eeveeJejCepees ceve:hee&e%eeve kees veneR nesves oslee Gmes ceve:hee&e%eeveeJejCe kenles
nQ~
5. kesJeue%eeveeJejCepees kesJeue%eeve kees veneR nesves oslee Gmes kesJeue%eeveeJejCe kenles nQ~
oMe&veeJejCe kes Yeso
oMe&veeJejCe kes 9 Yeso nQ(1) e#egoMe&veeJejCe, (2) Dee#egoMe&veeJejCe, (3) DeJeefOeoMe&veeJejCe,
(4) kesJeueoMe&veeJejCe, (5) efvee, (6) efveeefvee, (7) eeuee, (8) eeueeeeuee, (9) mleeveie=ef~
1. e#egoMe&veeJejCepees kece& e#egFefve mes nesves Jeeues meeceeve DeJeueeskeve kees veneR nesves
oslee, Gmes e#egoMe&veeJejCe kenles nQ~
2. Dee#egoMe&veeJejCepees e#eg Fefve kes efyevee Mes<e eej Fbefe Deewj ceve mes nesves Jeeues
meeceeve DeJeueeskeve kees veneR nesves oslee, Gmes Dee#egoMe&veeJejCe kenles nQ~
3.DeJeefOeoMe&veeJejCeefpemekes Goe mes DeJeefOeoMe&ve kee Ieele neslee nw, Gmes DeJeefOeoMe&veeJejCe
kenles nQ~
4. kesJeueoMe&veeJejCeefpemekes Goe mes kesJeueoMe&ve eie veneR neslee nw, Gmes kesJeueoMe&veeJejCe
kenles nQ~
5. efveeefpeme kece& kes Goe mes efvee Deeleer nw, Gmes efveeoMe&veeJejCe kenles nQ~
6. efveeefveeefpemekes Goe mes veeRo hej veeRo Deeleer nw, Gmes efveeefvee kenles nQ~
7. eeueeefpemekes Goe mes eeCeer keg peeielee nw keg meeslee nw, Gmes eeuee kenles nQ~
8. eeueeeeueeefpemekes Goe mes meesles mecee cegKe mes ueej yenleer nw Deewj keg DeeBieesheeBie Yeer
eueles nQ, Gmes eeueeeeuee kenles nQ~
9. mleeveie=efefpemekes Goe mes eeCeer meesles mecee veevee ekeej kes Yeebkej keece kej [euelee
nw Deewj peeieves hej keg ceeuetce veneR jnlee efke ceQves keee efkeee nw, Gmes mleeveie=ef kenles nQ~
Jesoveere kes Yeso
Jesoveere kes oes Yeso nQmeeleeJesoveere Deewj DemeeleeJesoveere~
1. meeleeJesoveereefpeme kece& kes Goe mes Meejerejf ke Deewj ceeveefmeke Deveske ekeej keer megKe meeceeer
efceues ee megKe efceues Gmes meeleeJesoveere kenles nQ~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (111)

2. DemeeleeJesoveereefpemekes Goe mes og:Keoeeke meeceeer ee og:Ke eehle nes Jen DemeeleeJesoveere
nw~
ceesnveere kes Yeso
ceesnveere kece& kes oes Yeso nQoMe&veceesnveere Deewj eeefj$eceesnveere~ FmeceW oMe&veceesnveere kes 3 Yeso
nQ leLee eeefj$eceesnveere kes henues oes Yeso nQ ke<eeeJesoveere Deewj Deke<eeeJesoveere~ ke<eeeJesoveere kes 16
Yeso nQ Deewj Deke<eeeJesoveere kes 9 Yeso nQ~ Ssmes oMe&veceesnveere kes 3 Deewj eeefj$eceesnveere kes 25
efceuekej 28 Yeso ngS~
oMe&veceesnveere kes Yeso
pees Deelcee kes mecekelJe iegCe kee Ieele kejlee nw, Gmes oMe&veceesnveere kenles nQ~ Gmekes leerve Yeso nQ
efceLeelJe, mece*defceLeelJe Deewj mecekelJe~
1. efceLeelJeefpeme kece& kes Goe mes leJeeW kee eLeeLe& eeve veneR neslee, Gmes efceLeelJe
kenles nQ~
2. mece*defceLeelJeefpeme kece& kes Goe mes oner Deewj ieg[ mes efceefele mJeeo kes meceeve leJeeW
kee eeve Deewj Deeeve oesveeW he mes efceefele YeeJe neslee nw Jen mece*defceLeelJe kenueelee nw~
3. mecekelJeefpeme kece& kes Goe mes meceioMe&ve ceW oes<e GlheVe neslee nw, Jen mecekelJe
eke=efle nw~
eeefj$eceesnveere kes Yeso
efpeme kece& kes Goe mes Deelcee kes eeefj$e iegCe kee Ieele neslee nw Gmes eeefj$eceesnveere kenles nQ~ Fmekes
oes Yeso nQke<eeeJesoveere Deewj Deke<eeeJesoveere~ pees Deelcee kes iegCeMegYe ee MegYeeJe kees ke<elee
nw, ve kejlee nw, Gmes ke<eeeJesoveere kenles nQ~ Fmekes meesuen Yeso nQDevebleevegyebOeer-eesOe, ceeve,
ceeee, ueesYe, DeeleeKeeveeJejCe-eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, eleeKeeveeJejCe-eesOe, ceeve, ceeee,
ueesYe Deewj mebpJeueve-eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe~
1. DevebleevegyebOeerpees Deveble DeLee&led efceLeelJe kes meeLe-meeLe yebOeleer nw, Gmes DevebleevegyebOeer
kenles nQ DeLeJee efpemekes Goe mes mecekelJe kee Ieele nes Jen DevebleevegyebOeer nw~ Gmekes eesOe, ceeve, ceeee,
ueesYe es eej Yeso nQb~
2. DeeleeKeeveeJejCeefpemekes Goe mes Ske osMe ele kees Yeer OeejCe veneR kej mekes Gmes
DeeleeKeeveeJejCe kenles nQ~
(112) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

3. eleeKeeveeJejCeefpemekes Goe mes peerJe cegefveeeW kes eeefj$e kees OeejCe veneR kej mekes, Jen
eleeKeeveeJejCe nw~
4. mebpJeueveefpemekes Goe mes eLeeKeele eeefj$e ve nes mekes, Gmes mebpJeueve kenles nQ~
pees eesOeeefo keer lejn Deelcee kes iegCeeW kee Ieele veneR kejs efkevleg eEkeefeled Ieele kejs DeLeJee ke<eee
kes meeLe-meeLe Dehevee heue osJes, Jen Deke<eee Jesoveere nw~ Gmekes 9 Yeso nQneme, jefle, Dejefle, Meeske,
Yee, pegieghmee, m$eerJeso, hegbJeso Deewj vehegbmekeJeso~
1. nemeefpemekes Goe mes nBmeer DeeJes~
2. jefleefpemekes Goe mes Fbefe kes efJe<eeeW ceW jeie nes~
3. Dejefleefpemekes Goe mes Fbefe kes efJe<eeeW ceW s<e nes~
4. Meeskeefpemekes Goe mes Meeske ee efeblee nes~
5. Yeeefpemekes Goe mes [j ee Gsie nes~
6. pegieghmeeefpemekes Goe mes otmejs mes iueeefve nes~
7. eerJesoefpemekes Goe mes heg<e ceW jceves keer Fe nes~
8. hegbJesoefpemekes Goe mes m$eer ceW jceves keer Fe nes~
9. vehegbmekeJesoefpemekes Goe mes m$eer-heg<e oesveeW ceW jceves keer Fe nes~
Deeeg kes Yeso
Deeegkece& kes eej Yeso nQvejkeeeg, efleeeeeg, ceveg<eeeg Deewj osJeeeg~
vejkeeegefpeme kece& kes Goe mes eeCeer veejkeer kes Mejerj ceW kee jnlee nw, Gmes vejkeeeg kenles nQ~
Fmeer lejn Mes<e Deeeg kes Yeer ue#eCe mecePevee eeefnS~
veece kece& kes Yeso
veecekece& kes 93 Yeso nQieefle 4, peeefle 5, Mejerj 5, Debieesheebie 3, efvecee&Ce 1, yebOeve 5, mebIeele 5,
mebmLeeve 6, mebnveve 6, mheMe& 8, jme 5, iebOe 2, JeCe& 5, DeeveghetJeea 4, DeiegueIeg, GheIeele, hejIeele,
GdJeeme, Deelehe, Geesle, eMemleefJeneeesieefle, DeeMemleefJeneeesieefle, eleske, meeOeejCe, $eme, mLeeJej,
megYeie, ogYe&ie, megmJej, og:mJej, MegYe, DeMegYe, met#ce, yeeoj, heee&hle, Deheee&hle, efmLej, DeefmLej, Deeose,
Deveeose, eMekeerefle&, DeeMekeerefle& Deewj leerLekej es 93 eke=efleeeB nQ~
ieefleefpeme kece& kes Goe mes eeCeer otmejs YeJe ee heee&e ceW peelee nw, Jen ieefle nw~ Gmekes 4 Yeso
nQvejkeieefle, efleeiieefle, ceveg<eieefle Deewj osJeieefle~
peeefleefpeme kece& kes Goe mes Deveske eeefCeeeW kes DeefJejesOeer meceeve DeJemLee eehle nesleer nw, Gmes
peeefle kenles nQ~ Fmekes heeBe Yeso nQSkesefve peeefle, erefve peeefle, $eerefve peeefle, elegefjefve peeefle
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (113)

Deewj hebesefve peeefle~ efpeme kece& kes Goe mes peerJe Skesefve peeefle ceW hewoe nes Jen Skesefve peeefle nw,
Fleeefo~
Mejerjefpeme kece& kes Goe mes eeCeer Mejerj keer jevee nesleer nw, Jen Mejerj nw~ Fmekes 5 Yeso nQ
Deewoeefjke, Jewefeefeke, Deenejke, lewpeme Deewj keece&Ce~
1. Deewoeefjkeefpeme kece& kes Goe mes Deewoeefjke Mejerj keer jevee nesleer nw~ ceveg<e Deewj efleee
kes mLetue Mejerj kees Deewoeefjke Mejerj kenles nQ~
2. Jewefeefeke Mejerjefpeme kece& kes Goe mes Mejerj ceW mLetue, met#ce, nukee, Yeejer Deeefo Deveske
ekeej mes nesves keer eesielee nesleer nw~
3. Deenejke MejerjDeenejke $e+ef Jeeues "s iegCemLeeveJeleea cegefve kes cemleke mes pees Ske neLe
kee hegleuee efvekeuelee nw, Gmes Deenejke Mejerj kenles nQ~
4. lewpeme Mejerjefpeme kece& kes Goe mes Mejerj ceW lespe neslee nw~
5. keece&Ce Mejerj%eeveeJejCeeefo Dee" keceeX kes mecetn kees keece&Ce Mejerj kenles nQ~
yebOeveMejerj veece kece& kes Goe mes enCe efkees iees hegodieue mkebOeeW kee hejmhej efceueve efpeme
kece& kes Goe mes neslee nw, Gmes yebOeve veece kece& kenles nQ~ Fmekes heeBe Yeso nQDeewoeefjke yebOeve,
JewefeefekeyebOeve, Deenejke yebOeve, lewpeme yebOeve, keece&Ce yebOeve~
mebIeeleefpeme kece& kes Goe mes Deewoeefjke Deeefo Mejerj kes eosMeeW kee hejmhej ef jefnle
Skeceskehevee neslee nw, Jen mebIeele nw~ Gmekes heeBe Yeso nQDeewoeefjkemebIeele, JewefeefekemebIeele, DeenejkemebIeele,
lewpememebIeele Deewj keece&CemebIeele~
mebmLeeveefpeme kece& kes Goe mes Mejerj kee Deekeej yevelee nw, Jen mebmLeeve nw~ Fmekes : Yeso
nQmeceelegjemebmLeeve, veeesOeheefjceb[uemebmLeeve, mJeeeflemebmLeeve, kegypekemebmLeeve, JeecevemebmLeeve Deewj
ngB[kemebmLeeve~
1. meceelegjeefpeme kece& kes Goe mes Mejerj keer uecyeeF&, eew[eF& meecegefke Meee kes Devegmeej
"erke-"erke yeveer nes, Gmes meceelegjemebmLeeve kenles nQ~
2. veeesOeheefjceb[ueefpeme kece& kes Goe mes Mejerj kee Deekeej JeJe=#e keer lejn veeefYe kes
veeres heleuee Deewj Thej ceese nes~
3. mJeeefleefpeme kece& kes Goe mes Mejerj kee Deekeej mehe& keer yeeceer keer lejn Thej heleuee Deewj
veeres ceese nes~
4. kegypekeefpeme kece& kes Goe mes Mejerj kegye[e nes~
5. Jeeceveefpeme kece& kes Goe mes Mejerj yeewvee nes~
(114) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

6. ngb[kemebmLeeveefpeme kece& kes Goe mes Mejerj kes Deekeej efkemeer efJeMes<e he kes ve neW, elegle
yes[ewue neW~
Debieesheebieefpeme kece& kes Goe mes Debie Deewj GheebieeW keer jevee nesleer nw, Gmes Debieesheebie kenles nQ~
Fmekes leerve Yeso nQDeewoeefjke Mejerj Debieesheebie, Jewefeefeke Debieesheebie Deewj Deenejke Debieesheebie~ oes neLe, oes
hewj, efvelebye, heer", Je#emLeue Deewj cemleke es Dee" Debie nQ leLee Debiegeuf e, DeeBKe, keeve Deeefo Gheebie nQ~
mebnveveefpeme kece& kes Goe mes nefeeW cesW efJeMes<elee nes, Jen mebnveve nw~ Fmekes : Yeso nQ
JeeJe=<eYeveejee, Jeeveejee, veejee, DeOe&veejee, keerefuele Deewj Demebeehleme=heeefkeemebnveve~
1. JeeJe=<eYeveejeeefpeme kece& kes Goe mes Je=<eYe (vemeeW keer nefeeW kee yebOeve) veejee
(keerue), mebnveve (nefeeB) Jee kes meceeve DeYese neW~
2. Jeeveejeeefpeme kece& kes Goe mes Jee keer nefeeB Deewj Jee keer keerueW neW, hejvleg vemeeW ceW
peeue Jee kes meceeve veneR nes~
3. veejeeefpeme kece& kes Goe mes nefeeW leLee mebeOf eeeW ceW keerueW lees neW, hejvleg Jee kes meceeve ke"esj
ve neW Deewj vemeeW ceW peeue Yeer JeeJeled ke"esj ve nes~
4. DeOe&veejeeefpeme kece& kes Goe mes nefeeW keer keerefueeeb DeOe&keerefuele neW~ Ske lejhe keerueW
neW otmejer lejhe mes ve neW~
5. keerefueleefpeme kece& kes Goe mes nefeeB hejmhej keerefuele neW~
6. Demebeehleme=heeefkeeefpeme kece& kes Goe mes nefeeW keer mebefOeeeB vemeeW mes yebOeer nesleer nQ,
hejvleg hejmhej ceW keerefuele veneR nesleer nQ~
mheMe&efpeme kece& kes Goe mes mheMe& nes~ Fmekes 8 Yeso nQkeesceue, ke"esj, ieg, ueIeg, Meerle,
G<Ce, efmveiOe Deewj #e~
jmeefpeme kece& kes Goe mes Mejerj ceW jme nes~ Fmekes 5 Yeso nQeflee (ejheje), kegke,
(ke[gJee) ke<eee (ke<eeeuee), Deecue (Kee) Deewj ceOegj (ceer"e)~
iebOeefpeme kece& kes Goe mes Mejerj ceW iebOe nes~ Gmekes oes Yeso nQmegiebOe Deewj ogie&vOe~
JeCe&efpeme kece& kes Goe mes Mejerj ceW he nes~ Gmekes 5 Yeso nQ~ veerue, Megkeue, ke=<Ce, je Deewj heerle~
DeeveghetJeeaefpeme kece& kes Goe mes Deve ieefle kees peeles ngS eeCeer kee Deekeej efJeenieefle ceW hetJe&
Mejerj kes Deekeej kee jnlee nw~ Fmekes 4 Yeso nQ vejkeieleeveghetJeea, eflee&iieleeveghetJeea, ceveg<eieleeveghetJeea
Deewj osJeieleeveghetJeea~
vejkeieleeveghetJeeaefpeme mecee keesF& ceveg<e cejkej vejke ieefle keer Deesj peelee nw JeneB hengBeves
leke yeere ceW (efJeen ieefle mes) Gmekes Deelcee kes eosMeeW kee hetCe& Mejerj kee Deekeej yevee jnlee nw, Gmes
vejkeieleeveghetJeea kenles nQ~ Ssmes ner Mes<e meYeer ceW mecePevee~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (115)

DeiegueIegefpeme kece& kes Goe mes peerJe kee Mejerj ueesns kes ieesues keer lejn Yeejer Deewj Deeke keer
F& keer lejn nukee veneR nesJes, Jen DeiegueIeg nw~
GheIeeleefpeme kece& kes Goe mes Deheves ner Ieeleke Debieesheebie nesles nQ~
hejIeeleefpeme kece& kes Goe mes hej kes Ieeleke Debieesheebie nesles nQ~
GdJeemeefpeme kece& kes Goe mes eemeesdJeeme neW, Gmes GdJeeme kece& kenles nQ~
Deeleheefpeme kece& kes Goe mes Deelehekeejer Mejerj neslee nw~ Fmekee Goe mete& kes efJeceeve ceW
efmLele yeeoj he=LJeerkeeefeke peerJeeW kes neslee nw~
Geesleefpeme kece& kes Goe mes Geeslehe Mejerj nes~ Fmekee Goe ebcee kes efJeceeve ceW efmLele
he=LJeerkeeefeke peerJeeW kes leLee pegievet Deeefo peerJeeW kes neslee nw~
efJeneeesieefleefpeme kece& kes Goe mes DeekeeMe ceW ieceve neslee nw~ Fmekes 2 Yeso nQ
eMemleefJeneeesieefle Deewj DeeMemleefJeneeesieefle~
$emeefpeme kece& kes Goe mes erefve Deeefo peerJeeW ceW pevce neslee nw~
yeeojefpeme kece& kes Goe mes otmejs kees jeskeves Jeeuee Deewj otmejeW mes keves Jeeuee Mejerj eehle nes~
heee&ehf leefpeme kece& kes Goe mes Deheves eesie heee&ehf leeeB hetCe& nes peeJeW~ es heee&ehf leeeB 6 nQ
Deenej, Mejerj, Fbef e, eemeesdJeeme, Yee<ee Deewj ceve~
eleske Mejerjefpeme kece& kes Goe mes Ske Mejerj kee mJeeceer Ske ner peerJe nes~
efmLejefpeme kece& kes Goe mes Mejerj kes jme Deeefo Oeeleg leLee Jeele, efheeeefo GheOeeleg Deheves-
Deheves mLeeve ceW efmLej jnW~ Deveske ele GheJeeme Deeefo mes Yeer efMeefLeuelee ve DeeJes~
MegYeefpeme kece& kes Goe mes cemleke Deeefo DeJeeJe megboj ceeuetce neW~
megYeieefpeme kece& kes Goe mes otmejeW kees Deheves mes eerefle nes~
megmJejefpeme kece& kes Goe mes Dee mJej nes~
Deeoseefpeme kece& kes Goe mes Mejerj ceW eYee nes~
eMemkeerefle&efpeme kece& kes Goe mes peerJe kee hegCe iegCe peieled ceW eefme nes DeLeJee efyevee iegCe
kes Yeer eMebmee nes~
efvecee&Ceefpeme kece& kes Goe mes Mejerj kes DebieesheebieeW keer eLeemLeeve Deewj eLeeeceeCe jevee nes~
leerLekejefpeme kece& kes Goe mes leerLekej heo keer eeefhle nes~
mLeeJejefpeme kece& kes Goe mes SkesefveeW ceW pevce nes~
met#ceefpeme kece& kes Goe mes otmejeW kees veneR jeskeves Jeeuee Deewj otmejeW mes veneR keves Jeeuee Mejerj
nes~
(116) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Deheee&efhleefpeme kece& kes Goe mes heee&efhleeeW keer hetCe&lee ve nes, yeere ceW ner cejCe nes peeJes~
meeOeejCeefpeme kece& kes Goe mes Ske Mejerj kes mJeeceer Deveske peerJe neW~
DeefmLejefpeme kece& kes Goe mes Mejerj ceW Oeeleg-GheOeeleg Deheves mLeeve ceW efmLej ve jnW~ efkebefeled
GheJeeme Deeefo mes Mejerj DemJemLe nes peeJes~
DeMegYeefpeme kece& kes Goe mes Mejerj kes DeJeeJe megboj ve neW~
ogYe&ieefpeme kece& kes Goe mes heeefo iegCeeW mes ege nesves hej Yeer otmejs peerJeeW kees Deeerefle nesleer nw~
og:mJejefpeme kece& kes Goe mes Kejeye mJej nes~
Deveeoseefpeme kece& kes Goe mes Mejerj ceW keebefle veneR nes~
DeeMekeerefle&efpeme kece& kes Goe mes ueeske ceW efveboe nes~ keoeefeled iegCeeW ceW Yeer oes<eeW kee Deejeshe
nes peeJes~
iees$e kece& kes Yeso:
iees$e kece& kes 2 Yeso nQGe iees$e Deewj veere iees$e~
Geieess$eefpemekes Goe mes peerJe ueeskeceeve Gekegue ceW pevce uesJes, Jen Ge iees$e nw~
veereiees$eefpemekes Goe mes peerJe ueeskeefvebe veerekegue ceW pevce uesJes, Jen veere iees$e nw~
Deblejee kece& kes Yeso
Deblejee kece& kes 5 Yeso nQ~ oeveeblejee, ueeYeeblejee, Yeesieeblejee, GheYeesieeblejee Deewj Jeeree&vlejee~
1. oeveeblejeeefpeme kece& kes Goe mes oeve keer Fe kejlee ngDee Yeer oeve veneR os mekes~
2. ueeYeeblejeeefpeme kece& kes Goe mes ueeYe keer Fe nesles ngS Yeer ueeYe keer eeefhle ve nes
mekes~
3. Yeesieeblejeeefpeme kece& kes Goe mes DeVeeefo Yeesiehe Jemleg kees Yeesievee eenlee ngDee Yeer
Yeesie ve mekes~
4. GheYeesieeblejeeefpemekes Goe mes Jeeeefo GheYeesie Jemleg kees GheYeesie kejves kee Fgke Yeer
GheYeesie ve kej mekes~
5. Jeereelejeeefpeme kece& kes Goe mes Deheveer Meefe eie kejvee eenlee ngS Yeer eie ve kej
mekes, meeceLe&nerve, keeej, Deveglmeeefnle ner jns~
Fme ekeej 148 eke=efleeeW kee JeCe&ve ngDee~
Fve keceeX kes efheb[ eke=efle Deewj Deefheb[ eke=efle he mes Yeer oes Yeso nes peeles nQ
efheb[ eke=efleeeB 14 nQ
1. ieefle, 2. peeefle, 3. Mejerj, 4. yebOeve, 5. mebIeele, 6. mebmLeeve, 7. Debieesheebie, 8. mebnveve,
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (117)

9. JeCe&, 10. iebOe, 11. jme, 12. mheMe&, 13. DeeveghetJeea, 14. efJeneeesieefle~ Fvekes Yeso
45555636 52584265 nesles nQ~
Deefheb[ eke=efleeeB 28 nQ
1. DeiegueIeg, 2. GheIeele, 3. hejIeele, 4. GdJeeme, 5. Deelehe, 6. Geesle, 7. $eme, 8. yeeoj,
9. heee&hle, 10. eleske Mejerj, 11. efmLej, 12. MegYe, 13. megYeie, 14. megmJej, 15. Deeose,
16. eMemkeerefle&, 17. efvecee&Ce, 18. leerLekej, 19. mLeeJej, 20. met#ce, 21. Deheee&hle, 22. meeOeejCe
23. DeefmLej, 24. DeMegYe, 25. ogYe&ie, 26. ogmJej, 27. Deveeose Deewj 28. DeeMemkeerefle&~
Gheeg&e efheb[ eke=efle 14 Deewj Deefheb[ eke=efle 28 efceueekej veece kece& keer eke=efleeeB 42 nesleer nQ~
FvneR ceW efheb[ eke=efleeeW kes Yeso kejkes efieveves mes 652893 eflejeveJes eke=efleeeB veece kece& keer nesleer nQ~
Deeies FvneR eke=efleeeW ceW mecetn kes Jeeeke MeyoeW mes efkeve-efkeve kees uesvee, mees Kegueemee kejles nQ
$emeyeejme kenves mes $eme, yeeoj, heee&hle, eleske Mejerj, efmLej, MegYe, megYeie, megmJej, Deeose, eMemkeerelf e&,
efvecee&Ce Deewj leerLekej es 12 eke=efleeeB uesvee~
$emeome kenves mes efvecee&Ce Deewj leerLekej es[ osvee~ $emeeleg<ke kenves mes $eme, yeeoj, heee&hle Deewj
eleske Mejerj uesvee~
mLeeJejomeke kenves mes mLeeJej, met#ce, Deheee&hle, meeOeejCe, DeefmLej, DeMegYe, ogYe&ie, ogmJej,
Deveeose Deewj DeeMekeerefle& uesvee~
mLeeJejeleg<ke kenves mes mLeeJej, met#ce, Deheee&hle Deewj meeOeejCe es eej uesvee~
DeiegueIeg<edke kenves mes DeiegueIeg, GheIeele, hejIeele, GdJeeme, Deelehe Deewj Geesle uesvee~
DeiegueIegeleg<ke kenves mes DeiegueIeg, GheIeele, hejIeele Deewj GdJeeme uesvee~
peeefleeleg<ke kenves mes Skesefve, erefve, $eerefve Deewj elegefjefve es eej peeefle uesvee~
JewefeekeDeke kenves mes JewefeefekeMejerj, Jewefeefeke Debieesheebie, osJeieefle, osJeieleeveghetJeea, osJeeeg,
vejkeieefle, vejkeieleeveghetJeea Deewj vejkeeeg Ssmeer Dee" eke=efleeeB uesvee~
Jewefeeke<edke mes oesveeW Deeeg es[kej n eke=efleeeB uesvee~
vejkeeleg<ke mes vejkeieefle, vejkeieleeveghetJeea, JewefeekeMejerj Deewj Jewefeeke Debieesheebie uesvee~
osJeeleg<ke mes osJeieefle, osJeieleeveghetJeea, JewefeekeMejerj Deewj Jewefeeke Debieesheebie uesvee~
JeCe&eleg<ke mes JeCe&, jme, iebOe Deewj mheMe& es eej uesvee~
efveehebeke mes mleeveie=ef, efveeefvee, eeueeeeuee, efvee Deewj eeuee es heeBe uesvee~
mleeveef$eke mes eejbYe keer leerve efveeeW uesvee~
eflee&keeleg<ke mes efleeeieefle, efleeeieleeveghetJeea, DeewoeefjkeMejerj Deewj DeewoeefjkeDebieesheebie uesvee~
(118) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

vejeleg<ke mes ceveg<eieefle, ceveg<eieleeveghetJeea, Deewoeefjke Mejerj Deewj Deewoeefjke Debieesheebie uesvee~
$emeef$eke mes $eme, yeeoj, heee&hle Deewj $emeef$eke egieue mes $eme, mLeeJej, yeeoj, met#ce, heee&hle,
Deheee&hle Ssmeer n eke=efleeeB uesvee~
megYeieeleg<ke mes megYeie, megmJej, Deeose Deewj eMemkeerefle& uesvee Deewj megYeieeleg<ke egieue mes megYeie,
ogYe&ie, megmJej, og:mJej, Deeose, Deveeose, eMekeerefle& Deewj DeeMekeerefle& es Dee" eke=efleeeB uesvee~
Fmeer ekeej mes Deewj Yeer mecetnJeeeer veece mecePe uesvee eeefnS~
oMe&ve ceesnveere kes leerve Yeso kewmes nges?
pewmes keesoeW-OeeveefJeMes<e oueves hej lebogue, keCe Deewj Yetmeer, Ssmes leerve he nes peeles nQ, Gmeer lejn
efceLeelJehe kece&Je Yeer GheMece-mecekelJeheer eb$e kes eje efceLeelJe, meceeficeLeelJe Deewj mecekelJe
Fve leerve mJehe heefjCeceve kejlee nw~ Fme ekeej Ske efceLeelJehe oMe&veceesnveere kece& kes ner leerve Yeso
kens nQ~
Mejerj ceW Debieesheebie keewve-keewve nQ?
oes hewj, oes neLe, efvelecye-kecej kes heers kee Yeeie, heer", oe Deewj cemleke es Dee" Mejerj ceW Debie
nQ Deewj otmejs meye ves$e, keeve Jeiewjn Gheebie kens peeles nQ~
Deelehe Deewj Geesle kee ue#eCe
Deeie kes cetue Deewj eYee oesveeW ner G<Ce jnles nQ~ Fme keejCe Gmekes mheMe&veecekece& kes Yeso
G<CemheMe&veecekece& kee Goe peevevee Deewj efpemekeer kesJeue eYee (efkejCeeW kee hewueeJe) ner G<Ce nes
Gmekees Deelehe kenles nQ~ Fme Deeleheveecekece& kee Goe mete& kes efyecye (efJeceeve) ceW GlheVe nges yeeojheee&hle
he=LJeerkeee kes efleee peerJeeW kes mecePevee leLee efpemekeer eYee Yeer G<Celee jefnle nes Gmekees efveece mes
Geesle peevevee~
yebOe eke=efleeeB efkeleveer nQ ?
%eeveeJejCe keer 5, oMe&veeJejCe keer 9, Jesoveere keer 2, ceesnveere keer 26, Deeegkece& keer 4, veecekece&
keer 67, iees$ekece& keer 2, Deblejeekece& keer 5, es meye yebOe nessves eesie eke=efleeeB nQ, keeeWefke ceesnveere ceW
meceeficeLeelJe Deewj mecekelJe eke=efle yebOe ceW veneR nQ Deewj veece kece& ceW henues ieeLee ceW 101626
eke=efleeeB DeYeso efJeJe#ee mes yebOe DeJemLee ceW veneR nQ~ mees 93 ceW mes 26 kece kejves hej (93-2667)
67 yeekeer jn peeleer nQ~ Fme ekeej yebOe eesie eke=efleeeB 120 nQ~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (119)

Goeeesie eke=efleeeB
heeBe, veew, oes, DeeF&me, eej, me[me", oes Deewj heeBe es meye Goe eke=efleeeB nQ~ ceesnveere keer henueer
yyeerme eke=efleeeW ceW meceeficeLeelJe Deewj mecekelJe eke=efle es oes Yeer Goe DeJemLee ceW Meeefceue kejves
mes DeeF&me eke=efleeeB nes peeleer nQ~ Fme ekeej kegue 122 Goe eesie eke=efleeeB nw~
meeeeesie eke=efleeeB
heeBe, veew, oes, DeeF&me, eej, eflejeveJew, oes Deewj heeBe Fme lejn meye 148 meeehe (ceewpeto jnves
eesie) eke=efleeeB keneR nQ~
meJe&Ieeleer eke=efleeeB
kesJeue%eeveeJejCe 1, kesJeueoMe&veeJejCe Deewj heeBe efvee Fme ekeej oMe&veeJejCe kes : Yeso leLee
DevebleevegyebOeer, DeeleeKeeve, eleeKeeve kes eesOe ceeve ceeee ueesYe es (3 4 12) yeejn ke<eee
Deewj efceLeelJe ceesnveere, meye efceuekej 20 eke=efleeeB meJe&Ieeleer nQ leLee meceeficeLeelJe eke=efle Yeer
yebOejefnle DeJemLee ceW DeLee&led Goe Deewj meee DeJemLee ceW meJe&Ieeleer nQ, hejvleg en meJe&Ieeleer pegoer ner
peeefle keer nw~
osMeIeeleer eke=efleeeB
%eeveeJejCe kes eej Yeso (kesJeue%eeveeJejCe kees es[kej), oMe&veeJejCe kes leerve Yeso (Ge : YesoeW
kes efmeJeee), mecekelJeeke=efle, mebpJeueve-eesOeeefo eej, nemeeefo veeske<eee veJe Deewj Deblejee kes heeBe
Yeso, Fme lejn yyeerme osMeIeeleer kece& nQ, keeeWefke Fvekes Goe nesves hej Yeer peerJe kee iegCe eie jnlee nw~
eMemle eke=efleeeB
meeleeJesoveere 1, efleee, ceveg<e, osJeeeg 3, Geiees$e 1, ceveg<eieefle1, ceveg<eieleeveghetJeea 1,
osJeieefle 1, osJeieleeveghetJeea 1, hebesefve peeefle 1, Mejerj 5, yebOeve 5, mebIeele 5, Debieesheebie 3, MegYe JeCe&,
iebOe, jme, mheMe& Fve 4 kes 20 Yeso, meceelegjemebmLeeve 1, Jee<e&Yeveejee mebnveve 1 Deewj GheIeele kes
efyevee DeiegueIeg Deeefo leLee eMemleefJeneeesieefle 1 Deewj $eme Deeefoke 12, Fme ekeej 68 eke=efleeeB
YesoefJeJe#ee mes eMemle (hegCehe) kener nQ Deewj DeYeso efJeJe#ee mes 42 ner hegCe eke=efleeeB nQ, keeeWefke
henueer jerefle kes Devegmeej 26 kece nes peeleer nQ~
DeeMemle eke=efleeeB
eejeW Ieeefleee keceeX keer eke=efleeeB, veereiees$e, Demeelee Jesoveere, vejkeeeg, vejkeieefle, vejkeieleeveghetJeea,
efleeeieefle, efleeeieleeveghetJeea, Skesefveeefo peeefle 4, meceelegje kees es[kej heeBe mebmLeeve, henues
(120) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

mebnveve kes efmeJeee heeBe mebnveve, DeMegYe JeCe&, jme, iebOe, mheMe& es eej DeLeJee Fvekes yeerme Yeso, GheIeele,
DeeMemle efJeneeesieefle Deewj mLeeJej Deeefoke ome, es DeeMemle (heehe) eke=efleeeB nQ~ es Yeso efJeJe#ee mes
yebOehe 98 nQ Deewj Goehe 100 nQ leLee DeYeso efJeJe#ee mes yebOeeesie 82 Deewj Goehe 84 eke=efleeeB
nQ, keeeWefke JeCee&efoke eej kes meesuen Yeso kece nes peeles nQ~
YeeJeeLe&&Ieeefleee keceeX ceW meJe&Ieeleer Deewj osMeIeeleer es oes Yeso nQ~ DeIeeefleee keceeX ceW eMemle
Deewj DeeMemle es oes Yeso nQ~ FvnW hegCe Deewj heehe eke=efleeeB Yeer kenles nQ~
DevebleevegyebOeer Deeefo ke<eeeeW kee keee&
henues DevebleevegyebOeer Deeefoke DeLee&led DevebleevegyebOeer, DeeleeKeeve, eleeKeeve Deewj mebpJeueve es
eej ke<eee ece mes mecekelJe kees, osMeeeefj$e kees, mekeueeeefj$e kees Deewj eLeeKeeleeeefj$e kees Ieeleleer
nQ DeLee&led mecekelJe Jeiewjn kees eke veneR nesves osleeR~ Fmeer keejCe Fvekes veece Yeer Jewmes ner nQ pewmes efke
FveceW iegCe nQ~ Fvekes efmeJeee otmejer pees eke=efleeeB nQ Jes Yeer meeLe&ke (veece kes Devegmeej DeLe&Jeeueer) ner nQ~
Fve ke<eeeeW kee mebmkeej keeue
mebpJeueve Jeiewjn DeLee&led mebpJeueve, eleeKeeve, DeeleeKeeve Deewj DevebleevegyebOeer Fve eej ke<eeeeW
keer Jeemevee kee keeue ece mes Devleceg&ntle&, he#e (hebn efove) : cenervee Deewj mebKeele, DemebKeele leLee
Deveble YeJe nQ, Ssmee efveee kej mecePevee~ DeefYeeee en nw efke efkemeer ves eesOe efkeee, heers Jen otmejs
keece ceW ueie ieee~ JeneB hej eesOe kee Goe lees veneR nw, hejvleg efpeme heg<e hej eesOe efkeee Lee Gme hej #ecee
Yeer veneR nQ~ Fme ekeej pees eesOe kee mebmkeej efee ceW yew"e ngDee nw Gmeer keer Jeemevee kee keeue eneB hej kene
ieee nw~
hegodieueefJeheekeer eke=efleeeB
heeBe MejerjeW mes ueskej mheMe&veece leke 50 leLee efvecee&Ce, Deelehe, Geesle leLee efmLej MegYe Deewj
eleske kee pees[e DeLee&led efmLej, DeefmLej Jeiewjn : leLee DeiegueIeg Deeefoke leerve, es meye 62 eke=efleeeB
hegodieueefJeheekeer nQ DeLee&led Fvekes Goe kee heue hegodieue ceW ner neslee nw~
YeJeefJeheekeer, #es$eefJeheekeer Deewj peerJeefJeheekeer eke=efleeeB
vejkeeefoke eej Deeeg YeJeefJeheekeer nQ, keeeWefke vejkeeefo heee&eeW kes nesves ceW ner Fve eke=efleeeW kee
heue neslee nw~ eej DeeveghetJeea eke=efleeeB #es$eefJeheekeer nQ, keeeWefke hejueeske kees ieceve kejles ngS peerJe kes
ceeie& ceW ner Fvekee Goe neslee nw Deewj yeekeer pees De"ej eke=efleeeB nQ Jes meye peerJeefJeheekeer peevevee,
keeeWefke veejke Deeefo peerJe keer heee&eeW ceW ner Fvekee heue neslee nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (121)

es meye eke=efleeeB hegueefJeheekeer, YeJeefJeheekeer, #es$eefJeheekeer Deewj peerJeefJeheekeer Ssmes eej Yesohe nQ~
efpevekee heue Mejerjeefo hegue ceW nes Jes hegieueefJeheekeer nQ~ efpevekee heue peerJe kees heee&eeW ceW nes, Jes
peerJeefJeheekeer nQ~
peerJeefJeheekeer eke=efleeeB kes veece
Jesoveere keer 2, iees$e keer 2, Ieeefleee keceeX keer 47, Fme ekeej 51 Deewj 27 veece kece& keer
efceueekej 512778 eke=efleeeB peerJeefJeheekeer nQ~
meeeF&me eke=efleeeW kes veece
leerLekej eke=efle Deewj GdJeeme eke=efle leLee yeeoj-heee&hle-megmJej-Deeose-eMekeerefle&-$eme
efJeneeesieefle Deewj megYeie Fvekee pees[e DeLee&led yeeoj, met#ce Deeefoke 16 Deewj vejkeeefo eej ieefle, leLee
Skesefveeefo heeBe peeefle, Fme ekeej meeeF&me veece kece& keer eke=efleeeB peerJeefJeheekeer peevevee~
ece mes meeeF&me eke=efleeeW kes veece
eej ieefle, heeBe peeefle, GdJeeme, efJeneeesieefle, $eme-yeeoj-heee&hle Fve leerve kee pees[e ($eme,
mLeeJej Jeiewjn) SJeb megYeie-megmJej-Deeose-eMekeerefle& Fve eej kee pees[e (megYeie, ogYe&ie Deeefo) Deewj
Ske leerLekej eke=efle, Fme ekeej ece mes meeeF&me keer efieveleer kener nw~
keoueerIeele cejCe kee ue#eCe
efJe<e Ye#eCe mes DeLeJee efJe<e Jeeues peerJeeW kes keeves mes, je#ee DeLee&led uent efpemeceW metKelee peelee
nw Sssmes jesie mes DeLeJee Oeeleg#ee mes, (Gheeej mes-uent kes mebyebOe mes eneB Oeeleg#ee Yeer mecePevee eeefnS)
Yeebkej Jemleg kes oMe&ve mes ee Gmekes efyevee Yeer GlheVe ngS Yee mes, MeeeW (leueJeej Deeefo nefLeeejeW) kes
Ieele mes, mebkeuesMe DeLee&led Mejerj, Jeeve leLee ceve eje Deelcee kees DeefOeke heer[e hengBeeves Jeeueer efeee
nesves mes eemeesdJeeme kes ke peeves mes Deewj Deenej (Keevee, heervee) veneR kejves mes Fme peerJe keer Deeeg
kece nes peeleer nw~ Fve keejCeeW mes pees cejCe nes DeLee&led Mejerj ts, Gmes keoueerIeele cejCe ee Dekeeuece=leg
kenles nQ~
kece& eke=efleeeW ceW eej efve#eshe
veece, mLeehevee, Je Deewj YeeJe kes Yeso mes kece& eej lejn kee nw~ FveceW henuee Yeso meb%eehe nw~
eke=efle, heehe, kece& Deewj ceue es kece& keer meb%eeeW nQ~ Fve meb%eeDeeW kees ner veece efve#eshe mes kece& kenles nQ~
Deye ekejCeJeMe Fve eej efve#esheeW kee mJehe kenles nQ, keeeWefke Fvekee mJehe peeves efyevee Jemleg
kee efkeme lejn JeJenej neslee nw mees ceeuetce veneR neslee~ pees egefe mes megegeceeie& nesles ngS keee& kes JeMe mes
(122) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

veece, mLeehevee, Je Deewj YeeJehe mes heoeLe& kee JeJenej kejvee Gmes efve#eshe kenles nQ Jen veeceeefo Yeso
mes eej ekeej kee nw~ efpeme Jemleg ceW pees iegCe veneR nw Gvekees Gme veece mes kenvee Gmes veece efve#eshe kenles nQ~
pewmesefkemeer ves Deheves ue[kes keer meb%ee $e+<eYeossJe jkeKeer, GmeceW eeefhe $e+<eYeosJe leerLekej kes iegCe
veneR nQ, efhej Yeer kesJeue JeJenej kes efueS Jen meb%ee jkeKeer nw, DeleSJe Gmekees $e+<eYeosJe kee veeceefve#eshe
kenWies~ mLeehevee efve#eshe Jen nw pees efke meekeej leLee efvejekeej (ceveg<eeefo Mejerj kee Deekeej ve nes Deewj
efkemeer Deekeej kee efheb[ nes) kee", helLej efe$eece (cetefle&) Jeiewjn ceW es Jes ner $e+<eYeosJe leerLekej nQ
Fme ekeej kee Deheves heefjCeeceeW mes efveJesMe kejvee~ Fve oesveeW ceW Flevee ner Yeso nw efke veece kes cetue heoeLe&
keer lejn melkeej Deeefoke keer eJe=efe veneR nesleer Deewj mLeehevee ceW cetue heoeLe& mejerKee ner Deeoj melkeej
efkeee peelee nw~
pees heoeLe& Deeieeceer (nesves Jeeueer) heee&e keer eesielee jKelee nes Gmekees Je efve#eshe kenles nQ~
pewmes-jepee kes heg$e kees jepee kenvee DeLeJee kesJeue%eeve DeJemLee kees pees eehle nesves Jeeues nQ Gve
$e+<eYeosJe kees ie=nmLeeefo DeJemLee ceW leerLekej kenvee~ Jele&ceeve heee&e meefnle Jemleg kees YeeJeefve#eshe
kenles nQ~ pewmes-jepe keee& kejles ngS kees jepee kenvee DeLeJee kesJeue%eeve eehle nes peeves hej $e+<eYeosJe
kees leerLekej kenvee~ Fme lejn eej efve#esheeW kee mJehe kene~
mLeeheveehe kece& kees kenles nQ :
meMe DeLee&led kece&mejerKee Deewj DemeMe DeLee&led pees kece& kes meceeve ve nes Ssmes efkemeer Yeer Je ceW
Deheveer yegeq mes Ssmeer mLeehevee kejvee efke pees peerJe ceW kece& efceues ngS nQ Jes ner es nQ Fme DeJeOeevehetJe&ke
efkees iees efveJesMe kees ner mLeehevee kece& kenles nQ~
Je efve#eshehe kece& kee mJehe efoKeeles nQ :
Je efve#eshehe kece& oes ekeej kee nwSke DeeieceJe kece&, otmeje veesDeeieceJe kece&~ Fve oesveeW
ceW pees kece& kee mJehe kenves Jeeues Meem$e kee peeveves Jeeuee hejvleg Jele&ceeve keeue ceW Gme Meem$e ceW
Gheeesie (Oeeve) veneR jKeves Jeeuee peerJe nw Jen henuee DeeieceJe kece& nQ :
otmeje veesDeeiece Je kece& kenles nQ :
otmeje pees veesDeeieceJe kece& nw Jen %eeekeMejerj, YeeefJe, leodJeefleefje kes Yeso mes leerve ekeej kee
nw~ GveceW mes %eeeke Mejerj kece& (kece&mJehe kes peeveves Jeeues peerJe kee Mejerj) Yetle-Jele&ceeve-YeeJeer, Fme
lejn leerve keeueeW keer Dehes#ee leerve ekeej kee nw~ Gve leerveeW ceW mes Jele&ceeve leLee YeeJeer Mejerj Fve oesveeW kee
DeLe& mecePeves ceW megiece nw, keef"ve veneR nw~ keeeWefke Jele&ceeve Mejerj Jen nw efpemekees kej jne nw Deewj YeeefJe
Mejerj Jen nw efke efpemekees Deeieeceer keeue ceW OeejCe kejsiee~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (123)

Yetle Mejerj (efpemekees es[kej Deeee nw Jen Mejerj) kes Yeso efoKeueeles nQ
Yetle %eeekeMejerjegle eeefJele, lee kes Yeso mes leerve lejn kee nw~ GveceW pees otmejs efkemeer
keejCe kes efyevee kesJeue Deeeg kes hetCe& nesves hej ve nes peeS Jen egle Mejerj nw~ en egle Mejerj
keoueerIeele (Dekeeuece=leg) Deewj mebveeme Fve oesveeW DeJemLeeDeeW mes jefnle neslee nw~
eeefJele Deewj lee Yetle%eeekeMejerj kee ue#eCe kenles nQ :
pees %eeeke kee Yetle Mejerj keoueerIeele meefnle ve nes ieee nes hejvleg mebveeme efJeefOe mes jefnle nes Gmes
eeefJele Mejerj kenles nQ Deewj efpemeves keoueerIeele meefnle DeLeJee keoueerIeele kes efyevee mebveemehe
heefjCeeceeW mes Mejerj es[ efoee nes Gmes lee kenles nQ~
lee Mejerj (mebveeme meefnle Mejerj) kes Yeso efoKeeles nQ :
lee MejerjYeeeefle%ee, Fbefieveer Deewj eeeesie keer efJeefOe mes leerve ekeej kee nw~ GveceW Yeeeefle%ee,
peIeve, ceOece leLee Glke= kes Yeso mes leerve lejn kee nw~
Fve peIeve Deeefo YesoeW kee keeue kenles nQ :
Yeeeefle%ee DeLee&led Yeespeve keer eefle%ee kej pees mebveeme cejCe nes Gmekes keeue kee eceeCe peIeve
(kece mes kece Debleceg&ntle& nw Deewj Glke= (peeoe mes peeoe) yeejn Je<e& eceeCe nw leLee ceOe kes YesoeW kee
keeue Ske-Ske mecee ye{lee ngDee nw~ Gmekes Debleceg&ntle& mes Thej Deewj yeejn Je<e& kes Yeerlej efpeleves Yeso nQ
Glevee eceeCe mecePevee~
FbefieveercejCe Deewj eeeesheieceve (eeeesie efJeefOe) cejCe kee ue#eCe kenles nQ
Deheves Mejerj keer nue Deehe ner Deheves DebieeW mes kejs, efkemeer otmejs mes jesieeefo kee Gheeej ve kejeJes,
Ssmes efJeOeeve mes pees mebveeme OeejCe kej cejs Gme cejCe kees FbefieveercejCe mebveeme kenles nQ Deewj efpemeceW
Dehevee leLee otmejs kee Yeer Gheeej (mesJee) ve nes DeLee&led Deheveer nue ve lees Deehe kejs ve otmejs mes ner
kejeJes Ssmes mebveeme cejCe kees eeeesheieceve kenles nQ~
veesDeeieceJe kece& kee otmeje Yeso pees YeeJeer nw Gmes kenles nQ :
pees kece& kes mJehe kees kenves Jeeues Meee kee peeveves Jeeuee Deeies nesiee Jen %eeekeMejerj YeeJeer
peerJe nw, Ssmee efpevesvosJe ves kene nw~
(124) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

leermeje Yeso pees leodJeefleefje nw Gmes kenles nQ :

leodJeefleefje pees veesDeeieceJe kece& kee Yeso nw Jen kece& Deewj veeskece& kes Yeso mes oes ekeej nw~
%eeveeJejCeeefo cetueeke=eflehe DeLeJee Gvekes Yeso ceefle%eeveeJejCeeefo Gejeke=eflemJehe heefjCecelee ngDee
pees keece&CeJeie&Ceehe hegodieue Je Jen kece&leodJeefleefje veesDeeieceJe kece& nw Ssmee efveece mes peevevee~
veeskece&leodJeefleefje kee mJehe Deewj YeeJeefve#eshehe kece& kes Yeso efoKeeles nQ :
kece&mJehe Je mes efYeVe pees Je nw Jen veeskece&leodJeefleefje veesDeeieceJe kece& nw Deewj
YeeJeefve#eshemJehe kece& Deeiece leLee veesDeeiece kes Yeso mes oes ekeej kee kene nw~
DeeieceYeeJeefve#eshekece& kee mJehe kenles nQ :
pees peerJe kece&mJehe kes kenves Jeeues Deeiece (Meee) kee peeveves Jeeuee Deewj Jele&ceeve mecee ceW
Gmeer Meem$e kee efevleJeve (efJeeej) he Gheeesie meefnle nes Gmeer peerJe kee veece YeeJe Deeiece kece&
DeLeJee Deeiece YeeJe kece& efveee mes kene peelee nw~
veesDeeiece YeeJeefve#eshekece& kees kenles nQ :
kece& kes heue kees Yeesieves Jeeuee pees peerJe Jen veesDeeiece YeeJe kece& nw~ Fme lejn efve#esheeW keer Dehes#ee
meeceeve kece& eej ekeej kee efveece mes peevevee~
kece& kes efJeMes<e Yeso pees cetueeke=efle leLee Gejeke=efleeeB nQ GveceW veeceeefo eej efve#eshe kes
YesoeW keer efJeMes<elee efoKeeles nQ :
kece& keer cetue eke=efle 8 leLee Gej eke=efle 148 nQ~ Fve oesveeW kes pees veeceeefo eej efve#eshe nQ Gvekee
mJehe meeceevekece& keer lejn mecePevee, hejvleg Fleveer efJeMes<elee nw efke, efpeme eke=efle kee pees veece nes Gmeer
kes Devegmeej 1. veece, 2. mLeehevee, 3. Je leLee 4. YeeJe efve#eshe nesles nQ~
keg Deewj Yeer efJeMes<elee efoKeeles nQ :
cetue eke=efle leLee Gej eke=efleeeW kes veeceeefoke eej YesoeW kee mJehe mecePevee mejue nw, hejvleg GveceW
Je leLee YeeJeefve#eshe kes YesoeW ceW mes veeskece& leLee veesDeeiece YeeJekece& kee mJehe mecePevee keef"ve nw~
DeleSJe Gve oesveeW kees DeLee&led veeskece& Deewj veesDeeiece YeeJekece& kees cetue leLee Gej oesveeW eke=efleeeW
ceW Ieefle kejles nQ Deewj GmeceW Yeer eceevegmeej henues veeskece& kees cetueeke=efleeeW ceW pees[les nQ :
Jeefve#eshe kece& kee pees Ske Yeso veeskece&leodJeefleefje nw Gmeer kees eneB veeskece& Meyo mes mecePevee
Deewj efpeme eke=efle kes heue ossves ceW pees efveefceekeejCe nes (meneelee kejlee nes) Jener Gme eke=efle kee
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (125)

veeskece& peevevee~ Fme DeefYeeee kees OeejCe kejkes ner eneB hej veeskeceeX kees yeleeles nQ~ %eeveeJejCeeefo 8
cetueeke=efleeeW kes veeskece& Jekece& ece mes, Jemleg kes eejeW lejhe ueiee ngDee, 1. keveele kee kehe[e, 2. ejheeue,
3. Meno ueheser leueJeej keer Oeej, 4. Mejeye, 5. DeVeeefo Deenej, 6. Mejerj, 7. eMemle-DeeMemle Mejerj Deewj 8.
Yeb[ejer, es Dee" peevevee~
Gejeke=efleeeW kes veeskece& kenles nQ :
Jemleg mJehe kes {keves Jeeues Jemleg Deeefo heoeLe& ceefle%eeveeJejCe kes veeskece& Jekece& nQ Deewj FbefeeW
kes heeefoke efJe<ee egle%eeve (Meem$e %eeve Je Ske heoeLe& kes %eeve) kees veneR nesves osles Fme keejCe
egle%eeveeJejCe kece& kes veeskece& nQ DeLee&led pees efJe<eeeW ceW ceive jnlee nw Gmes Meee kes efJeeej kejves ceW efe
veneR nesleer~ FmeefueS (Meee%eeve DeLeJee Deheves Deelcee kes mJehe kee efJeeej kejves ceW yeeOee kejves Jeeues
nesves mes) FbefeeW kes efJe<eeeW kees egle%eeveeJejCe kee veeskece& kene nw~
DeJeefOe%eeveeJejCe Deewj ceve:hee&e%eeveeJejCe kes veeskece& efoKeeles nQ :
DeJeefOe%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve Fve oesveeW kes Ieele kejves kee efveefcee keejCe pees mebkeuesMehe
(Kesohe) heefjCeece nw Gmekees kejves Jeeueer pees yeee Jemleg Jen DeJeefOe%eeveeJejCe leLee ceve:hee&e%eeveeJejCe
kee veeskece& nw Deewj kesJeue%eeveeJejCe kee veeskece& Jekece& keesF& Jemleg veneR nw, keeeWefke kesJeue%eeve
#eeefeke (keceeX kes #ee mes eie) nw~ Jeneb mebkeuesMe heefjCeece veneR nes mekeles Deewj FmeerefueS Gme
kesJeue%eeve kee Ieele kejves Jeeues mebkeues<ehe heefjCeeceeW kees keesF& Yeer Jemleg GlheVe veneR kej mekeleer~
oMe&veeJejCe kes YesoeWs kes veeskece& kenles nQ :
heeBe efveeDeeW kee veeskece&, YeQme kee oner, uenmeve, Keefue Fleeefoke nQ~ keeeWefke es efvee keer
DeefOekelee kejves Jeeueer JemlegeW nQ Deewj e#eg leLee Dee#egoMe&ve kes jeskeves Jeeues Jee Jeiewjn Je
e#egoMe&veeJejCe Deewj Dee#egoMe&veeJejCe kece& kes veeskece& Je kece& nQ~
DeJeefOeoMe&veeJejCe Deewj kesJeueoMe&veeJejCe kee veeskece& DeJeefOe%eeveeJejCe leLee kesJeue%eeveeJejCe kes
veeskece& keer lejn ner peevevee Deewj meeleeJesoveere leLee DemeeleeJesoveere kee veeskece& ece mes Deheves kees eves
Jeeueer leLee Deheves kees veneR es Ssmeer Keeves-heerves Jeiewjn keer Jemleg peevevee~
ceesnveere kece& kes YesoeW kes veeskece& efoKeeles nQ :
1. efpeve, 2. efpevecebefoj, 3. efpeveeiece, 4. efpeveeiece kes OeejCe kejves Jeeues, 5. lehe Deewj 6.
lehe kes Oeejke es n Deeeleve mecekelJe eke=efle kes veeskece& nQ Deewj 1. kegosJe, 2. kegosJe kee cebefoj,
(126) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

3. kegMeee, 4. kegMeee kes Oeejke, 5. Keeser lehemee Deewj 6. Keeser lehemee kes kejves Jeeues es 6
Deveeeleve efceLeelJe eke=efle kes veeskece& nQ leLee Deeeleve Deewj Deveeeleve oesveeW efceues nges meceeficeLeelJe
oMe&veceesnveere kes veeskece& nQ, Ssmee efveee kej mecePevee~
DevebleevegyebOeerke<eee kes veeskece& efceLee Deeeleve DeLee&led kegosJe Jeiewjn n Deveeeleve nQ Deewj
yeekeer yeeer ngF& yeejn ke<eeeeW kes veeskece& osMeeeefj$e, mekeueeeefj$e leLee eLeeKeeleeeefj$e kes Ieele ceW
meneelee kejves Jeeues keeJe, veeke, keeske Meee Fleeefo Deewj heeheer peej (kegMeerueer) heg<eeW keer mebieefle
kejvee Fleeefoke nQ, Ssmee efveece mes peevevee~
m$eerJeso kee veeskece& m$eer kee Mejerj, heg<eJeso kee veeskece& heg<e kee Mejerj nw Deewj vehegmebkeJeso kee
veeskece& Jekece& Ge oesveeW kee keg-keg efceefele efevnhe vehegbmeke kee Mejerj nw~ nemekece& kes veeskece&
efJeot<eke Je yengefheee Jeiewjn nQ pees efke nBmeer "e kejves kes hee$e nQ~ jefle kece& kee veeskece& Dee
iegCeJeeved heg$e nw, keeeWsefke iegCeJeeved heg$e hej DeefOeke eerefle nesleer nw~
Dejefle kece& kee veeskece& Je F kee (efeeJemleg kee) efJeeesie nesvee Deewj Deefve DeLee&led
DeefeeJemleg kee mebeesie (eeefhle) nesvee nw~ Meeske kee veeskece& Je megheg$e, m$eer Jeiewjn kee cejvee nw
Deewj efmebn Deeefoke Yee kes kejves Jeeues heoeLe& Yee kece& kes veeskece& Je nQ leLee efvebefole Jemleg
pegieghmeekece& keer veeskece& Je nQ~
Deeegkece& kes YesoeW kes leLee veecekece& kes YesoeW kes veeskece& kenles nQ :
Deefve Deenej DeLee&led vejke keer efJe<ehe efceder Deeefo vejkeeeg kee veeskece& Je nw Deewj yeekeer
efleee Deeefo leerve DeeegkeceeX kee veeskece& FbefeeW kees efee ueies Ssmee DeVe-heeveer Jeiewjn nw Deewj ieefleveecekece&
kee veeskece& Je eej ieefleeeW kee #es$e (mLeeve) nw~
vejkeeefo eej ieefleeeW kee veeskece& Je efveece mes vejkeeefo ieefleeeW kee Dehevee-Dehevee #es$e nw Deewj
peeeflekece& kee veeskece& Jesefvehe hegodieue keer jevee nw~
Skesefve Deeefoke heeBe peeefleeeW kes veeskece& Deheveer-Deheveer JesefveeB nQ Deewj Mejerj veecekece& kee
veeskece& Je Mejerj veecekece& kes Goe mes GlheVe ngS Deheves Mejerj kes mkebOehe hegue peevevee~
Deewoeefjke-Jewefeeke-Deenejke-lewpeme Mejerj veecekece& kee veeskece& Je Deheves Goe mes eehle ngF&
MejerjJeie&Cee nQ, keeeWefke Gve Jeie&CeeDeebs mes ner Mejerj yevelee nw Deewj keece&Ce Mejerj kee veeskece& Je
efJeemeesheeehe (mJeYeeJe mes kece&he nesves eesie keece&Ce Jeie&Cee) hejceeCeg nQ~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (127)

Mejerj yebOeve veecekece& mes ueskej efpeleveer hegue efJeheekeer eke=efleeeB nQ Gvekee Deewj henues kener ngF&
eke=efleeeW kes efmeJeee peerJeefJeheekeer eke=efleeeW ceW mes efpeleveer yeekeer yeeer Gvekee veeskece& Mejerj ner nw~
keeeWefke Gve eke=efleeeW mes GlheVe nges megKeeefohe keee& kee keejCe Mejerj ner nw~ #es$e efJeheekeer eej
DeeveghetJeea eke=efleeeW kee veeskece& Je Dehevee-Dehevee #es$e ner nw, Fleveer efJeMes<e yeele peeveveer~
efmLej kece& kee veeskece& Deheves-Deheves mLeeve hej efmLej jnves Jeeues jme efOej Jeiewjn Deewj DeefmLej
eke=efle kes veeskece& Deheves-Deheves mLeeve mes eueeeceeve ngS jme, efOej Deeefoke nQ~ MegYe eke=efle kes veeskece&
Je Mejerj kes MegYe DeJeeJe nQ leLee DeMegYe eke=efle kes veeskece& Je Mejerj kes DeMegYe (pees osKeves ceW megboj
ve neW Ssmes) DeJeeJe nQ~ mJej veecekece& kee veeskece& megmJej-og:mJejhe heefjCeceW hegodieue hejceeCeg nQ~
iees$e kece& leLee Delebjee kece& kes YesoeW kes veeskece& efoKeeles nQ :
Ge iees$e kee veeskece& Je ueeskehetepf ele kegue ceW GlheVe ngDee Mejerj nw Deewj veere iees$e kee veeskece&
ueeskeefvebefole kegue ceW eehle ngDee Mejerj nw~ oeveeefoke eej kee DeLee&led 1. oeve, 2. ueeYe, 3. Yeesie Deewj
4. GheYeesieevlejee kece& kee veeskece& Je oeveeefoke ceW efJeIve kejeves Jeeues heJe&le, veoer, heg<e,eer Jeiewjn
peeveves~
Jeereelejee kece& kes veeskece& Kee Deenej Jeiewjn yeue kes veeMe kejves Jeeues heoeLe& nQ~ Fme ekeej Gej
eke=efleeeW kes veeskece&, Jekece& kee mhehe kene~
veesDeeieceYeeJekece& kees kenles nQ :
efpeme-efpeme kece& kee pees-pees heue nw Gme heue kees Yeesieles ngS peerJe kees ner Gme-Gme kece& kee
veesDeeieceYeeJe kece& peevevee~ hegodieueefJeheekeer eke=efleeeW kee veesDeeieceYeeJekece& veneR neslee keeeWefke Gvekee
Goe nesves hej Yeer peerJeefJeheekeer eke=efleeeW keer meneelee kes efyevee meeleepeve megKeeefoke keer Glheefe veneR
nes mekeleer~ Fme lejn meeceeve kece& keer cetue, Gej oesveeW eke=efleeeW kes eej efve#eshe kens~
Deye veesDeeieceYeeJekece& kees kenles nQ :
efpeme-efpeme kece& kee pees-pees heue nw Gme heue kees Yeesieles ngS peerJe kees ner Gme-Gme kece& kee
veesDeeieceYeeJe kece& peevevee~ hegueefJeheekeer eke=efleeeW kees veesDeeieceYeeJekece& veneR neslee, keeeWefke Gvekee
Goe nesves hej Yeer peerJeefJeheekeer eke=efleeeW keer meneelee kes efyevee meeleepeve megKeeefoke keer Glheefe veneR
nes mekeleer~ Fme lejn meeceeve kece& keer cetue, Gej oesveeW eke=efleeeW kes eej efve#eshe kens~
(128) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

yebOe ekejCe
yebOe kes Yeso-eYeso
1. eke=efle yebOe, 2. efmLeefle yebOe, 3. DevegYeeie yebOe Deewj 4. eosMe yebOe~ Fme lejn yebOe kes eej Yeso
nQ leLee FveceW Yeer nj Ske yebOe kes 1. Glke= 2. Deveglke=, 3. peIeve Deewj 4. DepeIeve Fme lejn eej-
eej Yeso nQ~
iegCemLeeveeW ceW eke=efleyebOe kee efJeMes<e efveece
DemebeleelegLe& iegCemLeeve mes ueskej Dee"JeW iegCemLeeve-DehetJe&kejCe kes "s Yeeie leke meceief
kes ner leerLekej eke=efle kee yebOe neslee nw~ Deenejke Mejerj Deewj Deenejke Debieesheebie eke=efleeeW kee yebOe
Deecee (meeleJeW) iegCemLeeve mes ueskej DehetJe&kejCe kes "s Yeeie leke ner neslee nw Deewj Deeegkece& kee yebOe
efcee iegCemLeeve leLee efveJe=&leeheee&hle DeJemLee kees eehle efceekeeeeesie Fve oesveeW kes efmeJeee efceLeeef
mes ueskej Deecee iegCemLeeve leke ner neslee nw leLee yeekeer yeeer eke=efleeeW kee yebOe efceLeeef Jeiewjn
iegCemLeeveeW ceW Deheveer yebOe kees Jegefefle leke neslee nw~
leerLekej eke=efle kes yebOe kee efJeMes<e efveece
eLeceesheMece mecekelJe ceW DeLeJee yeekeer kes leerveeWefleereesheMece mecekelJe-#eeeesheMece mecekelJe
Deewj #eeefeke mecekelJe keer DeJemLee ceW Demebele mes ueskej DeeceeiegCemLeeve leke eej iegCemLeeveeW Jeeues
ceveg<e ner, kesJeueer-leerve peieled kees ele#e osKeves Jeeues leerLekej (efnleesheosMeer meJe&%e) leLee eglekesJeueer
(eoMeebie kes heejieeceer) kes efveke ner leerLekej eke=efle kes yebOe kee DeejbYe kejles nQ~
eewon iegCemLeeveeW ceW yebOe Jegefefe keer mebKee
efceLeeef-henues iegCemLeeve kes Deble mecee ceW meesuen eke=efleeeB yebOe nesves mes JegefVe nesleer
nQ (efyeg[ peeleer nQ) DeLee&led henues iegCemLeeve leke ner Gvekee yebOe neslee nw, Gmemes Deeies kes
iegCemLeeveeW ceW Gvekee yebOe veneR neslee nw~ Fmeer ekeej otmejs iegCemLeeve ceW 25 eke=efleeeW keer Jegefefe
nesleer nw~ leermejs ceW Metve DeLee&led efkemeer eke=efle keer Jegefefe veneR nesleer~ eewLes ceW oMe keer, heeBeJeW ceW
eej keer, s ceW n keer, meeleJeW ceW Ske eke=efle keer Jegefefle nesleer nw~ Dee"JeW DehetJe&kejCe
iegCemLeeve ceW meele YeeieeW ceW mes henues Yeeie ceW oes keer leLee otmejs Yeeie mes heeBeJeW Yeeie leke Metve, "s
Yeeie ceW leerme keer, meeleJeW Yeeie ceW eej eke=efleeeW keer yebOe mes Jeggefefe nesleer nw~ veJeceW ceW heeBe keer,
omeJeW ceW meesuen keer, ieejnJeW, yeejnJesW iegCemLeeve ceW Metve, lesjnJeW meeesiekesJeueer iegCemLeeve ceW Ske
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (129)

eke=efle keer yebOe Jegefefe nesleer nw~ eewonJeW iegCemLeeve ceW yebOe Yeer veneR Deewj Jegefefe Yeer veneR
nesleer, keeeWefke JeneB hej yebOe kes keejCe-eesie kee ner DeYeeJe nw~
efceLeelJe iegCemLeeve keer yebOe mes JegefVe meesuen eke=efleeeB
1. efceLeelJe, 2. ngC[kemebmLeeve, 3. vehegbmekeJeso, 4. Demebeehleeme=heeefkee mebnveve, 5. Skesefve,
6. mLeeJej, 7. Deelehe, 8. met#ceeefo leerve DeLee&led met#ce, 9. Deheee&hle, 10. meeOeejCe, 11. efJekeuesver
leerve DeLee&led oes Fber, 12. lesFver, 13. eewFver 14. vejkeieefle, 15. vejkeieleeveghetJeea, 16. vejkeeeg, es
meesuen eke=efleeeB efceLeelJeiegCemLeeve kes Deble mecee ceW yebOe mes JegefVe nes peeleer nQ~ DeLee&led efceLeelJe
mes Deeies kes iegCemLeeveeW ceW Fvekee yebOe veneR neslee~
otmejs iegCemLeeve keer yebOe JegefVe eke=efleeeB
otmejs meemeeove iegCemLeeve kes Deble mecee ceW DevebleevegyebOeer eesOeeefo eej, mleeveie=ef 1, efveeefvee
1 eeueeeeuee 1, es leerve, ogYe&ie 1, og:mJej 1, Deveeose 1, es leerve, veeesOeeefo eej mebmLeeve,
Jeeveejeeeefo eej mebnveve, DeeMemle efJeneeesieefle, eerJeso, veereiees$e, eflee&iieefle 1, eflee&iieleeveghetJeea 1,
es oes, Geesle Deewj efleeeeeg, Fve heeerme eke=efleeeW keer Jegefefe nesleer nw~
eewLes, heeBeJes iegCemLeeve keer yebOe JegefVe eke=efleeeB
eewLes Demebele iegCemLeeve ceW otmejer DeeleeKeeveeJejCe eesOeeefo eej ke<eee, Jee<e&Yeveejeemebnveve,
Deewoeefjke Mejerj, Deewoeefjke Deebieesheebie, ceveg<eieefle, ceveg<eieleeveghetJeea Deewj ceveg<eeeg, es oMe eke=efleeeb
yebOe mes JegefVe nesleer nQ~ heeBeJeW osMeele iegCemLeeve ceW leermejer eleeKeeveeJejCeer eesOeeefo eej ke<eeeW
efveece mes yebOe mes JegefVe nesleer nQ~
"s, meeleJeW iegCemLeeve ceW yebOeJegefefe keer mebKee
"s iegCemLeeve kes Debelf ece mecee ceW DeefmLej, DeMegYe, DemeeleeJesoveere, DeeMekeerelf e&, Dejefle Deewj Meeske,
Fve n eke=efleeeW kee yebOe mes efyeg[ vee neslee nw Deewj meeleJeW Deecee iegCemLeeve ceW Ske osJeeeg eke=efle keer ner
Jegef efe nesleer nQ~
Dee"JeW iegCemLeeve ceW yebOeJegefefe keer mebKee
efveJe=efe DeLee&led Dee"JeW DehetJe&kejCe kes cejCeDeJemLeejefnle eLece Yeeie ceW efvee Deewj eeuee Fve oes
eke=efleeeW keer Jegefefe nesleer nw Deewj s Yeeie kes Deblemecee ceW leerLekej eke=efle, efvecee&Ce, eMemleefJeneeesieefle,
hebesverpeeefle, lewpeme 1, keecee&Ce 2 es oes, DeenejkeMejerj 1, Deenejke Deebieesheebie 2, meceelegjemebmLeeve,
osJeieefle 1, osJeieleeveghetJeea 2, Jewefeefeke Mejerj 3, Jewefeefeke Deebieesheebie 4, es eej, JeCee&efo eej,
(130) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

DeiegueIeg 1, GheIeele 2, hejIeele 3, GdJeeme 4, es eej Deewj $emeeefo veew, Fve leerme eke=efleeeW keer
Jegefefe nesleer nw Deewj Deble ceW meeleJeW Yeeie ceW neme, jefle, Yee Deewj pegieghmee es eej eke=efleeeB yebOe mes
efyeg[leer nQ~
veJeceW, omeJeW iegCemLeeve ceW yebOeJegefefe
veJeceW DeefveJe=efekejCe iegCemLeeve kes heeBe YeeieeW ceW mes ece mes henues Yeeie ceW heg<eJeso keer Jegefefe,
yeekeer kes eej YeeieeW ceW mebpJeueve eesOeeefo eej ke<eeeeW keer Jegef efe peevevee Deewj omeJeW met#cemeebhejee
(met#ceueesYeke<eee Jeeues) iegCemLeeve kes Deble mecee ceW %eeveeJejCe DeLee&led ceefle%eeveeJejCeeefo heeBe, Deblejee
kes heeBe Yeso, e#egoMe&veeJejCeeefo eej, eMe:mkeerelf e& Deewj Ge iees$e, Fme ekeej 16 eke=efleeeW keer Jegef efe
nesleer nw~
lesjnJeW iegCemLeeve ceW yebOe Jegefefe
GheMeeble ceesn veece kes ieejnJeW iegCemLeeve ceW, yeejnJeW #eerCeceesn iegCemLeeve ceW Deewj lesjnJeW meeesiekesJeueer
iegCemLeeve ceW, Ske mecee keer efmLeefle Jeeuee Ske meeleeJesoveere eke=efle kee ner yebOe neslee nw, Fme keejCe
lesjnJeW iegCemLeeve kes Deble mecee ceW meeleeJesoveere eke=efle keer ner Jegefefe nesleer nw Deewj eewonJeW ceW yebOe
kes keejCe-eesie kee DeYeeJe nesves mes yebOe Yeer veneR nw leLee Jegefefe Yeer veneR nesleer~ Fme ekeej eke=efleeeW
kes yebOe kee Deble DeLee&led Jegefefe peevevee~
iegCemLeeveeW ceW yevOe eesie eke=efleeeW keer mebKee
efceLeeef Deeefoke iegCemLeeveeW ceW ece mes 117, 101, 74, 77, 67, 63, 59, 58, 22, 17, 1,
1, 1 Fme ekeej eke=efleeeW kee yebOe lesjnJeW iegCemLeeve leke neslee nw~ eewonJeW ceW yebOe veneR neslee~
YeeJeeLe&en nw efke yebOe eesie eke=efleeeB henues 120 keneR nQ~ GveceW meccesJe eflelLe Fme 92
JeW ieeLee kes Devegmeej efceLeeef ceW leerve eke=efleeeW kee yebOe ve nesves mes 120-3117 yeekeer jnleer nQ~
efleereeefo iegCemLeeveeW ceW Yeer JegefVe eke=efleeeW kees Ieeves mes yebOe keer mebKee Fme ieeLee kes Devegmeej
efvekeue Deeleer nw~
iegCemLeeveeW ceW DeyebOe eesie eke=efleeeW keer mebKee
efceLeeef Deeefoke eewon iegCemLeeveeW ceW ece mes 3, 19, 46, 43, 53, 57, 61, 62, oes jefnle meew
DeLee&led 98, leervemeefnle meew DeLee&led 103, 119, leerve peien-ieejnJeW, yeejnJeW, lesjnJeW leLee eewonJeW ceW
120 eke=efleeeW kee DeyebOe nw DeLee&led henues iegCemLeeve ceW 1. leerLekej, 2. Deenejke Mejerj, 3. Deenejke
Deebieesheebie Fve leerve kee yebOe efveece mes veneR neslee Deewj efleereeefo iegCemLeeveeW ceW Jegefefe eke=efleeeW kees
henueer DeyebOe eke=efleeeW ceW pees[ves mes Thej efueKeer ngF& mebKee efvekeue Deeleer nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (131)

iegCemLeeveeW ceW DeyebOe-yebOe Deewj yebOe mes Jegef Ve eke=efleeeW kee keeske

iegCemLeeve DeyebOehe yebOehe yebOe mes efJeMes<e

Jegefvve
eke=efleeeB eke=efleeeB eke=efleeeB
1. efceLeelJe 3 117 16 3 (Deenejkeefke, leerLekej)
2. meemeeove 19 101 25
3. efcee 46 74 0 46 (1925442)
4. Demebele 43 77 10 43 (463) leerLekej, osJeeeg,
5. osMemebele 53 67 4 ceveg<eeeg
6. eceeefJejle 57 63 6
7. DeeceeefJejle 61 59 1 61 (632) Deenejkeefke
8. DehetJe&kejCe 62 58 36
9. DeefveJe=efekejCe 98 22 5
10. met#cemeechejee 103 17 16
11. GheMeebleceesn 119 1 0
12. #eerCeceesn 119 1 0
13. meeesieer 119 1 1
14. Deeesieer 120 0 0
Glke= efmLeefleyebOe kes keejCe
leerve DeeegJeie& DeLee&led efleee-ceveg<e-osJeeeg kes efyevee Deve meye 117 eke=efleeeW kee Glke=
efmLeefle yevOe eLeemebYeJe Glke= mebkeuesMe (ke<eee meefnle) heefjCeeceeW mes neslee nw Deewj peIeveefmLeefle
yebOe efJehejerle heefjCeeceeW mes DeLee&led mebkeuesMe mes Gues-Glke= efJeMeg heefjCeeceeW mes neslee nw~ leerve
Deeeg eke=efleeeW kee Fmemes efJehejerle DeLee&led Glke= efJeMegheefjCeeceeW mes Glke= efmLeefle yebOe neslee nw
leLee peIeveefmLeefleyebOe Glke= mebkeuesMe heefjCeeceeW mes neslee nw~
Glke= efmLeefleyebOe kes mJeeceer
Deenejkeefke, leerLekej Deewj osJeeeg Fve eej eke=efleeeW kes efmeJeee yeekeer 116 eke=efleeeW keer
Glke= efmLeefleeeW kee efceLeeef peerJe ner yeebOeves Jeeuee neslee nw~ Fme keLeve mes en yeele efme ngF& efke Fve
(132) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Deenejkeeefo eej eke=efleeeW keer Glke=efmLeefle kee yebOe meceief kes ner neslee nw~
eej eke=efle kes Glke= efmLeefle yebOe kes mJeeceer
osJeeeg keer Glke= efmLeefle kees s ecee iegCemLeeve Jeeuee yeebOelee nw~ Deenejke kees DeLee&led 1. Deenejke
Mejerj, 2. Deenejke Deebieesheebie Fve oesveeW keer Glke= efmLeefle meeleJeW Deecee iegCemLeeve Jeeuee yeebOelee nw Deewj
Glke= efmLeefle Jeeueer leerLekej eke=efle kees eewLes iegCemLeeve Jeeuee Demebeceer meceief ceveg<e ner Gheepe&ve
kejlee nw DeLee&led yeebOelee nw~
cetue eke=efleeeW kee peIeve efmLeefle yebOe
Jesoveere kece& keer peIeve efmLeefle 12 cegntle& nw Deewj veece leLee iees$e kece& Fve oesveeW keer Dee" cegntle& nw
leLee yeekeer yees heeBe keceeX keer peIeve efmLeefle Debleceg&ntle& nw~
DeMegYe efmLeefle yebOe
ceveg<e, efleee, osJeeeg kes efmeJeee yeekeer meye MegYe leLee DeMegYe eke=efleeeW keer efmLeefleeeB DeMegYe-
he ner nQ, keeeWefke mebmeej kee keejCe nw FmeerefueS Fve eke=efleeeW kees yengle ke<eeeer peerJe ner Glke= efmLeefle
kes meeLe yeebOelee nw~
DeeyeeOee kee ue#eCe
keecee&Ce Mejerjveecee veecekece& kes Goe mes eesie eje Deelcee kes kece& mJehe mes heefjCecelee ngDee pees
hegodieue Je Jen peye leke Goe mJehe (heue osves mJehe) DeLeJee GoerjCee (efyevee mecee kes kece& kee
heeke nesvee) mJehe ve nes leye leke kes Gme keeue kees DeeyeeOee kenles nQ~
Goe keer Dehes#ee DeeyeeOee efkeleveer nQ?
Ske kees[ekees[er meeiej eceeCe efmLeefle keer DeeyeeOee meew Je<e& eceeCe peevevee Deewj yeekeer efmLeefleeeW
keer DeeyeeOee Fmeer kes Devegmeej $ewjeefMeke efJeefOe mess Yeeie osves hej pees-pees eceeCe DeeJes Gleveer-Gleveer
peevevee~ en ece Deeegkece& kes efmeJeee meele keceeX keer DeeyeeOee kes efueS Goe keer Dehes#ee mes nw~
Deble:keesekeesermeeiej eceeCe efmLeefle keer DeeyeeOee
Deble: kees[ekees[er meeiej efmLeefle keer Debleceg&ntle& DeeyeeOee nw Deewj meye peIeve efmLeefleeeW keer Gmemes
mebKeele iegCeer kece (mebKeeleW Yeeie) DeeyeeOee nesleer nw~
Deeegkece& keer DeeyeeOee
Deeeg kece& keer DeeyeeOee kees[erhetJe& kes leermejs Yeeie mes ueskej Demeb#esheee eceeCe DeLee&led efpememes
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (133)

Lees[e keeue keesF& ve nes Ssmes DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe leke nw~ Deeegkece& keer DeeyeeOee
efmLeefle kes Devegmeej Yeeie keer ngF& veneR nw DeLee&led pewmes Deve keceeX ceW efmLeefle kes Devegmeej Yeeie kejves mes
DeeyeeOee kee eceeCe neslee nw, Fme lejn Fme Deeegkece& ceW veneR nQ~
GoerjCee keer Dehes#ee DeeyeeOee
meele keceeX keer DeeyeeOee GoerjCee keer Dehes#ee mes Ske DeeJeueer cee$e nw Deewj hejYeJe keer Deeeg pees
yeebOe ueer nw Gmekeer GoerjCee efveefele kej veneR nes lees DeLee&led Jele&ceeve Deeeg keer GoerjCee lees nes mekeleer nw,
hejvleg Deeieeceer Deeeg keer veneR nesleer~
keceeX kes efve<eske kee mJehe
Deheveer-Deheveer keceeX keer efmLeefle cebs DeeyeeOee kee keeue Ieeves mes pees keeue Mes<e jns Gmekes meceeeW
kes eceeCe meele keceeX kes efve<esske (mecee-mecee ceW pees kece& efKejW Gvekes mecetnhe efve<eske) peevevee Deewj
Deeegkece& kee efve<eske Deheveer-Deheveer efmLeefle eceeCe nw, Ssmee efveece mes mecePevee~
Glke= Deewj peIeve DevegYeeie yebOe kes keejCe
meeleeJesoveereeefoke MegYe (hegCe) eke=efleeeW kee DevegYeeie yebOe efJeMeg heefjCeeceeW mes Glke= neslee nw~
DemeeleeJesoveere Deeefo DeMegYe eke=efleeeW kee DevegYeeie yebOe keuesMehe heefjCeeceeW mes Glke= neslee nw Deewj
efJehejerle heefjCeeceeW mes peIeve DevegYeeie yebOe neslee nw DeLee&led MegYe eke=efleeeW kee mebkeuesMe (leere ke<eeehe)
heefjCeeceeW mes Deewj DeMegYe eke=efleeeW kee efJeMeg (cebo ke<eeehe) heefjCeeceeW mes peIeve DevegYeeie yebOe
neslee nw~ Fme ekeej meye eke=efleeeW kee DevegYeeie yebOe peevevee~
leere DevegYeeie yebOe kes mJeeceer
pees 42 hegCe eke=efleeeB nQ Gvekee Glke= DevegYeeie yebOe efJeMegleehe iegCe keer Glke=lee Jeeues peerJe
kes neslee nw Deewj Demeeleeefoke 82 DeMegYe eke=efleeeB Glke= mebkeuesMehe heefjCeece Jeeues efceLeeef peerJe
kes leere (Glke=) DevegYeeie ueskej yebOeleer nQ~
Ieeefleee keceeX ceW DevegYeeie uelee Deeefo he
Ieeefleee keceeX keer heue osves keer Meefe (mhe&ke) uelee (yesefue), kee", ner Deewj helLej kes meceeve
mecePevee DeLee&led FveceW pewmee ece mes DeefOeke-DeefOeke ke"esjhevee nw Jewmee ner DevegYeeie ceW Yeer mecePevee
leLee oe Yeeie kes DevebleJeW Yeeie leke Meefehe mhe&ke osMeIeeleer nQ Deewj Mes<e yengYeeie mes ueskej Mewue
Yeeie leke kes mhe&ke meJe&Ieeleer nQ DeLee&led Fvekes Goe nesves hej Deelcee kes iegCe eie veneR nesles~
(134) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Ieeefleee-DeIeeefleee ceW hegCe-heehe

Mes<e DeIeeefleee keceeX keer eke=efleeeB Ieeefleee keceeX keer lejn eefleYeeie meefnle peeveveer~ DeLee&led leerve
YeeJehe heefjCeceleer nQ Deewj Jes ner hegCehe leLee heehehe nesleer nQ leLee yeekeer yeeer Ieeefleee keceeX keer
meye eke=efleeeB heehehe ner nQb~
eMemle-DeeMemle keer MeefeeeB
DeIeeefleee keceeX ceW eMemle eke=efleeeW kes Meefe Yeso ieg[, Keeb[, efceeer Deewj Dece=le kes meceeve peeveves
Deewj DeeMemle eke=efleeeW kes veeRye, keebpeerj, efJe<e, neueenue kes meceeve Meefe Yeso (mhe&ke) peevevee~
DeLee&led meebmeeefjke megKe-og:Ke kes keejCe oesveeW ner hegCe-heehe keceeX keer MeefeeeW kees eej-eej lejn kee
lejlecehe mes mecePevee~
eosMe yebOe kee mJehe
peIeve DeJeieenveehe Ske #es$e ceW efmLele Deewj kece&he heefjCeceves kes eesie Deveeefo DeLeJee meeefo
DeLeJee oesveeW mJehe pees hegueJe nw Gmekees en peerJe Deheves meye eosMeeW mes efceLeelJeeefoke kes efveefcee
mes yeebOelee nw~ DeLee&led kece&he hegueeW kee Deelcee kes eosMeeW kes meeLe mebyebOe nesvee eosMe yebOe nw~ eneB hej
met#ceefveieeso peerJe keer Ieveebiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie DeJeieenvee (peien) kees Ske #es$e peevevee~
meceeeye kee ue#eCe
Jen meceeeye, meye DeLee&led heeBe ekeej jme, heeBe ekeej JeCe&, oes ekeej yebOe leLee Meerleeefo eej
Deble kes mheMe&, Fve iegCeeW kej meefnle heefjCecelee ngDee, efmejeefMe kes DevebleJeW Yeeie DeLeJee DeYeJe jeefMe mes
DevebleiegCee kece&he hegodieue Je peevevee~
cetueeke=efleeeW ceW meceeeye kee yebJeeje
meye cetue eke=efleeeW ceW Deeeg kece& kee efnmmee Lees[e nw~ veece Deewj iees$e kece& kee efnmmee Deeheme ceW
meceeve nw, lees Yeer Deeeg kece& kes yeeB mes DeefOeke nw~ Deblejee-oMe&veeJejCe-%eeveeJejCe Fve leerve Ieeefleee
keceeX kee Yeeie Deeheme ceW meceeve nw, lees Yeer veece iees$e kes Yeeie mes DeefOeke nw~ Fmemes DeefOeke ceesnveere
kece& kee Yeeie nw leLee ceesnveere mes Yeer DeefOeke Jesoveere kece& kee Yeeie nw~ peneB efpeleves keceeX kee yebOe nes
JeneB Gleves ner keceeX kee yeeB kej uesvee~
Jesoveere kees DeefOeke efnmmee keeeW?
Jesoveere kece& megKe-og:Ke kee keejCe nw, FmeefueS Fmekeer efvepe&je Yeer yengle nesleer nw~ Fmeer Jeemles meye
keceeX mes yengle Je Fme Jesoveere kee ner efpevesv YeieJeeve ves kene nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (135)

Mes<e eke=efleeeW kee yebJeeje

Jesoveere kes efmeJeee yeekeer meye cetue eke=efleeeW kes Je kee efmLeefle kes Devegmeej yebJeeje neslee nw~
efpemekeer efmLeefle DeefOeke nw Gmekee DeefOeke, kece kees kece leLee meceeve Jeeues kees meceeve Je efnmmee ceW
Deelee nw Ssmee peevevee Deewj Fvekes yeeB kejves ceW eefleYeeienej efveece mes DeeJeefue kes DemebKeeleJeW Yeeie
eceeCe mecePevee~
efJeYeeie kee ece
yengYeeie kee meceeve Yeeie kejkes Dee" eke=efleeeW kees osvee Deewj yees ngS Ske Yeeie ceW henues kens ngS
ece mes DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie kee Yeeie osles peevee GmeceW Yeer pees yengle Je Jeeuee nes Gmekees
yengYeeie osvee Ssmee Deble leke eefleYeeie (Yeeie ceW mes Yeeie) kejles peevee~
YeeJeeLe&keecee&Ce meceeeye kes Je eceeCe ceW DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie kee Yeeie osvee~
GmeceW Ske Yeeie kees he=Leked jKekej, yengYeeie kes Dee" meceeve Yeeie kejvee Deewj en Ske-Ske Yeeie Dee"
cetue eke=efleeeW kees osvee~ Mes<e Yeeie ceW DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie kee Yeeie osvee GmeceW Yeer Ske Yeeie
kees pegoe jKekej Mes<e yengYeeie Jesoveere kees osvee~ hegve: pegos jkeKes ngS Ske Yeeie ceW eefleYeeie kee
(DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie kee) Yeeie osvee Deewj Ske Yeeie kees pegoe jKe yengYeeie ceesnveere kees osvee~
hegve: Ske Yeeie kes eefleYeeie kee Yeeie osvee GmeceW Yeer Ske Yeeie kees pegoe jKe yengYeeie kes leerve meceeve
Yeeie kejvee Deewj Ske-Ske Yeeie %eeveeJejCe oMe&veeJejCe Deblejee kees osvee~ hegve: Ske Yeeie ceW eefleYeeie
kee Yeeie os Ske Yeeie kees pegoe jKe yengYeeie kes oes meceeve Yeeie kejvee Deewj Ske-Ske Yeeie veece, iees$e
kees osvee, Mes<e Ske Yeeie Deeeg kece& kees osvee~ Fme ece mes DeeGieYeeiees LeesJees Fme ieeLee ceW kene ngDee
ece efme neslee nw~
Gej eke=efleeeW kee yebJeeje
Gej eke=efleeeW ceW ceesnveere, %eeveeJejCe, oMe&veeJejCe kes YesoeW ceW ece mes nerve-nerve Je nQ Deewj
veecekece&-Deblejee kece& kes YesoeW ceW ece mes DeefOeke nw leLee yeekeer yees Jesoveere-iees$e-Deeeg kece& Fve
leerveeW kes YesoeW ceW yeJeeje veneR neslee, keeeWefke Fvekeer Ske-Ske ner eke=efle Ske keeue ceW yebOeleer nw~ pewmes
Jesoveere ceW meelee kee yebOe nesJes ee Demeelee kee yebOe nessJes, hejvleg oesveeW kee Ske meeLe yebOe veneR neslee~ Fme
keejCe cetue heke=efle kes oJe kes eceeCe ner Fve leerveeW cesb Je peevevee~
(136) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

GoeekejCe
keceeX kes Goe kee efJeMes<e efveece
Deenejke Mejerj Je Gmekes Deebieesheebie Fve oesveeW keceeX kee Goe "s ecee iegCemLeeve ceW ner neslee nw~
leerLekej eke=efle kee Goe meeesieer leLee Deeesieer kesJeueer kes ner neslee nw, efcee oMe&ve ceesnveere kee Goe
leermejs efcee iegCemLeeve ceW leLee mecekelJeeke=efle kee Goe #eeesheMecemeceief kes eej iegCemLeeveeW ceW
neslee nw Deewj DeeveghetJeea kece& kee Goe efceLeelJe, meemeeove es oes leLee eewLee Demebele iegCemLeeve Fve leerveeW
ceW ner neslee nw~
DeeveghetJeea kes Goe ceW efJeMes<elee
meemeeovemeceief veece kes otmejs iegCemLeeve Jeeuee vejke ieefle kees veneR peelee nw, Fme keejCe Gmekes
vejkeieleeveghetJeea kece& kee Goe veneR nw Deewj yeekeer yeeeR meye eke=efleeeW kee Goe efceLeelJeeefo iegCemLeeveeW
ceW Deheves- Deheves GoemLeeve kes Deble mecee leke peevevee~
iegCemLeeveeW ceW GoeJegefefe-eefleJe=<eYeeeee& kes he#e mes
DeYeso efJeJe#ee ceW efceLeeef Deeefo eewon iegCemLeeveeW ceW eke=efleeeW kees GoeefJeefOe DeLee&led GoeJegefefe
(kens ngS iegCemLeeve mes Thej Goe ve nesvee) ece mes 10, 4, 1, 17, 8, 5, 4, 6, 6, 4, 2, 2, 14, 29
Deewj 13 Fme ekeej peevevee~
iegCemLeeveeW ceW Goe Jegefefe-Yetleyeefue Deeeee& kes he#e mes
meye eke=efleeeW kes Goe keer Jegef efe ece mes 14 iegCemLeeveeW ceW 5, 9, 1, 17, 8, 5, 4, 6, 6, 1, 2,
16, 30 Deewj 12 DeeesiekesJeueer leke peevevee~
eqceLeelJe, meemeeove, efcee iegCemLeeve ceW Goe Jegefefe
efceLeeef iegCemLeeve ceW efceLeelJe, Deelehe, met#ceeefo leerve, Fve heeBe eke=efleeeW keer Goe Jegefefe
nesleer nw~ otmejs meemeeove iegCemLeeve ceW Deve DeLee&led DevebleevegyebOeer keer eej, Skesefve, mLeeJej, oesFver
Deeefo leerve efJekeuesefve, es 9 eke=efleeeB Goe mes JegefVe nesleer nQ~ leermejs efcee iegCemLeeve ceW Ske
meceeficeLeelJe keer ner Goe Jegefefe nesleer nw, Ssmee peevevee~
eewLes iegCemLeeve ceW Goe Jegefefe
eewLes Demebele iegCemLeeve ceW otmejer DeeleeKeeveeJejCe ke<eee keer eewke[er, JewefeefekeMejerjeefo
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (137)

n, vejkeeeg, osJeeeg, ceveg<eieefle DeeveghetJeea, eflee&iieleeveghetJeea, ogYe&ie, Deveeose Deewj DeeMekeerefle& Fme
ekeej 17 eke=efleeeW keer Goe Jegefefe nesleer nw~
heeBeJes, "s iegCemLeeve ceW Goe Jegefefe
heeBeJes osMemebele iegCemLeeve ceW leermejer eleeKeeveeJejCe ke<eee kes eej Yeso, efleee Deeeg, Geesle,
veereiees$e, efleeeieefle Fve Dee" eke=efleeeW keer Goe Jegefefe nesleer nw~ "s iegCemLeeve ceW DeenejkeMejerjeefo
oes, mleeveie=ef Deeefo leerve efvee, es heeBe eke=efleeeB Goe mes JegefVe nesleer nQ~
meeleJeW, Dee"JeW, veJeceW ceW Goe Jegefefe
meeleJeW Deecee iegCemLeeve ceW mecekelJe eke=efle, Deble kes DeOe&veejee Deeefo leerve mebnveve, Fme lejn eej
eke=efleeeB Goe Jegef Ve nesleer nQ~ Dee"JeW DehetJe&kejCe iegCemLeeve ceW neme Deeefo 6 veeske<eee Goe Jegef Ve
nesleer nQ~ veJeJeW DeefveJe=ef ekejCe iegCemLeeve kes meJesoYeeie Deewj DeJesoYeeie Fve oesveeW ceW mes~
veJeceW, oMeJeW Deewj ieejnJeW ceW Goe Jegefefe
meJesoYeeie ceW lees heg<eJesoeefo leerve Jeso leLee DeJesoYeeie ceW mebpJeueve-eesOe, ceeve Deewj ceeee es
leerve, Fme lejn oesveeW YeeieeW keer efceueekej 6 eke=efleeeB Goe mes JegefVe nseleer nQ~ yeeojueesYe Yeer eneR hej
Goe JegefVe peevevee, efkevleg met#ce mebpJeueve ueesYe keer Goe Jegefefe met#cemeebhejee veece kes oMeJeW
iegCemLeeve kes Deblemecee ceW nesleer nw~ ieejnJeW GheMeebleceesn iegCemLeeve ceW Jeeveejee Deewj veejeemebnveve
Fve oesveeW keer Goe Jegefefe nesleer nw~
yeejnJeW ceW Goe Jegefefe
yeejnJeW #eerCeke<eee ceW Gheevle mecee ceW efvee Deewj eeuee Fve oes eke=efleeeW keer leLee Deble kes
mecee ceW %eeveeJejCe 5 Deewj Deblejee 5 Fme lejn 10 leLee e#ego&Me&veeefo 4 oMe&ve keer, Fme ekeej 14
eke=efleeeW keer leLee Gheevle Deewj Devlemecee keer meye 214 efceuekej 16 eke=efleeeW keer yeejnJeW
iegCemLeeve ceW Goe mes Jegefefe nesleer nw~
lesjnJeW ceW Goe JegefVe eke=efleeeB
lesjnJeW meeesiekesJeueer iegCemLeeve ceW leermejs Jesoveere kece& kes meelee-Demeelee oes YesoeW ceW mes keesF& Ske Deewj
Jee<e&Yeveejee mebnveve, efvecee&Ce, efmLej-MegYe-megmJej-efJeneseeieefle-Deewoeefjke Deewj lewpeme Fve meyekee pees[ e
(efmLej-DeefmLej Fleeefo) meceelegje mebmLeeve Deeefo 6 mebmLeeve, JeCee&eof eej, DeiegueIeg Deeefo eej Deewj
eleske Mejerj meye efceuekej 30 eke=efleeeW keer Goe Jegef efe nesleer nw~
(138) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

eewonJeW ceW Goe JegefVe eke=efleeeB

eewonJeW DeeesiekesJeueer iegCemLeeve kes Deblemecee ceW leermejs Jesoveere kece& keer keesF& Ske eke=efle,
ceveg<eieefle, hebesefve peeefle, megYeie, $emeeefo leerve, Deeose, eMemkeerefle&, leerLekej eke=efle, ceveg<eeeg Deewj
Geiees$e Fme ekeej 12 eke=efleeeB Goe mes JegefVe nesleer nQ~
kesJeueer kes Demeelee kee Goe Dekeee&keejer nw
kesJeueer YeieJeeve kes Ieeefleeekece& kee veeMe nes peeves mes ceesnveere kes Yeso pees jeie leLee s<e Jes ve nes
iees Deewj %eeveeJejCe kee #ee nes peeves mes %eeveeJejCe kes #eeesheMece mes peve Fbefe%eeve Yeer ve nes ieee~
Fme keejCe kesJeueer kes meelee leLee Demeeleepeve FbefeefJe<eeke megKe-og:Ke uesMecee$e Yeer veneR nesles,
keeeWefke meeleeefo Jesoveerekece& ceesnveere kece& keer meneelee mes ner megKe oslee ngDee peerJe kes iegCe kees Ieelelee
nw~ Dele: Gme meneeke kee DeYeeJe nes peeves mes Jen peueer pesJe[erJeled Dehevee keg keee& veneR kej mekelee~
efpeme keejCe kesJeueer YeieJeeve kes Ske meeleeJesoveere kee ner yebOe mees Yeer Ske mecee keer efmLeefle
Jeeuee ner neslee nw, Fme keejCe Jen GoemJehe ner nw Deewj Fmeer keejCe Demeelee kee Goe Yeer meeleemJehe
mes ner heefjCecelee nw, keeeWefke DemeeleeJesoveere meneejefnle nesves mes leLee yengle nerve nesves mes efce peue ceW
Keejs peue keer Ske yetbo keer lejn Dehevee keg keee& veneR kej mekelee~
kesJeueer kes hejer<en veneR nQ
kesJeueer kes ncesMee meelee Jesoveere kee ner Goe jnlee nw~ Fmeer keejCe Demeelee kes efveefcee mes nesves
Jeeueer #egOee Deeefoke pees 11 hejer<en nQ Jes efpeveJej osJe kes keee&he veneR ngDee kejleer nQ~
iegCemLeeveeW ceW Goe eesie eke=efleeeW keer mebKee
efceLeeef Deeefo eewon iegCemLeeveeW ceW ece mes 117, 111, 100, 104, 87, 81, 76, 66, 60, 59,
57, 42, 12 eke=efleeeW kee Goe neslee nw~
iegCemLeeveeW ceW Devegoe eesie eke=efleeeW keer mebKee
Gve efceLeeef Deeefo iegCemLeeveeW ceW ece mes 5, 11, 22, 18, 35, 41, 46, 50, 56, 62, 63,
65, 80, 110 eke=efleeeB Devegoehe nQ DeLee&led Fvekee Goe veneR neslee~
Goe-GoerjCee ceW Deblej
Goe Deewj GoerjCee ceW mJeeceerheves keer Dehes#ee keg efJeMes<elee veneR nw hejvleg eceeveecee "e
iegCemLeeve Deewj lesjnJeeB meeesieer leLee eewonJeeB Deeesieer Fve leerveeW iegCemLeeveeW kees es[ osvee DeLee&led Fve
leerve iegCemLeeveeW ceW ner efJeMes<elee nw Deewj meye peien meceevehevee nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (139)

meeesieer Deewj Deeesieer kesJeueer keer 30 Deewj 12 GoeJegefefe eke=efleeeW kees efceueevee Deewj Gve 42
ceW mes 1. meelee, 2. Demeelee, 3. ceveg<eeeg Fve leerve eke=efleeeW kees Ieevee eeefnes~
IeeF& ngF& meelee Deeefo leerve eke=efleeeW keer GoerjCee eceeefJejle veecee "s iegCemLeeve ceW nesleer nw~
yeekeer 39 eke=efleeeW keer GoerjCee meeesiekesJeueer kes nesleer nw leLee JeneB ner GoerjCee keer Jegefefe Yeer nesleer
nw Deewj DeeesiekesJeueer kes GoerjCee nesleer ner veneR, ener efJeMes<elee nw~
iegCemLeeveeW ceW GoerjCee keer Jegefefe kee ece
efceLeeef mes ueskej meeesiekesJeueerheele ece mes 5, 9, 1, 17, 8, 8, 4, 6, 6, 1, 2, 16, 39
eke=efleeeW keer GoerjCee Jegef efe nesleer nw~
GoerjCee Deewj DevegoerjCee eke=efleeeW keer mebKee
efceLeeef Deeefo lesjn iegCemLeeveeW ceW ece mes 117, 111, 100, 104, 87, 81, 73, 69, 63,
57, 56, 54, 39 eke=efleeeB GoerjCeehe nQ Deewj 1, 11, 12, 22, 18, 35, 41, 49, 53, 59, 65,
66, 83 DevegoerjCeehe eke=efleeeB peevevee DeLee&led Fve-Fve iegCemLeeveeW ceW Fleveer-Fleveer eke=efleeeW keer
GoerjCee veneR nesleer~
meJe ekejCe
eke=efleeeW kes meJe kee efveece
efceLeeef, meemeeove, efcee Fve leerveeW iegCemLeeveeW ceW mes ece mes henues ceW leerLekej Deewj Deenejkee
Ske keeue-mecee ceW veneR nesles leLee otmejs ceW meye (leerveeW) ner efkemeer keeue ceW veneR nesles Deewj efcee ceW
leerLekej eke=efle veneR nesleer DeLee&led efceLeelJe ceW veevee peerJeeW keer Dehes#ee meye 148 eke=efleeeW keer meee nw~
meemeeove ceW leerveeW ner kes efkemeer keeue ceW ve nesves mes 145 keer meee nw Deewj efcee iegCemLeeve ceW Ske
leerLekej eke=efle kes ve nesves mes 147 eke=efleeeW keer meee nw, keeeWefke Ske Fve meJe eke=efleeeW Jeeues peerJeeW
kes Jes efceLeelJeeefo iegCemLeeve ner mebYeJe veneR nQ~
YeeJeeLe&eqpevekes leerLekej Deewj Deenejkee keer egieheled meee nw Jes efceLeeef veneR nes mekeles
Deewj leerveeW ceW mes efkemeer Yeer eke=efle keer meee jKeves Jeeuee meemeeove iegCemLeeve Jeeuee veneR nes mekelee leLee
leerLekej keer meee Jeeuee efcee iegCemLeeveJeleea veneR ness mekelee~
eej Deeeg kes meJe keer efJeMes<elee
eejeW ner ieefleeeW ceW efkemeer Yeer Deeeg kes yebOe nesves hej mecekelJe neslee nw hejvleg osJeeeg kes yebOe kes
efmeJeee Deve peerJe Deeeg kes yebOe Jeeuee DeCegele leLee ceneele veneR OeejCe kej mekelee nw keeeWefke JeneB
(140) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ele kes keejCeYetle efJeMeg heefjCeece veneR nQ~

ceveg<eeeg mes Deefleefje Deeeg kes meJe ceW keee-keee veneR nesles?
DeLeJee 10 eke=efleeeW kes #ee kee ece
vejke, efleee leLee osJeeeg kes meJe nesves hej ece mes osMeele, meJe&ele, (ceneele) Deewj #ehekeesCeer
veneR nesleer Deewj Demebeleeefo eej iegCemLeeve Jeeues DevebleevegyebOeer Deeefo meele eke=efleeeW kee ece mes #ee kej
#eeefeke meceief nesles nQ~ Gve meeleeW ceW mes henues DevebleevegyebOeer eej kee DeefveJe=efekejCe heefjCeeceeW kes
Debleceg&ntle& keeue kes Deble mecee ceW Ske ner yeej efJemebeespeve DeLee&led DevebleevegyebOeer keer eewke[er kees
DeeleeKeeveeefo yeejn ke<eeehe heefjCeceve keje oslee nw leLee DeefveJe=efekejCe keeue kes yengYeeie kees
es[ kes Mes<e mebKeeleJeW Ske Yeeie ceW henues mecee mes ueskej ece mes efceLeelJe, efcee leLee mecekelJe
eke=efle kee #ee kejles nQ~ Fme ekeej meele eke=efleeeW kes #ee kee ece nw~ eneB hej leerve iegCemLeeveeW kee
eke=efle meJe hetJeexe ner mecePevee leLee Demebele mess ueskej meeleJeW iegCemLeeve leke GheMece meceief leLee
#eeesheMece meceief Fve oesveeW kes eewLes iegCemLeeve ceW DevebleevegyebOeer Deeefo keer GheMecehe meee nesves mes
148 eke=efleeeW kee meJe nw~ heeBeJeW iegCemLeeve ceW vejkeeeg ve nesves mes 147 kee, ecee iegCemLeeve ceW vejke
leLee efleeeeeg Fve oesveeW kee meJe ve nesves mes 146 kee leLee Deecee ceW Yeer 146 kee ner meJe nw Deewj
#eeefeke meceief kes DevebleevegyebOeer eej leLee oMe&veceesnveere 3, Fve meele eke=efleeeW kes #ee nesves mes
meele-meele kece mecePevee Deewj DehetJe&kejCe iegCemLeeve ceW oes esCeer nQ, GveceW mes #eheke esCeer ceW lees 138
eke=efleeeW kee meJe nw keeeWefke DevebleevegyebOeer Deeefo 7 eke=efleeeW kee lees henues ner #ee efkeee Lee Deewj
vejke, efleee leLee osJeeeg Fve leerveeW keer meee ner veneR nw~ Fme ekeej 7310 eke=efleeeB kece nesleer nQ~
veJeceW Deeefo iegCemLeeveeW ceW #ee eesie eke=efleeeB
yeeoj DeLee&led DeefveJe=efekejCe kes 9 YeeieeW ceW mes heeBe YeeieeW ceW 16, 8, 1, 1, 6 eke=efleeeB GheMece
kejleer nQ DeLee&led #ee DeLeJee meee mes JegefVe nesleer nw leLee eej YeeieeW ceW Ske-Ske ner keer meee mes
Jegefefe nw~ Fmekes yeeo met#ce meebhejeeveecee oMeJeW iegCemLeeve ceW Ske ner keer Jegefefe nw~ ieejnJeW ceW
eesielee ner veneR~ yeejnJeW #eerCeke<eee iegCemLeeve kes Deble mecee ceW 16 eke=efleeeW keer meJe mes Jegefefe
nesleer nw~ meeesieer ceW efkemeer Yeer eke=efle keer Jegefefe veneR nw~ Deeesie kesJeueer kes eewonJeW iegCemLeeve kes
Deble kes oes meceeeW mes henues mecee ceW 72 keer leLee otmejs mecee ceW 13 eke=efleeeW keer Jegefefe nesleer nw~
meJe mes JegefVe eke=efleeeW kes veece
DeefveJe=efekejCe kes henues Yeeie keer vejkeieefle Deeefo 2, efleeeieefle Deeefo 2, efJekeuesver 3,
mleeveie=ef Deeefo 3, Geesle, Deelehe, Skesver, meeOeejCe, met#ce, mLeeJej es 16 JegefVe eke=efleeeB nQ~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (141)

otmejs Yeeie keer DeeleeKeeve eej leLee eleeKeeve eej ke<eee efceuekej Dee" eke=efleeeB nQ~ leermejs Yeeie
keer vehegbmekeJeso, eewLes Yeeie keer eerJeso, heeBeJeW keer nemeeefo 6 veeske<eee Deewj "s, meeleJeW, Dee"JeW,
veJeceW Yeeie ceW ece mes heg<eJeso, mebpJeueve eesOe, ceeve leLee ceeee nw~ Fme ekeej mLetue DeLee&led yeeoj-
ke<eee veJeceW iegCemLeeve ceW 36 eke=efleeeB JegefVe nesleer nQ Deewj met#ceke<eeeveecee oMeJeW keer ueesYe
mebpJeueve eke=efle nw leLee #eerCeke<eeeveecee yeejnJeW keer Goe keer lejn %eeveeJejCe 5, oMe&veeJejCe 4,
Deblejee 5 Deewj efvee 1, eeuee 1 Fme ekeej 16 eke=efleeeB nQ~
DeeesiekesJeueer kes #ee eesie eke=efleeeB
heeBe Mejerj mes ueskej Dee" mheMe& leke 50, efmLej-MegYe-megmJej-osJeieefle-efJeneeesieefle Fvekee-
Fvekee pees[e, ogYe&ie, efvecee&Ce, DeeMekeerefle&, Deveeose, eleske, Deheee&hle SJeb DeiegueIeg Deeefo 4, leermejs
Jesoveerekece& keer oesveeW ceW mes Devegoehe 1, veereiees$e es 72 eke=efleeeB DeeesiekesJeueer kes Deble kes meceerhe kes
otmejs Gheevle mecee ceW meJe mes JegefVe nesleer nw leLee efpevekee Goe Deeesieer iegCemLeeve ceW nw Ssmeer
Goeiele 12 eke=efleeeB Deewj Ske ceveg<eieleeveghetJeea Fme ekeej 13 eke=efleeeB Deeesieer kes Deble kes mecee ceW
Deheveer meee mes tleer nQ~
iegCemLeeveeW ceW meJe-DemeJe eke=efleeeW keer mebKee
efceLeeef Deeefo DehetJe&kejCe iegCemLeeve leke ece mes 0, 3, 1 Metve 1, 2, 2, 10 Fleveer eke=efleeeW
kee DemeJe peevevee DeLee&led es eke=efleeeB veneR jnleeR Deewj DeefveJe=efekejCe kes henues Yeeie ceW 10, otmejs ceW
16, leermejs Deeefo Yeeie ceW 8 Deeefo eke=efleeeB DemeJe peeveveer Deewj Fve DemeJe eke=efleeeW kee meye meJe
eke=efleeeW ceW Ieeves mes DeJeMes<e eke=efleeeB Deheves-Deheves iegCemLeeveeW ceW meJe eke=efleeeB nQ~ Ssmeer meneeleejefnle
hejeece kes OeejCe kejves Jeeues eer ceneJeerj mJeeceer ves kene nw~
GheMece esCeer Jeeues kes Fkekeerme eke=efleeeW kes GheMece kee efJeOeeve
GheMece kes efJeOeeve ceW Yeer #eheCee efJeOeeve keer lejn ece peevevee hejvleg efJeMes<e yeele en nw efke
mebpJeueve ke<eee Deewj heg<eJeso kes ceOe ceW yeere kes pees DeeleeKeeve leLee eleeKeeve ke<eee mebyebOeer
oes-oes eesOeeefo nQ mees henues Gvekees ece mes GheMeceve kejlee nw, heers mebpJeueve eesOeeefo kee GheMece
kejlee nw~
YeeJeeLe&&#ehekeesCeer keer lejn GheMeceesCeer ceW 9 JeW iegCemLeeve kes otmejs Yeeie ceW ceOece 8
ke<eeeeW kee GheMece veneR neslee, efkevleg heg<eJeso kes yeeo Deewj mebpJeueve kes henues neslee nw Deewj Gmekee
ece Ssmee nw efke heg<eJeso kes yeeo DeeleeKeeve Deewj eleeKeeve oesveeW kes eesOe kes GheMece heeeled
mebpJeueve eesOe kee GheMece, Fleeefo~ ceeveeefo ceW Yeer Ssmee ner ece peevevee~
(142) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ceeie&CeeDeeW ceW meJe Jegefefe Deeefo mecePevee

vejkeieefle Deeefo ceeie&CeeDeeW ceW Yeer eke=efle, efmLeefle, DevegYeeie, eosMe Fve eej YesoeW kees efueS ngS pees
eke=efleeeW kee meJe nw Jen eLeeeesie mecePevee~
heeBe Yeeienej kes veece
mebmeejer peerJeeW kes Deheves efpeve heefjCeeceeW kes efveefcee mes MegYekece& Deewj DeMegYekece& mebeceCe kejW
DeLee&led Deve eke=eflehe heefjCeces Gmekees Yeeienej kenles nQ~ Gmekes Gsueve, efJeOeele, DeOe:eJe=e,
iegCemebeceCe Deewj meJe&mebeceCe kes Yeso mes heeBe Yeso nQ~
mebeceCe kee mJehe
Deve eke=eflehe heefjCeceve kees mebeceCe kenles nQ~ mees efpeme eke=efle kee yebOe neslee nw Gmeer eke=efle
kee mebeceCe Yeer neslee nw~ en meeceeve efJeOeeve nw efke efpemekee yebOe veneR neslee Gmekee mebeceCe Yeer veneR
neslee~ Fme keLeve kee %eeheve efme eeespeve en nw efke oMe&veceesnveere kes efyevee Mes<e meye eke=efleeeB yebOe
nesves hej mebeceCe kejleer nQ, Ssmee efveece peevevee leLee cetueeke=efleeeW kee mebeceCe DeLee&led Deve kee
Devehe hejmhej ceW heefjCeceve veneR neslee~ %eeveeJejCe keer eke=efle keYeer oMe&veeJejCehe veneR nesleer~ Fmemes
meejebMe en efvekeuee efke Gej eke=efleeeW ceW ner mebeceCe neslee nw hejvleg oMe&veceesnveere Deewj eeefj$e
ceesnveere kee leLee eejeW DeeegDeeW kee hejmhej ceW mebeceCe veneR neslee~
Gsueve eke=efleeeB
Deenejkeegieue, mecekelJeceesnveere, efceeceesnveere, osJeieefle kee pees[e, vejkeieefle kee eleg<ke,
Geiees$e Deewj ceveg<eieefle kee egieue es 13 Gsueve eke=efleeeB nQ~
oMe kejCe kes veece
1. yebOe, 2. Glke<e&Ce, 3. mebeceCe, 4. Deheke<e&Ce, 5. GoerjCee, 6. meJe, 7. Goe, 8. GheMece,
9. efveOeefe, 10. efvekeeevee es oMe kejCe (DeJemLeeeW) nj Ske eke=efle kes nesleer nQ~
Fve kejCeeW kes mJehe kee keLeve
keceeX kee Deelcee mes mebyebOe nesvee DeLee&led efceLeelJeeefo heefjCeeceeW mes pees hegodieueJe kee %eeveeJejCeeefohe
neskej heefjCeceve kejvee pees efke %eeveeefo kee DeeJejCe kejlee nw Jen yebOe nw~ keceeX keer efmLeefle leLee
DevegYeeie kee ye{vee Glke<e&Ce nw~ yebOehe eke=efle kee otmejer eke=eflehe heefjCecepeevee mebeceCe nw~ efmLeefle
leLee DevegYeeie kee kece nes peevee Deheke<e&Ce nw~
Goekeeue kes yeenj efmLele DeLee&led efpemekes Goe kee DeYeer mecee veneR Deeee nw Ssmee pees kece&Je
Gmekees Deheke<e&Ce kes yeue mes GoeeJeueer keeue ceW eehle kejvee (ueevee) Gmekees GoerjCee kenles nQ~
hegodieue kee kece&he jnvee meJe nw Deewj kece& kee Deheveer efmLeefle kees eehle nesvee DeLee&led heue osves kee
mecee eehle nes peevee Goe nw~ Ssmee eer efpevesvosJe ves kene nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (143)

pees kece& GoeeJeueer ceW eehle ve efkeee peeS DeLee&led GoerjCee DeJemLee kees eehle ve nes mekes Jen
GheMeeble kejCe nw~ pees kece& GoeeJeueer ceW Yeer eehle ve nes mekes Deewj mebeceCe DeJemLee kees Yeer eehle ve nes
mekes Gmes efveOeefe kejCe kenles nQ leLee efpeme kece& keer GoerjCee, mebeceCe, Glke<e&Ce Deewj Deheke<e&Ce es
eejeW ner DeJemLeeeW ve nes mekeW Gmes efvekeeefele kejCe kenles nQ~
keneB keewve mes kejCe nesles nQ ?
vejkeeefo eejeW DeeegkeceeX kes mebeceCekejCe kes efyevee 9 kejCe nesles nQ Deewj Mes<e yeeeR meye eke=efleeeW
kes 10 kejCe nesles nQ leLee efceLeeef mes ueskej Dee"JeW DehetJe&kejCe iegCemLeeveheele 10 kejCe nesles nQ~
Gme DehetJe&kejCe iegCemLeeve kes Thej 10 JeW met#ceke<eee iegCemLeeveheele Deeefo kes 7 ner kejCe nesles
nQ~ Gmemes Deeies meeesiekesJeueer leke mebeceCekejCe kes efyevee 6 ner kejCe nesles nQ~ Gmekes yeeo DeeesiekesJeueer
kes meJe Deewj Goe es oes ner kejCe heees peeles nQ~

hegCe keer ceefncee

ese: ese-efveyevOeveesmegKenj: eseb eevlegecee:~
esesvee$e e ueYelesefKeue megKeb eseee Mege efeee:~~
esee^sekejeshejes ve e ceneved eseme cetueb megked~
eses elveceveejleb yegOepevee: kegJe&vleg ked efeodelew:~~
ese-hegCe, ese-keueeCe kees eehle kejeves Jeeuee Deewj og:KeeW kees njves Jeeuee nw
FmeefueS meppeve heg<e hegCe kee Deeee uesles nQ~ hegCe mes ner mechetCe& megKeeW keer eeefhle keer nw
Dele: hegCe Depe&ve kes efueS Meg efeeeSb kejvee eeefnS~ hegCe mes DeefOeke keueeCekeejer Deewj
keesF& ceneved veneR nw~ hegCe keer pe[ meceioMe&ve nw~ FmeefueS yegefceeveeW kees jlve$ee Oece& kes
eje hegCe kes Depe&ve ceW DeveJejle eelve kejvee eeefnS~
eneB hej Fme ueeske ceW Deeeee&osJe ves ese Meyo ceW <edkeejke Ieefle efkees~ Fme ese
kee DeLe& hegCe Yeer neslee nw Deewj keueeCe Yeer neslee nw~ Dele: ese DeLee&led hegCe ese DeLee&led
keueeCe keer, megKe keer eeefhle nesleer nw, Ssmee mecePevee~
-eer mekeuekeerelf e& Deeeee&-efmeeblemeej oerheke
(144) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ceeskeKeb
Dece=leJee|<eCeer erkee
ceeskeKeb-keceeX mes t peevee, efme hejceelcee nes peevee cees#e nw~ eneB meJe&eLece cees#e kes keejCeeW
kee JeCe&ve efkeee pee jne nw~
cegefe kes keejCe
meceioMe&ve%eeveeeefj$eeefCe cees#eceeie&:~1
meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e Fve leerveeW keer Skelee cees#e keer eeefhle kee Gheee nw
DeLee&led Gheeg&e efceLeelJe Deeefo kes eeflehe#eer, es mecekelJe Deeefo keejCe kece&yebOe mes gekej peerJe kees
cees#e eehle kejeves Jeeues nQ~
mecekelJe ueefyOe-ueefyOemeej ebLe ceW mecekelJe ueefyOe Deewj eeefj$e ueefyOe kee yengle ner efJemle=le
efJeJeseve nw, Gmeer kes DeeOeej mes eneB veece cee$e kene peelee nw~ Deveeefo efceLeeef peerJe meyemes eLece
GheMece mecekelJe kees enCe kejlee nw Dele: eLeceesheMece mecekelJe keer efJeefOe yeleueeles nQ-
eejeW ieefle Jeeuee Deveeefo ee meeefo efceLeeef, meb%eer, heee&hle, ieYe&pe, ceboke<eeeer nesves mes efJeMeg
heefjCeece Jeeuee, iegCe-oes<e kes efJeeej Jeeuee, meekeej %eeveesheeesie Jeeuee pees peerJe nw, Jener heeBeJeeR ueefyOe
kes Devle mecee ceW mecekelJe kees enCe kejlee nw~ mecekelJe nesves mes henues efceLeeef iegCemLeeve ceW heeBe
ueefyOeeeB nesleer nQ~ Gvekes veece nQ-
heeBe ueefyOe-#eeesheMece, efJeMegef, osMevee, eeeesie Deewj kejCe~ FveceW mes henueer eej lees
meeOeejCe nQ-YeJe-DeYeJe oesveeW peerJeeW kes nes mekeleer nQ efkevleg heeBeJeeR kejCeueefyOe mecekelJe Deewj
eeefj$e keer lejhe Pegkes ngS YeJepeerJe kes ner nesleer nw~
#eeesheMece ueefyOe-DeMegYe %eeveeJejCe Deeefo keceeX kee DevegYeeie efpeme keeue ceW mecee-mecee
DevevleiegCee Ielee ngDee Goe kees eehle nesJes, Gme keeue ceW #eeesheMece ueefyOe nesleer nw~
efJeMegef ueefyOe-#eeesheMece ueefyOe kes peerJe kes meelee Deeefo eke=efle kes efueS yebOeve kes keejCeYetle
pees Meg heefjCeece neslee nw, Jen efJeMegef ueefyOe nw~
osMevee ueefyOe-mees leJeeW kee GheosMe osves Jeeues Deeeee& kee ueeYe ee GheosMe kee ueeYe nesvee
osMevee ueefyOe nw~ vejkeeefo ieefle ceW peneB GheosMe osves Jeeuee keesF& veneR nw, JeneB hetJe&YeJe ceW eJeCe efkees iees
GheosMe kes mebmkeej kes yeue mes osMevee ueefyOe neskej mecekelJe nes mekelee nw ~

1. leJeeLe&met$e~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (145)

eeeesie ueefyOe-hetJeexe leerve ueefyOe Jeeuee peerJe nj mecee efJeMegef keer ye{Jeejer nesves mes Deeeg
kes efyevee meele keceeX keer efmLeefle Ieelee ngDee Devle:kees[e-kees[er cee$e jKes Deewj keceeX keer heue osves keer
Meefe kees kecepeesj kej os, Ssmes keee& kejves keer eesielee keer eeefhle kees eeeesie ueefyOe kenles nQ~ en
meeceeve jerefle mes YeJe-DeYeJe oesveeW kes nes mekeleer nQ~ FmeceW ece-ece mes eke=efle yebOeehemejCe kes
eeQleerme mLeeve nesles nQ, pewmes-henuee vejkeeeg kee Jegefefe mLeeve nw DeLee&led JeneB mes ueskej GheMece
mecekelJe leke vejkeeeg kee yebOe veneR neslee nw~ otmeje efleee Deeeg kee mLeeve nw, Fme ekeej eeQleerme
mLeeveeW ceW deeueerme1 eke=efleeeW keer Jegefefe nes peeleer nw~
kejCe ueefyOe-Gmekes yeeo DeYeJe kes Yeer eesie, Ssmes eej ueefyOehe heefjCeeceeW kees meceehle kej
YeJe peerJe ner DeOe:eJe=e, DehetJe& Deewj DeefveJe=efekejCe Fve leerve kejCeeW (heefjCeeceeW) kees kejlee nw, es
leerveeW kejCe Devleceg&ntle& ceW nes peeles nQ Deewj leerveeW kee keeue Yeer he=Leked-he=Leked Devleceg&ntle& nw~
leerveeW kejCeeW kee mJehe
DeOe:eJe=ekejCe-peneB veeres kes meceeJeleea efkemeer peerJe kes heefjCeece Thej kes meceeJeleea
efkemeer peerJe kes heefjCeeceeW kes meceeve nesles nQ, JeneB kes heefjCeece kee veece DeOe:eJe=ekejCe nw~
DehetJe&kejCe-mecee-mecee ceW peerJeesW kes YeeJe pegos-pegos ner nesles nQ, FmeefueS Ssmes heefjCeece kee
veece DehetJe&kejCe nw~
DeefveJe=efekejCe-peneB nj mecee ceW Ske ner heefjCeece neslee nw, Jen DeefveJe=efekejCe nw~
GheMece mecekelJe-DevevleevegyebOeer Deewj oMe&ve ceesnveere kee GheMece kejkes en peerJe DeefveJe=efekejCe
kes Devle mecee ceW GheMece mecekelJe kees eehle kej ueslee nw, leye eLeceesheMece mecekelJeheer eb$e mes
efceLeelJe kes leerve KeC[ kej oslee nw, Gvekes veece-efceLeelJe, meceeficeLeelJe Deewj mecekelJe eke=efle~
#eeesheMece mecekelJe-GheMece mecekelJe kee Devleceg&ntle& keeue hetCe& nesves kes yeeo eefo mecekelJe
eke=efle kee Goe Dee peelee nw, leye en peerJe Jesoke meceief kenueelee nw~ FmeceW eue, ceefueve, Deiee{
oes<e jnles nQ~
heleve kes iegCemLeeve-eefo efcee eke=efle kee Goe Dee peelee nw, leye mecekedefceLeelJe veece kee
le=leere iegCemLeeve nes peelee nw~ eefo GheMece mecekelJe kes keeue ceW DeefOeke mes DeefOeke n DeeJeueer keeue
Mes<e jnves hej DevevleevegyebOeer ceW mes efkemeer Ske kee Goe Dee peeJes, lees meemeeove iegCemLeeve nes peelee nw~
eefo efceLeelJe kee Goe Dee peeJes, lees eLece iegCemLeeve ceW Dee peelee nw~ en efveece nw efke GheMece
mecekelJe mes en peerJe efiejlee ner nw, Thej veneR peelee nw~

1. ueefyOemeej osefKeS~
(146) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

#eeefeke mecekelJe-pees ceveg<e kece&Yetefce ceW GlheVe ngDee nes, Jen leerLekej ee Deve kesJeueer
DeLeJee eglekesJeueer kes ejCe keceueeW ceW meele eke=efleeeW kee DeYeeJe kejkes #eeefeke mecekelJe kees enCe
kejlee nw~ henues leerve kejCe efJeOeeve mes DevevleevegyebOeer eesOeeefo eej ke<eeeeW kes efve<eskeeW kees DeefveJe=efekejCe
kes Devle mecee ceW yeejn ke<eee veJe veeske<eeehe heefjCeceelee nw DeLee&led efJemebeespeve kejlee nw~ heeeled
Devleceg&ntle& keeue leke efJeeece ueskej Gmekes yeeo efhej leerve kejCeeW kees kejlee ngDee DeefveJe=efekejCekeeue
ceW efceLeelJe, efcee Deewj mecekelJe ceesnveere kes ece mes veeMe kejlee nw~
#eeefeke mecekelJe nes peeves hej en peerJe Gme YeJe ceW ee leermejs, eewLes YeJe ceW cees#e kees eehle kej
ueslee nw~ elegLe& YeJe kee GuuebIeve veneR kejlee nw~
eeefj$e ueefyOe kee mJehe-eeefj$e keer ueefyOe DeLee&led eeefhle, Jen eeefj$e ueefyOe nw~ Jen
SkeosMe Deewj mekeue osMe kes Yeso mes oes ekeej keer nw~ GveceW mes efceLeeef ee Demebele meceief
osMeeeefj$e kees eehle kej mekelee nw Deewj es oesveeW ee osMemebele ceveg<e mekeueeeefj$e kees eehle kejles nQ~
osMe eeefj$e-Deveeefo efceLeeef ee meeefo efceLeeef peerJe GheMece mecekelJe meefnle osMeeeefj$e
kees enCe kejlee nw, Jen mecekelJe Glheefe kes keLeve keer lejn leerve kejCeeW kes Devle mecee ceW osMeeeefj$e
kees enCe kejlee nw~
eefo meeefo efceLeeef peerJe Jesoke mecekelJe meefnle osMeeeefj$e kees enCe kejs lees Gmekes DeOe:kejCe
Deewj DehetJe&kejCe, Ssmes oes ner kejCe nesles nQ~
mekeueeeefj$e-eeefj$e kes leerve Yeso nQ-#eeeesheMeefceke, DeewheMeefceke Deewj #eeefeke~
#eeeesheMeefceke eeefj$e-keesF& efceLeeef ceveg<e GheMecemecekelJe meefnle #eeeesheMeefcekeeeefj$e
kees enCe kejles mecee hetJeexe leerveeW kejCeeW kees kejlee nw, Fme eeefj$e kees enCe kejlee ngDee peerJe henues
Deecee iegCemLeeve kees eehle neslee nw~ Jesoke mecekelJe meefnle Demebele ee osMemebele peerJe mekeueeeefj$e
kes efueS oes kejCeeW kees ner kejlee nw~
GheMeceeeefj$e-GheMece eeefj$e kees eehle kejves kes mevcegKe ngDee peerJe mJemLeeve Deecee ceW
Devleceg&ntle& efJeeece kejkes yeeo ceW leerveeW kejCeeW kees kejles ngS eeefj$e ceesn kee GheMece kej oslee nw~
#eeefekeeeefj$e-eeefj$e ceesnveere kee #ee kejves kes efueS #eheke esCeer kes mevcegKe ngDee peerJe
leerveeW kejCeeW kes eje eeefj$eceesn kee efvece&tue veeMe kejkes yeejnJeW iegCemLeeve ceW eLeeKeele eeefj$e kees
eehle kejkes #eerCeceesn kenueelee nw~
kejCe veece heefjCeeceeW kee nw, pewmes-mecekelJe kes efueS DeOe:eJe=e Deeefo leerve kejCe nesles nQ, Jewmes
ner osMeeeefj$e Deewj mekeueeeefj$e kes efueS Yeer kejCeeW keer DeeJeMekelee nw~ Devevlej GheMece esCeer ee
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (147)

#eheke esCeer hej e{ves Jeeues peerJeeW kees Yeer kejCe kejves he[les nQ~ es kejCe yegefhetJe&ke veneR nesles nQ,
DeyegefhetJe&ke nesles nQ~ heefjCeeceeW keer efvece&uelee efJeMes<e mes ner Ssmes keee& nesles nQ, Ssmee mecePevee~
mecekelJe Deewj eeefj$e kes efueS eesielee-eejeW ner Deeeg ceW mes Deeies kes efueS efkemeer Yeer Deeeg
kes yebOe peeves hej mecekelJe nes mekelee nw hejvleg osJeeeg kes yebOe kes efmeJeee Deve leerve Deeeg kee yebOe nes
peeves hej en peerJe DeCegele leLee ceneele kees enCe veneR kej mekelee nw keeeWefke JeneB ele kes keejCeYetle
efJeMeg heefjCeece veneR nw~
efveecemeej ebLe kes Devegmeej cees#eceeie& kee JeCe&ve
efpeveMeemeve ceW ceeie& Deewj ceeie& kee heue es oes ekeej kens iees nQ~ cees#e keer eeefhle kee Gheee ceeie&
nw Deewj Gmekee heue efveJee&Ce nw~ efveece mes ner pees keee& kejves eesie nw, Jen efveece %eeveoMe&ve Deewj
eeefj$e nw~ efJehejerle kee heefjnej kejves kes efueS efveee mes FmeceW meej en Jeeve kene ieee nw~ cees#e kee
Gheee efveece nw, hejce efveJee&Ce Gmekee heue nw, Fve leerveeW ceW mes Deye eleske kee JeCe&ve kejles nQ
meceioMe&ve
Deehle, Deeiece Deewj leJeeW kes eeve mes mecekelJe neslee nw~ mecemle oes<eeW mes jefnle, mekeue iegCeeW mes
meefnle Deelcee Deehle nw~ YetKe, heeme, Yee, eesOe, jeie, ceesn, eEelee, yeg{ehee, jesie, ce=leg, hemeervee, Keso,
ceo, jefle, efJemcee, efvee, pevce Deewj Dejefle es oes<e nQ~ pees mechetCe& oes<eeW mes jefnle nQ, kesJeue%eeve Deeefo
hejce JewYeJe mes meefnle nw, Jes hejceelcee kenueeles nQ, Fvemes efJehejerle hejceelcee veneR nw~ Gve Deehle kes cegKe mes
efvekeuee ngDee Jeeve pees hetJee&hej oes<e mes jefnle Deewj Meg nw Jener Deeiece Ssmee kene ieee nw~ Gme Deeiece
ceW kens iees ner leJeeLe& nQ~ peerJe, hegodieue, Oece&, DeOece&, keeue Deewj DeekeeMe es leJeeLe& kens iees nQ~
Fvekee eeve ner meceioMe&ve nw~
mecei%eeve
efJehejerle DeefYeeee mes jefnle eeve ner mecekelJe nw Deewj mebMee, efJehee&e Deewj DeveOeJemeee mes
jefnle mecei%eeve nw~ eue, ceefueve Deewj Deiee{ oes<e jefnle eeve ner mecekelJe nw Deewj nseGheeose
leJeeW kee peevevee mecei%eeve nw~~
mecekedeeefj$e
JeJenej vee kes eeefj$e ceW JeJenejvee kee leheejCe neslee nw~ efveeevee kes eeefj$e ceW efveeevee
kee leheejCe neslee nw~
peerJeeW kees kegue, eesefve, peerJemeceeme Deewj ceeie&CeemLeeve Deeefo ceW peevekej kes Gmekes DeejbYe mes
efveJe=efehe heefjCeece nesvee mees eLece ceneele nw~ pees meeOeg meoe jeie mes, s<e mes DeLeJee ceesn mes Demele
(148) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

yeesueves kes YeeJeeW kees es[ oslee nw Gmekes ner otmeje mele ceneele neslee nw~ pees eece, veiej DeLeJee Jeve ceW
hej kes DeLe& kees osKekej Gmekees enCe kejves kee YeeJe es[ oslee nw, Gmekes ner leermeje ceneele neslee nw~
pees efm$eeeW kes he kees osKekej Gmekes eefle Jeebe veneR kejles nQ DeLeJee Gvekee cewLegve meb%ee mes jefnle
heefjCeece nesvee en eewLee ceneele nw~ efvejhes#e YeeJevee hetJe&ke mebhetCe& heefjen kee leeie kejvee en eeefj$e
kes Yeej kees OeejCe kejves Jeeues cegefve kee heebeJeeb ceneele kene ieee nw~
eemegke ceeie& mes efove ceW eej neLe eceeCe Deeies osKeles ngS pees YeceCe kejles nQ Gvekes F&ee& meefceefle
nesleer nw~ hewMetve, nBmeer, ke"esj, hejeEveoe Deewj DeelceeMebmee kes Jeeve es[kej mJe Deewj hej kes efueS
efnlekej Jeeve yeesueves Jeeues meeOeg kes Yee<ee meefceefle nesleer nw~ ke=le, keeefjle, Devegceesovee mes jefnle leLee
eemegke, eMemle Deewj hej kes eje efoee ieee Yeespeve meceYeeJeeW mes uesvee S<eCee meefceefle nw~ Meem$e, keceb[ueg
Deeefo enCe kejves Deewj jKeves ceW eelvehe heefjCeece kee nesvee en Deeoeve efve#esheCe nw ee eJe=efe nw, Gmeer
kees meJe&%eosJe Deeefo ves Deeoeveefve#esheCe meefceefle kene nw~ eemegke YetefcemLeeve, efke Skeeble nw Deewj otmejeW kes
jeske eske mes jefnle nw, Jeneb hej pees ceuecet$e Deeefo kee leeie kejles nQ Gvekes eefle<"e meefceefle nw~
keueg<elee, ceesn, meb%ee, jeie, s<e Deeefo DeMegYe YeeJeeW kee heefjnej kejvee ceveesiegefhle nw, Ssmee JeJenejvee
mes kene nw~ m$eerkeLee, jepekeLee, eesjkeLee Deewj Yeespeve keLee Deeefo heehe kes nsleg Jeeve kee heefjnej
kejvee Jeeve iegefhle nw DeLeJee Demele Deeefo JeeveeW kee leeie kejvee Jeeveiegefhle nw~ yebOeve, sove, ceejCe,
mebkeesevee leLee hewueevee Deeefo keee efeeeDeeW kee es[vee ner keeeiegefhle Fme veece mes kener ieF& nw~ ceve
ceW pees jeieeefo YeeJeeW kee DeYeeJe nesvee nw Gmes legce ceveesiegefhle peeveeW Deewj Demeleeefo Jeeve mes efveJe=e nesvee
ee ceewve jKevee mees Jeeveiegefhle nw~ keee keer efeee kees jeskevee Deesj keeeeslmeie& kejvee en keeeiegefhle nw
DeLeJee eEnmeeefo heeheeW mes tvee keeeiegefhle kener ieF& nw~ es lesjn ekeej kee eeefj$e cegefveeeW kes efuees
YeieJeeve ceneJeerj ves kene nw~
cees#e kee JeCe&ve
cees#e-Dee"eW keceeX mes t peevee, Deelcee kees efmehejceelcee yevee uesvee ner cees#e nw~
keceeX kes veeMe kee ece-keceeX kee veeMe kejves kes efueS ceneeleer cegefve #eheke esCeer ceW e{lee
nw Dele: Gmekes #eeefeke mecekelJe nesves mes DevevleevegyebOeer Deeefo meele eke=efleeeB meceehle nes ieF& nQ Deewj
ceveg<eeeg kes efmeJeee leerve Deeeg kee Yeer meJe veneR nw, Fme lejn 148-10138 eke=efleeeB yeeleer nQ~
veJeceW iegCemLeeve ceW 36 eke=efleeeB #ee kees eehle nesleer nQ, Gvekes veece-vejkeieefle, vejkeieleeveghetJeea,
efleeeieefle, efleeeieleeveghetJeea, erefve, elegefjefve peeefle, mleeveie==ef, efvee-efvee, eeuee-eeuee,
1. leJeeLe& met$e~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (149)

Geesle, Deelehe, Skesefve, meeOeejCe, met#ce, mLeeJej, 4 DeeleeKeeveeJejCe, 4 eleeKeeveeJejCe, vehegbmekeJeso,

eerJeso, neme, jefle, Dejefle, Meeske, Yee, pegieghmee, heg<eJeso, mebpJeueve eesOe, ceeve Deewj ceeee, es 36
eke=efleeeB nQ~ Devevlej omeJeW iegCemLeeve ceW mebpJeueve ueesYe kee veeMe nes peelee nw, leye en peerJe #eerCeceesn
nes peelee nw hegve: yeejnJeW iegCemLeeve ceW 5 %eeveeJejCe, 4 oMe&veeJejCe, 5 Devlejee, 1 efvee, 1 eeuee, Fve
16 eke=efleeeW kee veeMe kejkes lesjnJeW iegCemLeeve ceW hengBekej kesJeueer yeve peeles nQ~ hetJeexe
733611663 eke=efleeeW kee veeMe kejkes cenecegefve Denle kenueeles nQ~
eej Ieeefleee keceeX kes veeMe nesves mes Devevle%eeveeefo Devevleelege eie nes peeles nQ DeLee&led
%eeveeJejCe Deewj oMe&veeJejCe kes veeMe nesves mes Devevle%eeve Deewj DevevleoMe&ve eie nesles nQ, Jeeree&vlejee kes
#ee mes DevevleJeere& Deewj veJe veeske<eee leLee oeveeefo eej DevlejeeeW kes #ee mes DevevlemegKe eie nes peeles
nQ DeLeJee kesJeefueeeW kes veJe kesJeueueefyOeeeB eie nes peeleer nQ-
%eeveeJejCe kes #ee mes Devevle%eeve, oMe&veeJejCe kes #ee mes DevevleoMe&ve, oMe&ve ceesnveere kes #ee mes
#eeefeke mecekelJe, eeefj$e ceesnveere kes #ee mes #eeefeke eeefj$e, oeveeefo heeBe DevlejeeeW kes #ee mes
eceMe: #eeefeke oeve, ueeYe, Yeesie, GheYeesie Deewj Jeere&, es veJe #eeefeke ueefyOeeeB nQ~
kesJeueer kes keJeueenej kee efvejekejCe
eMve-kesJeueer kes Demeelee Jesoveere kes Goe mes #egOee Deeefo hejer<en mebYeJe nw Dele: Deenej efeee
nesveer eeefnS ?
Gej-kesJeueer kes ceesnveere kece& kee DeYeeJe nes peeves mes jeie-s<e ve nes iees nQ Deewj %eeveeJejCe
kes DeYeeJe mes Fefvepeefvele %eeve Yeer ve nes ieee nw Dele: meelee Je Demeelee kes Goe mes GlheVe ngDee
Fefve peefvele megKe-og:Ke veneR nw, FmeefueS kesJeueer kes #egOeeefo hejer<en veneR nw Gvekee keLeve Gheeej cee$e
nw~ kesJeueer YeieJeeve kes Demeelee Jesoveere kee Goe meeleehe heefjCeceve kej peelee nw, Ssmee DeeieceJeekee
nw Dele: #egOeeefo hejer<en veneR nw Deewj Gvekees otj kejves kes efueS Deenejeefo Yeer mebYeJe veneR nQ~
eMve-kesJeueer kes Deenej efyevee Deenej ceeie&Cee kewmes nw ?
Gej-kesJeueer kes Deewoeefjke Mejerj kes eesie Gece kece& hejceeCeg eeflemecee Deeles jnles nQ leLee
veeskece& Jeie&Cee kees enCe kejves kee veece ner Deenej ceeie&Cee nw~ Gmekee meodYeeJe kesJeueer ceW nw keeeWsefke
Deenej kes n Yeso nQ-Deespe, ueshe, ceeveme, keJeue, kece& Deewj veeskece&~ GveceW mes kesJeueer kes kece&-
veeskece&, es oes Deenej nesles nQ, keJeueenej veneR neslee nw~ meeleeJesoveere kes mecee-eye kees enCe kejvee
kecee&nej nw Deewj Deewoeefjke Mejerjeefo kes eesie hejceeCeg enCe kejvee veeskecee&nej nw~
(150) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

kesJeueer YeieJeeve peeoe mes peeoe keg kece Ske hetJe& keesef leke efJenej kejkes Deeesie kesJeueer nes
peeles nQ, JeneB efejce mecee ceW yenej eke=efleeeW kee Deewj Devle mecee ceW lesjn eke=efleeeW kee veeMe kejkes
kece& jefnle cege nes peeles nQ~
72 eke=efleeeW kes veece-5 Mejerj, 5 yebOeve, 5 mebIeele, 6 mebmLeeve, 3 Debieesheebie, 6 mebnveve,
5 JeCe&, 2 iebOe, 5 jme, 8 mheMe&, efmLej, DeefmLej, MegYe, DeMegYe, megmJej, og:mJej, osJeieefle, osJeieleeveghetJeea,
eMemle efJeneeesieefle, DeeMemle efJeneeesieefle, ogYe&ie, efvecee&Ce, DeeMemkeerefle&, Deveeose, eleske, Deheee&hle,
DeiegueIeg, GheIeele, hejIeele, GdJeeme, Jesoveere ceW mes Ske Jesoveere, veereiees$e, es 72 eke=efleeeB nQ~
13 eke=efleeeW kes veece-meelee-Demeelee ceW mes keesF& Ske Jesoveere, ceveg<eieefle, ceveg<eieleeveghetJeea,
hebesefve peeefle, megYeie, $eme, yeeoj, heee&hle, Deeose, eMemkeerefle&, leerLekej, ceveg<e Deeeg Deewj Geiees$e~
Fve 85 eke=efleeeW kee veeMe kejkes es cege peerJe Ske mecee ceW TOJe&ueeske kes DeeYeeie ceW efJejepeceeve nes
peeles nQ~
cege peerJe ueeskeekeeMe kes yeenj keeeW veneR peeles?
cege peerJe TOJe&ieefle mJeYeeJe Jeeues nesves mes ueeske kes Devle leke ner peeles nQ~ DeueeskeekeeMe ceW veneR
peeles, keeeWefke Deeies Oecee&efmlekeee Je kee DeYeeJe nw, pees efke peerJeJe kes ieceve ceW menkeejer neslee nw~
eLee-Oecee&efmlekeeeeYeeJeeled~1 ueeske kes Deeies Oecee&efmlekeee kee DeYeeJe nesves mes Jes JeneR
"nj peeles nQ~ Thej ner peeves ceW nsleg-
Iegceees ngS ee kes meceeve hetJe& eeesie mes, ueshe mes cege ngF& letce[er kes meceeve mebie kee DeYeeJe nesves
mes, SjC[ kes yeerpe kes meceeve yebOeve tves mes Deewj Deefive keer efMeKee kes meceeve Jewmee ieceve kejvee mJeYeeJe
nesves mes cege peerJe TOJe&ieceve kejlee nw~ Deeies Oecee&efmlekeee kee DeYeeJe nesves mes DeueeskeekeeMe ceW veneR
peelee nw~ JeneR ueeske kes DeeYeeie ceW efJejepeceeve nes peelee nw~
efmeeW keer DeJeieenvee-efme nesves Jeeues cegefve keer Glke= DeJeieenvee 525 Oeveg<e nw~ peIeve
DeJeieenvee mee{s leerve Dejeflve eceeCe nw~ Fve oesveeW DeJeieenveeDeeW kes yeere kes yengle mes Yeso nQ~ Fme lejn
Deheves Debeflece Mejerj mes keg kece DeJeieenvee nesleer nw~
efme nesves kee mecee-eefo efvejvlej efme nesles jnW, lees kece mes kece oes mecee leke Deewj DeefOeke
mes DeefOeke Dee" mecee leke efvejvlej efme nesles jnW~ eefo Devlej he[s lees kece mes kece Ske mecee leke
Deewj DeefOeke mes DeefOeke n cenerves kee Devlej he[ mekelee nw~
efme nesves keer mebKee-kece mes kece Ske mecee ceW Ske ner peerJe efme neslee nw, DeefOeke mes
DeefOeke Ske mecee ceW 108 peerJe efme nesles nQ~ ceOeJeleea mebKee kes Deveske efJekeuhe nQ~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (151)

efme hejceser kes Dee" iegCe

mecceeCeeCeobmeCe Jeerefje megngceb lensJe DeJeienCeb~
DeieguengceJJeeJeenb DeiegCee neWefle efmeeCeb~~
efmeeW kes Dee" keceesX kes #ee nes peeves mes Dee" iegCe eie nes peeles nQ~ ceesnveere kece& kes #ee mes
mecekelJe, %eeveeJejCe kes #ee mes kesJeue%eeve, oMe&veeJejCe kes #ee mes kesJeueoMe&ve, Devlejeekece& kes #ee
mes DevevleJeere&, veecekece& kes DeYeeJe mes met#celJe, Deeegkece& kes DeYeeJe mes DeJeieenvelJe, iees$ekece& kes
DeYeeJe mes DeiegueIeg leLee Jesoveerekece& kes DeYeeJe mes DeJeeyeeOe megKe, efmeeW ceW es Dee" iegCe nesles nQ~
JeemleJe ceW cegKehe mes es Dee" iegCe ceeves iees nQ, Jewmes lees Ske efme YeieJeeve ceW Devevleevevle iegCe
efJeeceeve nQ~ efme kes Fve DevevleiegCeeW kees lejepet kes Ske heue[s ceW jefKees SJeb GveceW mes Ske %eeveiegCe kees
efvekeeuekej otmejs heue[s ceW jKe oerefpeS, lees Jen %eeve iegCe kee heue[e Yeejer nes peeesiee keeeWefke %eeve iegCe
kes efyevee Gve iegCeeW kees DevegYeJe kejeves Jeeuee DeLeJee cetueekebve kejves Jeeuee keesF& Yeer veneR nw~
Fmeer ekeej mes nceejer Deelcee Yeer Devevle iegCeeW kee efheb[ nw~ Gve Meefehe iegCeeW kees Jee kejves kes
efueS hejce%eeve mJehe Deewj hejceevevo mJehe efme hejceser kees cesje ceve, Jeeve, keee mes vecemkeej
nesJes~

Fefb~ ($e+ef)
ieCeOej osJe meYeer ekeej keer $e+efeeW kees peeveles nQ~
eeQme" $e+efeeW kee JeCe&ve hebece DeOeee ceW cenefjmeer ceW efueee nw~ FveceW kesJeue%eeve kees $e+efeeW
ceW efueee nw~ en kesJeue%eeve efpevnW nes peelee nw GvnW Deve $e+efeeW keer DeeJeMekelee ner veneR jnleer
DeLeJee Gmeer ceW meJe&$e+efeeB meceeefJe< nes peeleer nQ~
Ssmes ner Deenejke $e+ef Je lewpeme $e+ef Yeer lehemee mes nes peeleer nw~ efJeMes<e en Oeeve ceW jKevee efke
ceve:hee&e%eeve Je Deenejke ee lewpeme $e+ef Ske meeLe veneR nes mekeleer nQ~
eer ieewleceieCeOej osJe kes etBefke ceve:hee&e%eeve Lee Dele: Gvekes es oesveeW $e+efeeB veneR LeeR~
(152) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

lekekeb~
(leke& Meem$e-veeeebLe kee ekejCe )
Dece=leJee|<eCeer erkee
leke& %eeve kees peeveles nQ~
veeeebLeeW kes Devegmeej eceeCe%eeve kes YesoeW ceW hejes#e eceeCe ceW mce=efle, eleefYe%eeve, leke&,
Devegceeve Deewj Deeiece Yeso nQ~ FvneR kees Deehe he{Wies~
eceeCemeceer#ee
eceeCe kee ue#eCe
mecei%eeveb eceeCeb~ De$e mecekedheob mebMeeefJehee&eeveOeJemeeeefvejemeee efeeles
DeeceeCelJeeosles<eeb %eeveeveeefceefle~ (veeeoerefhekee, he=.9)
mees %eeve kees eceeCe kenles nQ~ eneb pees mecekedheo nw Jen mebMee, efJehee&e Deewj DeveOeJemeee kes
efvejekejCe kes efueS nw keeeWefke es leerveeW %eeve efceLee%eeve nQ~
mebMee eqJeeveskekeesefmheefMe&%eeveb mebMee:, eLee mLeeCegJee& heg<ees Jesefle~ (vee.he=.9)
efJe Deveske he#eeW kes mheMe& kejves Jeeues %eeve kees mebMee kenles nQ pewmes en "tb" nw ee heg<e~
eee: mebOee Deeefo kes mecee cebo ekeeMe nesves kes keejCe otj mes cee$e mLeeCeg Deewj heg<e oesveeW ceW
meeceevehe mes jnves Jeeues TbeeF& Deeefo meeOeejCe OeceeX kes osKeves mes Deewj mLeeCeg kee s{eheve Deeefo SJeb
heg<e kes efMej, hewj Deeefo efJeMes<e OeceeX kes mhe veneR nesves mes veevee keesefeeW kee DeJeieenve kejves Jeeuee
%eeve mebMee kenueelee nw~
efJehejerle efJehejerlewkekeesefefveMeees efJehee&e: eLee Megefekeeeeefceob jpeleefceefle %eeveb~
(vee.he=.9)
efJehejerle Ske he#e kes efveCe&e kejves Jeeues %eeve kees efJehee&e kenles nQ pewmes meerhe ceW en eeBoer nw Fme
ekeej kee %eeve nesvee~ Fme %eeve ceW meMelee Deeefo keejCeeW mes meerhe mes efJehejerle eeboer kee meerhe ceW efveCe&e
neslee nw Dele: en efJehejerle %eeve nw~
DeveOeJemeeeefkeefceleeueesevecee$eceveOeJemeee: eLee heefLe ielemle=CemheMee&efo
%eeveced~(vee.he=.9)
keee nw Fme ekeej kes Deefveeehe meeceeve %eeve kees DeveOeJemeee kenles nQ~ pewmes ceeie& ceW
eueles nges heefLeke kes hewj ceW le=Ce, keCke Deeefo kes mheMe& nes peeves hej Ssmee %eeve nesvee efke en keee nw~
en %eeve veevee he#eeW kee DeJeieenve ve kejves mes mebMee veneR nw SJeb efJehejerle Ske he#e kee efveee ve kejves
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (153)

mes efJehejerle Yeer veneR nw~ Dele: mebMee, efJehee&e mes jefnle nesves mes en leermeje ner DeveOeJemeee veeceke
efceLee%eeve nw~ es leerveeW %eeve mecei%eeve ceW veneR heees peeles nQ~
eer ceeefCekeevebefo Deeeee& eceeCe kee ue#eCe kejles nQ
mJeehetJee&Le&JeJemeeeelcekeb %eeveb eceeCeb ~~1~~ (hejer#eecegKe eLece heefjso)
Dehevee Deewj DehetJe& DeLe& kee efveee kejeves Jeeuee %eeve eceeCe kenueelee nw~
Fme eceeCe kes ue#eCe ceW pees %eeve heo nw Jen De%eevehe meefVeke<e&, keejke meekeue Deewj Fefve
eJe=efe keer eceeCelee kee efvejekejCe kejves kes efueS nw~
pees JeJemeee heo nw Jen yeeweefYecele efveefJe&keuhe %eeve keer eceeCelee kee Keb[ve kejves kes efueS nw~
DeLe& heo efJe%eeveewle, yeeewle leLee MetvewkeebleJeeo kees eceeCe veneR ceeveves kes efueS nw~
DehetJe& efJeMes<eCe ie=nerleeener OeejeJeener %eeve kes eceeCe kee efvejekejCe kejves kes effueS nw~ SJeb mJe
efJeMes<eCe DemJemebefJeefole %eeve keer eceeCelee kes efve<esOe kes efueS nw~
%eeve ner eceeCe keeeW nw ?
efnleeefnleeeefhleheefjnejmeceLe efn eceeCeb lelees %eevecesJe leled ~~2~~ (he.ceg.e.he.)
pees efnlemegKe keer eeefhle Deewj Deefnleog:Ke kees otj kejves ceW meceLe& neslee nw Jen eceeCe nw Deewj
Jen %eeve ner nes mekelee nw Deve veneR~
eceeCe kes Yeso Deewj ue#eCe
leodsOee ~~1~~ ele#eslej Yesoeled ~~2~~ efJeMeob ele#eb~~3~~ (he.ceg.ef.he.)
Gme eceeCe kes oes Yeso nQ~ ele#e Deewj hejes#e ~
efJeMeomhe %eeve kees ele#e eceeCe kenles nQ~
ele#e eceeCe kes Yeer oes Yeso nQ meebJeJeneefjke Deewj heejceeefLe&ke ~
meebJeJeneefjke ele#e kee ue#eCe
Fefveeefveefveefveefceeb osMele: meebJeJeneefjkeb~~5~~ (he.ceg.ef.he.)
Fefve Deewj ceve keer meneelee mes nesves Jeeues Ske osMe efvece&ue %eeve kees meebJeJeneefjke ele#e kenles
nQ~ Fmes ceefle%eeve Yeer kenles nQ~
heejceeefLe&ke ele#e kee ue#eCe
meeceeerefJeMes<eefJeMuesef<eleeefKeueeJejCeceleeRefeceMes<elees cegKeb~~11~~(he.ceg.ef.he.)
Je, #es$e, keeue, Deewj YeeJehe meeceeer keer hetCe&lee mes otj nes iees nQ mecemle DeeJejCe efpemekes Ssmes
FefveeW keer meneelee jefnle Deewj hetCe&leee efJeMeod %eeve kees cegKe ele#e kenles nQ keeeWefke DeeJejCe meefnle
Deewj Fefvepeve %eeve ceW ner yeeOee mebYeJe nw Deve$e veneR~
(154) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

hejes#e eceeCe kee ue#eCe

hejes#eefcelejled~~1~~ (he.ceg.le=.he.)
ele#e eceeCe mes efYeVe meYeer eceeCe hejes#e nQ DeLee&led DeefJeMeo %eeve kees hejes#e eceeCe kenles nQ~
hejes#e eceeCe kes Yeso
hejes#e eceeCe kes ele#e mce=efle Deeefo DeeiesDeeies keejCe ceeves iees nQ~ Fmekes heebe Yeso nQ
mce=efle, eleefYe%eeve, leke&, Devegceeve Deewj Deeiece~
henues OeejCeehe ele#e nges heoeLe& kee ner mcejCe neslee nw FmeefueS mce=efle%eeve ceW ele#e efveefcee nw,
eleefYe%eeve ceW mce=efle Deewj ele#e keer DeeJeMekelee he[leer nw~ leke& %eeve ceW ele#e, mce=efle Deewj
eleefYe%eeve leerveeW keer DeeJeMekelee nesleer nQ ~ Devegceeve %eeve ceW ele#e, mce=efle, eleefYe%eeve Deewj leke& Fve
eejeW keer DeeJeMekelee jnleer nw~ Deeiece eceeCe ceW mebkesle enCe Deewj Gmekee mcejCe es oesveeW ner keejCe
nesles nQ~ leelhee& en nw efke Fve heebeeW ner eceeCeeW ceW otmejs eceeCeeW keer DeeJeMekelee nesleer nw FmeefueS GvnW
hejes#e eceeCe kenles nQ~
mce=efle eceeCe kee ue#eCe
mebmkeejesodyeesOeefveyebOevee leefoleekeeje mce=efle:~~3~~ me osJeoees eLee~~4~~(he.ceg.le=.he.)
mebmkeej OeejCeehe DevegYeJe keer eielee mes nesves Jeeues leLee leled Jen Fme Deekeej Jeeues
%eeve kees mce=efle kenles nQ~ pewmes Jen osJeoe~
eleefYe%eeve kee ue#eCe
oMe&vemcejCekeejCekeb mebkeueveb eleefYe%eeveb~ leosJesob lelmeMeb leefue#eCeb leleefle-
eesieerleeefo~~5~~(he.ceg.le=.he.)
Jele&ceeve kee ele#e Deewj hetJe& oMe&ve kee mcejCe nw efpemeceW Ssmes pees[he %eeve kees eleefYe%eeve kenles
nQ~ Gmekes SkelJe, meeMe, Jewue#eCe Deewj eeefleeewefieke es eej Yeso nQ~ en Jener nw Fmes SkelJe
eleefYe%eeve kenles nQ~ en Gvekes meMe nw en meeMe eleefYe%eeve nw~ en Gmemes efJeue#eCe nw en
efJeue#eCe eleefYe%eeve nQ~ en Gmekee eefleeesieer nw~ Gve eejeW ceW eceMe: Fme ekeej eefleYeeme neslee nw~
eleefYe%eeve kes GoenjCe
eLee me SJeeeb osJeoe:, ieesmeMeesieJee:, ieesefJeue#eCees ceefn<e: Focemceejb Je=#eese-
efceleeefo~~6~~(he.ceg.le=.he.)
en Jener osJeoe nw, en SkelJe eleefYe%eeve kee GoenjCe nw~ en jesPe ieew kes meceeve nw, en meeMe
eleefYe%eeve kee GoenjCe nw~ en YeQme Gme ieew mes efJeue#eCe nw, en efJeue#eCe eleefYe%eeve kee GoenjCe
nw~ en eosMe Gme eosMe mes otj nw, en Jener Je=#e nw es meye eleefYe%eeve kes GoenjCe nQ~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (155)

leke& eceeCe kee ue#eCe

GheuecYeevegheuecYeefveefceeb Jeeefhle%eevecetn:~~7~~ (he.ceg.le=.he.)
meeOe Deewj meeOeve kee efveee Deewj Deefveee nw keejCe efpemeceW Ssmes Jeeefhle kes %eeve kees leke& kenles nQ~
Jeeefhle %eeve kee mJehe
Foceefmceved melesJe YeJelemeefle leg ve YeJelesJe~~8~~
eLeeiveeJesJe OetcemleoYeeJes ve YeJelesJesefle e~~9~~ (he.ceg.le=.he.)
en meeOeve Fme meeOe kes nesves hej ner neslee nw Deewj meeOe kes veneR nesves hej en meeOeve venebr neslee nw,
ener Jeeefhle nw~ pewmes Deefive kes nesves hej ner Oetce neslee nw Deewj Deefive kes veneR nesves hej veneR neslee nw~
meeOeveeled meeOeefJe%eevecevegceeveb ~~10~~ (he.ceg.le=.he.)
meeOeve mes nesves Jeeues meeOe kes %eeve kees Devegceeve kenles nQ~
meeOeve kee ue#eCe
meeOeeefJeveeYeeefJelJesve efveefelees nsleg: ~~11~~ (he.ceg.le=.he.)
efpevekee meeOe kes meeLe DeefJeveeYeeJe efveefele nesJes DeLee&led pees meeOe kes efyevee veneR nes mekelee nw
Gmes meeOevensleg kenles nQ~
DeefJeveeYeeJe kee mJehe Deewj Yeso
pees efpemekes efyevee ve nesJes Gmes Gmekee DeefJeveeYeeJeer kenles nQ~ Gmekes oes Yeso nQ
meneceYeeJeefveeceesefJeveeYeeJe:~~12~~ (he.ceg.le=.he.)
meeOe Deewj meeOeve kee Ske meeLe Ske mecee ceW nesves kee efveece menYeeJe efveece DeefJeveeYeeJe kenueelee
nw Deewj keeue kes Yeso mes meeOe-meeOeve kee ece mes nesves kee efveece eceYeeJe efveece kenueelee nw~
menYeeJe kee ue#eCe Je GoenjCe
meneeefjCeesJee&heJeehekeeese menYeeJe: ~~13~~(he.ceg.le=.he.)
meoe meeLe jnves JeeueeW ceW leLee Jeehe Deewj Jeeheke ceW pees DeefJeveeYeeJe mebyebOe neslee nw Gmes
menYeeJe efveece veeceke DeefJeveeYeeJe mebyebOe kenles nQ ~ hejme meoe Ske meeLe jnles nQ~ Je=#elJe Jeeheke
Deewj eEMeMeheelJe Jeehe nw~ pees leled Deleled Ssmes oesveeW peien jnlee nw Jen Jeeheke nw Deewj pees DeuheosMe ceW
jnlee nw Jen Jeehe kenueelee nw~
eceYeeJe kee ue#eCe
hetJeexejeeefjCees: keee&keejCeeese eceYeeJe:~~14~~ (he.ceg.le=.he.)
hetJe&ej Deewj Gejej ceW leLee keee& Deewj keejCe ceW pees DeefJeveeYeeJe mebyevOe neslee nw, Gmes eceYeeJe
efveece DeefJeveeYeeJe mebyevOe kenles nQ ~ ke=eflekee kee Goe Debleceg&ntle& henues neslee nw Deewj jesefnCeer kee Goe
heers neslee nw ~ FmeefueS Fve oesveeW ceW eceYeeJe ceevee ieee nw~ Fmeer ekeej Deefive kes yeeo ceW Oetce neslee nw,
(156) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

FmeefueS Deefive Deewj Oetce ceW Yeer keee&keejCehe ecemJehe ceevee peelee nw~
Jeeefhle %eeve kee efveCe&e kewmes neslee nw ?
lekee&led leefVeCe&e: ~~15~~ (he.ceg.le=.he.)
JeeefhleDeefJeveeYeeJe kee efveCe&e leke& eceeCe mes neslee nw ~ pewveeeeeeX kes efmeJeee Deve efkemeer ves
Yeer leke& eceeCe kees veneR ceevee nw Dele: meyekes eje ceeve eceeCe keer mebKee Demele "njleer nw ~
F<ceyeeefOeleceefmeb meeOeb ~~16~~ (he.ceg.le=.he.)
pees Jeeoer kees FDeefYeesle nw ele#eeefo eceeCeeW mes DeyeeefOele nw Deewj Deefme nw Gmes meeOe
kenles nQ~ eneB Deefme efJeMes<eCe kee eeespeve en nw efke keesF& Yeer efme DeLe& kees meeOe keer keesef ceW veneR
jKesiee DeleSJe Deefme kees ner meeOe keer keesef ceW jKekej efme efkeee peelee nw ~
Oece& Deewj Oeceea kes mecegoee kee keLeve kejvee he#e kenueelee nw~ Oeceea kees Yeer he#e kenles nQ~
eefmees Oeceea~~23~~ (he.ceg.le=.he.)
Jen Oeceeahe#e eefme ner neslee nw ~ DeJemleg mJehe ee keefuhele veneR neslee nw~
Devegceeve kes oes Debie nesles nQ
SleecesJeevegceeveeb veesoenjCeced ~~33~~ (he.ceg.le=.he.)
he#e Deewj nsleg es oes ner Devegceeve kes DeJeeJe nQ GoenjCe veneR nw pewveeeee& Devegceeve kes cegKehe
mes oes ner DeJeeJe ceeveles nQ~ meeBKe he#e nsleg Deewj eble, ceerceebmekeeefle%ee, nsleg, GoenjCe Je Ghevee
leLee veweeefekeeefle%ee nsleg GoenjCe Ghevee Deewj efveieceve Ssmes es ueesie ece mes 3, 4 ee 5 DeJeeJe
ceeveles nQ~ efpevekee pewveeeeeeX ves KeC[ve efkeee nw~ yeew Ske nsleg kees ner Devegceeve kee DeJeeJe ceevelee
nw~
keoeefeled pewveeeee& Yeer heebe DeJeeJe ceeve uesles nQ
yeeueJeglheleLe lel$eeesheieces Meees SJeemeew ve Jeeosvegheeesieeled ~~42~~(he.ceg.le=.he.)
yeeue yegef Jeeues Deuhe%e peveeW kees mecePeeves kes efueS GoenjCe Ghevee Deewj efveieceve keer mJeerkeejlee
Meee ceW ner nw, Jeeo keeue ceW veneR, keeeWefke Jeeo kejves kee DeefOekeej efJeeveeW kees ner neslee nw Deewj Jes
henues mes ner JeglheVe jnles nQ~ FmeefueS Gvekees GoenjCe Deeefo kee eeesie Gheeesieer veneR neslee~
GoenjCe kes Yeso
GoenjCe kes oes Yeso nQ~
eblees sOee DevJeeJeeflejskeYesoeled~~43~~ (he.ceg.le=.he.)
eble kes oes Yeso nQDevJee Deewj Jeeflejske~
DevJee <evle kee mJehe
meeOeJeehleb meeOeveb e$e eoMe&les meesvJeeeble: ~~44~~ (he.ceg.le=.he.)
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (157)

efpemeceW meeOe kes meeLe meeOeve keer Jeeefhle efoKeeeer peeleer nw Gmes DevJee eble kenles nQ~ pewmes
penebpeneb Oetce neslee nw JenebJeneb Deefive DeJeMe nesleer nw, Fme ekeej meeOeve kee meodYeeJe efoKeekej
meeOe kee meodYeeJe efoKeevee DevJeeJeeefhle nw~
Jeeflejske evle kee mJehe
meeOeeYeeJes meeOeveeYeeJees e$e keLeles me Jeeflejske evle: ~~45~~ (he.ceg.le=.he.)
efpemeceW meeOe kee DeYeeJe efoKeekej meeOeve kee DeYeeJe efoKeeee peelee nw Jen Jeeflejske bele nw~
pewmespeneBpeneB Deefive veneR nesleer nw JeneBJeneB Oetce Yeer veneR neslee nw, Fme ekeej mes meeOe kes DeYeeJe ceW
meeOeve kee DeYeeJe efoKeevee Jeeflejske Jeeefhle nw~
Ghevee kee ue#eCe
nsleeshemebnej Ghevee:~~46~~ (he.ceg.le=.he.)
he#e ceW meeOeve kes ognjeves kees Ghevee kenles nQ~
efveieceve kee mJehe
eefle%eeeemleg efveieceveced~~47~~(he.ceg.le=.he.)
eefle%ee kes ognjeves kees efveieceve kenles nQ~ pewmes Oetce Jeeuee nesves mes en Deefive Jeeuee nw~
Devegceeve kes Yeso
leovegceeveb sOee~~48~~ mJeeLe&hejeLe&Yesoeled ~~49~~(he.ceg.le=.he.)
Devegceeve kes oes Yeso nQ ~ mJeeLee&vegceeve Deewj hejeLee&vegceeve~
mJeeLe&cegeb ue#eCeb~~50~~ hejeLe& leg leoLe&hejeceefMe&Jeeveep%eeleb ~~51~~leeveceefhe
lesleglJeeled ~~52~~(he.ceg.le=.he.)
mJeeLee&vegceeve kes efJe<ee Yetle, meeOe Deewj meeOeve kees kenves Jeeues JeeveeW mes GlheVe ngS %eeve kees
hejeLee&vegceeve kenles nQ SJeb hejeLee&vegceeve kes keejCe nesves mes hejeLee&vegceeve kes eefleheeoke JeeveeW kees Yeer
hejeLee&vegceeve kenles nQ~
nsleg kes Yeso
me nslegxOeesheueyOevegheueefyOeYesoeled~~53~~ (he.ceg.le=.he.)
GheueefyOeefJe&efOeeefle<esOeeesjvegheueefyOee~~54~~(he.ceg.le=.he.)
nsleg kes oes Yeso nQGheueefyOehe nsleg Deewj DevegheueefyOehe nsleg~ GheueefyOehe nsleg efJeefOe Deewj
eefle<esOe kes meeOeke nQ SJeb DevegheueefyOehe nsleg Yeer efJeefOe Deewj eefle<esOe oesveeW kes meeOeke nQ~ DeLee&led
GheueefyOe kes oes Yeso nQDeefJeesheueefyOe Deewj efJeesheueefyOe~ Ssmes ner DevegheueefyOe kes Yeer oes Yeso
nQDeefJeevegheueefyOe Deewj efJeevegheueefyOe~
(158) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

DeefJeesheueefyOe kes Yeso

DeefJeesheueefyOe kes efJeefOe ceW n Yeso nQ~ DeefJeJeeheesheueefyOe, DeefJekeeeexheueefyOe,
DeefJekeejCeesueefyOe, DeefJehetJe&ejesheueefyOe, DeefJeGejejesheueefyOe, DeefJemenejesheueefyOe~
efJeesheueefyOe kes Yeso
efJeesheueefyOe kes eefle<esOe kees efme kejves ceW n Yeso nQefJeJeeheesheueefyOe, efJekeeeexheueefyOe,
efJekeejCeesheueefyOe, efJehetJe&ejesheueefyOe, efJeGejejesheueefyOe Deewj efJemenejesheueefyOe~
DeefJeevegheueefyOe kes Yeso
DeefJeevegheueefyOe kes eefle<esOe ceW meele Yeso nQDeefJemJeYeeJeevegheueefyOe, DeefJeJeehekeevegheueefyOe,
DeefJekeeee&vegheueefyOe, DeefJekeejCeevegheueefyOe, DeefJehetJe&ejevegheueefyOe,DeefJeGejejevegheueefyOe
Deewj DeefJemenejevegheueefyOe~
efJeevegheueefyOe kes Yeso
efJeevegueefyOe kes efJeefOe ceW leerve Yeso nQefJekeeee&vegheueefyOe, efJekeejCeevegHeueefyOe, efJe-
mJeYeeJeevegheueefyOe~
eneB nsleg kes es yeeJeerme Yeso yeleees nQ eleske kes ue#eCe Deewj GoenjCe hejer#eecegKe evLe mes osKe
uesvee eeefnS~
Fve yeeF&me nslegDeeW ceW mes meyemes eLece DeefJe JeeheesheueefyOe kee GoenjCe osles nQ
heefjCeeceer Meyo: ke=lekelJeeled e SJeb me SJeb es eLee Ie: ke=lekeeee& lemceelheefjCeeceerelf e emleg
ve heefjCeeceer me ve ke=lekees es eLee yevOeemlevebOee:, ke=lekeeeeb, lemceelheefjCeeceer~~91~~(he.ce.le=.he.)
DeLe&Meyo heefjCeeceer neslee nw keeeWefke Jen efkeee ngDee nw~ peespees efkeee ngDee neslee nw JenJen
heefjCeeceer neslee nw pewmes Ie[e~ Ie[s keer lejn Meyo Yeer efkeee ngDee nw Dele: Jen Yeer heefjCeeceer neslee nw pees
heoeLe& heefjCeeceer veneR neslee Jen heoeLe& efkeee Yeer veneR peelee, pewmes JevOee eer kee heg$e~ Gmeer lejn en
Meyo ke=leke neslee nw, Fmeer keejCe heefjCeeceer neslee nw~ eneB heefjCeeefcelJe meeOe mes DeefJe Jeehe
ke=lekelJe keer GheueefyOe nw~
heefjCeeceer Meyo: en eefle%ee nw ke=lekelJeeled en nsleg nw~ eLee Ie: en DevJee eble nw eLee
JevOeemlevebOee: en Jeeflejske eBle nw, ke=lekeeeeb en Ghevee nw~ lemceeled heefjCeeceerefle en
efveieceve nw~ Fme ekeej mes eneB henues yeleueees iees pees Devegceeve kes heeBe DeJeeJe ceeves iees nQ Jes heebeeW
DeJeeJe efoKeueees ieS nw~ eneb hej ke=lekelJeeled en nsleg Meyo kees heefjCeeceer efme kejlee nw, Jen nsleg
heefjCeeceerheves mes Jeehle nw Dele: en nsleg DeefJeJeeheesheueefyOe veece mes kene peelee nw~ Ssmes ner meYeer
nslegDeeW kee ue#eCe Deve$e evLeeW mes mecePevee eeefnS~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (159)

Deve nsleg Yeer FvneR yeeF&me nslegDeeW ceW Meeefceue nQ~

hejchejee mebYeJelmeeOeveceb$ewJeevleYee&Jeveereb~~86~~ (he.ceg.le=.he.)
ieg hejcheje mes Deewj Yeer pees nsleg mebYeJe nes mekeles neW Gvekee hetJeexe meeOeveeW ceW ner DebleYee&Je kejvee
eeefnes~
JeglheVe peveeW keer Dehes#ee Devegceeve kes DeJeeJeeW kes eeesie kee efveece
JeglheVeeeesiemleg leLeesheheleeveLeevegheheewJe Jee ~~90~~(he.ceg.le=.he.)
JeglheVe heg<eeW kes efueS leLeesheheefe ee DeveLeevegheheefe efveece mes ner eeesie kejvee eeefnes~ meeOe
kes meodYeeJe ceW meeOeve kee nesvee leLeesheheefe nw SJeb meeOe kes DeYeeJe ceW meeOeve kee ve nesvee DeveLeevegheheefe
kenueeleer nw~
JeglheVe eeesie keer GoenjCe eje hegef<
Deefiveceeveeb osMemleLewJe OetceJeJeesheheesOet&ceJeJeeveLeevegheheesJee&~~91~~ (he.ceg.le=.he.)
en eosMe Deefive Jeeuee nw keeeWefke Deefive kes meodYeeJe ceW ner en OetceJeeuee nes mekelee nw, en
leLeesheheefe kee GoenjCe nw~ DeLeJee Deefive kes DeYeeJe ceW en OetceJeeuee nes ner veneR mekelee, FmeefueS
FmeceW DeJeMe Deefive nw, en DeveLeevegheheefe kee GoenjCe nw~ Fme ekeej leLeesheheefe ee DeveLeevegheheefe
kee eeesie kejvee eeefnS~ Fme eBle mes en efveee efkeee ieee nw efke efJeeveeW kes efueS GoenjCe Jeiewjn
kes eeesie keer DeeJeMekelee veneR nw~
eneb leke Devegceeve kes DebieYetle meeOe Deewj nslegDeeW kee JeCe&ve efkeee nw~
Deeiece kee mJehe
DeehleJeeveeefoefveyebOeveceLe&%eeveceeiece: ~~95~~ (he.ceg.le=.he.)
Deehle Jeeve leLee Debiegefue meb%ee Deeefo mes nesves Jeeues DeLe&%eeve kees Deeiece eceeCe kenles nQ~
Meyo mes JeemleefJeke DeLe&yeesOe nesves kee keejCe
menpeeesielee mebkesleJeMeeef Meyoeoees JemlegeefleheefensleJe:~~96~~ (he.ceg.le=.he.)
DeLeeX ceW Jeeehe Deewj MeyoeW ceW Jeeekehe Ske mJeeYeeefJeke eesielee nesleer nw, efpemeceW mebkesle
nes peeves mes ner Meyoeefoke heoeLeeX kes %eeve ceW nsleg nes peeles nQ~
eLee cesJee&oe: meefvle ~~97~~ (he.ceg.le=.he.)
pewmes megces heJe&le Deeefoke nQ, DeLee&led pewmes ces Meyo kes megveves cee$e mes ner pebyeterhe kes ceOeefmLele
megces kee %eeve nes peelee nw~ Gmeer ekeej meJe&$e Meyo mes DeLe& kee %eeve nes peelee nw~
Fme ekeej mes eneB leke hejer#eecegKe met$e kes DeeOeej mes eceeCe kee ue#eCe, Gmekes oes Yeso, ele#e kes
oes Yeso SJeb hejes#e kes mce=efle, eleefYe%eeve, leke&, Devegceeve Deewj Deeiece Ssmes heebe YesoeW kee ue#eCe efkeee
ieee nw~
(160) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

meeeo efmeef
leke& %eeve DeLee&led veeeebLeeW kes DeeOeej mes meeeo kees mecePevee nw~
meeeo: meJe&Lewkeebleleeieeled efkebJe=eefeefefOe:~
mehleYebieveeehes#ee nseeoseefJeMes<eke:~~104~~ (Deehleceerceebmee)
DeLe&meeled en Meyo efveheele nw Deewj en meJe&Lee Skeeble kee leeieer nesves mes keLebefeled
keLebeve Deeefo MeyoeW kes DeLe& kee Jeeeer nw~ efpemes efnvoer Yee<ee ceW Yeer Meyo mes mhe mecePe uesles nQ~
pewmespeerJe efvele Yeer nw, Deefvele Yeer nw Fleeefo~ FmeceW yeleeee nw efke meeeo mehleYebie Deewj veeeW keer
Dehes#ee jKelee nw SJeb nse Deewj Gheeose kees yeleueeves Jeeuee nw~~
mehleYebieer kee mheerkejCe
eMveJeMeeoskeefmceved JemlegveefJejesOesve efJeefOeeefle<esOeefJekeuhevee mehleYebieer eMve kes efveefcee
mes Ske ner Jemleg ceW ele#eeefo eceeCeeW mes DeefJe efJeefOe Deewj eefle<esOe keer keuhevee mehleYebieer nw~ eLee
meeoefmle peerJe:~ meeled veeefmle peerJe:~ meeoefmle veeefmle peerJe:~ meeoJeeJees peerJe:~
meeoefmle DeJeeJee peerJe:~ meeled veeefmle DeJekeleJee peerJe:~ meeoefmle veeefmle DeJeeJees
peerJe:~
mJeJe, #es$e, keeue, YeeJe keer Dehes#ee mes peerJe Deefmlehe ner nw~ hejJeeefo elege keer Dehes#ee
mes peerJe veeefmlehe ner nw~ ece mes mJehej elege keer Dehes#ee mes peerJe Deefmleveeefmlehe nw~ egieheled
mJehej elege keer Dehes#ee mes peerJe DeJeeJehe nw~ mJeelege kees kenves mes SJeb egieheled mJehejelege
kees ve ken mekeves mes peerJe Deefmle DeJeeJe nw~ hejelege keer efJeJe#ee kejves mes SJeb egieheled oesveeW OeceeX
kees ve ken mekeves mes peerJe veeefmle DeJeeJe nw~ mJehejelege keer efJeJe#ee mes SJeb egieheled oesveeW OeceeX kees
ve ken mekeves mes peerJe Deefmle veeefmle DeJeeJe nw~
eneb hej eLece Yebie ceW DeefmlelJe keer eOeevelee nesves mes Mes<e n Yebie ieewCe nQ~ efleere ceW veeefmlelJe
keer eOeevelee mes yeekeer n Yebie ieewCe nQ Ssmes ner meJe&$e mecePevee~
eefo keesF& kens efke Ske ner peerJeeefo Jemleg ceW efJeefOe eesie Deewj efve<esOe eesie Devevle Oece& heees peeles
nQ, Dele: Gve Devevle OeceeX keer keuhevee lees DevevleYebieer yevesieer ve efke mehleYebieer~ Deeeee& kenles nQ efke
Ssmee veneR kenvee keeeWefke Ske Jemleg ceW Devevle Oece& nQ Deewj Gve Devevle OeceeX ceW SkeSke Oece& kes eefle
mehleYebieer kee eeesie kejvee he[siee Dele: Devevle mehleYebieer yeveWieer ve efke Devevle Yebieer~ pewmes Ske peerJe
ceW Deefmle, efvele, Yeso, Ske Deeefo DeveskeeW Oece& nQ Gve meyeceW mehleYebieer DeueieDeueie Iesieer~ Fvekes
eeflehe#eer Oece& mJeeb efleere Yebie ceW Dee peeles nQ~ peerJe Deefmlehe nw en eLece Yebie nw lees peerJe
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (161)

veeefmlehe Yeer nw en efleere Yebie yeve peelee nw~

eMveJemleg ceW meele ner Yebie keeeW nesles nQ ?
GejeqMe<eeW kes eje meele ner eMve efkees peeles nQ~
eMveefMe<eeW eje meele ner eMve keeeW efkees peeles nQ ?
GejkeeeWefke met$e ceW eMveJeMeeosJe Ssmee heo nw~
eMvemeele ner eMve keeeW nw?
Gejmeele ekeej keer ner efpe%eemee nesleer nw~
eMvemeele ekeej keer ner efpe%eemee keeeW nQ ?
GejGme mebMee kes efJe<eeYetle Jemleg Oece& meele ekeej kes ner nQ ~ SJeb en meele ekeej kee JeJenej
efveefJe&<ee veneR nw, keeeWefke Fve meele ekeejeW mes ner Jemleg kee eLeeLe& %eeve, GmeceW eJe=efe Deewj Gvekeer eeefhle
kee efveee osKee peelee nw~ DeleSJe eer YeekeuebkeosJe ves Fme mehleYebieer kees meeeoece=leieefYe&Ceer kene
nw~
Mebkee Ske ner Jemleg ceW efJe oes Oece& MeerleG<CemheMe&Jeled mebYeJe veneR nQ~ pees Jemleg efvele nw Jener
Deefvele veneR nw, DeveLee DeveLe& nes peeJesiee~
meceeOeeve Ssmee veneR nw, keeeWefke efpeme mecee peerJe Jeef mes efvele nw Gmeer mecee Jener peerJe
heee&e keer ef mes Deefvele nw~ osKeeW! peerJe efvele ve nesJes lees hegvepe&vce ceW Jener peerJe veneR peeJes Deewj eefo
Deefvele veneR nesJes lees ceveg<e heee&e kee veeMe Deewj osJe heee&e kee Glheeo veneR nes mekelee nw, efkebleg meYeer
DeeefmlekeJeeoer peerJe kee hegvepe&vce SJeb Glheeo, efJeveeMe ceeveles nQ, Ssmes DeveskeeW efJejesOeer Oece& Dehes#ee keer
Mewueer mes Ske ner Jemleg ceW jn peeles nw , yeeOee veneR Deeleer nw~
eMve eefo Deveskeevle ceW Yeer en efJeefOe eefle<esOe keuhevee ueieleer nw lees efpeme mecee Deveskeebvle ceW
veeefmleYebie eege nesiee, Gme mecee SkeevleJeeo kee emebie Dee peeJesiee Deewj Deveskeevle ceW Yeer Deveskeevle
ueieeves hej DeveJemLee Dee peeleer nw Dele: Deveskeevle kees Deveskeevle veneR kenvee eeefnes~
Gej Deveskeevle ceW Yeer eceeCe Deewj vee keer ef mes Deveskeevle Deewj Skeevlehe mes DeveskecegKeer
keuheveeeW nes mekeleer nQ~
Skeevle Deewj Deveskeevle oesveeW ner meceked Deewj efceLee kes Yeso mes oesoes ekeej kes nesles nQ meceked
Skeevle, efceLee Skeevle~ meceked Deveskeevle Deewj efceLee Deveskeevle~
meceked Skeevle eceeCe kes eje efveefhele Jemleg kes Ske DebMe kees egefe meefnle vee keer efJeJe#ee mes
enCe kejves Jeeuee meceked Skeevle nw~ pewmes peerJe efveeevee mes Meg nw ee JeJenej vee mes DeMeg nw~
Fmes meceked vee Yeer kenles nQ~
(162) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

efceLee Skeevle Jemleg kes Ske Oece& kee meJe&Lee DeJeOeejCe kejkes Deve OeceeX kee efvejekejCe kejves
Jeeuee efceLee Skeevle nw pewmesJemleg meJe&Lee #eefCeke ner nw ee meJe&Lee efvele ner nw, en ogve&e nw~
meceked DeveskeevleSke Jemleg ceW egefe Deewj Deeiece mes DeefJe Deveske efJejesOeer OeceeX kee enCe
kejves Jeeuee meceked Deveskeevle nQ~ pewmespeerJe Devevle Oecee&lceke nw~
efceLee DeveskeevleJemleg kees Deefmle, veeefmle Deeefo mJeYeeJe mes Metve kenkej GmeceW Deveske OeceeX
keer efceLee keuhevee kejvee, DeLe& Metve Jeeve efJeueeme efceLee Deveskeevle nw~
Fve eejeW ceW meceked Skeevle vee kenueelee nw SJeb meceked Deveskeevle eceeCe kenueelee nw~
(leJeeLe& Jee.)
eefo Deveskeeble kees Deveskeeble ner ceevee peeJes Deewj Skeeble kee ueeshe efkeee peeJes lees meceked Skeeble
kes DeYeeJe ceW, MeeKeeefo kes DeYeeJe ceW Je=#e kes DeYeeJe kes meceeve lelmecegoeehe Deveskeeble kee Yeer
DeYeeJe nes peeJesiee Deewj eefo Skeeble ner ceevee peeJes lees DeefJeveeYeeJeer Flej OeceeX kee ueeshe nesves mes eke=le
Mes<e kee Yeer ueeshe nes peeJesiee ~ Dele:
Deveskeevleesheveskeevle: eceeCeveemeeOeve:~
Deveskeevle: eceeCeees leoskeevleesefhe&leeVeeeled~~(mJeebYetmlees$e)
Deveskeevle Yeer Deveskeevlehe nw keeeWefke eceeCe Deewj vee mes efme nw~ eceeCe keer Dehes#ee mes
Deveskeevle Deveskeevlehe nw SJeb Deefhe&leefJeJeef#ele vee keer Dehes#ee mes Skeevlehe nw~ Fme ekeej mes
Deveskeeble ceW Yeer mehleYebieer Ieefle nes peeleer nw~ eLee
Deveskeevle keLebefeled Deveskeevlehe nw keeeWefke eceeCe keer Dehes#ee jKelee nw~
Deveskeevle keLebefeled Skeevlehe nw keeeWefke meceked vee keer Dehes#ee jKelee nw~
Deveskeevle keLebefeled GYeehe nw~
Deveskeevle keLebefeled DeJeeJe nw Fleeefo~ Deveskeevle uehe SJeb mebMeehe veneR nQ~
keesF& keesF& Deveskeevle kees meJe&Oece& mecevJeeJeeo kenkej meYeer efceLee Skeevle OeceeX kees mele
efme kejvee eenles nQ efkebleg JeemleJe ceW Ssmeer yeele veneR nw keeeWefke keLebefeled Mewueer mes Ske Jemleg ceW DeveskeeW
OeceeX kees ele#e, Devegceeve, Deeiece Deeefo mes DeefJe efme kejvee Deveskeevle nw ve efke efceLee SkeevleeW
kee mecevJee kejvee~ Fmeefuees meeceeve meled keer Dehes#ee mes meYeer JemlegeW Skehe nQ~
DeJeeblej meee keer Dehes#ee mes meYeer JemlegeW he=Lekedhe=Leked DeefmlelJe Jeeueer nQ~ JeeefLe&ke vee mes
meYeer JemlegeW efvele nw~ heee&eeefLe&ke vee mes meYeer JemlegeW Deefvele nw~ Fleeefo~
eercelhejceiebYeerjmeeeoeceesIeuee_veced~
peereel$ewueeskeeveeLeme Meemeveb efpeveMeemeveced~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (163)

Deeefokecceb
mebmke=le erkeekece&YetcevegeJesMes eLecele: eJe=eceefmeceefmeke=<eeefokeb ke=ef$eceb kece&~~
kece&Yetefce kes eejbYe ceW eLece ner Deefme, ceef<e, ke=ef<e, efMeuhe, efJeee SJeb JeeefCepe es <edefeeeeW
eLece leerLekej kes eje yeleueeF& peeleer nQ~
Dece=leJee|<eCeer erkee
egie keer Deeefo ceW eer$e+<eYeosJe ves eeJeke kes meYeer mebmkeej, epee kes efuees Deefme, ceef<e Deeefo
efeeeeW JeCe&-JeJemLee Deeefo yeleueeF& LeeR~
eeJeke mebmkeej efeee
Gme mecee esce mes Yejs ngS yevOegDeeW kes mecetn ves ye[s Yeejer n<e& mes, mecemle Yejle#es$e kes DeefOeheefle
nesves Jeeues Gme heg$e kees Yejle Fme veece mes hegkeeje Lee~~158~~ Fefleneme kes peeveves JeeueeW kee kenvee nw
efke peneB Deveske Deee& heg<e jnles nQ Ssmee en efnceJeled heJe&le mes ueskej meceg hee&vle kee eeJee|leeeW kee
#es$e Gmeer Yejle heg$e kes veece kes keejCe YeejleJe<e&he mes eefme ngDee nw~~159~~ Jen yeeuekeheer
evcee YeeF&yevOegheer kegcegoeW kes mecetn ceW Deevevo kees ye{elee ngDee Deewj Me$egDeeW kes kegueheer
DevOekeej kees ve< kejlee ngDee ye{ jne Lee~~160~~ ceelee eMemJeleer kes mleve kee heeve kejlee ngDee Jen
Yejle peye keYeer otOe kes kegjues kees yeejyeej Gieuelee Lee leye Jen Ssmee osoerheceeve neslee Lee ceevees
Dehevee eMe ner efoMeeDeeW ceW yeeB jne nes~~161~~ Jen yeeueke cevo cegmkeeve, ceveesnj neme, ceefCeceeer
Yetefce hej euevee Deewj DeJee ceOegj Yee<eCe Deeefo ueerueeDeeW mes ceeleeefhelee kes hejce n<e& kees GlheVe
kejlee Lee~~162~~ pewmespewmes Jen yeeueke ye{lee peelee Lee JewmesJewmes ner Gmekes meeLemeeLe GlheVe
ngSmJeeYeeefJeke iegCe Yeer ye{les peeles Les, Ssmee ceeuetce neslee Lee ceevees Jes iegCe Gmekeer megvojlee hej ceesefnle
nesves kes keejCe ner Gmekes meeLemeeLe ye{ jns Les~~163~~ efJeefOe kees peeveves Jeeues YeieJeeved Je=<eYeosJe ves
Devegece mes Deheves Gme heg$e kes DeVeeeMeve (henueer yeej DeVe efKeueevee), eewue (cegC[ve) Deewj Gheveeve
(e%eesheJeerle) Deeefo mebmkeej mJeeb efkees Les~~164~~
<edefeeeDeeW kee GheosMe
Fme ueeske ceW efJeeeJeeved heg<e heefC[leeW kes eje Yeer mecceeve kees eehle neslee nw Deewj efJeeeJeleer m$eer
Yeer meJe&es<" heo kees eehle nesleer nw~~98~~ efJeee ner ceveg<eeW kee eMe kejves Jeeueer nw, efJeee ner heg<eeW kee
keueeCe kejves Jeeueer nw, Deer lejn mes DeejeOevee keer ieeer efJeee osJelee ner meye ceveesjLeeW kees hetCe& kejves
1. DeeefohegjeCe heJe&-15-16, he=. 339 mes 370 leke~
(164) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Jeeueer nw~~99~~ efJeee ceveg<eeW kes ceveesjLeeW kees hetCe& kejves Jeeueer keeceOesveg nw, efJeee ner efevleeceefCe nw,
efJeee ner Oece&, DeLe& leLee keecehe heue mes meefnle mecheoeDeeW keer hejcheje GlheVe kejleer nw~~100~~
efJeee ner ceveg<eeW kee yevOeg nw, efJeee ner efce$e nw, efJeee ner keueeCe kejves Jeeueer nw, efJeee ner meeLemeeLe
peeves Jeeuee Oeve nw Deewj efJeee ner meye eeespeveeW kees efme kejves Jeeueer nw~~101~~ FmeefueS ns hegef$eeeW,
legce oesveeW efJeee enCe kejves ceW eelve kejes keeeWefke legce oesveeW kes efJeee enCe kejves kee ener keeue
nw~~102~~ YeieJeeved Je=<eYeosJe ves Ssmee kenkej leLee yeejyeej GvnW DeeMeerJee&o oskej Deheves efee ceW
efmLele egleosJelee kees DeeojhetJe&ke megJeCe& kes efJemle=le hes hej mLeeefhele efkeee, efhej oesveeW neLeeW mes De Dee
Deeefo JeCe&ceeuee efueKekej GvnW efueefhe (efueKeves kee) GheosMe efoee Deewj Devegece mes FkeeF&oneF& Deeefo
DebkeeW kes eje GvnW mebKee kes %eeve kee Yeer GheosMe efoee~ YeeJeeLe&Ssmeer eefmeef nw efke YeieJeeved ves
oeefnves neLe mes JeCe&ceeuee Deewj yeeeW neLe mes mebKee efueKeer Leer~~103-104~~
leovevlej pees YeieJeeved kes cegKe mes efvekeueer ngF& nw, efpemeceW efmeb vece: Fme ekeej kee cebieueeejCe
Delevle mhe< nw, efpemekee veece efmeceele=kee nw, pees mJej Deewj Jebpeve kes Yeso mes oes YesoeW kees eehle nw,
pees mecemle efJeeeDeeW ceW heeeer peeleer nw, efpemeceW Deveske mebege De#ejeW keer Glheefe nw, pees Deveske yeerpee#ejeW
mes Jeehle nw Deewj pees Meg ceesefleeeW keer ceeuee kes meceeve nw Ssmeer Dekeej kees Deeefo ueskej nkeej hee&vle
leLee efJemeie&, DevegmJeej, efpeecetueere Deewj GheOceeveere Fve DeeesieJeen hee&vle mecemle Meg De#ejeJeueer
kees yegefceleer yeeeer heg$eer ves OeejCe efkeee Deewj DeefleMeemegvojer, megvojer osJeer ves FkeeF&, oneF& Deeefo mLeeveeW
kes ece mes ieefCele Meem$e kees Deer lejn OeejCe efkeee~~105-108~~ Jee*dcee kes efyevee ve lees keesF&
Meem$e nw Deewj ve keesF& keuee nw, FmeefueS YeieJeeved Je=<eYeosJe ves meyemes henues Gve hegef$eeeW kes efueS Jee*dcee
kee GheosMe efoee Lee~~109~~ Delevle yegefceleer Gve keveeDeeW ves mejmJeleer osJeer kes meceeve Deheves efhelee
kes cegKe mes mebMee, efJehee&e Deeefo oes<eeW mes jefnle Meyo leLee DeLe&he mecemle Jee*dcee kee DeOeeve
efkeee Lee~~110~~ Jee*dcee kes peeveves Jeeues ieCeOejeefo osJe JeekejCe Meem$e, voMeem$e Deewj Deuebkeej
Meem$e Fve leerveeW kes mecetn kees Jee*dcee kenles nQ~~111~~ Gme mecee mJeecYet DeLee&led YeieJeeve Je=<eYeosJe
kee yeveeee ngDee Ske ye[e Yeejer JeekejCe Meem$e eefme ngDee Lee GmeceW meew mes Yeer DeefOeke DeOeee Les
Deewj Jen meceg kes meceeve Delevle iecYeerj Lee~~112~~ Fmeer ekeej GvneWves Deveske DeOeeeeW ceW voMeem$e
kee Yeer GheosMe efoee Lee Deewj Gmekes Gee, Delegee Deeefo yyeerme Yeso Yeer efoKeueees Les~~113~~
Deveske efJeeeDeeW kes DeefOeheefle YeieJeeved ves emleej, ve<, Gef<, Skeefef$eueIegefeee, mebKee Deewj
DeOJeeesie voMeem$e kes Fve n eleeeW kee Yeer efveheCe efkeee Lee~~114~~ YeieJeeved ves DeuebkeejeW kee
meben kejles mecee DeLeJee Deuebkeej meben ebLe ceW Ghecee, heke, eceke Deeefo DeuebkeejeW kee keLeve
efkeee Lee, Gvekes Meyoeuebkeej Deewj DeLee&uebkeejhe oes ceeieeX kee efJemleej kes meeLe JeCe&ve efkeee Lee Deewj
ceeOege&, Deespe Deeefo oMe eeCe DeLee&led iegCeeW kee Yeer efveheCe efkeee Lee~~115~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (165)

DeLeevevlej yeeeer Deewj megvojer oesveeW hegef$eeeW keer heo%eeve (JeekejCe %eeve) heer oerefhekee mes
ekeeefMele ngF& mecemle efJeeeSB Deewj keueeSB Deheves Deehe ner heefjhekeJe DeJemLee kees eehle nes ieeer
LeeR~~116~~ Fme ekeej ieg DeLeJee efhelee kes Devegen mes efpeveves mecemle efJeeeSB he{ ueer nQ Ssmeer Jes oesveeW
hegef$eeeB mejmJeleer osJeer kes DeJeleej uesves kes efueS hee$elee kees eehle ngF& Leer~ YeeJeeLe&Jes Fleveer DeefOeke
%eeveJeleer nes ieeer LeeR efke mee#eeled mejmJeleer Yeer GveceW DeJeleej ues mekeleer Leer~~117~~
peieodieg YeieJeeved Je=<eYeosJe ves Fmeer ekeej Deheves Yejle Deeefo heg$eeW kees Yeer efJeveeer yeveekej ece mes
Deecveee kes Devegmeej Deveske Meem$e he{ees~~118~~ YeieJeeved ves Yejle heg$e kes efueS Delevle efJemle=le
ye[sye[s DeOeeeeW mes mhe<kej DeLe&Meem$e Deewj meben (ekejCe) meefnle ve=leMeem$e he{eee Lee~~119~~
mJeeceer Je=<eYeosJe ves Deheves heg$e Je=<eYemesve kes efueS efpemeceW ieevee, yepeevee Deeefo Deveske heoeLeeX kee meben
nw Deewj efpemeceW meew mes Yeer DeefOeke DeOeee nQ Ssmes ievOeJe& Meem$e kee JeeKeeve efkeee Lee~~120~~
DevevleefJepee heg$e kes efueS veevee ekeej kes mewke[eW DeOeeeeW mes Yejer ngF& efe$ekeueemecyevOeer efJeee kee
GheosMe efoee Deewj ue#ceer ee MeesYee meefnle mecemle keueeDeeW kee efveheCe efkeee~~121~~ Fmeer Devevle
efJepee heg$e kes efueS GvneWves met$eOeej keer efJeee leLee cekeeve yeveeves keer efJeee kee GheosMe efoee~~ Gme
efJeee kes eefleheeoke Meem$eeW ceW Deveske DeOeeeeW kee efJemleej Lee leLee Gmekes Deveske Yeso Les~~122~~
yeengyeueer heg$e kes efueS GvneWves keeceveerefle, m$eerheg<eeW kes ue#eCe, DeeegJexo, OevegJexo, Iees[eneLeer Deeefo
kes ue#eCe peeveves kes lev$e Deewj jlvehejer#ee Deeefo kes Meem$e Deveske ekeej kes ye[sye[s DeOeeeeW kes eje
efmeKeueees~~123-124~~ Fme efJe<ee ceW DeefOeke kenves mes keee eeespeve nw ? meb#eshe ceW Flevee ner yeme nw
efke ueeske kee Ghekeej kejves Jeeues peespees Meem$e Les YeieJeeved DeeefoveeLe ves Jes meye Deheves heg$eeW kees
efmeKeueees Les~~125~~
DeLeevevlej DeVeeefo kes ve< nesves mes efpemes Deveske ekeej kes Yee GlheVe nes jns nQ Deewj pees meyekees
MejCe osves Jeeues YeieJeeved keer MejCe kees eehle ngF& nw, Ssmeer epee meveeleveYeieJeeved kes meceerhe peekej Fme
ekeej efveJesove kejves ueieer efke~~135~~
ns osJe ! nce ueesie peerefJekee eehle kejves keer Fe mes Deehekeer MejCe ceW Deees ngS nQ FmeefueS ns leerve
ueeske kes mJeeceer, Deehe Gmekes Gheee efoKeueekej nce ueesieeW keer j#ee keerefpeS~~136~~ ns efJeYees ! pees
keuheJe=#e nceejs efhelee kes meceeve Lesefhelee kes meceeve ner nce ueesieeW keer j#ee kejles Les Jes meye cetue
meefnle ve< nes iees nQ Deewj pees Oeeve efyevee yeeses ner GlheVe nesles Les Jes Yeer Deye veneR heueles nQ~~137~~ ns
osJe ! ye{leer ngF& YetKe, heeme Deeefo keer yeeOeeSB nce ueesieeW kees ogKeer kej jner nw~ DeVeheeveer mes jefnle ngS
nce ueesie Deye Ske #eCe Yeer peerefJele jnves kes efueS meceLe& veneR nQ~~138~~ ns osJe ! Meerle, Deelehe,
ceneJeeeg Deewj Je<ee& Deeefo kee GheJe Deeeejefnle nce ueesieeW kees ogKeer kej jne nw FmeefueS Deepe Fve
meyekes otj kejves kes Gheee keefnS~~139~~ ns efJeYees, Deehe Fme egie kes Deeefo kelee& nw Deewj keuheJe=#e kes
(166) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

meceeve GVele nQ, Deehekes Deeefele ngS nce ueesie Yee kes mLeeve kewmes nes mekeles nQ ?~~140~~ FmeefueS ns
osJe ! efpeme ekeej nce ueesieeW keer DeepeerefJekee efveheJe nes peees, Deepe Gmeer ekeej GheosMe osves kee
eelve keerefpeS Deewj nce ueesieeW hej emeVe nesFS~~141~~
Fme ekeej epeepeveeW kes oerve Jeeve megvekej efpevekee oe oee mes esefjle nes jne nw Ssmes YeieJeeved
DeeefoveeLe Deheves ceve ceW Ssmee efJeeej kejves ueies~~142~~ efke hetJe& Deewj heefece efJeosn #es$e ceW pees efmLeefle
Jele&ceeve nw Jener efmLeefle Deepe eneB eJe=e kejves eesie nw Gmeer mes en epee peerefJele jn mekeleer nw~~143~~
JeneB efpeme ekeej Deefme, ce<eer Deeefo n kece& nQ, pewmeer #eef$ee Deeefo JeCeeX keer efmLeefle nw Deewj pewmeer eece
Iej Deeefo keer he=Lekedhe=Leked jevee nw Gmeer ekeej eneB hej Yeer nesveer eeefnS~ FvneR GheeeeW mes eeefCeeeW keer
DeepeerefJekee eue mekeleer nw~ Fvekeer DeepeerefJekee kes efueS Deewj keesF& Gheee veneR nw~~144-145~~
keuheJe=#eeW kes ve< nes peeves hej Deye en kece&Yetefce eke ngF& nw, FmeefueS eneB epee kees Deefme, ce<eer
Deeefo n keceeX kes eje ner DeepeerefJekee kejvee Gefele nw~~146~~ Fme ekeej mJeeceer Je=<eYeosJe ves
#eCeYej epee kes keueeCe kejves Jeeueer DeepeerefJekee kee Gheee meesekej Gmes yeejyeej Deeeemeve efoee
efke legce YeeYeerle cele nesDees~~147~~
DeLeevevlej YeieJeeved kes mcejCe kejves cee$e mes osJeeW kes meeLe Fv Deeee Deewj Gmeves veeres efueKes
Devegmeej efJeYeeie kej epee keer peerefJekee kes Gheee efkees~~148~~ MegYe efove, MegYe ve#e$e, MegYe cegntle& Deewj
MegYe ueive kes mecee leLee mete& Deeefo eneW kes DehevesDeheves Ge mLeeveeW ceW efmLele jnves Deewj peieodieg
YeieJeeved kes nj Ske ekeej keer Devegketuelee nesves hej Fv ves eLece ner ceebieefueke keee& efkeee Deewj efhej
Gmeer DeeesOeehegjer kes yeere ceW efpeveceefvoj keer jevee keer~ Fmekes yeeo hetJe&, oef#eCe, heefece
leLee Gej Fme ekeej eejeW efoMeeDeeW ceW Yeer eLeeece mes efpeveceefvojeW keer jevee keer~~149-
150~~ leovevlej keewMeue Deeefo ceneosMe, DeeesOee Deeefo veiej, Jeve Deewj meercee meefnle ieeBJe leLee Kes[eW
Deeefo keer jevee keer Leer~~151~~
megkeesMeue, DeJevleer, hegC[^, GC[^, DeMceke, jceke, keg, keeMeer, keeEueie, Debie, Jebie, mege, mecegke,
keeMceerj, GMeervej, Deevele&, Jelme, hebeeue, ceeueJe, oMeeCe&, ke, ceieOe, efJeoYe&, kegpeebieue, kejne,
ceneje^, megje<^, DeeYeerj, keeWkeCe, JeveJeeme, DeevOe, keCee&, keewMeue, eesue, kesjue, oe, DeefYemeej,
meewJeerj, Metjmesve, Dehejevleke, efJeosn, efmevOeg, ieevOeej, eJeve, esefo, heuueJe, keecyeespe, Deej, Jeeerke,
leg<ke, Meke Deewj keskee Fve osMeeW keer jevee keer leLee Fvekes efmeJeee Gme mecee Deewj Yeer Deveske osMeeW
kee efJeYeeie efkeee~~152-156~~
Gve osMeeW kes ceOe ceW Deewj Yeer Deveske osMe Les pees uegyOeke, DeejCe, ej, hegefuevo leLee Meyej Deeefo
cues peeefle kes ueesieeW kes eje jef#ele jnles Les~~161~~ Gve osMeeW kes ceOeYeeie ceW kees, eekeej, heefjKee,
ieeshegj Deewj Deejer Deeefo mes MeesYeeeceeve jepeOeeveer megMeesefYele nes jner LeeR~~162~~ efpevekee otmeje veece
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (167)

mLeeveere nw Ssmes jepeOeeveerheer efkeues kees Iesjkej meye Deesj Meem$eeskele ue#eCe Jeeues ieeBJeeW Deeefo keer jevee
ngF& Leer~~163~~ efpeveceW yee[ mes efIejs ngS Iej neW, efpeveceW DeefOekelej Met Deewj efkemeeve ueesie jnles neW leLee
pees yeieeree Deewj leeueeyeeW mes meefnle neW, GvnW eece kenles nQ~~164~~ efpemeceW meew Iej neW Gmes efveke=<
DeLee&led ese ieeBJe kenles nQ leLee efpemeceW heeBe meew Iej neW Deewj efpemekes efkemeeve OevemecheVe neW Gmes ye[e
ieeBJe kenles nQ~~165~~ ess ieeBJeeW keer meercee Ske keesme keer Deewj ye[s ieeBJeeW keer meercee oes keesme keer nesleer
nw~ Fve ieeBJeeW kes Oeeve kes Kesle meoe mecheVe jnles nQ Deewj FveceW Ieeme leLee peue Yeer DeefOeke jnlee
nw~~166~~
pees heefjKee, ieeshegj, Deejer, kees Deewj eekeej mes megMeesefYele nes, efpemeceW Deveske YeJeve yeves ngS neW,
pees yeieeres Deewj leeueeyeeW mes meefnle nes, pees Gece jerefle mes Des mLeeve hej yemee ngDee nes, efpemeceW heeveer
kee eJeen hetJe& Deewj Gej kes yeere Jeeueer F&Meeve efoMee keer Deesj nes Deewj pees eOeeve heg<eeW kes jnves kes
eesie nes, Jen eMebmeveere hegj DeLeJee veiej kenueelee nw~~169-170~~ pees veiej veoer Deewj heJe&le mes efIeje
ngDee nes Gmes yegefceeved heg<e Kes kenles nQ Deewj pees kesJeue heJe&le mes efIeje ngDee nes Gmes KeJe& kenles
nQ~~171~~ pees heeBe meew ieeBJeeW mes efIeje nes Gmes heefC[lepeve ce[cye ceeveles nQ Deewj pees meceg kes efkeveejs nes
leLee peneB hej ueesie veeJeeW kes eje Glejles nQ(Deeles peeles nQ) Gmes heeve kenles nQ~~172~~ pees efkemeer veoer
kes efkeveejs hej nes Gmes esCecegKe kenles nQ Deewj peneB cemleke hee&vle TBesTBes Oeeve kes {sj ueies neW Jen
mebJeen kenueelee nw~~173~~ Fme ekeej he=efLeJeer hej peneBleneB DehevesDeheves eesie mLeeveeW kes Devegmeej
keneRkeneR hej Thej kens ngS ieeBJe, veiej Deeefo keer jevee ngF& Leer~~174~~ Ske jepeOeeveer ceW Dee" meew
ieeBJe nesles nQ, Ske esCecegKe ceW eej meew ieeBJe nesles nQ Deewj Ske KeJe& ceW oes meew ieeBJe nesles nQ~ oMe ieeBJeeW kes
yeere pees Ske ye[e Yeejer ieeBJe neslee nw Gmes meben (peneB hej nj Ske JemlegDeeW kee meben jKee peelee nes)
kenles nQ~ Fmeer ekeej Iees<e leLee Deekej Deeefo kes ue#eCeeW keer Yeer keuhevee kej uesveer eeefnS DeLee&led peneB
hej yengle Iees<e (Denerj) jnles nQ Gmes Iees<e kenles nQ Deewj peneB hej meesves, eeBoer Deeefo keer Keeve ngDee kejleer
nw Gmes Deekej kenles nQ~~175-176~~ Fme ekeej Fv ves ye[s Des {bie mes veiej, ieeBJeeW Deeefo kee
efJeYeeie efkeee Lee FmeefueS Jen Gmeer mecee mes hegjvoj Fme meeLe&ke veece kees eehle ngDee Lee~~177~~
leovevlej Fv YeieJeeved keer Dee%ee mes Fve veiej, ieeBJe Deeefo mLeeveeW ceW epee kees yemeekej ke=leke=le neslee
ngDee eYeg keer Dee%ee ueskej mJeie& kees euee ieee~~178~~ Deefme, ceef<e, ke=ef<e, efJeee, JeeefCepe Deewj
efMeuhe es n keee& epee keer DeepeerefJekee kes keejCe nQ~ YeieJeeved Je=<eYeosJe ves Deheveer yegef keer kegMeuelee
mes epee kes efueS FvneR n keceeX eje Je=efe (DeepeerefJekee) kejves kee GheosMe efoee Lee mees "erke ner nw
keeeWefke Gme mecee peieodieg YeieJeeved mejeieer ner Les Jeerlejeieer veneR Les~ YeeJeeLe&meebmeeefjke keeeeX kee
GheosMe mejeie DeJemLee ceW efoee pee mekelee nw~~179-180~~
(168) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Gve n keceeX ceW mes leueJeej Deeefo Mem$e OeejCekej mesJee kejvee Deefmekece& kenueelee nw, efueKekej
DeepeerefJekee kejvee ceef<ekece& kenueelee nw, peceerve kees peesleveeyeesvee ke=ef<ekece& kenueelee nw, Meem$e
DeLee&led he{ekej ee ve=leieeeve Deeefo kes eje DeepeerefJekee kejvee efJeeekece& nw, Jeeheej kejvee
JeeefCepe nw Deewj nmle keer kegMeuelee mes peerefJekee kejvee efMeuhekece& nw Jen efMeuhekece& efe$e KeeRevee,
hetue, hees keevee Deeefo keer Dehes#ee Deveske ekeej kee ceevee ieee nw~~181-182~~ Gmeer mecee Deeefo-
yeee YeieJeeved Je=<eYeosJe ves leerve JeCeeX keer mLeehevee keer Leer pees efke #ele$eeCe DeLee&led efJeheefe mes j#ee kejvee
Deeefo iegCeeW kes eje ece mes #eef$ee, JewMe leLee Met kenueeles Les~~183~~ Gme mecee pees Mem$e OeejCekej
DeepeerefJekee kejles Les Jes #eef$ee ngS, pees Kesleer, Jeeheej leLee heMegheeueve Deeefo kes eje peerefJekee kejles Les
Jes JewMe kenueeles Les Deewj pees Gvekeer mesJeeMeget<ee kejles Les Jes Met kenueeles Les~ Jes Met oes ekeej Les
Ske kee Deewj otmeje Dekee~ Oeesyeer Deeefo Met kee kenueeles Les Deewj Gvemes efYeVe Dekee kenueeles Les~
kee Met Yeer mhe=Me leLee Demhe=Me kes Yeso mes oes ekeej kes ceeves iees nQ GveceW pees epee mes yeenj jnles nQ
GvnW Demhe=Me DeLee&led mheMe& kejves kes Deeesie kenles nQ Deewj veeF& Jeiewjn kees mhe=Me DeLee&led mheMe& kejves
kes eesie kenles nQ~~184-186~~
Gme mecee epee DehevesDeheves eesie keceeX kees eLeeeesiehe mes kejleer Leer~ Deheves JeCe& keer
efveefele DeepeerefJekee kees es[kej keesF& otmejer DeepeerefJekee veneR kejlee Lee FmeefueS Gvekes keeeeX ceW keYeer
Mebkej (efceueeJe) veneR neslee Lee~ Gvekes efJeJeen, peeefle mecyevOe leLee JeJenej Deeefo meYeer keee&
YeieJeeved DeeefoveeLe keer Dee%eevegmeej ner nesles Les~~187~~ Gme mecee mebmeej ceW efpeleves heehe jefnle DeepeerefJekee
kes Gheee Les Jes meye YeieJeeved Je=<eYeosJe keer mecceefle ceW eJe=e ngS Les mees "erke nw keeeWefke meveeleve yeee
YeieJeeved Je=<eYeosJe ner nw~~188~~ etBefke egie kes Deeefoyeee YeieJeeved Je=<eYeosJe ves Fme ekeej kece&egie kee
eejcYe efkeee Lee FmeefueS hegjeCe kes peeveves Jeeues GvnW ke=leegie veece mes peeveles nQ~~189~~ ke=leke=le
YeieJeeved Je=<eYeosJe Dee<ee{ceeme kes ke=<Cehe#e keer eefleheoe kes efove ke=leegie kee eejcYe kejkes eepeehele
(epeeheefleheves) kees eehle ngS Les DeLee&led epeeheefle kenueeves ueies Les~~190~~ Fme ekeej peye efkelevee ner
mecee Jeleerle nes ieee Deewj n keceeX keer JeJemLee mes peye epee kegMeueleehetJe&ke megKe mes jnves ueieer leye
osJeeW ves Deekej MeerIe ner Gvekee mecee heo hej DeefYe<eske efkeee, Gme mecee Gvekee eYeeJe mJeie&ueeske
Deewj he=efLeJeerueeske ceW Ketye ner eke nes jne Lee~~191-192~~
DeLeeveblejkece&Yetefce keer jevee kejves Jeeues YeieJeeve Je=<eYeosJe ves Deheves efhelee cenejepe veeefYejepe
mes meeceepe heekej veeres efueKes Devegmeej epee kes heeueve kejves kee eelve efkeee~~241~~ eLece ner
YeieJeeve ves epee keer me=ef< GlheVe keer, leoveblej epee kes DeepeerefJekee kes efveece yeveees Deewj efhej epee kes
efuees DeheveerDeheveer ceee&oe kes GuuebIeve ve kejves kee efveece yeveeee, Fme ekeej Jes Deheveer epee kee
Meemeve kejves ueies~~242~~ Gme mecee YeieJeeve ves Deheves oesveeW neLeeW ceW Mem$e OeejCe kej #eef$eeeW keer
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (169)

jevee keer DeLee&led GvnW Mem$eefJeee efmeKeueeF& mees "erke ner nw keeeWefke pees neLe ceW Mem$e ueskej otmejs meyeue
Je Me$eg kes enej mes peerJeeW keer j#ee kejs GvnW ner #eef$ee kenles nQ~~243~~ leoveblej YeieJeeve ves Deheves
TDeeW mes ee$ee kejvee DeLee&led hejosMe peevee efoKeueekej JewMeeW keer me=ef< keer, mees Yeer "erke ner nw
keeeWefke meceg Deeefo peue eosMeeW ceW leLee mLeue eosMeeW ceW ee$ee kejkes Jeeheej kejvee JewMeeW keer cegKe
DeepeerefJekee nw~~244~~ meoe veere keeceeW ceW lelhej jnves Jeeues MeteW keer jevee YeieJeeve ves Deheves hewjeW mes
ner keer, mees "erke ner nw keeeWefke yeeeCe, #eef$ee Deewj JewMe Fve Gece JeCeeX kes hewj oeyevee, nj lejn mes
Gvekeer mesJee meget<ee kejvee, Gvekeer Dee%ee heeueve kejvee Deeefo MeteW keer DeepeerefJekee Deveske ekeej keer
kener ieF& nw~~245~~ Fme ekeej leerve JeCeeX keer me=ef< lees eLece ner nes egkeer Leer Gmekes yeeo YeieJeeve
Je=<eYeosJe kes heg$e cenejepe Yejle Deheves cegKe mes Meem$eeW kee DeOeeve (hee") kejeles nges yeeeCeeW keer
jevee kejWies Deewj he{vee, he{evee, oeve osvee, oeve uesvee, hetpee kejvee, kejevee Deeefo Gvekeer DeepeerefJekee kes
Gheee neWies~~246~~ Met kees Met keer Je=efe (DeepeerefJekee) kee heeueve kejvee eeefnes, Deve keee& veneR
kejvee eeefnes~ vewiece DeLee&led JewMe kees JeeefCepe Jeeheejeefohe Je=efe kejvee eeefnS, keJeefeled Meget<eehe
Je=efe Yeer kej mekelee nw jepeve DeLee&led #eef$eeJeCe& kees Mem$eOeejer nes epee kee mebj#eCe kejvee eeefnS
keJeefeled Jeeheej DeLeJee mesJee Je=efe Yeer kej mekelee nw yeeeCeeW kees DeOeeve, DeOeeheveeefo keee& kejvee
eeefnes; keJeefeled Deve JeCe& mecyevOeer Je=efe kee Deeee kej mekelee nw~~247~~ Fme ekeej Jee|Cele
Deheveer Je=efe DeLee&led DeepeerefJekee kes ece kee GuuebIeve kej pees Deve ekeej keer Je=efe kees Deheveeesiee
Jen jepeeDeeW kes eje oC[veere nesiee~ Ssmee ve nesves hej JeCe&mebkeerCe&lee nesieer~~248~~ YeieJeeve Je=<eYeosJe ves
eejeW JeCe& leLee Gvekee efJeJeen mebyebOe Deeefo keer jevee kejves kes heefnues ner Deefme, ceefme, ke=ef<e Deeefo n
keceeX keer jevee kej oer Leer Deewj Gme mecee mes ueesie Deheves kece& kejves ueie iees Les Fmeefuees Gve keceeX kes
kejves mes Fme YeejleJe<e& ceW kece&Yetefce eie nes ieF& Leer~ YeeJeeLe&Deye leke YeesieYetefce Leer, Deye Deefme, ceefme
Deeefo kece&kej peerefJekee nesves mes kece&Yetefce kener peeleer Leer~~249~~ Fme ekeej YeieJeeve Je=<eYeosJe ves
#eef$ee, JewMe Deeefo epee keer jevee keer Deewj Gmekee eesie DeLee&led pees Jemleg veneR nw Gmes GlheVe kejvee Deewj
#esce DeLee&led pees Jemleg efJeeceeve nw Gmekeer j#ee kejvee Fve oesveeW kees Deer lejn eueeves kes efuees ye[er
egefe mes ne, cee Deewj efOekekeej es leerveeW ekeej kes ob[ mLeeheve efkees Les~~250~~ og< heg<eeW kee efveen
kejvee DeLee&led GvnW ob[ osvee Deewj meppeve heg<eeW kee heeueve kejvee en ece kece&Yetefce mes heefnues DeLee&led
YeesieYetefce ceW veneR Leer, keeeWefke YeesieYetefce ceW epee kes meye ueesie efvejhejeOe nesles Les, keesF& Yeer keg DehejeOe
veneR kejlee Lee~~251~~ eefo kece&Yetefce ceW ob[ osves Jeeuee jepee ve nesiee lees efhej mebmeej ceW ceelme veee
keer eJe=efe nes peeesieer DeLee&led efpeme ekeej ye[er2 ceefueeeB eser2 ceefueeeW kees Kee peeleer nQ Gmeer
ekeej keer jerefle eneB Yeer eeefuele nes peeesieer, keeeWefke en eefme ner nw efke pees Deblejbie kee og< Deewj
yeueJeeve neslee nw Jen efveyeue kees Kee peelee nw DeLee&led Gmes heer[e oslee nw~~252~~ eefo DehejeOeer ueesieeW kees
(170) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ob[ efoee peeesiee lees efhej Jes ob[ kes [j mes kegceeie& keer Deesj veneR oew[Wies Fmeefuees DehejeOeer ueesieeW kees ob[
osves Jeeuee jepee DeJeMe nesvee eeefnes Deewj Ssmee jepee ner he=LJeer kees peerle mekelee nw~~253~~ efpeme ekeej
efyevee efkemeer lejn keer heer[e efoes otOe osves Jeeueer ieee mes otOe efvekeeueves ceW ieee megKeer jnleer nw Deewj
Gmekee otOe ye{lee nw~ Gmeer ekeej jepee kees epee mes Yeer Oeve Jemetue kejvee eeefnes Gme hej DeefOeke heer[e
osves Jeeuee kej veneR ueieevee eeefnes, Ssmee kejves mes ner epee megKeer jnleer nw Deewj Oeve Yeer Dee Jemetue nes
peelee nw~~254~~ ener mecePekej YeieJeeve Je=<eYeosJe ves veeres efueKes nges heg<eeW kees epee kees ob[ Deeefo osves
Jeeuee jepee yeveeee mees "erke ner nw keeeWefke epee kee eesie DeLee&led pees Jemleg veneR nw Gmes GlheVe kejvee Deewj
#esce DeLee&led pees Jemleg nw Gmekeer j#ee kee Gheee kejvee, Fve oesveeW kee efJeeej kejvee jepee kes ner DeeOeerve
nw~~255~~
YeieJeeved ves nefj, Dekecheve, keeMehe Deewj meesceeYe Fve eej cene YeeieMeeueer #eef$eeeW kees yegueekej
Gvekee eLeesefele mecceeve Deewj melkeej efkeee~ leovevlej jepeeefYe<eske kej GvnW ceneceeC[efueke jepee
yeveeee~ es jepee eej npeej Deve essess jepeeDeeW kes DeefOeheefle Les~~266-257~~ meesceeYe,
YeieJeeved mes kegjepe veece heekej kegosMe kee jepee ngDee Deewj kegJebMe kee efMeKeeceefCe kenueeee~~258~~
nefj, YeieJeeved keer Dee%ee mes nefjkeevle veece kees OeejCe kejlee ngDee nefjJebMe kees Deuebke=le kejves ueiee
keeeWefke Jen eerceeved nefjhejeece DeLee&led Fv DeLeJee eEmen kes meceeve hejeeceer Lee~~259~~ Dekecheve
Yeer, YeieJeeved mes eerOej veece heekej Gvekeer emeVelee mes veeLeJebMe kee veeeke ngDee~~260~~ Deewj keeMehe
Yeer peieodieg YeieJeeved mes ceIeJee veece eehlekej GeJebMe kee cegKe jepee ngDee mees "erke ner nw~ mJeeceer keer
mecheoe mes keee veneR efceuelee nw ? DeLee&led meye keg efceuelee nw~~261~~ leovevlej YeieJeeved DeeefoveeLe ves
ke, ceneke Deeefo ecegKeecegKe jepeeDeeW kee melkeej kej GvnW DeefOejepe kes heo hej mLeeefhele
efkeee~~262~~

eesieYeefe ceW mebIe kes efuees eeevee

SJeb ceS Deef Y elLeg ee, DeCeeeje jeieoes m eheef j meg e~
meb I emme JejmeceeeE n , cepPeef J e og k eKekeKeeb eE o leg ~ ~8~~
(eer kegbokegboosJeke=le-eesieYeefe ieeLee-23)
DeLe&Fme ekeej cesjs eje mlegle leLee jeies<e mes efJeMegjefnle, DeveieejcegefveieCe mebIe kees
Gece meceeefOe eoeve kejW Deewj cesjs Yeer og:KeeW kee #ee kejW~
YeeJeeLe&eesieYeefe ceW Deeeee&osJe ves lesF&me ieeLeeDeeW eje meJe& ekeej mes lehemJeer cegefveeeW keer Jebovee
kejkes eeevee keer nw efke Jes meJe&cegefveieCe mebIe kees meceeefOe, Oece&Oeeve keer efmeef eoeve kejW~ Fmemes mhe
nes peelee nw efke es yengle ye[s elegefJe&Oe mebIe kes Deeeee& Les, Skeekeer veneR Les~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (171)

meJJeYeeJes
mebmke=le erkeemeJe&YeeJeebmlelheee&eeved~
meYeer heoeLeeX kees SJeb Gvekeer meYeer heee&eeW kees pees peeveles nQ~
Dece=leJee|<eCeer erkee
meJe&YeeJeeW mes meYeer neW JeeW keer meYeer heee&eeW kees peeveles ngS~ DeLeJee
peerJeeW kes meYeer YeeJeeW keesDeewheMeefceke Deeefo heeBeeW YeeJeeW kees peeveles nges eer ceneJeerj mJeeceer ves
cegefveOece& kee GheosMe efoee nw~
peerJe kes mJeleJe YeeJe
DeewheMeefceke, #eeefeke, efcee, Deewoefeke Deewj heeefjCeeefceke es peerJe kes mJeleJe nQ DeLee&led mJeYeeJe nQ~
heefjCeeceeW keer efvece&uelee mes keceeX keer Meefe kee eie ve nesvee GheMece nw pewmes efke efhekejer kees
cewues heeveer ceW [eue osves mes cewue veeres yew" peelee nw Deewj heeveer Thej ceW mJe efoKeves ueielee nw~
keceeX kee Delevle DeYeeJe nes peevee #ee nw~
heefjCeeceeW keer efvece&uelee mes keceeX kes Ske osMe kee #ee Deewj SkeosMe kee GheMece nesvee efcee YeeJe
nw pewmes efke keesoeW kees Oeesves mes keg keer ceo Meefe #eerCe nes peeleer nw Deewj keg keer veneR~
Je, #es$e, keeue Deewj YeeJe mes keceeX kee heue osvee Goe nw~
pees YeeJe keceeX kes GheMece Deeefo keer Dehes#ee ve jKekej Je kes efvepe mJehe cee$e mes nesles nQ GvnW
heeefjCeeefceke kenles nQ~
eMve Deelcee kes eefo es DeewheMeefceke Deeefo mJeleJe DeLee&led mJeYeeJe nQ lees eefo en Gvekees es[
osiee lees Metve nes peeJesiee Deewj eefo veneR es[siee lees Fme Deelcee kees cees#e kewmes nesiee ?
Gej Deehekee eMve "erke nw, efhej Yeer DeveskeevleJeeo ceW meJe&megIeefle nw keeeWefke Deveeefo heeefjCeeefceke
ewleve Je keer ef mes mJeYeeJe kee leeie veneR nes mekelee efhej Yeer Deeefoceeved Deewoefeke Deeefo heee&eeW
keer ef mes mJeYeeJe kee leeie nes mekelee nw~ otmejer yeele en nw efke mJeYeeJe kes leeie ee Deleeie mes cees#e
veneR ceevee nw efkevleg cees#e lees meceioMe&ve Deeefo Devle:kejCeeW mes mechetCe& keceeX kee #ee nes peeves mes ner
neslee nw~1
Fve YeeJeeW kes Yeso DeewheMeefceke kes 2, #eeefeke kes 9, efcee kes 18, Deewoefeke kes 21 Deewj
heeefjCeeefceke kes 3 Ssmes 2 91821353 YeeJe nesles nQ~

1. leJeeLe&Jeee|leke ef. De. met. 1~

(172) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

DeewheMeefceke YeeJe kes Yeso

(1) DeewheMeefceke meceioMe&ve Deewj DeewheMeefceke eeefj$e es oes DeewheMeefceke YeeJe nQ~ efceLeelJe,
meceeficeLeelJe Deewj mecekelJe es leerve oMe&veceesn leLee DevebleevegyevOeer eesOe, ceeve, ceeee Deewj ueesYe es
eej eeefj$e ceesn, Fve meele kece& eke=efleeeW kes GheMece mes DeewheMeefceke meceioMe&ve neslee nw~
Deveeefo efceLeeef YeJe peerJe kes keeueueefyOe Deeefo kes efveefcee mes en meceioMe&ve neslee nw ~
keeueueefyOe Deveske ekeej keer nw
YeJe peerJe kes DeOe&hegodieue heefjJele&vehe mecee kes Mes<e jnves hej Jen mecekelJe kes eesie neslee nw,
en henueer keeueueefyOe nw~
kece& peye Glke= efmLeefle ee peIeve efmLeefle ceW yevOe jnW nes leye eLece mecekelJe eie veneR nes
mekelee efkevleg peye kece& Devle:kees[ekees[er meeiej keer efmLeefle ceW yevOe jns neW leLee hetJe&ye kece& heefjCeeceeW
keer efvece&uelee mes mebKeele npeej meeiej kece Devle:kees[ekees[er meeiej keer efmLeefle Jeeues kej efoes iees neW
leye eLece mecekelJe keer eesielee nesleer nw, en efleere keeueueefyOe nw~
leermejer keeueueefyOe YeJe keer Dehes#ee mes nw~ mecekelJe keer Glheefe ceW peeeflemcejCe, Jesovee Deeefo Yeer
efveefcee nesles nQ DeLee&led GheMece meceioMe&ve eejeW ner ieefleeeW ceW neslee nw~ neB, Jen peerJe YeJe, hebeWefe,
mewveer Deewj heee&hleke nes leLee heefjCeeceeW keer efJeMegefJeeuee nes~
Gve ieefleeeW ceW keejCeeW kee mheerkejCe
meeleeW vejkeeW ceW heee&hleke ner veejkeer peerJe Devleceg&ntle& kes yeeo eLece GheMece mecekelJe GlheVe kej
mekeles nQ~ leermejs vejke leke peeeflemcejCe , JesoveevegYeJe Deewj Oece&eJeCe Fve leerve keejCeeW mes leLee Deeies
Oece& eJeCe kes Deefleefje Mes<e oes keejCeeW mes mecekelJe ueeYe nes mekelee nw~
efleeeeW ceW meYeer erhemecegeW kes heee&hleke ner efleee efoJeme he=LekelJe1 kes yeeo mecekelJe GlheVe
kej mekeles nQ~ FveceW peeeflemcejCe, Oece&eJeCe Deewj efpeveeeflecee kee oMe&ve es leerve, mecekelJe keer Glheefe
kes efuees efveefcee nQ~
ceveg<eeW ceW {eF& erhe kes heee&hleke ceveg<e ner Dee" Je<e& keer Deeeg kes yeeo peeeflemcejCe, Oece&eJeCe
Deewj efpeveefyebyeoMe&vehe efkemeer Yeer keejCe mes mecekelJe ueeYe eehle kej mekeles nQ~
osJeeW ceW Deefvlece ewJeseke leke kes heee&hleke ner osJe Devleceg&ntle& kes yeeo mecekelJe ueeYe kej mekeles
nQ ~ YeJeveJeemeer Deeefo mes ueskej meneej veeceke yeejnJeW mJeie& leke kes osJe peeeflemcejCe, Oece&eJeCe,
efpeveceefncee oMe&ve leLee osJeeW kes Ssee&eqvejer#eCehe efkemeer Yeer keejCe mes mecekelJe eehle kej mekeles nQ~
Deeies Deevele Deeefo eej mJeieeX kes osJeeW ceW osJe$e+ef efvejer#eCe kes efyevee leerve keejCe leLee veJe ewJesekeJeemeer

1. leerve mes Thej Deewj Dee" mes veeres keer mebKee kees he=LekelJe kenles nQ~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (173)

osJeeW ceW osJe$e+ef efvejer#eCe Deewj efpeveceefnceeoMe&ve Fve oes kes efyevee Mes<e oes keejCeeW mes mecekelJe keer
Glheefe nes mekeleer nw~
ewJeseke mes Thej kes osJe efveece mes meceief ner nesles nQ ~
OeJeuee1 evLe ceW keeueueefyOe ceW ner ueefyOeeeW kees Yeer ieefYe&le efkeee nw~ eLee#eeesheMece ueefyOe,
efJeMegef ueefyOe, osMevee ueefyOe, eeeesieueefyOe Deewj kejCeueefyOe~
hetJe& mebefele keceeX kes ceuehe heue kes DevegYeeie mheOe&ke peye heefjCeeceeW keer efvece&uelee kes eje
eeflemecee DevebleiegCes nerve nesles nges GoerjCee kees eehle efkees peeles nQ Gme mecee #eeesheMece ueefyOe
nesleer nw~
eefle mecee DevebleiegCenerveece mes GoerjCee kees eehle ngS DevegYeeie mheOe&keeW mes GlheVe ngDee, meelee
Deeefo MegYekeceeX kes yebOe kees kejeves Jeeuee Deewj Demeelee Deeefo DeMegYekeceeX kes yebOe kees jeskeves Jeeuee Ssmee
pees peerJe kee heefjCeece nw, Gmes efJeMegef ueefyOe kenles nQ~
n JeeW Deewj veJe heoeLeeX kes GheosMe kee veece osMevee nw~ Gme osMevee kees osves Jeeues Deeeee& Deeefo
keer GheueefyOe kees osMeveeueefyOe kenles nQ leLee Gvekes eje GheosMe nges DeLe& kees enCe, OeejCe SJeb
efJeeejCe Meefe kes meceeiece kees Yeer osMeveeueefyOe kenles nQ~
meJe&keceeX keer Glke= efmLeefle Deewj Glke= DevegYeeie kees Ieele kejkes Devle:kees[ekees[er efmLeefle ceW,
Deewj ef:mLeeveere DevegYeeie ceW DeJemLeeve kejves kees eeeesieueefyOe kenles nQ DeLee&led Ieeefleee keceeX keer
DevegYeeie Meefe uelee, oe, DeefmLe Deewj Mewue kes meceeve eej ekeej keer nesleer nw~ DeIeeefleee keceeX ceW oes
efJeYeeie nQ hegCeeke=eflehe Deewj heehe eke=eflehe~ hegCekeceeX keer DevegYeeieMeefe ieg[,Keeb[,Mekekej Deewj
Dece=le kes meceeve nesleer nw leLee heehe keceeX keer veerce, keebpeerj, efJe<e Deewj nueenue kes meceeve nesleer nw~ eneB
eeeesieueefyOe kes eje peerJe Ieeefleee keceeX kes DevegYeeie kees Ieekej uelee Deewj oe Fve oes mLeeveeW ceW
leLee DeIeeefleee keceeX keer heehehe eke=efleeeW kes DevegYeeie veerce Deewj keebpeerj Fve oes mLeeveeW ceW DeJeefmLele
kejlee nw~ Fmeer kees ef:mLeeveere DevegYeeie ceW DeJemLeeve kenles nQ~
Fve DeJemLeeDeeW kes nesves hej heeBeJeeR kejCe ueefyOe kes eesie YeeJe heees peeles nQ ~ etBefke eejcYe
keer eejeW ner ueefyOeeeB YeJe Deewj DeYeJe efceLeeef peerJeeW kes meeOeejCe nQ DeLee&led oesveeW ekeej kes
peerJeeW ceW nes mekeleer nQ~ efkevleg kejCeueefyOe mecekelJe nesves kes mecee ner nesleer nw~
Fme kejCeueefyOe kes leerve Yeso nQ
DeOe:eJe=ekejCe, DehetJe&kejCe Deewj DeefveJe=efekejCe~
DeOe:eJe=ekejCe kes keeue ceW mes Thej kes meceeJeleea peerJeeW kes heefjCeece veeres kes meceeJeleea peerJeeW
kes heefjCeeceeW kes meMe DeLee&led mebKee Deewj efJeMegef keer Dehes#ee meceeve nesles nQ, Fmeefuees eLece kejCe kees
1. OeJeuee heg0 6, he=0 204~
(174) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

DeOe:eJe=ekejCe kene nw~

DehetJe&kejCe ceW efYeVe meceeJeleea peerJe pees hetJe& mecee ceW keYeer Yeer eehle veneR nges Ssmes DehetJe&
heefjCeeceeW kees ner OeejCe kejles nQ~ DeLee&led efpeme ekeej mes DeOe:kejCe ceW efYeVe meceeJeleea peerJeeW kes
heefjCeece meMe Deewj efJemeMe oesveeW ner ekeej kes nesles nQ, Jewmee DehetJe&kejCe ceW veneR nw, efkevleg eneB hej
efYeVe meceeJeleea peerJeeW kes heefjCeece efJemeMe ner nesles nQ meMe veneR nesles~
DeefveJe=efekejCe ceW Ske meceeJeleea veevee peerJeeW kes heefjCeeceeW ceW Yeso veneR heeee peelee nw~ Fme kejCe
ceW efpeleves mecee nQ Gleves ner heefjCeece nesles nQ~
keesF& Yeer YeJe peerJe Fme kejCeueefyOe kees eehle kejkes heefjCeeceeW keer efJeMegef mes Debleceg&ntle& ceW
ner efceLeelJe kece& kes mecekelJe, efceLeelJe Deewj meceeficeLeelJehe mes leerve gke[s kej oslee nw~
kene Yeer nw
peblesCe keesodoJeb Jee he{cegJemecemecceYeeJepeblesCe~
efceb oJJeb leg efleOee DemebKeiegCenerCeoJJekecee1~~26~~
DeLee&led eb$eekekeer mes oues nges keesoeW keer lejn eLeceesheMece mecekelJe heefjCeeceheer eb$e mes
efceLeelJeheer kece&Je eceeCe ceW ece mes DemebKeele iegCee kece neskej leerve ekeej kee nes peelee nw~
DeLee&led pewmes keesoeW Oeeve ouee peeves hej lebogue, keCe Deewj Yetmeer mes leervehe nes peelee nw Jewmes ner efceLeelJe
Je GheMece mecekelJeheer eb$e mes efceLeelJe, meceeficeLeelJe Deewj mecekelJe Fve leervehe heefjCeceve
kejlee nw~
DevebleevegyebOeer, DeeleeKeeve, eleeKeeve Deewj mebpJeueveeesOe, ceeve, ceeee, ueesYe es 16 ke<eee,
neme, jefle, Dejefle, Meeske, Yee, pegieghmee, m$eerJeso, heg<eJeso Deewj vehegbmekeJeso es 9 veeske<eee, efceLeelJe,
meceeficeLeelJe Deewj mecekelJe es leerve oMe&veceesn Fme ekeej Ded"eF&me ceesnveere eke=efleeeW kes GheMece
mes DeewheMeefceke eeefj$e neslee nw~2
Fme lejn DeewheMeefceke kes GheMece mecekelJe Deewj GheMece eeefj$e es oes Yeso nges ~ GheMece mecekelJe
kee keeue peIeve leLee Glke= Debleceg&ntle& cee$e ner nw~ meyemes eLece ener mecekelJe neslee nw~
#eeefekeYeeJe kes Yeso
#eeefeke YeeJe kes veJe Yeso nQkesJeue%eeve, kesJeueoMe&ve, #eeefeke oeve, #eeefeke ueeYe, #eeefeke
Yeesie, #eeefeke GheYeesie, #eeefeke Jeere&, #eeefeke mecekelJe Deewj #eeefeke eeefj$e~
mebhetCe& %eeveeJejCe kes #ee mes kesJeue%eeve eke neslee nw efpemes #eeefeke %eeve Yeer kenles nQ~ oMe&veeJejCe
kes #ee mes kesJeueoMe&ve eke neslee nw efpemekee veece #eeefeke oMe&ve Yeer nw~ mecemle oeveeblejee kece& kes
1. ieesccemeej kece&keeb[~
2. DeeefJebMeefleceesnefJekeuheesheMeceeoewheMeefcekeb eeefj$eced~ leJeeLe&Jeeefle&ke ef0 De0 met0 3~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (175)

Delevle #ee mes Deveble eeefCeeeW kee DeYeeoeve osves Jeeuee Ssmee Deefnbmee kee GheosMehe Devevle oeve
#eeefeke oeve neslee nw~ mebhetCe& ueeYeeblejee kee Devevle #ee nesves hej keJeueenej ve kejves Jeeues kesJeueer
YeieJeeved kes Mejerj keer efmLeefle kes efuees keejCeYetle hejce MegYe, met#ce, efoJe, Devevle hegodieueeW kee eefle
mecee Mejerj ceW mebyebefOele nesvee #eeefeke ueeYe nw~ Dele: keJeueenej kes efyevee keg kece hetJe&keesef Je<e&
leke Deewoeefjke Mejerj keer efmLeefle kewmes jn mekeleer nw ? en Mebkee efvejeOeej nes peeleer nw~
mebhetCe& Yeesieeblejee kes veeMe mes nesves Jeeuee meeefleMee Yeesie #eeefeke Yeesie nw~ Fmeer mes heg<heJe=ef,
ievOeesoke Je=ef, ejCekeceue kes leues mJeCe& keceueeW keer jevee, megieefvOele Meerleue Jeeeg, meeOethe Deeefo
DeefleMee nesles nQ~ mecemle GheYeesieeblejee kes veeMe mes GlheVe nesves Jeeuee meeefleMee GheYeesie #eeefeke
GheYeesie nw~ Fmeer mes efmebnemeve, $e$ee, DeMeeske, YeeceC[ue, efoJeOJeefve, osJeogbogefYe Deeefo eeeflenee& nesles
nQ~ mecemle Jeeree&vlejee kes #ee mes eie nesves Jeeuee Devevle #eeefekeJeere& nw~ oMe&veceesn kes #ee mes
#eeefeke oMe&ve eie neslee nw~ eeefj$eceesn kes Delevle#ee mes #eeefeke eeefj$e eke neslee nw~
eMveoeveeblejee Deeefo kes #ee mes eke nesves Jeeueer oeveeefo ueefyOeeeW kes DeYeeoeve, #eeefeke
Yeesie, GheYeesie Deeefo keee& efmeeW ceW Yeer nesves eeefnes ?
Gejoeveeefo ueefyOeeeW kes keee& kes efuees Mejerjveecee veecekece& Deewj leerLekej eke=efle veecekece&
keer Dehes#ee nw Deewj efmeeW ceW Fvekes veneR nesves mes es ueefyOeeeB DeJeeyeeOe, Deveble megKehe mes jnleer nQ pewmes
efke kesJeue%eevehe ceW DevebleJeere&~
Fve #eeefeke YeeJeeW ceW Ske mecekelJe ner Ssmee YeeJe nw pees efke elegLe& mLeeve mes Yeer eie nes mekelee
nw leLee #eeefeke eeefj$e YeeJe yeejnJeW mes eie neslee nw~ yeekeer meJe&YeeJe Denle DeJemLee ceW eke nesles nQ~
Fmeefuees Denle hejceelcee veJe kesJeueueefyOe kes mJeeceer nesles nQ~
efceeYeeJe#eeeesheMeefceke YeeJe kes Yeso
eej %eeve, leerve De%eeve, leerve oMe&ve, heeBe ueefyOeeeB, mecekelJe, eeefj$e Deewj mebeceemebece es 18
efceeYeeJe nQ~ Fmes #eeeesheMeefceke Yeer kenles nQ~ ceefle%eeve, egle%eeve, DeJeefOe%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve es
eej %eeve nQ~
ceefle%eeveeJejCe Deewj Jeereelejee kece& kes meJe&Ieeefle mheOe&keeW kee GoeeYeeJeer #ee Deewj Deeieeceer kee
meoJemLeehe GheMece nesves hej leLee osMeIeeefle mheOe&keeW kee Goe nesves hej ceefle%eeve neslee nw, Jen
#eeeesheMeefceke nw~ Ssmes meYeer kes ue#eCe mecePeves eeefnes~
kegceefle, kegegle Deewj kegDeJeefOe es leerve De%eeve nQ~ efceLeelJe kece& kes Goe mes es efceLee%eeve nes
peeles nQ~ e#egoMe&ve, Dee#egoMe&ve Deewj DeJeefOeoMe&ve es leerve oMe&ve nQ~ es Yeer DehevesDeheves DeeJejCeeW kes
#eeesheMece mes nesles nQ~ #eeesheMeefceke oeve, #eeeesheMeefceke ueeYe, #eeeesheMeefceke Yeesie, #eeeesheMeefceke
(176) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

GheYeesie Deewj #eeeesheMeefceke Jeere& es heeBe ueefyOeeeB DehevesDeheves Devlejee kece& kes #eeesheMece mes nesleer
nQ~ DevebleevegyebOeer eej ke<eee, efceLeelJe Deewj meceeficeLeelJe veeceke osMeIeeefle eke=efleeeW kee GoeeYeeJeer
#ee Deewj meoJemLeehe GheMece nesves hej leLee mecekelJe veeceke osMeIeeefle eke=efle kee Goe nesves hej
#eeeesheMeefceke mecekelJe neslee nw~ en Jesoke mecekelJe Yeer kenueelee nw~
DevevleevegyebOeer, DeeleeKeeve Deewj eleeKeevehe yeejn ke<eeeeW kes GoeeYeeJeer #ee Deewj
meoJemLeehe GheMece nesves hej leLee eej mebpJeueve ke<eeeeW ceW mes efkemeer Ske ke<eee Deewj veJe veeske<eeeeW
kee eLeemecYeJe Goe nesves hej efJejleDeefJejle heefjCeece GlheVe kejves Jeeuee #eeeesheMeefceke mebeceemebece
neslee nw~ Fmes osMeefJejle Yeer kenles nQ~ Jesoke mecekelJe eewLes iegCemLeeve mes ueskej meeleJeW leke ner heeee
peelee nw Deeies veneR~ mebeceemebece hebeceiegCemLeeve ceW ner neslee nw, Deve$e veneR~ eej %eeve, DeJeefOeoMe&ve,
mecekelJe, eeefj$e Deewj mebeceemebece es YeeJe YeJe ceW ner mebYeJe nQ, DeYeJe ceW veneR~ leelhee& ener nw efke
Fme yeele kees peevekej meceief yevekej osMemebece DeLeJee hetCe&meebce kees enCe kejkes Deheves YeJelJe
YeeJe kees Jee kejvee eeefnes~
Deewoefeke YeeJe kes Yeso
eej ieefle, eej ke<eee, leerve efuebie, efceLeeef, De%eeve, Demebece, DeefmelJe Deewj n uesMeeeW
es 21 Deewoefeke YeeJe nQ~
efpeme kece& kes Goe mes Deelcee veejke Deeefo YeeJeeW kees eehle nes, Jen ieefle nw~ Gmekes vejke, efleee,
ceveg<e Deewj osJe es eej Yeso nQ~ ke<eee veeceke eeefj$eceesn kes Goe mes peerJe kes heefjCeeceeW ceW eesOeeefohe
keueg<elee ke<eee nw~ en Deelcee kes mJeeYeeefJekehe kees ke<eleer DeLee&led Ieele kej osleer nw~ Fmekes
eesOe,ceeve,ceeee Deewj ueesYe es eej Yeso nQ~ Je Deewj YeeJe kes Yeso mes efuebie oes ekeej kee nw~ veece kece&
kes Goe mes nesves Jeeuee Jeefuebie nw Deewj Jesohe eeefj$eceesn kes Goe mes Deelcee kes heefjCeece kees
YeeJeefuebie kenles nQ~ eneB Deelce YeeJeeW kee ekejCe nesves mes YeeJeJeso efJeJeef#ele nw~ m$eerJeso kes Goe mes nesves
Jeeueer heg<eeefYeuee<ee m$eerJeso nw~ heg<eJeso kes Goe mes nesves Jeeueer m$eerDeefYeuee<ee heg<e Jeso Deewj
vehegbmekeJeso kes Goe mes nesves Jeeueer GYeeeefYeuee<ee vehegbmekeJeso nw~ Fme lejn YeeJeefuebie kes leerve Yeso
nesles nQ~
oMe&veceesn kes Goe mes leJeeLe& ceW Deefe ee Deeeve efceLeelJe kenueelee nw~ %eeveeJejCe kece& kes
Goe mes Deelcee kes %eeve iegCe kee eie ve nesvee De%eeve nw~ pewmes efke ekeeMeceeve mete& kee lespe meIeve cesIeeW
eje {ke peelee nw~ eeefj$eceesn kes Goe mes efnbmeeefo heeheeW ceW Deewj Fefve efJe<eeeW ceW eJe=efe Demebece nw
DeLeJee heehe Deewj efJe<eeeW mes efJejefle ve nesvee Yeer Demebece nw~ Deveeefokece& ye Deelcee kes meeceevele:
meYeer keceeX kes Goe mes Deefme heee&hle nesleer nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (177)

ke=<Ce Deeefo n uesMee Jeeues keesF& n heefLeke Jeve kes ceOe ceeie& mes Ye neskej heueeW mes hetCe&
efkemeer Je=#e kees osKekej DehevesDeheves ceve ceW Fme ekeej meeseles nQ Deewj Gmekes Devegmeej eJe=efe kejles nQ~
ke=<Ce uesMee Jeeuee efJeeej kejlee nw efke ceQ Fme Je=#e kees pe[ mes GKee[ kej Fmekes heueeW kees Ye#eCe
keBiee~ veerue uesMee Jeeuee efJeeej kejlee nw efke ceQ Fme Je=#e kes mkebOe kees kee kej Fmekes heue
KeeTbiee~ keeheesle uesMee Jeeuee efJeeejlee nw efke ceQ Fme Je=#e keer ye[erye[er MeeKeeDeeW kees kee kej
Fmekes heue KeeGbiee~ hee uesMee Jeeuee efJeejlee nw efke ceQ Fme Je=#e kes heueeW kees lees[ kej KeeTbiee leLee
Megkeue uesMee Jeeuee meeselee nw efke ceQ Fme Je=#e mes t kej he[s ngS heueeW kees KeeTbiee~ Fme eble mes neW
uesMee JeeueeW kes YeeJe mecePevee~
FmeceW mes meYeer YeeJe YeJe Deewj DeYeJe oesveeW ceW mebYeJe nQ~ efceLeelJe YeeJe henues iegCemLeeve leke,
Demebele YeeJe henues mes eewLes leke, De%eeve YeeJe yeejnJeW leke, Deefme YeeJe eewonJeW kes Devle leke SJeb
Megkeue uesMee lesjnJeW iegCemLeeve leke nesleer nw~ eeefhe ieejnJeW mes ke<eeeeW kee Goe veneR nw efhej Yeer
YetlehetJe& e%eeheve vee keer Dehes#ee MegkeueuesMee Gheeej mes kener ieF& nw~
heeefjCeeefceke YeeJe kes Yeso
heeefjCeeefceke YeeJe kes leerve Yeso nQpeerJelJe, YeJelJe Deewj DeYeJelJe ~ kece& kes Goe,
GheMece, #ee ee #eeesheMece keer Dehes#ee ve jKekej cee$e Je keer mJeYeeJeYetle Deveeefo heeefjCeeefceke Meefe
mes eie es YeeJe nesles nQ~ pees Deheves ewlevehe YeeJe eeCeeW mes peerlee nw Jen peerJe nw ~ meceioMe&ve, %eeve
Deewj eeefj$e heee&e efpemekeer eie nesieer Jen YeJe nw~ efpemekes en mecekelJeeefo heee&e eie veneR neWieer
Jen DeYeJe nw~
eneB efJeMes<e en mecePevee nw efke YeJe peerJe kes Yeer oes Yeso nQ ~ Ske Jes efke pees Deveble keeue ceW Yeer
cees#e veneR peeeWies Deewj otmejs Jes efke pees Je, #es$e, keeue, YeeJe keer Devegketue meeceeer eehle kejkes cees#e
eehle kej uesles nQ~ Fmekee GoenjCe en nw efke pewmes efJeOeJee heefleelee m$eer kes heg$e pevce osves keer eesielee
nw efkevleg keYeer Yeer Gmes heg$e nes veneR mekelee nw~ SleeJelee FvnW DeYeJe veneR ken mekeles nQ etBefke Fvekees
efme heo keer eeefhle ve nesves hej Yeer FveceW YeJelJeMeefe efJeeceeve nw leLee DeYeJepeerJe yebOee m$eer kes
meMe nw pewmes Gmes heg$eeslheefe kee meceeiece efceueves hej Yeer heg$e GlheVe veneR neslee nw~
heeefjCeeefceke YeeJe kes DeefmlelJe, DevelJe, kele=&lJe, Yeeskele=lJe, heee&elJe, DemeJe&ielelJe, Deveeefo
mebleefleyeveyelJe, eosMeJelJe, DehelJe, efvelelJe Deeefo Yeso nQ~
eMve neslee nw efke hegve: met$ekeej ves heeefjCeeefceke kes leerve Yeso ner keeeW kens nQ ? lees Gmekee Gej ener
nw efke Jes leerve YeeJe peerJe kes DemeeOeejCe YeeJe nQ~ efkevleg es YeeJe meeOeejCe nw DeLee&led Deve JeeW ceW Yeer
heees peeles nQ Dele: met$e ceW peerJe kes DemeeOeejCe YeeJeeW kee ekejCe nesves mes ner FvnW veneR efueee nw~
(178) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

eMveeBtefke Deelcee Decetefle&ke nw Dele: Gmekee cetefle&ke kece& hegodieueeW mes DeefYeYeJe veneR nes
mekelee nw ?
GejSsmee Skeeble veneR nw keeeWefke en Decetefle&ke Deelcee Yeer Deveeefo kece& yevOeve mes ye nes jne nw
Dele: Deveeefo keece&Ce Mejerj kes keejCe cetefle&ceeve nes jne nw Fmeefuees Gme heee&e mebyevOeer Meefe kes keejCe
cetefle&ke keceeX kees enCe kejlee nw~ efve<ke<e& ener efvekeuelee nw efke Deelcee kece&ye nesves mes keLebefeled
cetefle&ke nw Deewj Deheves %eeve Deeefo mJeYeeJe kees ve es[ves mes keLebefeled Decetefle&ke nw~ kene Yeer nw
yebOeb heef[ Seeb uekeKeCeoes nesefo lemme CeeCeeb~
lecne DecegefeYeeJees Ceseblees nesefo peerJemme~~
DeLee&led yebOe keer ef mes Deelcee Deewj kece& ceW SkelJe nesves hej Yeer ue#eCe keer ef mes oesveeW ceW efYeVelee
nw~ Dele: Deelcee Skeeble mes Decetefle&ke veneR nw efkevleg keLebefeled cetefle&ke Yeer nw~
Fme ekeej mes eneB meb#eshe ceW peerJe kes heeBe YeeJeeW kee DemeeOeejCehe mJeleJeeW kee JeCe&ve efkeee
ieee nw~ efJeMes<e efpe%eemeg kees YeeJeef$eYebieer kee mJeeOeee kejvee eeefnes~

leerLekej mlegefle
Leesmmeeefce nb efpeCeJejs, eflelLeejs kesJeueer DeCebleefpeCes~
CejheJejueeseceefnS, efJengejeceues cenhheCCes~~1~~
(eer kegbokegboosJeke=le-eewyeerme leerLekejYeefe ieeLee-1)
DeLe&pees efpeveJejkece&Me$eg kees peerleves JeeueeW ceW es nQ, kesJeueer-kesJeue%eeveer
nQ, Devebleefpeve-Deveble mebmeej kees peerleves Jeeues nQ, vejeJejueeskeceefnleueeske ceW
es eeJeleea Deeefo mes hetefpele nQ, efJeOeglejpeesceue-%eeveeJejCeoMe&veeJejCe veeceke
jpeheer ceue kees Oees egkes nQ Deewj ceneee%e-meJeexlke= %eeveer nQ Ssmes leerLekejeW keer
ceQ mlegefle keBiee~
YeeJeeLe&eer kegvokegvoosJe ves leerLekejYeefe Deeefo oMe YeefeeeB yeveeF& nQ
efpeveceW mes cegefve, Deeefe&kee, eeJeke Deewj eeefJekee kes ke=eflekece& ceW eleske Yeefe keer
eejcYe efJeefOe ceW Fme Leesmmeeefce mleJe kees he{e peelee nw~ en eewyeerme leerLekejYeefe
nw~ Fmes Leesmmeeefce mleJe mes Yeer peevee peelee nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (179)

JeomeefceeEoefoejesOeesueeseesJeemeeceesueceCneCeb~
efKeefomeeCeceobleJeCeb, ef"efoYeeseCeceseYeeb e~~
Sos Keueg cetueiegCee, meceCeeCeb efpeCeJejseEn heCCeee~~
Dece=leJee|<eCeer erkee
28 cetueiegCeeW kee JeCe&ve
heeBe ceneele, heeBe meefceefle, heeBe FefveeW kee efvejesOe, n DeeJeMeke, ueese, Deeesuekee, Demveeve,
ef#eefleMeeve, DeobleOeeJeve, efmLeefleYeespeve Deewj SkeYee es DeeF&me cetueiegCe efpevesvosJe ves eefleeeW kes
efueS kens nQ~
ceneve heg<eeW ves Fvekee Deveg<"eve efkeee nw DeLeJee es mJele: ner ceneve ele nQ FmeefueS es heeBe ele
ceneele kenueeles nQ~ es ve n nQ ve eej, heeBe ner nQ Ssmee mecePevee~ Fvekes veece nQDeeEnmee ceneele,
mele ceneele, Deeewe& ceneele, yeeee& ceneele Deewj Deheefjen ceneele~ heeBeeW heeheeW kee hetCe&he mes
leeie kej osvee ner ceneele nw~
heeBe ceneele
(1) keee, Fefve, iegCemLeeve, ceeie&Cee, kegue, Deeeg Deewj eesefve, FveceW meYeer peerJeeW kees peevekej
"njves, yew"ves, eueves Deeefo ceW peerJeeW kes Ieele Deeefo eEnmee kee leeie kejvee DeeEnmee ceneele nw~
(2) jeieeefo kes eje Demele yeesueves kee leeie kejvee, hej kees leehe kejves Jeeues Ssmes mele Jeeve Yeer
veneR yeesuevee leLee met$e Deewj DeLe& kenves ceW ieuele Jeeve veneR yeesuevee mele ceneele nw~ meoeeejer Deeeee&
kes Jeeve mKeueve nesves hej oes<e enCe veneR kejvee Yeer mele ceneele nw~
(3) eece Deeefo ceW efiejer ngF&, Yetueer ngF& Fleeefo pees keg Yeer eserye[er Jemleg nw Deewj pees hej keer
hegmleke, efheer Deeefo GhekejCe ee efMe<e Deeefo nQ Ssmes hejJehej Jemleg kees enCe veneR kejvee Deeewe&
ceneele nw~
(4) leerve ekeej keer efm$eeeW kees Deewj Gvekes efe$e kees ceelee, yenve Deewj heg$eer kes meceeve osKekej pees
jeieYeeJe mes m$eerkeLee Deeefo kees es[vee nw Jen leerve ueeske ceW hetpe yeeee& ceneele kenueelee nw~ Fme
ele kes Oeejke heg<e ee m$eer keesF& Yeer neW, FbeW eje Yeer hetpe nes peeles nQ efkevleg Fme ele kees Yebie kejves
Jeeues peve eefo Deveske ele, lehe Deeefo Yeer kejles jnW, lees Yeer Jes ueeske ceW nerve DeeejCeer, eEvee Deewj heeheer
kenueeles nQ~ ener keejCe nw efke Fmesefleueesehegppeb nJes yebYe leerve ueeske ceW hetpe en yeeee& ele
nw, Ssmee kene nw~ Fmekes veJe, meeeF&me, Fkeeemeer Deewj Ske meew yeeme" Yeer Yeso nesles nQ
osJeer, ceeveg<eer Deewj efleeefeveer kes yeeue, egJeleer Deewj Je=e es leerveleerve Yeso kejves mes veJe Yeso nesles
nQ~ eeefhe osJeebieveeDeeW ceW mJeYeeJe mes yeeuee, Je=e Yeso veneR nw efhej Yeer efJeefeee mes mebYeJe nw~
(180) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Fve veJe YesoeW kees ceve-Jeeve-keee mes iegCee kejves hej 9327 Yeso nes peeles nQ~ Fve 27 kees ke=le,
keeefjle, Devegceesovee mes iegCee kejves hej (27381) 81 Yeso nes peeles nQ~ Fve 81 kees esleve Deewj
Deesleve (hegleueer ee efe$e Deeefo) Ssmes oes mes iegCee kejves hej 812162 Yeso nes peeles nQ~
(5) peerJe mes mebyebefOele efceLeelJe Deeefo ee oeme-oemeer Deeefo, DepeerJe mes DemebyebefOele #es$e, cekeeve,
Oeve Deeefo Deewj peerJe mes GlheVe MebKe, meerhe Deeefo es leerve ekeej kes heefjen nQb Fvekee hetCe&leee leeie
kejvee Deewj mebece, %eeve leLee Meewe kes GhekejCe efheer, Meee, keceC[ueg ceW Je Flej-le=Ce, kee"
Deeefo mes mebmlej Fleeefo ceW cecelJe kee leeie kejvee es heeBeJeeb Deheefjen ceneele nw~
ieceve, Yee<eCe, Yeespeve Deeefo eJe=efeeeB meceked ekeej mes-Deeiece kes Devegketue kejvee ner meefceefle
nw~ Fmekes heeBe Yeso nQ-F&ee&, Yee<ee, S<eCee, Deeoeveefve#esheCe Deewj Glmeie&~
heeBe meefceefle-
(1) eeespeve kes efveefcee efove ceW eej neLe Deeies peceerve osKekej meeOegDeeW eje pees eemegke ceeie& mes
ieceve neslee nw Jen F&ee& meefceefle nw~ FmeceW eeespeveJeMe Meee eJeCe, leerLe&ee$ee, osJeJebovee, iegJebovee
Deeefo kes efueS ner ieceve kejvee eeefnS efve<eeespeve veneR, Ssmee keLeve nw~
(2) egieueer, nbmeer, ke"esjlee, hejefveboe, Deheveer eMebmee Deewj efJekeLee Deeefo kees es[kej mJe-hej kes
efueS efnlekej pees Jeeve yeesuevee nw Jen Yee<ee meefceefle nw~
(3) deeueerme oes<eeW mes jefnle Meg, keejCe mes meefnle, veJe keesef mes efJeMeg Deewj "b[s-iejce Deeefo
Yeespeve ceW mecelee YeeJe jKevee en efveoex<e S<eCee meefceefle nw~ meesuen Godiece oes<e, meesuen Glheeove oes<e,
oMe S<eCee oes<e, Oetce, Debieej, mebeespevee Deewj DeeceeCe es eej oes<e, meye efceuekej 46 oes<e nesles nQ Deewj
32 Deblejee nesles nQ~ keejCe ceW-Demeelee kes Goe mes GlheVe ngF& YetKe yeeOee kees Meceve kejves nsleg, Deve
cegefveeeW keer JeweeJe=le nsleg Deeefo keejCeeW mes meeOeg Deenej kejles nQ en keejCe meefnle nw, veJe keesef efJeMeg
nw~ Ssmee efveoex<e Deenej enCe kejvee ner S<eCee meefceefle nw~
(4) %eeveeshekejCe-Meee, mebeceeshekejCe-efheer, MeeweeshekejCe-keceC[ueg DeLeJee Deve
Yeer GhekejCe-mebmlej, eewkeer, heee, le=Ce Deeefo kees henues osKekej hegve: efheer mes heefjceeefpe&le kej
Oejvee, G"evee mees Deeoeveefve#esheCe meefceefle nw~
(5) Skeeble, peerJe pebleg jefnle, otj, ceee&efole, efJemleerCe& Deewj efJejesOe jefnle mLeeve ceW ceue-cet$eeefo kee
leeie kejvee eefleehevee meefceefle nw, Fmes Glmeie& meefceefle Yeer kenles nQ~
heeBe Fefve efvejesOeele-mheMe&ve, jmevee, IeeCe, e#eg Deewj ees$e Fve heeBe FefveeW kees Deheves-
Deheves efJe<ee mes jeskevee mees heeBe Fefve efvejesOe ele nesles nQ~
ueeWe-eefleeceCe meefnle efoJeme ceW GheJeemehetJe&ke Deheves neLeeW mes ee Deve kes neLeeW mes pees efMej,
cetB, oe{er kes kesMeeW kee GKee[vee nw, Jen ueeWe nw, en oes ceen ceW kejves mes Gece, leerve ceen ceW ceOece
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (181)

Deewj eej ceen ceW peIeve kenueelee nw~ FmeceW eefleeceCe efoJeme-Deceer ee elego&Meer nes, ve Yeer nes
euesiee efkevleg GheJeeme DeJeMe nesvee eeefnS GheJeemesvewJe Ssmee efJeOeeve nw~
n DeeJeMeke-
pees DeJeMeefpelesefve cegefve kee kele&Je nw Jen DeeJeMeke kenueelee nw~ Gmekes n Yeso nQ
mecelee mlegefle, Jebovee, eefleeceCe, eleeKeeve Deewj keeeeslmeie&~
1. mecelee-peerJevecejCe, ueeYeDeueeYe, megKeogKe Deeefo ceW n<e&-efJe<eeo veneR kejvee, meceeve
YeeJe jKevee mecelee nw~ Fmes ner meeceeefeke kenles nQ~ ef$ekeeue ceW osJeJebovee kejvee en Yeer meeceeefekeele
nw~1 eele: ceOee Deewj meeebkeeue ceW efJeefOeJeled kece mes kece Ske cegntle&48 efceve leke meeceeefeke
kejvee neslee nw~
2. mlegefle-Je=<eYe Deeefo eewyeerme leerLekejeW keer mlegefle kejvee mleJe veece kee DeeJeMeke nw~
3. Jebovee-DenleeW kees, efmeeW kees, Gvekeer eefleceeDeeW kees, efpeveJeeCeer kees Deewj iegDeeW kees
ke=eflekece& hetJe&ke vecemkeej kejvee Jebovee nw~
4. eefleeceCe-DeeEnmeeefo eleeW ceW pees Deleereej Deeefo oes<e GlheVe nesles nQ, Gvekees eEveoe
iene&hetJe&ke MeesOeve kejveeotj kejvee eefleeceCe nw~ Fmekes Ssee&heefLeke, owJeefmeke Deeefo meele Yeso nQ~
5. eleeKeeve-ceve, Jeeve, keee mes YeefJe<e kes oes<eeW kee leeie kejvee eleeKeeve nw~ Deenej
enCe kes Deveblej ieg kes heeme Deieues efove Deenej enCe kejves leke kes efuees pees elegjenej kee leeie
efkeee peelee nw Jen eleeKeeve kenueelee nw~
Deleerlekeeue kes oes<e kee efvejekejCe kejvee eefleeceCe nw~ Deveeiele Deewj Jele&ceeve keeue ceW
Jeeefo oes<e kee heefjnej kejvee eleeKeeve nw~ ener Fve oesveeW ceW Deblej nw~ lehe kes efuees efveoex<e Jemleg kee
leeie kejvee Yeer eleeKeeve nw~ efkevleg eefleeceCe oes<eeW kes efvejekejCe nsleg ner nw2~
6. keeeeslmeie&-owJeefmeke, jeef$eke Deeefo efeeeDeeW ceW heeerme ee meeeF&me GdJeeme eceeCe mes
leLee eewJeve, Ske meew Dee" Deeefo eemeesdJeeme hetJe&ke Ceceeskeej ceb$e kee mcejCe kejvee~ keeeMejerj
kee Glmeie&leeie DeLee&led keee mes cecelJe kee leeie kejvee keeeeslmeie& nw~
Deeesuekee-Jee, ece& Deewj JeukeueeW mes DeLeJee hees Deeefo mes Mejerj kees veneR {kevee, Yet<eCe,
Deuebkeej mes leLee heefjen mes jefnle efveeLe-efoiecyej Jes<e OeejCe kejvee en peiele ceW hetpe DeesuekelJe veece
kee cetueiegCe nw~
1. peerefJelecejCeueeYeemebeesieefJeeeesieyebOJeefjmegKeog:Keeefo<eg eosJelmecelJeb meceeveheefjCeece: ef$ekeeueosJeJeboveekejCeb e lelmeeceeefekeb eleb
YeJeleerleLe&:~~ cetueeeej erkee he=. 29~
2. Deleerlekeeueoes<eefven&jCeb eefleeceCeb~ Deveeieles Jele&ceeves e keeues Jeeefooes<eheefjnjCeb eleeKeeveceveeesYexo:~ leheesLe efvejJeemeeefhe
Jeeos: heefjleeie: eleeKeeveb, eefleeceCeb hegveoex<eeCeeb efven&jCeeewJesefle~ cetueeeej, erkee he=. 35
(182) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Demveeve-mveeve Deeefo kes leeie kej osves mes peuue, ceue Deewj hemeerves mes efpevekee meeje Mejerj
efuehle nes peelee nw, Gve cegefve kes eeCeer mebece Deewj Fefve mebece kes heeueve kejves he, IeesjiegCe mJehe
en Demveeveele neslee nw~ vee$eeMegefelJeb meeled mveeveeefoJepe&vesve cegves: elew: MegefelJeb ele:~
eneB mveeve Deeefo veneR kejves mes cegefve kes DeMegefelee-DeheefJe$elee venber nesleer nw keeeWefke Gvekes eleeW
mes heefJe$elee ceeveer ieF& nw~
ef#eefleMeeve-eemegke Yetefce eosMe ceW Deuhe Yeer mebmlej mes jefnle ee efkebefeled cee$e mebmlej mes meefnle
Skeeble mLeeve ceW ob[ekeej ee Oeveg<eekeej Meeve kejvee DeLeJee Ske hemeJee[s mes meesvee Deeefo en
ef#eefleMeeve ele nw~ cegefve DeJemLee kes eesie le=Cecee-eeJeue, keesoeW Deeefo keer Ieeme (hegjeue), kee"
kes hees, helLej keer efMeuee Deewj Yetefce es eej lejn kes mebmlej efoiecyej cegefve kes efueS eesie ceeves iees nQ~
le=Cecee mes le=Ce keer eeF& Yeer eee nQ~
DeobleOeeJeve-Debiegueer, veKe, oebleesve Deewj le=Ce efJeMes<e kes eje, helLej ee eue Deeefo kes eje
oebleeW kes ceue kee MeesOeve veneR kejvee, en mebece keer j#eehe DeobleOeeJeve ele nw~ en ele Jeerlejeielee
kees eke kejves Deewj meJe&%eosJe keer Dee%ee kes heeueve nsleg heeuee peelee nw~
efmLeefleYeespeve-oerJeeue Deeefo kee meneje ve ueskej peerJe pebleg mes jefnle mLeeve ceW meceeve hewj
jKekej Ke[s neskej oesveeW neLe keer Debpegueer yeveekej Yeespeve-heeve enCe kejvee efmLeefleYeespeve ele nw~
FmeceW Deheves Ke[s nesves kee mLeeve, pet"ve efiejves kee mLeeve Deewj hejesmeves leLee Deenej osves JeeueeW kee mLeeve
es leerveeW mLeeve peerJe-pebleg jefnle nesves eeefnS~
SkeYee-meteexoe kes yeeo Deewj metee&mle mes hetJe& leerve-leerve Ie[er keeue kees es[kej efoJeme kes
ceOe, Ske, oes DeLeJee leerve cegntle& keeue ceW Ske yeej Yeespeve kejvee en SkeYee cetueiegCe nw~
eewyeerme Iebs kes efove-jele ceW efove ceW oes Yeespeve yesuee ceeveer ieF& nw, GveceW mes Ske Yeespeve yesuee ceW
Deenej enCe kejvee SkeYee kenueelee nw~
pees ceveg<e Gheeg&e efJeOeeve mes cetueiegCeeW kees ceve-Jeeve-keee mes heeueve kejles nQ, Jes peieled ceW hetpe
neskej De#ee megKehe cees#e kees eehle kej uesles nQ~

peehe ceb$e
eR meJe&emf eefkejee eerMeeefvleveeLeee vece:~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (183)

meeceeeej DeefOekeej
(cetueeeej ebLe mes)
efpeve cegefveeeW keer Deeeg DeefOeke DeJeMes<e nw, pees efvejefleeej cetueiegCeeW kee heeueve kej jns nQ Gvekeer
eJe=efe kewmeer nesleer nw ? Ssmee eMve nesves hej eer kegbokegbo Deeeee&osJe cetueeeej ebLe ceW meeceeeej veece kes
DeefOekeej kees kenles nQ~ GmeceW meJe&eLece meeceeeej Meyo kee efveefe DeLe& kenles nQ-
meceoe meeceeeejes mecceeeejes mecees Je Deeeejes~
meJJesefmeb mecceeCeb meeceeeejes og Deeeejes~~123~~1
mecelee meeceeeej, meceked Deeeej, mece Deeeej ee meYeer kee meceeve Deeeej es eej meeceeeej
Meyo kes DeLe& nQ~
(1) mecelee meeceeeej-jeies<e kee DeYeeJe nesvee mecelee meeceeeej nw DeLeJee ef$ekeeue osJeJebovee
kejvee ee hebe vecemkeejhe heefjCeece nesvee mecelee nw DeLeJee meeceeefeke ele kees mecelee kenles nw~ es
meye mecelee meeceeeej nw~
(2) meceked Deeeej-MeesYeve-efvejefleeej cetueiegCeeW kee Devegeve kejvee DeLeJee efveoex<e
efYe#ee enCe kejvee en meceked Deeeej nw~
(3) mece Deeeej-heeBe DeeeejeW kees mece Deeeej kene nw, pees efke ecee, Deecee Deeefo meYeer
cegefveeeW kee Deeeej meceevehe nesves mes mece Deeeej nw DeLeJee Deenej enCe Deewj osJeJebovee Deeefo
efeeeDeeW ceW Yeer meeOegDeeW kees men-meeLe ner efceuekej DeeejCe kejvee mece Deeeej nw~
(4) meceeve Deeeej-ceeve-heefjCeece kes meeLe pees jnlee nw Jen meceeve nw DeLeJee meYeer kee
meceevehe mes hetpe ee F pees Deeeej nw, Jen meeceeeej nw~
Fme meeceeeej kes cegKe oes Yeso nQ-
DeewefIeke Deewj heoefJeYeeefieke kes Yeso mes meeceeeej oes ekeej kee nw~ DeewefIeke meeceeeej oMe ekeej
kee nw Deewj heoefJeYeeieer meeceeeej Deveske ekeej kee kene ieee nw~
DeewefIeke kes oMe Yeso-
Fe-efceekeejes leOeekeejes Je DeeefmeDee efCeefmener~
Deehege heef[hege boCemeefCecebleCee e GJemebhee~~125~~
Fekeej, efceLeekeej, leLeekeej, Deeefmekee, efve<esefOekee, Deehe=e, eeflehe=e, bove, meefvecev$eCee
Deewj Ghemebheled es oMe Yeso DeewefIeke meeceeeej kes nQ~
1. Fekeej-mebece kee GhekejCe, %eeve kee GhekejCe Deewj Yeer Deve GhekejCe kes efueS leLee
efkemeer Jemleg kes ceebieves ceW SJeb eesiemeeOevee-Oeeve Deeefo kes kejves ceW Fekeej neslee nw~
1. cetueeeej hetJee&Oe& he=. 107 mes 111 leke~
(184) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

2. efceLeekeej-pees og<ke=le-heehe ngDee nw Jen efceLee nesJes, hegve: Gme oes<e kees veneR kejvee,
Ssmee pees YeeJe eefleeceCe nw, Jener efceLeekeej nw~
3. leLeekeej-ieg kes cegKe mes Jeeevee enCe kejves ceW, GheosMe megveves ceW Deewj ieg eje met$e leLee
DeLe& kes keLeve ceW en mele nw Deeheves "erke kene nw Ssmee kenvee Deewj hegve: eJeCe keer Fe jKevee
en leLeekeej nw~
eneB hej erkeekeej ves kene nw efke Deeeee& hejchejeiele DeefJemebJeeohe ceb$e-leb$e Deeefo efpemekee
ieg JeCe&ve kejles nQ, Jen GheosMe kenueelee nw~1
4. 5. Deeefmekee-efve<esefOekee-keboje, hegefueve, ieghee Deeefo ceW eJesMe kejles mecee efve<esefOekee-
efve:mener kejvee eeefnS leLee JeneB mes efvekeueles mecee Deeefmekee-Demener kejvee eeefnS~
Jemeeflekee Deeefo ceW eJesMe kejles mecee JeneB efmLele Yetle-Jeblej Deeefo osJeeW kees efvemener Meyo mes
hetkej eJesMe kejvee efve<eseOf ekee nw Deewj JeneB mes efvekeueles mecee Demener Meyo mes GvneR kees hetkej
efvekeuevee Deeefmekee nw~
6. Deehe=e-Deeleeheve Deeefo eesie kes enCe kejves ceW, Deenej Deeefo kes efueS peeves ceW DeLeJee
Deve eece ceW peeves kes efueS efJevee mes Deeeee& Deeefo kees hetkej keee& kejvee Deehe=e nw~
7. eeflehe=e-pees keesF& Yeer ye[e keee& kejvee nes lees ieg Deeefo mes hetkej efhej hegve: hetvee Jen
eeflehe=e nw~
8. bove-enCe efkees ngS GhekejCe kes efJe<ee ceW, efJevee kes mecee, Jebovee kes keeue ceW, met$e kee
DeLe& hetves Fleeefo ceW ecegKe Deeefo keer Fe mes Devegketue eJe=efe kejvee bove nw~
9. efveceb$eCee-ieg ee menOeceea meeOeg mes Je kees, hegmleke kees ee Deve Jemleg kees enCe kejves
keer Fe nes lees Gve iegDeeW mes efJeveehetJe&ke hegve: eeevee kejvee efveceb$eCee nw~
10. Ghemebheled-iegDeeW mes Dehevee efveJesove kejvee DeLee&led Deheves kees ceQ Deehekee ner ntB Ssmee
kenvee en Ghemebheled nw~ Fmekes heeBe Yeso nQ-efJeveeeshemebheled, #es$eeshemebheled, ceeieexhemebheled, megKeog:Keeshemebheled
Deewj met$eeshemebheled~
Deeieblegke meeOeg keer efJevee Deewj Gheeej kejvee, Gvekes efveJeeme mLeeve Deewj ceeie& kes efJe<ee ceW eMve
kejvee, GvnW Gefele Jemleg kee oeve kejvee, Gvekes Devegketue eJe=efe kejvee-Deeieblegke meeOeg kees Deeles
osKekej G"kej Ke[s nesvee, Deehe efkeve ieg kes efMe<e nQ ? efkeme ceeie& mes Deees nQ ? Deehekee jlve$ee
kegMeue lees nw ? Fleeefo hetkej GvnW mecee kes Devegketue Ieeme, heee, hegmleke Deeefo osvee en meye efJevee
Ghemebheled nw~

1. GheosMes Deeeee&hejbhejeielesefJemebJeeohes ceb$eleb$eeefokes~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (185)

efpeme #es$e, mLeeve ceW mebece, iegCe, lehe, Meerue, ece, efveece Deeefo Je=ef kees eehle nesles nQ Gme #es$e ceW
jnvee #es$eeshemebheled nw~
mebece, lehe, %eeve Deewj Oeeve mes ege Deeieblegke-DeefleefLe Deewj mLeeveere mebIe kes meeOegDeeW kes
yeere pees hejmhej ceW ceeie& mes Deeves-peeves kes efJe<ee ceW megKe-og:Ke meceeeej hetvee Jen ceeieexhemebheled nw~
meeOeg kes megKe-og:Ke ceW Jemeeflekee, Deenej Deewj Deew<eefOe Deeefo mes Gheeej kejvee Deewj ceQ Deehekee
ner ntB Ssmes Jeeve yeesuevee megKeog:Keeshemebheled nw~
met$e Deewj DeLe& Fve oesveeW kees mecePeves kes efueS eelve kejvee met$eeLeexhemebheled nw~
Fme ekeej DeewefIeke meeceeeej kes Yeso yeleees nQ~ Deye heoefJeYeeieer kees kenles nQ-
Giiecemetjhhengoer meceCeenesjeceb[ues keefmeCes~
peb Deeejbefle meoob Smees YeefCeoes heoefJeYeeieer~~130~~1
meeOegieCe meteexoe mes ueskej mechetCe& Denesje$e efvejblej pees DeeejCe kejles nQ, Ssmee en heoefJeYeeieer
meeceeeej nw~
keesF& meJe& meceLe& meeOeg Deheves ieg mes mechetCe& egle kees he{kej efJevee mes heeme Deekej Deewj
eelvehetJe&ke Deheves ieg mes hetlee nw~ YeieJeved! Deehekes ejCeeW keer ke=hee mes Deye ceQ Deve Deeeleve-
mebIe kees eehle kejvee eenlee ntB~ Fme lejn Jen cegefve Fme efJe<ee ceW leerve yeej ee heeBe, n yeej eMve
kejlee nw~ DeLee&led keesF& Oeerj-Jeerj cegefve Deheves mebIe ceW meJe& MeeeeW kees he{kej Deve otmejs mebIe ceW efJeMes<e
DeOeeve kes efueS peevee eenlee nw leye eeLe&vee kejlee nw Deewj keF& yeej Yeer Dee%ee ceebielee nw~ hegve: Jen
cegefve ieg mes hetkej Deewj Gvemes Dee%ee eehle kej Deheves meefnle eej ee leerve, oes cegefve neskej JeneB mes
efJenej kejlee nw DeLee&led Deheves mebIe mes Deve mebIe ceW peeves kes efueS Yeer Dekesues cegefve efJenej veneR kejW~
keeeWefke-
efJenej kes oes ner Yeso nQ-ie=nerleeLe& Deewj Deie=nerleeLe&~ leJe%eeveer, Gece mebnveveOeejer cegefve eeefj$e ceW
{ jnles ngS SkeueefJenejer nesles nQ~ Gvekee efJenej eLece-ie=nerleeLe& nw~ pees Deuhe%eeveer mebIe ceW efJenej
kejles nQ Gvekee efleere-Deie=nerleeLe& efJenej nw~ Fve oes kes efmeJeee leermeje efJenej pewve Deeiece ceW veneR nw~
Deye eer kegbokegboosJe mJeeb kenles nQ efke SkeueefJenejer keewve nesJes ?
leJemeg emeeSieeYeeJemeb I e[Ceef O eef o meceiiees e~
heefJeDee-DeeieceyeefueDees SeefJenejer DeCegCCeeoes2~~149~~

1. cetueeeej hetJee&Oe&-he=. 113~ 2. cetueeeej hetJee&Oe&-he=. 127

(186) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

lehe, met$e, meJe, SkelJeYeeJe, mebnveve Deewj Oewe& Fve meyemes heefjhetCe&, oer#ee Deewj Deeiece ceW yeueer
cegefve SkeueefJenejer mJeerkeej efkees iees nQ~ Fme ieeLee ceW mebnveve mes Gece mebnveveOeejer1 efueS nQ, pees efke
Fme keeue ceW veneR nQ~ hegve: kenles nQ-
meboieoeieoer-meeCeefCemeeCeeoeCeefYekeKeJeesmejCes~
mebopebhejesefe e cee ces meetefJe Sieeieer~~150~~
ieceve, Deeieceve, meesvee, yew"vee, efkemeer Jemleg kees enCe kejvee, Deenej uesvee Deewj ceuecet$eeefo
efJemepe&ve kejvee, Fve keeeeX ceW mJebo eJe=efe kejves Jeeuee Deewj mJebo yeesueves Jeeuee Ssmee cesje Me$eg Yeer
SkeueefJenejer ve nesJes, efhej cegefve keer lees yeele ner keee nw ?
eefo mebnvevenerve cegefve Dekesues efJenej kejles nQ, lees keee neefve nesleer nw ? mees ner efoKeeles nQ-
SkeueefJenejer cegefve nesves hej ieg keer efveboe, egle kee efJeveeMe, leerLe& keer ceefuevelee, cet{lee, Deekeguelee,
kegMeeruelee Deewj heee&mLelee es oes<e Deeles nQ~ keebs, "tb", efJejesOeerpeve, kegee, ieee, mehe& Deeefo heMegDeeW mes
Deewj cuespeveeW mes DeLeJee efJe<e mes Deewj DepeerCe& Deeefo jesieeW mes Deheves hej efJeheefeeeB Dee peeleer nQ~
Skeekeer efJenej kejves Jeeues cegefve lees mJebo eJe=efe kejves ueieles ner nQ efkevleg keesF& meeOeg mebIe
ceW jnles ngS DevegMeemevenerve neskej Deve meeOegDeeW kees veneR eenles nQ, GveceW keee oes<e nesles nQ ? mees ner
kenles nQ-
pees ieejJe mes meefnle nQ, Deenej ceW uebhe nQ, ceeeeeejer nQ, Deeuemeer nQ, ueesYeer nQ Deewj Oece& mes jefnle
nQ Ssmes efMeefLeue cegefve mebIe ceW jnles ngS Yeer meeOeg mecetn kees veneR eenles nQ~
Skeekeer jnves Jeeues kes meJe&%eosJe keer Dee%ee kee GuuebIeve nesiee Deewj Deve cegevf e Yeer Skeekeer yeveWies mees en
DeveJemLee oes<e, efceLeelJe kee mesJeve, Dehevee efJeveeMe Deewj mebece keer efJejeOevee es heeBe heehemLeeve-oes<e ceeves
iees nQ~
egle kee DeOeeve kejves Jeeues cegefve kees efpeme mebIe ceW Deeeee&, GheeOeee, eJele&ke, mLeefJej Deewj
ieCeOej es heeBe DeeOeej nQ, Gme mebIe ceW ner jnvee eeefnS~ efMe<eeW hej Devegen kejves ceW kegMeue kees Deeeee&
kenles nQ~ Oece& kes GheosMeke kees GheeOeee, mebIe keer eJe=efe kejeves Jeeues kees eJele&ke, ceee&oe kes
GheosMeke kees mLeefJej Deewj ieCe kes j#eke kees ieCeOej kenles nQ~
Deheves mebIe mes ieg keer Dee%ee ueskej cegefve oes ee leerve efceuekej peye otmejs mebIe ceW hengBeles nQ, leye
JeneB kes Deeeee& Deewj cegefve Deeefo keee kejles nQ ? mees efoKeeles nQ-
Deeiele cegefve kees osKekej mebIe kes meYeer meeOeg Jeelmeue YeeJe kes efueS, meJe&%eosJe keer Dee%ee heeueve
kejves kes efueS, Deeieblegke meeOeg kees Deheveeves kes efueS Deewj Gvekees eCeece kejves kes efueS G"kej Ke[s nes

1. mebnveveb DeefmLelJei{lee Jee<e&Yeveejeeeefo$eeb~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (187)

peeles nQ~ hegve: meele keoce Deeies ye{kej hejmhej ceW veceesmleg-eefleveceesmleg kejkes Deeieblegke kes eefle
kejves eesie kee&Je kes efueS Gvemes jlve$ee keer kegMeue hetW~
hegve: mebIe ceW leerve efove leke menee osvee eeefnS~ Gve efoveeW Deeieblegke cegefveeeW keer efeeeDeeW ceW,
mebmlej Deeefo ceW leLee menJeeme ceW hejer#ee kejvee eeefnS~ DeefleefLe cegefve Deewj mebIemLe cegefve hejmhej keer
efeeeDeeW ceW, eefleuesKeve ceW, Ske-otmejs keer efeee Deewj eeefj$e ceW hejer#ee kejW~ Deeieblegke cegefve Gme efove
efJeeebefle ueskej Deewj hejer#ee kejkes efJeveehetJe&ke Deeeee& kes heeme yew"kej otmejs ee leermejs efove Deheves
Deeves kee nsleg efveJesefole kejW, hegve: Deeeee& Deeieblegke kee veece, kegue, ieg, oer#ee kes efove, Je<ee&Jeeme, Deeves
keer efoMee, efMe#ee, eefleeceCe Deeefo kes efJe<ee ceW eMve kejW~ DeefleefLe cegefve mecegefele Gej osJeW~
Deveblej eefo Jes cegefve efeee Deewj eeefj$e ceW Meg nQ, efvele Glmeener nQ, yegefceeve nQ lees Gvekeer meeceLe&
kes Devegmeej GvnW efJeeeOeeve kejeJeW Deewj eefo Deeieblegke cegefve eeefj$e ceW efJeMeg veneR nQ lees GvnW
soeshemLeehevee kejkes-eeeefee oskej jKevee eeefnS~ keoeefeled Jen cegefve eeeefee ve uesJes, lees Gmes
mebIe ceW veneR jKevee eeefnS~ eefo Jes Deeeee& efMe<eeW kes ceesn mes Gmes ve es[W lees Jes Deeeee& Yeer eeeefee
kes hee$e nes peeles nQ~
eefo Jes Deeieblegke cegefve "erke nQ Deewj Deeeee& ves GvnW mJeerkeej kejkes he{evee Meg kej efoee nw lees Jes
cegefve eelvehetJe&ke DeOeeve kejW~ efmeeble ebLeeW kes he{ves ceW Je, #es$e, keeue, YeeJe keer Megef kejkes he{W~
Fme mebIe ceW jnles ngS Jes cegefve Deye mebIe kes meeOegDeeW kees Deheves mebIe kee pewmee mecePekej ieg, yeeue, Je=,
jesieer Deeefo meeOegDeeW keer eLeeMeefe JeweeJe=le kejW~ eefleeceCe, osJeJebovee, iegJebovee, Deenej, efJenej
Deeefo efeeeSB meye meeOegDeeW kes meeLe efceuekej ner kejW~
Deeefe&keeDeeW keer eee&-Deeefe&keeDeeW kes Deeves kes mecee cegefve kees Dekesues veneR yew"vee eeefnS,
efyevee eeespeve Gvekes meeLe Jeelee&ueehe Yeer veneR kejvee eeefnS~ eefo Dekesueer Deeefe&kee eMve kejs lees
Dekesuee cegefve Gej ve osJes~ eefo ieefCeveer kees Deeies kejkes hets lees Gej osvee eeefnS~ leCe cegefve egJeleer
Deeefe&kee kes meeLe eefo Jeeveeueehe kejs lees Gme cegefve ves Dee%eeueeshe Deeefo heeBeeW ner oes<e efkees, Ssmee
mecePevee eeefnS~ Deeefe&keeDeeW keer Jemeeflekee ceW cegefveeeW kee jnvee, yew"vee, uesvee, mJeeOeee, Deenej,
keeeeslmeie& Deeefo kejvee ege veneR nw~
Deeefe&keeDeeW kees eeeefee Deeefo osves kes efueS Gvekee Deeeee&lJe kejves kes efueS kewmes Deeeee&
nesJeW ?
pees Oece& ceW Devegjeieer nQ, Oece& ceW { nQ, mebJesie YeeJe meefnle nQ, heehe mes Yeer nQ, Meg DeeejCe Jeeues
nQ, efMe<eeW kes Devegen Deewj efveen ceW kegMeue nQ, ncesMee ner heeheefeee mes efveJe=e nQ, iebYeerj nQ, efmLejefee nQ,
efcele yeesueves Jeeues nQ, keYeer efkebefeled cee$e kegletnue kejles nQ, efejoeref#ele nQ, leJeeW kes %eelee nQ, Ssmes eew{
cegefve ner Deeefe&keeDeeW kes Deeeee& nesles nQ~
(188) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

SJeb iegCeJeefoefjees peefo ieCeOeeefjeb kejsefo DeppeeCeb~

eeeefj keeueiee mes ieeefoefJejenCee nesppe1~~185~~
Gheeg&e iegCeeW mes jefnle Deeeee& Deeefo Deeefe&keeDeeW kee Deeeee&lJe kejles nQ lees Gvekes eej keeue-
ieCehees<eCe, Deelcemebmkeej, meuuesKevee Deewj GeceeLe& keeue efJejeefOele nesles nQ Deewj ie-mebIe Deeefo
keer Yeer efJejeOevee nes peeleer nw~ FmeefueS Gme hejieCe ceW jnles ngS DeefleefLe cegefveeeW kees eneB kes Deeeee& keer
Dee%eevegmeej ner eJe=efe kejvee eeefnS~
hetJe& ceW DeewefIeke Deewj heoefJeYeeefieke pees Yeer meeceeeej efJeefOe kener ieF& nw, Jen meYeer meeceeeej efJeefOe
Deeefe&keeDeeW kees Yeer meJe& Denesje$e ceW eLeeeesie kejvee eeefnS~ eneB eLeeeesie mes GvnW Je=#ecetue,
Deeleeheve Deeefo eesie veneR kejvee eeefnS~
es Deeefe&keeSB Dekesueer ve jnkej oes-leerve Deeefo mes ueskej DeefOeke efpeleveer Yeer neW, jnW~ Ske-otmejs
keer j#ee kejles ngS Jeelmeue YeeJe mes jnW, Deeheme ceW F&<ee&, s<e, keuen Deeefo es[kej Deheves efhele=he#e-
heeflehe#e kes kegue keer ceee&oe kes Deveghe ueppee Deeefo iegCeeW mes meefnle neskej jnW~ ie=nmLeeW kes keg
efveke ner Jemeeflekee ceW FvnW jnvee eeefnS~
Gheeg&e efJeOeevehe eee& kee pees cegefve Deewj Deeefe&keeSB DeeejCe kejles nQ, Jes peieled mes hetpee kees,
eMe kees Deewj megKe kees eehle kej efme nes peeles nQ~ Fme ekeej eneB en meeceeeej DeefOekeej ceW meeOegDeeW
keer Denesje$e eee& meb#eshe ceW ner kener ieF& nw~

meccesoefMeKej keer Jebovee

Jeermeb leg efpeCeJeefjob e, DecejemegjJebeof oe Oegoefkeuesmee~
meccesos efieefjefmenjs, efCeJJeeCeieee Cecees leseEme~~6~~
(eer kegbokegboosJeke=le-efveJee&CeYeefe ieeLee-2)
DeLe&eer DeefpeleveeLe mes ueskej Mes<e yeerme leerLekej megj-Demegj, FveW mes Jebefole
nesles ngS keceeX mes tkej meccesoefMeKej heJe&le mes efveJee&Ce kees eehle ngS nQ~ Fve meYeer
eewyeerme leerLekejeW kees cesje vecemkeej nesJes~

1. cetueeeej hetJee&Oe& he=. 152~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (189)

Deeefe&kee eee&
Dece=leJee|<eCeer erkee
cetueiegCe kee ue#eCe
cegefveeeW kes eOeeve DeeejCe kees cetueiegCe kenles nQ~ cetue Meyo kes Deveske DeLe& nesles nQ efhej Yeer
eneB cetue kee eOeeve ee cegKe Ssmee DeLe& uesvee eeefnes~ iegCe Meyo mes Yeer eneB hej DeeejCe efJeMes<e DeLe&
uesvee nw~ es cetueiegCe Fme ueeske Deewj hejueeske ceW efnlekej nQ~ Fme ueeske ceW meJe&peve ceevelee, ieghevee,
meJe&peveeW kes meeLe cew$eer YeeJe Deeefo iegCe nesles nQ Deewj hejueeske ceW osJeeW kee Ssee& , leerLekej heo, eeJeleea
heo Deeefo eehle nesles nw~
cetueiegCe DeeF&me nesles nQ heebe ceneele, heebe meefceefle, heebe FbefeefvejesOe, <ed DeeJeMeke efeee
leLee ueese, Deeesuekee, mveeve kee leeie, ef#eefleMeeve, obleOeeJeveleeie, efmLeefle Yeespeve Deewj Ske Yee~
cetueiegCeeW kees Je=ef kejves Jeeues Gej iegCe kenueeles nQ~ es Gej iegCe eeQleerme nQ yeejn lehe Deewj yeeF&me
hejer<enpee~
Deeefe&kee keer meYeer eee& cegefve kes meMe ner nw
Smees DeppeeCeb efhe e meeceeeejes penefkeKeDees hegJJeb~
meJJeefe Denesjes efJeYeeefmeoJJees penepeesiieb1~~187~~
cetueiegCeeW kes Deveghe DeeejCe kees meceeeej kenles nQ~ DeLee&led cegefve kes meceeeej kee Fmemes hetJe& ceW
pewmee JeCe&ve efkeee nw Jewmee ner Deeefe&kee kes meceeeej kee Yeer JeCe&ve mecePevee eeefnS~ DeLee&led efoJeme Deewj
jeef$e mebyebOeer meYeer efeeeeW cegefveeeW kes meMe ner nQ~ Deblej Flevee ner nw efke Je=#ecetue eesie, Deeleeheve eesie,
DeYeeJekeeMe eesie 1Ssmes eesieeefoke leerve DeeejCe kee Deeefe&keeDeeW kes efuees efve<esOe nQ, keeeWefke Jen Gvekeer
DeelceMeefe kes yeenj nw~
Deeeejmeej ceW Yeer kene nw
ueppeeefJeveeJewjeiemeoeeejeefoeqJeYetef<eles~
Deeee&eeles meceeeej: mebelesef<JeJe efkeefvlJen~~81~~ (Deeeejmeej he=0 42)~
efpeme ekeej en meceeeej veerefle cegefveeeW kes efuees yeleeF& ieF& nw , Gmeer ekeej ueppeeefo iegCeeW mes
efJeYetef<ele Deeefe&keeDeeW kees Yeer FvneR mecemle meceeeej veerefleeeW kee heeueve kejvee eeefnes~

1. cetueeeej hetJee&Oe& he=. 153~

2. Je<ee&$e+leg ceW Je=#e kes veeres Oeeve ceW Ke[s nes peevee Je=#ecetue nw~ ieceea ceW heJe&le keer eeser hej Oeeve kejvee Deeleeheve nw Deewj "b[er ceW Kegues
cewoeve ceW Oeeve kejvee DeYeeJekeeMe nw leLee efove ceW mete& keer lejhe cegKe kej Ke[s neskej Oeeve kejvee Deeefo~
(190) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

eeeefele ebLe ceW Yeer Deeefe&keeDeeW kees cegefveeeW kes yejeyej eeeefMee kee efJeOeeve nw leLee #eguuekeeefo
kees Gvemes DeeOee Fleeefo he mes nw~ pewmes
meeOetveeb eodJeogefcesJeceeee&ieCeme e~
efovemLeeveef$ekeeueesveb eeeefeeb mecegeles~~114~~ (eee0)
pewmee eeeefele meeOegDeeW kes efuees kene ieee nw Jewmee ner Deeefe&keeDeeW kes efuees kene ieee nw efJeMes<e
Flevee nw efke efove eeflecee (efove ceW Ke[s neskej Oeeve kejvee), ef$ekeeueeesie ekeej Meyo mes DeLeJee
evLeeblejeW kes Devegmeej heee&eso (oer#eeso) cetuemLeeve leLee heefjnej es eeeefele Yeer Deeefe&keeDeeW kes
efuees veneR nQ~
Deeefe&keeDeeW kes efuees oer#ee efJeefOe Yeer Deueie mes veneR nw~ cegefveoer#ee efJeefOe mes ner GvnW oer#ee oer peeleer
nw~ Fve meYeer keejCeeW mes mhe nw efke Deeefe&keeDeeW kes ele, eee& Deeefo cegefveeeW kes meMe nQ~
efJeMes<e Fvekeer eee& keee nw Jen Yeer mhe kejles nQ
DeCCeesCeCegketueeDees DeCCeesCCeefnjkeKeCeeefYepegeeDees~
ieejesmeJesjceeee- meueppece-ppeeoefkeefjeeDees~~188~~
DepPeeCes heef j ed s meJeCes kenCes leneCeg h es n eS~
leJeeqJeCeemebpecesmeg e DeefJejefnogJe-DeesiepeesiepegeeDees~~189~~
DeefJekeejJelLeJesmee peuueceueefJeefueeeeosneDees~
OeccekegueeqkeefeefokeKeeheef[JeefJemegeefjeeDees~~190~~
jesoCeCneJeCeYeeseCeheeCeb megeb e efyyenejbYes~
efJejoeCe heeocekeKeCeOeesJeCeieseb e Ce e kegppee1~~193~~
Deeefe&keeeW Jemeeflekee ceW hejmhej ceW Devegketue celmejYeeJe jefnle, hejmhej ceW j#eCe kes DeefYeeee ceW
hetCe& lelhej, jes<e, Jewj, ceeee pewmes efJekeejeW mes jefnle , ueeskeeheJeeo Deewj efveboe mes [jleer ngF&, GYeekegue kes
Deveghe, ueppee, ceee&oe Deewj efeeeDeeW mes Deheves eeefj$e keer j#ee kejleer ngF& Ske meeLe jnleer nQ~
DeOeeve, hegvejeJe=efe, eJeCe, keLeve, Deveges#eeDeeW kes efebleve, lehe, efJevee, mebece leLee %eeveeYeeme ceW
melele lelhej jnleer ngF& ceveJeevekeee mes MegYeeejCe kejleer nQ~
efveefJe&keej Jee leLee JesMe OeejCe kejleer ngF&, meepe e=bieej mes jefnle, peuue Deewj ceue mes ege jnleer
nQ~ Oece&, kegue, keerefle& Deewj oer#ee kes Deveghe efvece&ue DeeejCe kejleer nQ~ jesvee, yeeueke Deeefo kees mveeve
kejevee, Yeespeve kejevee, jmeesF& yeveevee, Jem$e meervee, metle keelevee leLee n ekeej kee DeejcYe Deeefo keee&
veneR kejleer nQ~ cegefveeeW kes hewjeW ceW lesue ueieevee, Oeesvee, ieerle ieevee Deeefo keee& Yeer Jes veneR kejleer nQ~
1. cetueeeej hetJee&Oe& he=. 154 mes 158 leke~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (191)

Jemeeflekee mLeeve
DeefienlLeefcemmeefCeuees DemeefCCeJeeS efJemegmebeejs~
oes efleefCCe Je DeppeeDees yengieerDees Jee menlLebefle~~191~~
efleefCCe Je hebe Je mee Je DeppeeDees DeCCeceCCejkeKeeDees~
Lesjerefnb menebleefjoe efYekeKeee meceesojbefle meoe~~194~~
Ce e hejiesncekeppes ies keppes DeJemmeieceefCeppes~
ieefCeCeerceehegefee mebIee[sCesJe iesppe1~~192~~
pees mLeeve meeOegDeeW kes efveJeeme mLeeve mes otj nes, ie=nmLeeW kes mLeeve mes ve Deefle otj nes ve Deefle
heeme nes, peneB Jemeveer, eesj Deeefo kee eJesMe ve nes, efpemeceW ceueeslmeie& kes eesie eosMe Yeer nes ~ Ssmes mLeeve
ceW oes, leerve ee yengle meerleermeeeueerme leke Yeer Deeefe&keeeW jnleer nQ, keeeWefke Deeefe&keeDeeW kees
Dekesueer keYeer veneR jnvee eeefnes~ kece mes kece oes DeJeMe nesvee eeefnS~ leerve, heeBe ee meele efceuekej
Deeheme ceW Ske otmejs keer j#ee kejles ngS Je= Deeefe&keeDeeW kes meeLemeeLe efvekeue kej Deenej kes efueS
eeJeke kes eneB eJesMe kejleer nQ~ ie=nmLeeW kes Iej ceW keYeer veneR peeleer nQ kesJeue Deenej kes mecee ner peeleer
nQ~ keYeer keesF& efJeMes<e Oece& keee& nesves hej DeLeJee efkemeer kees meuuesKevee Deeefo kejeves kes efueS meeOJeer
ie=nmLe kes Iej pee mekeleer nQ DeveLee veneR~ GmeceW Yeer ieefCeveer kees hetkej oesleerve Deeefo efceuekej ner
peevee eeefnS~
Deeefe&keeDeeW kes Ded"eF&me cetueiegCe kewmes ?
eMvepeye Deeefe&keeDeeW kes meYeer ele cegefveeeW kes meMe nQ hegve: Jes Jee kewmes jKeleer nQ ? Fme hej
DeeeeeeX ves Ssmee kene nw efke
Deeefe&keeDeeW kees Deheves henveves kes efuees oes mee[er jKevee eeefnS~ Fve oes JeeeW kes efmeJeee leermeje
Jee jKeves hej Gmekes efueS eeeefele neslee nw~2
Fve oes JeeeW kee Ssmee celeueye nw efke oes mee[er (ueieYeie 1616 neLe keer) jKeleer nQ~ Ske yeej
ceW Ske ner henvevee neslee nw otmejer kees Oeeskej megKee osleer nQ pees efke efleere efoJeme yeoue peeleer nw~
Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kenles Les efke oes mee[er jKeves mes Deeefe&kee kee Ske cetueiegCe
kece veneR neslee nw efkebleg Gvekes efueS Deeiece keer Dee%ee nesves mes ener cetueiegCe nw, neB ! le=leere mee[er jKeves
mes DeJeMe ner cetueiegCe ceW oes<e Deelee nw~ cegefvejepe Ke[s neskej Deenej enCe kejles nQ Deewj Deeefe&keeDeeW
kees yew"kej Deenej uesvee neslee nw ~ en Yeer Meee keer Dee%ee nesves mes Gvekee cetueiegCe ner nw~ FmeefueS Gvekes

1. cetueeeej hetJee&Oe& he=. 156 mes 159 leke~

2. Jem$eegiceb megJeerYelme-eEueie-he=eoveee e~ Deeee&Ceeb mebkeuhesve le=leeres cetueefce<eles~~119~~ (eeeefee Meee)
(192) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Yeer Ded"eF&me cetueiegCe ceeveves ceW keesF& yeeOee veneR nw~ ener keejCe nw efke Deeefe&keeDeeW kes ceneeleeW kees
Gheeej meb%ee oer ieF& nw~ eLee
osMeeleeefvJelewmleemeeceejeshebles yegOewmlele:~
ceneJeleeefve meppeeefle%ehleLe&cegheeejle:~~89~~
(Deeeejmeej)
ieCeOej Deeefo osJeeW ves Gve Deeefe&keeDeeW keer meppeeefle Deeefo kees metefele kejves kes efueS GveceW
Gheeej mes ceneele kee DeejesheCe kejvee yeleueeee nw~ hejvleg meppeeefle Deeefo keejCeeW mes ieCeOej Deeefo
osJeeW ves Gvekes osMeeleeW ceW Gheeej mes ceneeleeW kee DeejesheCe efkeee nw~
es Gheeej mes ceneeleer nQ DeleSJe Ske mee[er OeejCe kejles ngS Yeer uebieeser cee$e Deuheheefjen Oeejke
Ssueke kes eje hetpe nQ~ eLee
eeJekeeW keer ieejn eefleceeDeeW ceW mes Debeflece ieejnJeeR eefleceeOeejer kes oes Yeso nQ
#eguueke Deewj Ssueke~ #eguueke kes heeme uebieeser Deewj eodoj es oes Jem$e jnles nQ efkevleg Ssueke kes
heeme uebieeser cee$e jnleer nw~
keewheervesefhe mecet&lJeeVeen&leeeex ceneeleb~
Deefhe Yeeececet&lJeeled meeefkesheeefe&keen&efle~~36~~ (meeieej Oecee&ce=le he=0 518)
Denes Deeee& nw efke Ssueke uebieeser ceW cecelJe heefjCeece nesves mes Gheeej mes Yeer ceneeleer veneR nes
mekeles nQ, efkebleg Deeefe&kee mee[er OeejCe kejves hej Yeer cecelJe heefjCeece jefnle nesves mes Gheeej mes
ceneeefleveer kenueeleer nw~ DeLee&led Ssueke uebieeser leeie kej mekelee nw efhej Yeer cecelJe Deeefo keejCeeW mes
OeejCe efkees nQ efkebleg Deeefe&kee lees mee[er kee leeie kejves ceW meceLe& veneR nw~
Deeefe&keeDeeW keer en mee[er efyevee efmeueer ngF& nesveer eeefnS~ DeLee&led efmeues nges Jee henveves kee Gvekes
efueS efve<esOe nw~
efve<ke<e& en efvekeuee efke es Deeefe&keeeW Ske esle mee[er henveleer nQ, neLe ceW ceetj hebKe keer efheer
jKeleer nQ leLee Meewe kes efuees kee" ee veeefjeue kee keceb[ueg jnlee nw~ %eeve meeOeve kes efueS Meee kees
jKeleer nQ~ meesves ee yew"ves ceW efyeeves kes efuees Ieeme, heee ee eeF& Yeer jKe mekeleer nQ, yeekeer keg Yeer
heefjen Gvekes heeme veneR jnlee nw~
he"vehee"ve ceW ee evLe kes efueKeves kes efuees keuece, meener, keeiepe Deeefo Yeer jKe mekeleer nQ1 ~
cegefveeeW keer Dehes#ee cetueiegCeeW kes heeueve ceW oes ner yeeleeW kee Deblej nw Ske lees Ske mee[er henvevee Deewj
otmeje yew"kej Deenej kejvee~
1. ves$epeesefle kecepeesj nes peeves mes he{ves kes efuees , F&ee&heLe Megef mes eueves kes efuees Deewj Deenej kees osKeves, MeesOeves kes efueS keoeefeled
eMcee Yeer ues mekeleer nQ~ (en JeJemLee ieg hejbhejeiele nw~)
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (193)

owefveke eee&
cegefveDeeefe&keeDeeW kes owefveke Ded"eF&me keeeeslmeie& nesles nQ , pees efke efheueer jeef$e mes hetJe&jeef$e
leke efkees peeles nQ~ Gvekee mheerkejCehetJee&, Dehejevn, hetJe&jeef$eke Deewj Dehejjeef$eke~ Fve eej keeue
kes mJeeOeee kes 12 keeeeslmeie& nesles nQ~ owJeefmeke Deewj jeef$eke eefleeceCe kes 8, $ewkeeefueke osJeJebovee
kes 6, jeef$eeesie eefleehevee Deewj efveehevee kes 2, Ssmes 28 keeeeslmeie& nesles nQ~
efheueer jeef$e ceW Dehejjeef$eke mJeeOeee neslee nw~ efvee mes G"kej neLehewj Deeefo Meg kejkes
mJeeOeee Meg kejvee eeefnes~ mJeeOeee eejbYe kejves mes henues egleYeefe Deewj Deeeee&Yeefe mebyebOeer oes
keeeeslmeie& nesles nQ~ Deveblej mJeeOeee kes yeeo egleYeefe mebyebOeer Ske keeeeslmeie& neslee nw Ssmes Ske
mJeeOeee mecyevOeer leerve keeeeslmeie& nges~ hegve: meteexoe kes 2 Ie[er Deeefo mes henues jeef$e mecyevOeer oes<e
kee MeesOeve kejves kes efuees eefleeceCe kejvee neslee nw~ GmeceW efmeYeefe, eefleeceCeYeefe, JeerjYeefe Deewj
elegefJeMeefleleerLekejYeefe Fve eej Yeefe mebyebOeer eej keeeeslmeie& nesles nQ~ hegve: jeef$eeesie efveeheve mecyevOeer
Ske keeeeslmeie& neslee nw~
Deveblej hetJee&Cn meeceeefeke (osJeJebovee) ceW ewleYeefe Deewj hebeiegYeefe mebyebOeer oes keeeeslmeie&
nesles nQ~ hegve: ueIeg efmeYeefe Deewj ueIeg Deeeee&YeefehetJe&ke Deeeee& Jebovee keer peeleer nw~ Deveblej
meteexoe kes oes Ie[er yeeo heewJee&efCnke mJeeOeee neslee nw, GmeceW Yeer hetJeexe leerve keeeeslmeie& nes peeles nQ~
hegve: eefo Deeeee& kes mebIe ceW Deeefe&keeeW nQ lees Meg Jee yeouekej Deeeee& eer kes meceerhe cebefoj
ceW Dee peeleer nQ~ Deeeee& eer kes Deewj ece mes meYeer cegefveeeW kes DeenejeLe& efvekeueves kes yeeo ieefCeveer
Deeefe&kee efvekeueleer nQ~ Gvekes heersheers meYeer Deeefe&keeeW ece mes Deenej kes efuees efvekeue peeleer nQ~
Deenej mes Deekej ieg kes heeme eleeKeeve enCe kejkes Deheves mLeeve hej eueer peeleer nQ~
hegve: ceOeevn ceW meeceeefeke kejleer nQ~ Deveblej ceOeevn keer eej Ie[er yeerle peeves hej Dehejeefvnke
mJeeOeee efkeee peelee nw~ pees veJeoeref#ele nQ, Deuhe%e nQ Jes efJeeeefLe&veer kes he ceW Deheveer iegJee&veer mes ee
Gvekeer Dee%eevegmeej Deve efJeeveeW mes iegJee&veer kes heeme yew"kej DeOeeve kejleer nQ~ JeekejCe, veee,
efmeeble, bo, Deuebkeej Deeefo ebLeeW kees he{leer nQ~ efJeog<eer Deeefe&keeeW Yeer he{eleer nQ~ Deveblej efoJeme
mebyebOeer oes<eeW kee MeesOeve kejves kes efuees meYeer meeOegmeeOJeer efceuekej eefleeceCe kejles nQ~ yeeo ceW
Deeeee& keer Jebovee kejles nQ ~ Deveblej cegefve Deheves mLeeve hej leLee Deeefe&keeeW Deheveer Jemeeflekee ceW peekej
jeef$eeesie eefleeheve kejves ceW eesieYeefe mebyebOeer keeeeslmeie& kejleer nQ~ jeef$eeesie kee celeueye en nw efke
ceQ Deepe jeef$e ceW Fme Jemeeflekee ceW ner efveJeeme kebiee keeeWefke meeOegpeve jeef$e ceW e$ele$e efJeejCe
veneR kej mekeles nQ ~ ceuecet$eeefo efJemepe&ve kes efuees Yeer efove ceW peien osKe uesles nQ pees efke Jemeeflekee mes
Deefle otj veneR nw, JeneR hej peeles nQ~
(194) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Deveblej Deeefe&keeeW metee&mle keeue ceW Dehejeefvnke meeceeefeke Meg kejleer nQ~ meeceeefeke kes yeeo
hegve: hetJe&jeef$eke mJeeOeee kejvee neslee nw ~ pees efMe<eeeW DeOeeve kejves Jeeueer nQ Jes Dehevee hee" eeo
kejleer nQ~ yeeo ceW Ceceeskeej ceb$e kee mcejCe kejles nges eeF&, heee hej meesleer nQ~ Deeefe&kee Dekesueer Meeve
veneR kej mekeleer nw etBefke ueeskeeheJeeo kee Yee jnlee nw ~ oeseej Deeefo Deeefe&keeeW Ske kecejs ceW meesleer
nQ~ efove ceW Yeer efceuekej ner jnleer nQ~ meb#eshe mes en efoiebyej pewvemebeoee Jeeueer Deeefe&keeDeeW keer eee& nw~
pees Deeefe&keeeW efJeog<eer nesleer nQ Jes eele: ee ceOeevn ceW Deheves mJeeOeee mes mecee efvekeeuekej
eeJekeeeefJekeeDeeW keer meYee ceW OeceexheosMe Yeer osleer nQ~
Deeefe&keeDeeW kes efueS kele&JeDekele&Je
Deeefe&keees ieg keer Jebovee kees Dekesueer veneR pee mekeleer nQ ~ ieefCeveer kes meeLe DeLeJee oeseej
eqceuekej ner peeleer nQ~ Dekesues yew"kej efoiebyej cegefveeeW mes eee&Jeelee&ueehe Deeefo veneR kej mekeleer nQ~
cegefveeeW keer mesJee, JeweeJe=efe Deeefo Yeer veneR kej mekeleer nQ~ ieerle ieevee, jesvee, yegnejer osvee, Jee meervee
Deeefo keesF& Yeer keee& veneR kejleer nQ~ ie=nmLeeW kes yeeeW kee uee[heej veneR kejleer nQ~ ie=nmLe
ceefnueeDeeW mes ie=nmLe kes efJeJeen, Jeeheej, jmeesF&, Keeveheeve Deeefo mebyebOeer eee& Yeer veneR kejleer nQ~
elegle FvnW Oece& keer, Jewjeie keer efMe#ee osleer nQ~ veeke, Gheveeme, e=bieej mebyebOeer hegmlekeW veneR he{leer nQ~
jepevewefleke eee&DeeW ceW Yeeie veneR uesleer nQ~ kesJeue hejueeske efmeef kes efueS Oecee&jeOeve ceW lelhej jnleer nQ~
ueewefkeke ehebe Deeefo ceW veneR he[leer nQ~ Deeheme ceW F&<ee&, s<e, keuen mes otj jnleer nQ~ Ske otmejs keer
Devegketuelee jKeles ngS he"vehee"ve ceW Dehevee mecee Jeleerle kejleer nQ~ Deeefe&keeSB keg Yeer DeejbYe veneR
kejleer nQ pewmesheeveer iejce kejvee, evevee, ueevee, Yejvee Deeefo ~ ie=nmLe mebyebOeer keeeeX kee leeie jnlee
nw~ yeerceejer ceW Yeer Deheves neLe mes Deew<eefOe veneR yeveeleer nQ~ eeJekeeeefJekeeSB Meg keeeefo eemegke
Deew<eefOe leweej kejkes Deenej kes mecee ner Deenej ceW os osles nQ DeLeJee ueieeves kes efueS Meg lesue, Ieer Deeefo
kee eeesie kej uesleer nQ~
eeJeke Fvekes keceb[ueg ceW iejce peue Yej osles nQ~ Jes Deheveer mee[er kees Ske keceb[ueg kes peue mes Oees
mekeleer nQ~ efyevee iejce efkeee ngDee keee peue neLe mes veneR tleer nQ, ee lees eeefJekeeeW ves peue mes
Gvekeer mee[er Oeeskej megKee osleer nQ ~ Jen Deenej kes efuees ceveJeevekeee mes keg Yeer veneR kenleer nQ~
eeJekeeW kes eneB pewmee efceuee Jewmee oes<eeW mes jefnle eemegke Deenej nesvee eeefnes~ veerjme nes ee mejme, GvneR
kes eje efoee ieee Deenej Deheves neLeeW keer Debpegueer ceW enCe kejleer nQ~ Jes cegefve kes meceeve oes, leerve ee
eej cenerves ceW kesMeueeWe kejleer nQ~ cegefveeeW keer Jemeeflekee ceW Deeefe&keeDeeW kee jnvee, uesvee, yew"vee,
mJeeOeee kejvee Deeefo Jeefpe&le nw~
ceeefmeke Oece& keer DeJemLee ceW Deeefe&keeeW leerve efove leke ceewve mes jnleer nQ~ efpevecebefoj mes Deueie
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (195)

Jemeeflekee ceW jnleer nQ~ efkemeer kees Yeer mheMe& veneR kejleer nQ, ve keesF& hegmleke Deeefo ner t mekeleer nQ~ ceewve
hetJe&ke kesJeue ceve ceW Ceceeskeej cev$e Deewj yeejn YeeJeveeDeeW kee efebleJeve kejleer nQ~ <edDeeJeMeke
efeeeeWmeeceeefeke, eefleeceCe Deeefo Yeer kesJeue ceve ceW efebleJevehe mes kejleer nQ~ Deew, efpee Deeefo
ve efnueves heees Ssmee cev$e mlees$eeefo kee efebleJeve Yeer euelee nw~
eefo GheJeeme kejves keer Meefe nw lees leerve efove GheJeeme DeveLee Ske ee oes GheJeeme kej uesleer
nQ~ Meefe ve nesves mes leerveeW efove neW jme jefnle veerjme Deenej kej uesleer nQ~ pees eeefJekeeeW Deenej
kejeleer nQ Jes Fvekee mheMe& veneR kejleer nQ~ leerve efove kes yeeo eeefJekeeeW FvnW iejce peue mes mveeve keje
osleer nQ leye Deeefe&kee ieefCeveer kes heeme Deekej eefo Deeeee& mebIe ceW nw lees ieefCeveer kes meeLe Deeeee&
kes heeme peeleer nQ, ieefCeveer Deeeee& eje FvnW eeeefele efouee osleer nQ DeLeJee Deeeee& kes ve nesves hej
ieefCeveer ner eeeefele osleer nQ~
elegefJe&OemebIe
Fme ekeej elegefJe&Oe mebIe ceW cegefve, Deeefe&kee, eeJeke Deewj eeefJekeeDeeW kee mecetn Deveeefokeeue mes
euee Dee jne nw~ mJelev$ehe ceW Yeer pewmes cegefveeeW kes mebIe jnles nQ Jewmes ieefCeveer Deeefe&keeDeeW kes vesle=lJe ceW
Deeefe&keeDeeW kes mebIe Yeer jnles nQ~ oesveeW JeJemLeeeW elegLe&keeue ceW Yeer LeeR Deewj Deepe hebecekeeue ceW Yeer
Deeeee&mebIeeW ceW Yeer Deeefe&keeeW jnleer nQ leLee mJelev$e Yeer Deeefe&keeDeeW kes mebIe efJeeceeve nQ~ en elegefJe&Oe
mebIe hebecekeeue kes Devle leke jnsiee FmeceW keesF& mebosn veneR nw~ Fmeefuees Deepe keer Deeefe&keeeW Yeer hetpe
nQ Deewj veJeOeeYeefe keer hee$e nQ Ssmee Deeiecemeccele ceevekej Gvekeer Yeefe, hetpee kejvee eeefnes Deewj GvnW
veJeOeeYeefehetJe&ke Deenejoeve osvee eeefnes~

DeeeeeeX keer Yeefe

osmekeguepeeFmege, efJemegceCeJeeCekeeemebpegee~
legcnb heeeheeesn-efcen cebieuecelLeg ces efCeeb~~7~~
(eer kegbokegboosJeke=le-Deeeee&Yeefe ieeLee-1)
DeLe&osMe, kegue Deewj peeefle mes Meg, efJeMeg ceve, Jeeve, keee mes mebege
ns Deeeee&Jee&! Deehekes ejCekeceue efvele ner cesjs cebieue kes efuees nesJeW~
(196) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

cegefve kes cetueiegCeGej iegCe

(eefleeceCe heeref"kee oC[ke-mebmke=le erkee)
eer eYeeeveeee&efJejefeleerkeeeue*dke=lee
(eefleeceCe evLe$eeer mes G=le)
peerJes eceeopeefvelee: eegje: eoes<ee emceeleefleeceCele: eueeb eeeefvle~~
lemceeeoLe&ceceueb cegefveyeesOeveeLe, Je#es efJeefe$eYeJekece&efJeMeesOeveeLe&ced1~~1~~
eerieewlecemJeeceer cegveerveeb og<<ecekeeues og<heefjCeeceeefoefYe: eefleefovecegheeefpe&leme kece&Cees
efJeMegdeLe eefleeceCeue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew ceueeLe&efce<osJeleeefJeMes<eb vecemkejesefle
eerceles JeOe&ceeveee vecees veefceleefJeef<es~
ep%eeveevleie&leb YetlJee $ewueeskeeb iees<heoeeles~~1~~
erkeevecees vecemkeejesmleg~ kemcew ? JeOe&ceeveee DeefvleceleerLekejosJeee~ keLecYetleee ? eerceles~
eerjvlejyeefnjue#eCeevevle%eeveoMe&vemeceJemejCeeefomJehee efJeYetefleefJe&eles emeemeew eerceeved~ lemcew
eerceles~ hegvejefhe eEkeefJeefMe<ee ? veefceleefJeef<es veefcelee: veeefcelee: eCeeceb keeefjlee: efJeef<e: Ghemeie&keeefjCe:
meceosJeeoe: Me$eJe: esve lemcew (vece:) eme YeieJelees %eeves ef$eYegJeveceerMeb, YeJeleerleenep%eeveevleie&leb
YetlJee $ewueeskeeb iees<heoeeles~ eme %eeves mekeueefJeceuemJehesvleie&leb YetlJee eeeleeevle: eefJeMe
$ewueeskeeb iees<heoeeles iees<heoefceJeelceeveceeeefjle~~
DeLes<osJeleevecemkeejevevlejb owJeefmekeheeef#ekeeelegcee&efmekeYesosve ef$eekeejeCeeb
eefleeceCeeveeb ceOes owJeefmekeeefleeceCeeeemleeJelheeref"keeoC[keceen
Feefce Yebles~ Fleeefo~
erkeeYebles YeieJeved~ Feefce DeefYeue<eeefce~ eEke keleg&ced ? Deeueesesogb Deeueeseefelegb efJeMegefb
keleg&ced~ keJe ? efoJeefmeeefcn~ efoJemes YeJees owJeefmeke:~ le$e YeJe FleefmceVeLex keeue_ed Fefle "_ed~ e:
keefeleceeoeose&lemeefceefleieghleeoew oes<e: meeelemleefmceved~ lelLe le$e~ eleeefve leeJelhee~ les<eg ceOes he{ceb
cenJJeob eLeceb ceneeleb heeCeeefoheeoeoes JesjceCeb FefveeefooMeekeejeeCeeveeceefleheelees JehejesheCeb efJeveeMeveb
lemceeled~ JesjceCeb efJejceCeb JeeJe=efe:~ efJejceCecesJe JewjceCeced~ e%eeefolJeelmJeeefLe&keesCed~ DeefYemeefvOeke=lees
efn efveecees eleced~ cenled $ememLeeJejpeerJeJeOeeefjlesce&nefjvegef<"lelJeevcees#eue#eCeeLe&meeOekelJeeeeslke=<b
eleb ceneeleced~~ leLee efleereb ceneeleb cegmeeJeeoeoes JesjceCeb ce=<eeJeeoeefjceCeced~~ leLee leefoeb le=leereb
1. eefleeceCe ebLe$eeer he=. 1 mes 19 leke~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (197)

ceneeleb DeoeeoeCeeoes JesjceCeb kesveefeoheoeme Jemlegve Deeoeveb enCeb lemceeefjceCeced~~ leLee

elegLe ceneeleb cesngCeeoes JesjceCeb efceLegveme kece& cewLegveb m$eerheg<eees: keeceesskeelmejeieb esef<leced~
lemceeefjceCeced~~ leLee heeceb ceneeleb heefjiieneoes JesjceCeb heefjeneodyeeeeoYevlejee efJejceCeced~~
leLee b DeCegJJeob jeFYeeseCeeoes JesjceCeb <e<"ceCegeleb jeef$eYeespeveeefjceCeced~ keLeceslemeeCegelelJeefceefle
esled, eEnmeeefoJeo$e meekeuesve efJemlejsmecYeJeeled~ je$eeJesJe efn YeespeveefveJe=efejefmle, ve hegveefo&Jemes~ Sles<eg
eles<eg e efeeceeCes<eg e: keefeleceeoees<ees peelemleceeueeseefelegefceeefce~
FefjeemeefceoerS~ F&jCeceeree& ieceveefceleLe&:~ F&ee&eeb ieceves meefceefle: (F&ee&meefceefle:) peerJeyeeOeeheefjnejsCe
ieceveefceleLe&:~ Slemeeb e: keefeleceeoewJeefmekees oes<emleceeueeseefelegefceeefce~ leLee YeemeemeefceoerS~
efnleefceleefveefeleeLe&heefjYee<eCeb Yee<eemeefceefle:~ lemeeced~ SmeCeemeef c eoer S ~ DeVeeosodie
ceeefooes<eheefjJepe&vesve enCeces<eCeemeefceefle:~ lemeeced~ DeeoeCeefCekeKesJeCemeefceoerS~ peerJeJeOeheefjnejsCe
mebeceeshekejCeeefoenCeefJemepe&veceeoeveefve#esheCemeefceefle:~ lemeeced~ GeejhemmeJeCeKesueefmebIeeCee
efJeeef[heFeJeefCeeemeefceoerS~ Geej: hegjer<e:~ eeJeCeb cet$eced~ KesueeEmeIeeCee~ Kesuees efve<"erJeveced~
eEMeIeeCekees veeefmekeeefJeefveie&le: Mues<cee~ efJeeef[heFeJeefCeeeS~ efJeke=efleieexceeeefo~ lemee: eefle<"ehe-
efvekeeeeefcelegheue#eCeceslelkegefC[keeghekejCeeefle<"eheefvekeeee:~ Slemeeb e e: keefeleceeoewJeefmekees
oes<ees peelemleceeueeseefelegefceeefce~ leLee ceCegiegeerS~ ceveesieghleew~ meceieesieefveenes iegefhle:~ jlve$eeme
ieesheveb j#eCeb iegefhle:~ jlve$eeb Jee ieesheeefle j#eefle heeueeleerefle iegefhle: eMemlee ceveesJeekekeeee:~ JeefeiegeerS~
Jeeveieghleew~ keeeiegeerS~ keeeieghleew~ Slemeeb efeeceeCeeeeb eefo Jewles<eg eleeefo<eg efeeceeCes<eg e:
keefMees<ees owJeefmeke: kegleefelkeejCeeppeelemleefmceVeeueeseveeb keleg&efceeefce~ kegle: keejCeeomeew oes<ees
peele: ? keesnsCe Jee~ eesOesve Jee keeshesve~ ceeCesCe Jee~ ceevesve Jee ieJexCe~ JeeMeyo: hejmhejmecegees~
ceeSCe Jee~ ceeeee hejJeeveeefYeeeesCe~ ueesnsCe Jee~ heefjenkeeb#eee~ jeiesCe Jee~ eerlevegyevOesve~1
oesmesCe Jee~ s<esCeece<exCe~ ceesnsCe Jee~ De%eevesve efnleeefnleefJeJeskeefJekeueleee~ nmmesCe Jee~ eer[ee
Jeke&jsCe2~ YeesCe Jee~ jepeYeeeefovee~ heoesmesCe Jee~ es<esCeeleerJeece<e&JeMeeleegjeslheVeeslkejes<esCe~
heceeosCe Jee~ eceeoeseelvehejlJeced~ efheccesCe3 Jee~ mvesnsve~ efheJeemesCe Jee~ efJe<eeeefleie=dee~
ueppesCe Jee~ ueppeee~ ieejJesCe Jee~ ieglJesve cenlJeeefYeefveJesMesve~ leLee CeeCesmeg4~ ceefleegleeJeefOeceve:-
hee& ekes Jeue%eeves < eg lelmeg e~ eef j es m eg ~ meeceeef ekes o es h emLeeheveeheef j nejef J eMeg e f met # ce-
meechejeeeLeeKeeleue#eCes<eg lelmeg eelcemeg efJe<ees e: keefeleceeoeled eesOeceeveeefovee oes<ees peele:~
leLee e yeeJeermeeS hejermensmeg eeEJeMeeflemebKes<eg hejer<ens<eg~ kece&efvepe&jeLe es hejer<eevles les hejer<ene:
#egeflheheemeeMeerlees<CeobMeceMekeveeiveejeflem$eereee&efve<eeeMeeeeesMeJeOeeeeveeueeYejesiele=CemheMe&ceue-
1. yevOevesve Fefle hee":~ 2. Jekeke&jsCe Fefle Pee-eleew hee":~ 3. hescesCe Jee Fefle Pee eleew hee":~
4. obmeCesmeg Fefle hee"me erkee veesheueYeles~
(198) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

melkeejhegjmkeeje%ee%eeveeoMe&veue#eCee:~ heCegJeermeeS YeeJeCeemeg he_eeEJeMeeflemebKeemeg YeeJeveemeg~ eleeveeb

efn mLewee&Le YeeJevle Fefle YeeJevee: heeeEJeMeefle:~ leLee efneEnmeeefJejefleelemLewee&Le leeJee*dcevees-
ieghleeree&oeveefve#esheCemeefceleeueesefkeleheeveYeespeveeefve hee~ leLeeve=leefJejefleelemLewee&Le eesOeueesYeYeerlJe-
nemeeleeKeeveevevegJeerefeYee<eCeb e hee~ mleseefJejefleelemLewee&Le Metveeieej-efJeceesefeleeJeeme-
hejeshejesOeekejCeYew#eMegefmeOecee&efJemebJeeoe: hee~ Deyeeee&efJejefleelemLewee&Le m$eerjeiekeLeeeJeCe-
levceveesnjeefvejer#eCehetJe&jleevegmcejCeJe=<es<jmemJeMejerjmebmkeejleeiee: hee~ heefjenefJejefleelemLewee&Le
cevees%eecevees%esefveefJe<eejeies<eJepe&veeefve hee~ Flegehejer<enefJe<ees YeeJeveeefJe<ees e e: keefewJeefmekees
oes<e: eesOeeefovee peelemleefmceVeeueeseefelegefceeefce~ heCegJeermeeS efkeefjeemeg heeeEJeMeeflemebKeemeg efeeemeg~
efeevle Fefle efeee: MegYeeMegYekecee&oevensleJees Jeeheeje: he_eeEJeMeefle:~ leLee efnewleiegeJeevehetpeeefoue#eCee
mecekelJeJeefOe&veer efeee mecekelJeefeee~ DeveosJeleemleJeveeefohee efceLeelJenslegkee kece&eJe=efe-
efce&LeelJeefeee~ ieceveeieceveeefoeJele&veb keeeeefoefYe: eeesieefeee~ mebeleme meleesefJejefleb eleeefYecegKeb
meceeoeveefeee~ F&ee&heLeefveefceesee&heLeefeee~ Slee: heeefeee:~~ eesOeeJesMeeleeoesef<ekeer efeee~ eogme
meleesYegece: keeefekeer efeee~ eEnmeeshekejCeeoeefOekejefCekeer efeee~ og:Keeslheefe-lev$elJeeledheeefjleeefhekeer
efeee~ DeeegefjefveyeueeeCeeveeb efJeeesiekejCeeleeCeeefleheeeflekeer efeee~ Slee: hee efeee:~ jeieevOeer-
ke=lelJeeleceeefovees jceCeereheeJeueeskeveeefYeeeees oMe&veefeee~ eceeoJeMeelmhe=<Je-mebJesoveevegyevOe:
mheMe&veefeee~ DehetJee&efOekejCeeslheeoveeleeleefekeer efeee~ m$eerheMeg<eC{mecheeles osMesvlece&ueeslmeie&kejCeb
mecevleevegheeleefeee~ Deece=<e<Yetceew keeeeefoefve#esheesveeYeesieefeee~ Slee: hee efeee:~~ eeb hejsCe
efveJe&lee efeeeb mJeeb kejesefle mee mJenmleeoeveefeee~ heeheeoeveeefoeJe=efeefJeMes<eeYeveg%eeveb efvemeie&efeee~
hejeeefjlemeeJeeeefoekeeMeveb efJeoejCeefeee~ eLeeseecee%eeceeJeMekeeefo<eg eeefj$eceesnelkeleg&ce-
MekevegJeleesveLeeeheCeeoe%eeJeeheeefokeer efeee~ Mee"eeuemeeYeeb eJeeveesheefo<efJeefOekele&Jeleevee-
ojesveekee*d#eefeee~ Slee: hee efeee:~~ soveYesoveefJeMemeveeefoefeeeefohejlJeceves<eeb eejcYes efeeceeCes
en<e&: eejcYeefeee~ %eeveoMe&veeefo<eg efveke=efleJe&eveb ceeeeefeee~ heefjeneefJeveeMeeLee& heeefjeeefnkeer efeee~
Deveb efceLeeoMe&veefeeekejCekeejCeeefJe<b eMebmeeefoefYe&{eefle eLee meeOeg kejes<eerefle mee
efceLeeoMe&veefeee~ mebeceIeeeflekeceexoeJeMeeoefveJe=efejeleeKeeveefeee~ Slee: hee efeee:~~ Sleemeeb
heeefJebMeefleefeeeCeeb ceOes mecekelJeefeeeveg<"see, veeveeelegefJeMeefleefeee~ leemeeceveg<"eve Deeueesevee
kele&Jee~ Deejmemeeruemenmmesmeg eGjemeerefoiegCemeomenmmesmeg~ De<eoMeMeeruemeneeefCe elegjMeerefle-
iegCeMelemeneeefCe ue#ee: hejceeieces eefleheeefolemJehee:~ le$e e: keefeleesOeeefovee owJeefmekees oes<ees
peelemle$eeueesevee~ yeejmeCnb mebpeceeCeb~ eoMeeveeb mebeceeveeced~ Fefvemebecees efn <e[defJeOe:,
heeeveeefceefveeCeeb <e<"me e ceveme: mebeceveeled mJeefJe<ees ieleecesles<eeb efveev$eCeeled~ eeefCemebecee
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (199)

<e[defJeOeb Fefle, heeeveeb mLeeJejeCeeb $emeeveeb eeefJejeOeveeled~~ yeejmeCnb leJeeCeb~ eoMeeveeb lehemeeced~
DeveMeveeefoheb efn <e[defJeOeb yeeeb lehe:~ eeeefeeeefoue#eCeb <e[defJeOeb hegvejeYevlejced~ yeejmeCnb DebieeCeb~
eoMeeveeceeeejb met$eke=leefcelee]eeveeced~ eesmeCnb hegJJeeCeb~ elego&MeeveeceglheeohetJe&ceeeeCeere-
efceleeefohetJee&Ceeced~ omeCnb cegb[eCeb~ cegC[veb efvejesOeveb cegC[:~ me oMeekeejes YeJeefle~ leogeced
hebe efJe Fbefoecegb[e Jeefecegb[e nlLeheeeleCegcegb[e~
ceCecegb[sCe e meefnee omecegb[e JeefCCeoe meceS~~
omeCnb meceCeOecceeCeb~ oMeeveeb eceCeOecee&Ceecegece#eceeo&Jeepe&JemeleMeewemebecelehemleeiee
efkeeveyeeee&ue#eCeeveeced~ omeCnb OeccePeeCeeCeb~ oMeeveeb Oece&OeeveeveeceheeeefJeeeesheeeefJeee-
efJeheekeefJeeeefJejeieefJeeeueeskeefJeeeYeJeefJeeepeerJeefJeeee%eeefJeeemebmLeeveefJeeemebmeejefJeee-
ue#eCeeveeced~ le$e efJeee: hejer#ee~ (1) mevceeiee&evf ceLee<ees otjcesJeeheslee Fefle efevleveceheeeefJeee:~ efceLee-
oMe&ve%eeveeeefj$esYees Jee peerJeme keLeceheee: meeefoefle efevleveceheeeefJeee:~ (2) oMe&veceesneso-
eeefokeejCeJeMeeppeerJee: meceioMe&veeefoYe: heje*dcegKee Fefle efevlevecegheeeefJeee:~ (3) kece&Ceeb
%eeveeJejCeeoerveeb Je#es$ekeeueYeJeYeeJeeleeb heueevegYeJeveb eefle eefCeOeeveb efJeheekeefJeee:~ (4) mebmeej-
osnefJe<ees<eg og:KensleglJeeefvelelJeefevleveb efJejeieefJeee:~ (5) TOJee&OeesceOeueeskeefJeYeeiesveeveee-
efveOeveeefomJehesCe Jee ueeskemJeheefevleveb ueeskeefJeee:~ (6) vejkeeefoelegie&efleYeJeefevleveb YeJeefJeee:~
(7) meefvle (efJeeceeve) peerJee GheeesiemJeYeeJee DeveeeefveOevee cegeslejhee FleeefopeerJemJeheefevleveb
peerJeefJeee:~ (8) meJe&%eeieceb eceeCeerke=leelevlehejes#eeLee&JeOeejCecee%eeefJeee:~ meJe&%eeleeLe&meceLe&veb
Jee, nslegmeeceLee&led~ (9) DeOeesceOeesOJe&ueeskeme MejeJeJeece=obieeeekeejefevleveb mebmLeeveefJeee:~
(10) mJeesheeekece&efJeheekeJeMeeoelcevees YeJeevlejeJeeefhlemmebmeej:~ le$e heefjYeceeerJe: efhelee YetlJee heg$e:
heew$ee YeJeefle, ceelee YetlJee Yeefieveer Yeeee& ogefnlee e YeJeefle, mJeeceer YetlJee oemees YeJeefle, oemees YetlJee
mJeeceefhe YeJeefleFefle efevleveb mebmeejefJeee:~ Sles<eeb eoMemebeceeYe=leerveeb oMeOece&Oeevehee&vleeveeceveg<"eves
e: keefeleesOeeefoJeMeewJeefmekees oes<ees peelemle$eeueeseveeb keleg&efceeefce~ efoefeeS~ m$eerheg<eeCeeb
meeefYeuee<eceesheeefvejer#eCeb ef<efeee~ leee~ hegefeeS~ m$eerheg<eeCeeb meevegjeieceesheemheMe&veb
mhe=ef<efeee~ leee~ heeoesefmeeeS~ eke=<e oes<ee: eesOeeoe: eoes<ee:~ les<eg YeJee eeoesef<ekeer efeee
og<ceveesJeekekeeeJeeheejue#eCee~ leee~ Deveee e ef<efeeeeYe=legeef$eefJeOeefeeee e: keefees<ees
peelemle$eeueeseveeb keleg&efceeefce~~ meesuemeCnb kemeeeeCeb~ ke<eeee FJe ke<eeee:~ eLee veweeesOeeefoke<eeee
Jem$eeoerveeb jeiemebMues<ensleJemleLee eesOeceeveceeeeueesYee Deefhe peerJeme kece&mebMues<ensleglJeelke<eeee Flegevles~
les e eleskecevevleevegyevOeeleeKeeveeleeKeevemeJeueveefJekeuheeled <ees[MeYesoe YeJeefvle~~ CeJeCnb
CeeskemeeeeCeb~ ke<eeesYeesve F&<elke<eeee veeske<eeee:~ les e veJe nemejlejefleMeeskeYee-
(200) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

pegieghmeem$eerhegbvehegbmekeYesoeled~ Sles<eeb ke<eeeeCeeb veeske<eeeeCeeb eeslheegb ve oeleJeced~ Glheeos Jeeueesevee

kele&Jesefle~ CeJemeg yebYeesjiegeermeg~ veJeekeejemeg yeeee&iegefhle<eg~ keLeb hegvemleemeeb veJeekeejlesefle esogeles,
eflee&*dceveg<eosJem$eerCeeb eleskeb ceveesJee:keeewjmesJeveb veJeefJeOeb yeeee&ced~ DeLeJee m$eermeeceeveme
ceveesJee:keeew ke=lekeeefjleevegceleefJeMes<ewjmesJeveb veJeefJeOeb yeeee&ced~ leme e ieghleees j#eCeeefve heeueveeefve
veJeekeejeefCe YeJevleerefle veJeyeeee&ieghlee:~~ DeCnb kecceeCeb~ De<eveeb %eeveeJejCeeefokece&Ceeb
eesOeeefoJeMeeogheepe&veb Jepe&veereced~ leoJepe&ve Deeueesevee kele&Jee~ De"d"Cnb heJeeCeceeGDeeCeb~ De<eveeb
eJeeveceele=keeCeeb heemeefceefleiegefhleue#eCeeveeb eceeoeovevegeve Deeueesevee kele&Jee~ DeCnb megerCeb~
De<eveeb Megerveeced~ De<ew efn Megees YeJeefvle~
ceveesJeekekeeeYew#esee&metlmeiex Meeveemeves~
efJevees e eles: Megef: Megde<kecegoeleced~~
FleefYeOeeveeled~ leeMe eefleefoveb cegefveefYejvegeleJee:~ Deveveg<"eve Deeueesevee kele&Jee~~ meeCnb
YeeeCeb~ mehle Yeeeefve YeJeefvle~ FnhejueeseeeCeb DeiegefecejCeb e JeseCee kemme~ Yee efceleefYeOeeveeled~
leeefve e cegefveefYe: eefleefoveb Jepe&veereeefve~ leoJepe&ve Deeueesevee kele&Jee~~ meeefJenmebmeejeCeb~ mehleefJeOe:
mebmeejelegie&efleheefjYeceCeb es<eeb peerJeeveeb les mehleefJeOemebmeejemles<eeced~ mehleefJeOees efn mebmeej:SkesefveeCeeb
met#ceyeeojue#eCeew ew Yesoew, efJekeuesefveeCeeb erefve$eerefveelegefjefvemJeheeeees Yesoe:, heesefveeCeeb
meb%emebef%eue#eCeew ew YesoeefJeefle~ les<eeb keejCeYetleb kece& lelheer[eefokeb e eefleefoveb ve kele&Jeced~ eceeoeelkejCeb
Deeuees evee kele& J ee~~ Cnb DeeJeemeeeCeb ~ ceg e f v eef Y ejJeMeb kejCeer eeveeJeMekeeef v e <ed ~
cevees%eeefolJeelkece&efCe Jeg_ed~
Geb e
meceoe LeJees e JeboCe heeef[kekeceCeb lensJe CeeoJJeb~
heekeKeeCeefJemeiiees kejCeereeJeemeee efhhe~~
meceoe ~ mecelee~ Me$egefce$eeoew jeies<eeesjeefCeOeeveefceleLe&:~ LeJees e~ mleJe:~ elegefJeMeefleleerLe&kej
osJeefJe<eee efn mlegefle: mleJe:, SkeleerLekejosJeefJe<eee Jevovee~ eefleeceCeb, eleeKeeveb, Jeglmeie&e eefmee
SJe~ Sles<eeb eceeoeokejCeb Deeueesevee kele&Jee~~ Cnb peerJeefCekeeeeCeb~ <eCCeeb peerJeefvekeeeeveeb
peerJemeeleeveeb heemLeeJej$emeue#eCeeveeb eEnmeeefokeb ve kele&Jeced~ eceeoeelkejCeb Deeueesevee kele&Jee~~
hebeCnb meefceoerCeb~~ heeeveeb meefceleerveeced~~ meefcelee: eekeeleskeb Jemlee efveefo&<e Deefhe mecegefoleheeme*d
KeeeOeeveleee hegveefve&efo&Mevles~ hebeCnb eefjeeCeb~~ heeeveeb eeefj$eeCeeb~ meefceleeeeefj$eeefCe e eefleefoveb
cegefveefYejveg<"eleJeeefve~ eceeoeeovegeve Deeueesevee kele&Jee~~ eGCnb meCCeeCeb~ eleme=Ceeb
me_%eeveeceenejYeecewLegveheefjenue#eCeeveeb efveenes cegefveefYe:eefleefoveb kele&Je:~ leokejCe Deeueesevee~~ eGCnb
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (201)

heeeeCeb~ elegCee eleeeveeb kece&yevOekeejCeeveeb efceLeelJeeefJejefleke<eeeeesieue#eCeeveeb efveleb leeie:

kele&Je:~ leokejCe Deeueesevee~ eceeome hebeceme meeJeelkeLeb elJeej: eleee Fefle veeMebkeveereb,
lemeeefJejleeJebleYee&Jeeled~~ eGCnb GJemeiieeCeb~ elegCee&ceghemeiee&Ceeb osJeceveg<eeflee&ieesleveke=leesheJeue#eCeeveeb
menveb kele&Jeced~ eceeoeeomenve Deeueesevee~~ cetueiegCeeCeb~ hebe ceneeleeefve, hebe meefcelee:, hebeWefeefvejesOe:
<e[eJeMekeeveees u eke eb , uees eeovleOeeJevecemveeveb , ef # eef l eMeeveb , ef m Leef l eYees p eveces k eYeeb
esle<eeEJeMeeflecet&ueiegCee:~~ GejiegCeeCeb~ Je=#ecetueeoeesveskeekeejemleheesefJeMes<ee GejiegCee:~~ SJebefJeOeeveeb
cetueiegCeeveecegejiegCeeveeb e eceeoeled~ DeeemeCeoeS~ leodiegCeeveefleMeesve Dee mecevleeomeefle
ef#eheleerleleemeveced~ leme YeeJeesleemevelee~ les<eeceleemeeoveeuemelee (neruevee) leelhee&leesveg<"eveeYeeJe
FleLe&:~ lemeeb meleeb ees oes<e: meceglheVemlemeeueesevee~~ efleCnb oC[eCeb~ peerJeb ob[eefvle keoLe&evleerefle
oC[e og<ceveesJeekekeeee:~ les<eeb mebyebOeer ees oes<emlemeeueesevee~~ efleCnb uesmmeeCeb~ ke<eeeevegjbefpelee
eesieeJe=eees uesMee:~ peerJeb efn kece&Cee eEuehebleerefle uesMee:~ efuecheseg&[dJee yengueefceefle kele&efj Je:~
Ce Flewhed~ he=<eesojeoerefve eLeesheefo<efceefle hekeejme MekeejeosMe:~ leee ke=<Ceveeruekeeheesleheeefmlee:
heehekece&Cee peerJeb efuechevleerefle ke=lJee heefjnle&Jee:~ lespe:heeMegkeueheemleg eflee: hegCekece&Cee peerJeb
efuechevleerefle ke=lJee lee YeeJeefeleJee:~ leoheefjnjCes leoYeeJeves eeueesevee kele&Jee~~ efleCnb ieejJeeCeb~
ieewjJeb cenJeeefYeefveJesMe:~ leled ef$eefJeOeb$e+efieewjJeb, jmeieewjJeb, mJeeoieewjJeb MeyoieewjJeb Jee~ Sles<eeb $eeeCeeb
ieewjJeeCeeb heefjnej: kele&Je:~ eceeoeeokejCe Deeueesevee~~ efleCnb DehemelLemebefkeuesmeheefjCeeceeCeb~
ceeeeefceLeeefveoeveheeCeeceeMemleeveeb heeheesheepe&veefveefceeYetleeveeb mebkeuesMeheefjCeeceeveeb meJe&oe heefjleeie:
kele&Je:~ eceeoeeoheefjleeie Deeueesevee~~ oesCnb DemebefkeuesmeheefjCeeceeCeb~ eesjele&jewheees:
mebkeuesMeheefjCeeceees: heefjleeie: kele&Je:~ eceeoeeokejCe Deeueesevee~~ efceCeeCeefceobmeCeefce
eeefjeeCeb~ efceLee%eeveefceLeeoMe&veefceLeeeeefj$eeCeeb meJe&oe heefjnej: kele&Je:~ eceeoeeokejCe
Deeueesevee~~ efceeheeDeesiieb ~ efceLeelJemeeosJeeOece&leJes<eg efJehejerleeefYeefveJesMeue#eCeme eke<exCee
mecevleeeesieb emleg leme heefjleeie: kele&Je:~ leokejCe Deeueesevee~~ DemebpeceheeDeesiieb~ Demebecees
eoMeefJeOe: <e[dpeerJeefvekeeeefJe<ee: <eef[efveefJe<eeesefle~ leme heefjnej: kele&Je:~ leokejCe Deeueesevee~~
peesieheeDeesiieb~ DeelceeosMeheefjmhevoue#eCees eesie:~ me ef$eefJeOe:keeeeesiees Jeeieesiees ceveeseesieesefle~
leme eeeesieb Jemleg heefjnle&Jeced~ leoheefjnjCe Deeueesevee~~ DeheeDeesiiemesJeCeoeS~ Deeeeesieeve-
kejCeereevemebeceefveefceeeefve heg<heheuehe$ele=Ceeoerveeb veKeeefoefYe: kele&veeoerefve hejeshenemekejCeeoerefve Jee
ieerleve=leeoerefve Jee~ les<eeb eceeoeled~~ DeemesJeCeoeS~ mesJeveeeecevegeve Deeueesevee~~ heeDeesiieiejnCeoeS~
eeeesieeefCe mecekelJe%eevemebecelehemeeb Je=efkejeefCe mebelemesJeeoerefve~ les<eeb~~ iejnCeoeS~ Deves<eecees
(202) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

iene&eeb efvevoeeeb ees oes<e: meceglheVemlemeeueesevee~~ SlLe ces pees keesefJe~ Fleeefo~ De$e efJeefOeheleee
efve<esOeheleee Jee eefleheeefoles owJeefmekes eleeeejefJeMes<es cece leoefOe<"elege&: keefeled~~ osJeefmeeefcn~
owJeefmekesvegeves owJeefmekeme Jeeveg<"eveme mecyevOeer~~ Deefokekecees~ kegleefeodJeemebieeefeemebkeuesMeeeie-
ceeseevegevekeeueeoefOekekeeue DeeJeMekeeefoefeeekejCeceefleece:~~ Jeefokekecees~ efJeieleesefleecees
eefmceVemeew Jeefleecees efJe<eeJeemebieeefoveeieceeseefeeekeeueeervekeeues efeeekejCeb Jeefleece:~~
Deefoeejes~ DeeJeMekeeefoefeeekejCe Deeuemeeefokeceefleeej:~~ DeCeeeejes~ elemeefceleeoerveeceveeejCeb
KeC[veb Jeeveeeej:~ DeLeJee
Deefleecees ceevemeMegefneefveJe&efleecees ees efJe<eeeefYeuee<e:~
leLeeefleeej: kejCeeuemelJeb Yebiees eveeeej Fn eleeveeced~~
DeeYeesiees~ keeheesleuesMeeJeMeelhetpeecenlJeeefYeuee<esCeeefleekeeveg<"eveceeYeesie:~~ DeCeeYeesiees~
ueppeeefoJeMeeuueeskeeveeceekeeveg<"evekejCeceveeYeesie:~ Yebles! heef[kekeceeefce~ YeieJeved ! Deefleeceeefooes<eb
efvejekejesefce~~ ceS heef[kekebleb~ DeefleeceCeeefoot<eCeb ceee eefleeevleb MeesefOeleb eoe YeJeefle leoe~~
mecceecejCeb~ mecekelJeegemeeheefjleemecekelJeme cejCeb~~ nesG cepPeb~ cece YeJeleg~~ leLee~
meceeefncejCeb~ Oece Megkeueb e Oeeveb meceeefOe:~ lesve cejCeb cece ceJeleg~ hebef[ecejCeb~ YeeeleeKeeveW
efieveerheeoesheeevecejCeYesoeled ef$eefJeOeb heefC[lecejCeb cece YeJeleg~~ JeerefjecejCeb~ Jeere&egemeekeueeryeme
cejCeb cece YeJeleg~~ ogkeKekeKeDees~ og:Keeveeb eelegie&eflekeeveeb #eees efJeveeMe:~~ keccekeKeDees~ kece&Ceeb
%eeveeJejCeeoerveeb elegie&efleog:KenslegYetleeveeb #ee: eueees cece YeJeleg~~ yeesefnueenes~ yeesOes jlve$eeme ueeYees
cece YeJeleg~ megieFieceCeb~ MeesYeveeeeb ieleew cees#eieleew ieceveb cece YeJeleg~ efpeCeiegCemebheefe~ efpeveme
e#eerCeeMes<ekece&Cees YeieJelees iegCee Devevle%eeveeoemles<eeb meceeefhlece&ce YeJeleg~~

metefeJeeve
(1) megF& kee keece kejes, keQeer kee veneR~
(2) efpeveJeeve keer ee ceW helLej keer lejn Deeue jnes, eflevekes keer lejn
nukeshegukes veneR~ eeefj$e et[eceefCe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (203)

cegefve kes cetueiegCeGej iegCe

(eefleeceCe heeref"kee oC[ke-efnvoer erkee meb#eshe ceW meejYetle nw~)
ns YeieJeved! ele, meefceefle, iegefhle Deeefo ceW eceeoeefo JeMe pees keesF& owJeefmeke (jeef$eke) oes<e ueies nQ
Gvekeer Deeueesevee efJeMegef kejvee eenlee ntB~1
heeBe ceneele nQ GveceW henuee ceneele eeCeeW kes JehejesheCe mes jefnle nw, otmeje ceneele ce=<eeJeeo mes
jefnle nw, leermeje ceneele Deoeeoeve mes jefnle nw, eewLee ceneele cewLegve mes jefnle nw, heebeJeeb ceneele heefjen
mes jefnle nw leLee e DeCegele jeef$eYeespeve mes efJejefnle nw, F&ee&meefceefle, Yee<eemeefceefle, S<eCeemeefceefle,
Deeoeveefve#esheCe meefceefle Deewj GeejeeJeCe #JesueeEmeneveke efJeke=efle eefleehevemeefceefle, es heeBe meefceefle
(mecekeeJe=efe) nw leLee ceveiegefhle, Jeeveiegefhle Deewj keeeiegefhle es leerve iegefhle nw~ %eeve, oMe&ve, eeefj$e,
yeeF&me hejer<en, heeerme YeeJevee, heeerme efeee, De"ejn npeej Meerue, eewjemeer ueeKe iegCe, yeejn mebece,
yeejn lehe, yeejn Debie, eewon hetJe&, oMecegb[, oMe eceCeOece&, oMe Oece&Oeeve, veJe yeeee& iegefhle, leLee veJe
veeske<eee, meesuen ke<eee, Dee" kece&, Dee" eJeeveceele=kee, Dee" Megef, meele Yee, mehleefJeOe mebmeej,
n peerJeefvekeee, n DeeJeMeke, heebe Fefve, heebe ceneele, heebe meefceefle, heebe eeefj$e, eej meb%ee,
eej elee, eej Ghemeie&, cetueiegCe, GejiegCe, leerve ob[, leerve uesMee, leerve ieejJe, oes Deee&jewhe
mebkeuesMe heefjCeece, leerve DeeMemle mebkeuesMe heefjCeece, efceLeeoMe&ve, efceLee%eeve, efceLeeeeefj$e, Demebeceeeeesie,
ke<eee eeeesie, eesie eeeesie, Deeeeesie mesJevelee, eeeesie enCelee Fve meye efJeefOeeefle<esOehe
eefleeeW kes DeeejCeeW ceW ef<efeee, he=ef<efeee, eeoesef<ekeer efeee Deewj hejleeheefvekeer efeee mes pees keesF&
oes<e ueiee nw leLee eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, jeie, s<e, ceesn, neme, Yee, eoes<e, eceeo, esce, efJe<eeeW keer
Deefleie=ef mes, ueppee Deewj ieejJe mes Fve ceW pees Deleemeeovelee (DeJensuevee) ngF& nw~ GveceW pees keesF&
owJeefmeke (jeef$eke) Deefleece, Jeefleece, Deefleeej, Deveeeej, DeeYeesie, DeveeYeesie oes<e ueies nQ Gve
meyekee ns YeieJeved ! eefleeceCe kejlee nttBGve meyeceW ueies DeefleeceCeeefo oes<eeW kees otj kejlee ntB~ Fme
ekeej DeefleeceCeeefo oes<e ceQves otj efkees Gvekee MeesOeve efkeee~ Gme cesjs oes<e MeesOeve kejves Jeeues kee
mecekelJeegecejCe, meceeefOecejCe, heefC[lecejCe, Jeere&cejCe nesJes~ og:KeeW kee #ee, keceeX kee #ee,
yeesefOejlve$ee kee ueeYe, megieefle ceW ieceve Deewj efpevesv kes iegCeeW keer mebeeefhle cesjs nesJes~
Gheeg&kele ob[ke ceW DeeS eleeW kee mhe< efJeJejCe
1.heebe %eeve ceefle Deeefo, 2. leerve oMe&ve DeewheMeefceke Deeefo, 3. heebe eeefj$e meeceeefeke Deeefo,
4. yeeF&me heefj<en #egOee Deeefo 5. Jee*dcevees iegefhle Deeefo, 6. mecekelJeJeefOe&veer efeee kee Devegeve,
1. eefle eefleeceCe-efnvoer he=. 13 mes 17 leke~ (heb. eer heVeeueeue peer meesveer efmeevle Meeeer yeeJej eje DevegJeeefole)
(204) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

efceLeelJe efeee Deeefo eewyeerme efeeeDeeW kee Deveveg<"eve,7. De"ejn npeej meerue, 8. eewjemeer ueeKe
iegCe, 9. yeejn mebece, 10. yeejn lehe, 11. yeejn Debie, 12. eewonhetJe& es hejceeiece ceW eefme nQ 13.
heebe Fefvecegb[, Jeevecegb[, nmlecegb[, hewjcegb[, Mejerjcegb[, cevecegb[ Fve oMe kee efvejesOeve 14.
Gece#ecee Deeefo~ 15. DeheeeefJeee, GheeeefJeee, efJeheekeefJeee, efJejeieefJeee, ueeskeefJeee, YeJeefJeee,
peerJeefJeee, Dee%eeefJeee, mebmLeeveefJeee Deewj mebmeejefJeee 16. efleeem$eer, ceveg<em$eer Deewj osJem$eer
(osJeebievee) Fve leerve ceve, Jeeve Deewj keee mes DemesJeve DeLeJee m$eermeeceeve kes ceveJeevekeee mes
Deewj ke=lekeeefjle Devegceesovee efJeMes<e mes DemesJeve~ 17. 18. FvnW Glhevve ve nesves osvee, GlheVe nesves hej
Deeueesevee kejvee, 19. eesOeeefoJeMe Gheepe&ve kejves hej Deeueesevee kejvee, 20. heebe meefceefle, leerve iegefhle
Fve Dee" kee Devegeve ve kejs lees Deeueesevee kejW, 21. ceveMegef, JeeveMegef, keeeMegef, efYe#eeMegef,
F&eeMegef, Glmeie&Megef, MeeveemeveMegef Deewj efJeveeMegef Fve Dee" MegefeeW kee cegefve eefleefove Devegeve
kejs ve kejs lees Deeueesevee kejs, 22. Fnhejueeske YeeJeeefo Fvekee eefleefove leeie kejs 23. met#ceyeeoj
Skesefve, erefve, $eerefve, elegefjefve, hebesefvemeb%eer Deewj Demeb%eer Fve meele keejCe kece& Deewj GvnW
eefleefove heer[e Deeefo ve os, eceeoJeMe os lees Deeueesevee kejs, 24. Fvekeer eEnmee Deeefo ve kejs 25. eefleefove
Fvekee Devegeve DeJeMe kejs 26. Fvekee efvejesOe 27. 28. 29. Fve meye kee eefleefove Deveg<"eve kejs 30.
Fvekee efveen kejs 31. kece&yevOe kes keejCe efceLeelJeeefo eleeeW kee efvele leeie kejs 32. osJe, ceveg<e,
efleee Deewj Deesleve ke=le Ghemeie& GheefmLele nes lees menve kejs, ve kej mekes lees Deeueesevee kejs 33. $e+ef
ieejJe, jme ieejJe, mJeeo ieejJe Fvekee heefjnej kejs 34. Deee&jew mebkeuesMe heefjCeeceeW kees Deeefo ueskej
eeeesie ien&hevee hee&vle kes meye Deeeej efveef<eeeej nQ Gvekee mesJeve ve kejs 35. m$eerheg<eeW kes
DebieesheebieeW kee DeefYeuee<eehetJe&ke osKevee 36. GvneR kes DebieesheebieeW kee meevegjeie mheMe& kejvee, 37. og<ceve,
Jeeve Deewj keee kee Jeeheej~ 38. hej kees heer[e osvee 39 mvesn 40. efJe<eeeW keer Delevle ueeuemee 41.
ceneJeefYeeee 42. efkemeer Ske Jeemebie mes DeLeJee efee kes mebkeuesMe mes Deeieceese keeue mes DeefOeke
keeue leke DeeJeMekeeefo efeeeDeeW kee kejvee, DeefleeceeW ceevemeMegefneefve 43. efJe<ee kes Jeemebieeefo
eje Deeieceese efeee keeue mes nervekeeue ceW efeee kejvee, JeefleeceeW ees efJe<eeeefYeuee<e: 44. DeeJeMekeeefo
efeeeDeeW kes kejves ceW Deeuemeeefo kejvee leLeeefleeej kejCeeuemeJeb 45. ele meefceefle Deeefo eleeW kee
DeeejCe ve kejvee ee Keb[ve kejvee, Yebiees veeeejefcen eleeveeefceefle 46. keeheesleuesMee JeMe hetpee cenJe
keer DeefYeuee<ee mes ekehe eleeW kee Devegeve kejvee 47. ueppee Deeefo kes JeMe ueesieeW mes efheekej
Devegeve kejvee 48. ieejJe kee DeLe& Thej Dee egkee nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (205)

heeerme efeeeeW
1.mecekelJe efeee (mecekelJe kees ye{eves Jeeueer efeeeSb, pewmesosJehetpeve, iegheeefmle, Meee
eJeeve Deeefo)
2. efceLeelJe efeee (kegosJehetpeve, kegiegheeefmle Deewj kegMeee he"vehee"ve Deeefo)
3. eeesie efeee (ieceveeieceve kejvee)
4. meemeeove efeee (eleeW keer Ghes#ee kejvee)
5. F&ee&heLe efeee (meeJeOeeveer mes ieceve kejvee),
6. eeoesef<ekeer efeee (eesOe ceW otmejeW hej oes<eejesheCe kejvee)
7. keeefekeer efeee (ogleehetJe&ke Gece kejvee)
8. DeefOekejCe efeee (DeeMee jKevee)
9. heeefjleeefhekeer efeee (peerJeeW kees heer[ekeejke efeee),
10. eeCeeefleheeeflekeer efeee (eeCeeW kee njCe kejvee)
11. oMe&ve efeee (jeie YeeJe mes m$eer Deeefo kees osKevee)
12. mheMe&ve efeee (jeie YeeJe mes m$eer Deeefo kees tvee)
13. eeleefekeer efeee (veesvees efnbmeeefo kes keejCeeW kees pegevee)
14. mecevleevegheele efeee (ceveg<eeW, heMegDeeW kes G"vesyew"ves kes mLeeve hej ceuecet$eeefo kejvee)
15. DeveeYeesie efeee (efyevee osKes Yeeues Yetefce hej eerpeW jKevee DeLeJee G"veeyew"vee)
16. mJenmle efeee (otmejeW kes kejves eesie keee& kees ueesYeJeMe mJeeb kejvee)
17. efvemeie& efeee (heehe efeeeDeeW kes efueS Devegceefle osvee ee Gvekeer eMebmee kejvee)
18. efJeoejCe efeee (otmejeW kes heeheeW kees eie kej osvee)
19.Dee%ee Jeeheeefokeer efeee (efpeve Dee%ee kes efJehejerle keLeve kejvee)
20. Deveekeeb#ee efeee (eceeo DeLeJee De%eeve kes keejCe Meeeese efeeeDeeW kee Deeoj veneR
kejvee)
21. eejbYe efeee (eeefCeeeW kee soveYesove kejvee ee GmeceW nef<e&le nesvee)
22. heeefjeefnkeer efeee (heefjen keer j#ee kee eelve kejvee)
23. ceeee efeee (oMe&ve, %eeve, eeefj$e Deewj lehe ceW leLee Fvekes Oeejer heg<eeW ceW kehehe eJe=efe
kejvee)
24. efceLeeoMe&ve efeee (efceLeelJe cele keer efeeeDeeW kes heeueve kejves Jeeues keer eMebmee kejvee~
25. DeeleeKeeve efeee (pees leeieves eesie nw Gmes Yeer veneR leeievee)~
Fve meYeer efeeeDeeW ceW eejbYe keer mecekelJe efeee ner kejves eesie nw~
(206) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

DeeJeemee~
mebmke=le erkeecegefveefYejJeMeb kejCeereeveeJeMekeeefve <ed~
cegefveeeW kes eje DeJeMe kejves eesie efeeeeW DeeJeMeke kenueeleer nQ, Jes n nQ~ meeceeefeke,
mleJe, Jebovee, eefleeceCe, eleeKeeve SJeb keeeeslmeie&~
Dece=leJee|<eCeer erkee
eneB eceCe, eefle, cegefve, meeOeg Deewj Deveieej es meye heee&eJeeeer veece nQ~ Fve MeyoeW mes efoiecyej
cegefve efJeJeef#ele nQ~ Fvekes leerve Yeso nesles nQ-Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg~ Fve meYeer kes es DeeF&me
cetueiegCe nesles ner nQ leLee Deeeee& Deewj GheeOeee kes 36 Deewj 25 Yeer cetueiegCe ceeves nQ pees efke Gvekes
efJeMes<e iegCe nQ~ GejiegCe-yeejn lehe Deewj yeeF&me hejer<en es eeQleerme Gej iegCe ceeves iees nQ~
meeOegmeeefOJeeeW kes n DeeJeMeke efeeeDeeW ceW 28 ke=eflekece& Deeles nQ
Denesjeef$e kes 28 ke=eflekece&-
eeeefj heef[kekeceCes, efkeefoeccee efleefCCe neWefle mepPeeS~
hegJJeCns DeJejCns efkeefoeccee eesmee neWefle1~~602~~
eej eefleeceCe kes Deewj leerve mJeeOeee kes Ssmes hetJee&Cn kes meele ke=eflekece& Deewj Dehejevn kes meele
ke=eflekece& Ssmes eewon ke=eflekece& nesles nQ~ DeLeJee heefece jeef$e2 ceW eefleeceCe kes eej, mJeeOeee kes leerve
Deewj Jebovee kes oes, mete& Goe nesves hej mJeeOeee kes leerve Deewj ceOeevn osJeJebovee (meeceeefeke) kes oes,
Fme ekeej hetJee&Cn ke=eflekece& kes es eewon ngS, Gmeer ekeej Dehejevn keeue ceWs mJeeOeee kes leerve,
eefleeceCe kes eej, Jebovee kes oes, jeef$eeesie enCe-efJemepe&ve ceW eesieYeefe kes oes Deewj hetJe& jeef$e ceW
mJeeOeee kes leerve Fme ekeej Dehejeefvnke efeee ceW eewon ke=eflekece& nesles nQ~ Denesjeef$e kes kegue
efceueekej DeeF&me ke=eflekece& nesles nQ~ eneB hej ieeLee ceW eefleeceCe Deewj mJeeOeee kee enCe Gheue#eCe
cee$e nw FmeefueS meYeer efeeeeW FvneR ceW DevleYet&le nes peeleer nQ3~
DeveieejOecee&ce=le ceW Yeer kene nw-
mJeeOeees eoMese <e[dJebovesew eefleeces~
keeeeslmeiee& eesieYeeew ew eenesje$eieeseje:4~~75~~
eej yeej kes mJeeOeee kes 12, ef$ekeeue Jebovee kes 6, oes yeej kes eefleeceCe kes 8 Deewj jeef$eeesie
enCe-efJemepe&ve ceW eesieYeefe kes 2, Ssmes 28 keeeeslmeie& meeOeg kes Denesje$e efJe<eeke nesles nQ~ Fvekee mheerkejCe
en nw efke-
1. cetueeeej~ 2. heefece je$eew eefleeceCes~ cetueeeej erkee~ 3. cetueeeej ieeLee 602 keer erkee~ 4. Deveieej Oecee&ce=le DeOeee 8~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (207)

ef$ekeeue osJeJebovee ceW ewleYeefe Deewj hebeiegYeefe mebyebOeer oes-oes 236, owJeefmeke-jeef$eke
eefleeceCe ceWs, efmeYeefe, eefleeceCeYeefe, efveeflekejCeJeerjYeefe Deewj elegeJf eMeefleleerLekejYeefe Fve eej
Yeefe mebyebOeer eej-eej 428, hetJee&vn, Dehejevn, hetJe&jeef$eke Deewj Dehejjeef$eke Fve eej keeefueke mJeeOeee
ceW-mJeeOeee kes eejcYe ceW egleYeefe, Deeeee&Yeefe SJeb meceeefhle ceW egleYeefe Ssmes leerve-leerve Yeefe
mecyevOeer 4312, jeef$eeesie eefleeheve ceW eeseif eYeefe mecyevOeer Ske Deewj efveeheve ceW Ske Ssmes 2, Fme lejn
meye efceuekej 6812228 keeeeslmeie& efkees peeles nQ~ es keeeeslmeie& efJeefOeJeled efkees peeves mes ke=eflekece&
kenueeles nQ~
#eguueke, Ssueke keer DeeJeMeke efeeeeW-
Gefleeieer #eguueke, Ssueke Deewj Devegceefleleeieer omeJeeR eefleceeOeejer Glke= eeJekeeW kes efueS Yeer
FvneR DeeF&me keeeeslmeie&he ke=eflekece& kee efJeOeeve nw~ eLee-
Jebovee ef$elees keeues, eefleeebles eb leLee~
mJeeOeeeeveeb eleg<keb e, eesefieYeefeeb hegve:~~
Glke=eeJekesveecet:, kele&Jee elveleesvJenb~
<e[ew eoMe s e, eceMeescet<eg Yekele:~~
ef$ekeeue Jebovee ceW n, eelekeeue-meeebkeeue oesveeW mecee kes eefleeceCe ceW Dee", eej mJeeOeee ceW
yeejn Deewj eeseif eYeefe ceW oes Ssmeer 6812228 YeefeeeB keeeeslmeie& meefnle ece mes Glke= eeJekeeW kees
eefleefove eelvehetJe&ke kejvee eeefnS~ ener efeee #egeuf uekeeDeeW kes efueS Yeer mecePeveer eeefnS~
ke=eflekece& kee ue#eCe-
meeceeefekemleJehetJe&kekeeeeslmeie&elegefJeMeeflemleJeheele: ke=eflekecexlegeles1~
meeceeefeke mleJehetJe&ke keeeeslmeie& kejkes elegefJeMeeflemleJe hee&vle pees efJeefOe nw Gmes ke=eflekece&
kenles nQ~
efJeMes<e-en ke=eflekece& efJeefOe efleere DeOeee ceW efJemle=lehe mes Jee|Cele nw, pees efke eLece Yeeie ceW
ekeeefMele nes egkeer nw~

metefeJeeve
yegef: kecee&vegmeeefjCeer yegef kece& kes Devegmeej nesleer nw~
$e et[ eceefCe

1. cetueeeej ieeLee 602 keer erkee~

(208) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Fmekee efJemleej mes JeCe&ve ke=eflekece& efJeefOe veece kes efleere DeOeee ceW Dee egkee nw~
efoiecyej pewve meeOeg-meeefOJeeeW keer efvele efeeeeW
(efoveeee&)
Deveieej Oecee&ce=le kes Dee"JeW DeOeee ceW n DeeJeMeke efeeeDeeW kee JeCe&ve kejkes veJeceW DeOeee
ceW efvele-vewefceefeke efeeeDeeW kee DeLeJee Fve DeeJeMeke efeeeDeeW kes eeesie kee JeCe&ve yengle ner mejue
{bie mes efkeee nw~ eLee-
DeOe&jeef$e kes oes Ie[er Devevlej mes Dehejjeef$eke mJeeOeee kee keeue nes peelee nw~ Gme mecee henues
Dehejjeef$eke mJeeOeee kejkes hegve: meteexoe kes oes Ie[er Mes<e jn peeves hej mJeeOeee meceehle kej
jeef$eke eefleeceCe kejkes jeef$eeesie meceehle kej osJeW~ efhej meteexoe kes mecee mes oes Ie[er (48
efceve) leke osJeJebovee DeLee&led meeceeefeke kejkes iegJevovee kejW~ hegve: heewJee&efCnke mJeeOeee
eejbYe kejkes ceOeevn kes oes Ie[er Mes<e jnves hej mJeeOeee meceehle kej osJeJevovee kejW~ ceOeevn
mecee osJeJevovee meceehle kej iegJevovee kejkes Deenej nsleg peeJeW~ eefo GheJeeme nes lees Gme mecee
peehe ee DeejeOevee kee efevleJeve kejW~ Deenej mes Deekej ieesejer eefleeceCe kejkes Je eleeKeeve ienCe
kejkes hegve: DehejeefCnke mJeeOeee eejbYe kej metee&mle kes oes Ie[er henues meceehle kej owJeefmeke-
eefleeceCe kejW~ hegve: iegJevovee kejkes jeef$eeesie enCe kejW leLee metee&mle kes Devevlej osJeJevovee-
meeceeefeke kejW~ jeef$e kes oes Ie[er Jeleerle nes peeves hej hetJe&jeef$eke mJeeOeee eejbYe kejkes DeOe&jeef$e kes
oes Ie[er henues ner mJeeOeee meceehle kejkes Meeve kejW~ en Denesje$e mebyebOeer efeeeSB ngF&~
cetueeeej ieeLee 602 keer erkee ceW Yeer FvneR efeeeDeeW kee keLeve efkeee ieee nw~
efJeMes<e-MeeeeW ceW ceOeevn osJeJevovee kes yeeo Deenej kejves kees kene nw efkevleg Deepekeue eele: 9
yepes mes 11.30 kes yeere ceW meeOegDeeW kes Deenej keer hejcheje nw Dele Deenej kes yeeo ceOeevn keer meeceeefeke
keer peeleer nw~
meJe&eLece efheueer jeef$e keer efeeeDeeW kees kenles nQ-
keueceb efveece #eCeeesieefveee, ueeleb efveMeerLes IeefkeeeeefOekes~
mJeeOeeeceleme efveMeeefveeef[keeMes<es eefleece e eesieceglme=pesled1~~7~~
eesieefvee-Oece&Oeeve meefnle efvee kes eje Mejerj keer Lekeeve kees otj kejkes DeLee&led 4 Ie[er (96
efceve leke) DeOe& jeef$e ceW veeRo ueskej hegve: peeiekej Dehejjeef$eke-Jewjeef$eke mJeeOeee kejkes 48
efceve jeef$e Mes<e jnves hej mJeeOeee meceeheve kej jeef$eke eefleeceCe kejkes eesieYeefe kes eje jeef$eeesie

1. Deveieej Oecee&ce=le DeOeee 9, Mueeske 7~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (209)

kee efJemepe&ve kej osJeW~

Gheeg&e keLeveevegmeej DeOe& jeef$e ceW cee$e 4 Ie[er Meeve kejvee en Glke= ceeie& nw~ Deepekeue cegefve-
Deeefe&keeSb heeBe, n Iebs Yeer meesles nQ keeeWefke veeRo kece uesves mes Mejerj ceW Lekeeve yeveer jnleer nw Dele:
Deheves mJeemLe kes Devegmeej Mejerj kees mJemLe jKeles ngS kece mes kece efvee uesvee eeefnS ener DeefYeeee
mecePevee~
meeOeg Jeie& efheueer jeef$e ceW G"kej henues keee kejW?
cegefve ee Deeefe&kee efheueer jeef$e ceW efvee mes G"kej veew yeej Ceceeskeej ceb$e kee peehe kejW~ Devevlej
ueIeg Mebkee Deeefo yeeOeeDeeW mes efveJe=e neskej neLe, hewj, cegKe Deeefo Oeeskej Deheves Deemeve hej yew"kej
elmJeiee&JelejeslmeJes Deeefo megeYeele mlees$e he{W~ hegve: Jewjeef$eke-efheueer jeef$e kee mJeeOeee
kejW~
mJeeOeee kejles mecee henues eer ieewlecemJeeceer kes cegKe mes eie ngS ieCeOejJeuee ceb$eeW kees he{kej
efkemeer Yeer ebLe kee mJeeOeee kejW~
efheueer jeef$e kes mJeeOeee ceW efmeevle ebLe keer Jeeevee kee efve<esOe nw~
JeesceeeuekegueevlemLeeejCeeJeefOeyeesefOeveeced ~
Jeeeveehejje$eew leg #es$eMegdegheuebYele:~~79~~ Deeeejmeej~
DeekeeMeieeceer $e+efOeejer, DeJeefOe%eeveer Deeefo cegefveeeW kes efueS ner #es$e Megef nesves mes efheueer jeef$e
ceW efmeevle ebLeeW keer Jeeevee ceeveer ieF& nw~ ener yeele OeJeuee hegmleke 9 ceW Yeer he= 254 hej kener ieF& nw
Dele: Deeeejmeej, cetueeeej, meceeefOeMeleke, Deehleceerceebmee, mJeebYetmlees$e Deeefo ebLeeW kee mJeeOeee
kejW~ keoeefeled ekeeMe keer JeJemLee ve nes lees pees jlvekejC[eeJekeeeej, leJeeLe&met$e, Jemeben Deeefo
hee" ceewefKeke eeo neW GvnW ner he{ uesJeW~ Devevlej mJeeOeee keer efveehevee kejW~ meteexoe mes oes Ie[er (48
efceve) hetJe& leke efheueer jeef$e kes mJeeOeee kee keeue nw~
efokedMegef keye Deewj kewmes kejW?
Jewjeef$eke mJeeOeee kes Deveblej meeOeg yeenj efvekeuekej heewJee&efCnke mJeeOeee kes efueS efokeMegef
kejW~ pewmee efke OeJeuee ceneMeee ceW kene nw~ eLee-heefcejefeemepPeeeb KeceeefJee yeeEn
efCekekeefuee heemegies Yetefceheosmes keeDeesmeiiesCe hegJJeeefncegnes1~ heefece jeef$e kes mJeeOeee kees
efveeefhele kejkes yeenj efvekeuekej eemegke Yetefce eosMe ceW Ke[s neskej keeeeslmeie& cege mes hetJee&efYecegKe
neskej efokeMegef kejW Ssmes ner eejeW efoMeeDeeW ceW efokeMegef keer peeleer nw~
CeJemeehebeieeneheefjceeCeb efoefme efJeYeeiemeesOeerS~

1. OeJeuee hegmleke 9, he=. 253~

(210) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

hegJJeCns DeJejCns, heoesmekeeues e mepPeeS~~273~~ cetueeeej~

Gmekee mheerkejCe Fme ekeej nw-
hetJee&Cnkeeue kes mJeeOeee kes efueS efoefiJeYeeie Megef kes efveefcee eleske efoMee cebs keeeeslmeie& mes
efmLele neskej veJe-veJe ieeLee heefjceeCe peehe kejvee eeefnS~ en efokeMegef efheueer jeef$e kes mJeeOeee kes
yeeo keer peeleer nw~ Ssmes hetJee&Cn mJeeOeee kes yeeo DehejeCn mJeeOeee nsleg eleske efoMee ceW keeeeslmeie&
hetJe&ke meele-meele yeej Ceceeskeej ceb$e he{kej kejvee eeefnS Deewj hetJe&jeef$eke mJeeOeee kes efueS DehejeCn
mJeeOeee meceeheve kes yeeo eleske efoMee ceW heeBe-heeBe ieeLee he{kej efokeMegef kejveer eeefnS~ heefece-
jeef$eke mJeeOeee kes efueS efokeMegef kee efJeOeeve veneR nw keeeWefke Gme mecee efmeevle evLe he{ves kee
efve<esOe nw~ Gme keeue ceW Yeer efmeevle ebLeeW kes DeefOekeejer $e+efOeejer cegefve Deeefo ner nQ, Ssmee Deeeejmeej
evLe ceW kene nw~ ener hetCe& efJeefOe Deeeejmeej ebLe DeOeee elegLe& ceW 73-74 Deeefo MueeskeeW ceW oer ieF& nw~
efJeMes<e-en efokeMegef kee efJeOeeve kesJeue efmeevleebLeeW kes he"ve-hee"ve kes efueS ner nw~
Fme efokeMegef kes yeeo jeef$eke eefleeceCe efkeee peelee nw~
jeef$eke eefleeceCe keye Deewj kewmes kejW?
meteexoe mes oes Ie[er henues jeef$eke eefleeceCe kee keeue ceevee ieee nw~ en eefleeceCe eele:keeueerve
meeceeefeke kes henues efkeee peelee nw~ eLee-
heefeceje$eew eefleeceCes efeeekecee&efCe elJeeefj1 efheueer jeef$e kes eefleeceCe ceW eej
Yeefe mebyebOeer eej ke=eflekece& nesles nQ~
Dele: efokeMege f kes yeeo meYeer meeOeg heefecejeef$e ceW Deeeee& kes heeme peekej veceesmleg kejkes efJevee mes
yew"kej peerJes eceeopeefvelee: eegje: eoes<ee: Fleeefo yeesueles ngS eefleeceCe kejW~ pewmee efke kene
nw-
pees owJeefmekejeef$ekeeefleeceCe hee nw Jener eneB he{e peelee nw~ FmeceW owJeefmekeeefleeceCeefeeeeeb
kes mLeeve hej jeef$ekeeefleeceCeefeeeeeb Ssmee yeesueW~ Ssmes ner osJeefmeeefcce keer peien jeFeefcce
osJeefmeees keer peien jeFDees osJeefmeemme keer peien jeFemme hee" yeesueW~ osJeefmeDees
jeFDees Ssmes oesveeW yeesueves keer DeeJeMekelee veneR jnleer nw~
Deepekeue cegefvemebIeeW ceW eee: eele: keer meeceeefeke kes yeeo en jeef$eke eefleeceCe kejles
nQ~ efhej Yeer keg meeOeg-meeefOJeeeB Meeeevegmeej henues eefleeceCe kejkes meeceeefeke kejles nQ~2
keeeeslmeie& kee ue#eCe-
Ske yeej Ceceeskeej ceb$e kes he{ves ceW leerve eemeesdJeeme nes peeles nQ~ pewmes efke Cecees DeefjnbleeCeb
heo kes GeejCe ceW eeme kees Thej KeeRee peelee nw Deewj Cecees efmeeCeb heo kes GeejCe ceW eebme kees
1. cetueeeej ieeLee 602 keer erkee ceW~ 2. ceQ mJeeb henues eefleeceCe kejkes yeeo ceW meeceeefeke kejleer ntB~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (211)

es[e peelee nw~ Cecees DeeFefjeeCeb heo kes GeejCe ceW eebme kees KeeRevee Deewj Cecees GJepPeeeeCeb
yeesuekej eebme kees es[vee hegve: Cecees ueesS heo yeesuekej eebme kees KeeRee peelee nw Deewj meJJemeentCeb
yeesueles ngS eebme kees es[e peelee nw~ Fme lejn veJe yeej Ceceeskeej ceb$e kes peehe ceWs meeeF&me eemeesdJeeme
nes peeles nQ~1
keeeeslmeie& keye efkeleves kejvee ?
veJe yeej Ceceeskeej ceb$e kes peehe kees keeeeslmeie& kenles nQ~ eneB jeef$eke eefleeceCe ceW efmeYeefe,
eefleeceCeYeefe, JeerjYeefe Deewj eewyeermeleerLekejYeefe kes eej keeeeslmeie& ceeves iees nQ~ Devle keer
meceeefOeYeefe meJe&oes<e efJeMegef kes efueS keer peeleer nw Dele: Gmekes keeeeslmeie& keer ieCevee veneR nesleer nw~
jeef$eke eefleeceCe ceW JeerjYeefe kes keeeeslmeie& ceW eewJeve (54) eemeesdJeeme kens iees nQ eeefhe
FmeceW oes keeeeslmeie& nes peeles nQ Deewj Jen Yeer Gme JeerjYeefe mebyebOeer Ske ner kenueelee nw~ Ssmes ner
owJeefmeke eefleeceCe ceW JeerjYeefe kes keeeeslmeie& ceW Ske meew Dee" GdJeeme ceeves nQ Fmekes efueS eej
keeeeslmeie& kejvee neslee nw~
ceeveefmeke pehe kes eefle DeMee peerJe Jeeeefveke peehe Yeer kejles nQ~
JeeeehegheebMeg Jeglmeiex, keeeex pehe: me Jeeefeke:~
hegCeb MeleiegCeb ewe:, meneiegCeceenJesled ~~24~~2
Jeeve kes eje efpemekee mhe GeejCe nes Gmes Jeeefeke pehe kenles nQ~ Deve peve ve megve mekeW cee$e
Deblejbie ceW ner GeejCe nes Gmes GheebMeg pehe kenles nQ Deewj efpemekee cee$e ceve ceW ner efebleJeve nes Gmes
ceeveefmeke pehe kenles nQ~ GheebMeg, Jeeefeke pehe kee heue meew iegCee neslee nw Deewj ceeveefmeke pehe kee heue
npeej iegCee DeefOeke neslee nw~
jeef$eeesie efveeheve keye Deewj kewmes kejW ?
henues efove meeebkeeue eefleeceCe kes yeeo pees jeef$eeesie enCe efkeee Lee efke Deepe jeef$e ceW ceQ
Fmeer Jemeeflekee ceW efveJeeme kebiee~ Fmes jeef$eeesie eefleeheve kenles nQ~ Fmeer jeef$eeesie kee Deye eele:
jeef$eke-eefleeceCe kes yeeo meceeheve kejvee neslee nw~
meeceeefeke keye Deewj kewmes kejW ?
meeOegDeeW keer meeceeefeke Deewj osJeJebovee Ske nw~ efJeefOeJeled osJeJebovee kejvee Fmeer kee veece meeceeefeke
nw~ meJes<eg cew$eeR Deeefo hee" he{kej peehe Deeefo kejkes meeceeefeke kejvee Deewj osJeoMe&ve kes mecee
osJeJebovee efeee kejvee Ssmee veneR nw, eleggle ef$ekeeue meeceeefeke kes mecee ner leerve yeej osJeJebovee kee

1. DeveieejOecee&ce=le De. 9~ 2. DeveieejOecee&ce=le De. 9 Mueeske 24~

(212) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

efJeOeeve nw~ Gmeer kees eneB meeceeCe efoKeeee peelee nw~

cetueeeej ceW eerkegvokegvoosJe ves DeeF&me cetueiegCeeW kee JeCe&ve kejles ngS mecelee veece kes DeeJeMeke
kee ue#eCe efkeee nw-
peerefJeocejCes ueeYeeueeYes mebpeeseefJehheDeesies e~
yebOegefjmegnogkeKeeefomeg meceoe meeceeFeb Ceece~~23~~
Fmekeer erkee ceW eer Jemegvebefo Deeeee& ves kene nw-
meeceeFeb Ceece-meeceeefekeb veece YeJeefle~ peerefJelecejCe-ueeYeeueeYemebeesieefJeeeesie-
yevOJeefj-megKeogKeeefo<eg eoslelmecelJeb meceeveheefjCeece: ef$ekeeueosJeJeboveekejCeb e lelmeeceeefekeb
eleb YeJeefle~
DeefYeeee en nw efke peerJeve-cejCe, ueeYe-DeueeYe, mebeesie-efJeeesie, yebOeg-Me$eg Deewj megKe-ogKe
Deeefo ceW pees meceeve heefjCeece kee nesvee nw Deewj ef$ekeeue ceW osJeJebovee kejvee nw Jen meeceeefeke ele nw~
Deve$e meeceeefeke kes efveelekeeefueke-Deefveelekeeefueke Ssmes oes Yeso kejkes efveelekeeefueke ceW
ef$ekeeue osJeJebovee Deewj Deefveelekeeefueke ceW meceleeYeeJe kees jKevee Ssmee kene nw~
Deeeejmeej ebLe ceW meeceeefeke DeeJeMeke kee JeCe&ve kejles ngS efmeevleeeJeleea eerJeerjvebefo
Deeeee&osJe ves leerLe&#es$e ee efpevecebefoj ceW peekej efJeefOeJeled F&eeheLeMegef Deewj ewle-hebeiegYeefe kejves
kee DeeosMe efoee nw~
eneB ke=eflekece& kee ue#eCe yeleekej kene nw efke osJeJebovee efeee ceW ewle-hebeieg es oes Yeefeeeb
keer peeleer nQ Deewj elego&Meer kes efove osJeJevovee ceW ewleYeefe kes yeeo egleYeefe kejkes hebeiegYeefe keer
peeleer nw Fleeefo~
ener meejer efJeefOe DeveieejOecee&ce=le ceW kener ieF& nw SJeb efeeekeueehe ebLe ceW Yeer heer ngF& nw~ Deveske
eceeCeeW kees G=le kej efoiecyej cegefve, osJeJebovee Dehejveece meeceeefeke ebLe ceW ceQves mheerkejCe
efkeee nw~ efJeMes<e efpe%eemegDeeW kees Gve-Gve ebLeeW kees osKevee eeefnS~ eneb meb#eshe ceW meeceeefeke Deewj
osJeJevovee kees Ske efme kej Gmeer keer eeesie efJeefOe oer pee jner nw~
efoveeee& kes ekejCe ceW meteexoe mes ueskej 48 efceve leke Fme osJeJevovee kee keeue DeveieejOecee&ce=le ceW
kene nw~ Fmeer ebLe keer Dee"JeeR DeOeee ceW 6-6 Ie[er kee Glke= keeue kene nw, Ske Ie[er 24 efceve keer
nesleer nw~
ef$emebOeb Jeboves egbpeeled, ewlehebeiegmlegleer~

1. Deveieej Oecee&ce=le De. 9, Mueeske 13~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (213)

efeeYeefeb ye=nodYeefe<Jebles oes<eefJeMeges~~13~~1

leerveeW mevOee mebyebOeer efpeveJevovee ceW ewleYeefe Deewj hebeiegYeefe he{W leLee Je=nod YeefeeeW kes Devle
ceW hee" keer nerveeefOekeleehe oes<eeW keer efJeMegef kes efueS efeeYeefe (meceeefOeYeefe) kejvee eeefnS2~
Fme osJeJevovee ceW n ekeej kee ke=eflekece& Yeer neslee nw~ eLee-
mJeeOeervelee hejerefleeeer efve<eee ef$eJeejceeJelee&:~
eoMe elJeeefj efMejebmesJeb ke=eflekece& <ees{sced1~~14~~
leLee-DeeoenerCeb, heoenerCeb, eflekeKegeb, efleTCeob, eogefmmejb JeejmeeJeeb esefo~
(1) Jevovee kejves Jeeues keer mJeeOeervelee (2) leerve eoef#eCee (3) leerve Yeefe mebyebOeer leerve
keeeeslmeie& (4) leerve efve<eee-1. F&ee&heLe keeeeslmeie& kes Devevlej yew"kej Deeueesevee kejvee Deewj
ewleYeefe mebyebOeer efeee-efJe%eeheve kejvee 2. ewleYeefe kes Devle ceWs yew"kej Deeueesevee kejvee Deewj
hebeceneiegYeefe mebyebOeer efeee efJe%eeheve kejvee 3. hebeiegYeefe kes Devle ceW yew"kej Deeueesevee kejvee
(5) eej efMejesveefle (6) yeejn DeeJele&~ ener meye meeceeefeke efJeefOe ceW Deelee nw~
Jevovee eesie cege-
cege kes eej Yeso nQ-efpevecege, eesiecege, Jevovee cege, cegeeMegefecege~ Fve eejeW cegeDeeW kee
ue#eCe ece mes kenles nQ~
efpevecege-oesveeW hewjeW cesW eej Debiegue eceeCe Devlej jKekej Deewj oesveeW YegpeeDeeW kees veeres uekeekej
keeeeslmeie&he mes Ke[s nesvee mees efpevecege nw~ eesiecege-heeemeve, heekeemeve Deewj Jeerjemeve Fve leerveeW
DeemeveeW keer ieeso ceW veeefYe kes meceerhe oesveeW neLeeW keer nLesefueeeW kees efele jKeves kees efpevesvosJe eesiecege
kenles nQ~ Jevovee cege-oesveeW neLeeW kees cegkegefuele kej Deewj kegnefveeeW kees Goj hej jKekej Ke[s ngS
heg<e kes Jevovee cege nesleer nw~ cegeeMegefecege-oesveeW neLeeW keer DebiegefueeeW kees efceueekej Deewj oesveeW
kegnefveeeW kees Goj hej jKekej Ke[s ngS kees Deeeee& cegeeMegefecege kenles nQ~
osJeJevovee kes efueS efpevecebefoj ceW hengBekej neLe-hewj Oeeskej efve:meefn kee leerve yeej GeejCe kej
efpevesvosJe kees vecemkeej kejs~ Deveblej b efpevesvYeJeveb YeJeleeheneefj Fleeefo mlees$e kees he{les
ngS ewleeuee keer leerve eoef#eCee osJes~ hegve: efve:mebieesnb efpeveeveeb Fleeefo oMe&vemlees$e he{kej eefo
Ke[s neskej meeceeefeke kejvee nw lees Ke[s neskej F&ee&heLeMegef hee" mes meeceeefeke Meg kejW~ eefo Ke[s
neskej meeceeefeke kejves keer Meefe veneR nw lees yew"kej kejW~
yew"kej Yeer osJeJevovee kejves kee efJeOeeve-
meeOeg: hegveJeoveeb eLeeseefJeMes<eCeefJeefMe:-meheeke: meeefleuesKeve-cegkegefuele-

1. Deveieej Oecee&ce=le De. 9 Mueeske-14~ 2. Deveieej Oecee&ce=le De. 9, Mueeske 43 keer erkee~
(214) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Jelmeeslmebefielekej kegee&led~ keee? DeMekelee~ GodYees eefo Jebefolegb ve MekevegeeefoleLe&:2~

meeOeg eefo Ke[s neskej Jebovee veneR kej mekeles nQ-DemeceLe& nQ lees heekeemeve mes yew"kej, efheer
ueskej, cegkegefuele neLe pees[kej Je#e:mLeue kes heeme jKekej osJeJebovee kejW~
ewleYeefe ceW leerve eoef#eCee-
ewleYeefe he{les-he{les Yeer efpeveeeflecee keer leerve eoef#eCee osves kee efJeOeeve nw~
oereles ewleefveJee&Ceeesefieveboerejs<eg efn~1
Jebeceeves<JeOeereevewmleeodYeefeb eoef#eCee~~92~~
ewleYeefe, efveJee&CeYeefe, eesefieYeefe Deewj vevoerej Yeefe he{les-he{les cebefoj ceW, efveJee&Ce#es$eeW ceW,
eesefieeeW keer Je efpeveefyecyeeW keer eoef#eCee kejvee eeefnS~
meeceeefeke mes hetJe& eke mlees$e Yeer he{W-
meeceeefeke kes efueS eer efpevecebefoj kees peeJeWs~ cebefoj kee efMeKej efoKeles ner b efpevesv YeJeveb
YeJeleeheneefj Fleeefo eke mlees$e kees he{les ngS cebefoj kes heeme hengBeW DeLeJee cebefoj kes heeme
hengBekej cebefoj keer eoef#eCee osles ngS eke mlees$e he{W~
hegve: Gefele mLeeve hej hewj Oeeskej ewleeuee kes Devoj eJesMe kejW~ efve:mener efve:mener efve:mener
Ssmee GeejCe kejkes eer efpevesvosJe kes cegKe kees osKekej vecemkeej kejkes efve:mebieesnb efpeveeveeb
Fleeefohe mes eefme F&ee&heLeMegef veeceke mlees$e kees he{W~ eefo efpevecebefoj keer yeenj mes eoef#eCee veneR
nw lees Fmeer efve:mebieesnb mlees$e kees he{les ngS Jesoer ceW efJejepeceeve efpevesvosJe keer leerve eoef#eCee osJeW~
osJeJebovee (meeceeefeke)
hegve: efpeveWosJe kes meeceves hetJe& ee Gej cegKekej Ke[s neskej ee yew"kej heef[kekeceeefce Yebles! en
F&ee&heLeMegef kee eefleeceCe yeesueles ngS meeceeefeke efJeefOe eejbYe kejW~
meeceeefeke kee Glke= keeue 6 Ie[er (2 Iebs 24 efceve) nw~ ceOece keeue 4 Ie[er (1 Iebs 36
efceve) nw Deewj peIeve keeue 2 Ie[er (48efceve) nw~
Fme osJeJebovee ceW F&ee&heLeMegef, ewleYeefe Deewj hebeiegYeefe kees he{ves kes yeeo Gheeg&e peIeve,
ceOece ee Glke= meeceeefeke kes keeue ceW efpelevee mecee Mes<e jne nes Gleves mecee ceW efheb[mLe, heomLe,
hemLe ee heeleerle Oeeve kejW DeLeJee efmeee ceb$e, Ceceeskeej ceb$e Deeefo kee ceeveefmeke ee GheebMeg
peehe kejW~
hegve: eefo ieg ele#e ceW nQ lees Gvekes heeme peekej efJeefOeJeled iegJebovee kejW Deewj eefo ele#e ceW veneR
nQ lees hejes#e ceW ner ueIeg leerve YeefeeeB he{kej efJeefOeJeled iegJebovee kejW~
en ef$ekeeue Jebovee keer efJeefOe nw~ Fmemes Deefleefje mechetCe& efeeeDeeW kes-mJeeOeee,meeceeefeke,
1. Deveieej Oecee&ce=le DeOeee-8~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (215)

eefleeceCe Deeefo kes eejbYe ceW yeenj Deeves-peeves Deeefo ceW ieJeemeve mes yew"kej cee$e veceesmleg Meyo
yeesuekej Jebovee kejveer eeefnS1leLee efJeMes<e keeeeX ceW ke=eflekece& efJeefOehetJe&ke Jebovee kejveer eeefnS~
DeefYe<eske Jebovee keye Deewj kewmes kejW?
DeefnmeseJeboCeeefmeesefohebeiegmebefleYeeerefnb~2 efme, ewle, hebeieg Deewj MeebefleYeefe he{kej
DeefYe<eske Jebovee keer peeleer nw~
Fme keLeve mes mhe nes peelee nw efke cegefveieCe Yeer efpevesvosJe kee DeefYe<eske osKeles nQ Deewj Gme mecee
Yeefe hee" Yeer kejles nQ~
efJeMes<e-Fme egie kes eLeceeeee& eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe Yeer yengle
ner Yeefe mes hebeece=le DeefYe<eske osKeles Les hegve: Deenej kes efueS efvekeueles Les~ Jele&ceeve ceW keg mebIeeW ceW
hetJee&Cn mecee 6-7 yepes mJeeOeee kes henues ner DeefYe<eske osKeles nQ, keg mebIeeW ceW Deenej kees G"les
mecee ueieYeie 9 yepes DeefYe<eske osKeles nQ~
hetJee&Cn mJeeOeee keye Deewj kewmes kejW ?
eee: eies efIeefkeeotOJe me eeevee ceOeevns~
#eceeshejeCnhetJee&hejje$es<Jeefhe efoies<ewJe~~3~~(Deve. Oe.De. 9)
eele:keeue meteexoe mes oes Ie[er-48 efceve kes yeeo heewJee&efCnke mJeeOeee eejbYe kejvee eeefnS
hegve: ceOeevn kes oes Ie[er henues leke meceeheve kej osvee eeefnS DeLee&led meteexoe kes oes Ie[er yeeo mes
ueskej ceOeevn mes oes Ie[er henues leke hetJee&Cn mJeeOeee kee keeue ceevee ieee nw~
Fmeer ekeej ceOeevn keer oes Ie[er yeeo mes ueskej metee&mle kes oes Ie[er henues leke DehejeCn kes
mJeeOeee kee keeue nw~ jeef$e ceW metee&mle kes oes Ie[er yeeo mes DeOe&jeef$e kes oes Ie[er henues leke hetJe&jeef$eke
mJeeOeee kee keeue nw leLee DeOe&jeef$e kes oes Ie[er yeeo mes meteexoe kes oes Ie[er henues leke Jewjeef$eke
mJeeOeee kee keeue nw~ leelhee& en nw efke eejeW mebefOe keeueeW ceW eej-eej Ie[er kee keeue mJeeOeee kes
efueS Dekeeue nw~
Dekeeue kes Deewj Yeer Yeso nQ eLee-efokedoen, efyepeueer efiejvee, Jeeheele nesvee, FvOeveg<e nesvee,evenCe,
mete&enCe, ogefo&ve, Oetcekesleg, Yetkebhe, Yeebkej cesIe iepe&ve, Deefive ueie peevee, keuen Deeefo nes peevee Fleeefo
emebieeW ceW Dekeeue ceevee ieee nw~
Fmeer ekeej mes Deceer, elego&Meer, DeceeJemee, hetefCe&cee, Deeeefvnke heJe& Deeefo ceW Yeer efmeevle ebLeeW
kes he{ves kee efve<esOe nw~ en ekejCe OeJeuee3 hegmleke 9 ceW Je efoiecyej cegefve hegmleke ceW nw~ efmeevle ebLeeW

1. DeveieejOecee&ce=le DeOeee 8, Mueeske 55~ 2.Deveieej Oecee&ce=le De. 9, Mueeske 64 keer erkee~
3. OeJeuee hegmleke 9, he=. 252 mes 259 leke~
(216) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

kees he{ves kes efueS Je, #es$e, keeue Deewj YeeJe Fve eejeW keer Megef MeeeeW ceW kener ieF& nw~ Fve MegefeeW kee
GuuebIeve kej pees Dekeeue Deeefo ceW mJeeOeee kejles nQ Gvekes %eeve keer Je=ef Je kece& efvepe&je Deeefo kes
Deefleefje %eeveeJejCeere kece& kee yebOe nes peelee nw~ pewmee efke kene nw-JeeefoMegee eOeerleb
Meeeb kece&#eeee meeoveLee kece&yebOeeesefle YeeJe:1~
efmeebLe ebLe keewve-keewve mes nQ ?
ieCeOejosJe, DeefYeVeoMehetJeea Deeefo cenecegefveeeW eje keefLele met$eevLe-efmeevle ebLe nQ~ Fvekes efueS
ner Jeeefo Megef kee efJeOeeve nw~ Jele&ceeve ceW <edKeb[eiecemet$e-OeJeuee ebLe, kemeeeheeng[-peeOeJeuee
Deewj ceneyebOe es ebLe efmeevle ebLe ceeves peeles nQ Dele Fvekees DemJeeOeee keeue ceW veneR he{vee eeefnS~
yeekeer kes DeejeOeveeebLe-YeieJeleerDeejeOevee Deeefo, mlegefle ebLe-Deehleceerceebmee Deeefo, hegjeCe ebLe
Deeefo DemJeeOeee keeue ceW he{s pee mekeles nQ~ cegefve Deewj Deeefe&keeDeeW kees mJeeOeee keeue ceW ner
efmeevle ebLeeW kees he{vee eeefnS Ssmee cetueeeej2 ceW kene nw~ Deeiece kes Devegmeej efJevee mes he{e ieee
Meee kesJeue%eeve kees eehle kejeves Jeeuee nw~
Deenejeee& keye Deewj kewmes ?
meeOeg cebefoj ceW peekej ceOeevn osJeJevovee Deewj iegJevovee kejkes Deenej kees efvekeueles nQ Ssmee
cetueeeej erkee, Deveieej Oecee&ce=le Deeefo ceW efJeOeeve nw efhej Yeer Deepekeue 9 yepes mes ueskej 11 yepes leke
kes keeue ceW Deenej kees efvekeueles nQ~ mebIe kes veeeke Deeeee& Deeefo ieg henues efvekeueles nQ Gvekes heers-
heers ece mes cegefve, Deeefe&keeeW, Ssueke, #eguueke Deewj #egefuuekeeeW efvekeueles nQ Dele: cebefoj ceW meYeer mebIe
hengBe peelee nw leye cee$e iegJebovee kejkes YeieJeeved keer meeceeve mlegefle Jebovee kejkes efvekeueles nQ~ cegefveieCe
yeeeW neLe ceW efheer keceb[ueg ueskej oeefnves neLe keer cege kees kebOes hej jKekej efvekeueles nQ~ efkemeer mebIe
ceW cegefveieCe oeefnves neLe ceW efheer Deewj yeeeW neLe ceW keceb[ueg ueskej efvekeueles nQ hegve: oeleej kes ej hej
he[ieenve kes yeeo yeeesb neLe ceW efheer ueskej oeefnves neLe keer cege kebOes hej jKe uesles nQ~
veJeOee Yeefe
1. he[ieenve kejvee 2. Ge Deemeve osvee 3. heeo e#eeueve kejvee 4. DeJe mes hetpeve kejvee
5. hebeebie vecemkeej kejvee 6. ceveMegef 7. JeeveMegef 8. keeeMegef Deewj 9. YeespeveMegef kenvee
es veJeOee Yeefe nw~
peye eeJeke veJeOee Yeefe kejkes ns mJeeefceved ! Deenej enCe keerepf ees~ Ssmeer eeLe&vee kejkes Meg iejce
peue mes meeOeg kes neLe Oeguee osles nQ leye meeOeg JeneR eewkes ceW hetJe& efove kes enCe efkees ngS Deenej kes leeiehe
eleeKeeve ee GheJeeme keer efveeheve efeee kejles nQ~ pewmee efke Deveieej Oecee&ce=le Deewj Deeeejmeej Deeefo ebLeeW

1. DeveieejOecee&ce=le De. 9, Mueeske 4 keer erkee~ 2. cetueeeej ieeLee 278~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (217)

ceW efueKee nw-

nseb-leepeb meeOegvee efveeheefceleLe&:~ efkeb leled? eleeKeeveeefo eleeKeevecegheesef<eleb Jee~
keJe? DeMeveeoew-YeespeveejbYes~ keee? efmeYekelee~ efkeb efJeefMedee? ueIJee~1
DeLe&-meeOeg eewkes ceW Yeespeve eejbYe kejles mecee ueIeg efmeYeefe kes eje hetJe& efove kes enCe efkees
iees eleeKeeve ee GheJeeme kee efveeheve kejsb-leeie kej osJeW~
(keesF& meeOeg cebefoj ceW ee ieg kes heeme ner efmeYeefehetJe&ke eleeKeeve keer efveehevee kejkes Deenej
kees peeles nQ~ mees mecePe ceW veneR Deeee, Ssmee keneR Deeiece ceW efJeOeeve veneR nw~)
hegve JeneR Deenej kes Deveblej cegKeMegef kejkes lel#eCe ner eleeKeeve enCe kej uesJeW~ mees ner
osefKees-
Deeoseb e-ueIJee efmeYekelee eefleeheb meeOegvee~ efkeb leled ? eleeKeeveeefo~ keJe?
Debles eeceeod YeespevemewJe eebles~ keLeb? DeeMeg MeerIeb YeespeveeveblejcesJe~ Deeeeee&meefVe-
OeeJesleodefJeOeseb~2
meeOeg MeerIe ner-Yeespeve kes Deveblej ner Deeeee& keer DevegheefmLeefle ceW-JeneR eewkes ceW ner ueIeg
efmeYeefe he{kej eleeKeeve DeLeJee GheJeeme enCe kej uesJeW DeLee&led Deieues efove Deenej enCe kes hetJe&
leke elegefJe&Oe Deenej kee leeie kej osJeW ee Deieues efove GheJeeme kejvee nw lees GheJeeme enCe kej uesJeW~
hegve: eeJeke kes Iej mes efvekeuekej meeOeg Deheveer Jemeeflekee ceW Deekej Deeeee& kes meceerhe ieJeemeve
mes yew"kej eleeKeeve enCe kejW~
Deeeee& kes heeme ceW yew"kej meeOeg ueIeg efmeYeefe Deewj ueIeg eesefieYeefe he{kej eleeKeeve ee
GheJeeme enCe kejW Deveblej ueIeg Deeeee&Yeefe he{kej Deeeee& keer Jebovee kejW~
ieeseej eefleeceCe keye Deewj kewmes kejW ?
Deeeee&osJe keer Jebovee kes yeeo meeOegJeie& ieeseej eefleeceCe kejW~ efpevekes Iej ceW Deenej ngDee nw
Gvekee veece Deeefo yeleekej Deenej ceW pees keg Deefleeej Deeefo ueies neW Gvekees kenvee eeefnS~ efkevneR-
efkevneR mebIe ceW Deenej ceW pees keg enCe efkeee nw Gve meye JemlegDeeW kees Yeer yeleueeles nQ en Yeer Deer
hejcheje nw~ Fmemes efMe<eeW kes mJeemLe kes Devegketue-eefleketue Jemleg keer peevekeejer nes peeves mes ieg Gmes
Devegketue Jemleg uesves Je eefleketue Jemleg ve uesves Deeefo keer efMe#ee Yeer osles nQ~
Deveieej Oecee&ce=le ceW Ske eMve ngDee nw efke meeOeg ieg kes hejes#e ceW ner eewkes ceW ner
eleeKeeve keeeW ues uesles nQ ? Gmekee meceeOeeve efoee nw efke owJeeesie mes eefo keoeefeled ieg

1-2. Deveieej Oecee&ce=le De. 9, Mueeske 37 keer erkee~

(218) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

kes heeme Deeles mecee ceeie& ceWs ner Deeeg meceehle nes ieF& lees eleeKeeve kes efyevee ce=leg nes peeves
mes Jen meeOeg efJejeOeke-DemeceeefOe mes cejCe kejves Jeeuee nes peeJesiee Dele: MeerIe ner eleeKeeve
mJeeb ues uesvee eeefnS, efhej Deekej ieg kes heeme Yeer uesvee eeefnS~1
efJeMes<e %eeleJe-Deepekeue efkevneR mebIeeW ceW meeOeg Deenej kes henues ner ieg kes heeme
eleeKeeve efveeheve keer Yeefe he{ uesles nQ Deewj ieg kes heeme ner eleeKeeve kee leeie kejkes
Deenej kees peeles nQ~ mees en hejcheje kewmes eeuet ngF& keewve peeves ? en Deeieceese veneR nw~
Deeeejmeej ceW Yeer efueKee nw efke meeOeg oeleej eje he[ieenve Deeefo veJeOeeYeefe kes hetCe& nes
peeves kes yeeo ner efmeYeefe kejkes eleeKeeve kee efveeheve kejs hegve: Deenej enCe kejs~2
efeeekeueehe ceW hebef[le heVeeueeue peer meesveer ves Yeer ener efJeefOe efueKeer nw~ eLee-
Yeespeve kes henues ueIeg efmeYeefe he{kej eleeKeeve DeLeJee GheJeeme kee leeie-
efveeheve kejW Deewj Yeespeve kes yeeo MeerIe ner ueIeg efmeYeefe he{kej eleeKeeve DeLeJee
GheJeeme enCe kejW~ en lees Deeeee& keer Demece#elee ceW kejW~ Deeeee& kes meceerhe ceW ueIeg
efmeYeefe, ueIeg eesefieYeefe he{kej eleeKeeve DeLeJee GheJeeme OeejCe kejW~ Devevlej
ueIeg Deeeee&Yeefe he{kej Deeeee& keer Jebovee kejW~3
ceOeevn osJeJevovee (meeceeefeke)
11.30 yepes mes ceOeevn meeceeefeke kee keeue ceevee ieee nw~ eele:keeueerve meeceeefeke-
osJeJebovee kes meMe ner efpevecebefoj ceW peekej efJeefOeJeled osJeJebovee kejW~ eefo keoeefeled Deheveer Jemeeflekee ceW
ner meeceeefeke kejvee nes lees Yeer hejes#e ceW ner hetJe&Jeled meejer efJeefOe kejW~
owJeefmeke eefleeceCe keye kejW?
metee&mle kes oes Ie[er (48efceve)henues ner meYeer meeOeg Deeeee&eer kes heeme GheefmLele neskej
veceesmleg kejkes Gefele JeJemLee mes yew"kej peerJes eceeopeefvelee: Deeefo he{les ngS owJeefmeke
eefleeceCe kejW~ pees efheueer jeef$e ceW jeef$eke eefleeceCe efJeefOe Leer Jener eefleeceCe eneB he{vee nw~ Devlej
Flevee ner nw efke FmeceW DeLe meJee&efleeejefJeMegdeLe owJeefmekeeefleeceCeefeeeeeb yeesuevee
eeefnS~
jeef$eeesie eefleehevee keye Deewj kewmes?
hegve: meYeer meeOeg jeef$eeesie enCe kej uesJeW~ Deeefe&keeeW Deheveer Jemeeflekee ceW peekej ner jeef$eeesie

1. DeveieejOecee&ce=le De. 9, Mueeske 38~ 2. Deeeejmeej De. 3, Mueeske 116 mes 122~ 3. efeeekeueehe he=. 41-42~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (219)

enCe kejW~ Fmekee celeueye en nw efke-eesieb-Dee je$eeJe$e Jemeleeb mLeeleJeefceefle efveeceefJeMes<eb~

Deepe jeef$e ceW nceW Fme Jemeeflekee ceW ner jnvee nw~ Fme efveece efJeMes<e kee veece jeef$eeesie nw~
jeef$e ceW ceuecet$eeefo efJemepe&ve kes mLeeve kees meeOeg efove ceW henues mes ner osKekej efveefele kej uesles nQ,
hegve: yeeOee nesves hej pee mekeles nQ Dele: Gleveer heefjefOe Kegueer jKeveer eeefnS~
DehejeefCnke osJeJevovee efJeefOe
metee&mle kes yeeo meeOeg cebefoj peer ceW ee Deheveer Jemeeflekee ceW ner meeebkeeueerve meeceeefeke Meg kejW~
Fmekeer meejer efJeefOe heewJee&efCnke osJeJebovee kes meceeve ner nw~ Devlej Flevee ner nw efke heewJee&efCnke kes
mLeeve ceW DehejeefCnke yeesueW~
hetJe&jeef$eke mJeeOeee keye kejW ?
metee&mle kes oes Ie[er yeeo mes hetJe&jeef$eke mJeeOeee keeue Meg nes peelee nw~ Fme keeue kees eeoesef<eke
keeue Yeer kenles nQ~ Fme keeue ceW efJeefOeJeled mJeeOeee kejW~
eefo keoeefeled oerheke, efJeegle oerheke Deeefo ekeeMe keer JeJemLee ve nes mekes lees pees hee" ceewefKeke
eeo nQ GvnW he{kej Gvekes DeLe& kee efebleJeve kejles ngS mJeeOeee hetCe& efveeheveefJeefOe kejW~ Fme mJeeOeee
kee keeue DeOe&jeef$e kes oes Ie[er (48 efceve) henues leke ceevee ieee nw~ efhej Yeer Deheves mJeemLe Deewj
Meefe kes Devegmeej ner peeieW, hegve: efvee enCe kejW~
Jewjeef$eke ee Dehejjeef$eke mJeeOeee kes efueS efokedMegef kee efJeOeeve MeeeeW ceW veneR nw Dele: Fme
mJeeOeee kes yeeo efokedMegef veneR kejvee nw~ etbefke efheueer jeef$e ceW efmeeble ebLe he{ves kee efve<esOe nw~
Fmekes yeeo SkelJe YeeJevee, Jewjeie YeeJevee Deeefo kee efebleve kejles ngS jeef$e ceW heee, eeF& ee
Ieeme hej Ske hemeJee[s mes-Ske kejJe Deeefo mes mees peeJeW~
en hetJe&jeef$eke Devegeve meceehle ngDee~
Fme ekeej efoiecyej pewve meeOeg-meeefOJeeeW keer efoveeee& eneB yeleeF& ieF& nw~
eeJekeeW keer ieejn eefleceeDeeW kes veece
obmeCe Jee meeceeFe, heesmen meefee jeeYees e~
yebYeejbYeheefjiien, DeCegceCe Gef osmeefJejoes e~~20~~
(eer kegbokegboosJeke=le-eeefj$eheeng[ ieeLee-22)
DeLe&oMe&ve, ele, meeceeefeke, ees<eOe, meefee leeie, jeef$eYeespeve leeie, yeeee&,
DeejcYe leeie, heefjen leeie, Devegceefle leeie Deewj Gef leeie es osMeefJejle eeJeke kes
ieejn Yeso nQ~
(220) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

vewefceefeke efeeeSB
(n DeeJeMeke efeeeDeeW kes Devleie&le ner vewefceefeke efeeeeW nQ~)
elego&Meer efeee-elego&Meer kes efove ef$ekeeue osJeJebovee ceW ewleYeefe kejkes egleYeefe keer peeleer
nw hegve: hebeiegYeefe nesleer nw~ DeLeJee ewleYeefe kes henues efmeYeefe hegve: ewleYeefe, egleYeefe,
hebeiegYeefe Deewj MeebefleYeefe Ssmes Jebovee ceW heeBe YeefeeeB Yeer keer peeleer nQ~ eefo keoeefeled efkemeer Oece&
Jeemebie-efkemeer keer meuuesKevee Deeefo kes emebie ceW JeweeJe=efe Deeefo keer yenguelee mes Oece& eYeeJevee Deeefo
efJeMes<e keeeeX kes efveefcee mes elego&Meer keer efeee ve nes mekes, lees DeceeJemee ee hetefCe&cee kees heeef#eke efeee
keer peeleer nw~ efmeYeefe, eeefj$eYeefe Deewj MeebefleYeefe kees heeef#ekeer efeee kenles nQ~
Deceer efeee-efmeYeefe, egleYeefe, eeefj$eYeefe Deewj MeebefleYeefe Fve eej YeefeeeW eje
Deceer efeee nesleer nw~ FmeceW eeefj$e Yeefe kees meeueesevee kejvee neslee nw leye heeef#eke-eefleeceCe ceW
Feefce Yebes! Deefceeefcce DeeueesesTb Fleeefo hee" eejbYe kejkes efpeveiegCemecheefe nesG
cepPeb leke yeesuee peelee nw~ DeLeJee ef$eueeskeosJeJebovee ceW en efeee kejves hej ewleYeefe, hebeiegYeefe
es oes YeefeeeB kejveer nesleer nQ~ DeLeJee elego&Meer Deewj Deceer oesveeW efove keer efeeeSB meeceeefeke ceW kejves
keer Yeer hejcheje osKeer peeleer nw~
efme Jebovee efeee-efme eeflecee keer Jebovee kejles mecee meeOeg Ske efmeYeefe ner kejles nQ~
efpeveJebovee efeee-efpeveeeflecee keer Jebovee ceW efme, eeefj$e Deewj MeebefleYeefe kejles nQ~
1
DehetJe& ewleJeboveeefo efeee-Deceer Deeefo efeeeDeeW kes mecee ceW ner DehetJe& ewleJebovee Deewj
$ewkeeefueke efveleJebovee kee mebeesie Deekej GheefmLele nes peelee nw lees meeOeg efmeYeefe, eeefj$eYeefe, ewleYeefe,
hebeiegYeefe Deewj Meebelf eYeefe kejles nQ~
heeef#eke eefleeceCe efeee-heeef#eke eefleeceCe eleske ceeme keer elego&Meer, hetefCe&cee ee
DeceeJemee kees kejles nQ~ FmeceW henues efJeefOeJeled-ueIegefme, egle, Deeeee&YeefehetJe&ke Deeeee& keer Jebovee
kejkes meYeer meeOegieCe Deeeee& kes meeLe efmeYeefe Deewj eeefj$eYeefe he{kej Feefce Yebes!
heefkeKeeefcce Fleeefo Deeueesevee he{les nQ~ hegve: YeieJeeve kes meeceves Dekesues Deeeee& ueIegefmeYeefe,
Deeueesevee meefnle ueIeg eesieYeefe kejkes Deheves oes<eeW keer Deeueesevee kejkes eeeefee uesles nQ~ Devevlej
meYeer efMe<e meeOegieCe hetJeexe ueIeg efmeYeefe, meeueesevee eesieYeefe kejkes Deeeee&Yeefe he{kej Deeeee&
Jebovee kejkes, Deeeee& mes hevn efove kes DeefleeejeW kee eeeefee ceebieles nQ~ Deeeee&Jee& efMe<eeW kees
eLeesefele eeeefee (jme heefjleeie-peehe-GheJeemeeefo) osles nQ~
1. efpeme eeflecee kee oMe&ve n cenerves kes yeeo nes, lees Jen eeflecee DehetJe& kener peeleer nw~ eLee-<esvegeteles ceemehetJe&lee-
JeJenejerpeveeW eje n cenerves ceW eefleceeDeeW kees DehetJe& kene peelee nw~ (Deveieej he=. 655)
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (221)

Devevlej Deeeee& meYeer efMe<eeW kes meeLe eefleeceCeYeefe kee keeeeslmeie& leke efeee kejles nQ~ hegve:
kesJeue Deeeee& Leesmmeeefce mes ueskej JeerjYeefe keer eefle%ee leke eefleeceCeeW ob[keeW kee GeejCe kejles
nQ-he{les nQ Deewj meYeer efMe<e yew"s ngS Skeeecevee megveles jnles nQ~ Devevlej meYeer meeOeg Leesmmeeefce Fleeefo
ob[ke he{kej Deeeee& kes meeLe Deeies keer YeefeeeB yeesueles nQ~ efpemeceW JeerjYeefe, elegefJeMeefleleerLekej-
Yeefe, eeefj$eeueeseveeeee&Yeefe, ye=noeueeseveeeee&Yeefe Deewj ueIeeremeeeee&Yeefe keer peeleer nw~ heeef#eke
eefleeceCe ceW JeerjYeefe kes mecee 300 GdJeemeeW ceW keeeeslmeie& efkeee peelee nw~ mechetCe& efJeefOe hetCe& nes
peeves hej meYeer meeOeg efJeefOeJeled leerve YeefehetJe&ke Deeeee& keer Jebovee kejles nw~
eelegcee&efmeke eefleeceCe-FmeceW ener heeef#eke eefleeceCe kejles nQ~ Devlej kesJeue Flevee nw efke
meJee&efleeejefJeMegeLe eelegcee&efmekeeefleeceCeefeeeeeb hee" meJe&$e yeesuee peelee nw Deewj JeerjYeefe
ceW 400 GdJeemeeW ceW keeeeslmeie& efkeee peelee nw~
Jeeef<e&ke eefleeceCe-Fmeer eefleeceCe ceW meebJelmeefjkeeefleeceCeefeeeeeb hee" meJe&$e yeesuee
peelee nw Deewj JeerjYeefe ceW 500 GdJeemeeW eje keeeeslmeie& efkeee peelee nw~
hegve: eleejesheCe Deeefo efJe<eeke eej eefleeceCeeW ceW ye=noeeee&Yeefe Deewj ceOeeeee&Yeefe kes Deefleefje
heeef#eke eefleeceCe keer ner meejer efJeefOe keer peeleer nw1~
eglehebeceer efeee-eglehebeceer2 kes efove meeOegieCe efJeefOeJeled ye=neflmeYeefe Deewj ye=nod egleYeefe
kejkes eglemkebOe keer eefleehevee kejkes egleeJeleej kes GheosMe kees mJeerkeej kejkes ye=nledegleYeefe Deewj
ye=nled Deeeee&Yeefe he{kej mJeeOeee eejbYe kejles nQ hegve: ye=nledegleYeefehetJe&ke mJeeOeee keer meceeefhle
kejkes MeebefleYeefe kee hee" kejles nQ~ hegve: eeJeke mJeeOeee kees enCe veneR kejles nQ lees efmeYeefe,
egleYeefe Deewj MeebefleYeefe kejles nQ~
efmeebleJeeevee Deewj DeeeejJeeevee ceW ener efJeefOe nesleer nw~ DeLee&led ye=neflmeYeefe Deewj
ye=nledegleYeefe he{kej efmeevle-Jeeevee keer eefleehevee kejkes ye=nledegle Deewj ye=noeeee&YeefehetJe&ke
mJeeOeee mJeerkeej kej GheosMe osles nQ~ hegve: egleYeefe kes eje mJeeOeee meceehle kej Devle ceW
MeebefleYeefe yeesuekej efeee meceehle kejles nQ~ Je= JeJenej kes Devegmeej DeeeejJeeevee ceW Yeer ener
efJeefOe keer peeleer nw~
meeOegieCe efmeevle kes eleske DeLee&efOekeej kes Deble ceW keeeeslmeie& kejles nQ leLee eleske DeLee&efOekeej
kes Deble ceW Deewj Deeefo ceW efmeYeefe, egleYeefe Deewj Deeeee&Yeefe kejles nQ~ Jeeevee kes efove ceW Yeer ener
efeee kejles nQ~ peneB Jeeevee keer ieF& nw Gme mLeeve hej otmejs-leermejs Deeefo efove Deefle Yeefe eie kejves

1. hejs hegvee&leejesheCeeefoefJe<eeeelJeej: eefleecee: meg:~ (Deveieej he=. 660)

2. pesMegkeuee hebeceer eglehebeceer nw~
(222) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

kes efueS n-n keeeeslmeie& kejles nQ~ en efeee efmeevle Deewj Gmekes DeLee&efOekeej kes eefle Gece,
yengceeve eoefMe&le kejves kes efueS kener ieF& nw, DeleSJe en efeee Deheveer Meefe kes Devegmeej kejveer eeefnS~
mebveeme eejbYe keer efeee-ye=neflmeYeefe, egleYeefe yeesuekej mebveeme keer eefleehevee (enCe)
kejles nQ leLee mebveeme kes Deeefo Deewj Devle kes efoveeW kees es[kej ceOe kes efoveeW ceW ye=neflmeYeefe,
ye=noeeee&Yeefe kes eje mJeeOeee kejkes ye=nled egleYeefe kes eje Gmekee efveeheve kejles nQ~ Devle ceW
#eheke-meeOeg kes mebveeme kes Deble ceW #eheke kee Deble nes peeves hej efmeYeefe Deewj egleYeefe kejkes
MeebefleYeefehetJe&ke mebveeme keer efveehevee kej osles nQ1~
leLee jeef$eeesie ee Je<ee&eesie Deeefo Deve$e enCe kej egkes nQ lees Yeer heefjeejke meeOeg henues efove
mJeeOeee keer eefleehevee kejkes Gme mebveeme Jemeefle ceW ner meesJeW, Ssmee keLeve nw~
pees mJeeOeee kees enCe veneR kejves Jeeues eeJeke nQ, Jes mebveeme enCe kes eLece efove Deewj Debeflece
efove efmeYeefe, egleYeefe Deewj MeebefleYeefe kejles nQ~
veboerej efeee-Dee<ee{, keeefle&ke Deewj heeuiegve cenerves ceW Deceer mes ueskej hetCe&ceemeer hee&vle
eefleefove meeOegieCe Deeeee& kes meeLe ceOeevn ceW heewJee&efvnke mJeeOeee kees meceehle kejkes efmeYeefe,
veboerejYeefe, hebeiegYeefe Deewj MeebefleYeefe kes eje Deeeefvnke efeee kejles nQ2~ veboerejYeefe kejles
ngS leerve eoef#eCee Yeer kejves kee efJeOeeve nw3~
DeefYe<eske Jebovee efeee-efpevesv osJe kes ceneefYe<eske efoJeme efmeYeefe, ewleYeefe, hebeiegYeefe
Deewj MeebefleYeefe kejkes Jebovee kejles nQ~
cebieueieesej ceOeevn Jebovee-Je<ee&eesie enCe Deewj efJemepe&ve kes emebie ceW cebieueieesej ceOeevn
Jebovee nesleer nw~ DeLee&led Dee<ee{ megoer lesjme kes efove meeOeg cebieueeLe& ieesejer kejves kes henues ceOeevn ceW
efmeYeefe, ewleYeefe, hebeiegYeefe Deewj MeebefleYeefe kejkes ceOeevn Jebovee kejles nQ~ Fmes ner cebieueieesej
ceOeevn Jebovee kenles nQ4~
cebieueieesej eleeKeeve-hegve: Deenej enCe kejkes Deekej Deeeee& Deeefo meYeer meeOeg efceuekej
ye=nledefmeYeefe, ye=nledeesieYeefe kejkes ieg mes Yee eleeKeeve-GheJeeme enCe kejkes ye=nled Deeeee&Yeefe
1. peye keesF& meeOeg meuuesKevee enCe kejles nQ, leye en efJeefOe keer peeleer nw~
mebveemeejbYekeeues Yeeer efmeeglemebe%f ekes~ ke=lJee ie=nerlemebveememebJesieebekf eleceeveme:~~
egleeeeee&eYf eOes Yeeer olJee mJeeOeeecegeceb~ ie=nerlJee egleYekelebles egkelee efveeheesvcegoe~~
mJeeOeeeenCes %esee: mebveememLecenecegves:~ ceneegleceneeee&Yekelee egleeKeYekelee:~~ (cetueeeej eoerhe, he=. 122)
2. efceefuelJeeeeee&oees efJeoOeleg......ceOeevns-heewJee&ef kemJeeOeeeenCeeveblejced~ (Deveieej, he=. 663)
3. oereles ewleefveJee&Ceeeseif eveboerejs<eg efn~ Jebeceeves<JeOeereevemleeodYeefeb eoef#eCee~~ (Deveieej, he=. 607)
4. Je<ee&eesieenCeefJemepe&veees:~ cebieueieesejs-cebieueeLe&ieeseejs ceOeevnJebovee cebieueieesejceOeevnJebovee~ (Deveieej. he=. 663)
YeJesvcebieueieeseejceOeevns mvehevemleJe:~ meJe<ee&eesiemeeoeveefveehevesefhe leg~~75~~ (Deeeejmeej, he=. 245)
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (223)

eje Deeeee& keer Jebovee kejkes MeebefleYeefe kejles nQ~ ener efJeefOe keeefle&ke ke=<Cee $eeesoMeer kees Yeer kejles
nQ~ etBefke Je<ee&eesie enCe kejves kes efueS Dee<ee{ megoer eewoMe kee GheJeeme kejles nQ Deewj Je<ee&eesie
efveehevee kejves kes efueS keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer kee GheJeeme kejles nQ~
Je<ee&eesie eefleeheve efeee-eleeKeeve eeesieefJeefOe kes Deveblej-$eeesoMeer kes cebieueieeseej
eleeKeeve enCe kejves kes yeeo Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer keer hetJe&jeef$e ceW meeOeg Je<ee&eesie eefleeheve kejles
nQ1~ Deeeee& Deeefo meYeer meeOeg efceuekej efmeYeefe Deewj eesieYeefe kejkes eeJebefle efpeveewleeefve
Fleeefo Mueeske yeesuekej Je=<eYeefpeve Deewj Deefpeleefpeve keer mlegefle (mJeebYegJee Yetleefnlesve Fleeefo mJeebYet
mlees$e keer) yeesuekej Deebefuekee meefnle Je<ex<eg Je<ee&vlejheJe&les<eg Fleeefo ewleYeefe kejkes hetJe&efoked
ewleeuee keer Jebovee kejles nQ~ Ssmes ner eeJebefle efpeveewleeefve hegve: yeesuekej mebYeJeefpeve Deewj DeefYeveboveefpeve
keer lJeb mebYeJe: Fleeefo mlegefle he{kej Debeefuekee meefnle Je<ex<eg Fleeefo ewleYeefe he{ kes oef#eCeefoked
ewleeuee keer Jebovee kejles nQ~ Fmeer lejn megceefle heeeYeefpeve keer mlegeflehetJe&ke hetJeexe ewleYeefe kejkes
heefeceefoked Deewj megheee&-eveYe efpeve mlegeflehetJe&ke ewleYeefe kejkes Gej ewleeuee keer Jebovee kejles
nQ~ meeOeg YeeJe mes ner eejeW efoMeeDeeW keer eoef#eCee kejles nQ Deewj JeneB hej yew"s ngS ueesie ner eejeW efoMeeDeeW
ceW eesie lebogue-heerlee#ele e#esheCe kejles nQ~ Ssmeer hejcheje nw2~ hegve: meeOeg hebeiegYeefe Deewj MeebefleYeefe
kejles nQ~ Fme efJeefOe mes Je<ee&eesie enCe kejkes (Gme eece kes eejeW lejhe keg ceerueeW keer meercee efveefele
kejkes) efJeefOe meceehle kejles nQ~
Je<ee&eesie meceeheve efJeefOe-keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer keer efheueer jeef$e ceW meYeer meeOeg hetJeexe
efJeefOe mes Je<ee&eesie efveeheve kej osles nQ3~ Devlej kesJeue Flevee ner nw efke-Je<ee&eesie enCe efJeefOe ceW-
DeLe Je<ee&eesieeefleeheveefeeeeeb..........efmeYeefekeeeeslmeie kejescenb~ yeesueles nQ
Deewj Je<ee&eesiemeceeheve ceW-
DeLe Je<ee&eesieefveeheveefeeeeeb..........efmeYeefekeeeeslmeie kejescenb~ yeesueles nQ~ yeekeer
meejer efJeefOe Jener keer peeleer nw~

1. leleelegoM& eerhetJe&je$es efmecegevf emlegleer~ elegeof #& eg hejerleeuheeewleYeefeieg

& mlegelf eced~~66~~
MeebefleYeefeb e kegJee&CewJe&<ee&eesiemleg ie=eleeced~ Tpe&ke=<Ceelego&Meeb heeee$eew e cegeleeced~~67~~
elego&MeerhetJe&je$es-Dee<ee{Megkeueelego&Mee je$es: eLeceenjessMe...~ (Deveieej Oecee&ce=le he=. 664)
2. ceemeb Jeemeesveowke$e eesie#es$eb Megeew epesled~ ceeie&sleerles lepeseeLe&JeMeeoefhe ve uebIeesled~~68~~
veYeelegLeea leeeves ke=<Ceb Megkeueespe&hebeceerced~ eeJeVe iesesos keLebefesoceeejsled~~69~~ (Deveieej., he=. 665)
3. Je<ee&eesieefveeheves ke=les meefle.....JeerjefveJee&Ceefeee kele&JesleLe&:~ Dele Sleefleeeveblejb ke=lee kele&Jee~ keemeew? efveleJebovee
eceCew: eeJekewe~ (Deveieej, he=. 665)
(224) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Je<ee&eesie keeue keer JeJemLee

Je<ee&eesie kes efmeJeee otmejs mecee-nsceble $e+leg Deeefo ceW Yeer eceCe mebIe kees efkemeer Yeer Ske mLeeve
ee veiej ceW Ske cenerves leke efveJeeme kejvee eeefnS leLee Je<ee&eesie kes efueS peneB peevee nw JeneB Dee<ee{ ceW
hengBe peevee eeefnS Deewj ceieefmej cenervee hetCe& nesves hej Gme #es$e kees es[ osvee eeefnS~ eefo keesF& efJeMes<e
emebie Dee peeJes, lees eeJeCe ke=<Cee elegLeea leke Je<ee&eesie mLeeve hej hengBe peevee eeefnS-hejvleg Fme efmLeefle
kee GuuebIeve veneR kejvee eeefnS~ Fmeer ekeej Je<ee&eesieefveehevee eeefhe keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer keer
efheueer jeef$e ceW nes peeleer nw efhej Yeer keeefle&ke Megkeuee hebeceer kes henues efJenej veneR kejvee eeefnS~ eeJeCe
ke=<Cee elegLeea kes yeeo Deewj keeefle&ke Megkeuee hebeceer kes henues Je<ee&eesie kes keeue ceW eefo keoeefeled
ogefve&Jeej Ghemeie& Deeefo emebieeW mes mLeeve es[vee he[s, lees eeeefee enCe kejvee eeefnS~1
Jeerj efveJee&Ce efeee-meeOegieCe keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer keer efheueer jeef$e ceW Je<ee&eesie efveeheve
kejkes meteexoe kes mecee efmeYeefe, efveJee&CeYeefe, hebeiegYeefe Deewj MeebefleYeefehetJe&ke Jeerj efveJee&Ce
efeee kejles nQ~2
Fmekeer eeesie efJeefOe
DeLe JeerjefveJee&Ceefeeeeeb........efmeYeefekeeeeslmeie kejescenb Fleeefo ekeej mes efveJee&Ce
efeee kejkes meeOeg Deewj eeJeke efveleJebovee (meeceeefeke) kejles nQ~
hebekeueeCeke efeee
leerLekej YeieJeeve kee ieYe&keueeCeke Deewj pevcekeueeCeke peye nes, leye meeOeg Deewj eeJeke
efmeYeefe, eeefj$eYeefe Deewj MeebefleYeefe he{kej efeee kejles nQ~ efve<keece keueeCeke ceW efme, eeefj$e,
eesie Deewj MeebefleYeefe kejles nQ~ kesJeue%eeve keueeCeke ceW efme, egle, eeefj$e, eesie3 Deewj MeebefleYeefe
leLee efveJee&CekeueeCeke ceW efme, egle, eeefj$e, eesie, efveJee&Ce Deewj MeebefleYeefe kejles nQ~
efveJee&CekeueeCeke efeee ceW efveJee&Ce Yeefe he{les mecee leerve eoef#eCee Yeer oer peeleer nw4~
eeesie efJeefOe
DeLe Je=<eYeosJeefpeveieYe&keueeCekeefeeeeeb................. efmeYeefekeeeeslmeie kejescenb~

1. eesieYekelee hejerelf ee heefjefve<eceCeefee~ (Deeeejmeej, he=. 240)

2. heefjefveJee&CeYekelee leg ef$e:hejerle efeee YeJesled~~ (Deeeejmeej, he=. 241)
oereles ewleefveJee&Ceeeseif eveboerejs<eg efn~ Jebeceeves<JeOeereevewmleeodYeefeb eoef#eCee~ (Deveieej, he=. 607)
3. mLeevemLewjsJe e eesieleboguee: e#eshleJee Fefle Je=JeJenej:~ (Deveieej, he=. 664)
4. cegeleeb e efveeheleeb Je<ee&eesie: eceCewmlesvewJe efJeOeevesve~ keJe ? heeee$eew heefeceeeceessMes~ kemeeb ? Tpe&ke=<Ceelego&Meeb
keeefle&keke=<CeelegoM& eerelf eLeew~ (Deveieej, he=. 665)
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (225)

Ssmes ner meJe&$e mecePevee~

leerLekejeW kes ieYe&, pevce, lehe, %eeve Deewj efveJee&CekeueeCeke mes heefJe$e #es$eeW keer Jebovee ceW Yeer
Gheeg&e Yeefehee" yeesuekej Jebovee kejles nQ~ eLee-
DeLe heee&veeLeefpeveefveJee&CekeueeCekeefve<eeeJeboveeeeb................... efmeYeefekeeeeslmeie
kejescenb~ Fleeefo~
hebekeueeCeke eeflee kes DeJemej ceW ieYe&, pevce Deeefo keueeCekeeW kes DeJemej ceW Yeer Gheeg&e
efJeefOe mes Yeefehee" kejles ngS Jebovee kejles nQ~
cegefve kes Mejerj keer Deewj efve<eee keer efeee-cegevf e cejCe kees eehle nes peees, lees Gvekes Mejerj keer
Jebovee kejves ceW DeLeJee peneB hej Gvekee mebmkeej efkeee peelee nw, Gmes efve<eseOf ekee ee efve<eee kenles nQ~ Gmekeer
Jebovee kejves ceW Yeefe kee efJeOeeve yeleeles nQ-
meeceeve meeOeg kes Mejerj keer ee efve<eee keer Jebovee ceW meeOeg efmeYeefe, eesefieYeefe Deewj MeebefleYeefe
he{les nQ~ efmeevleJesee meeOeg kes Mejerj ee efve<eee keer Jebovee ceW efme, egle, eesie Deewj Meebefle es eej Yeefe
kejles nQ~ GejiegCeOeejer meeOeg kes Mejerjeefo keer Jebovee ceW efme, eeefj$e, eesie Deewj MeebefleYeefe he{les nQ~
eefo es efmeebleJesee Yeer nQ, lees efme, egle, eeefj$e, eesie Deewj MeebefleYeefe kejles nQ~ Deeeee& kes Mejerj ee
efve<eee Jebovee ceW efme, eesie, Deeeee& Deewj Meebefle Yeefe he{les nQ~ eefo Deeeee& efmeebleJesee nQ, lees efme,
egle, eesie, Deeeee& Deewj MeebefleYeefe mes Jebovee kejles nQ Deewj eefo Deeeee& efmeebleJesee Deewj GejiegCeOeejer
Yeer nQ lees Gvekes Mejerj ee efve<eee keer Jebovee ceW efme, egle, eeefj$e, eesefie, Deeeee& Deewj MeebefleYeefe
he{kej Jebovee kejles nQ~
eeesie efJeefOe
DeLe Deeeee&MeebeflemeeiejMejerjJeboveeeeb..............efmeYeefekeeeeslmeie kejescenb~ Fleeefo~
en Mejerj keer Jebovee lees meeOeg kee meceeefOecejCe nesves kes yeeo lel#eCe ner keer peeleer nw~ DeLeJee Gvekeer
efve<eee Jebovee ceW-
DeLe Deeeee&Meebeflemeeiejefve<eeeJeboveeeeb........efmeYeefekeeeeslmeie kejescenb~ Fleeefo~
efpeveeeflecee keer eeflee ceW Jebovee efeee-efmLej efpeveeeflecee keer eeflee DeLeJee eue efpeveeeflecee
keer eeflee kes mecee efmeYeefe Deewj MeebefleYeefe yeesuekej Jebovee keer peeleer nw~
efpeve YeieJeeve keer eue eeflecee keer eeflee kes elegLe&-efove kes DeefYe<eske kes mecee efmeYeefe,
ewleYeefe, hebeiegYeefe Deewj MeebefleYeefe he{kej Jebovee keer peeleer nw leLee efmLejeeflecee keer eeflee kes
elegLe&-efove kes DeefYe<eske kes mecee efmeYeefe, eeefj$eYeefe, ye=noeueesevee Deewj Meebelf eYeefe yeesuekej Jebovee
keer peeleer nw~ en efeee meeOegDeeW kes efueS nw~ hegve: pees mJeeOeee kees enCe veneR kejves Jeeues eeJeke nesles nQ,
(226) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Jes eue-efmLej efpeveeeflecee keer eeflee ceW Gheeg& e ner YeefeeeB he{~W efkevleg DeefYe<eske efeee ceW Deeueeseveejefnle
Jes ner YeefeeeB he{W DeLee&led efmeYeefe, eeefj$eYeefe Deewj Meebelf eYeefe kejW, efkevleg eeefj$eYeefe ceW pees Deeueesevee
nw, Gmekees veneR he{~W
kesMeueese efeee-meeOeg Deheves efmej Deewj oe{er-cet B kes kesMeeW kees neLe mes GKee[les nQ Fmeer kee veece
kesMeueeWe nw~ en Gece, ceOece Deewj peIeve Ssmes leerve Yesohe nQ~
oes cenerves mes efkeee ieee ueese Glke= nw, leerve cenerves mes efkeee ieee ceOece Deewj eej ceeme mes
efkeee ieee peIeve nw~ ueese kes efove GheJeeme kejkes meeOeg ueIeg efmeYeefe Deewj ueIeg eesefieYeefe kejkes
ceewvehetJe&ke ueese kejles nQ Deewj Devle ceW ueIegefmeYeefehetJe&ke meceehle kej osles nQ~
eeesie
DeLe kesMeueeseeefleeheveefeeeeeb.......efmeYeefekeeeeslmeie kejescenb~ Fleeefo~ meceeefhle
ceW eefleeheve kes mLeeve hej efveeheve Meyo yeesueles nQ~
efJeMes<e-meYeer efeeeDeeW kes Deble ceW nerveeefOeke oes<e keer efJeMegef kes efueS meceeefOeYeefe DeJeMe
keer peeleer nw~ kene Yeer nw-
nerveeefOeke oes<e keer efJeMegef kes efueS meJe&$e-meYeer efeeeDeeW keer meceeefhle ceW efeeYeefe-meceeefOeYeefe
he{er peeleer nw1~
eesieer keer Jebovee efeee-eefleceeeesieOeejer mete& keer lejhe cegKe kejkes Oeeve kejves Jeeues Ssmes
meeOeg eesieer kenueeles nQ~ Yeues ner Jes oer#ee ceW Deheves mes ueIeg neW, efhej Yeer Deve meeOeg Gvekeer Jebovee kejles
nQ~ GmeceW efmeYeefe, eesieYeefe Deewj MeebefleYeefe eje Jebovee kejles nQ2~ eesieYeefe he{les-he{les Gve
eesieer keer leerve eoef#eCee Yeer osles nQ3~

1. TveeefOekeefJeMegeLe meJe&$e efeeYeefekee~~ (Deveieej., he=. 660)

2. ueIeeremees eefleceeeeseif evees eeseif eve: efeeeced~
kegeg:& meJexefhe efmeef<e&Meebelf eYeefeefYejeojeled~~8~~ (Deveieej., he=. 676)
3. oereles ewleefveJee&Ceeeseif eveboerejs<eg efn~
Jebeceeves<JeOeereevewmleeodYeefeb eoef#eCee~ (Deveieej., he=. 607)
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (227)

efoiecyej pewve cegefveeeW keer Deenej Megef

efoiecyej meeOeg mebece keer j#ee nsleg Mejerj keer efmLeefle kes efueS efove ceW Ske yeej eeueerme oes<e,
eewon ceue oes<e Deewj yeeerme DeblejeeeW kees euekej Deeiece kes Devegketue veJekeesef efJeMeg Deenej enCe
kejles nQ~ Gmeer kees efheb[Megef ee Deenej Megef kenles nQ~ en S<eCee meefceefle kes Devleie&le nw~
Giiece GhheeoCe SmeCeb e mebpeespeCeb heceeCeb e~
Fbieeue Oetce keejCe DeefJene efheb[meger og~~421~~
Godiece, Glheeove, S<eCee, mebeespevee, eceeCe, Fbieeue, Oetce Deewj keejCe, cegKehe mes Deenej mebyebOeer
es Dee" Megef ceeveer ieF& nQ~ Fvemes efJehejerle Dee" oes<e nes peeles nQ-
(1) oeleej kes efveefcee mes pees Deenej ceW oes<e ueieles nQ, Jes Godieceoes<e kenueeles nQ~
(2) meeOeg kes efveefcee mes Deenej ceW nesves Jeeues oes<e Glheeove veece Jeeues nQ~
(3) Deenej mebyebOeer oes<e S<eCee oes<e nw~
(4) mebeesie mes nesves Jeeuee oes<e mebeespevee nw~
(5) eceeCe mes DeefOeke Deenej uesvee DeeceeCe oes<e nw~
(6) uebhelee mes Deenej uesvee Fbieeue oes<e nw~
(7) efveboe kejkes Deenej uesvee Oetce oes<e nw~
(8) efJe keejCeeW mes Deenej uesvee keejCe oes<e nw~
FveceW mes Godiece kes 16, Glheeove kes 16, S<eCee kes 10 leLee mebeespevee, eceeCe, Fbieeue Deewj Oetce
es 4, Ssmes 161610446 oes<e nes peeles nQ~
Fve meyekes Deefleefje Ske DeOe:kece&oes<e nw, pees ceneoes<e kenueelee nw~ FmeceW ketvee, heermevee, jmeesF&
kejvee, heeveer Yejvee Deewj yegnejer osvee, Ssmes hebemetvee veece kes DeebjYe mes <edkeeefeke peerJeeW keer efJejeOevee
nesves mes en oes<e ie=nmLeeefele nw~ Fmekes kejves Jeeues meeOeg Gme meeOeg heo ceW veneR ceeves peeles nQ~
Godiece kes 16 Yeso-
(1) Deewes Mf eke-meeOeg, heeKeb[er Deeefo kes efveefcee mes yevee ngDee Deenej enCe kejvee GsMe oes<e nw~
(2) DeOeefOe-DeenejeLe& meeOegDeeW kees Deeles osKekej hekeles ngS eeJeue Deeefo ceW Deewj DeefOeke
efceuee osvee~
(3) hetefleoes<e-eemegke leLee eemegke kees efcee kej osvee~
(4) efcee oes<e-DemebeleeW kes meeLe meeOeg kees Deenej osvee~
(5) mLeeefhele-Deheves Iej ceW ee Deve$e keneR mLeeefhele efkeee ngDee Yeespeve osvee~
(228) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

(6) yeefueoes<e-e#e, osJelee Deeefo kes efueS yeves ngS ceW mes DeJeefMe kees osvee~
(7) eeJeefle&le-keeue keer Je=ef ee neefve kejkes Deenej osvee~
(8) eeefJe<kejCe-DeenejeLe& meeOeg kes Deeves hej efKe[keer Deeefo Keesuevee ee yele&ve Deeefo
ceebpevee~
(9) eerle-Gmeer mecee Jemleg Kejero kej ueekej osvee~
(10) eece=<e-$e+Ce ueskej Deenej yeveevee~
(11) heefjJele&-Meeefue Deeefo oskej yeoues ceW Deve Oeeve ueskej Deenej yeveevee~
(12) DeefYeIe-hebefeye meele Iej mes Deefleefje Deve mLeeve mes DeVeeefo ueekej cegefve kees
osvee~
(13) GodefYeVe-Yeespeve kes {kekeve Deeefo kees Keesuekej DeLee&led meerue, cegnj, ehe[er Deeefo
nekej Jemleg efvekeeuekej osvee~
(14) ceeueejesnCe-efvemewveer mes e{kej Jemleg ueekej osvee~
(15) Deese-jepee Deeefo kes Yee mes Deenej osvee~
(16) DeveerMeeLe&-DeeOeeve oeleejeW mes efoee ngDee Deenej uesvee~
es meesuen oes<e eeJeke kes Deeefele nesles nQ, %eele nesves hej cegefve Ssmee Deenej veneR uesles nQ~
Glheeove kes 16 Yeso-
(1) Oee$eeroes<e-Oeee kes meceeve yeeuekeeW kees Yetef<ele kejvee, efKeueevee, efheueevee Deeefo kejvee
efpememes oeleej emeVe neskej Dee Deenej osJeW, en cegefve kes efueS Oee$eer oes<e nw~
(2) otleoes<e-otle kes meceeve efkemeer kee meceeeej Deve eeceeefo ceW hengBeekej Deenej uesvee~
(3) efveefceeoes<e-mJej, Jebpeve Deeefo efveefcee%eeve mes eeJekeeW kees neefve, ueeYe yeleekej KegMe
kejkes Deenej uesvee~
(4) DeepeerJekeoes<e-Deheveer peeefle, kegue ee keuee, eesielee Deeefo yeleekej oeleej kees Deheveer
lejhe Deekeef<e&le kej Deenej uesvee DeepeerJeke oes<e nw~
(5) Jeveerhekeoes<e-efkemeer ves hete efke heMeg, he#eer, oerve, yeeeCe Deeefo kees Yeespeve osves mes hegCe
nw ee veneR ? neB hegCe nw, Ssmee oeleej kes Devegketue Jeeve yeesuekej eefo cegefve Deenej uesJeW, lees Jeveerheke
oes<e nw~
(6) efeefkelmeeoes<e-Deew<eefOe Deeefo yeleekej oeleej kees KegMe kej Deenej uesvee~
(7) eesOe oes<e-eesOe kejkes Deenej Glheeove kejekej enCe kejvee~
(8) ceeve oes<e-ceeve kejkes Deenej Glheeove kejekej uesvee~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (229)

(9) ceeee oes<e-kegefue YeeJe mes Deenej Glheeove kejekej uesvee~

(10) ueesYeoes<e-ueesYeekeeb#ee efoKeekej Deenej kejekej uesvee~
(11) hetJe&mebmlegefleoes<e-henues oeleej keer eMebmee kejkes Deenej Glheeove kejekej uesvee~
(12) heeeled mlegefle oes<e-Deenej kes yeeo oeleej keer eMebmee kejvee~
(13) efJeeeoes<e-oeleej kees efJeee kee eueesYeve oskej Deenej uesvee~
(14) ceb$eoes<e-ceb$e kee ceenelce yeleekej Deenej enCe kejvee~ eeJekeeW kees Meebefle Deeefo kes
efueS ceb$e osvee oes<e veneR nw efkevleg Deenej kes mJeeLe& mes yeleekej Gvemes Fefle Deenej enCe kejvee mees oes<e
nw~
(15) etCe&oes<e-megiebefOele etCe& Deeefo kes eeesie yeleekej Deenej uesvee~
(16) cetuekece&oes<e-DeJeMe kees JeMe kejves Deeefo kes Gheee yeleekej Deenej uesvee~
es meYeer oes<e cegefve kes Deeefele nesles nQ FmeefueS es Glheeove oes<e kenueeles nQ~ cegefve Fve oes<eeW mes Deheves
kees Deueie jKeles nQ~
S<eCeemebyebOeer 10 oes<e-
(1) Mebefkele-en Deenej DeOe:kece& mes GlheVe ngDee nw keee ? DeLeJee en Ye#e nw ee DeYe#e
Fleeefo Mebkee kejkes Deenej uesvee~
(2) Yegef#ele-Ieer, lesue Deeefo kes efekeves neLe mes ee efekeves eccee Deeefo mes efoee ngDee
Deenej uesvee~
(3) efveef#ehle-meefee he=LJeer, peue Deeefo mes mebyebefOele Deenej uesvee~
(4) efheefnle-eemegke ee Deeemegke Ssmes ye[s mes {kekeve Deeefo kees nekej efoee ngDee Deenej
uesvee~
(5) mebJeJenjCe-peuoer mes Jee, hee$eeefo KeeRekej efyevee efJeeejs ee efyevee meeJeOeeveer kes
efoee ngDee Deenej uesvee~
(6) oeeke-Deenejoeve kes Deeesie, ceeheeeer, vehegbmeke, efheMeeeemle DeLeJee metleke-heeleke
Deeefo mes meefnle oeleejeW mes Deenej uesvee~
(7) Gefvcee-Deeemegke Jemleg mebefceefele Deenej uesvee~
(8) DeheefjCele-Deiveeefo mes DeheefjhekeJe Deenej-heeve Deeefo uesvee~
(9) efuehle-heeveer ee ieerues ies Deeefo mes efuehle Ssmes neLeeW mes efoee ngDee Deenej uesvee~
(10) esefle-neLe keer Debpegefue mes yengle keg veeres efiejeles ngS Deenej uesvee~
(230) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

es oMe oes<e cegevf eeeW kes Yeespeve mes mebyebOe jKeles nQ~ cegevf e Fve oes<eeW mes Deheves kees meowJe yeeeles jnles nQ~
(1 ) mebeespevee oes<e-Deenejeefo kes heoeLeeX kee efceeCe kej osvee, "b[s peue Deeefo ceW G<Ce Yeele
Deeefo efceuee osvee, Deve Yeer eke=efle efJe Jemleg kee efceeCe kejvee mebeespevee oes<e nw~
(2) DeeceeCeoes<e-Goj kes oes Yeeie jeser Deeefo mes hetCe& kejvee neslee nw, Ske Yeeie jme, otOe,
heeveer Deeefo mes Yejvee neslee nw Deewj Ske Yeeie Keeueer jKevee neslee nw~ en Deenej kee eceeCe nw, Fmekee
DeefleeceCe kejkes Deenej uesvee DeeceeCe oes<e nw~
(3) Debieej oes<e-efpee Fbefe keer uebhelee mes Yeespeve enCe kejvee~
(4) Oetceoes<e-Yeespe Jemleg Deeefo keer ceve ceW efveboe kejles ngS Deenej enCe kejvee~
Fme ekeej mes Godiece kes 16 Glheeove kes 16S<eCee kes 10Deewj mebeespevee Deeefo 4 meye
efceueekej 46 oes<e nesles nQ~
pees henues 8 Megef ceW Ske keejCe Megef Leer, Jen Fvemes Deueie nw~ Deye Gmekees yeleeles nQ-
n keejCeeW mes Deenej enCe kejles ngS Yeer cegefve Oece& kee heeueve kejles nQ Deewj n keejCeeW mes ner
Deenej kees es[les ngS Yeer Jes cegefve eeefj$e kee heeueve kejles nQ~
Deenej enCe kes 6 keejCe-
JeseCeJesppeeJees efkeefjee"eCes e mebpeceeS~
leOe heeCe Oecceefeblee kegppee Sosefnb Deenejb~~479~~
(cetueeeej eer kegbokegboke=le ieeLee-479)
(1) #egOee keer Jesovee efceeves kes efueS, (2) Deheveer Deewj Deve meeOegDeeW keer JeweeJe=efe kejves
kes efueS, (3) meeceeefeke Deeefo DeeJeMeke efeeeDeeW kes heeueve kes efueS, (4) mebece heeueve kes
efueS, (5) Deheves oMe eeCeeW keer efeblee DeLee&led eeCeeW keer j#ee kes efueS Deewj (6) oMeOece& Deeefo kes
efebleve kes efueS cegefve Deenej enCe kejles ngS Yeer Oece& kee heeueve kejles nQ~
DeLee&led eefo ceQ Yeespeve veneR keBiee lees #egOee Jesovee Oece&Oeeve kees ve kej osieer, mJe DeLeJee Deve
meeOegDeeW keer JeweeJe=ef e kejves keer Meefe veneR jnsieer, meeceeefekeeefo DeeJeMeke efeeeSb efveefJe&Iveleee veneR nes
mekeWieer, <edkeeefeke peerJeeW keer j#eehe mebece veneR efveYesiee, Deheves Fefve, yeue, Deeeg eeCeeW keer j#ee kes
efyevee jlve$ee keer efmeef veneR nesieer Deewj Deenej kes efyevee oMe Oecee&eof kee heeueve Yeer kewmes nesiee ? ener
meesekej meeOeg Deenej enCe kejles nQ~
Deenej leeie kes 6 keejCe-
Deeobkes GJemeiies eflejkeKeCes yebYeesjiegeerDees~
heeefCeoeeleJensT mejerjheefjnej Jeessoes~~480~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (231)

(1) Deekeefmceke JeeefOe kes Dee peeves hej (2) Yeebkej Ghemeie& kes Dee peeves hej (3) yeeee&ele
keer j#ee nsleg (4) peerJe oee nsleg (5) DeveMeve Deeefo lehe kejves kes efueS Deewj (6) mebveemekeeue kes
GheefmLele nesves hej cegefve Deenej kee leeie kej osles nQ~
efoiecyej cegevf e yeue Deewj Deeeg keer Je=e
f kes efueS, mJeeo kes efueS, Mejerj keer hegef ee Mejerj kes lespe kes efueS
Deenej enCe veneR kejles nQ, elegle %eeve keer Je=ef , mebece keer Je=e
f Deewj Oeeve keer efmeef kes efueS ner Deenej enCe
kejles nQ~
es cegefve veJekeesef mes efJeMeg, yeeeueerme oes<eeW mes jefnle, mebeespevee kes oes<e mes Metve, eceeCemeefnle
Deewj efJeefOeJeled-veJeOee Yeefe mes eoe, Debieej Deewj Oetce oes<e mes Yeer nerve, n keejCe mebegle, eceefJeMeg
Deewj eeCeee$ee ee cees#eee$ee kes efueS meeOeve cee$e leLee eewon ceueoes<e jefnle Ssmee Deenej enCe kejles
nQ1~
eeJekeeW kes eje Deenej yeveeves ceW ceve-Jeeve-keee keer eJe=efe veneR kejvee Deewj ke=le, keeefjle ee
Devegceesovee Yeer veneR kejvee, Fme ekeej mes ceve, Jeeve, keee kees ke=le, keeefjle, Devegceesovee mes iegefCele
kejves hej 339 veJe Yeso nes peeles nQ~ veJekeesef mes jefnle Deenej veJekeesef efJeMeg kenueelee nw~
eeJekeeW kes ee, Yeefe, legef , efJe%eeve, DeuegyOelee, #ecee Deewj meJe-Meefe es meele iegCe nQ leLee
he[ieenve kejvee, Geemeve osvee, ejCe e#eeueve kejvee, hetpee kejvee, vecemkeej kejvee, ceve Mege f , JeeveMege f ,
keee keer Mege
f kenvee Deewj Deenej keer Mege f kenvee, en veJeOee Yeefe nw~ Fve mehle iegCe meefnle, veJeOeeYeefehetJe&ke
efoee ieee Deenej efJeefOeJeled kenueelee nw~ Ssmes efJeefOeJeled efoes iees leLee eewon ceue oes<e jefnle Deenej kees cegevf e
uesles nQ~
eewon ceue oes<e-Deenej ceW veKe, yeeue, ner, ceebme, heerhe, je, ece&, erefve Deeefo peerJeeW kee
keuesJej, keCe2, kegb[3, yeerpe, kebo, cetue Deewj heue es eewon ceue ceeves iees nQ~
FveceW mes keesF& ceneceue nw, keesF& Deuheceue nw, keesF& ceneoes<e nw Deewj keesF& Deuheoes<e nw~ efOej,
ceebme, DeefmLe, ece& Deewj heerhe es ceneoes<e nQ, Deenej ceW Fvekes oerKeves hej Deenej es[kej eeeefee Yeer
efueee peelee nw~ erefve, $eerefve, elegefjefve peerJeeW kee Mejerj-ce=leke ue, efebJeer, cekeKeer Deeefo
leLee yeeue kes Deenej ceW Dee peeves hej Deenej kee leeie kej efoee peelee nw, veKe kes Dee peeves hej Deenej
es[kej ieg mes efkebefeled eeeefee Yeer uesvee neslee nw~ keCe, kegb[, yeerpe, kebo, heue Deewj cetue kes Deenej
ceW Dee peeves hej eefo Gvekees efvekeeuevee Mekee nw lees efvekeeue kej Deenej kej mekeles nQ DeveLee Deenej
kee leeie kejvee neslee nw~
1. cetueeeej ieeLee 482-483~ 2. iesnBt Deeefo OeeveeW kes yeenj kee efuekee~ 3. Meeefue Deeefo kes DeYeblej kee met#ce DeJeeJe~
2. pen ceeeCe heieos ceoCegoS ceee efnceppebefle~ Ce efn ceb[tiee SJeb hejcekeos peefo efJemegoes~~486~~
DeeOeekecceheefjCeeoes heemegieoJJes efJe yebOeDees YeefCeDees~ megb ieJesmeceeCees DeeOeekecces efJe mees meges~~487~~
3. en keeue keer ceee&oe efmeYeefe mes ueskej Yeespeve kes Deble leke keer nw~ 3. cetueeeej eoerhe, he=. 70~
(232) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

efmeYeefe kej uesves kes yeeo eefo Deheves Mejerj ceW je, heerhe yenves ueies DeLeJee oeleej kes Mejerj ceW
yenves ueies lees Deenej es[ osvee neslee nw~ ceebme kes osKeves hej Yeer Gme efove Deenej kee leeie kej efoee
peelee nw~
Je mes eemegke Deenej Yeer eefo cegefve kes efueS yeveeee ieee nw lees Jen DeMeg nw~ FmeefueS %eele kej
Ssmee Deenej cegefve veneR uesles nQ~ pewmes celme kes efueS efkees iees ceeoke peue mes celme ner ceoesvcee nesles
nQ efkevleg ceW{ke veneR, Jewmes ner hej kes efueS yeveees ngS Deenej ceW eJe=e ngS cegefve Gme oes<e mes Deehe efuehle
veneR nesles nQ~ DeLee&led ie=nmLe Dehevee kele&Je mecePekej Meg Yeespeve yeveekej meeOeg kees Deenej osles nQ leye
cegefve Deheves jlve$ee keer efmeef kej uesles nQ Deewj eeJeke oeve kes heue mes mJeie& cees#e kees efme kej uesles nQ~
eefo Deenej Meg nw efhej Yeer meeOeg Deheves efueS yevee ngDee mecePekej Gmes enCe kejlee nw lees Jen
oes<eer nw Deewj eefo ke=le, keeefjle Deeefo oes<e jefnle Deenej uesves kes Fgke meeOeg kees DeOe:kece&ege meoes<e
Yeer Deenej efceuelee nw efkevleg Gmes Jen Meg mecePekej enCe kej jne nw, lees Jen meeOeg Meg nw1~
Deenej kee keeue-
metoelLeceCeeoes Ceeueereflee Jeefppeos DemeCekeeues~
efleieogieSiecegnges penCCeceefpPeccecegkekemmes~~492~~
meteexoe mes leerve Ie[er yeeo Deewj metee&mle nesves kes leerve Ie[er henues leke Deenej kee mecee nw~ Deenejkeeue ceW
Yeer Deenej kee mecee Glke= Ske cegnlt e& (48 efceve), ceOece oes cegnlt e& Deewj peIeve leerve cegnlt e& eceeCe leke nw2~
ceOeevnkeeue ceW oes Ie[er yeekeer jnves hej eelvehetJe&ke mJeeOeee meceehle kej osJeJebovee kejkes Jes cegevf e efYe#ee kee
mecee peevekej efheer, keceC[ueg ueskej Mejerj keer efmLeefle nsleg DeenejeLe& Deheves-Deheves Deeece mes efvekeueles nQ~
ceeie& ceW mebmeej, Mejerj, YeesieeW mes efJejefe kee efebleve kejles ngS F&ee&heLeMege
f mes Oeerj-s Oeerjs ieceve kejles nQ~ Jes efkemeer mes
yeele ve kejles ngS ceewvehetJe&ke eueles nQ~ eeJeke eje he[ieenve nes peeves hej Jes Ke[s nes peeles nQ leye eeJeke GvnW
Deheves Iej ceW ues peekej veJeOeeYeefe kejlee nw~ cegevf e Deheves hewjeW ceW eej Debiegue kee Deblej jKekej Ke[s neskej Deheves
oesveeW kejhee$eeW kees efjefnle yevee uesles nQ~ Deveblej efmeYeefe kejkes #egOeeJesovee kees otj kejves kes efueS Jes eemegke
Deenej enCe kejles nQ~
Deenej ceW heeBe ekeej keer Je=efe-ieeseej, De#ece#eCe, GojeefiveeMeceve, YeecejerJe=efe Deewj
eYehetjCe, Fve heeBe ekeej keer Je=efe kees jKekej cegefve Deenej enCe kejles nQ3~
Fme ekeej mes Deenej enCe kejles ngS eefo yeeerme DeblejeeeW ceW mes keesF& Yeer Deblejee Dee peeS, lees Jes
Deenej es[ osles nQ~ pees oelee Deewj hee$e oesveeW kes ceOe ceW efJeIve Deelee nw, Jen Deblejee kenueelee nw~
yeeerme Deblejee-
(1) keeke-Deenej kees peeles mecee ee Deenej uesles mecee eefo keewJee Deeefo yeer kej osJes lees
keeke veece kee Deblejee nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (233)

(2) DecesOe-DeheefJe$e efJee Deeefo mes hewj efuehle nes peeJes~

(3) efo&-Jeceve nes peeJes~
(4) jesOeve-Deenej kees peeles mecee keesF& jeske osJes~
(5) jeeeJe-Deheves Mejerj mes ee Deve kes Mejerj mes eej Debiegue heele efOej yenlee ngDee efoKes~
(6) Deegheele-og:Ke mes Deheves ee hej kes Deeg efiejves ueieW~
(7) peevJeOe:hejeceMe&-eefo cegefve pebIee kes veeres kes Yeeie kee mheMe& kej ueW~
(8) peevetheefjJeefleece-eefo cegefve pebIee kes Thej kee Jeefleece kej ueW DeLee&led pebIee mes
TBeer meer{er hej-Fleveer TBeer Ske ner [b[e ee meer{er hej e{W, lees peevetheefjJeefleece Deblejee nw~
(9) veeYeesefveie&ceve-eefo veeefYe mes veeres efMej kejkes DeenejeLe& peevee he[s~
(10) eleeKeele mesJeve-efpeme Jemleg kee osJe ee ieg kes heeme leeie efkeee nw, Jen Keeves ceW
Dee peeS~
(11) peblegJeOe-keesF& peerJe Deheves meeceves efkemeer peerJe kee JeOe kej osJes~
(12) keekeeefoefheb[njCe-keewJee Deeefo neLe mes eeme kee DehenjCe kej ues~
(13) eemeheleve-Deenej kejles mecee cegefve kes neLe mes eeme eceeCe Deenej efiej peeJes~
(14) heeCeew peblegJeOe-Deenej kejles mecee keesF& cej, cekeKeer Deeefo pebleg neLe ceW cej peeJes~
(15) ceebmeeefooMe&ve-ceebme, cee ee cejs ngS kee keuesJej osKe uesves mes Deblejee nw~
(16) heeoeblejpeerJe-eefo Deenej uesles mecee hewj kes veeres mes hebesefve peerJe etne Deeefo
efvekeue peeJes~
(17) osJeeeghemeie&-Deenej uesles mecee osJe, ceveg<e ee efleee Deeefo Ghemeie& kej osJeW~
(18) Yeepevemebheele-oelee kes neLe mes keesF& yele&ve efiej peeJes~
(19) Geej-eefo Deenej kes mecee ceue efJememeefpe&le nes peeJes~
(20) eeJeCe-eefo Deenej kes mecee cet$e efJemepe&ve nes peeJes~
(21) DeYeespeie=neJesMe-eefo Deenej kes mecee eeb[eueeefo kes Iej ceW eJesMe nes peeJes~
(22) heleve-Deenej kejles mecee cete& Deeefo mes efiej peeves hej~
(23) GheJesMeve-Deenej kejles mecee yew" peeves hej~
(24) meobMe-keges, efyeuueer Deeefo kes kee uesves hej~
(25) YetefcemheMe&-efmeYeefe kes Deveblej neLe mes Yetefce kee mheMe& nes peeves hej~
(26) efveerJeve-Deenej kejles mecee kehe, Letke Deeefo efvekeueves hej~
(27) Gojke=efceefveie&ceve-Deenej kejles mecee Goj mes ke=efce Deeefo efvekeueves hej~
(28) DeoeenCe-veneR oer ngF& efkebefeled Jemleg enCe kej uesves hej~
(234) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

(29) enej-Deheves Thej ee efkemeer kes Thej Me$eg eje Meeeefo kee enej nesves hej~
(30) eeceoen-eece Deeefo ceW Gmeer mecee Deeie ueie peeves hej~
(31) heeosve efkebefeodenCe-heeo mes efkebefeled Yeer Jemleg enCe kej uesves hej~
(32) kejsCe Jemleg enCe-Deenej kejles mecee neLe mes keg Jemleg G"e uesves hej~
Fve Gheeg&e keejCeeW mes Deenej es[ osves kee veece ner Deblejee nw~ Fmeer ekeej mes Fve yeeerme kes
Deefleefje eeb[eueeefo mheMe&, keuen, FcejCe, meeOeefce&ke-mebveemeheleve, jepe ceW efkemeer eOeeve kee cejCe
Deeefo emebieeW mes Yeer Deblejee neslee nw~ Deblejee kes Deveblej meeOeg Deenej es[kej cegKeMegef kej Dee peeles
nQ~ ceve ceW Jes efkebefeled Yeer Keso ee efJe<eeo kees ve kejles ngS ueeYeeoueeYeesJejb ueeYe keer Dehes#ee
DeueeYe ceW DeefOeke kece&efvepe&je nesleer nw, Ssmee efebleve kejles ngS JewjeieYeeJevee kees Je=efbiele kejles jnles nQ~
pesCesn efheb[meger GJeefoe pesefn Oeeefjoe mecceb~
les JeerjmeeOegJeiiee eflejoCemegefb cece efomebleg~~501~~
Fme peiele ceW efpevneWves efheb[Megef kee GheosMe efoee nw Deewj efpevneWves meceked ekeej mes Fmes OeejCe
efkeee nw Jes Jeerj meeOegJeie& cegPes leerve jlve keer Megef eoeve kejW~

efoiecyej cegevf e Deewj Deeefe&keeSb ner kejhee$e ceW Deenej uesles nQ

efCeesue heeefCeheeb GJeFb hejceefpeCeJeefjbosefnb~
Skekees efJe ceeskeKe ceiiees mesmee e Deceiieee meJJes~~10~~
DeLe&-leerLekej hejceosJe ves veive cege kes Oeejer efveeLe cegefve kees ner heeefCehee$e ceW Deenej
uesves kee GheosMe efoee nw~ en Ske efveie&Le cege ner cees#eceeie& nw, Fmekes efmeJeee meye Deceeie& nQ-
cees#e kes ceeie& veneR nw~
efuebieb FerCeb nJeefo YegbpeF eEhe[b megSekeeueefcce~
Deefppee efJe SkekeJelLee JelLeeJejCesCe YegbpesF&~~22~~
DeLe&-Ske efuebie efeeeW kee neslee nw, Fme efuebie-Deeefe&kee Jes<e kees OeejCe kejves Jeeueer
eer efove ceW Ske ner yeej kejhee$e mes Deenej enCe kejleer nw~ Jen Deeefe&kee Ske Jee-mee[er
OeejCe kejleer nw Deewj JeeeJejCe meefnle ner Deenej enCe kejleer nw~
-YeieJeeve kegbokegbo osJe, met$e heeng[
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (235)

Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeghejceser kee ue#eCe

Deeeee&-pees oMe&veeeej, %eeveeeej, eeefj$eeeej, leheeeej Deewj Jeeree&eej Fve heebe DeeeejeW kee
mJeeb DeeejCe kejles nQ Deewj DeveeW kees kejeles nQ leLee eerme iegCeeW mes meefnle nesles nQ, Jes Deeeee& hejceser
kenueeles nQ~
eerme iegCeeW kes veece-yeejn lehe, oMeOece&, heeBe Deeeej, n DeeJeMeke efeeeSB, ceveesiegefhle,
Jeeveiegefhle leLee keeeiegefhle Ssmes es eerme iegCe Deeeee& hejceser kes nesles nQ~
es Deeeee& efMe<eeW kees efMe#ee, oer#ee Deewj eeeefee Deeefo osles nQ Deewj mebIe kes veeeke kenueeles nQ~
GheeOeee-pees eewon Je<e& kes JeeKeelee nQ DeLeJee 1lelkeeueerve hejceeiece kes JeeKeeve kejves
Jeeues nQ~ es efMe<eeW kees he{eles nQ efkevleg meben kejvee, oer#ee osvee Deeefo keee& veneR kejles nQ~ Fvekes heeerme
iegCe kens iees nQ~ eLee-Deeeejebie, met$eke=leebie, mLeeveebie, meceJeeeebie, JeeKeee%eefhle, %eele=keLeebie,
GheemekeeOeeveebie, Devleke=Meebie, DevegejesheheeefokeoMeebie, eMveJeekejCeebie Deewj efJeheekemet$eebie es ieejn
Debie nQ~
GlheeohetJe&, DeeeeCeere, Jeeree&vegeJeeo, DeefmleveeefmleeJeeo, %eeveeJeeo, kece&eJeeo, meleeJeeo,
DeelceeJeeo, eleeKeeveeJeeo, efJeeevegJeeo, keueeCeJeeo, eeCeevegJeeo, efeeeefJeMeeue Deewj ueeskeefyevogmeej
es eewon hetJe& kenueeles nQ~ es GheeOeee hejceser Fve Debie-hetJeeX kee he"ve-hee"ve kejves mes heeerme
iegCeOeejer kens peeles nQ DeLeJee lelkeeueerve mechetCe& MeeeeW kes %eelee, he{eves Jeeues nesves mes Yeer GheeOeee
kenueeles nQ~
meeOeg-pees DeeF&me cetueiegCeeW kee heeueve kejles nQ DeLeJee lesjn ekeej kee eeefj$e Deewj lesjn
ekeej keer efeeeDeeW ceW kegMeue nQ~ eceeo jefnle DeeJeMeke efeeeDeeW kees kejves Jeeues nQ DeLeJee eerme
ekeej kes Gej iegCeeW kees heeueve kejles nQ~ De"ejn npeej Meerue kes YesoeW kes Oeejke, eewjemeer ueeKe
GejiegCeeW kes heeueke meeOeg hejceser nesles nQ~
Deeeee&, GheeOeee, meeOeg Fve leerveeW ceW meJe&eLece DeeF&me cetueiegCe nesvee hejce DeeJeMeke nw~ pewmes
cetue kes efyevee Je=#e veneR nes mekelee, Jewmes ner cetueiegCeeW kes efyevee cegefve veneR nes mekeles~
cetueeeej ceW 28 cetueiegCeeW kes veece-
hebee cenJJeeeFb meefceoerDees hebe efpeCeJeefe~
hebesefJebefoejesne efhhe e DeeJeemeee ueesDees2~~2~~

1. lelkeeefueke eJeeve JeeKeeleejes Jee~ OeJeuee e. heg0 he=0 51~ 2. cetueeeej hetJee&Oe& he=. 5~
(236) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

DeeesuekeceCneCeb efKeefomeeCeceobleIebmeCeb esJe~

ef"efoYeeseCeseYeeb cetueiegCee DeJeermee og~~3~~
DeLe&-heeBe ceneele, heeBe meefceefle, heeBe FefveeW kee efvejesOe, n DeeJeMeke, ueese, Deeesuekee, Demveeve,
ef#eefleMeeve, DeovleOeeJeve, efmLeefleYeespeve Deewj SkeYee es DeeF&me cetueiegCe efpevesvosJe ves eefleeeW-cegefveeeW kes efueS
kens nQ~~2-3~~
cegefve kes eej Yeso nQ-eefle, cegefve, Deveieej Deewj $e+ef<e~ GheMece esCeer Deewj #eheke esCeer hej
e{ves Jeeues eefle kenueeles nQ~ DeJeefOe%eeveer, ceve:hee&e%eeveer Deewj kesJeue%eeveer cegefve kenueeles nQ~
$e+ef kees eehle ngS cenemeeOeg $e+ef<e kenueeles nQ~ DeeF&me cetueiegCeeW kee heeueve kejves Jeeues ie=nleeieer,
Jeve, ce", cebefoj Deeefo ceW jnves Jeeues cegefve Deveieej kenueeles nQ~ Deepekeue kes meYeer meeOeg Deveieej
ue#eCe Jeeues nQ~
cegefveeeW kes yeejn lehe Deewj yeeF&me hejer<eneW kees Gej iegCe kenles nQ~
yeejn lehe-DeveMeve, DeJeceewoe&, Je=efeheefjmebKeeve, jmeheefjleeie, keeekeuesMe Deewj efJeefJeeMeeemeve
es n yeee lehe nQ~ eeeefee, efJevee, JeweeJe=le, mJeeOeee, Oeeve Deewj Jeglmeie& es n DeYevlej
lehe nQ~
Deeeee& kes eerme iegCe-
DeeeejJeJe Deeefo 8, 12 lehe, 10 efmLeeflekeuhe Deewj 6 DeeJeMeke es eerme iegCe nesles nQ~
DeeeejJeJe Deeefo 8 iegCe-DeeeejJeJe, DeeOeejJeJe, JeJenejheglee, ekeejkelJe,
DeeeeheeeoefMe&lee, Glheerueve, DeheefjeJeCe Deewj megKeeJenve~
DeeeejJeJe-Deeeej kes heebe Yeso nQ-oMe&veeeej, %eeveeeej, eeefj$eeeej, leheeeej Deewj Jeeree&eej~
oMe&veeeej-peerJeeefo heoeLeeX kee eeve kejvee DeLeJee mecekelJe kees heeerme ceueoes<e jefnle-
efveoex<e kejvee en oMe&veeeej nw~ oMe&veMegef kes Dee" Yeso nQ-
efve:Mebefkele-leJeeW ceW Mebkee veneR kejvee~
efve:keebef#ele-GYeeueeske mebyebOeer YeesieeW keer Deekeeb#ee veneR kejvee~
efveefJe&efeefkelmee-Demveeveele, veivelee Deeefo ceW Deefe veneR kejvee~
Decet{o=ef-cet{lee ee efceLee heefjCeeceeW mes jefnle nesvee~
Gheietnve-elegefJe&Oe mebIe kes oes<eeW kee Deeeove kejvee~
efmLeeflekejCe-jlve$ee mes egle nesves Jeeues kees GheosMeeefo eje efmLej kejvee~
Jeelmeue-meeOeefce&eeW ceW Deke=ef$ece mvesn jKevee~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (237)

eYeeJevee-oeve, hetpeve, JeeKeeve, Jeeo, ceb$e, leb$e Deeefo mes efceLeeceleeW kee efvejmeve kej Denle
kes Meemeve kees ekeeefMele kejvee1~''
es efve:Mebefkele Deeefo Dee" iegCe nQ FvnW oMe&veMegef kenles nQ~ Fvekes efJehejerle Fleves ner Deefleeej nes
peeles nQ2~
%eeveeeej-efpememes Deelcee kee eLeeLe& mJehe peevee peelee nw, efpememes ceveesJeeheej jeskee peelee
nw Deewj efpememes Deelcee kece&ceue mes jefnle nesleer nw Jener mecei%eeve nw~ Gmekees Dee" Yeso meefnle heeueve
kejvee %eeveeeej nw~ es Yeso%eeve keer Dee" Megefhe nw~
keeue Megef-mJeeOeee keer yesuee ceW he"ve, mees Meem$eeW kees hegve: hegve: he{vee-DeYeeme
kejvee, JeeKeeve Deeefo kejvee keeueMegef nw~
efJevee Megef-ceve, Jeeve, keee keer MegefhetJe&ke DeleLe& efJevee mes egle kee he"ve-hee"ve
kejvee~
GheOeeve Megef-keg efveece ueskej DeLee&led peye leke en evLe hetje ve nes leye leke cesje otOe kee
leeie nw' Fleeefo efveece ueskej he{vee~
yengceeve Megef hetpee-melkeejhetJe&ke he"ve Deeefo kejvee~
DeefvevnJe Megef-efpeme ieg mes Meem$e he{e nw Gmekee veece ekeeefMele kejvee DeLeJee efpeme evLe
mes %eeve ngDee nw Gmekees veneR efheevee~
Jebpeve Megef-JeCe&, heo, JeekeeeW kees Meg he{vee~
DeLe&Megef-heoeW kee Deveskeeble he DeLe& kejvee~
leogYee Megef-Meyo Deewj DeLe& kees MegefhetJe&ke he{vee~
Fme ekeej keeueeefo Megef kes Yeso mes %eeveeeej kes Yeer Dee" Yeso nesles nQ~
eeefj$eeeej-heehe efeee mes efveJe=efe eeefj$e nw~ Gmekes heebe Yeso nQ-eeefCeJeOe, Demele, eesjer,
Deyee Deewj heefjen Fve heebe heeheeW kee meJe&Lee leeie kej osvee es heeBe eeefj$eeeej nQ~
heeBe ceneeleeW keer j#ee kes ef}es jeef$eYeespeve kee Yeer leeie efkeee peelee nw~ Fmes "e DeCegele
Yeer kenles nQ~3'' Deve$e-meeOegDeeW kes eefleeceCe ceW Yeer kene nw-jeef$eYeespeve mes efJejkele nesvee "e
DeCegele nww'~4
1. eYeeJevee JeeohetpeeoeveJeeKeeveceb$eleb$eeefoefYe: meceiegheosMewecf e&LeeefjesOeb ke=lJee Den&leCeerle-Meemeveeseesleveb~ (cetueeeej erkee,
he=. 174)
2. les Sles efve:Mebekf eleeoees iegCee:~ DeDeew Jeseof leJee:~ Sles<eeb Jewhejerlesve leeJevleesleereeje JeeflejskeejsCe keefLelee:~ (cetueeeej
erkee, he=. 174)
3. lesefmeb esJe JeoeCeb jkeKeb jeefoYeeseCeeefCeeefe~ (cetueeeej, he=. 160)
4. b DeCegJJeob jeFYeeseCeeoes JesjceCeb~ (efeeekeueehe)
(238) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

DeLeJee heebe meefceefle Deewj leerve iegefhlehe Dee" ekeej kee eeefj$eeeej nw~
ebheehegjer, heeJeehegjer, efiejveej Deeefo leerLe&ee$ee nsleg, meeOegDeeW kes mebveeme efveefcee, osJe, Oece&
Deeefo kes nsleg DeLeJee Meem$eeW kees megveves-megveeves kes efuees DeLeJee eefleeceCe Deeefo megveves-megveeves kes
efuees Dehejjeef$eke mJeeOeee, eefleeceCe Deewj osJeJebovee kejkes meteexoe nes peeves hej eemegkeceeie& ceW
eej neLe Deeies peceerve osKeles ngS ieceve kejvee F&ee&meefceefle nw1~'' keeeWefke meeOeg efkemeer Yeer ueewefkeke
keee& kes efueS ee JeLe& ieceve veneR kejles nQ Ssmes ner Meem$eevegketue yeesuevee, Deenej kejvee, keg Jemleg
jKevee, G"evee Deewj eemegke mLeeve ceW ceuecet$eeefo efJemepe&ve kejvee es heebe meefceefleeeB nQ~
DeMegYe ceve, Jeeve Deewj keee kee ieesheve kejvee DeLee&led ceve, Jeeve, keee keer DeMegYe eJe=efe kee
leeie kejvee iegefhle nw~ DeLeJee mJeeOeee Deewj Oeeve ceW lelhej ngS cegefve kes pees ceve, Jeeve, keee kee
mebJejCe neslee nw Gmeer kee veece iegefhle nw~ Fmekes ceve, Jeeve, keee keer Dehes#ee leerve Yeso nes peeles nQ~
FvnW DeeJeeveceele=kee' Yeer kenles nQ keeeWefke es cegefveeeW kes jlve$ee keer j#ee kejleer nQ pewmes efke
ceelee Deheves heg$e keer j#ee kejleer nw~2''
heeBe ceneele, heeBe meefceefle Deewj leerve iegefhlehe lesjn ekeej kee eeefj$e Yeer ceevee nw, Fvekee heeueve
kejvee-kejevee ner eeefj$eeeej nw~
heebe ceneeleeW keer j#ee kes efueS jeef$eYeespeveefveJe=efehe "e DeCegele, Dee" eJeeve ceele=keeSb
Deewj heeerme YeeJeveeSB ceeveer ieeer nQ3~''
GmeceW mes meYeer kee ue#eCe mhe nw~ Deye heeBe eleeW keer heeerme YeeJeveeDeeW kees kenles nQ-
YeeJevee-eleeW keer hetCe&lee nsleg ee efmLejlee nsleg pees hegve: hegve: YeeefJele keer peeleer nbw, heeueer peeleer nQ
Jes YeeJeveeSB nQ~ heeBe eleeW ceW eleske keer heeBe-heeBe YeeJeveeSB nessves mes heeerme YeeJeveeSB nes peeleer nQ~
Deefnbmee ele keer 5 YeeJevee-S<eCeemeefceefle, Deeoeveefve#esheCemeefceefle, F&ee&meefceefle, ceveesiegefhle
Deewj DeeueesefkeleheeveYeespeve es heeBe YeeJeveeSB nQ~ Fvekees Yeeves Jeeuee meeOeg peerJeoee kee eefleheeueve
kejlee nw DeLee&led eLece ceneele heefjhetCe& kejlee nw~ FmeefueS DeeEnmee ceneele keer meeOevehe es YeeJeveeSb
nQ Ssmee mecePees~ DeeueesefkeleheeveYeespeve ceW mete& kes ekeeMe ceW e#eg Fbefoe mes osKekej Deeiece kes %eevehetJe&ke
Yeespeveheeve kejvee eeefnS~
1. kewueeMeespe&ebleebheeheeJeeefoleerLe&ee$eemebveemeosJeOecee&eof keejCesve MeeeeeJeCeeefokesCe Jee meeefleeceCeeJeCeeefoeeespevesve Jeeseof les
meefJeleefj.....iebleJeb~ (cetueeeej erkee, he=. 250)
2. SleeDees DeheJeeCeceeoeDees CeeCeobmeCeeefjeb~
jkeKebefle meoe cegefCeCees ceeoe hegeb Je heeoeDees~~ (cetueeeej, he=. 273)~
3. lesefmeb esJe JeoeCeb jkeKeb jeefoYeeseCeefCeeeer~
Dee heJeeCeceeoee YeeJeCeeDees e meJJeeDees~~98~~ (cetueeeej cet., he=. 245)
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (239)

meleele keer 5 YeeJevee-eesOe, ueesYe, Yee Deewj neme kee leeie kejvee leLee DevegJeerefe-met$e
kes Devegketue Jeeve yeesuevee1 es heebe YeeJeveeeW meleele keer hetCe&lee nsleg nQ~
Deeewe&ele keer 5 YeeJevee-efkemeer keer Jemleg, hegmleke Deeefo kees Gvemes ceebie kej uesvee eeevee'
nw, efkemeer keer Jemleg Gvekeer Devegceefle mes enCe kejvee Deewj hejes#e ceW uesves hej GvnW Jeeheme kej osvee,
meceveg%eehevee'' nw, enCe keer ngF& hejJemleg ceW DeelceYeeJe veneR kejvee DeveveYeeJe'' nw, lee eeflemesJee
Deewj menOeceea meeOegDeeW kes GhekejCe-hegmleke, efheer Deewj met$eevegketue mesJeve kejvee Fme ekeej eebee,
meceveg%eehevee, DeveveYeeJe, lekele eeflemesJeer Deewj meeOeceea kes GhekejCe kee DevegJeerefe mesJeve es heebe
YeeJeveeeW Deeewe&ele kees hetCe& kejves Jeeueer nQ~
yeeee&ele keer 5 YeeJevee-ceefnueeDeeW kees keeceefJekeej mes veneR osKevee, hetJe& ceW Yeesies ngS
YeesieeW kee mcejCe veneR kejvee, jeieYeeJe kes keejCe Yetle heoeLeeX mes mebmee Jemeeflekee ceW veneR jnvee DeLeJee
Demebeceer ueesieeW kes meeLe veneR jnvee, e=bieeefjke keLee-efJekeLee Deeefo veneR kejvee, yeue Deewj ohe& Glhevve
kejves Jeeues jmeeW kee mesJeve veneR kejvee es heeBe YeeJeveeeW yeeee& ele kees hetCe& kejves Jeeueer nQ~
heefjenleeie keer 5 YeeJevee-hebe FefveeW kes efee Deewj Deefee efJe<ee pees efke Meyo, jme,
mheMe& Deewj iebOe ceW heefjen jefnle cegefve jeies<e veneR kejles nQ Fmeefuees Fve heebe YeeJeveeDeeW mes heefjenceneele
hetCe& neslee nw~
Fve heeerme YeeJeveeDeeW keer YeeJevee kejves Jeeuee meeOeg meeslee ngDee Yeer DeLeJee cete& kees eehle ngDee
Yeer Deheves meYeer eleeW ceW efkebefeled cee$e Yeer heer[e efJejeOevee kees veneR kejlee nw hegve: meeJeOeeve jnles ngS,
peeele jnles ngS keer lees yeele ner keee nw? Jen meeOeg mJehve ceW Yeer Fve YeeJeveeDeeW kees ner osKelee nw efkebleg
eleeW keer efJejeOevee kees veneR osKelee nw2~''
lehe Deeeej-pees Mejerj Deewj FefveeW kees leheelee nw onve kejlee nw, Jen lehe nw3~'' en keceeX kees
onve kejves ceW meceLe& nw~ Fmekes oes Yeso nQ yeee Deewj DeYeblej~ Fve oesveeW kes Yeer n-n Yeso nesves mes
yeejn Yeso nes peeles nQ~ Fve yeejn ekeej kes leheeW kee Devegeve kejvee lehe Deeeej nw~
Jeeree&eej-Deheves yeue Deewj Jeere& kees ve efhee kej pees meeOeg eLeeskele DeeejCe ceW DeLee&led
eeefCemebece-Fefvemebece kes heeueve Deewj leheMejCe ceW Deheves Deehekees ueieeles nQ, keeejlee eie ve
kejkes ncesMee eeefj$e kes DeeejCe ceW Deewj lehe ceW Glmeeefnle jnles nQ~ ener Jeeree&eej nw~
1. DevegJeerefeYee<eCeb ewJe met$eevegmeejsCe Yee<eCeb~ (cetueeeej erkee., he=. 274
2. Ce kejsefo YeeJeCeeYeeefJeoes ng heerueb JeoeCe meJJesefmeb~
meeOet heemegees me ceCeeieefJe efkeb oeefCe Jesoblees~~145~~
3. leheefle onefle Mejerjes vf eeefCe lehe: yeeeeYeblejue#eCeb kece&onvemeceLe~ (cetueeeej erkee, he=. 172)
(240) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Fve heebe DeeeejeW kee heeueve kejvee-kejevee ner DeeeejJeJe nw~

2. DeeOeejJeJe-efpeme egle%eeveheer mebheefe keer keesF& leguevee veneR kej mekelee Gmekees DeLeJee
veew hetJe&, oMehetJe& ee eewon hetJe& leke kes egle%eeve kees DeLeJee keuheJeJenej kes OeejCe kejves kees
DeeOeejJeJe kenles nQ~
3. JeJenejheglee-JeJenej veece eeeefMee kee nw, Jen heebe ekeej kee nw~ Fmekeer kegMeuelee
ner JeJenejheglee nw~ efpevneWves Deveske yeej eeeefMee osles ngS osKee nw, mJeeb enCe efkeee nw, otmejeW kees
efoueJeeee nw Jes ner JeJenejheg nQ~
JeJenej-eeeefMee kes 5 Yeso nQDeeiece, egle, Dee%ee, OeejCee Deewj peerle~
ieejn DebieMeem$eeW ceW eeeefMee JeefCe&le nw DeLeJee Gvekes DeeOeej mes pees eeeefMee efoee peelee nw
Gmekees Deeiece kenles nQ~
eewonhetJe& ceW yeleees ngS ee leovegmeej efoes ngS eeeefMee kees egle kenles nQ~ keesF& Deeeee&
meceeefOecejCe kes efuees Gele nQ, Gvekeer pebIee kee yeue Ie ieee, Jes otj leke efJenej veneR kej mekeles, Jes
Deeeee& efkemeer eesie Deeeee& kes heeme Deheves eesie pes efMe<e kees Yespekej Gmekes eje ner Deheves oes<eeW
keer Deeueesevee kejekej eeeefMee cebieekej enCe kejles nQ Gmekees Dee%ee kenles nQ~
keesF& Deeeee& Gheeg&kele efmLeefle ceW nQ Deewj Gvekes heeme efMe<eeefo Yeer veneR nQ lees Jes mJeeb Deheves oes<eeW
keer Deeueesevee kej henues kes DeJeOeeefjle (peeves ngS) eeeefMee kees enCe kejles nQ Jen OeejCee
eeeefMee nw~
yenej heg<eeW keer Dehes#ee pees eeeefMee yeleeee peelee nw Gmekees peerle kenles nQ~ FveceW efve<Ceele
Deeeee& JeJenejheg kenueeles nQ~
4. ekeejkelJe-pees meceeefOecejCe kejeves ceW ee Gmekeer JeweeJe=le kejves ceW kegMeue nQ GvnW
heefjeejer DeLeJee ekeejer kenles nQ en iegCe ekeejkelJe kenueelee nw~
5. DeeeeheeeoefMe&lee-Deeueesevee kejves kes efuees Gele ngS #eheke (meceeefOecejCe kejves Jeeues
meeOeg) kes iegCe Deewj oes<eeW kes ekeeefMele kejves kees DeeeeheeeoefMe&lee DeLeJee iegCeoes<eeJekele=lee kenles nQ~
6. Glheerueve-keesF& meeOeg ee #eheke eefo oes<eeW kees hetCe&leee veneR efvekeeuelee nw lees Gmekes oes<eeW
kees egefkele Deewj yeue mes yeenj efvekeeue uesvee Glheerueve iegCe nw~
7. DeheefjeJeCe-efMe<e kes ieeshe oes<e kees megvekej pees eke veneR kejles nQ Gvekes DeheefjeJeCe
iegCe neslee nw~
8. megKeeJenve-#egOeeefo mes heeref[le meeOeg kees pees Gece keLee Deeefo kes eje Meeble kejkes megKeer
kejles nQ Jes megKeeJen iegCe kes Oeejer nQ~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (241)

Fme ekeej Fve Dee" iegCe kes Oeejer Deeeee& Deeeejer, DeeOeejer, JeJenejer, ekeejke, Deeeeheeeefoked,
Glheer[ke, DeheefjeeJeer Deewj megKeeJen nesles nQ~
efmLeeflekeuhe kes oMe Yeso
Deeesuekee, DeewsefMekeefheb[leeie, MeeeOejeEhe[leeie, jepekeereeEhe[leeie, ke=eflekece&, eleejesheCe
eesielee, peslee, eefleeceCe, ceemewkeJeeefmelee Deewj eesie, Fme ekeej efmLeeflekeuhe iegCe oMe nQ~
1. Deeesuekee-Jem$eeefo mebhetCe& heefjen kes DeYeeJe kees DeLeJee veivelee kees Deeesuekee kenles
nQ~ veive efoiebyej meeOeg uebieesercee$e kees Yeer veneR jKeles nQ etbefke Gmes Oeesvee, megKeevee, mebYeeuevee, Heves hej
eeevee kejvee Deeefo Deveske DeekegueleeSB nesleer nQ efpememes Oeeve-DeOeeve keer hetCe&leee efmeef DemebYeJe
nw leLee leerLe&bkejeW kes DeeejCe kee DevegmejCe Yeer veivelee mes ner neslee nw~
2. DeewsefMekeefheb[ leeie-pees cegefveeeW kes GsMe mes leweej efkeee ieee nw Ssmes Yeespeve, heeve Deeefo
Je kees enCe veneR kejvee DeewsefMeke efheb[ Deenej kee leeie iegCe neslee nw~
3. MeeeOejefheb[ leeie-Jemeeflekee yeveJeeves Jeeuee, Gmekee mebmkeej kejves Jeeuee Deewj JeneB hej
JeJemLee Deeefo kejves Jeeuee es leerveeW ner MeeeOej Meyo mes kens peeles nQ~ Fvekes Deenej, GhekejCe Deeefo
ve uesves kees MeeeOejefheb[ leeie kenles nQ~ DeefYeeee en nw efke efkemeer ves Jemeeflekee oeve efkeee, meeOeg Jeneb
"njs hegve: eefo ceQ Deenej veneR otBiee lees ueesie keee kenWies efke Fmeves meeOeg kees "nje lees efueee eqkebleg GvnW
Deenej veneR efoee'' Fleeefo YeeJevee mes mebefkeue heefjCeece kejkes Deenej osves mes oes<eemheo nw~ eefo keesF&
ie=nmLe ceeve ke<eee ee Yee, mebkeese Deeefo jefnle neskej cee$e hee$eoeve keer YeeJevee mes Jemeeflekee oeve
oskej Deenejoeve Yeer oslee nw lees GmeceW keesF& oes<e veneR nw~
keesF& Deeeee& Fmekees Meeeie=nefheb[leeie kenkej Fmekee Ssmee DeLe& kejles nQ efke efJenej kejles ngS
ceeie& ceW jeef$e kees efpeme ie=n ee Jemeefle ceW "njW ee Meeve Deeefo kejW Jeneb otmejs efove Deenej veneR uesvee DeLeJee
Jemeeflekee mebyebOeer Je kes efveefcee mes pees Yeespeve leweej efkeee ieee nes Gmekees veneR uesvee en Meeeie=nefheb[espPee
iegCe nw~
4. jepekeere eEhe[ leeie-F#Jeekeg kegue Deeefo ceW pevceW DeLeJee Deve jepeeDeeW kes eneB Deenej
veneR uesvee jepekeereefheb[leeie iegCe nw~ DeefYeeee en nw efke Ssmes IejeW ceW Yeebkej keges Deeefo pevleg Ieele
kej mekeles nQ ee heMeg-ieee, YeQme Deeefo ee ieefJe&<" veewkej-eekej Deeefo Deheceeve kej mekeles nQ Fleeefo
yeeOeke keejCeeW kes emebie mes jepeeDeeW kes eneB kee Deenej veneR uesvee eeefnes~ Gheeg&kele oes<eeW mes jefnle eefo
nesJes lees uesves ceW keesF& oes<e veneR nw~ Yejlemeceed Deeefo cenejepeeDeeW kes eneB lees Deenej nesles ner Les~
5. ke=eflekece&-efJeefOeJeled DeeJeMekeeW kee heeueve kejvee DeLeJee iegpeveeW kee efJeveekece& kejvee
ke=eflekece& nw~
(242) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

6. eleejesheCeeesielee-efMe<eeW ceW eleeW kes DeejesheCe kejves keer eesielee nesvee en "e iegCe nw~
7. peslee-pees peeefle, kegue, JewYeJe, eleehe Deewj keerelf e& keer Dehes#ee ie=nmLeeW ceW ceneved jns nQ, pees %eeve
Deewj eee& Deeefo ceW GheeOeee Deewj Deeefe&kee Deeefo mes Yeer ceneved nQ, efeeekece& kes Devegeve ceW Yeer es nQ
Gvekes en meeleJeeB iegCe neslee nw~
8. eefleeceCe-eefleeceCe kes veevee YesoeW kees mecePeves Jeeues Deewj efJeefOeJeled kejves-kejeves Jeeues
Deeeee& Fme iegCe kes Oeejer nesles nQ~
9. ceemewkeJeeefmelee-efpevekes leerve efove-leerve jeef$e leke Ske ner mLeeve ceW ee eece ceW jnves kee
ele nes Gvekes en ceemewkeJeeefmelee iegCe neslee nw~ etbefke DeefOeke efove Ske peien jnves mes Godiece Deeefo #es$e
ceW cecelee, ieewjJe ceW keceer, Deeueme, Mejerj ceW megkegceejlee, YeeJevee kee DeYeeJe, %eeleefYe#ee kee enCe Deeefo
oes<e nesves ueieles nQ~
cetueejeOevee ceW Fmekee Ssmee DeLe& efkeee nw efke eelegcee&me kes Ske cenerves henues Deewj heers Gmeer eece
ceW jnvee1~''
10. eesie-Je<ee&keeue ceW eej cenerves Ske peien jnvee~ eteb kf e Je=ef kes efveefcee mes $eme-mLeeJej peerJeeW
keer yenguelee nes peeleer nw, Fmemes efJenej ceW Demebece nesiee, Je=eq mes "b[er nJee eueves mes DeelceefJejeOevee Mejerj ceW
ke, JeeefOe, cejCe Deeefo Dee peeJeWies~ peue, keere[ Deeefo kes efveefcee mes efiej peevee Deeefo mebYeJe nw~ Fleeefo
keejCeeW mes eelegcee&me ceW Ske meew yeerme efove leke Ske eece ceW jnvee en Glmeie& (Glke=) ceeie& nw~ DeheJeeo ceeie&
keer Dehes#ee efJeMes<e keejCe GheefmLele nesves hej DeefOeke DeLeJee kece efove Yeer efveJeeme efkeee pee mekelee nw~
DeefOeke ceW Dee<ee{ Megkeuee oMeceer mes keeefle&keMegkeuee heteCf e&cee kes Thej leerme efove leke efveJeeme efkeee pee
mekelee nw~ DeleefOeke peueJe=eq , egle kee efJees<e ueeYe, Meefkele kee DeYeeJe Deewj efkemeer keer JeweeJe=ef e Deeefo kes
efJeMes<e emebie Dee peeves hej, Fve eeespeveeW kes GsMe mes Ske mLeeve ceW DeefOeke efove efveJeeme efkeee pee mekelee
nw~ en Glke= keeue kee eceeCe nw~
Fme ekeej mes Deeeee& kes es efmLeeflekeuhe veece kes oMe iegCe yeleees nQ~
n DeeJeMekeeW kee JeCe&ve nes egkee nw~ Fme ekeej DeeeejJeJeeefo 8 leheMejCe 12 efmLeeflekeuhe
10 Deewj DeeJeMeke 636 iegCeeW kee heeueve kejves Jeeues Deeeee& hejceser nesles nQ~
Deve ekeej mes Deeeee& kes 36 iegCe-yegOepeve keefJe efJejefele Feermeer ceW Deve ekeej mes
36 iegCe yeleeS nQ~
eLee -12 lehe, 10 Oece&, 5 Deeeej, 6 DeeJeMeke Deewj 3 iegehf le es Deeeee& kes 36 iegCe nesles nQ2~''
1. ceemewkeJeeefmelee eE$eMeonesje$eceske$e eeceeoew Jemeefle leodele: leodYeeJe:~ Deveieej Oecee&ce=le he=. 674~
2. eoMelehe oMeOece&pegle, heeues hebeeeej~
<ed DeeJeMe $eeiegefhle iegCe, Deeeejpe heomeej~~ F<eermeer, yegOepeve keefJeke=le
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (243)

12 lehe kee JeCe&ve

DeveMeve Tveesoj kejW, ele mebKee jme esj~
efJeefJee Meeve Deemeve OejW, keee keuesMe meg"esj~~
eeeefele Oej efJeveepegle, JeweeJe=le mJeeOeee~
hegefve Glmeie& efJeeeefj kew, OejQ Oeeve ceve ueeee~~
DeveMeve (GheJeeme), Tveesoj (YetKe mes kece Keevee), eleheefjmebKeeve (Deenej kes mecee Dehee
efveece), jmeheefjleeie (veceke Deeefo jme leeie), efJeefJee Meeemeve (Skeeble mLeeve ceW meesvee, yew"vee)
keeekeuesMe (Mejerj mes ieceea, meoea Deeefo menve kejvee) es n yeee lehe nQ~ eeeefele (oes<e ueieves hej
oC[ uesvee), efJevee (efJevee kejvee), JeweeJe=le (jesieer Deeefo meeOeg keer mesJee kejvee), mJeeOeee (Meee
he{vee) Jeglmeie& (Mejerj mes cecelJe es[vee) Deewj Oeeve (Skeee neskej Deelceefevleve kejvee) es n
Deblejbie lehe nQ~
oMeOece& kee JeCe&ve
efcee ceeojJe DeejpeJe, mele Jeeve efele heeie~
mebpece lehe leeieer mejye, DeeeEkeeve eflee leeie~~
Gece #ecee-Deenej kes efueS DeLeJee efJenej kes efueS meeOeg YeceCe kejles nQ, Gme mecee keesF&
ogpeve DeheMeyo, Gheneme DeLeJee eflejmkeej kej osles nQ ee ceejheer osles nQ lees Yeer ceve ceW keueg<elee kee ve
nesvee Gece #ecee nw~
Gece ceeo&Je-peeefle, kegue, efJeee Deeefo kee Ieceb[ veneR kejvee Gece ceeo&Je nw~
Gece Deepe&Je-ceve, Jeeve Deewj keee kees mejue jKevee Deepe&Je nw~
Gece Meewe-eke<e&eehle ueesYe kee leeie kejvee Gece Meewe nw~
Gece mele-Des heg<eeW kes meeLe meeOeg Jeeve yeesuevee~
Gece mebece-eeefCeeeW keer efnmb ee Deewj FefveeW kes efJe<eeeW kee heefjnej kejvee~
Gece lehe-kece&#ee nsleg yeejn ekeej kee leheejCe kejvee~
Gece leeie-mebele kes eesie %eeve Deeefo kee oeve kejvee~
Gece Deeefkebeve-pees Mejerj Deeefo nQ GveceW Yeer mebmkeej kees otj kejves kes efueS en cesje nw Fme
ekeej kes DeefYeeee kee leeie kejvee~
Gece yeeee&-eercee$e kee leeie kejvee DeLeJee mJeleb$eJe=efe kee leeie kejves kes efueS
iegkegue ceW efveJeeme kejvee yeeee& nw1~
1. mJeleb$eJe=efe efveJe=leLeex Jee iegkegueJeemeer yeeee&ced~ meJee&Le&efmeef he=. 413~
(244) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Keeefle, hetpee Deeefo keer Dehes#ee efyevee DeelceefJeMegef nsleg Fve OeceeX kees heeueves kes efueS FveceW Gece
efJeMes<eCe ueieeee ieee nw~ Fme ekeej mes Deeeee& kes 36 iegCeeW kee 2 ekeej mes FmeceW JeCe&ve efkeee nw~
Deeeej leLee iegefhle-
oMe&ve %eeve eefj$e lehe, Jeerjpe hebeeeej~
ieesheW ceve Jee keee kees, efieve efeme iegCemeej~~
oMe&veeeej-oes<ejefnle meceioMe&ve, %eeveeeej-oes<ejefnle mecei%eeve, eeefj$eeeej-
efveoex<eeeefj$e, leheeeej-efveoex<e leheejCe Deewj Jeeree&eej-Deheves Deelceyeue kees eie kejvee es
heeBe Deeeej nQ~
ceveesiegefhle-ceve kees JeMe ceW kejvee, Jeeveiegefhle-Jeeve kees JeMe ceW kejvee Deewj keeeiegefhle-
keee kees JeMe ceW jKevee es leerve iegefhleeeB nQ~
n DeeJeMeke-
mecelee Oej Jebove kejW, veeveeLegleer yeveee~
eefleeceCe, mJeeOeeepegle, keeeeslmeie& ueieee~~
mecelee-mecemle peerJeeW hej mecelee YeeJe Deewj ef$ekeeue meeceeefeke, Jebovee-efkemeer Ske leerLekej
kees vecemkeej, mlegefle-eewyeerme leerLekej keer mlegefle, eefleeceCe-ueies ngS oes<eeW kees otj kejvee,
mJeeOeee-MeeeeW kees he{vee Deewj keeeeslmeie&-Mejerj mes cecelJe es[vee Deewj Oeeve kejvee es n
DeeJeMeke nQ~ (cetueeeej Deeefo ceW mJeeOeee keer peien eleeKeeve veeceke efeee nw, efpemekee DeLe& nw
efke Deeies nesves Jeeues oes<eeW kee, Deenej-heeveer Deeefo kee leeie kejvee) eneB leke Deeeee& kes 36 cetueiegCe
ngS~
Fme ekeej mes Deeeee& kes 36 iegCeeW kee JeCe&ve eneB hej 2 ekeej mes efkeee nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (245)

pees meejes meJJemeejsmeg, mees meejes Sme ieesoce!

meejb PeeCes efe CeecesCe, meJJeyeges nf b osemf eob~~
mebmke=le erkeeveveg meJe&me peielehebeme ceOes eLee meejYetleeefve eleeefve, leLee les<Jeefhe ceOes
eEke meejYetleefceefle ieewlecemJeeefceve: eMves YeieJeeveen~ pees meejes Fleeefo~~ meJee&efCe e leeefve eleeoerefve
meejeefCe e meJe&meejefCe~ meJex<eg Jee peieovleJe&e|leJemleg<eg ceOes meejeCeglke=<eefve eleeoerefve les<eg ceOes e:
meej: me ke: ? mees meejes Sme ieesoce~~ me meej: ns ieewlece S<e Oeeveue#eCe:~ SleosJeen~~ meejb PeeCes
efe CeecesCe~~ Oeeveefceefle veecvee eogeles lelmeejefceefle~ Slee ve kesJeueb ceewJe eefleheeefoleceefhe leg~~
meJJeyegsefnb osefmeob~~ meJex e les yegeMe mee#eeefefoleeMes<eeLee&: meJe&%ee:~ meJe Jee yegb ewmles meJe&yege:~
lewoxefMeleb eefleheeefoleb~~1
ns ieewlece ! meYeer meejeW ceW Yeer pees meej nw Jen meej Oeeve Fme veece mes ner meYeer meJe&%e YeieJebleeW ves
kene nw~
ceeveeW eer ieewlecemJeeceer YeieJeeve mes eMve kejles nQ
eMvens YeieJeved ! meYeer meej ceW Yeer meejYetle keee nw ?
GejYeieJeeve kenles nQmeYeer pees ele Deeefo nQ Jes meYeer meejYetle nQ~ Gve meYeerleerveeW
ueeskeeW kes Devleie&le meYeer JemlegDeeW ceW ns ieewlece ! Jen meej Oeeve ue#eCe Jeeuee ner nw~ Oeeve Fme veece
mes pees kene ieee nw Jener meej nw~ en kesJeue ceQves ner kene nes Ssmee veneR nw, elegle meYeer meJe&%e osJe pees
efke mebhetCe& efJee kees peeveves-osKeves Jeeues nQ Ssmes meJe&yegmeJe&%e, meJe&oMeea YeieJebleeW ves kene nw~
efJeMes<eeLe&eer ieewlecemJeeceer keer GheueyOe ke=efleeeW ceW Ske ener keeJe efpemeceW eer ieCeOej osJe ves
mJeeb mebyeesOeve kejles nges Dehevee veece efueee nw~ ieesoce Meyo kees efueee nw~ Fme DeefleMeeefe
cenJehetCe& keeJe kees he{les nges ceve ceW Ske Demeerce, DeodYegle Deevebo kee DevegYeJe neslee nw~ cesjer meYeer
kes efuees ener esjCee nw efke ieewlece mJeeceer keer jeveeDeeW kees Ske efJeMes<e ner Deeoj osles nges yengle ner Yeefe
YeeJe mes Fve eefleeceCe mes mebenerle hee"eW kees he{kej DemebKeeleiegCeer keceeX keer efvepe&je SJeb meeefleMee
hegCe kee mebee kejW~

1. eefleeceCe ebLe$eeer he=. 135~

(246) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

meejb PeeCebefle CeecesCe~

(meye meejeW ceW meej Oeeve nw)
Dece=leJee|<eCeer erkee
OeeveSkeeeefevleeefvejesOe nesvee DeLee&led efkemeer Ske efJe<ee hej ceve kee efmLej nes peevee Oeeve nw~ en
Oeeve Gece mebnveve Jeeues ceveg<e kes DeefOeke mes DeefOeke Devlecegn& lt e& leke ner nes mekelee nw~ Fme Oeeve kes Deele&, jew,
Oece& Deewj Megkeue Ssmes eej Yeso nesles nQ~ GmeceW Deele&Oeeve Je jewOeeve mebmeej kes keejCe nQ Deewj hejs cees#e nslet
met$e mes Oece&Oeeve Je MegkeueOeeve cees#e kes keejCe nQ~ Oece&Oeeve elegLe& iegCemLeeve mes ueskej meeleJeW leke neslee nw~
OeJeuee ceW lees omeJeW iegCemLeeve leke Yeer Oece&Oeeve ceevee nw Deewj MegkeueOeeve lees GecemebnveveOeejer cenecegevf eeeW kes
leLee kesJeueer YeieJeeve kes ner neslee nw~
FefJeeesiepe, Deefvemebeesiepe, Jesoveepeve Deewj efveoeve es eej Yeso Deele&Oeeve kes nQ~ Ssmes ner
eEnmeevebo, ce=<eevebo, eewee&vebo Deewj heefjenevebo, es eej Yeso jewOeeve kes nQ~ ie=nmLeeece ceW eee:
Deee&Oeeve euelee ner jnlee nw Deewj keYeer-keYeer jewOeeve Yeer nes peeee kejlee nw~
Fve DeeMemle OeeveeW kees neves Je Ieeves kes efuees ner Oece&Oeeve efkeee peelee nw~ eeefhe ie=nmLeeece
ceW Oeeve keer efmeef veneR nes mekeleer nw pewmee efke eer MegYeebeeee& ves kene nw efke DeekeeMeheg<he DeLeJee
ieOes kes meeRie nes mekeles nQ efkevleg efkemeer Yeer osMe ee keeue ceW ie=nmLeeece ceW Oeeve keer efmeef veneR nes
mekeleer nw~1 efhej Yeer Fme Oece&Oeeve keer efmeef kes efuees ie=nmLeeece ceW Oeeve kee DeYeeme Deewj YeeJevee
lees kejveer ner eeefnes~ eeJeke pees oeve, hetpee, Meerue Deewj GheJeeme Fve eej efeeeDeeW kees DeLeJee osJehetpee,
ieggheeefmle, mJeeOeee, mebece, lehe Deewj oeve Fve <edefeeeDeeW kees kejles nQ~ Jen meye Oece&Oeeve keer
YeeJevee ner nw~
Deeies euekej eer MegYeebeeee& ves en Yeer kene nw efke efkevneR DeeeeeeX ves Oece&Oeeve kes Demebele
meceief, osMemebele, eceemebele Deewj Deeceemebele Ssmes eej mJeeceer Yeer ceeves nQ~2
Dele: ie=nmLeeece keer veevee efevleeDeeW ceW GuePes ceve kees keg efJeeeefvle osves kes equeS eeJekeeW kees
Dee%eeefJeee Deeefo DeLeJee eEhe[mLe, heomLe Deeefo Oeeve kee DeYeeme DeJeMe kejvee eeefnS~ eeefhe
Fve eEhe[mLe Deeefo Oeeve keer efmeef keef"ve nw lees Yeer eefleefove efkeee ieee DeYeeme , YeeJevee, mebleefle Deewj
efebleve Fve veeceeW keer meeLe&kelee kees lees eehle ner kej ueslee nw Deewj keeueeblej ceW Jener DeYeeme Oeeve keer
efmeef ceW meneeke yeve peelee nw~]

1. %eeveeCe&Je he=. 67~ 2. %eeveeCe&Je he=. 268~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (247)

Oece&Oeeve
Oece&Oeeve kes eej Yeso nQ-Dee%eeefJeee, DeheeeefJeee, efJeheekeefJeee Deewj mebmLeeveefJeee~
efpevesvosJe eje keefLele leJe met#ce nQ Gvekee veevee ekeej kes leke& keglekeeX mes KeC[ve veneR efkeee
pee mekelee nw, Dee%eecee$e mes ner Jes enCe kejves eesie nQ keeeWefke efpevesvosJe DeveLeeJeeoer veneR nQ~ Fme
ekeej Dee%ee kee eceeCe ceevekej pees efebleJeve neslee nw Jen Dee%eeefJeee Oece&Oeeve nw~
Deheves Deewj hej kes keceeX kes veeMe kes Gheee kee efebleJeve kejvee~ DeLeJee ceQ Fve og:Keer peerJeeW kees
og:Ke mes efvekeeuekej Gece megKe ceW kewmes hengBee otB~ Fme ekeej mes efebleJeve kejvee DeheeeefJeee
Oece&Oeeve nw~
keceeX kes Goe mes nesves Jeeues megKe-og:Ke kee efJeeej kejvee DeLeJee keceeX kes yebOe, Goe, meJe kee
efebleve kejvee efJeheekeefJeee Oece&Oeeve nw~
leerve ueeske kes Deekeej kee efebleJeve kejvee, DeOees, ceOe Deewj TOJe& ueeske kes Deekeej Je lelmebyebOeer
peerJeesb kes megKe-og:Ke kee efebleJeve kejvee mebmLeeveefJeee Oece&Oeeve nw~
Fme mebmLeeveefJeee Oece&Oeeve kes eEhe[mLe, heomLe, hemLe Deewj heeleerle Ssmes eej Yeso nesles nQ~
eneB hej eEhe[mLe Oeeve kee eEkeefeled ue#eCe yeleeee pee jne nw~ Fme Oeeve kes DeYeeme kes efuees
Oeelee, Oese, Oeeve Deewj Oeeve kee heue Fve eej yeeleeW kees mecePe uesvee eeefnes~ emeVeelcee YeJe peerJe
pees meceief nQ, heeheYeerlee Deeefo iegCeeW mes meefnle nQ Ssmes elegLe& iegCemLeeve mes ueskej mehlece iegCemLeeve leke
kes peerJe Oece&Oeeve kes Oeelee nesles nQ~ hebehejceser, Gvekes Jeeeke De#ej, oMeOece& Je eoMeebie kes keesF& Yeer JeCe&
ee heo Oese nQ Deewj Deheveer Meg Deelcee Yeer Oese nw~ Ske efJe<ee hej ceve kee jeske uesvee Oeeve nw Deewj Gmekee
heue hejcheje mes cees#e nw~
Fme Oeeve kes efueS meJe&eLece cebefoj ee heefJe$e mLeeve ceW peekej efJeefOehetJe&ke osJeJebovee kejveer
eeefnes~ Deveblej eesiecege mes yew"kej efvejekegue YeeJe jKeles ngS Deeies keefLele eEhe[mLe Oeeve kes Debleie&le
heeBe OeejCeeDeeW kee ece mes efebleJeve kejvee eeefnes~
efheb[mLeOeeve
eEhe[-Mejerj ceW efmLele Deelcee kee Oeeve kejvee eEhe[mLe Oeeve nw~ Fmekes efueS heeBe OeejCeeeW
nesleer nQ-heeefLe&Jeer, Deeiveseer, emevee, JeeCeer Deewj leJeheJeleer~
1. heeefLe&JeerOeejCee-efmLejeesie cege mes yew"kej Oeeve kejvee efke mJeebYetjceCe meceg heele,
ceOeueeske eceeCe efJemle=le Ske #eerjmeceg nw, en efve:Meyo Deewj keuueesue jefnle nw~ Fmekes yeere ceW Ske
ueeKe eespeve efJemle=le pecyeterhe eceeCe Ske npeej heeeW Jeeuee megJeCe&ceeer Ske keceue efKeuee ngDee nw~
Fmekeer keefCe&kee Thej kees G"er ngF& megces heJe&le kes meceeve nw~ Gme keefCe&kee hej esleJeCe& kee TBee
efmebnemeve nw~ Gme hej ceQ yew"kej Deheveer Deelcee kee Oeeve kej jne ntBb~ en heeefLe&JeerOeejCee nw~
(248) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

2. DeeiveseerOeejCee-hegve: Gmeer lejn yew"s ngS Ssmee efebleJeve kejvee eeefnes efke cesjs veeefYemLeeve
ceW meesuen heeeW Jeeuee efKeuee ngDee Ske esle keceue nw~ Gmekeer keefCe&kee hej n Ssmee yeerpee#ej efueKee
ngDee nw Deewj hetJe& efoMee kes ece mes oueeW hej De Dee F F& G T $e+ $e+= = S Ss Dees Deew Deb De: es
meesuen mJej efueKes ngS nQ~ Fmeer keceue kes "erke Thej oe mLeeve ceW Dee" heebKeg[er Jeeuee keeues JeCe& kee
Ske keceue nw efpemekes oueeW hej ece mes %eeveeJejCe, oMe&veeJejCe, Jesoveere, ceesnveere, Deeeg, veece, iees$e
Deewj Deblejee es Dee" kece& efueKes ngS nQ~ en keceue DeeQOes cegKe Jeeuee nw~ hegve: Ssmee eEeleJeve kejvee efke
veeefYekeceue keer keefCe&kee kes n yeerpee#ej kes jshe mes OegDeeb efvekeue jne nw, hegve: GmeceW mes Deefive kes
mhegefuebies efvekeueves ueieer, Oeerjs-Oeerjs Deefive keer ueew Thej G"er Deewj GmeceW mes ueheW efvekeueves ueieeR~ Jes
ueheW Thej kes keceue kees peueeves ueieeR~ Oeerjs-Oeerjs Jen Deefive keer ueew cemleke kes Thej hengBe ieF& Deewj
Thej mes Gmekeer Ske uekeerj oeF Deesj kees Deewj Ske uekeerj yeeF Deesj kees efvekeuekej Dee ieF&~ Fve oesveeW
uekeerjeW ves veeres Deekej oesveeW keesveeW kees efceueekej ef$ekeesCeekeej DeefiveceC[ue yevee efoee~ Deye Deboj ceW
OeOeieleer Deefive Deboj kes keceue Deeefo kees peuee jner nw Deewj yeenj keer Deefive Deewoeefjke Mejerj kees Yemce
kej jner nw~ Fme ef$ekeesCeekeej ceW leerveeW uekeerjeW ceW jb jb jb jb Ssmes Deefive yeerpee#ej efueKes ngS nQ leerveeW keesCeeW
ceW mJeefmleke yevee ngDee nw leLee mJeefmleke kes heeme Yeerlejer Yeeie ceW TB j Ssmes yeerpee#ej efueKes ngS nQb~ Fme
ef$ekeesCeekeej DeefiveceC[ue keer Deefive kees peye peueeves kees keg Mes<e veneR jne lees Jen Meeble nes peeleer nw
Deewj jeKe kee hebgpe Fkee nes peelee nw~ en Deeiveseer OeejCee ngF&~
3. MJemeveeOeejCee-hegve: Ssmee efebleJeve kejvee efke DeekeeMe ceW eejeW lejhe mes yengle peesj mes
nJee eueves ueieer pees efke ces kees Yeer kebheeves ceW meceLe& nw~ Ssmee en nJee kee mecetn Ske ieesueekeej
JeeegceC[ue yeve ieee nw~ Fme ceC[ue ceW mJeee mJeee Ssmes JeeegceC[ue kes yeerpee#ej efueKes nges nQ~ en
JeeegceC[ue Deelcee kes Thej Skeef$ele ngS meejs Yemcehegbpe kees G[e jne nw~ lelheeeled Jen Jeeeg efmLej nes
ieF& nw~ Ssmee efebleJeve kejvee emevee ee JeeeJeer OeejCee nw~
4. JeeCeerOeejCee-hegve: Ssmee meesevee efke DeekeeMe ceW eejeW lejhe cesIe e iees nQ, efyepeueer
eceke jner nw, FbOeveg<e efoKe jne nw, yeeoue iejpeves ueies~ osKeles ner osKeles cetmeueeOeej Je<ee& eeuet nes ieF&
nw Fme peue kee Deheves Thej DeOe&ebekeej ceC[ue yeve ieee nw Deewj Gmemes Dece=lecee peue keer mene
OeejeeW yejmeleer ngF cesjer Deelcee kes Thej ueieer ngF& kece& keer Yemce kees e#eeefuele kej jner nQ~ Fme
JeCeceC[ue ceW he he he Ssmes yeerpee#ej efueKes ngS nQ~ Jen JeeCeerOeejCee ngF&~
5. leJeheJeleerOeejCee-lelheeeled Ssmee efebleJeve kejvee efke cesjer Deelcee mehleOeeleg mes jefnle,
hetCe&eb kes meMe eYeeJeMeeueer meJe&%e meceeve nes ieF& nw~ Deye ceQ DeefleMeeeW mes ege Deewj keueeCekeeW keer
ceefncee mes meceefvJele neskej osJe, oeveJe, OejCesv Deeefo mes hetefpele nes ieee ntB, Ssmee Oeeve kejvee
leJeheJeleer OeejCee nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (249)

Fme eEhe[mLe Oeeve kee efveeue DeYeeme kejves Jeeues eesieerpeve cees#emegKe kees Yeer eehle kej uesles nQ~
Fme Oeeve kes eYeeJe mes Meeefkeveer, en, Yetle, efheMeee Deeefo keg Yeer GheJe kejves ceW meceLe& veneR nesles~
Mebkee-Fme Oeeve ceW heeBe OeejCeeDeeW ceW yengle mee efJe<ee Dee peeves mes Fmekee DeYeeme og<kej
eleerle neslee nw~ Dele: efkemeer Ske heo ee Ske efJe<ee kes Oeeve kees yeleeFes ?
meceeOeeve-Deeies kes heomLe Oeeve ceW efkemeer Ske heo ee ceb$e kes Oeeve kee GheosMe nw efkevleg Fme
eEhe[mLe kees Gmekes henues keeeW jKee nw ? en Yeer mecePeves keer yeele nw~ JeemleJe ceW ie=nmLeeece kes DeveskeeW
ehebeeW ceW GuePes nges ceve kees keesF& Yeer Ske ceb$e hej eEkeefeled #eCe kes efuees Yeer efkee veneR mekelee nw Deewj
ceve kees Keeueer yew"vee Yeer Deelee veneR, Dele: Jen FOej-GOej kes ekekej cebs ner hegve: Ietceves ueielee nw~
Dele: Gmekes efueS efpeleveer DeefOeke meeceeer oer peeesieer Glevee ner Dee nw~ Gleveer osj leke lees kece mes
kece yeenj kes efJe<eeeW mes Deheves kees nekej Fve OeejCeeDeeW kes efebleve ceW ner GuePesiee mees lees Dee ner nw~
eefo Ske heo hej ner ceve kees efmLej kejvee mejue neslee lees Deeeee& henues heomLe kees kenkej efhej
eEhe[mLe kees kenles~ Fmemes en mhe nes peelee nw efke eEhe[mLe Oeeve kee ner henues DeYeeme kejvee eeefnS~
Deveblej DeYeeme kes heefjhekeJe nes peeves hej heomLe Oeeve kee Yeer DeYeeme kejvee eeefnes~
heomLeOeeve
heefJe$e ceb$eeW kes De#ej heoeW kee DeJeuecyeve uesves Jeeuee Oeeve heomLeOeeve nw~ Fmekes yengle Yeso nes
peeles nQ-
1. en eCeJe ceb$e nw, en hebehejceser Jeeeke ceb$e mecemle Jee*dcee eoMeebie egle kees
ekeeefMele kejves ceW oerheke kes meceeve nw~ Fmekees oe-keceue keer keefCe&kee hej ee ueuee Deeefo heefJe$e
mLeeveeW ceW mLeeefhele kej Fmekee esle JeCe& kes meceeve efebleJeve kejvee eeefnS~
2. oe ceW Dee" oue kes keceue keer keefCe&kee hej Cecees DejnbleeCeb, hetJee&efo efoMeeDeeW kes oueeW hej
Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb, Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb Fve eej heoeW kees leLee
efJeefoMee kes oueeW hej ece mes meceioMe&veee vece:, mecei%eeveee vece:, mecekedeeefj$eee vece:, mecekedlehemes
vece: Fve eej heoeW kees mLeeefhele kejkes, Fve veJe ceb$e heoeW kee Oeeve kejvee eeefnes~
3. eR Fme yeerpee#ej ceW $e+<eYeosJe Deeefo eewyeerme leerLekej efmLele nQ~ Jes Deheves-Deheves JeCeeX mes
ege nQ~ Gvekee Oeeve kejvee eeefnS~
peehe
eefo Oeeve kejves keer #ecelee ve nes lees ceneceb$e Deeefo ceb$eeW kee peehe kejvee eeefnS~ pehe kes
Jeeefeke, GheebMeg Deewj ceeveme Ssmes leerve Yeso nessles nQ~ Jeeefeke pehe ceW ceb$e kes MeyoeW kee GeejCe mhe
jnlee nw GheebMeg ceW Meyo Yeerlej ner Yeerlej keb" mLeeve ceW ietBpeles jnles nQ yeenj veneR efvekeue heeles nQ~
(250) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

efkevleg ceeveme pehe ceW yeenjer Deewj Yeerlejer MeyoeseejCe kee eeeme ke peelee nw~ oe ceW ner
ceb$ee#ejeW kee eEeleJeve euelee jnlee nw~ en ceeveme pehe ner SkeeeefebleeefvejesOehe nesves mes Oeeve kee he
ues ueslee nw~
Jeeefeke peehe mes meew iegCee DeefOeke hegCe GheebMeg peehe mes neslee nw Deewj Gmemes npeej iegCee hegCe ceeveme
peehe mes neslee nw~
ceneceb$e kes heeBe heoeW kes GeejCe ceW leerve eemeesdJeeme nesles nQb~ Dele: 9 yeej ceneceb$e kes peehe ceW
27 GdJeeme nes peeles nQ~ cegefveeeW kes osJeJebovee Deeefo efeeeDeeW ceW Fve GdJeemeeW mes ner ieCevee yeleeF& ieF&
nw~ Fme efJeefOe mes peehe kejves ceW menpe ner eeCeeeece kee DeYeeme nes peelee nw~
heomLe Oeeve kee JeCe&ve %eeveeCe&Je ebLe kes DeeOeej mes
Deeies heomLe Oeeve kee JeCe&ve kejles nQ
heoeveeuecye hegCeeefve eesefieefYee&efOeereles~
lelheomLeb celeb Oeeveb efJeefe$eveeheejiew:~~1~~
DeLe&efpemekees eesieerej heefJe$e cev$eeW kes De#ej mJehe heoeW kee DeJeuecyeve kejkes eEeleJeve
kejles nQ, Gmekees Deveske veeeW kes heej hengBeves Jeeues eesieerejeW ves heomLe Oeeve kene nw~~1~~
eLece ner JeCe&ceele=kee Oeeve kee efJeOeeve kenles nQ
Oeeesoveeefoefmeevleeefmeeb JeCe&ceele=keeced~
efve:Mes<eMeyoefJeveemepevceYeteEce peieVegleeced~~2~~
DeLe&Deveeefo efmeevle ceW eefme pees JeCe&ceele=kee DeLee&led Dekeejeefo mJej Deewj kekejeefo JeeveeW
kee mecetn nw, Gmekee efevleJeve kejs, keeeWefke en JeCe&ceele=kee mechetCe& MeyoeW keer jevee keer pevceYetefce nw
Deewj peiele mes Jeboveere nw~~2~~
efiegCee<oueecYeespes veeefYeceC[ueJee|leves~
YecevleeR efevleeseeveer eeflehe$eb mJejeJeueerced~~3~~
DeLe&Oeeve kejves Jeeuee heg<e veeefYeceb[ue hej efmLele meesuen oue (hebKeg[er) kes keceue ceW
eleske oue hej ece mes efhejleer ngF& mJejeJeueer kee DeLee&led De Dee F F& G T $e+ $e+ ue S Ss Dees Deew Deb
De: Fve De#ejeW kee efevleJeve kejs~~3~~
elege\JeMeeflehe$ee{eb efo keeb mekee|Cekeced~
le$e JeCee&efveceevOeeeslmebeceer heeeEJeMeefleced~~4~~
DeLe&lelheeeled mebeceer cegefve Deheves oemLeeve hej kee|Cekee meefnle eewyeerme he$eeW kes keceue kee
efevleJeve kejkes Gmekeer kee|Cekee leLee he$eeW ceW ke Ke ie Ie * e pe Pe _e " [ { Ce le Le o Oe ve
he he ye Ye ce Fve heeerme De#ejeW kee Oeeve kejs~~4~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (251)

lelees JeovejepeerJes he$ee<keefJeYetef<eles~

hejb JeCee&<keb Oeeeslmeejvleb eoef#eCeced~~5~~
DeLe&lelheeeled Dee" he$eeW mes efJeYetef<ele cegKekeceue kes eleske he$e hej YeceCe kejles ngS e j ue
Je Me <e me n Fve Dee" JeCeeX kee Oeeve kejW~~5~~
Flepeeb mcejved eesieer eefmeeb JeCe&ceele=keeced~
egle%eeveecyegOes: heejb eeeefle efJeieleYece:~~6~~
DeLe&Fme ekeej eefme JeCe&ceele=kee kee efvejvlej Oeeve kejlee ngDee eesieer Yecejefnle neskej
egle%eeveheer meceg kes heej (Gejle) kees eehle nes peelee nw~ YeeJeeLe&Fme ekeej Oeeve kejves Jeeuee
cegefve eglekesJeueer nes mekelee nw~~6~~
Geb e ebLeevlejs
keceueoueesojceOes OeeevJeCee&veveeefomebefmeeved~
ve<eefoefJe<eeyeesOeb Oeelee mecheeles keeueeled~~1~~
DeLe&Oeeve kejves Jeeuee hegg<e keceue kes he$e Deewj kee|Cekee kes ceOe ceW Deveeefo mebefme
(hetJeexe 49) De#ejeW kee Oeeve kejlee ngDee efkeleves ner keeue ceW ve<eefo Jemleg mebyebOeer %eeve kees eehle
kejlee nw~~1~~
hemLeOeeve
Dejnble YeieJeeve kes mJehe kee efebleJeve kejvee hemLe Oeeve nw~ FmeceW meceJemejCe ceW efmLele
Denle hejceser kee Oeeve efkeee peelee nw~
heeleerle
efmeeW kes iegCeeW kee efebleJeve kejles nges ueeskeee ceW efmLele efmeeW kee Oeeve kejvee heeleerle Oeeve nw
DeLeJee efme kee Oeeve kejvee heeleerle Oeeve nw DeLeJee efme kee Oeeve kejles nges Deheveer Deelcee kees
efme mecePekej Gmeer ceW levcee nes peevee heeleerle Oeeve nw~
Fve OeeveeW kes DeYeeme mes eesieerpeve efveefJe&keuhe Oeeve ceW hengBeves keer eesielee eehle kej uesles nQ~
Mebkee-meceief kees lees cee$e Deheveer Meg Deelcee kee Oeeve kejvee eeefnes keeeWefke hej kee
DeJeuecyeve lees Deveeefokeeue mes uesles nQ ?
meceeOeeve-eefo Demebele meceief kees ie=nmLeeece ceW jnles nges meJee DeJemLee ceW Megelcee kee
Oeeve nes peelee lees Deeeee& mehlece iegCemLeeve leke Fve OeeveeW kees keeeW ceeveles ? yeefuke %eeveeCe&Je ceW lees mhe
kene nw efke cegKehe mes Fme Oeeve kes Oeelee Deecee cegevf e ner nQ, Fmekes veeres kes peerJe ieewCehe mes nQ~
(252) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Megelcee kee Oeeve lees mehlece iegCemLeeve ceW efveefJe&keuhe DeJemLee ceW ner Meg neslee nw etBefke JeneR mes
Megesheeesie keer MegDeele nw~ efkevleg meefJekeuhe DeJemLee leke lees hebehejceser Deeefo kes ee Fve OeejCeeDeeW
kes DeLeJee ceb$e heo Deeefo kes Deeee mes ner Oeeve nes mekelee nw en efveece nw~ neB, Megelce leJe kee
eeve kejvee Deewj Gmekeer YeeJevee kejvee lees "erke ner nw efkevleg Gmes Oeeve veece veneR os mekeles nQ~ en
yeele efveecemeej keer ieeLee 154 kes DeeOeej mes Je erkeekeej kes MeyoeW mes kener pee egkeer nw efke
hebecekeeue ceW nerve mebnveve ceW Oeevecee eefleeceCe Deeefo Mekee veneR nw Deewj Fme keeue ceW Megelce
leJe kee Oeeve Yeer mecYeJe veneR nw Dele: Gme DeJemLee kees eehle kejves leke DeelceleJe kee eeve ner
kejvee eeefnes~1
efve<ke<e& en efvekeuee efke efheC[mLeOeeve kes eje Deelcee kees Meg kejves kee heg<eeLe& kejles ngS
heomLe Deeefo Oeeve kes eje Meg ngS (Dejnble, efme) Deewj meeOeke (Deeeee&, GheeOeee, meeOeg) Ssmeer
DeelceeDeeW kee Deewj Gvekes veece kes heoeW kee Deeee ueskej Oeeve kejvee eeefnS~
eer ieewlecemJeeceer ves Oece&Oeeve kes 10 Yeso ceeves nQ~ eLee
omeCnb OeccePeeCeeCeb
Oece&Oeeve kes oMe Yeso nQ1. DeheeeefJeee, 2. GheeeefJeee, 3. efJeheekeefJeee, 4. efJejeieefJeee,
5. ueeskeefJeee, 6. YeJeefJeee, 7. peerJeefJeee, 8. Dee%eeefJeee, 9. mebmLeeveefJeee Deewj 10 mebmeejefJeee~
efJeee kee DeLe& hejer#ee nw DeLeJee efJeee kee DeLe& efJeeej kejvee hegve: hegve: eEeleve kejvee nw~
1. efceLeeef< peerJe mevceeie& mes otj ner nQ Ssmee eEeleve kejvee DeheeeefJeee nw~ DeLeJee efceLeeoMe&ve,
%eeve, eeefj$e mes peerJe kee kewmes Deheee nesJeskewmes peerJe Fve efceLeeoMe&ve mes tWFvemes otj nW, Ssmee
eEeleve kejvee DeheeeefJeee Oece&Oeeve nw~
2. oMe&ve ceesnveere kece& kes Goe Deeefo keejCeeW kes efveefcee mes peerJe meceioMe&ve, %eeve, eeefj$e mes
heje*dcegKe nes jns nQ Ssmee eEeleve kejvee GheeeefJeee nw~
3. %eeveeJejCe Deeefo keceeX kee Je, #es$e, keeue, YeJe Deewj YeeJe kes efveefcee kes heue kes DevegYeJe
kes eefle Gheeesie ueieevee efJeheekeefJeee nw~ DeLeJee keceeX kes Goe Deeefo kes keejCeeW kee, kece&efmeeble
kee eEeleve kejvee efJeheekeefJeee nw~
4. mebmeej, osn Deewj efJe<eeYeesieeW ceW es og:Ke kes nsleg nQ Je Deefvele nQ Ssmee eEeleve kejvee
efJejeieefJeee nw~
5. TOJe&ueeske, DeOeesueeske, ceOeueeske kes efJeYeeie kee, es ueeske DeveeefoefveOeve nQ Deeefo kee,
pebyeterhe, ueJeCe meceg Deeefo kee Je kece&Yetefce Deeefo kee eEeleve kejvee ueeskeefJeee nw~

1. efveecemeej ieeLee 154~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (253)

6. vejke Deeefo eejeW ieefleeeW kes YeJe keeheefjYeceCe kee eEeleve kejvee YeJeefJeee nw~
7. pees Yeer peerJe nQefJeeceeve nQDeefmlehe nQ, Gheeesie mJehe nQ, DeveeefoefveOeve nQ, cege Deewj
mebmeejer kes Yeso mes oes Yesohe nQ Fleeefo ekeej mes peerJe kes mJehe kee eEeleve kejvee peerJeefJeee nw~
8. meJe&%eosJe kes Deeiece kees eceeCe ceevekej Deleble hejes#e Yeer DeLe& kee efveee kejvee Dee%eeefJeee
nw~ DeLeJee meJe&%eosJe kes eje peeves iees heoeLeeX kee meceLe&ve kejvee, nsleg keer meeceLe& mes efme kejvee
ceevevee Dee%eeefJeee nw, pewmes efkemeeiejeW Je<e& hetJe& YeieJeeve $e+<eYeosJe nges nQ~ veJe ueeKe Je<e& hetJe&
eerjeceev nges nQ Deeefo~
9. DeOeesueeske, ceOeueeske, TOJe&ueeske kes MejeJe, Jee, ce=obie Deeefo kes Deekeej keeheg<eekeej
ueeske kee eEeleve kejvee mebmLeeveefJeee nw~
10. Deheves eje mebefele keceeX kes Goe kes efveefcee mes Deelcee keer pees YeJeevlejotmejs YeJe keer pees
eeefhle nesleer nw Gmeer kee veece mebmeej nw~ GmeceW YeceCe kejlee ngDee en peerJe efhelee neskej mJeeb kee heg$e ee
heew$e nes peelee nw, ceelee neskej yenve, m$eer Deewj heg$eer nes peeleer nw, mJeeceer neskej oeme nes peelee nw, oeme
neskej mJeeceer Yeer nes peelee nw, Fleeefo mebmeej keer efmLeefle kee eEeleve kejvee mebmeejefJeee nw~
es oMe ekeej kes Oece&Oeeve nQ~
Fve oMeeW ekeej kes Oece&Oeeve ceW mebhetCe& Jee*dceehe eejeW Devegeesie iee|Yele nQ~ eLee
Dee%eeefJeee ceW eLeceevegeesie nw~
ueeskeefJeee Deewj mebmLeeveefJeee ceW kejCeevegeesie nw~
DeheeeefJeee, GheeeefJeee, efJejeieefJeee ceW ejCeevegeesie nw~
efJeheekeefJeee, YeJeefJeee, peerJeefJeee Deewj
mebmeejefJeee ceW Jeevegeesie nw~
Dee%eeefJeee Oece&Oeeve ceW eewyeermeeW leerLekej nges nQ, neWies, pees nceW veneR efoKe jns nQ, yeejn eeJeleea,
veJe yeueYe, veJe veejeeCe, veJe eefleveejeeCe es $esme" Meueekeeheg<e Deewj eer yeengyeueer Deeefo ceneheg<e
nges nQ, Fleeefo meYeer kees YeieJeeve keer Dee%ee mes mJeerkeej kejvee Dee%eeefJeee Oece&Oeeve nw~ Fleeefo
ekeej mes meYeer ceW iee|Yele kejvee nw~
Oeeve kes ue#eCe SJeb Yeso
GecemebnvevemewkeeeefevleeefvejesOeesOeeveceevleceg&ntlee&led1~~27~~

1. lelJeeLe&met$e~
(254) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

DeLe&efJekeuheeW mes nekej ceve kees kesefvle kejvee Oeeve kenueelee nw~ Gece menbveve DeLee&led
JeeJe=<eYeveejee, Jeeveejee Deewj veejee mebnveve JeeueeW kes Oeeve Devleceg&ntle& leke nes mekelee nw~
Oeeve kes efkeleves Yeso nQ ?
Deele&jewOece&Megkeueeefve~~28~~
DeLe&Oeeve eej ekeej kee neslee nwDeee&Oeeve, jewOeeve, Oece&Oeeve Deewj MegkeueOeeve~
efkeme Oeeve mes cees#e eeefhle nes mekeleer nw ?
hejs cees#e nslet~~29~~
DeLe&yeeo kes oes OeeveOece&Oeeve Deewj MegkeueOeeve cees#e kes keejCe nQ~
Deee&Oeeve efkemes kenles nQ ?
Deele&cecevees%eme mebeeesies leefeeesieee mce=efle mecevJeenej:~~30~~
DeLe&Deefve< heoeLe& kee mebeesie nesves hej Gmes otj kejves kes efueS yeejyeej efevleJeve kejvee
Deefvemebeesiepe veece kes Deele&Oeeve kee eLece Yeso nw~
efJehejerleb cevees%eme~~31~~
DeLe&eLece ekeej kes Deele&Oeeve kes efJehejerle F heoeLeeX kee efJeeesie nes peeves hej Gmekeer eeefhle
kes efueS yeejyeej efJeeej kejvee FefJeeesiepe veece kee efleere Deele&Oeeve nw~
Jesoveeeee~~32~~
DeLe&Jesovee nesves hej Gmekees otj kejves kes efueS yeejyeej efebleJeve kejvee Jesoveepeve le=leere
Deee&Oeeve nw~
efveoeveb e~~33~~
DeLe&YeefJe<e ceW efJe<ee YeesieeW keer Deekeeb#ee kes efueS efeefvlele nesvee efveoevepe veeceke elegLe&
Deele&Oeeve nw~
Deele&Oeeve efkemekes neslee nw?
leoefJejleosMeefJejleeceemebeleeveeced~~34~~
DeLe&Deele&Oeeve DeefJejle, osMeefJejle Deewj eceemebele DeLee&led henues mes "JeW iegCemLeeve leke kes
peerJeeW kes neslee nw~
jewOeeve keee nw Deewj efkemekes neslee nw?
efnmb eeve=lemleseefJe<eemebj#eCesYees jewceefJejleosMeefJejleees:~~35~~
DeLe&efnbmee, Pet", eesjer Deewj efJe<ee mebj#eCe Fve eej Je=efeeeW mes jewOeeve neslee nw~ en Oeeve
DeefJejle Deewj osMeefJejle iegCemLeeveJeleea peerJeeW kes neslee nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (255)

Deye Oece&Oeeve kes mJehe SJeb Gmekes Yeso yeleeles nQ

Dee%eeheeeefJeheekemebmLeeveefJeeeee Oece&ced~~36~~
DeLe&Oece&Oeeve kes eej Yeso nQ1. Dee%eeefJeee (meJe&%e eCeerle pewveeiece kees eceeCe ceevevee)
(2) DeheeeefJeee (eeefCeeeW kes efceLeeoMe&ve%eeveeeefj$e kees otj kejkes mevceeie& kes eeej hej efJeeej
kejvee) (3) efJeheekeefJeee (DekeceeX kes heue kee efJeeej kejvee) (4) mebmLeeve efJeee (leerve ueeske
kes Deekeej kee efJeeej kejvee)~ Deeceemebele cegefve kes mee#eeled Oece&Oeeve neslee nw Deewj DeefJejle,
osMeefJejle Deewj Deecee mebele peerJeeW kes ieewCe Oece&Oeeve neslee nw~
efJeMes<eeLe&Fme keeue ceWs Gheose kee DeYeeJe nw, yegef cevo nw, keceeX kee leere Goe nw, heoeLe& met#ce
nQ, Gvekeer efmeef kes efueS nsleg Deewj evle efceueles veneR nQ Dele: meJe&%eeCeerle Deeiece kees eceeCe ceevekej
en Ssmee ner nw, efpevesv DeveLeeJeeoer veneR nes mekeles Fme ekeej ienve heoeLeeX kee eeve kejkes heoeLeeX
kee efveee kejvee Dee%eeefJeee nw~ DeLeJee mJemeceehejmecee kes jnme kes peevekeej Deewj efJeMeg
meceief Jeee kes eje meJe&%eeCeerle Deeflemet#ce Oeceeefmlekeee Deeefo heoeLeeX kee { efveee kejkes
mJeefmeevle efJejesOeer nsleg, eceeCe, vee eble Deeefo keer meceked eespevee mes hejJeeefoeeW kes leke& peeue kee
Yesove kej GvnW Deheves cele kes eefle meefn<Ceg yeveevee Deewj Ssmeer Oece&keLee kejvee efpememes egle keer eYeeJevee
nes, Jen meJe&%e keer Dee%ee kee ekeeMeke nesves mes Dee%eeefJeee Oece&Oeeve nw~
efceLeeoMe&ve mes efpevekes %eeveves$e DevOekeejevve nes jns nQ, Gvekeer Deeeej, efJevee, Deeceeo Deeefo
efJeefOeeeB DeefJeeeyengue nesves mes mebmeej kees ner ye{eleer nQ~ pewmesyeueJeeve Yeer peelevOe melheLe mes egle
neskej kegMeue ceeie&oMe&ke kes yeleees heLe hej ve eueves kes keejCe TBesveeres, kebkejerues, heLejerues, pebieueer
ceeie& ceW Yeke peeles nQ, Jes eelve kejves hej Yeer mevceeie& kees veneR hee heeles, Gmeer lejn meJe&%eeCeerle Dee%ee
mes efJecegKe cees#eeLeea meceked heLe kee %eeve ve nesves mes mevceeie& mes otj ner Yeke jns nQ, Fme ekeej mevceeie&
kes Deheee kee efevleve DeheeeefJeee Oeeve nw~ DeLeJee efceLeeoMe&ve mes Deekegefuele efee Jeeues eJeeefoeeW
kes eje eeeefjle kegceeie& mes es eeCeer kewmes nkej megceeie& ceW ueieW Deewj Deveeeleve mesJee mes efJeje neW, kewmes
es heehekeejer Jeeve Deewj YeeJeveeDeeW mes efveJe=e neskej megheLeieeceer yeves, Fme ekeej Deheeeefevleve DeheeeefJeee
Oeeve nw~
%eeveeJejCe Deeefo keceeX kes Je, #es$e, keeue, YeJe Deewj YeeJe efveefceeke heueevegYeJe kee efJeeej
efJeheekeefJeee nw~ efceLeelJe, Skesefve, erefve, $eerefve, elegefjefve peeefle, Deelehe, mLeeJej,met#ce,
Deheee&hleke Deewj meeOeejCe Fve ome eke=efleeeW kee eLece iegCemLeeve ceW ner Goe nw Deeies veneR, Fleeefo
efebleve efJeheekeefJeee nw~
ueeske kes mJeYeeJe, mebmLeeve leLee erhe, veoer Deeefo kes mJehe kee efJeeej mebmLeeveefJeee nw~
Gece #ecee Deeefo ome OeceeX mes Deesleeesle nesves kes keejCe en Oece&Oeeve kenueelee nw, Gece#eceeefo
(256) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

YeeJevee Jeeues kes en neslee nw~ Deefvele Deeefo Deveges#eeDeeW keer peye yeejyeej efevleveOeeje eeuet jnleer nw,
leye Jes %eevehe nQ hej peye GveceW Skeee efevleeefvejesOe neskej efevleveOeeje kesefvle nes peeleer nw leye Jes
Oeeve kenueeleer nQ~
MegkeueOeeve efkemes nes mekelee nw?
Megkeues eees hetJe&efJeo:~~37~~
DeLe&Megkeue Oeeve kes eLece oes Yeso he=LekelJeefJeleke& Deewj SkelJeefJeleke& hetJe&%eeveOeejer eglekesJeueer
kes nesles nQ~ egle kesJeueer kes Oece&Oeeve Yeer neslee nw~
efJeMes<eeLe&hetJe&efJeled DeLee&led eglekesJeueer kes Deeefo kes oes MegkeueOeeve nesles nQ~ e Meyo mes Gvekes
Oece&Oeeve Yeer neslee nw~ Oece&Oeeve esCeejesnCe kes henues neslee nw leLee esCeejesnCekeeue ceW MegkeueOeeve
neslee nw, en yeele JeeKeeve mes %eele nes peeleer nw~
hejs kesJeefueve:~~38~~
DeLe&met#ceefeeeeefleheeefle MegkeueOeeve meeesiekesJeueer kes Deewj JeghejleefeeeefveJeefle& MegkeueOeeve
DeeesiekesJeueer kes neslee nw~
MegkeueOeeve efkeleves ekeej kee neslee nw ?
he=LekelJewkelJeefJeleke&met#ceefeeeeefleheeefleJeghejleefeeeefveJeleeaefve~~39~~
DeLe&MegkeueOeeve eej ekeej kee neslee nwhe=LekelJeefJeleke&, SkelJeefJeleke&, met#ceefeeeeefleheeefle
Deewj JeghejleefeeeefveJeefle&~
MegkeueOeeve kee DeeOeej keee nw ?
$eskeeesiekeeeeesieeeesieeveeced~~40~~
DeLe&ceve, Jeeve, keeeeesie Jeeues peerJeeW kes he=LekelJeefJeleke&, leerve eesieeW ceW mes Ske eesie Jeeues
peerJeeW kes SkelJeefJeleke&, keeeeesie Jeeues kes met#ceefeeeeefleheeefle Deesj eesiejefnle peerJeeW kes JeghejleefeeeefveJe=efe
MegkeueOeeve neslee nw~
henues oes YesoeW keer efJeMes<elee ?
Skeeees meefJeleke&Jeereejs hetJex~~41~~
DeLe&efJeleke& Deewj Jeereej meefnle he=LekelJeefJeleke& Deesj SkelJeefJeleke& es oes MegkeueOeeve heefjhetCe&
egle%eeveOeejer peerJe kes nesles nQ~
DeJeereejb efleereced~~42~~
DeLe&otmeje MegkeueOeeve Jeereej jefnle nw~
efJeleke& efkemes kenles nQ ?
efJeleke&: egleced~~43~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (257)

DeLe&egle %eeve kees efJeleke& kenles nQ~

Jeereej efkemes kenles nQ ?
JeereejesLe&Jeeveeesiemebeeefvle:~~44~~
DeLe&DeLe&, Jebpeve Deewj eesie keer mebeeefvle (heefjJele&ve) kees Jeereej kenles nQ~
hee$e kes Yeso mes efvepe&je ceW Yeer vetveeefOekelee nesleer nw
meceiefeeJekeefJejleevevleefJeeespekeoMe&veceesn#ehekeesheMecekeesheMeevleceesn#eheke#eerCeceesnefpevee:
eceMeesmebKeseiegCeefvepe&je:~~45~~
DeLe&meceief, heeceiegCemLeeveJeleea eeJeke, efJejle (cegefve), DevevleevegyebOeer kee efJemebeespeke,
oMe&ve ceesn kees #ee kejves Jeeuee, eeefj$eceesn kee GheMece kejves Jeeuee, GheMeevle ceesn Jeeuee #eheke,
#eerCeceesn Deewj efpevesv YeieJeeve Fve meyekes ece mes DemebKeele iegCeer efvepe&je nesleer nw~
Oece&Oeeve keneB leke nw ?
<edKeb[eiece evLe OeJeuee heg. 13 ceW Oece&Oeeve kees oMeJeW iegCemLeeve leke SJeb cetueeeej ceW Yeer oMeJeW
leke ceevee nw~ eLee
Demebpeomecceeefoefd"-mebpeoemebpeo-heceemebpeo-Deheceemebpeo-DehegJJemebpeo-DeefCee-
efmebpeo-megngcemeebhejeeKeJeieesJemeeceSmeg OeccepPeeCemme heJegeer nesefoefe efpeCeesJeSmeeoes~~1
Demebelemeceief<, mebeleemebele, eceemebele, Deeceemebele, DehetJe&kejCe, DeefveJe=efekejCe,
met#cemeebhejee Fve eewLes mes oMeJeW iegCemLeeveeW leke Oece&Oeeve keer eJe=efe nesleer nw~
cetueeeej ceW kene nw
GJemeblees og hegngeb Peeeefo PeeCeb efJeokekeJeereejb~
KeerCekemeeDees Peeeefo SeeefJeokekeJeereejb~~404~~2
ieeLeeLe&GheMeevleke<eee cegefve he=LekelJeefJeleke&Jeereej veeceke Megkeue Oeeve kees Oeeles nQ~ #eerCeke<eee
cegefve SkelJeefJeleke& DeJeereej veeceke Oeeve kejles nQ~~404~~
GheMeebleke<eee veeceke ieejnJeW iegCemLeeve ceW he=LekelJeefJeleke& Jeereej veece kee eLece MegkeueOeeve nw
Fmemes mhe< nw efke Fmemes hetJe& oMeJeW leke Oece&Oeeve nw~
YeieJeleer DeejeOevee ceW Yeer ieejnJeW iegCemLeeve ceW eLece MegkeueOeeve, yeejnJeW ceW efleere, lesjnJeW
iegCemLeeveJeleea kesJeueer kes le=leere MegkeueOeeve SJeb eewonJeW iegCemLeeve ceW elegLe& MegkeueOeeve neslee nw~
Dele: Fmemes hetJe& omeJeW iegCemLeeve leke Oece&Oeeve nw~

1. <eKeb[eiece, OeJeuee heg. 13 he=. 74~ 2. cetueeeej he=. 318 ieeLee 404~
(258) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

oJJeeF& DeCeseeFb leerefnb efJe peesiesefnb pesCe pPeeebefle~

GJemebleceesnefCeppee lesCe hegOeeb efe leb YeefCeee1~~1874~~
ieeLeeLe&GheMeevle ceesnveere iegCemLeeve Jeeues ele leerve eesieeW kes eje Deveske JeeW kees yeoue-
yeouekej Oeeve kejles nQ Fmemes Fmes he=LekelJe kenles nQ~
pesCesiecesJe oJJeb peesiesCesiesCe DeCCeojiesCe~
KeerCekemeeDees pPeeeefo lesCes ieeb leeb YeefCeeb~~1877~~
ieeLeeLe&otmejs MegkeueOeeve kee veece SkelJeefJeleke& nw keeeWefke FmeceW Ske ner eesie kee DeJeuecyeve
ueskej Ske ner Je kee Oeeve efkeee peelee nw~ Dele Ske Je kee DeJeuecyeve uesves mes Fmes SkelJe kenles
nQ~ en Oeeve efkemeer Ske eesie ceW efmLele Deelcee kes ner neslee nw~ Fmekee mJeeceer #eerCeke<eee iegCemLeeveJeleea
cegefve neslee nw~~
megngceefcce keeepeesies Jedblees kesJeueer leefoemegkekeb~
Peeeefo efCebefYeogb pes megngceeb keeepeesieb efhe~~1881~~
ieeLeeLe&Dele met#cekeeeeesie ceW efmLele kesJeueer kes Gme met#ce Yeer keeeeesie kees jeskeves kes efueS
leermeje MegkeueOeeve Deelee nw~~1881~~
leb hegCe efCepeesiees mejerjefleeCeemeCeb kejsceeCees~
meJeCng Deheef[Jeeoer pPeeeefo pPeeCeb eefjcemegkekeb~~1883~~
ieeLeeLe&keeeeesie kee efvejesOe kejkes DeeesiekesJeueer Deewoeefjke, lewpeme Deewj keece&Ce MejerjeW kee
veeMe kejlee ngDee Deefvlece MegkeueOeeve kees Oeelee nw~ met#ce keeeeesiehe DeelceheefjCeece Jeeuee meeesiekesJeueer
leermejs MegkeueOeeve kees Oeelee nw Deewj Deeesiehe DeelceheefjCeece Jeeuee DeeesiekesJeueer elegLe& MegkeueOeeve
kees Oeelee nw~ en leermejs Deewj elegLe& MegkeueOeeve ceW Yeso nw~~1883~~
leJeeLe&met$e keer erkee ceW esCeer ceW eLece MegkeueOeeve ceevee nw SJeb esCeer e{ves mes hetJe& leke ner
Oece&Oeeve ceevee nw osefKees
esCeejesnCeeleeiOece, esCees Megkeues Fefle JeeKeeeles~2~
DeLee&led esCeer e{ves mes hetJe& Oece&Oeeve neslee nw Deewj oesveeW esefCeeeW ceW Deeefo kes oes-oes MegkeueOeeve
nesles nQ Ssmee JeeKeeve kejvee eeefnS~
nceejs efuees es meYeer Deeeee& eceeCe nQ Dele Gve-Gve evLeeW kes Devegmeej ceevelee jKeveer eeefnes~
Ske evLe ceW otmejs evLe mes heefjJele&ve veneR kejvee eeefnes~

1. YeieJeleer DeejeOevee ieeLee 1874-1877-1881-1883~ 2. meJee&Le&efmeef De. 9, met$e 37, he=. 357~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (259)

mehlehejcemLeeve ceW heeBe hejcemLeeveeW kee JeCe&ve

(hee"keieCe Oeeve oW eer ieewlece ieCeOej JeeCeer-Dece=leJee|<eCeer erkee Yeeie-2 ceW megob ces DeeGmmeblees!
(eeJeke Oece&) ceW mehlehejcemLeeve kes eLece oes mLeeve-meppeeefle SJeb meodie=nmLe hejcemLeeve kee JeCe&ve
kej egkes nQ Deye yeekeer heeBe hejcemLeeveeW kee JeCe&ve Fme DeOeee ceW kej jns nQ~)
Dece=leJee|<eCeer erkee
heeefjeepe hejcemLeeve
Iej mes efJeje neskej pees heg<e kee oer#ee enCe kejvee nw en heeefjeepe nw~ heefjeed kee pees
efveJee&Ceoer#eehe YeeJe nw Gmes heeefjeepe kenles nQ~ Fme heeefjeepe hejcemLeeve ceW cecelJe YeeJe es[kej
efoiebyejhe OeejCe kejvee he[lee nw~ cees#e kes Fgke heg<e kees MegYe efleefLe, MegYe ve#e$e, MegYeeesie, MegYe
ueive Deewj MegYe eneW kes DebMe ceW efveevLe Deeeee& kes heeme peekej oer#ee enCe kejveer eeefnes~ efpemekee
kegue Deewj iees$e efJeMeg nw, eeefj$e Gece nw, cegKe megboj nw Deewj eefleYee Deer nw Ssmee heg<e ner pewvesejer
oer#ee enCe kejves kes eesie ceevee ieee nw~ efpeme efove eneW kee Ghejeie nes, enCe ueiee nes, mete&evcee
hej heefjJes<eceb[ue nes, FbOeveg<e nes, og eneW kee Goe nes, mebeebefle nes DeLeJee #ee efleefLe nes Gme efove
yegefceeved Deeeee& kees cees#e keer Fe kejves Jeeues YeJeeW kee oer#ee mebmkeej veneR kejvee eeefnes~
Deeeee& megeesie efMe<e kees oer#ee efJeefOe ceW meJe&eLece kesMeueese kejeles nQ, hegve: meJe& Jee,
DeeYet<eCe leeie kejekej Ded"eF&me cetueiegCeeW keer efJeefOe mecePeekej GvnW oer#ee osles nQ~ mebece keer j#ee kes
efuees ceetj hebKeeW keer efheer, Meewe kes efuees kee" kee keceb[ueg Deewj %eeve kes efuees Meee osles nQ~
Ded"eF&me cetueiegCeheebe ceneele, hebe meefceefle, hebe FbefeeW kees JeMe kejvee, n DeeJeMeke
efeee, ueese, Deeesuekee, mveeve kee leeie, ef#eefle Meeve, oble OeeJeve ve kejvee, Ke[s neskej Deenej
kejvee, Ske yeej Deenej kejvee es 28 cetueiegCe nQ~
heebe ceneelecegKe eleeW kees ceneele kenles nQ~ cees#e eeefhle kes efuees keejCeYetle efnbmeeefo kes
leeie kees ele kenles nQ~ efpevekees leerLekej Deeefo ceneheg<e enCe kejles nQ DeLeJee pees heeueve kejves Jeeues
kees ceneved yevee osles nQ Jes ceneele kenueeles nQ~ Fmekes heebe Yeso nQ
Deefnbmee ceneeleke<eeeege ceve, Jeeve, keee keer eJe=efe kees eceeeesie kenles nQ~ ecee eesie
mes oMe eeCeeW kee efJeeesie kejvee efnbmee nw~ Ssmeer efnbmee mes efJejle nesvee, meJe& eeefCeeeW hej hetCe& oee kee
heeueve kejvee Deefnbmee ceneele nw~
mele ceneeleeeefCeeeW kees efpememes heer[e nesieer, Ssmee Yee<eCe, eens efJeeceeve heoeLe& efJe<eeke
nes DeLeJee ve nes, Gmekees leeie kejvee~
Deeewe& ceneeleDeoeJemleg kees enCe veneR kejvee~
yeeee& ceneelehetCe&leee cewLegve kee eer cee$e kee leeie kej osvee~
(260) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

heefjenleeie ceneeleyeee, DeYeblej heefjeneW kee leeie kejvee, cegefveeeW kes efueS Deeesie
mecemle JemlegDeeW kee leeie kejvee~
es heeBe ceneele meJe& meeJeeheeheeW kes leeie kes keejCe nQ~
heebe meefceeflemeceked ekeej mes eJe=efe kejvee meefceefle nw~ Gmekes heebe Yeso nQ
F&ee& meefceefleDeer lejn osKekej ceve kees efmLej kej ieceveDeeieceve kejvee~
Yee<ee meefceefleDeeiece mes DeefJe, hetJee&hej mebyebOe mes jefnle, efvegjlee, keke&Me, cece&soke
Deeefo oes<eeW mes jefnle Yee<eCe kejvee~
S<eCee meefceefleueeskeefvebe Deeefo kegueeW kees es[kej Deewj metleke, heeleke, peeeflemebkej Deeefo
oes<eeW mes jefnle IejeW ceW deeueerme oes<e Deewj yeeerme Deblejee euekej Deenej enCe kejvee~
Deeoeve efve#esheCe meefceefleDeebKeeW mes osKekej Deewj efheefkee mes MeesOeve kej elvehetJe&ke Jemleg
kees jKevee Deewj G"evee~
eefleeheve meefceeflepebleg jefnle eosMe ceW "erke mes osKekej ceuecet$eeefo kee leeie kejvee~ es heebe
meefceefleeeB nQ~
hebe Fefve efvejesOemheMe&ve, jmevee, IeeCe, e#eg Deewj keCe& Fve heebe FbefeeW kes efJe<eeeW mes FbefeeW
kees nevee eqveeb$eCe kejvee Fbefe efvejesOe nw~
n DeeJeMeke efeeeeWDeJeMe kejves eesie efeeeSB DeeJeMeke kenueeleer nQ, pees efke n
nQ
1. meceleejeies<e, ceesn mes jefnle nesvee DeLeJee ef$ekeeue hebehejceser kees vecemkeej kejvee~
2. mleJe$e+<eYeeefo eewyeerme leerLekejeW keer mlegefle kejvee~
3. JeboveeSke leerLekej kee oMe&ve ee Jebove kejvee DeLeJee hebeiegYeefe heele Jebovee kejvee~
4. eefleeceCeDeMegYe ceve, Jeeve Deewj keee kes eje pees eJe=efe ngF& Leer Gmemes hejeJe=e nesvee~
DeLeJee efkees nges oes<eeW kee MeesOeve kejvee~ Fme eefleeceCe kes owJeefmeke, jeef$eke, See&heefLeke, heeef#eke,
eelegcee&efmeke, Jeeef<e&ke Deewj GeceeLe& Ssmes meele Yeso nQ~
5. eleeKeeveDeeesie Je kee leeie kejvee DeLeJee eesie Jemleg kee leeie kejvee~
6. Jeglmeie&osn mes cecelJe jefnle neskej efpeveiegCe efebleve ege keeeeslmeie& kejvee~ Ssmes n
DeeJeMeke nQ~ Fbefe, ke<eee, jeies<eeefo kes JeMe ceW pees veneR nQ Jes DeJeMe nQ, Gvekeer efeeeSB DeeJeMeke
efeeeSB nQ~ es n DeeJeMeke cegefveeeW kees efvele ner kejvee eeefnes~
ueeseDeheves neLeeW mes cemleke Deewj oe{ercetB kes kesMeeW kees GKee[ kej heWke osvee~ en
kesMeueeWe Glke= oes cenerves ceW, ceOece leerve Deewj peIeve eej cenerves ceW neslee nw~
DeeesuekeeesueJee SJeb cegefveheves kes Deeesie meJe& heefjeneW kee leeie kej osvee~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (261)

Demveevemveeve kee leeie ~

ef#eefleMeeveIeeme,ueke[er kee heueke, efMeuee Fleeefo hej meesvee~
DeobleOeeJeveoeleewve kes efuees oble cebpeve, keeeefo kee Gheeesie veneR kejvee~
efmLeefleYeespeveKe[s neskej hewjeW kees eej Debiegue Deblej ceW jKekej Yeespeve kejvee~
Ske Yeeefove ceW Ske yeej Deenej uesvee~
Fme ekeej es Ded"eF&me cetueiegCe kenueeles nQ~ eleske efoiecyej cegefveeeW ceW Fve cetueiegCeeW kee nesvee
DeeJeMeke nw~ cegefveeeW kes 22 hejer<enpee Deewj 12 lehe es 34 Gej iegCe kenueeles nQ~ es efkevneR ceW nesles
nQ, efkevneR ceW veneR Yeer nesles nQ~
27 met$eheo
heeefjeepe hejcemLeeve ceW meeeF&me met$eheo efveefhele efkees iees nQ efke efpevekee efveCe&e nesves hej
heeefjeepe kee mee#eeled ue#eCe eie neslee nw~ Gvekes veece peeefle, cetefle&, GmeceW jnves Jeeues ue#eCe, Mejerj
keer megbojlee, eYee, ceb[ue, ee, DeefYe<eske, veeLelee, efmebnemeve, GheOeeve, $e, eecej, Iees<eCee, DeMeeske
Je=#e, efveefOe, ie=nMeesYee, DeJeieenve, #es$e%e, Dee%ee, meYee, keerefle&, Jeboveerelee, Jeenve, Yee<ee, Deenej Deewj
megKe es peeefle Deeefo meeeF&me met$eheo kenueeles nQ~ es hejcesefeeW kes iegCemJehe nQ~ es iegCe efpeme ekeej
hejcesefeeW ceW nesles nQ Gmeer ekeej oer#ee uesves Jeeues efMe<e ceW Yeer eLeemebYeJehe mes nesles nQ hejvleg efMe<e kees
Deheves peeefle Deeefo iegCeeW kee mecceeve veneR kejkes hejceser kes ner peeefle Deeefo iegCeeW kee mevceeve kejvee
eeefnes keeeWefke Ssmee kejves mes Jen efMe<e Denbkeej Deeefo ogie&gCeeW mes yeekej Deheves Deehekee GlLeeve MeerIe
ner kej mekelee nw~
1. peeeflemJeeb Gece peeefleJeeuee nesves hej Yeer Denbkeej jefnle neskej DejnbleosJe kes ejCeeW keer
mesJee kejveer eeefnes keeeWefke Ssmee kejves hej Jen YeJe cegefve otmejs pevce ceW ece mes efoJee, efJepeeeefelee,
hejcee Deewj mJee Fve eej peeefleeeW kees eehle nes peelee nw~ Fb kes efoJe peeefle nesleer nw, eeJeefle&eeW kes
efJepeeeefelee, DejnbleosJe kes hejcee Deewj cees#e kees eehle nges peerJeeW kes Deheves Deelcee mes GlheVe nesves Jeeueer
mJee peeefle nesleer nw~
2. cetefle&pees cegefve efoJe Deeefo cetefle&eeW kees eehle kejvee eenlee nw Gmes Dehevee Mejerj ke=Me kejvee
eeefnes~ efpeme ekeej peeefle kes eej Yeso nQ Gmeer ekeej cetefle& kes Yeer eej Yeso nesles nQ~ efoJee cetefle&,
efJepeeeefelee cetefle&, hejceecetefle& Deewj mJeecetefle&~ keesF& Deeeee& cetefle& kes leerve Yeso ner ceeveles nQ Jes efmeeW ceW
mJeecetefle& veneR ceeveles nQ keeesefke cetefle& kee DeLe& Mejerj mes nw~
3. ue#eCeMejerj ceW GeceGece efleue, Jebpeve Deeefo ue#eCeeW kees OeejCe kejlee ngDee Yeer cegefve
Gve Deheves ue#eCeeW kees efveoxMe kejves kes Deeesie ceevelee ngDee efpeveW osJe kes ue#eCeeW kee efebleJeve kejles
(262) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

nges leheejCe kejs~ FmeceW Yeer efoJe ue#eCe, efJepeeeefele ue#eCe, hejceeue#eCe Deewj mJeeue#eCe Ssmes eej
Yeso nes peeles nQ~
4. megvojleeefpevekeer hejcheje De#egCCe nw Ssmes efoJe Deeefo meeQoeeX keer Fe kejlee ngDee cegefve
Deheves Mejerj kes meeQoe& kees ceefueve kejlee ngDee keef"ve leheejCe kejs~ Fmekes eYeeJe mes ner Gmes Deieues
YeJeeW ceW efoJe meeQoe&, efJepeeeefele meeQoe&, hejce meeQoe& Deewj mJemeeQoe& eehle nesiee~
5. eYeecegefve Deheves Mejerj mes GlheVe nesves Jeeueer eYee kee leeie kej Mejerj kees jpe, hemeerves
Deeefo mes ceefueve jKeles nges Dejnble osJe keer eYee kee Oeeve kejs~ Fmeer kes eYeeJe mes Jen Deieues YeJeeW ceW
efoJe eYee, efJepeeeefele eYee, hejceeYee Deewj mJeeYee kees eehle kej ueslee nw~
6. ceC[uepees cegefve Deheves ceefCe Deewj oerheke Deeefo kes lespe kees es[kej lespeescee efpeveW osJe
keer DeejeOevee kejlee nw Jen eYee ceC[ue mes GppeJeue nes G"lee nw~ DeLee&led Jen efoJe eYee ceC[ue,
efJepeeeefele eYee ceC[ue, hejceeYee ceC[ue Deewj mJeeYee ceC[ue kees eehle kej ueslee nw~
7. eepees henues kes Dem$e, Mem$e Deewj Jem$e Deeefo kees es[kej Delevle Meeble neslee ngDee
efpevesv YeieJeeve keer DeejeOevee kejlee nw Jen cegefve Oece&ee kee DeefOeheefle neslee nw~ DeLee&led Jen Fv kee
efoJe ee, eeJeleea kee efJepeeeefele megoMe&ve ee, Dejnble osJe kee hejceeeOece&ee Deewj efmeeW
kee mJeeemJeiegCemecetn kees eehle kej ueslee nw~
8. DeefYe<eskepees cegefve mveeve Deeefo mebmkeej es[kej kesJeueer efpevesv kee Deeee ueslee nw
DeLee&led Gvekee efebleJeve kejlee nw Jen ces heJe&le hej Glke=< pevceeefYe<eske kees eehle neslee nw~ eneB hej Yeer
Fv kee efoJe DeefYe<eske, eeJeleea kee meeceepe heo hej efJepeeeefele DeefYe<eske Deewj leerLekej Dejnble
kee pevcekeeue ceW pevceeefYe<eske mecePevee eeefnes~
9. veeLeleepees cegefve Deheves Fme ueeske mecyevOeer mJeeceerheves kees es[kej hejcemJeeceer eer efpevesv
osJe keer mesJee kejlee nw Jen peiele kes peerJeeW eje mesJeveere nesves mes meyekes veeLeheves kees eehle nes peelee nw
DeLee&led peieled kes meye peerJe Gmekeer mesJee kejles nQ~ eneB hej Yeer efoJe veeLelee, efJepeeeefele veeLelee,
hejceveeLelee Deewj mJeeveeLelee Ieefle kej uesvee eeefnes~
10. efmebnemevepees cegefve Deheves eesie Deveske DeemeveeW kes YesoeW kee leeiekej efoiebyej nes peelee nw
Jen efmebnemeve hej Dee{ neskej leerLe& kees eefme kejves Jeeuee leerLekej neslee nw~ eneB hej Yeer ece mes
efoJe efmebnemeve, efJepeeeefele efmebnemeve, hejce efmebnemeve Deewj mJe efmebnemeve ueiee uesvee eeefnes~
11. GheOeevepees cegefve Deheves leefkeee Deeefo kee Deveeoj kejkes heefjen jefnle nes peelee nw Deewj
kesJeue Deheveer Yegpee hej efMej kees jKekej he=LJeer kes TBesveeres eosMe hej Meeve kejlee nw Jen cene
DeYegoe kees eehle kej efpeve nes peelee nw~ Gme mecee meye ueesie Gmekee Deeoj kejles nQ Deewj Jen osJeeW kes
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (263)

eje yeves nges osoerheceeve leefkeee kees eehle neslee nw~ eneB Yeer efoJe GheOeeve, efJepeeeefele GheOeeve Deewj
mJe GheOeeve hejce GheOeeve mecePevee eeefnes~
12. $epees cegefve Meerleue $eeles Deeefo Deheves mecemle heefjen kee leeie kej oslee nw Jen
mJeeb osoerheceeve jlveeW mes ege leerve $eeW mes megMeesefYele neslee nw~ DeLee&led ie=nmLeeJemLee kes Oethe kes
efveJeejke elee Deeefo heefjen leeieer cegefve kees ece mes efoJe $e, efJepeeeefele $e, hejce$e Deewj
mJe$e eehle nesles nQ~
13. eecejeqpemeves Deveske ekeej kes hebKeeDeeW kes leeie mes leheejCe efJeefOe kee heeueve efkeee nw
Ssmes cegefve kees efpevesv heee&e eehle nesves hej eeQme" eecej {gueees peeles nQ DeLee&led efoJe eecej, efJepeeeefele
eecej Deewj hejce eecej meb%eke ebJej Gve hej {gjles nQ~
14. Iees<eCeepees cegefve veiee[s leLee mebieerle Deeefo keer Iees<eCee kee leeie kej leheejCe kejlee nw
Gmekes efJepee keer metevee mJeie& keer ogbogefYeeeW kes iecYeerj MeyoeW mes Ieesef<ele keer peeleer nw~ eneB hej Yeer ece
mes efoJe Iees<eCee, efJepeeeefele Iees<eCee Deewj hejceIees<eCee mecePevee eeefnes~
15. DeMeeskeJe=#eetBefke henues Gmeves Deheves Geeve Deeefo keer eee kee heefjleeie kej leheejCe
efkeee Lee Fmeefuees Deye Gmes Dejnble DeJemLee ceW cene DeMeeske Je=#e keer eeefhle nesleer nw~ eneB hej Yeer Fv
kes vebove Jeve kee DeMeeskeeqoJe DeMeeske, eeJeleea kes Geeve kee efJepeeeefele DeMeeske Deewj DejnbleosJe
kee hejce DeMeeske Je=#e mecePevee~
16. efveefOepees Dehevee eesie Oeve es[kej efvece&celJe YeeJe kees eehle neslee nw~ meceJemejCe Yetefce
ceW efveefOeeeB ojJeepes hej Ke[er neskej Gmekeer mesJee kejleer nQ~ eneB hej Yeer efoJe efveefOe, efJepeeeefele efveefOe
Deewj hejceefveefOe keer keuhevee keer pee mekeleer nw~
17. ie=nMeesYeeefpemekeer meye Deesj mes j#ee keer ieF& Leer Ssmes Deheves Iej keer MeesYee kees es[kej
Fmeves leheMejCe efkeee Lee Fmeerefuees eerceb[he keer MeesYee Deheves Deehe Fmekes meeceves Dee peeleer nw~ eneB hej
Yeer Fv kes efJeceeve keer MeesYee efoJe ie=n MeesYee nw, eeJeleea kes YeJeve keer MeesYee efJepeeeefele ie=nMeesYee nw
Deewj Dejnble osJe kes meceJejCe ceW eerceb[he keer MeesYee nw~ Deble ceW efveJee&CeOeece keer MeesYee mJeie=nMeesYee
kener peeesieer~
18. DeJeieenvepees cegefve lehe kejves kes efuees meIeve Jeve ceW efveJeeme kejlee nw Gmes leerveeW peieled kes
peerJeeW kes efuees mLeeve os mekeves Jeeueer DeJeieenve Meefe eehle nes peeleer nw~ DeLee&led Gmekee Ssmee
meceJemejCe jee peelee nw efpemeceW leerveeW ueeskeebs kes mecemle peerJe mLeeve hee mekeles nQ~ eneB hej Yeer FveW kee
efoJe DeJeieenve , eeJeleea kee efJepeeeefele DeJeieenve, Dejnble kee hejce DeJeieenve Deewj efmeeW kee mJe
DeJeieenve Ieefle kej uesvee eeefnes~
(264) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

19. #es$e%epees #es$e, cekeeve Deeefo kee leeie kej Meg Deelcee kee Deeee ueslee nw Gmes leerveeW
peieled kees Deheves DeeOeerve jKeves Jeeuee Ssee& eehle neslee nw~ DeLee&led Fv kees efoJe #es$e%e, eeJeleea kees
efJepeeeefele #es$e%e, Dejnble kees hejce #es$e%e Deewj efmeeW kees mJe#es$e%e eehle neslee nw~
20. Dee%eepees cegefve Dee%ee osves kee DeefYe%eeve es[kej ceewve OeejCe kejlee nw Gmekeer Glke=
Dee%ee megjDemegjieCe Deheves cemleke mes OeejCe kejles nQ DeLee&led Gmekeer Dee%ee mecemle peerJe ceeveles nQ~
eneB Yeer efoJe Dee%ee, efJepeeeefele Dee%ee, hejce Dee%ee Deewj Deble ceW mJe Dee%ee eehle nesleer nw~
21. meYeepees cegefve Deheves F mesJeke leLee YeeF& Deeefo keer meYee kee heefjleeie kej oslee nw
Gmekes Dejnble DeJemLee ceW leerveeW ueeskeeW keer meYee meceJemejCe meYee eehle nesleer nw~ DeLee&led Fv keer efoJe
meYee, eeJeleea keer efJepeeeefele meYee, Dejnble keer hejcemeYee Deewj efmeeW keer mJemeYee es ece mes Gmes
eehle nes peeleer nw~
22. keerefle&pees meye ekeej keer FeDeeW kee heefjleeie kej Deheves iegCeeW keer eMebmee kejvee es[
oslee nw Deewj ceneleheeejCe kejlee ngDee mlegefleeqveboe ceW meceeve YeeJe jKelee nw Jen leerveeW ueeskeeW kes FveW
eje eMebefmele neslee nw~ eneB Yeer ece mes efoJe keerefle&, efJepeeeefelekeerefle&, hejcekeerefle& Deewj mJekeerefle&
efceueleer nw~
23. JeboveereleeFme cegefve ves Jebovee kejves eesie DejnbleosJe keer Jebovee kej leheejCe efkeee Lee
Fmeerefuees en Jebovee kejves eesie Yeer hetpe heg<eeW eje Jebovee kees eehle nes peelee nw~ eneB Yeer efoJe
Jeboveerelee, efJepeeeefele Jeboveerelee, hejceJeboveerelee Deewj mJeJeboveerelee Fve eejeW keer eeefhle Gve Jebovee
kejves Jeeues cegefve kees eehle nes peeleer nw~
24. Jeenvepees heeo$eeCepetlee Deewj meJeejer Deeefo kee leeie kej hewoue euelee ngDee leheejCe
kejlee nw Jen keceueeW kes ceOe ceW ejCe jKeves eesie nes peelee nw DeLee&led Dejnble DeJemLee ceW osJeieCe Gvekes
ejCeeW kes veeres keceueeW keer jevee kejles nQ ~ eneB Yeer efoJeJeenve, efJepeeeefele Jeenve, hejceJeenve Deewj
mJeJeenve Ieefle kejvee eeefnes~
25. Yee<eeetBefke en cegefve Jeeveiegefhle kees OeejCe kej DeLeJee efnleeqcele Jeevehe Yee<ee
meefceefle kee heeuevekej leheejCe ceW efmLele ngDee Lee Fmeefuees ner Fmes mecemle meYee kees mebleg kejves Jeeueer
efoJeOJeefve eehle ngF& nw~ eneB Yeer FbeW keer efoJeYee<ee, eeJeleea keer efJepeeeefele Yee<ee , Dejnble keer
hejceYee<ee mecePevee leLee efmeeW keer Yee<ee veneR nw~
26. DeenejFme cegefve ves henues GheJeeme OeejCe kej DeLeJee efveeefcele Deenej Deewj heejCeeeW kej
lehe lehee Lee Fmeefuees ner Fmes efoJele=efhle, efJepeele=efhle, hejcele=efhle Deewj Dece=lele=efhle es eejeW ner le=efhleeeB
eehle ngF& nQ~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (265)

27. megKeen cegefve keece peefvele megKe kees es[kej efejkeeue leke leheejCe ceW efmLej jne nw
Fmeefuees ner en megKemJehe neskej hejceevevo kees eehle ngDee nw~ eneB hej Yeer ece mes Fmes efoJemegKe,
efJepeemegKe, hejcemegKe Deewj mJemegKe eehle nes peeles nQ~
Fme ekeej mes es meeeF&me met$eheo kens iees nQ ~ Fvekes nesves hej cegefve eee& DeeoMe& eee& nes peeleer nw~
Fme efJe<ee ceW yengle kenves mes keee ueeYe nw ; meb#eshe ceW Flevee ner ken osvee "erke nw efke cegefve
mebkeuhejefnle neskej efpeme ekeej keer efpemeeqpeme Jemleg kee heefjleeie kejlee nw Gmekee leheejCe Gmekes
efuees JenerJener Jemleg GlheVe kej oslee nw ~ efpeme leheejCe heer efebleeceefCe kee heue Glke= heo keer
eeefhle Deeefo efceuelee nw Deewj efpememes Dejnble osJe keer peeefle leLee cetefle& Deeefo keer eeefhle nesleer nw Ssmes
heeefjeepe veece kes hejcemLeeve kee JeCe&ve efkeee ieee nw~
pees Deeiece ceW kener ngF& efpevesv Dee%ee kees eceeCe ceevelee ngDee lehemee OeejCe kejlee nw DeLee&led
oer#ee enCe kejlee nw Gmeer kes JeemleefJeke heeefjeepe neslee nw~ Deveske ekeej kes JeeveeW kes peeue ceW efveye
leLee cegefe ceW yeeefOele Deve ueesieeW kes heeefjeepe kees es[kej Fmeer meJeexlke= heeefjeepe kees enCe kejvee
eeefnes~ en leermeje heeefjeepe hejcemLeeve neslee nw~
megjWlee hejcemLeeve
Fb heo eehle kejvee megjsvlee veece kee eewLee hejcemLeeve neslee nw~ efpevneWves heeefjeepe veeceke
hejcemLeeve kees eehle kej Devle ceW meuuesKevee efJeefOe mes Mejerj kees es[e nw GvneR kees en megjsvlee
hejcemLeeve eehle neslee nw~ keesF& Yeer hegCeMeeueer cegefve mebveeme efJeefOe mes cejCekej osJeieefle veece kece& kes
Goe mes mJeie& ceW Fb heee&e kees eehle neslee nw~ JeneB Gheheeoie=n ceW GheheeoMeee mes pevce neslee nw~
Debleceg&ntle& ceW ner neW heee&efhleeeB hetCe& nes peeves mes veJeeewJeve mebheVe efoJe Jewefeefeke Mejerj yeve peelee nw~
Gme Mejerj ceW veKe, kesMe, jesce, ece&, efOej, ceebme, n[d[er SJeb ceue cet$eeefo OeelegeW veneR nesleer nQ~
osJe efJeceeve ceW GlheVe nesles ner efyevee Keesues efkeJee[ Kegue peeles nQ ~ Gmeer mecee DeeveboYesjer kee Meyo
nesves ueielee nw~ Gme Yesjer kes Meyo kees megvekej heefjJeej kes osJeosefJeeeB peepee, vebovebo Deeefo MeyoeW
kees yeesueles nges JeneB Dee peeles nQ~ efkeefuJe<e osJe Iebe, hen Deeefo yepeeves ueieles nQ~ iebIeJe& osJe ve=le
eejcYe kej osles nQ~ meye osJeosefJeeeW kees osKekej veJeerve pevce kees eehle nges Fv keewlegke mes meyekees
osKeles nQ~ lel#eCe ner DeJeefOe%eeve eke nes peelee nw~ leye Jes Deheves Fb pevce kees peevekej emeVelee mes
Deheves heefjkej keer Deesj osKeles nQ~ efveeesie kes Devegmeej n ceW mveeve kejkes JeeeYet<eCe OeejCe kej
meJe&eLece efpevecebefoj ceW peekej efpeveWosJe keer eeflecee kee 1008 keueMeeW mes DeefYe<eske kejles nQ~ peue,
ebove Deeefo mes hetpee kejles nQ~ hegve: Deheves mLeeve hej Deekej efmebnemeve hej Dee{ neskej meYeer osJe
osefJeeeW kees mebleg kejles nges GvnW DehevesDeheves keeeeX ceW efveege kej osles nQ~
(266) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

meewOece& Fv kee JewYeJemeewOece& Fv kes oMe ekeej kes heefjJeej nesles nQ eleerv, meeceeefveke,
$eeeefebMe, ueeskeheeue, Deelcej#e, heefj<eo, Deveerke, ekeerCe&ke, DeeefYeeesie Deewj efkeefuJe<eke~
Ske Fb kes Ske ner eleerv nesles nQ ~ Jes Dee%ee SJeb Ssee& kes efmeJeee yeekeer kes meYeer JewYeJe ceW Fv
kes meMe nesles nQ~
meewOece& kes 84 npeej meeceeefvekeosJe nesles nQ~ lesleerme $eeeefebMe nesles nQ~ meesce, ece, JeCe Deewj
kegyesj veece kes 4 ueeskeheeue nesles nQ~ leerve ueeKe eerme npeej Deelcej#e osJe nesles nQ ~ heefj<eo osJeeW ceW
DeYeblej heefj<eo keer mebKee yeejn npeej, ceOece heefj<eo keer eewon npeej Deewj yeee heefj<eod keer meesuen
npeej nw~ Deveerke peeefle kes osJeeW ceW mesveeDeeW kes Yeso mes 7 Yeso nesleW nQ~ Je=<eYe , Dee, jLe, iepe, heoeefle,
iebOeJe& Deewj vele&ke es 7 mesveeeW nQ~ Fve meeleeW ceW mes eleske mesvee meelemeele ke#eeDeeW mes ege jnleer nQ~
GveceW mes eLece mesvee kee eceeCe Deheves meeceeefveke osJeeW kes yejeyej nw~ Fmemes Deeies mehlece mesvee heele
Gmemes otveeotvee nw~ meewOece&Fv keer yewue keer eLece mesvee keer eLece ke#ee ceW eewjemeer npeej yewue nQ~
Fmemes Deeies meele ke#eeDeeW leke Fme yewue mesvee kee eceeCe Ske kejes[ n ueeKe De[me" npeej nw~ Dee,
jLe Deeefo mesveeeW Yeer FlevesFleves cee$e nQ~ meewOece& Fv kes mecemle DeveerkeeW keer mebKee meele kejes[
deeueerme ueeKe efeej npeej eceeCe nw~ Fve meeleeW DeveerkeeW ceW pees DeefOeheefleosJe nQ Gvekes veece ece mes
oeceeef, nefjoece, ceeleefue, SsjeJele, Jeeeg, eMemke Deewj veerueebpevee nQ ~ meewOece& Fv kes DeeefYeeesie
ekeerCe&ke Deewj efkeefuJe<eke osJeeW kee eceeCe DemebKeele nw~
meewOece& Fv keer osefJeeeBmeewOece& Fv kes 1 ueeKe 60 npeej osefJeeeB nQ Deewj GveceW Dee"
ceneosefJeeeB nQ~ Dee" ceneosefJeeeW ceW eLece osJeer kee veece Meeer nw~ Deveghece ueeJeCeJeeueer Fve
ceneosefJeeeW kes 1616 npeej heefjJeej osefJeeeB nQ leLee Fme Fv kes 32 npeej JeuueefYekee osefJeeeB nQ ~
Ssmes kegue efceueekej 8 x 16000 32000 1,60000 nes peeleer nQ ~ es 8 ceneosefJeeeB Deewj 32000
yeuueYeeeW, es eleske ner 1616 npeej efJeefeee kejves ceW meceLe& nesleer nQ~
meewOece& Fv kee DeefOeheleen meewOece& Fb yeeerme ueeKe efJeceeveeW kee DeefOeheefle nw~ Ssmes ner
F&MeeveW kes 28 ueeKe Deeefo efJeceeve ceeves iees nQ ~ meewOece& F&Meeve Fve oes mJeieeX kes Fvke efJeceeve 31 nQ~
Gvekes veece $e+leg, efJeceue, eb, Jeuieg, Jeerj, DeCe, vebove, veefueve, kebeve, jesefnle, ebe, cele, $e+erMe,
Jew[te&, eke, efej, Debke, mheefke, leheveere, cese, DeYe, neefj, hee, ueesefnle, Jee, vebeeJele&,
eYeekej, he=ke, iepe, efce$e Deewj eYee~
es meYeer Fbke Ske kes Thej Ske nesves mes YeJeveeW kes Keve kes meceeve nQ~ SkeSke Fbke kee Deeheme
ceW Deblejeue DemebKeele eespeve eceeCe nw~ meye Fbke efJeceeveeW keer eejeW efoMeeDeeW ceW esCeerye Deewj
efJeefoMeeDeeW ceW ekeerCe&ke efJeceeve nw~ meYeer Fbke Deewj esCeerye efJeceeve ieesue nw~ efoJe jlveeW mes efveefce&le nw
Deewj OJepee-leesjCeeW mes megMeesefYele nQ~ Fvekes Deblejeue ceW efJeefoMeeDeeW ceW heg<heeW kes meMe jlvecee Gece
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (267)

ekeerCe&ke efJeceeve nw~ Fme meewOece& mJeie& ceW 31 Fbke, eej npeej leerve meew Fkenej esCeerye Deewj
Fkeleerme ueeKe hebeeveJes npeej heebe meew Ded"eveJes ekeerCe&ke efJeceeve nQ~ es meye efceuekej
31437131955983200000 nes peeles nQ~ meYeer Fvke efJeceeve mebKeele eespeve eceeCe Jeeues
nw~ efpeveceW mes henuee $e+leg veece kee Fvke efJeceeve 45 ueeKe eespeve eceeCe Jeeuee nw~ meYeer esCeerye
efJeceeve DemebKeele eespeve eceeCe efJemleej Jeeues nQ~ ekeerCe&ke efJeceeveeW ceW keg mebKeele eespeve Jeeues nQ
keg DemebKeele eespeve Jeeues nQ~ es meYeer efJeceeve megbojmegboj leJesoer, ieeshegjej, leesjCe Deewj heleekeeDeeW
mes megMeesefYele nQ~
meewOece& Fv kee efveJeeme31 FvkeeW ceW pees Debeflece eYee veece kee Fvke nw~ Gmekes oef#eCe
esCeer ceW pees De"ejJeeB esCeerye efJeceeve nw GmeceW meewOece& Fv jnlee nw~ JeneB hej 84 npeej eespeve efJemle=le
Ske veiej yevee ngDee nw~ efpemekee veece nw meewOece& Fv veiej~ en veiej megJeCe&cee hejkeessmes Jesefle nw~
hejkeess kes DeeYeeie hej keneR hej hebefeye OJepeeeW nQ Deewj keneR hej ceetjekeej eb$e MeesYeeeceeve nes jns
nQ~ Fme veiej ceW meewOece& Fv kee eemeeo (YeJeve) nw pees efke 120 eespeve efJemleej Jeeuee nw Deewj 600
eespeve TBee nw~ Fme YeJeve ceW meewOece& Fv Deheveer 1 ueeKe 60 npeej FveefCeeeW meefnle efvejblej megKe
meceg ceW ceive jnlee nw~
meewOece& Fv kes heefjJeej osJeeW kes efveJeeme mLeeveFv kes veiej kes yeee heebe hejkeesss ceeves
iees nQ~ GvnW Jesoer Yeer kenles nQ~ Fve heebeeW hejkeeseW kes yeere ceW eej Deblejeue nes peeles nQ~ eLece Deblejeue
13 ueeKe eespeve kee nw, otmeje 63 ueeKe eespeve kee nw, leermeje 64 ueeKe eespeve kee nw Deewj eewLee 84
ueeKe eespeve Jeeuee nw~ eLece Deblejeue ceW meewOece& Fv kes Deelcej#eke osJe DehevesDeheves heefjJeej meefnle
jnles nQ~ otmejs ceW heeefj<eod peeefle kes osJe, leermejs ceW meeceeefveke osJe Deewj eewLes ceW Deejesnke, Deveerke,
DeeefYeeesie, efkeefuJe<eke, ekeerCe&ke leLee $eeeefebMe osJe meheefjJeej jnles nQ ~ Fb YeJeve kes eejeW Deesj
FbeCeer Deewj JeuueYeeDeeW kes YeJeve yeves nges nQ~
vevoveJeveFme heeBeJes hejkeess kes Deeies Fvhegj keer eejeW ner efoMeeDeeW ceW efoJe JeveKeC[ nQ~
Fvekees ner veboveJeve kenles nQ~ FveceW mes hetJe& efoMee ceW DeMeeskeJeve nQ, oef#eCe ceW mehleoJeve nQ, heefece ceW
ebhekeJeve nQ Deewj Gej ceW DeeceJeve nQ~ Fve eejeW efoMeeDeeW kes JeveeW ceW eleske kes ceOe ceW SkeSke
ewleJe=#e nQ~ es pebyetJe=#e kes meceeve eceeCe Jeeues he=LJeerkeeefeke nQ~ Fve SkeSke ewleJe=#eeW kes eejeW
lejhe heuebkeemeve mes efpeveeefleceeeW efJejepeceeve nQ~ Fme ekeej es Jeve KeC[ ewleJe=#eeW mes megMeesefYele,
heg<keefjCeer, Jeeheer, ceefCeceeosJe YeJeveeW mes mebege, heueheg<heeefo mes heefjhetCe& neskej meyekees Deevevo osves
Jeeues nQ~ Dele: vevoveJeve veece mes eefme nQ~
efoJemlecYemeewOece& Fv veiej kes ceOe ceW meewOece& Fv kee eemeeo nw~ Fv kes ie=neW kes Deeies 36
eespeve TBes, 1 eespeve ceess Ssmes mlecYe nQ efpevnW ceevemlecYe Yeer kenles nQ~ FveceW 12 OeejeeW nQ DeLee&led es
(268) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

mlecYe yeejn keesCe mebege ieesue nQ~ 1 eespeve ceessieesue keer heefjefOe yeejn keesMe nesves mes 1-1 keesMe keer
OeejeeW keesCe yeves nges nQ~ Fve ceevemlecYeeW ceW Gece jlvecee kejC[ke (efheejs) nQ~ eleske kejC[ke
500 Oeveg<e efJemle=le Deewj Ske keesMe uecyes nQ~ jlvecee meeRkeeW kes mecetneW mes uekeles nges es meye mebKeeleeW
kejC[ke Meeeefo mes hetpe Deveeefo efveOeve cenejceCeere nQ~ Fve meewOece& Fv kes ceevemlecYeeW kes kejC[keeW
mes Yejle#es$e kes leerLekej kes efuees efoJe DeeYejCe, Yet<eCe Deeefo ueees peeles nQ~
Ssmes ner F&Meeve, meevelkegceej Deewj ceensv mJeieeX ceW Yeer ceevemlecYe nQ~ efpevemes Fv eceMe: SsjeJele,
hetJe&efJeosn Deewj heefeceefJeosn kes leerLekejeW kes efuees efoJe Jeeeefo ueeles nQ~
veeesOeJe=#eFve Fv kes YeJeveeW kes Deeies veeeesOeJe=#e nesles nQ pees efke pecyetJe=#e kes meceeve
he=LJeerkeeefeke nQ~ Fvekes cetue ceW eleske efoMee ceW efpeveeefleceeeW efJejepeceeve nQ efpevekes ejCeeW ceW melele
Fveefo ieCe vecemkeej kejles jnles nQ~
Gheheeoie=nGme ceevemlecYe kes heeme F&Meeve efoMee ceW 8 eespeve TBee, uecyee Deewj eew[e Gheheeoie=n
nw GmeceW oes jlveceeer Gheheeo Meee nQ~ eneR hej Fv kee pevce mLeeve nw~
efpeveYeJeveF&Meeve efoMee ceW ner Gheheeoie=n kes meceerhe efpevecebefoj efmLele nw pees efke Deveske efMeKejeW
mes ege nw~ Fme ceefvoj ceW jlveceeer 108 efpeveeefleceeeW efJejepeceeve nQ~
megOecee&meYeeFv YeJeve mes F&Meeve efoMee ceW 300 keesMe TBeer, 400keesMe uecyeer, 200 keesMe
efJemle=le megOecee& veeceke meYee nw~ Fme meYee YeJeve ceW Fv kes efmebnemeve kes Deeies 8 heosefJeeeW kes 8
Deemeve nQ~ Fve ceneosefJeeeW kes Deemeve kes yeenj hetJe& Deeefo efoMee ceW ece mes meesce, ece, JeCe Deewj kegyesj
Fve eej ueeskeheeueeW kes 4 Deemeve nQ~ Fvemeve kes Deeivese oef#eCe Deewj vew$e+le efoMee ceW DeYeblej,
ceOece Deewj yeee heeefj<eo osJeeW kes ece mes 12 npeej, 14 npeej Deewj 16 npeej Deemeve nQ~ vew$e+leefoMee
ceW ner $eeeefbeMe osJeeW kes 33 Deemeve nQ~ mesveeveeekeeW kes 7 Deemeve heefece efoMee ceW nQ, JeeeJe Deewj
F&Meeve efoMee ceW ece mes 4242 npeej Deemeve nQ~ eejeW ner efoMeeDeeW ceW Debiej#eke kes Yeemeve nQ~ meewOece&
Fv kes hetJeeefo efoMeeDeeW ceW 84 npeej Deemeve nQ~ Fme ekeej megOecee& meYee ceW DeemeveeW keer JeJemLee nw~
Fv kee eevemeewOece& Fv kee yeeuegke veeceke eeve efJeceeve neslee nw~ en 1 ueeKe eespeve
uecyeeeew[e nw~ FmeceW Deemeve, Meee, OetheIe, eecej Deeefo efJeeceeve nQ~ OJepeeeW henjeleer jnleer nQ~
megvoj ej nQ Deewj Jeecee kehee ueies nges nQ~
SsjeJele neLeermeewOece& Fv kes DeeefYeeesie osJeeW kee DeefOeheefle yeeueke veeceke osJe nw~ en osJe
efJeefeee mes 1 ueeKe eespeve eceeCe neLeer kee he yevee ueslee nw~ Fme neLeer kes yeeerme cegKe nesles nQ, Ske
Ske cegKe ceW eejeej oeble nesles nQ~ SkeSke oeBle hej efvece&ue peue mes ege 11 mejesJej neslee nw~
SkeSke mejesJej ceW SkeSke keceueJeve jnles nQ~ Fve keceueJeveeW ceW 3232 cenekeceue nesles nQ~
efJeefeee mes yeveees iees es keceue megJeCe&cee nQ~ SkeSke keceue hej 11 veedeMeeuee nesleer nw~ Gme
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (269)

11 veedeMeeuee ceW 3232 DehmejeeW ve=le kejleer jnleer nQ~ meewOece& Fv YeieJeeved kes pevceeslmeJe Deeefo
DeJemej ceW Fmeer SsjeJele neLeer hej yew"kej Deelee nw~
meewOece& Fv kes ueeskeheeueeW kee heefjJeej}eskeheeueeW ceW mes eleske kes efJeceeveeW keer mebKee n
ueeKe, deeme" npeej, n meew deeme" nQ~ eleske ueeskeheeue kes leerve kejes[, heeeme ueeKe osJeebieveeeW
nesleer nQ~
FveW keer efJeefeeeFvFveCeer DeLeJee osJeieCe cetue Mejerj mes keneR Yeer veneR peelesDeeles nQ~
leerLekejeW kes keueeCekeeW ceW, Deke=ef$ece ewleeueeeW keer Jebovee kejves nsleg ee Deve$e keneR Yeer eer[e nsleg
peeves ceW es FveefoosJe efJeefeee mes efveefce&le Mejerj mes ner ieceveeieceve kejles nQ~ cetue Mejerj mes veneR ~ es
osJeieCe Debleceg&ntle&Debleceg&ntle& ceW Mejerj keer veF&veF& efJeefeee kejles jnles nQ~ FmeceW FvnW ke kee DevegYeJe
veneR neslee nw elegle Deevebo kee DevegYeJe neslee nw~
DeeegmeewOece& mJeie& ceW Glke= Deeeg 2 meeiej eceeCe nw~ peIeve Deeeg 1 heue nw~ FveceW osefJeeeW
keer peIeve Deeeg 1 heue mes keg DeefOeke Deewj Glke= Deeeg 5 heue nw~
DeJeieenveemeewOece& mJeie& ceW Mejerj keer TBeeF& 7 neLe eceeCe nw~
Deenej Je GdJeemeefpeve osJeeW keer Deeeg 2 meeiej nw Jes 2000 Je<eeX kes yeerle peeves hej efoJe
Dece=lecee ceeveefmeke Deenej enCe kejles nQ Deewj es osJe oes he#e yeeo GdJeeme enCe kejles nQ~ efpevekeer
Deeeg heue eceeCe nw Jes heeBe efove ceW Deenej enCe kejles nQ~ efJeMes<e JeJemLee ef$eueeskemeej Deeefo mes
mecePevee eeefnes~
keeeeJeereej eqJeefeee DeeefomeewOece& mJeie& kes osJe-osefJeeeB hejmhej ceW Mejerj mes keecemesJeve
kejles nQ~ es osJe henues vejke leke efJeefeee kejles nQ~ Fvekee DeJeefOe%eeve Yeer henues vejke leke ner peeveves
ceW meceLe& nw~
DevlejeueSke Fv cejCe kees eehle neslee nw lees Gmeer mLeeve hej otmejs Fv kee pevce nes peelee nw~
keoeefele Fv kes cejves kes yeeo otmejs Fv kes pevce uesves ceW DeefOeke mes DeefOeke Deblej he[ peeJes lees n
ceeme kee he[ mekelee nw~ Fmekes yeeo efveece mes otmeje Fv pevce ues ueslee nw~ osJeeW ceW Dekeeuece=leg veneR
nesleer nw Dele: Jes Deheveer Deeeg hetjer kejkes ner cejCe kees eehle nesles nQ~
eneB leke meb#eshe mes meewOece& Fv kee JeCe&ve efkeee nw efJemleej mes efleueeseheCCeefe, ef$eueeskemeej Deeefo
evLeeW mes peevevee eeefnes~
megjsvlee veece kes hejcemLeeve ceW meewOece& Fv kee heo ecegKe nw keeeWefke leerLekejeW kes keueeCekeeW ceW
ecegKelee meewOece& Fv keer ner jnleer nw~ Jewmes F&Meeve Fv Deeefo FveW kes heo eehle kejvee Yeer Fme hejcemLeeve
ceW ieefYe&le nw~ meewOece& Fv efveece mes Ske YeJeeJeleejer ner neslee nw~ F&Meeve Fv Deeefo Gej FveW kes efuees
keesF& efveece veneR nw~
(270) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

en Fv heo meceioMe&ve meefnle Ieesj leheejCe kejves Jeeues cenecegefveeeW kees ner eehle neslee nw~ Dele:
mehlehejcemLeeveeW ceW heeefjeepe hejcemLeeve kes yeeo ceW Fme hejcemLeeve kee veece Deelee nw~ pees YeJepeerJe
Fme elegLe& hejcemLeeve kees eehle kej ueslee nw Jen ece mes meeceepe, Deenle Deewj efveJee&Ce hejcemLeeve kee
DeefOekeejer nes peelee nw~
meeceepe hejcemLeeve
eqpemeceW eejlve kes meeLemeeLe efveefOeeeW Deewj jlveeW mes GlheVe nges YeesieesheYeesieheer mebheoeDeeW keer
hejcheje eehle nesleer nw Ssmes eeJeleea kes ye[s Yeejer jepe kees eehle kejvee meeceepe veece kee heeBeJeeB
hejcemLeeve kenueelee nw~ Fme heo kes Yeesee n KeC[ he=LJeer hej Ske $e Meemeve kejves Jeeues eeJeleea
kenueeles nQ~
Fme eeJeleea heo ceW heefjJeej Deewj efJeYetefle efkeleveer nesleer nw ? eeJeleea kes Mejerj ceW Jee keer
nef[d[eeW kes yevOeve Deewj Jee kes ner Jesve jnles nQ Deewj Jen Jeecee keerefueeeW mes keerefuele jnlee nw
Fmeefuees DeYese jnlee nw~ DeLee&led eeJeleea kes JeeJe=<eYeveejee mebnveve jnlee nw~ Gvekes Mejerj kee
Deekeej Deewj Debieesheebie yengle ner megvoj ceveesnj jnles nQ DeLee&led Gvekes meceelegjemebmLeeve jnlee nw~ n
KeC[ kes meYeer jepeeDeeW mes DeefOeke Gvekes Mejerj ceW yeue jnlee nw~ Gvekes megoMe&ve veeceke eejlve kes
eYeeJe mes n KeC[ kes meYeer jepee Gvekeer Dee%ee kees efMej mes OeejCe kejles nQ~ yeeerme npeej cegkegye
jepee Gvekes ejCeeW keer mesJee kejleW nQ~ DeerDeer jevee Jeeues yeeerme npeej osMe nesles nQ~ efpememes
eeJeleea kee uecyeeeew[e #es$e yengle ner Dee ceeuetce he[lee nw~ SsjeJele neLeer kes meceeve eewjemeer
ueeKe neLeer nesles nQ~ mete& keer eeue kes meeLe mheOee& kejves Jeeues efoJe jlveeW mes efveefce&le eewjemeer ueeKe ner
jLe nesles nQ~ he=LJeer, peue leLee DeekeeMe ceW meceeve he mes eueves ceW meceLe& Ssmes De"ejn kejes[ Iees[s jnles
nQ~ eeseDeeW kes ceo&ve ceW eefme Ssmes eewjemeer kejes[ heoeeflehewoue eueves Jeeues efmeheener jnles nQ~
Ske eeJeleea kes eeveJeW npeej jeefveeeB nesleer nQ~ efpeveceW yeeerme npeej keveeeW Deee&KeC[ keer
jnleer nQ, efJeeeOejeW keer yeeerme npeej keveeeW nesleer nQ SJeb cues KeC[ kes jepeeDeeW keer keveeeW yeeerme
npeej nesleer nQ Ssmes kegue deeveJes npeej jeefveeeB nesleer nQ ~ Fve jeefveeeW kes meeLe jefle eer[e ceW eeJeleea
efJeefeee kes eYeeJe mes Ske meeLe ner Ske kece 16 npeej he yevee uesles nQ~ leseerme npeej veedeMeeueeeW
nesleer nQ~ Fv kes veiej kes meceeve yenej npeej veiej nesles nQ~ vevoveJeve meMe yeieereeW mes jce deeveJes
kejes[ ieeBJe nesles nQ~ efveveeveJes npeej esCecegKe DeLee&led yevojieen nesles nQ~ De[leeueerme npeej heeve nesles
nQ~ keess, hejkeess, DeeefjeeB Deewj heefjKeeDeeW mes MeesYeeeceeve meesuen npeej Kes nesles nQ~ kegYeesie YetefceeeB
ceveg<eeW mes Jeehle hheve Devlejerhe nesles nQ~ efpevekes eejeW Deesj heefjKee yeveer jnleer nw Ssmes eewon npeej
mebJeenhene[eW hej yemeves Jeeues veiej nesles nQ~ eeJeueeW kees hekeeves Jeeues Ssmes heekeMeeueeDeeW ceW Ske kejes[
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (271)

nC[s nesles nQ~ efpevekes meeLe yeerpe keer veeueer ueieer ngF& nw Ssmes Ske ueeKe kejes[ nue nesles nQ~ oner ceLeves ceW
MeyoeW mes heefLekeeW kees Deekeef<e&le kejves Jeeueer Ssmes leerve kejes[ Jee DeLee&led ieesMeeueeeW jnleer nQ~ peneB jlveeW
kes Jeeheej nesles nQ Ssmes meele meew kegef#eJeeme nessles nQ~ efvepe&ve eosMe Deewj TBesTBes hene[er efJeYeeieeW mes
efJeYee Ssmes De"d"eF&me npeej meIeve Jeve nesles nQ~ efpevekes eejeW Deesj jlveeW keer Keeves efJeeceeve nQ Ssmes
De"ejn npeej cues jepee nesles nQ~
eleske eeJeleea kes keeue, cenekeeue, vewmmehe&, heeb[gke, hee, ceeCeJe, efhebieue, MebKe Deewj meJe&jlve
Fve veeceeW mes eefme Ssmeer veJe efveefOeeeB nesleer nQ~ efpevemes eeJeleea Iej keer DeepeerefJekee mes efyeukegue
efveeEMele jnles nQ~ keeue veece keer efveefOe mes eefleefove ueewefkeke Meee, JeekejCe Deeefo keer Glheefe nesleer
jnleer nw~ leLee ener efveefOe JeerCee, yeebmegjer Deeefo FbefeeW kes cevees%e efJe<ee Yeer eoeve kejleer jnleer nw~
cenekeeue veece keer efveefOe Deefme,ce<eer Deeefo n keceeX kes meeOeve Yetle Je leLee mecheoeDeeW kees GlheVe
kejleer jnleer nw~ vewmmehe& efveefOe mes Meee, Deemeve, cekeeve Deeefo efceueles jnles nQ~ heeC[gke efveefOe mes OeeveeW
keer Glheefe nesleer nw leLee neW ekeej kes jme Yeer efceueles jnles nQ~ heeefveefOe jsMeceer, metleer Deeefo meye lejn
kes JeeeW kees osleer jnleer nw~ efhebieue efveefOe mes YeJe DeeYejCe efceueles jnles nQ~ ceeCeJe efveefOe mes veerefleMeee
leLee Deveske ekeej kes Meem$eeW keer Glheefe nesleer nw~ MebKe efveefOe mes megJeCe& GlheVe neslee nw Deewj meJe&jlve
veece keer efveefOe mes veerue, cejkele, heejeie Deeefo veevee ceefCejlveeW keer Glheefe nesleer jnleer nw~
eeJeleea kes eewon jlve nesles nQ efpeveceW meele DepeerJe Deewj meele mepeerJe nesles nQ~ ee, $e, oC[,
Deefme, ceefCe, ece& Deewj keeefkeCeer es meele DepeerJe jlve nQ SJeb mesveeheefle , ie=nheefle, neLeer, Iees[e, m$eer,
mLeheefle (efmeueeJe) Deewj hegjesefnle es meele mepeerJe jlve nQ~ ee, oC[, Deefme Deewj $e es eej jlve
DeeegOeMeeuee ceW GlheVe nesles nQ~ ceefCe, ece& leLee keeefkeCeer es leerve jlve eerie=n ceW eie nesles nQ~ m$eer, neLeer
Deewj Iees[e Fve leerve keer Glheefe efJepeeeOe& Mewue hej nesleer nw Deewj Deve jlve efveefOeeeW kes meeLemeeLe
DeeesOee ceW ner GlheVe nesles nQ~
eeJeleea meceed m$eer jlve kes meeLemeeLe neW $e+legDeeW ceW GlheVe nesves Jeeues hebeWefeeW kes eesie
YeesieeW kees Yeesielee nw~ Yejle eeJeleea kes megYee veece kee m$eer jlve Lee~
eeJeleea kes oMeebie Yeesie ceeves iees nQ jlve meefnle veew efveefOeeeB, jeefveeeB, veiej, Meee, Deemeve,
mesvee, veedeMeeuee, Yeepeve, Yeespeve Deewj Jeenve es oMe Yeesie kes meeOeve nesles nQ~ eeJeleea kes jlve, efveefOe
Deewj mJeeb keer j#ee kejves ceW lelhej Ssmes meesuen npeej ieCeye osJe nesles nQ~ pees neLe ceW leueJeej OeejCe kej
j#ee kejles nQ~ eeJeleea kes Iej kees Iesjs nges ef#eeflemeej veece kee kees neslee nw~ osoerheceeve jlveeW kes
leesjCeeW mes ege meJe&leesYe veece kee ieeshegj jnlee nw~ Gvekeer ye[er Yeejer eJeveer kes "njves kee mLeeve
vebeeJele& veece kee nw~ meye $e+legDeeW ceW megKe osves Jeeuee Ssmee Jewpeevle veece kee cenue neslee nw~ yengcetue
jlveeW mes pe[er ngF& efokemJeefmlekee veece keer meYee Yetefce nesleer nw~ nueves kes mecee neLe ceW uesves kes efuees
(272) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ceefCeeeW keer yeveer ngF& megefJeefOe veece keer [er jnleer nw~ meye efoMeeeW osKeves kes efuees efieefjketke veece
kee jepecenue neslee nw~ eeJeleea kes ve=le osKeves kes efuees JeOe&ceeveke veece keer ve=leMeeuee nesleer nw~
eer<ce mebleehe otj kejves kes efuees ye[e Yeejer Oeejeie=n jnlee nw~ Je<ee& $e+leg ceW efveJeeme kejves kess efuees
ie=nketke veece kee cenue jnlee nw~ meheso etvee mes heglee ngDee heg<kejeJele& veece kee Keeme cenue neslee
nw~ JemegOeejke veece kee ye[e Yeejer Det kees"ej jnlee nw Deewj peercetle veece kee yengle ye[e mveeveie=n
neslee nw~ kegyesjkeeble veece kee YeC[ejie=n jnlee nw pees keYeer Keeueer veneR neslee nw~
DeJelebefmekee veece keer megvoj ceeuee nesleer nw~ osJejcee veece keer megvoj eeBoveer nesleer nw efmebnJeeefnveer
veece keer Meee jnleer nw~ leLee Devegej veece kee efmebnemeve neslee nw~ efJepeeeOe&kegceej kes eje eoe
Devegheceeve veece kes ebJej nesles nQ~ yengcetue jlveeW mes efveefce&le mete&eYe veece kee osoerheceeve $e neslee nw~
efJeegled keer oerefhle kees eflejmke=le kejves Jeeues efJeegleYe veece kes oes megvoj kegC[ue nesles nQ~ efJe<eceesefekee
veece keer Ke[eTb nesleer nw pees efke eeJeleea kes Deefleefje otmejs kes hewj kee mheMe& nessles ner efJe<e es[ves
ueieleer nw~ DeYese veece kee keJee jnlee nw~ efoJeMem$eeW mes megmeefppele Deefpelebpee veece kee jLe neslee
nw~ efpemekeer ele_ee kes DeeIeele mes mecemle mebmeej keeBhe G"s Ssmee JepegkeeC[ veece kee Oeveg<e neslee nw~
pees keYeer JeLe& veneR peeles Ssmes DeceesIe veece kes yeeCe nesles nQ~ Jee mes efveefce&le Ssmeer JeelegC[e veeceke
Meefe (Meee) nesleer nw~ efmebneke veece kee Yeeuee neslee nw~ jlveeW mes efpemekeer cet" yeveer ngF& nw Ssmeer
ueesnJeeefnveer veece keer gjer jnleer nw~ epe kes meceeve ceveesJesie veece kee keCehe (Dem$eefJeMes<e) jnlee nw~
meewveboke veece keer Gece leueJeej nesleer nw~ YetleeW kes cegKeeW mes efeefvnle YetlecegKe veece kee Kes
(Dem$eefJeMes<e) jnlee nw~
megoMe&ve veece kee eejlve neslee nw~ eC[Jesie veece kee oC[jlve neslee nw~ Jeecee ece&jlve
jnlee nw efpemekes yeue mes eeJeleea keer mesvee peue kes GheJe mes yee peeleer nw~ et[eceefCe veece kee
efebleeceefCe jlve jnlee nw~ efebleepeveveer veece kee keeefkeCeer jlve neslee nw, pees efJepeeeOe& heJe&le keer iegheeDeeW
kes DevOekeej kees otj kejlee nw~ DeeesOee veece kee mesveeheefle jlve neslee nw~ mecemle Oeeefce&ke efeeeDeeW ceW
kegMeue yegefmeeiej veece kee hegjesefnle jlve jnlee nw~ keeceJe=ef veece kee ie=nheefle jlve neslee nw~ jepeYeJeve
Deeefo kes efvecee&Ce ceW kegMeue YecegKe veece kee efMeueeJejlve Fbpeerefveej jnlee nw~ efJepeeheJe&le veece
kee meheso neLeer neslee nw~ efJepeeeOe& heJe&le keer ieghee kes ceOe Yeeie kees ueerueecee$e ceW GuuebIeve kejves
Jeeuee heJeve_pee veece kee Iees[e neslee nw~ leLee megYee veece kee m$eerjlve neslee nw~ eeJeleea kes Fve
efoJe jlveeW keer osJeieCe meoe j#ee efkeee kejles nQ~
eeJeleea kes yeejn eespeve leke iecYeerj DeeJeepe hengBeeves Jeeueer Ssmeer Deevevooeefeveer veece keer
yeejn YesefjeeB nesleer nQ~ Fmeer ekeej kes efJepeeIees<e veece kes yeejn hen veiee[s nesles nQ~ iecYeerjeJele& veece
kes eewyeerme MebKe nesles nQ~ Jeeeg kes Pekeesjs mes G[leer ngF& Deewj eeJeleea kes eMe kees hewueeleer ngF& De[leerme
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (273)

kejes[ heleekeeeW nesleer nQ~ eeJeleea kees neLe ceW henveves kes efuees Jeerjebieo veece kes jlveefveefce&le Gece
ke[s nesles nQ cenekeueeCe veece kee efoJe Yeespeve neslee nw pees efke Gvekees DeefleMee le=efhle Deewj hegef kejlee
nw, efpemes Deve keesF& veneR heee mekeles Ssmes ieefj, mJeeefo Deewj megieefvOele Dece=leieYe& veece kes ceesoke
Deeefo Ye#e heoeLe& nesles nQ~ Dece=lekeuhe veece kes KeeeheoeLe& SJeb Dece=le veece kes efoJe heeveke heerves
eesie heoeLe& nesles nQ~
eeJeleea kes es meye YeesieesheYeesie kes meeOeve Gmekes hegCehe keuheJe=#e kes ner heue he mes heueles
nQ~ GvnW Deve keesF& veneR Yeesie mekelee nw Deewj Jes mebmeej ceW Deheveer yejeyejer veneR jKeles nQ~ eeJeleea kes
yevOegkeggueheefjJeej kee eceeCe mee{s leerve kejes[ neslee nw Deewj mebKeele npeej heg$ehegef$eeeB nesleer nQ~ es
meye eeJeleea kee JewYeJe GvnW ner eehle neslee nw pees meppeeefle, meodieen&mLe, heeefjeepe Deewj megjsvlee
veece kes eej hejcemLeeveeW kees eehle kej egkes nQ~ cegefveele OeejCe kej pees mecekelJe meefnle Ieesj leheejCe
kejles nQ Jes ner eeJeleea kes meeceepehe Fme heeBeJeW hejce mLeeve kes mJeeceer nesles nQ~
Deen&vle hejcemLeeve
Denle hejces<"er kee YeeJe DeLeJee kece&he pees Glke= efeee nw Gmes Deen&vle efeee kenles nQ~ Fme
efeee ceW mJeiee&Jeleej Deeefo cenekeueeCehe mebheoeDeeW keer eeefhle nesleer nw~ mJeie& mes DeJeleerCe& nges
leerLekej ceneheg<e kees pees hebekeueeCekehe mebheoeDeeW kee efceuevee nw Gmes ner Deenle veece kee "e
hejcemLeeve peevevee eeefnes~
efpevneWves meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kees Yeeles nges leerLekej kes heeocetue ceW DeLeJee meeceevekesJeueer ee
eglekesJeueer kes heeocetue ceW leerLekej veeceke veecekece& keer eke=efle kee yebOe kej efueee nw Ssmes cenecegefve
mJeie& ceW peekej FbDenefceb Deeefo Gece heo kees eehle kej uesles nQ~ JeneB kes megKeeW kee DevegYeJe kejles
nges peye Gvekeer Deeeg n ceefnves keer Mes<e jn peeleer nw leye eneB cele&ueeske ceW efpeme #eef$ee cenejepee kes
eneB Gvekee pevce nesves kees neslee nw Fb keer Dee%ee mes kegyesj Gme veiejer kees mJeie&hegjer kes meceeve megboj
mepeekej ceelee kes Deebieve ceW eefleefove mee{s leerve kejes[ eceeCe jlveeW keer Je<ee& kejvee Meg kej oslee nw~
leerLekej efMeMeg kes ieYe& ceW Deeves kes hetJe& ner ceelee Je=<eYe Deeefo Gece Gece meesuen mJehveeW kees osKeleer nw~
eer er Deeefo osefJeeeb Fv keer Dee%ee mes ceelee keer mesJee ceW lelhej nes peeleer nQ~ peye Jen mJeie& kee Fv
Deheveer Deeeg hetCe&kej ceelee kes ieYe& ceW DeJeleerCe& neslee nw leye Fveefo osJeieCe Deemeve kes kebheeeceeve nesves
mes YeieJeeved kee ieYee&Jeleej peevekej cele&ueeske ceW Deekej ceeleeeqhelee keer hetpee kej ieYe& keueeCeke
GlmeJe ceveeles nQ~
veJe cenerves yeeo leerLekej kee pevce nesles ner Fv ceneJewYeJe meefnle eneB Deekej yeeueke kees megces
heJe&le hej ues peekej 1008 keueMeeW mes cene DeefYe<eske Deeefo efeee mebheVe kejkes pevcekeueeCeke
(274) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ceneslmeJe ceveeles nQ~ leerLekej ceneheg<e kees jepe DevegMeemeve kejves kes yeeo DeLeJee efkemeer kees kegceejeJemLee
ceW ner Jewjeie nes peeves mes peye Jes oer#ee kes efuees leweej nesles nQ leye FbeW eje eYeg kee oer#ee keueeCeke
GlmeJe ceveeee peelee nw~ oer#ee ueskej leheejCe kejles nges peye kesJeue%eeve GlheVe nes peelee nw~ leye Fb keer
Dee%ee mes meceJemejCe keer jevee keer peeleer nw~ Gme mecee FbieCe ye[er Yeefe mes Deekej %eevekeueeCeke
ceneslmeJe ceveeles nQ ~ Fmeer mecee leerLekej eke=efle Goe ceW Deeleer nw Deewj en meceJemejCe Deeefo JewYeJe
Deen&vle JewYeJe kenueelee nw~ cegKehe mes ener Deen&vle DeJemLee "e hejcemLeeve nw~ yengle keeue leke
eerefJenej kejles nges YeieJeeved DemebKe eeefCeeeW kees Oecee&ce=le kee heeve kejeles nQ hegve: Deeeg kes Deble ceW
efveJee&Ce Oeece kees eehle kej uesles nQ~ Gme mecee Yeer FbeW eje efveJee&Ce keueeCeke GlmeJe efkeee peelee nw~
Fme ekeej mes ieYe&, pevce, lehe, %eeve Deewj efveJee&Ce es heebe keueeCeke kenueeles nQ~ eneB hej Deen&vle
hejcemLeeve kee ekejCe nesves mes kesJeue%eeve kes Deveblej nesves Jeeueer Deen&vle efJeYetefle kee keg JeCe&ve
kejvee DeeJeMeke eleerle neslee nw~
kesJeue%eeve kes GlheVe nesles ner leerLekej kee hejceewoeefjke Mejerj he=LJeer mes heeBe npeej Oeveg<e eceeCe
Thej euee peelee nw~ Gme mecee leerveeW ueeskeeW ceW DeefleMee #eesYe GlheVe neslee nw Deewj meewOece& Deeefo FveW
kes Deemeve kebheeeceeve nes peeles nQ~ YeJeveJeemeer osJeeW kes eneB Deheves Deehe MebKe kee veeo nesves ueielee nw~
JeblejJeemeer osJeeW kes eneB Yesjer yepeves ueieleer nw, peesefle<eer osJeeW kes eneB efmebnveeo nesves ueielee nw Deewj
keuheJeemeer osJeeW kes eneB IeCe yepeves ueielee nw~ FbeW kes cegkeg kes DeeYeeie mJeecesJe Pegke peeles nQ Deewj
keuheJe=#eeW mes heg<heeW keer Je<ee& nesves ueieleer nw~ Fve meYeer keejCeeW mes Fv Deewj osJeieCe leerLekej kes
kesJeue%eeve keer Glheefe kees peevekej Yeefeege nesles nges meele hewj Deeies ye{kej YeieJeeved kees eCeece kejles
nQ~ pees DenefcevosJe nQ, Jes Yeer DeemeveeW kes kebefhele nesves mes kesJeue%eeve keer Glheefe kees peevekej meele hewj
Deeies ye{kej JeneR mes hejes#e ceW efpeveWoosJe keer Jebovee kej Dehevee peerJeve meheue kej uesles nQ~ meesuen mJeie&
leke kes osJeosefJeeeB lees YeieJeeved keer Jebovee kes efuees eues Deeles nQ~
Gmeer #eCe meewOece& Fv keer Dee%ee mes kegyesj efJeefeee kes eje leerLekej kes meceJemejCe (Oece&meYee)
kees efJeefe$e he mes jelee nw~ Gme meceJemejCe kee Deveghece mebhetCe&mJehe JeCe&ve kejves kes efuees mee#eeled
mejmJeleer Yeer meceLe& veneR nw~ eneB hej uesMecee$e JeCe&ve efkeee peelee nw1~ Fme meceJemejCe kes JeCe&ve ceW eneB
31 efJe<ee yeleees pee jns nQ
meeceeve Yetefce, meesheeve, efJeveeme, JeerLeer, OetefueMeeue, ewleeemeeo Yetefce, ve=leMeeuee, ceevemlecYe,
Jesoer, Keeeflekee, Jesoer, ueleeYetefce, meeue, GheJeveYetefce, ve=leMeeuee, Jesoer, OJepeYetefce, meeue, keuheYetefce,
ve=leMeeuee, Jesoer, YeJeveYetefce, mlethe, meeue, eerceC[he, $e+ef<e Deeefo iegCeeW kee efJeveeme, Jesoer, eLece heer" ,
efleere heer" , le=leere heer" Deewj iebOekeger~
1. eneB meceJemejCe kee JeCe&ve efleueeseheCCeefe kes DeeOeej mes nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (275)

1. meeceeve Yetefce meceJemejCe keer mebhetCe& meeceeve Yetefce mete&ceC[ue kes meMe ieesue,
FvveerueceefCeceeer nesleer nw~ en meeceeveleee yeejn eespeve eceeCe nesleer nw~ efJeosn #es$e kes mebhetCe&
leerLekejeW keer meceJemejCe Yetefce kee ener eceeCe nw~ eneB Yejle #es$e kes Deewj SsjeJele kes leerLekejeW keer
meceJemejCe Yetefce kee Glke= eceeCe ener nw peIeve eceeCe Ske eespeve cee$e nw~ ceOece kes Deveske Yeso
nQ~ pewmes efke YeieJeeved Je=<eYeosJe kee meceJemejCe yeejn eespeve kee Lee Mes<e leerLekejeW kee IelesIeles
Debeflece YeieJeeved ceneJeerj kee Ske eespeve cee$e Lee~
2. meesheeve meceJemejCe ceW e{ves kes efueS Yetefce mes 1 neLe Thej mes DeekeeMe ceW eejeW ner efoMeeDeeW
ceW mes eleske efoMee ceW ThejThej 20,000 meeref{eeB nesleer nQ~ es meeref{eeB 1 neLe TBeer Deewj Fleveer ner
efJemleej Jeeueer jnleer nQ~ es meye mJeCe& mes efveefce&le nesleer nQ~ osJe, ceveg<e Deewj efleeeieCe Debleceg&ntle& cee$e ceW
ner Fve meYeer meeref{eeW kees heej kej meceJemejCe ceW hengBe peeles nQ~
3. efJeveeme meceJemejCe ceW eej kees, heebe JesefoeeB, Fvekes yeere ceW Dee" YetefceeeB Deewj meJe&$e
eleske Devlej Yeeie ceW leerve heer" nesles nQ ~ Fme ece mes meceJemejCe ceW meejer jeveeeW jnleer nQ~ Fve meyekee
JeCe&ve ece mes Dee peeJesiee~
4. JeerLeer eleske meceJemejCe ceW eejcYe mes ueskej eLece heer" (keveer) heele, meeref{eeW kee
uecyeeF& kes yejeyej efJemleej Jeeueer eej JeerefLeeeB nesleer nQ~ eneB JeerLeer mes peeves kee ceeie& (me[ke)
mecePevee eeefnes~ Fve JeerefLeeeW kes heee& Yeeie ceW mheefkehee<eeCe mes yeveer ngF& JesefoeeB nesleer nQ~ es
yeeGb[^erJeeue kes meceeve nQ~ pees Dee" YetefceeeB kener peeeWieer Gve Dee"eW YetefceeeW kes cetue ceW Jeecee keheeeW
mes megMeesefYele yengle mes leesjCeej nesles nQ~ efpeveceW osJe, ceveg<e Deewj efleeeeW kee mebeej yevee jnlee nw~
5. OetefueMeeue meyekes yeenj efJeMeeue SJeb meceeve ieesue, ceeveg<eesej heJe&le kes DeekeejJeeuee
OetefueMeeue veece kee kees neslee nw en hebeJeCeea jlveeW mes efveefce&le neslee nw Fmeefuees Fmekee OetefueMeeue veece
meeLe&ke nw~ Fme kees ceW ceeie&, DeeefuekeeeW Deewj heleekeeeW jnleer nQ~ eej ieeshegj ej (cegKe heeke)
nesles nQ~ en leerveeW ueeskeeW kees efJeefmcele kejves Jeeuee yengle ner megvoj efoKelee nw~ Fme kees kes eejeW ieeshegj
ejeW ceW mes hetJe&ej kee veece efJepee nw, oef#eCeej kee Jewpeeble nw, heefeceej kees peeble Deewj Gejej
kees Dehejeefpele kenles nQ ~ es eejeW ej megJeCe& mes yeves jnles nQ, leerve YetefceeeW (KeveeW ) mes meefnle osJe Deewj
ceveg<e kes pees[eW mes mebege Deewj leesjCeeW hej uekeleer ngF& ceefCeceeueeDeeW mes MeesYeeeceeve nesles nQ~
hegleueer kes Thej ieesMeer<e& Deewj keeueieeme Deeefo YetheeW kes iebOe mes Jeehle SkeSke eleske ej kes
yeenj Deewj ceOe Yeeie ceW, ej kes heee& YeeieeW ceW cebieueJe, efveefOe Deewj OetheIe mes ege efJemleerCe&
hegleefueeeB nesleer nQ~ Peejer, keueMe, ohe&Ce, eecej, OJepee, hebKee, $e Deewj megeefle ("esvee) es 8 cebieueJe
nQ~ es eleske 108108 nesles nQ~ keeue, cenekeeue, heeC[g, ceeCJeke, MebKe, hee, vewmehe&, efhebieue Deewj
veeveejlve , es veJe efveefOeeeB eleske 108 nesleer nQ~ es efveefOeeeB ece mes $e+leg kes eesie Jeceeuee Deeefo
(276) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Yeepeve,Oeeve, DeeegOe, Jeeefo$e, Jee,cenue, DeeYejCe Deewj mechetCe& jlveeW kees osleer nQ~ JeneB SkeSke Oethe
Ie nesles nQ~
Fve efJepee Deeefo ej kes eleske yeee Yeeie ceW mewke[eW cekej leesjCe Deewj DeYeblej Yeeie ceW mewke[eW
jlvecee leesjCe nesles nQ~ Fve ejeW kes yeere oesveeW heee& YeeieeW ceW SkeSke veedeMeeuee nesleer nw efpemeceW
osJeebieveeeW ve=le kejleer jnleer nQ~ Fme OetefueMeeue kes eejeW ieeshegjejeW hej peesefle<keosJe ej j#eke nesles nQ
pees efke neLe ceW jlveoC[ kees efuees jnles nQ~ Fve eejeW ojJeepeeW kes yeenj Deewj Devoj Yeeie ceW meeref{eeB yeveer
jnleer nQ efpevemes megKehetJe&ke mebeej efkeee peelee nw~ eleske meceJemejCe kes OetefueMeeue kees keer TBeeF&
Deheves leerLekej kes Mejerj mes eewiegveer nesleer nw~ Fme kees keer TBeeF& mes leesjCeeW keer TBeeF& DeefOeke jnleer nw
Deewj Fmemes Yeer DeefOeke efJepee Deeefo ejeW keer TBeeF& jnleer nw~
6. ewleeemeeoOetefueMeeue kes DeYeblej Yeeie ceW ewleeemeeo veeceke Yetefce mekeue#es$e kees Iesjs
nges yeveer jnleer nw~ FmeceW SkeSke efpeve YeJeve kes Devlejeue mes 55 eemeeo yeves jnles nQ pees efJeefJeOe
ekeej kes JeveKeC[ Deewj yeeJe[er Deeefo mes jceCeere nesles nQ~ Fve efpeve YeJeve Deewj eemeeoeW keer TBeeF&
Deheves leerLekej keer TBeeF& mes yeejn iegCeer jnleer nw~
7. ve=leMeeueeeLece he=LJeer ceW he=Lekedhe=Leked JeerefLeeeW kes oesveeW heee& YeeieeW ceW Gece megJeCe& SJeb
jlveeW mes efveefce&le oesoes veedeMeeueeeW nesleer nQ~ eleske veedeMeeuee ceW 32 jbieYetefceeeB Deewj eleske
jbieYetefce ceW 32 YeJeveJeemeer osefJeeeB ve=le kejleer ngF& veevee DeLe& mes ege efoJe ieerleeW eje leerLekejeW kes
efJepee kes ieerle ieeleer nQ Deewj heg<hee_peefue #esheCe kejleer nQ~ eleske veedeMeeuee ceW veevee ekeej keer
megiebefOele Oethe mes efoiceb[ue kees megJeeefmele kejves Jeeues oesoes OetheIe jnles nQ~
8. ceevemlecYeeLece he=LJeer kes yengceOe Yeeie ceW eejeW JeerefLeeeW kes yeereeWyeere meceeve ieesue
ceevemlecYe YetefceeeB nesleer nQ~ Gvekes DeYeblej Yeeie ceW eej ieeshegjejeW mes megvoj kees nesles nQ ~ Fvekes Yeer
ceOe Yeeie ceW efJeefJeOe ekeej kes efoJe Je=#eeW mes ege JeveKeC[ nesles nQ~ Fvekes ceOe ceW hetJee&efo efoMeeDeeW ceW
ece mes meesce, ece, JeCe Deewj kegyesj Fve ueeskeheeueeW kes jceCeere eer[eveiej nesles nQ Gvekes DeYeblej Yeeie
ceW eej ieeshegjej mes ege kees Deewj Fmekes Deeies JeveJeeefhekeeeW nesleer nQ efpeveceW veerue keceue efKeues jnles
nQ~ Gvekes yeere ceW ueeskeheeueeW kes DeheveerDeheveer efoMee leLee eej efJeefoMeeDeeW ceW Yeer efoJe eer[eveiej
nesles nQ~ Gvekes DeYeblej Yeeie ceW Gece efJeMeeue ejeW ege kees nesles nQ Deewj efhej Fvekes yeere ceW heer" nesles
nQ~ FveceW mes henuee heer" Jew[te&ceefCecee, Gmekes Thej otmeje heer" megJeCe&cee Deewj Gmekes Thej leermeje heer"
yengle JeCe& kes jlveeW mes efveefce&le neslee nw~ es leerve heer" leerve keveerhe nesles nQ~ Fve heer"eW kes Thej
ceevemlecYe nesles nQ~ Fve ceevemlecYeeW keer TBeeF& DehevesDeheves leerLekej keer TBeeF& mes yeejniegCeer nesleer nw~
eleske ceevemlecYe kee cetueYeeie Jee mes ege Deewj ceOece Yeeie mheefkeceefCe mes efveefce&le neslee nw~ Fve
ceevemlecYeeW kes GheefjceYeeie Jew[te&ceefCecee jnles nQ~ es ceevemlecYe ieesueekeej nesles nQ~ FveceW ecej, Iebe
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (277)

efkebkeCeer, jlvenej Deewj OJepeeeW megMeesefYele jnleer nQ~ Fvekes efMeKej hej eleske efoMee ceW Dee" eeefleneeeX mes
ege jceCeere SkeSke efpevesv eefleceeeW nesleer nQ~ otj mes ner ceevemlecYeeW kes osKeves mes ceeve mes ege
efceLeeef ueesie DeefYeceeve mes jefnle nes peeles nQ, Fmeerefuees Fvekee ceevemlecYe en veece meeLe&ke nw~
meYeer meceJemejCe ceW leerveeW keeseW kes yeenj eej efoMeeDeeW ceW mes eleske efoMee ceW ece mes hetJee&efo
JeerLeer (ieueer) kes Deeefele hetJee&efo YeeieeW ceW efJepeee, Jewpeeblee, peevlee Deewj Dehejeefpelee veeceke eej
JeeefhekeeeW nesleer nQ~ heefece ceevemlecYe kes Deeefele JeeefhekeeeW nesleer nQ~ hetJe& efoMee kes ceevemlecYe kes
hetJee&efo YeeieeW ceW ece mes veboeseje, veboe, vebefoceleer Deewj veboerIees<ee veeceke eej JeeefhekeeeW nesleer nQ~ oef#eCe
ceevemlecYe kes Deeefele hetJee&efo YeeieeW ceW ece mes DeMeeskee, megeyege, kegcegoe Deewj hegC[jerkee es eej
JeeefhekeeeW nesleer nQ~ Gej ceevemlecYe kes Deeefele hetJee&efo YeeieeW ceW ece mes oeevevoe, cenevevoe,
megeefleyege Deewj eYebkeje es eej JeeefhekeeeW nesleer nQ~ es JeeefhekeeeW meceeleg<keesCe, keceueeefo mes mebege,
bkeeslkeerCe&, Jesefokee, eej leesjCe SJeb jlveceeueeDeeW mes jceCeere nesleer nQ~ meye JeeefhekeeDeeW kes eejeW leeW ceW
mes eleske le hej peueeer[e kes eesie efoJe JeeW mes heefjhetCe& ceefCeceeer meeref{eeB nesleer nQ~ Fve
JeeefhekeeDeeW ceW YeJeveJeemeer, Jevlej, peesefle<eer Deewj keuheJeemeer osJe leLee ceveg<e eer[e efkeee kejles nQ~
eleske JeeefhekeeDeeW kes Deeefele, efvece&ue peue mes heefjhetCe&& oesoes kegC[ nesles nQ efpeveceW osJe, ceveg<e Deewj
efleee Deheves hewjeW keer Oetefue Oeesee kejles nQ~
9. eLece JesoerFme meceJemejCe ceW Gece jlvecee OJepee, leesjCe Deewj IebeDeeW mes ege eLece
Jesefokee nesleer nw~ FmeceW ieeshegjej, hegeefuekee, 108 cebieueJe SJeb veJe efveefOeeeB hetJe& kes meceeve ner nesleer
nQ~ Fve JesefoeeW kes cetue Deewj Gheefjce Yeeie kee efJemleej OetefueMeeue kees kes cetueefJemleej kes meceeve neslee
nw~
10. KeeeflekeeFmekes Deeies mJe peue mes heefjhetCe& Deewj Deheves efpevesvosJe keer TBeeF& kes
elegLe& Yeeie eceeCe Keeeflekee (KeeF&) nesleer nw~ Fme Keeeflekee ceW efKeues nges kegcego, kegJeuee Deewj keceue
Deheveer megieefvOe hewueeles jnles nQ, FveceW ceefCecee meeref{eeB yeveer jnleer nQ SJeb nbme, meejme Deeefo he#eer meoe
eer[e efkeee kejles nQ~
11. efleere Jesoeren Jesefokee Yeer Deheveer hetJe& Jesoer kes meMe nw~ Fmekee efJemleej eLece Jesefokee
mes otvee ceevee ieee nw~
12. ueleeYetefceFmekes Deeies hegVeeie, veeie, kegypeke, Melehe$e Deewj Deeflecege Deeefo mes mebege,
eer[e, heJe&leeW mes megMeesefYele, hetues nges keceueeW mes meefnle peue Yejer yeeJeef[eeW mes ceveesnj Ssmeer ueleeYetefce
MeesYeeeceeve nesleer nQ~
(278) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

13. meeueFmekes Deeies otmeje kees nw Fmes ner meeue kenles nQ~ Fmekee meeje JeCe&ve Oetefuemeeue
kees kes meceeve nw~ Devlej Flevee ner nw efke en efJemleej ceW Gmekee otvee jnlee nw~ jpeleceeer nw SJeb e#e
peeefle kes osJe Fmekes eejeW ejeW hej Ke[s jnles nQ~
14. GheJeve Yetefceeqleere kees kes Deeies eewLeer GheJeveYetefce nesleer nw~ FmeceW hetJee&efo efoMeeDeeW kes
ece mes DeMeeskeJeve, mehleheCe&Jeve, echekeJeve Deewj DeeceJeve, es eej Jeve MeesYeeeceeve nesles nQ~ en Yetefce
efJeefJeOe ekeej kes Jeve mecetneW mes ceefC[le, efJeefJeOe veefoeeW kes hegefueve Deewj eer[e heJe&leeW mes leLee Deveske
ekeej keer Gece JeeefhekeeDeeW mes jceCeere nesleer nw~ Fme Yetefce ceW DeMeeske, mehleheCe&, echeke Deewj Deece es
eej megvoj Je=#e nesles nQ FvnW ewleJe=#e kenles nQ ~ Fvekeer TBeeF& Deheves leerLekej keer TBeeF& mes yeejniegCeer
jnleer nw~ SkeSke ewleJe=#e kes Deeefele Dee" eeefleneeeX mes mebege eejeej ceefCecee efpeveeefleceeeW
nesleer nQ~ Fme GheJeve Yetefce keer yeeJeef[eeW kes peue ceW efvejer#eCe kejves hej eleske peve Deheves Deleerle
Deveeiele meele YeJeeW kees osKe uesles nQ~
SkeSke ewleJe=#e kes Deeefele leerve keeseW mes Jesef<le Je leerve keefveeeW kes Thej eejeej
ceevemlecYe nesles nQ~ Fve ceevemlecYeeW kes eejeW lejhe Yeer keceue Deeefo hetueeW mes ege mJe peue mes Yeefjle
JeeefheeeB nesleer nw~ JeneB keneR hej jceCeere YeJeve, keneR eer[veMeeuee Deewj keneR ve=le kejleer ngF& osJeebieveeDeeW
mes ege veeeMeeueeeW nesleer nQ~ es jceCeere YeJeve hebefe ece mes Fme Yetefce ceW MeesYeeeceeve nesles nQ~ es
YeJeve Yeer keF& KeveeW mes efvee|cele Deheves leerLekej keer TBeeF& mes yeejniegCes TBes nesles nQ~ Deheveer eLece Yetefce
keer Dehes#ee Fme GheJeve Yetefce kee efJemleej otvee neslee nw~
15. ve=leMeeueemeye JeveeW kes Deeefele meye JeerefLeeeW (ieefueeeW) kes oesveeW heee& YeeieeW ceW oesoes
veeeMeeueeeW nesleer nQ~ FveceW mes Deeefo keer Dee" veeeMeeueeDeeW ceW YeJeveJeeefmeveer osJeebieveeeW Deewj Fmemes
Deeies keer Dee" veedeMeeueeDeeW ceW keuheJeeefmeveer osJeebieveeeW ve=le efkeee kejleer nQ~ Fve veeeMeeueeDeeW
kee megvoj JeCe&ve hetJe& kes meceeve nw~
16. le=leere Jesoeren leermejer Jesefokee Deheveer otmejer Jesefokee kes meceeve nw, Devlej Flevee ner nw
efke eneB kes eejeW ejeW kes j#eke e#esv jnles nQ~
17.OJepeYetefceJesefokee kes Deeies Fme hebece OJepeYetefce ceW efoJe OJepeeeW nesleer nQ~ efpeveceW eEmen,
iepe, Je=<eYe, ie[, ceetj, ev, mete&, nbme, hee Deewj ee es oMe ekeej kes efevn yeves jnles nQ~ eejeW
efoMeeDeeW ceW mes eleske efoMee ceW Fve oMe ekeej keer OJepeeDeeW ceW mes eleske 108 jnleer nQ~ Deewj FveceW mes
Yeer eleske OJepee Deheveer 108 #egOJepeeDeeW mes mebege jnleer nQ~ Fme ekeej Fme OJepeYetefce ceW ceneOJepee
10 108 4 4320 Je #egOJepeeeW 10 108 108 4 466560~ mecemle OJepeeeW
4320 466560 470880 nesleer nQ~ es mecemle OJepeeeW jlveeW mes Keefele megJeCe&cee mlecYeeW ceW
ueieer jnleer nQ~ Fve OJepemlecYeeW keer TBeeF& Deheves leerLekej keer TBeeF& mes yeejniegCeer jnleer nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (279)

18. meeueFme OJepeYetefce kes Deeies eeBoer kes meceeve JeCe&Jeeuee leermeje kees Deheves OetefueMeeue
kees kes ner meMe nw~ Fme kees kee efJemleej efleere kees keer Dehes#ee otvee nw Deewj Fmekes ej j#eke
YeJeveJeemeer osJe jnles nQ~
19. keuheYetefceFme "er Yetefce kee veece keuheYetefce nw, en oMe ekeej kes keuheJe=#eeW mes
heefjhetCe& nw~ heeveebie, leteeie, Yet<eCeebie, Jem$eebie, Yeespeveebie, Deeueeebie, oerheebie, Yeepeveebie, ceeueebie Deewj
lespeebie, es osMe ekeej kes keuheJe=#e nQ~ Fme Yetefce ceW keneR hej keceue, Glheue mes megiebefOele yeeJeef[eeB nQb,
kener hej jceCeere eemeeo, keneR hej eer[veMeeueeeW Deewj keneR hej efpevesvosJe kes efJepeeeefj$e kes ieerleeW mes
ege es#eCeMeeueeeW nesleer nQ~ es meye YeJeve yengle YetefceeeW (KeveeW) mes megMeesefYele, jlveeW mes efveefce&le
hebefeece mes MeesYeeeceeve nesles nQ~ Fme keuheYetefce kes Yeerlej hetJee&efo efoMeeDeeW ceW veces, ceboej, mebleeveke
Deewj heeefjpeele es eejeej ceneved efmeeLe& Je=#e nesles nQ~ es Je=#e leerveeW keeseW mes ege Deewj leerve
cesKeueeDeeW kes Thej efmLele nesles nQ~ FveceW mes eleske Je=#e kes cetueYeeie ceW efJeefe$e heer"eW mes ege, jlvecee
eejeej efmeeW keer eefleceeeW nesleer nQ~ es Jebovee kejves cee$e mes ogjble mebmeej kes Yee kees ve kej osleer nQ~
SkeSke efmeeLe& Je=#e kes Deeefele, leerve keeseW mes Jesef<le, heer"$ee kes Thej eejeej ceevemlecYe nesles
nQ~ keuheYetefce ceW efmLele efmeeLe& Je=#e, eer[veMeeueeeW Deewj eemeeo efpevesv keer TBeeF& mes yeejniegCes TBes
nesles nQ~
20. veeeMeeueeFme keuheYetefce kes heee& YeeieeW ceW eleske JeerLeer (ieueer) kes Deeefele, efoJe
jlveeW mes efvee|cele Deewj Deheves ewleJe=#eeW kes meMe TBeeF& Jeeueer eejeej veeeMeeueeeW nesleer nQ~ meye
veeeMeeueeeW heeBe YetefceeeW (KeveeW) mes efJeYetef<ele, yeeerme jbieYetefceeeW mes meefnle Deewj ve=le kejleer ngF&
peesefle<eer osJeebieveeDeeW mes jceCeere nesleer nQ~
21. JesoerFme veeeMeeuee kes Deeies eLece Jesoer kes meMe ner eewLeer Jesoer nesleer nw~ eneB
YeJeveJeemeer osJe ejeW keer j#ee kejles nQ~
22. YeJeveYetefceFme Jesoer kes Deeies YeJeveYetefce veece mes meeleJeeR Yetefce nesleer nw~ FmeceW jlveeW mes
jefele, henjeleer ngF& OJepeeheleekeeDeeW mes meefnle Deewj Gece leesjCe ege GVele ejeW Jeeues YeJeve nesles nQ~
Jes SkeSke YeJeve megjegieueeW kes ieerle, ve=le SJeb yeepes kes MeyoeW mes leLee efpeveeefYe<eskeeW mes MeesYeeeceeve
nesles nQ~ eneB hej Yeer GheJeve, Jeeefhekee Deeefo keer megvoj MeesYee hetJe& kes meceeve jnleer nw~
23. mletheFme YeJeveYetefce kes heee&YeeieeW ceW eleske JeerLeer kes ceOe efpeve Deewj efmeeW keer
Deveghece eefleceeDeeW mes Jeehle veewveew mlethe nesles nQ~ Fve mletheeW hej $eeW hej $e efhejles jnles nQ, OJepeeeW
henjeleer jnleer nQ, es efoJejlveeW mes efvee|cele jnles nQ Deewj Dee" cebieue JeeW mes meefnle nesles nQb SkeSke
mlethe kes yeere ceW cekej kes Deekeej kes meew leesjCe nesles nQ~ Fve mletheeW keer TBeeF& Deheves ewleJe=#eeW keer
TBeeF& kes meceeve nesleer nw~ YeJepeerJe Fve mletheeW kee DeefYe<eske, hetpeve Deewj eoef#eCee efkeee kejles nQ~
(280) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

24. meeuemletheeW kes Deeies DeekeeMe mheefke kes meMe Deewj cejkele ceefCecee eej ieeshegjejeW
mes jceCeere eewLee kees neslee nw~ eneB kes ejeW hej keuheJeemeer osJe Gece jlvecee oC[eW kees neLe ceW ueskej
Ke[s jnles nQ~ es efpevesv YeieJeeved kes ejCeeW keer hejce Yeefe mes ejheeue kee keee& kejles nw~~
25. eerceC[he YetefceFme Dee"JeeR Yetefce kee veece eerceC[he nw~ en Deveghece GecejlveeW kes
KecYeeW hej efmLele Deewj cegeepeeueeefo mes MeesYeeeceeve jnleer nw~ FmeceW efvece&ue mheefkeceefCe mes efvee|cele
meesuen oerJeeueeW kes yeere ceW yeejn kees"s nesles nQ~ Fve kees"eW keer TBeeF& Deheves efpevesv keer TBeeF& mes
yeejniegCeer nesleer nw~
26. ieCeefJeveemeFve yeejn kees"eW kes Yeerlej hetJee&efo eoef#eCee ece mes he=Lekedhe=Leked $e+ef<e
Deeefo yeejnieCe yew"les nQ~ Gvekee ece en nweLece kees"s ceW mechetCe& $e+efeeW kes Oeejke ieCeOej osJe
Deewj meJe&efoiebyej cegefveieCe yew"les nQ~ mheefkeceefCe keer oerJeeue mes JeJeefnle otmejs kees"s ceW keuheJeeefmeveer
osefJeeeB, leermejs kees"s ceW DeefleMee vece Deee|ekeeeW leLee eeefJekeeeW yew"leer nQ~ elegLe& kees"s ceW peesefleJee&meer
osefJeeeB, heebeJeW ceW Jeblej osefJeeeB, "s ceW YeJeveJeemeer osefJeeeB, meeleJeW ceW YeJeveJeemeer osJe, Dee"JeW ceW
JeblejosJe, veewJeW ceW mete&, ev Deeefo peesefle<eerosJe, oMeJeW ceW keuheJeemeerosJe, ieejnJeW ceW eeJeleea,
ceC[ueerke jepee SJeb Deve ceveg<e leLee yeejnJeW ceW hejmhej JewjYeeJe kees es[kej eEmen, JeeIe, vekegue,
nefjCe Deeefo efleeeieCe yew"les nQ~
27. JesoerFmekes Deveblej efvece&ue mheefke hee<eeCe mes yeveer ngF& heeBeJeeR Jesefokee nesleer nw~
efpemekee meJe& JeCe&ve eLece Jesoer kes meMe ner nw~
28. eLece heer"Fme heebeJeeR Jesoer kes Deeies Jew[te&ceefCe mes efvee|cele eLece heer" nesleer nw~ Fve heer"eW
keer TBeeF& Yeer Deheves ceevemlecYe kes heer" kes meMe nw~ Fme eLece heer" kes Thej yeejn kees"eW kes eleske
kees"s ceW mes eleske kees"s kes eJesMe ejeW ceW Deewj mecemle (eej) JeerefLeeeW kes mevcegKe meesuenmeesuen
meeref{eeB nesleer nQ~ et[er kes meMe ieesue veevee ekeej kes hetpee Je Deewj cebieue JeeW mes meefnle Fme heer"
hej eejeW efoMeeDeeW ceW Deheves efMej hej Oece&ee kees jKes ngS e#eW efmLele jnles nQ~ Jes ieCeOej osJe Deeefo
yeejnieCe Fme heer" (keveer) hej e{kej Deewj eoef#eCee oskej efpevesvosJe kes meccegKe nges hetpee kejles nQ~
mewke[eW mlegefleeeW eje iegCekeerle&ve kejkes DemebKeele iegCeesCeerhe mes Deheves keceeX keer efvepe&je kejles nges
emeVeefee neskej Deheves-Deheves kees"eW ceW eJesMe kejles nQ~
29. efleere heer"eLece heer" (keveer) kes Thej otmeje heer" neslee nw~ en heer" Yeer veeveejlveeW
mes Keefele Yetefce ege neslee nw~ Fme megJeCe&cee heer" hej e{ves kes efuees eejeW efoMeeDeeW ceW heebe JeCe& kes jlveeW
mes efvee|cele meeref{eeB nesleer nQ~ Fme heer" kes Thej ceefCecee mlecYeeW hej uekeleer ngF& OJepeeeW nesleer nQ, efpeveceW
eEmen, yewue, keceue, ee, ceeuee, ie[, Jem$e Deewj neLeer Ssmes Dee" ekeej kes efevn yeves jnles nQ~ Fmeer
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (281)

heer" hej OetheIe, cebieue Je, hetpeveJe Deewj veJeefveefOeeeB jnleer nQ efpevekee JeCe&ve kejves kes efuees keesF&
Yeer meceLe& veneR nw~
30. le=leere heer"efleere heer" kes Thej efJeefJeOe ekeej kes jlveeW mes Keefele leermeje heer"
(keveer) neslee nw~ mete&ceC[ue kes meceeve ieesue Fme heer" kes eejeW Deesj jlvecee Deewj megKekej mheMe&Jeeueer
Dee"Dee" meeref{eeB nesleer nQ~
31. iebOekegerFme le=leere heer" kes Thej Ske iebOekeger nesleer nw~ en eecej, efkebkeCeer, Jevoveceeuee
Deewj nej Deeefo mes jceCeere, ieesMeerj, ceuee ebove, keeueeie Deeefo OetheeW kes iebOe mes Jeehle, epJeefuele
jlveeW kes oerhekeeW mes meefnle leLee henjeleer ngF& efJeefe$e OJepe hebefeeeW mes mebege nesleer nw~ Je=<eYeosJe kes
mecee iebOekeger keer TBeeF& 900 Oeveg<e Leer~ Deeies IelesIeles JeerjveeLe kes mecee 75 Oeveg<e eceeCe jn
ieF& Leer~ iebOekeger kes ceOe ceW heeoheer" meefnle, Gece mheefke ceefCe mes efvee|cele, IebeDeeW kes mecetneefo mes
jceCeere eEmenemeve neslee nw~ jlveeW mes Keefele Gme eEmenemeve keer TBeeF& leerLekej keer TBeeF& kes ner eesie
ngDee kejleer nw~
Fme ekeej eneB 31 DeefOekeejeW eje meceJemejCe kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ ueeske Deewj Deueeske kees
ekeeefMele kejves kes efuees mete& kes meceeve YeieJeeved DenleosJe Gme eEmenemeve kes Thej DeekeeMe ceeie& ceW eej
Debiegue kes Devlejeue mes efmLele jnles nQ~
34 DeefleMee
leerLekej kes pevce mes ueskej Devle leke 34 DeefleMee nesles nQ, efpevekee JeCe&ve efvecve ekeej nw~ pevce
kes 10 DeefleMee, Ieeeflekece& #ee mes 11 DeefleMee Deewj osJeeW kes eje efkees iees 13 DeefleMee, Ssmes kegue
efceueekej 34 DeefleMee nesles nQ~1
hemeervee kee ve nesvee, Mejerj ceW ceuecet$e kee ve nesvee, otOe kes meceeve meheso efOej kee nesvee,
Jee<e&Yeveejeemebnveve, meceelegjemebmLeeve, Delevle megvoj Mejerj, veJeebheke keer Gece iebOe kes meceeve
megieefvOele Mejerj, 1008 Gece ue#eCeeW kee nesvee, Deveble yeueJeere&, efnleeqcele SJeb ceOegj Yee<eCe,
eleske leerLekej kes pevcekeeue mes ner es mJeeYeeefJeke oMe DeefleMee nesles nQ~
Deheves heeme mes eejeW efoMeeDeeW ceW 100 eespeve leke megefYe#elee, DeekeeMe ceW ieceve, eEnmee kee DeYeeJe,
Yeespeve kee DeYeeJe, Ghemeie& kee DeYeeJe, meyekeer Deesj cegKe kejkes efmLele nesvee, eee kee ve nesvee,
heuekeeW kee ve Pehekevee, meJe& efJeeeDeeW keer F&ejlee, veKe Deewj kesMeeW kee ve ye{vee, De"ejn ceneYee<ee,
meele meew #eg Yee<ee leLee Deewj Yeer pees meb%eer peerJeeW keer mecemle De#ejDeve#ejelceke Yee<eeeW nQ GveceW
leeueg, oeBle, Dees<" Deewj keC" kes Jeeheej mes jefnle neskej Ske ner mecee YeJepeveeW kees efoJe GheosMe
1. en ieCevee efleueeseheCCeefe kes DeeOeej mes nw~ Deve ebLeeW ceW pevce kes 10, kesJeue%eeve kes 10 Deewj osJeke=le 14 Ssmes 34 efieveees nQ~
(282) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

osvee~ YeieJeeved efpevesvosJe keer mJeYeeJele: DemKeefuele Deewj Deveghece efoJeOJeefve leerveeW mebOee keeueeW ceW
veJe cegntleeX leke efvekeueleer nw Deewj Ske eespeve heele peeleer nw~ Fmemes Deefleefje ieCeOej osJe, Fv DeLeJee
eeJeleea kes eMveeveghe DeLe& kes efveheCeeLe& Jen efoJeOJeefve Mes<e meceeeW ceW Yeer efvekeueleer nw~ en
efoJeOJeefve YeJepeerJeeW kees n Je, veJe heoeLe&, heeBe Deefmlekeee Deewj meele leJeeW kee veevee ekeej kes
nslegDeeW eje efveheCe kejleer nw~ Fme ekeej Ieeefleee keceeX kes #ee mes GlheVe nges es ceneved Deeee&peveke
ieejn DeefleMee leerLekej kees kesJeue%eeve kes nesves hej eie nesles nQ~
leerLekej kes ceenelce mes mebKeele eespeveeW leke Jeve Demecee ceW ner hees, hetue Deewj heueeW keer
mece=ef mes ege nes peelee nw~ kebke Deewj jsleer kees otj kejleer ngF& megKeoeeke Jeeeg eueves ueieleer nw~ peerJe
hetJe& Jewj kees es[kej cew$eerYeeJe mes jnves ueieles nw~~ Gleveer Yetefce ohe&Ce leue kes meMe mJe Deewj jlvecee
nes peeleer nw~ meewOece&Fv keer Dee%ee mes cesIekegceej osJe megiebefOele peue keer Je<ee& kejlee nw~ osJe efJeefeee mes
heueeW kes Yeej mes veceerYetle Meeefue Deewj peew Deeefo Kesle kees jeles nQb meye peerJeeW kees efvele Deevebo GlheVe
neslee nw~ Jeeegkegceej osJe efJeefeee mes Meerleue heJeve eueelee nw~ keges Deewj leeueeye Deeefo efvece&ue peue mes
hetCe& nes peeles nQ~ DeekeeMe OegDeeB Deewj Gukeeheele Deeefo mes jefnle neskej efvece&ue nes peelee nw~ mechetCe& peerJeeW
kees jesieeefo keer yeeOeeeW veneR nesleer nQ~ e#esveW kes cemlekeeW hej efmLele Deewj efkejCeeW mes GppeJeue Ssmes efoJe
Oece&eeeW kees osKekej peveeW kees Deeee& neslee nw~ leerLekej keer eejeW efoMeeDeeW ceW (efJeefoMeeDeeW meefnle)
hheve megJeCe& keceue, Ske heeo heer" Deewj efoJe SJeb efJeefJeOe ekeej kes hetpeveJe nesles nQ~ Fme ekeej es
eeQleerme DeefleMee kens iees nQ~
Dee" ceneeeeflenee&$e+<eYe Deeefo leerLekejeW kees efpeve Je=#eeW kes veeres kesJeue%eeve GlheVe ngDee
nw~ Jes ner DeMeeske Je=#e kenueeles nQ~ es efpevesvosJe kes Mejerj keer TBeeF& mes yeejn iegCes DeefOeke TBes nesles nQ~
es Fleves megvoj nesles nQ efke Fvekees osKekej Fv kee efee Yeer Deheves vevove JeveeW ceW veneR jcelee nw~ leerLekej
kes cemleke kes Thej efyevee mheMe& efkees ner evceC[ue kes meMe, cegee kes mecetn mes ege leerve $e
MeesefYele nesles nQ~ efvece&ue mheefke hee<eeCe mes efvee|cele Deewj Glke=< jlveeW mes Keefele eEmenemeve neslee nw~ iee{
Yeefe ceW Deemee, neLeeW kees pees[s nges, efJekeefmele cegKe keceue mes mebege, yeejn ieCe kes cegefveieCe Deeefo
YeJe peerJe YeieJeeved kees Iesj kej efmLele jnles nQ~ ceesn mes jefnle neskej efpeveeYeg kes MejCe ceW DeeJees, DeeJees,
Ssmee kenles nges ner ceeveeW osJeeW keer ogbogYeer yeepee yepelee jnlee nw~ YeieJeeved kes ejCeeW kes cetue ceW osJeeW kes
eje keer ieF& heg<heJe=ef< nesleer jnleer nw~ kejes[eW mete& kes meceeve osoerheceeve eYeeceC[ue Deheves oMe&vecee$e
mes ner mechetCe& ueesieeW kees meele YeJeeW kees efoKeuee oslee nw~ kegboheg<he kes meceeve esle eeQme" ebJej osJeeW kes
eje {gjees peeles nQ~ es Dee" ceneeeeflenee& kenueeles nQ~
Fve eeQleerme DeefleMee Deewj Dee" ceneeeeflenee& mes mebege cees#eceeie& kes veslee Deewj leerveeW ueeskeeW kes
mJeeceer Ssmes DenleosJe keer ceQ Jebovee kejlee nttB~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (283)

meceJemejCe ceW efkeleves peerJe jnles nQ ?eleske meceJemejCe ceW heue kes DemebKeeleJeW Yeeie
eceeCe DeLee&led DemebKeele peerJe efpevesvosJe keer Jebovee ceW eJe=e nges efmLele jnles nQ~ kees"eW kes #es$e mes
eeefhe peerJeeW kee #es$eheue DemebKeele iegCee nw, efhej Yeer Jes meye YeJepeerJe efpeveosJe kes ceenelce mes Ske
otmejs mes Demhe=< jnles nQ~ JeneB hej yeeueke mes ueskej Je= leke meYeer ueesie eJesMe kejves ceW DeLeJee
efvekeueves ceW Debleceg&ntle& keeue (48 efceve) kes Yeerlej mebKeele eespeve eues peeles nQ~ Fve kees"eW ceW
efceLeeef<, DeYeJe Deewj Demeb%eer peerJe keoeefhe veneR nesles; leLee DeveOeJemeee, mebosn Deewj efJehejerlelee
mes ege peerJe Yeer veneR nesles nw~ Fmemes Deefleefje JeneB hej efpeve YeieJeeved kes ceenelce mes Deebleke, jesie,
cejCe, Glheefe, Jewj, keece yeeOee leLee YetKe Deewj heeme keer yeeOeeeW Yeer veneR nesleer nQ~
e#eeef#eCeer ieesJeove, cenee#e, ef$ecegKe, e#esej, legcyegjJe, ceelebie, efJepee, Deefpele, yee,
yeesej, kegceej, <eCcegKe, heeleeue, efkeVej, efkebheg<e, ie[, iebOeJe&, kegyesj, JeCe,Ye=kegef, ieescesOe, heee&,
ceelebie(OejCeW)Deewj iegeke eewyeerme leerLekejeW kes es eewyeerme e#e nQ~1 DehevesDeheves leerLekej kes e#e
DehevesDeheves efpeveWosJe kes heeme ceW efmLele jnles nQ~
eesejer, jesefnCeer, e%eefhle, Jeee=bKeuee, JeeebkegMee, Deeefleeesejer, heg<eoee, ceveesJesiee, keeueer,
pJeeueeceeefueveer, cenekeeueer, ieewjer, ieebOeejer, Jewjeser, meesuemeeDevevleceleer, ceevemeer, ceneceevemeer, peee,
efJepeee, Dehejeefpelee, yengefheCeer, ket<ceeC[er, heee (heeeJeleer) Deewj efmeeefeveer eewyeerme leerLekejeW keer
ece mes es eewyeerme eef#eCeer nQ~ DehevesDeheves leerLekej kes meceerhe ceW SkeSke eef#eCeer jne kejleer nQ~
efoJeOJeefve kee ceenelce pewmes evcee mes Dece=le Pejlee nw Gmeer ekeej efKejleer ngF& efpeve YeieJeeved
keer JeeCeer kees Deheves kee&Je kes yeejs ceW megvekej Jes yeejn iegCeeW kes efYeVeeqYeVe peerJe efvele ner DevevleiegCeesCeerhe
mes efJeMeg heefjCeeceeW kees OeejCe kejles nges Deheves DemebKeeleiegCeesCeerhe keceeX kees ve kej osles nQ~ JeneB
hej jnles nges Jes YeJe peerJe efpevesvosJe kes ejCekeceueeW ceW hejceDeemLeeJeeve nesles nges hejce Yeefe ceW
Deemee neskej Deleerle, Jele&ceeve Deewj YeeJeer keeue kees Yeer veneR peeveles nQ~ DeLee&led yengle mee keeue Jeleerle
kej osles nQ~ Fme ekeej mes leerLekej kees peye Deenle heo veeceke hejcemLeeve eehle neslee nw leye meceJemejCe
keer efJeYetefle Deeefo cene DeefleMee eie neslee nw~
Deenle hejcemLeeve ceW en meceJemejCe Deeefo efJeYetefle lees yeefnjbie JewYeJe nw~ Fmekes meeLe eej
Ieeefleee keceeX kes veeMe nesves mes eej Deveble iegCe eie nes peeles nQ~ %eeveeJejCe kece& kes DeYeeJe mes
Devevle%eeve, oMe&veeJejCe kes veeMe mes DevevleoMe&ve, ceesnveere kes veeMe mes DevevlecegKe Deewj Devlejee kes
#ee mes DevevleJeere& eie nes peeles nQ~ es eej iegCe ner Devevleelege kens peeles nQ~
YeieJeeved keer meYee ceW eoMeebie egle kes %eelee, ceve:hee&e%eeve heele eej %eeve kes Oeejer Deewj eeQme"
$e+efeeW mes meceefvJele ieCeOej osJe jnles nQ pees YeieJeeved keer efoJeOJeefve kees eJeCe kej pevepeve ceW
1. lesF&meJeW leerLekej kes e#e kee veece OejCesv Deewj eewyeermeJeW kee veece ceelebie Deve ebLeeW ceW eefme nw~
(284) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Gmekee efJemleej kejles nQ~ ieCeOej kes DeYeeJe ceW leerLekej keer efoJeosMevee veneR nesleer nw Ssmee efveece nw~
YeieJeeved keer yeejn meYee ceW cegefve, Deeefe&kee, eeJeke, eeefJekee, en elegefJe&Oe mebIe jnlee nw~ DemebKeeleeW
osJeosefJeeeB jnles nQ Deewj mebKeeleeW efleee jnles nQ~ es meYeer YeieJeeved kes efoJe GheosMe kees megvekej
mecekelJe kees Deewj Deheves eesie eleeW kees enCe kej Deheveer Deelcee kees cees#eceeieea yevee uesles nQ~
Fme ekeej mes meb#eshe ceW Deenle veeceke "e hejcemLeeve kene ieee nw~
efveJee&CehejcemLeeve
mebmeej kes yebOeve mes cege nges hejceelcee keer pees DeJemLee nesleer nw Gmes heefjefveJe=&efe kenles nQ Fmekee
otmeje veece heefjefveJee&Ce Yeer nw~ mecemle kece&heerceue kes ve nes peeves mes pees Devlejelcee keer Megef nesleer nw
Gmes efmeef kenles nQ en efmeef efmeef: mJeelceesheueefyOe: kes Devegmeej Deheves DeelceleJe keer
eeefhlehe nw DeYeeJehe veneR nw Deewj ve %eeve Deeefo iegCeeW kes veeMehe ner nw~ Fme efveJee&Ce mLeeve kees eehle
kej uesvee ner heefjefveJee&Ce veece kee meeleJeeb hejcemLeeve ceevee ieee nw~
eerkegbokegboosJe ves efveJee&Ce kee ue#eCe yengle ner mejue Yee<ee ceW ken efoee nw
kesJeueer YeieJeeved kes Deeegkece& kee #ee ness peeves mes Mes<e yeeer mebhetCe& eke=efleeeW kee efJeveeMe nes peelee
nw, heeeled Jes Ske mecee cee$e ceW ueeske kes DeeYeeie hej hengBe peeles nQ~ JeneB hej Jes pevcepejecejCe mes
jefnle, Dee" kece& mes jefnle, hejce, Meg, Deveble%eeve, oMe&ve, meewKe, Jeere& Fve eej mJeYeeJehe, De#ee,
DeefJeveeMeer, Dese, DeJeeyeeOe, Deefvebefe, Deveghece, hegCeheehe mes efveceg&e, efvele, Deeue, Deveeuecye
Deewj hegvejeieceve mes jefnle nes peeles nQ~ peneB hej ve og:Ke nw, ve megKe nw, ve heer[e nw, ve yeeOee nw, ve cejCe nw
Deewj ve pevce nw JeneR hej efveJee&Ce neslee nw DeLee&led Gmeer DeJemLee kee veece efveJee&Ce nw~ peneB hej ve FefveeB
nQ, ve Ghemeie& nw, ve ceesn nw, ve efJemcee nw, ve efvee nw, ve le=<Cee nw Deewj ve #egOee nw JeneR hej efveJee&Ce neslee nw~
peneB hej ve kece& nw, ve veeskece& nw, ve efeblee nw ve Deele&jewOeeve Deewj ve Oece&Megkeue Oeeve ner nw JeneR hej
efveJee&Ce nw DeLee&led Gmeer DeJemLee kees efveJee&Ce kenles nQ~
eMve neslee nw efke efhej JeneB hej keee nw ? mees ner kenles nQ
JeneB hej efveJee&Ce ceW kesJeue%eeve nw, kesJeueoMe&ve nw, kesJeuemeewKe nw, kesJeueJeere& nw, Decetle&Je nw,
DeefmlelJe nw Deewj meeosMelJe nw~ DeLee&led Gve efmeeW ceW kesJeue heefjhetCe&%eeve, oMe&ve, megKe Deewj Jeere& es
eej iegCe eie nes egkes nQ Jes Decetefle&ke nesles nges Yeer Deheveer meee mes efJeeceeve nQ Deewj Deheves DemebKeele
eosMeeW mes meefnle heg<eekeej nesves mes meeosMeer nQ~ Deye Deeies kenles nw efke
efveJee&Ce ner efme nQ Deewj efme ner efveJee&Ce nQ Ssmee kene ieee nw~ leLee kece& mes efJecege ngDee Deelcee
ueeske kes DeeYeeie heele euee peelee nw~ hegvejefhe eMve neslee nw efke ueeske kes yeenj DeueeskeekeeMe ceW keeeW
veneR eues peeles nQ ? Gme hej eer kegbokegboosJe kenles nQ
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (285)

peerJeeCeb hegiieueeCeb ieceCeb peeCesF peeJe OeccelLeer

Oecceef l LekeeeYeeJes leees hejoes Ce ieb e f l e 1~~184~~
peneB leke Oecee&efmlekeee nw JeneR leke peerJeeW Deewj hegodieueeW kee ieceve neslee nw keeeWefke Oecee&efmlekeee
kes DeYeeJe ceW Gme ueeskeekeeMe mes Deeies veneR pee mekeles nQ Ssmee legce peevees~
Fme ekeej mes efveJee&Ce hejcemLeeve kee mJehe kene ieee nw~ JeemleJe ceW Deveeefokeeue mes Fme mebmeej
ceW eleske peerJe kes meeLe keceeX kee mecyevOe ueiee ngDee nw pewmes efke Keeve mes efvekeuee ngDee meesvee eejcYe
mes efked keeefuecee mes ege ner jnlee nw hegve: eesie meeceeer kee efceeCe kejkes peye Gmes Deefive ceW Meg
efkeee peelee nw leye Jen efke keeefuecee mes jefnle nes peelee nw~ Gmeer ekeej mes Fme peerJe kes meeLe
heewodieefueke keceeX kee mebyebOe euee Dee jne nw Fmes Je kece& kenles nQ~ Gmeer kes efveefcee mes Deelcee ceW jeie,
s<e, ceesn Deeefo efJeYeeJe heefjCeece GlheVe nesles nQ FvnW YeeJekece& kenles nQ~ Fve keceeX kes efveefcee mes ner en
peerJe mebmeej ceW elegie&efle ceW heefjYeceCe kejlee ngDee pevcecejCe kes og:Ke G"e jne nw~ peye en peerJe
keeueueefyOe Deeefo kes efveefcee mes efveke mebmeejer nes peelee nw leye en meppeeefle veeceke eLece hejcemLeeve
kees eehle kej cees#e kes efuees GeceMeerue nes peelee nw leye en meodie=nmLe veeceke efleere hejcemLeeve kees
eehle kej ueslee nw~ Fmekes Deveblej heeefjeepe veeceke le=leere hejcemLeeve eehle kejves kees Glmegke neslee nw~
eneB Fleveer yeele DeJeMe Oeeve jKeves keer nw efke meppeeefle hejcemLeeve kes efyevee meodie=nmLe Deewj heeefjeepe
mLeeve DemebYeJe nw Dele: en meppeeefle efveJee&Ce veeceke mehlece hejcemLeeve kes efuees cenlJehetCe& nw~ Fme
heeefjeepe le=leere mLeeve kes yeeo megjsvlee veeceke elegLe& hejcemLeeve eehle neslee nw~ Deveblej meeceepe
veeceke heeBeJeeb mLeeve GheueyOe neslee nw~ Fmekes yeeo Deen&vle veeceke "s hejcemLeeve kees eehle kej Deble
ceW efveJee&Ce veeceke mehlece hejcemLeeve kee mJeeceer nes peelee nw~ efpeleves Yeer efme nges nQ, nesles nQ Deewj neWies Jes
meye eLece mLeeve meppeeefle, le=leere mLeeve heeefjeepe Deewj "s mLeeve Deen&vle kees DeJeMe ner eehle
efkeee kejles nQ Deewj kejWies keeeWefke Fve leerve mLeeve kes efyevee efveJee&Ce mLeeve keer eeefhle meJe&Lee DemebYeJe ner
nw~ neB, efkevneR ves meeleeW kees eehle efkeee nesiee Je efkevneR ves heeBe ee n kees eehle efkeee nesiee ee kejWies~
mehle hejcemLeeve kees eehle kejves Jeeues YeieJeeved Je=<eYeosJe, MeebefleveeLe, kegbLegveeLe, DejveeLe, heee&veeLe,
ceneJeerj mJeeceer Deeefo efJejues ner ceneheg<e nesles nQ~
Fve mehle hejcemLeeveeW kees he{kej eleske ceveg<e kee kele&Je nw efke Jen meppeeefle kes cenJe kees
mecePes Deewj mehle hejcemLeeve eehle kejves keer meoe YeeJevee Yeelee jns~

1. efveecemeej~
(286) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

kesJeue%eeve kee efJe<ee

(<edKeC[eiece ebLe mes)
(eer ieewlece mJeeceer ves kene nw efkemeJe&%e, meJe&oMeea, YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ves leerveeW ueeskeeW kes peerJeeW kes Deeieefle-
ieefle Deeefo kees peeveles, osKeles nges.........cegefveOece& kee GheosMe efoee nw~ eLee
megob ces DeeGmmeblees! Fn Keueg meceCesCe YeeJeoe cenefo-ceneJeerjsCe cene-kemmeJesCe meJJeCngCee
meJJeueesieoefjefmeCee meosJeemegj-ceeCegmemme ueesemme Deeieefo-ieefo-eJeCees-JeJeeob yebOeb ceeskeKeb FeE ef"efob pegefob
DeCegYeeieb lekekeb keueb ceCees-ceeCeefmeeb Yetleb keeb heef[mesefJeeb Deeefokecceb Den-kecceb4 meJJeueesS meJJepeerJes
meJJeYeeJes meJJeb meceb peeCeblee hemmeblee efJenjceeCesCe meceCeeCeb hebecenJJeoeefCe jeFYeeseCeJesjceCe-eefCe meYeeJeCeeefCe
meceeGie-heoeefCe meGej-heoeefCe mecceb Oecceb GJeosefmeoeefCe~)
Fvner hebefeeeW kees ueskej <edKeC[eiece met$e kes jeefelee eer Yetleyeefue Deeeee& ves kesJeue%eeveer
YeieJeeve kee SJeb kesJeue%eeve kee efJe<ee yeleueeee nw~ Gmeer keer OeJeuee erkee ceW Dee mhe<erkejCe nw
Gmes peeW kee leeW eneB efoee pee jne nw
OeJeuee hegmleke13, Jeie&CeeKeC[ ceW eke=efle Devegeesieej ceW en 82 Jeeb met$e nw
Sob kesJeueCeeCeb meeb esJe Ghheppeefo efe peeCeeJeCeb leefJJemeeheJeCeb e Gejmegeb YeCeefo
meFb YeeJeb GhheCCeCeeCeoefjmeer meosJeemegjceeCegmemme ueesiemme DeeieeEo ieeEo eeCeesJeJeeob
yebOeb ceeskeKeb FeE efd"eEo pegeEo DeCegYeeieb lekekeb keueb ceCees ceeCeefmeeb Yegeb keob heef[mesefJeob
Deeefokecceb Dejnkecceb meJJeueesS meJJepeerJes meJJeYeeJes mecceb meceb peeCeefo hemmeefo efJenjefo efe~~82~~1

kesJeue%eeve kee efJe<ee

en kesJeue%eeve mJeeb ner GlheVe neslee nw, Fme yeele kee %eeve kejeves kes efueS Deewj Gmekes efJe<ee kee
keLeve kejves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQ
met$eeLe&mJeeb GlheVe ngS %eeve Deewj oMe&ve mes ege YeieJeeved osJeueeske Deewj Demegjueeske
meeLe ceveg<eueeske keer Deeieefle, ieefle, eeve, Gheheeo, yevOe, cees#e, $e+ef, efmLeefle, egefle,
DevegYeeie, leke&, keue, ceve, ceeveefmeke, Yege, ke=le, eeflemesefJele, Deeefokece&, Dejn:kece&, meye
ueeskeeW, meye peerJeeW Deewj meye YeeJeeW kees meceked ekeej mes egieheled peeveles nQ, osKeles nQ Deewj
efJenej kejles nQ~~82~~

1. OeJeuee heg0 13 he=. 346 mes 353 leke~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (287)

OeJeuee erkee%eeveOece&cenelceeefve Yeie:, meesmeemleerefle YeieJeeved ~ GlheVe%eevesve bg

MeeruecemesleglheVe%eeveoMeea, mJeeceglheVe%eeveoMeea YeieJeeved meJe&ueeskeb peeveeefle~ keLeb %eeveme
mJeeceglheefe: ? ve, keee&keejCeeesjskeeefOekejCelJelees YesoeYeeJeeled~ meewOecee&oees osJee:, Demegjee
YeJeveJeeefmeve:~ osJeemegjJeeveb osMeeceMe&keefceefle peesefle<eeb JeblejeCeeb eflejMeeb e enCeb kele&Jeced~
meosJeemegjceeveg<eme ueeskeme DeeieeEle peeveeefle~ DeCCeieoeroes FefoieoerS DeeieceCeceeieoer
Ceece~ Fefoieoeroes DeCCeieefoieceCeb ie{er Ceece~ meesOeeEcceoeefoosJeeCeb meiemebheeeoes efJejnes
eeCe Ceece~ Deef h heoieoer o es DeCCeieoer S meceg h heeer GJeJeeoes Ceece~ peer J eeCeb
efJeiieneefJeiienmeJesCe DeeieceCeb ieceCeb eeCecegJeJeeob e peeCeefo efe YeefCeob nesefo~ lene
heesiieueeCeceeieceCeb ieceCeb eeCecegJeJeeob e peeCeefo~ heesiieuesmeg DeefhheoheppeeSCe efJeCeemees
eeCeb, DeCCeheppeeSCe heefjCeecees GJeJeeoes Ceece~ OecceeOeccekeeueeieemeeCeb eeCecegJeJeeob
e peeCeefo, leseEme ieceCeeieceCeeYeeJeeoes~ ueeskeevles GheueYevles Deefmceved peerJeeoe: heoeLee&
Fefle Deeieemees esJe ueesiees efe~ lesCe DeeOeses DeeOeejesJeeejsCe OecceeoerCeb efhe ueesieeefmeerS~
yevOeveb yevOe:, yedeles DevesveeefmceefVeefle Jee yevOe:~ mees e yebOees efleefJenespeerJeyebOees
OeJeuee erkee DeLe&%eeveOece& kes ceenelceeW kee veece Yeie nw, Jen efpevekes nw Jes YeieJeeved
kenueeles nQ~ GlheVe ngS %eeve kes eje osKevee efpemekee mJeYeeJe nw Gmes GlheVe%eeveoMeea kenles nQ~ mJeeb
GlheVe ngS %eeveoMe&ve mJeYeeJeJeeues YeieJeeved meye ueeske kees peeveles nQ~
Mebkee%eeve keer Glheefe mJeeb kewmes nes mekeleer nw~
meceeOeeveveneR, keeeWefke keee& Deewj keejCe kee SkeeefOekejCe nesves mes FveceW keesF& Yeso veneR nw~
meewOecee&efoke osJe Deewj YeJeveJeemeer Demegj kenueeles nQ~ eneB osJeemegj Jeeve osMeeceMe&ke nw FmeefueS
Fmemes peesefle<eer, Jevlej Deewj efleeeeW kee Yeer enCe kejvee eeefnS~ osJeueeske Deewj Demegjueeske kes meeLe
ceveg<eueeske keer Deeieefle kees peeveles nQ~ Deve ieefle mes Fefle ieefle ceW Deevee Deeieefle nw~ Fefle ieefle mes
Deve ieefle ceW peevee ieefle nw~ meewOecee&efoke osJeeW kee Deheveer mecheoe mes efJejn nesvee eeve nw~ efJeJeef#ele ieefle
mes Deve ieefle ceW GlheVe nesvee Gheheeo nw~ peerJeeW kes efJeen kes meeLe leLee efyevee efJeen kes Deeieceve, ieceve
eeve Deewj Gheheeo kees peeveles nQ~ en Ge keLeve kee leelhee& nw~ leLee hegodieueeW kes Deeieceve, ieceve,
eeve Deewj Gheheeo kees peeveles nQ~ hegodieueeW ceW efJeJeef#ele heee&e kee veeMe nesvee eeve nw~ Deve heee&ehe
mes heefjCecevee Gheheeo nw~ Oece&, DeOece&, keeue Deewj DeekeeMe kes eeve Deewj Gheheeo kees peeveles nQ, keeeWefke
Fvekee ieceve Deewj Deeieceve veneR neslee~ efpemeceW peerJeeefoke heoeLe& ueeskes peeles nQ DeLee&led GheueyOe nesles nQ
Gmekeer ueeske meb%ee nw~ eneB ueeske Meyo mes DeekeeMe efueee ieee nw~ FmeefueS DeeOese ceW DeeOeej kee
Gheeej kejves mes Oecee&efoke Yeer ueeske efme nesles nQ~
yebOeves kee veece yebOe nw DeLeJee efpemekes eje ee efpemeceW yebOeles nQ Gmekee veece yebOe nw~ Jen yebOe leerve
ekeej kee nwpeerJeyebOe, hegodieueyebOe Deewj peerJehegodieueyebOe~ Ske Mejerj ceW jnves Jeeues Devevleevevle
(288) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

heesiieueyebOees peerJe-heesiieueyebOees esefo~ SiemejerjefoeCeceCebleeCebleeCeb efCeieesopeerJeeCeb

DeCCeesCCeyebOees mees peerJeyebOees Ceece~ oesefleefCCeDeeefoheesiieueeCeb pees meceJeeDees mees heesiieueyebOees
Ceece~ DeesjeefueeJesGefJJeeDeenejleseekecceFeJeiieCeeCeb peerJeeCeb e pees yebOees mees
peerJeheesiieueyebOees Ceece~ pesCe keccesCe peerJee DeCebleeCeblee Skekeefcce mejerj Debefle leb kecceb
peerJeyebOees Ceece~ pesCe efCeungkeKeeefoiegCesCe heesiieueeCeb yebOees nesefo mees heesiieueyebOees Ceece~
pesefn efceeemebpecekemeee peesieeoerefn peerJe heesiieueeCeb yebOees nesefo mees peerJeheesiieueyebOees
Ceece~ Sob yebOeb efhe mees YeeJeblees peeCeefo~
ceeseveb cees#e:, cegeles DevesveeefmceefVeefle Jee cees#e:~ mees ceeskeKees efleefJenespeerJeceeskeKees
heesiieueceeskeKees peerJeheesiieueceeskeKees esefo~ SJeb ceeskeKekeejCeb efhe efleefJenb efle JeeJJeb~ yebOeb
yebOekeejCeb yebOeheosmeyeyepPeceeCepeerJes heesiieues e, ceeskeKeb ceeskeKekeejCeb ceeskeKeheosmecegkeke
cegeceeCepeerJeheesiieues e eflekeeueefJemeS peeCeefo efe YeefCeob nesefo~ YeesieesJeYeesieesneneflLe
ceefCejeCemebheee mebheekeejCeb e Fer Ceece~ eflengJeCeieemeeuemebheeeDees osJeemegj
ceCegJemebheekeejCeeefCe e peeCeefo efe YeefCeob nesefo~ oJJeeCeceefhheoYeeJesCe DeJeeCeb
efveieeso peerJeeW kee pees hejmhej yebOe nw Jen peerJeyebOe kenueelee nw~ oes, leerve, Deeefo hegodieueeW kee pees meceJeee
mebyebOe neslee nw Jen hegodieueyebOe kenueelee nw leLee Deewoeefjke Jeie&CeeSb, Jewefeefeke Jeie&CeeSb, Deenejke
Jeie&CeeSb, lewpeme Jeie&CeeSb Deewj keece&Ce Jeie&CeeSb, Fvekee Deewj peerJeeW kee pees yebOe neslee nw Jen peerJe-
hegodieueyebOe kenueelee nw~ efpeme kece& kes keejCe Devevleevevle peerJe Ske Mejerj ceW jnles nQ Gme kece& keer
peerJeyebOe meb%ee nw~ efpeme efmveiOe Deewj #e Deeefo iegCe kes keejCe hegodieueeW kee yebOe neslee nw Gmekeer
hegodieueyebOe meb%ee nw~ efpeve efceLeelJe, Demebece, ke<eee Deewj eesie Deeefo kes efveefcee mes peerJe Deewj hegodieueeW
kee yevOe neslee nw Jen peerJehegodieueyevOe kenueelee nw~ Fme yevOe kees Yeer Jes YeieJeeve peeveles nQ~
tves kee veece cees#e nw DeLeJee efpemekes eje ee efpemeceW cege nesles nQ Jen cees#e kenueelee nw~ Jen
cees#e leerve ekeej kee nwpeerJecees#e, hegodieuecees#e Deewj peerJehegodieuecees#e~ Fmeer ekeej cees#e kee
keejCe Yeer leerve ekeej kenvee eeefnS~ yevOe, yevOe kee keejCe, yebOeeosMe, ye SJeb yeOeceeve, peerJe Deewj
hegodieue leLee cees#e, cees#e kee keejCe, cees#eeosMe, cege SJeb cegeceeve peerJe Deewj hegodieue, Fve meye
ef$ekeeueefJe<eeke DeLeeX kees peevelee nw, en Ge keLeve kee leelhee& nw~ Yeesie Je GheYeesiehe Iees[e, neLeer,
ceefCe Je jlvehe mecheoe leLee Gme mecheoe keer eeefhle kes keejCe kee veece $e+ef nw~ leerve ueeske ceW jnves
Jeeueer meye mecheoeDeeW kees leLee osJe, Demegj Deewj ceveg<e YeJe keer meceeefhle kes keejCeeW kees Yeer peevelee nw,
en Ge keLeve kee leelhee& nw~ n JeeW kee efJeJeef#ele YeeJe mes DeJemLeeve Deewj DeJemLeeve kes keejCe
kee veece efmLeefle nw~ JeefmLeefle, kece&efmLeefle, keeeefmLeefle, YeJeefmLeefle Deewj YeeJeefmLeefle Deeefo efmLeefle kees
mekeejCe peevelee nw, en Ge keLeve kee leelhee& nw~ Je, #es$e, keeue Deewj YeeJe kes meeLe peerJeeefo JeeW
kes meccesueve kee veece egefle nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (289)

DeJeeCekeejCeb e efoer Ceece~ oJJeefefokecceefefokeeeefefoYeJeefefoYeeJeefefoDeeefoefeEo

e mekeejCeb peeCeefo efe YeefCeob nesefo~ oJJekeKesekeeueYeeJesefn peerJeeefooJJeeCeb cesueCeb
peg[er Ceece~ egefleyevOeees: kees efJeMes<e: ? SkeerYeeJees yevOe:, meeceerheb mebeesiees Jee egefle:~
lelLe oJJepeg[es efleefJenepeerJepeg[er heesiieuepeg[er peerJeheesiieuepeg[er esefo~ lelLe Skeefcn
keg ues Ceeces Ceejs ef y eues ieg n eS De[F& S peer J eeCeb ces u eCeb peer J epeg [ es Ceece~ JeeSCe~
eEnef[ppeceeCeheCCeeCeb Je Skekeefcn osmes heesiieueeCeb cesueCeb heesiieuepeg[er Ceece~ peerJeeCeb
heesi ieueeCeb e cesu eCeb peerJeheesiieuepeg [er Ceece~ DeOeJee oJJepeg [er peer Je hees i ieue
OecceeOeccekeeueDeeiemeeCecesieeefomebpeesiesCe GhheeosoJJee~ peerJeeefooJJeeCeb efCejeeefoKesesefn
men cesueCeb Kesepeg[er Ceece~ leseEme esJe oJJeeCeb efoJemeceememebJejeefokeeuesefn men cesueCeb
keeuepeg[er Ceece~ keesnceeCeceeeeueesneoerefn men cesueCeb YeeJepeg[er Ceece~ Sob meJJeb efhe
pegef[efJeehheb eflekeeueefJemeeb mees YeeJeblees peeCeefo~
oJJeeCeb meeer DeCeg Y eeiees Ceece~ mees e DeCeg Y eeiees ef J Jenes peer J eeCeg Y eeiees
heesiieueeCegYeeiees OecceeflLeeDeCegYeeiees DeOecceeflLeeDeCegYeeiees DeeieemeeflLeeDeCegYeeiees
keeueoJJeeCegYeeiees esefo~ lelLe DemesmeoJJeeJeiecees peerJeeCegYeeiees~ pejkegkeKeeeefoefJeCeemeCeb

Mebkeeegefle Deewj yevOe ceW keee Yeso nw ?

meceeOeeveSkeerYeeJe kee veece yebOe nw Deewj meceerhelee ee mebeesie kee veece egefle nw~
eneB Jeegefle leerve ekeej keer nwpeerJeegefle, hegodieueegefle Deewj peerJehegodieueegefle~ FveceW mes Ske
kegue, eece, veiej, efyeue, ieghee ee DeJeer ceW peerJeeW kee efceuevee peerJeegefle nw~ Jeeeg kes keejCe efnueves Jeeues
heeeW kes meceeve Ske mLeeve hej hegodieueeW kee efceuevee hegodieueegefle nw~ peerJe Deewj hegodieueeW kee efceuevee
peerJehegodieueegefle nw~ DeLeJee peerJe, hegodieue, Oece&, DeOece&, keeue Deewj DeekeeMe Fvekes Ske Deeefo mebeesie
kes eje Jeegefle GlheVe kejeveer eeefnS~ peerJeeefo JeeW kee veejkeeefo #es$eeW kes meeLe efceuevee #es$eegefle nw~
GvneR JeeW kee efove, cenervee Deesj Je<e& Deeefo keeueeW kes meeLe efceueehe nesvee keeueegefle nw~ eesOe, ceeve,
ceeee Deewj ueesYeeefoke kes meeLe Gvekee efceueehe nesvee YeeJeegefle nw~ ef$ekeeueefJe<eeke Fve meye egefleeeW kes
Yeso kees Jes YeieJeeve peeveles nQ~
n JeeW keer Meefe kee veece DevegYeeie nw~ Jen DevegYeeie n ekeej kee nwpeerJeevegYeeie, hegoid eueevegYeeie,
Oecee&emf lekeeeevegYeeie, DeOecee&emf lekeeeevegYeeie, DeekeeMeeefmlekeeeevegYeeie Deewj keeue-JeevegYeeie~ FveceW mes mecemle
JeeW kee peevevee peerJeevegYeeie nw~ pJej, keg<" Deewj #ee Deeefo kee efJeveeMe kejvee Deewj GlheVe kejevee Fmekee veece
hegoid eueevegYeeie nw~ eesevf eeeYe=le ceW kens iees ceb$eleb$ehe MeefeeeW kee veece hegoid eueevegYeeie nw, Ssmee eneB enCe kejvee
eeefnS~ peerJe Deewj hegoid eueeW kes ieceve Deewj Deeieceve ceW nsleg nesvee Oecee&emf lekeeeevegYeeie nw~ GvneR kes DeJemLeeve ceW nsleg
nesvee DeOecee&emf lekeeeevegYeeie nw~ peerJeeefo JeeW kee DeeOeej nesvee DeekeeMeeefmlekeeeevegYeeie nw~ Deve JeeW kes ece
(290) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

leoghheeeCeb e heesiieueeCegYeeiees~ peesefCeheeng[s YeefCeocebleleblemeeerees heesiieueeCegYeeiees efe

IeseJJees~ peerJeheesiieueeCeb ieceCeeieceCensogeb OecceeflLeeeCegYeeiees~ lesefmeceJeeCensogeb
DeOecceeflLeeeCegYeeiees~ peerJeeefooJJeeCeceenejeceeieemeeflLeeeCegYeeiees DeCCeseEme oJJeeCeb
keceekecesefn heefjCeceCensogeb keeueoJJeeCegYeeiees~ SJeb ogmebpeesieeefoCee DeCegYeeieheJeCee keeeJJee
pene ceefDeeeEhe[ob[ekekeeerJejpeuekegbYeejeoerCeb IehheeeCeeCegYeeiees~ SoceCegYeeieb
efhe peeCeefo~ lekekeex nsleg%ee&hekeefceleveLee&vlejced ~ Sob efhe peeCeefo~ efee kecceheesppeeoer
keuee Ceece~ keueb efhe peeCeefo~ ceCeesJeiieCeeS efCeJJeefeeb efneeheGceb ceCees Ceece,
ceCeespeefCeoCeeCeb Jee ceCees Jegeos~ ceCemee efeefvleoe ceeCeefmeee~ les efJe peeCeefo~ jppe
cenJJeeeefoheefjheeueCeb Yegeer Ceece~ leb Yegeb peeCeefo~ peb eEkeefe eflemeg efJe keeuesmeg DeCCeees
efCehheCCeb leb keob Ceece~ hebeefn FbefoSefn eflemeg efJe keeuesmeg peb mesefJeob leb heef[mesefJeob Ceece~ Deeeb
kecce& Deeefoecceb Ceece~ DelLeJebpeCeheppeeeYeeJesCe meJJeseEme oJJeeCeceeeEo peeCeefo efe YeefCeob
nes e f o ~ jn: Devlejced , Dejn: Devevlejced , Dejn: kecce& Dejnmkece& , leb peeveeef l e~
megoJJeefeCeeefJemeSCe meJJeseEme oJJeeCeceCeeefoeb peeCeefo efe YeefCeob nesefo~ meJe&efmceved
ueeskes meJe&peerJeeved meJe&YeeJeebe peeveeefle~
Deewj Deece mes heefjCeceve ceW nsleg nesvee keeueJeevegYeeie nw~ Fmeer ekeej efmebeesieeefohe mes DevegYeeie kee keLeve
kejvee eeefnS~ pewmesce=ef ekeeefheC[, oC[, ee, eerJej, peue Deewj kegcnej Deeefo kee Ieeslheeovehe DevegYeeie~
Fme DevegYeeie kees Yeer peeveles nQ~ leke&, nsleg Deewj %eeheke, es SkeeLe&Jeeeer Meyo nw~ Fmes Yeer peeveles nQ~ efe$ekece& Deewj
he$esove Deeefo kee veece keuee nw~ keuee kees Yeer Jes peeveles nQ~ ceveesJeie&Cee mes yeves ngS oekeceue kee veece ceve
nw DeLeJee ceve mes GlheVe ngS %eeve kees ceve kenles nQ~ ceve mes efeefvlele heoeLeeX kee veece ceeveefmeke nw~ GvnW Yeer peeveles
nQ~ jepe Deewj ceneeleeefo kee heefjheeueve kejves kee veece Yegef e nw~ Gme Yege kees peeveles nQ~ pees keg leerveeW ner keeueeW
ceW Deve kes eje efve<heVe neslee nw Gmekee veece ke=le nw~ heebeeW FefveeW kes eje leerveeW ner keeueeW ceW pees meseJf ele neslee nw
Gmekee veece eeflemeseJf ele nw~ Deee kece& kee veece Deeefokece& nw~ DeLe&heee&e Deewj Jeeveheee&ehe mes meye JeeW keer
Deeefo kees peevelee nw, en Ge keLeve kee leelhee& nw~ jnmed Meyo kee DeLe& Devlej Deewj Dejnmed Meyo kee DeLe&
Devevlej nw~ Dejnmed Ssmee pees kece& Jen Dejn:kece& kenueelee nw~ Gmekees peeveles nQ~ Meg JeeefLe& ke vee kes
efJe<eehe mes meye JeeW keer Deveeefolee kees peeveles nQ, en Ge keLeve kee leelhee& nw~ mechetCe& ueeske ceW meye peerJeeW
Deewj meye YeeJeeW kees peeveles nQ~
MebkeeeneB meJe& peerJe heo kees enCe veneR kejvee eeefnS, keeeWefke ye Deewj cege heo kes eje
Gmekes DeLe& kee %eeve nes peelee nw ?
meceeOeeveveneR, keeeWefke Ske mebKee efJeefMe< ye Deewj cege kee enCe JeneB hej ve nesJes,
FmeefueS Fmekee eefle<esOe kejves kes efueS meJe& peerJe heo kee efveoxMe efkeee nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (291)

meJJepeerJeiienCeb Ce keeeJJeb, ye cegesefn ieelLeeeoes ? Ce, SiemebKeeefJeefmeyecegkekeienCeb

cee lelLe nesnefo efe lehheef[mesnb meJJepeerJeefCesmeeoes~ peerJee ogefJenemebmeeefjCees cegee esefo~
lelLe cegee DeCebleefJeehhee, efmeueesiemme DeeefoDebleeYeeJeeoes~ kegoes leoYeeJees ? heJeenmeJesCee
CegJeeerS meJJee efmee mesnCeb heef[ meeefoee, mebleeCeb heef[ DeCeeefoee efe megeeoes~ mebmeeefjCees
ogefJene lemee LeeJeje esefo~ lemee eGefJJene yeerFbefoee leerFbefoee eGeEjefoee hebeEeefoee esefo~
hebeEeefoee ogefJene meefCCeCees DemeefCCeCees esefo~ Sos meJJes lemee ogefJene heppeeeheppeeYesSCe~
Deheppeee ogefJene ueefDeheppeeefCeJJeefeDeheppeeYesSCe~ LeeJeje hebeefJeneheg{efJekeeFee
DeeGkeeFee lesGkeeFee JeeGkeeFee JeCehheefokeeFee esefo~ Sos hebe efJe LeeJejkeeee heeoskekeb
ogefJene yeeoje megngcee esefo~ lelLe yeeojJeCehheefokeeFee ogefJene heesemejerje meenejCemejerje
esefo~ SlLe heesemejerje ogefJene yeeojefCeieesoheefoefoe yeeojefCeieesoDeheefoefoe esefo~ Sos
LeeJejkeeee meJJes efJe heeoskekeb ogefJene heppeee Deheppeee esefo~ Deheppeee ogefJene ueef
Deheppeee efCeJJeefeDeheppeee esefo~ lelLe JeCehheefokeeFee DeCebleefJeehhee, mesmee
DemebKesppeefJeehhee~ Sos meJJepeerJes meJJeueesieefos peeCeefo efe YeefCeob nesefo~

peerJe oes ekeej kes nQmebmeejer Deewj cege~ FveceW cege peerJe Devevle ekeej kes nw, keeeWefke efmeueeske
kee Deeefo Deewj Devle veneR heeee peelee~
Mebkeeefme ueeske kes Deeefo Deewj Devle kee DeYeeJe kewmes nw ?
meceeOeevekeeeWefke, Gmekeer eJeen mJehe mes DevegJe=efe nw leLee meye efme peerJe efmeef keer
Dehes#ee meeefo nQ Deewj mevleeve keer Dehes#ee Deveeefo nw, Ssmee met$eJeeve Yeer nw~
mebmeejer peerJe oes ekeej kes nQ$eme Deewj mLeeJej~ $eme peerJe eej ekeej kes nQerefve,
$eerefve, elegefjefve Deewj hebesefve~ hebesefve peerJe oes ekeej kes nQmeb%eer Deewj Demeb%eer~ es meye $eme
peerJe heee&hle Deewj Deheee&hle kes Yeso mes oes ekeej kes nQ~ Deheee&hle peerJe ueyOeheee&hle Deewj efveJe=&eheee&hle
kes Yeso mes oes ekeej kes nQ~ mLeeJej peerJe heebe ekeej kes nQhe=LJeerkeeefeke, peuekeeefeke, Deefivekeeefeke,
Jeeegkeeefeke Deewj Jevemheeflekeeefeke~ Fve heebeeW ner mLeeJejkeeefeke peerJeeW ceW eleske oes ekeej kes nQ
yeeoj Deewj met#ce~ FveceW yeeoj Jevemheeflekeeefeke peerJe oes ekeej kes nQeleske Mejerj Deewj meeOeejCe
Mejerj~ eneB eleske Mejerj peerJe oes ekeej kes nQyeeojefveieesoeefleef<"le Deewj yeeojefveieesoDeeefleef<"le~
es meye mLeeJejkeeefeke peerJe Yeer eleske oes ekeej kes nQheee&hle Deewj Deheee&hle~ Deheee&hle oes ekeej
kes nQueyOeheee&hle Deewj efveJe=&eheee&hle~ FveceW mes Jevemheeflekeeefeke Devevle ekeej kes Deewj Mes<e
DemebKeele ekeej kes nQ~ kesJeueer YeieJeeved mecemle ueeske ceW efmLele Fve meye peerJeeW kees peeveles nQ, en Ge
keLeve kee leelhee& nw~
(292) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

YeeJee CeJeefJene peerJeepeerJehegCCeheeJeDeemeJemebJejefCeppejeyebOeceeskeKeYesSCe~

lelLe peerJee heefJeoe~ DepeerJee ogefJene cegee Decegee esefo~ lelLe cegee SietCeJeermeefoefJeOee~ leb
peneSeheosefmeeJeiieCee mebKesppeheosefmeeJeiieCee DemebKesppeheosefmeeJeiieCee DeCebleheosefmee
JeiieCee DeenejJeiieCee DeienCeJeiieCee lespeFeMejerjJeiieCee DeienCeJeiieCee YeemeeJeiieCee
DeienCeJeiieCee ceCeesJeiieCee DeienCeJeiieCee kecceFeJeiieCee OegJeKebOeJeiieCee meeblej
efCejblejJeiieCee~ OegJemegCCeJeiieCee heesemejerjJeiieCee OegJemegCCeJeiieCee yeeojefCeieesoJeiieCee
OegJemegCCeJeiieCee megngceefCeieesoJeiieCee OegJemegCCeJeiieCee ceneKebOeJeiieCee esefo~ SlLe
lesJeermeJeiieCeemeg eogmeg OegJemegCCe JeiieCeemeg DeJeefCeoemeg SietCeJeermeefoefJeOee heesiieuee neWefle~
heeoskekeceCebleYesoe~ Decegee eGefJJeneOecceeflLeees DeOecceeflLeDees DeeieemeeflLeDees keeuees
esefo~ keeuees IeCeueesiecesees~ mesmee SeefJeehhee~ Deeieemees DeCebleheosefmeees~ keeuees Deheosefmeees~
mesmee DemebKesppeheosefmeee~
megnghee[erDees hegCCeb~ Demegnhee[erDees heeJeb~ lelLe IeeFeGkekeb heeJeb~ DeIeeFe Gkekeb
efcemmeb, lelLe megnemegnhee[erCeb mebYeJeeoes~ efceeemebpecekemeeepeesiee DeemeJees~ lelLe efceeb
hebeefJenb~ Demebpecees yeeoeueermeefJenes~ Jegeb e
hebejmehebeJeCCee oesiebOee Deheeme meemeje~
ceCemee eesmepeerJee yeeoeueermeb leg DeefJejceCeb~~3~~
peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, yevOe Deewj cees#e kes Yeso mes heoeLe& veew ekeej kes
nQ~ GveceW mes peerJeeW kee keLeve kej Deees nQ~ DepeerJe oes ekeej kes nQcetle& Deewj Decetle&~ FveceW mes cetle&
hegodieue GVeerme ekeej kes nQ~ eLeeSkeeosMeer Jeie&Cee, mebKeeleeosMeer Jeie&Cee, DemebKeeleeosMeer Jeie&Cee,
DevebleeosMeer Jeie&Cee, DeenejJeie&Cee, DeenCeJeie&Cee, lewpemeMejerjJeie&Cee, DeenCeJeie&Cee, Yee<eeJeie&Cee,
DeenCeJeie&Cee, ceveesJeie&Cee, DeenCeJeie&Cee, keece&CeMejerjJeie&Cee, OegJemkevOeJeie&Cee, meevlejefvejvlejJeie&Cee,
OegJeMetveJeie&Cee, eleskeMejerjJeie&Cee, OegJeMetveJeie&Cee, yeeojefveieesoJeie&Cee, OegJeMetveJeie&Cee, met#ceefveieesoJeie&Cee,
OegJeMetveJeie&Cee Deewj cenemkevOeJeie&Cee~ Fve lesF&me Jeie&CeeDeeW ceW mes eej OegJeMetveJeie&CeeDeeW kes efvekeeue
osves hej GVeerme ekeej kes hegodieue nesles nQ Deewj Jes eleske Devevle YesoeW kees efuees ngS nQ~ Decetle& eej ekeej
kes nQOecee&efmlekeee, DeOecee&efmlekeee, DeekeeMeeefmlekeee Deewj keeue~ keeue IeveueeskeeceeCe nw, Mes<e
Ske-Ske nw~ DeekeeMe DevevleeosMeer nw, keeue DeeosMeer nw Deewj Mes<e DemebKeeleeosMeer nQ~
MegYe eke=efleeeW kee veece hegCe nw Deewj DeMegYe eke=efleeeW kee veece heehe nQ eneB Ieeefleeleg<ke heehehe
nQ~ DeIeeefleeleg<ke efceehe nw, keeeWefke FveceW MegYe Deewj DeMegYe oesveeW eke=efleeeb mecYeJe nQ~ efceLeelJe,
Demebece, ke<eee Deewj eesie es DeeeJe nQ~ FveceW mes efceLeelJe heebe ekeej kee nw~ Demebece yeeeueerme
ekeej kee nw~ kene Yeer nw
heebe jme, heebe JeCe&, oes iebOe, Dee" mheMe&, meele mJej, ceve Deewj eewon ekeej kes peerJe, Fvekeer
Dehes#ee DeefJejceCe DeLee&led Fefve Je eeCeerhe Demebece yeeeueerme ekeej kee nw~~33~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (293)

DeCebleeCegyebefOeheekeKeeCeDeheekeKeeCemebpegueCe keesnceeCeceeeeueesnnmme
jefoDejefomeesieYee ogiegbeFeflLe hegefjmeCeJegbmeeYesSCe kemeeDees hebeJeermeefJenes~ peesiees
heCCejmeefJenes~ DeemeJeheef[JekeKees mebJejes Ceece~ iegCemes[erS SkekeejmeYesoefYeCCeeS kecceieueCeb
efCeppeje Ceece~ peerJekecceeCeb meceJeeDees yebOees Ceece~ peerJekecceeCeb efCemmesmeefJeefmeuesmees
ceeskeKees Ceece~ Sos meJJes YeeJes peeCeefo~ meceb DekekecesCe~ Sob meceiienCeb kesJeueCeeCemme
DeeEoefoeeb JeJeneCeeefoefCeJeCeb e metesefo, DeCCene meceiienCeeCegJeJeeeroes~ mebMee
efJehee&eeveOeJemeeeeYeeJeleefm$ekeeueieesejeMes<eJeheee&eenCeee meceied peeveeefle YeieJeeved
kesJeueer~ DeMes<eyeeeeLe&enCes meleefhe ve kesJeefueve: meJe&%elee, mJeheheefjefeYeeJeeefoleges
Deenhemmeefo ef$ekeeueieesejevevleheee&eesheefeleceelceeveb e heMeefle~ kesJeue%eeveeslheevevlejb
ke=lmvekece&#ees meefle efJeleveesheosMeeYeeJeeled leerLee&YeeJe Flegkeles DeenefJenjefo efe
elegCee&ceIeeeflekecce&Ceeb meJeeled osMeesveeb hetJe&keeseR efJenjleerefle~

DevevleevegyevOeer eesOe, ceeve, ceeee Deewj ueesYe, eleeKeeveeJejCe eesOe, ceeve, ceeee Deewj ueesYe;
DeeleeKeeveeJejCe eesOe, ceeve ceeee Deewj ueesYe; mebpJeueve eesOe, ceeve, ceeee Deewj ueesYe; neme, jefle,
Dejefle, Meeske, Yee, pegieghmee leLee m$eerJeso, heg<eJeso Deewj vehegbmekeJeso kes Yeso mes ke<eee heeerme ekeej
keer nw~ eesie hevn ekeej kee nw~ DeeeJe kes eeflehe#e kee veece mebJej nw~ ieejn Yesohe esefCe kes eje
keceeX kee ieuevee efvepe&je nw~ peerJeeW Deewj kece&hegodieueeW kes meceJeee kee veece yevOe nw~ peerJe Deewj kece& kee
efve:Mes<e efJeMues<e nesvee cees#e nw~ Fve meye YeeJeeW kees kesJeueer peeveles nQ~ meceb DeLee&led Deece mes~ eneb pees
meceb heo kee enCe efkeee nw Jen kesJeue%eeve Deleerefve nw Deewj JeJeOeeveeefo mes jefnle nw, Fme yeele kees
metefele kejlee nw; DeveLee meye heoeLeeX kee egieheled enCe kejvee veneR yeve mekelee~ mebMee, efJehee&e Deewj
DeveOeJemeee kee DeYeeJe nesves mes DeLeJee ef$ekeeueieesej mecemle JeeW Deewj Gvekeer heee&eeW kee enCe
nesves mes kesJeueer YeieJeeved meceked ekeej mes peeveles nQ~ kesJeueer eje DeMes<e yeee heoeLeeX kee enCe nesves
hej Yeer Gvekee meJe&%e nesvee mecYeJe veneR nw, keeeWefke Gvekes mJeheheefjefefe DeLee&led mJemebJesove kee
DeYeeJe nw; Ssmeer DeeMebkee kes nesves hej met$e ceW heMeefle kene nw~ DeLee&led Jes ef$ekeeueieesej Devevle heee&eeW
mes Gheefele Deelcee kees Yeer osKeles nQb~ kesJeue%eeve keer Glheefe nesves kes yeeo meye keceeX kee #ee nes peeves hej
Mejerj jefnle ngS kesJeueer GheosMe veneR os mekeles, FmeefueS leerLe& kee DeYeeJe eehle neslee nw; Ssmee kenves hej
met$e ceW efJenjefo kene nw~ DeLee&led eej DeIeeefle keceeX kee meJe nesves mes Jes keg kece Ske hetJe&keesef keeue
leke efJenej kejles nQ~
(294) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

megob ces DeeGmmeblees! (cegefve Oece&)

(mebmke=le erkee-eer eYeeeveeee& ke=le)
megOecces Fleeefo~ eerieewlecemJeeceerF<esheeesiemebyeesOevesve YeJeevmebyeesOeeved megOecces Fleeeen1~~
DeeGmmeblees~~ Deeeg<cevlees YeJee ces ceee megob egleced~ Fn Yejle#es$es Keueg mhegb YeeJeoe YeieJeleeeEnmeeoerefve
eleeefve mecceb Oecceesefle meceiOece& FefleGJeosefmeoeefCe Gheefo<eefve~ le^JeCeb e cece lelmJeheeefleheeokee-
ieJeleereefoJeOJeves: mekeeMeelmebpeeleced~ Deeeg<cevle Fefle e mebyeesOeveb meJex<eeefce<ced~ lece&lJeeheCe
Gheeesies e eleeveeb efn Oece&lJeeheCeceeeg<celeecesJe meheueced, efejb lew: mJeeb leoveg<"evemeeves<eeb
leleefleheeoveme e mecYeJeeled~ veslejs<eeb leefhee&eeled~ keLecYetlesve YeieJelee ? meceCesCe~~ eceCesve
hejceeeflevee~ efkeVeecvee? ceneFceneJeerjsCe~~ ceneefleceneJeerjveecvee~ hegvejefhe eEkeefJeefMe<sve ?
cenekemmeJesCe~~ cenebeemeew keeMehee keeMeheiees$emlesve~ leLee~~ meJJeCCegCee2~~ meJe&%esve kesJeue%eevesve
efveefKeueeLe&heefj%eeveJelee~~ meJJeueeseojefmeCee3~~ ueeske Flegheue#eCeceueeskeme~ lesve kesJeueoMe&vesve
ueeskeeueeskeoe|Mevesefle ieceles~ DeLe %eeveoMe&veees: kees efJeMes<e: ? meefJeMes<eefveefJe&Mes<eJemlegenCe-
ke=leesveeesefJe&Mes<e:~ Geb e
(eneB hej mebmke=le erkee kee efnvoer ceW mebef#ehle YeeJe nw, MeyoMe: DeLe& veneR nw~)

Dece=leJee|<eCeer erkee
ns Deeeg<ceeved YeJeeW ! Fme Yejle#es$e ceW YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve mes eceCeeWcegefveeeW kes
Oece& kees ceQves megvee nw~
pees osJe, Demegj Deewj ceveg<eeW mes meefnle ueeske kes eeefCeeeW keer Deeieefle, ieefle, eJeve, Gheheeo, yebOe,
cees#e, $e+ef, efmLeefle, egefle, DevegYeeie, leke&, keuee, ceve, ceve keer es<e, hetJe&, DevegYetle hetJe&, ke=le, hegve:
mesefJele, Deeefokece&, Denkece& kees meJe&ueeske ceW mebhetCe& peerJeeW kees Deewj Gvekes meJe&YeeJeeW kees meJe&YeeJe
heele meJe& heee&eeW kees egieheled peeveles nges, osKeles nges leLee efJenej kejles nges keeMeheiees$eerecenekeeMehe
eceCe, YeieJeeve, meJe&%e, meJe&oMeea, cenefleceneJeerj ves heeerme YeeJeveeDeeW meefnle, cenekeeMehe eceCe,
YeieJeeve, meJe&%e, meJe&oMeea, cenefleceneJeerj ves heeerme YeeJeveeDeeW meefnle, ceele=keeheo meefnle, Gejheo
GejiegCeeW meefnle eceCeeWcegefveeeW kes efueS heeBe ceneele YeeJeveeDeeW meefnle, ceele=keeheo meefnle, Gejheo
GejiegCeeW meefnle eceCeeWcegefveeeW kes efueS heeBe ceneele Deewj jeef$eYeespeveefJejeflehe "s DeCegelemJehe
meceereerve Oece& kee GheosMe efoee nw~ Jen Fme ekeej nw
1. eefleeceCe ebLe$eeer he=. 97 mes 102 leke~ 2. meJJeCngCee Fefle Pee-eleew hee":~ 3. oefjefmeCee Fefle hee":~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (295)

peb meeceCCeb ienCeb YeeJeeCeb CesJe keceeeejb~

DeefJemesefmeTCe Des obmeCeefceefo YeCCeos meceS~~
hegvejefhe eEkeefJeefMe<sve lesve ? peeCeblee hemmeblee~~ peevelee heMelee e~ keeced ? DeeieeEo ieeEo e~~
kece&JeMeeefon #es$es #es$eevlejeoeieefleceslemceee #es$eel#es$eevlejs ieefleced~ keme ? (ueesemme~~) ueeskeme
eeefCeieCeme~ keLebYetleme ? meosJeemegjceeCegmemme~~ osJeemegjceeveg<emeefnleme $ewueeskeeesojJee|leve:
eeefCeieCemesleLe&:~ osJeMeyosve etOJe&ueeskeJee|leve eeefCeieCemeesheue#eCeced~ ceeveg<eMeyosve leg eflee&iueeskeJee|leve:~
DemegjMeyosve hegvejOeesueeskeJee|leve Fefle~ leLee~ eJeCeesJeJeeob~~ eJeveb~ ce=legceghesle ielJeesheheeles peeele
FlegheheeoJeglheefe:~ leogYeeueeskeme peevelee heMelee~~ leLee~ yebOeb~~ kece&Ceeb Mues<eced~~ ceeskeKeb~~
cees#eb osMele: meekeuesve Jee kece&efvepe&jeced~~ F[def{b~~ eeJee|lemeewOecee&oerveece=efced~~ ef"eEo~~ Deeeg<eeb
efmLeefleced~~ pegeEo~~ egeEle lespe:~~ DeCegYeeieb~~ kece&efJeheekeb kece&Ceeb heueoevemeeceLe&ced~~ lekekeb~~
leke&ced~ efJeefeefvleleeLe leke&Meem$eb Jee~~ keueb~~ emehleeflekeueeb ieefCeleb Jee~~ ceCees~~ hejkeereb efeeced~~
ceeCeefmeeb~~ ceeveefmekeb ceveesef<leced~~ Yegeb~~ hetJe&cevegYetleced~~ keeb~~ hetJe&ke=leb~~ heef[mesefJeeb~~
hegve: mesefJeleb~~ DeeFkecceb~~ kece&YetcevegeJesMes eLecele: eJe=eceefmeceef<eke=<eeefokeb ke=ef$eceb kece&~~ De-

eLece ceneele ceW eeCeeW keer eEnmee mes efJejle nesvee, efleere ceneele ceW Demele mes efJejle nesvee, le=leere
ceneele ceW efyevee oer ngF& Jemleg mes efJejle nesvee, elegLe& ceneele ceW cewLegve mes efJejle nesvee, heebeJeW ceneele ceW
heefjen mes efJejle nesvee SJeb "s DeCegele ceW jeef$eYeespeve mes efJejle nesvee es ele nQ~
efJeMes<eeLe&eneb megob cesegleb ces kee DeLe& nw ceQves YeieJeeve keer efoJeOJeefve mes megvee nw~ Deeeg<cevle
mebyeesOeve Yeer meJe& peveeW kes efueS F< nw~ eleeW kes Oece&heves kee eheCe Deeeg<cebleeW kes efueS ner meheue nw
keeeWefke Jes Deeeg<ceved ner efejkeeue leke Gve eleeW kee Devegeve kejles nQ Deewj Gvekee eefleheeove kejvee Yeer
GvneR YeJeeW kes efueS mebYeJe nw, DeveeW kes efueS veneR~
Deye YeieJeeve kes efJeMes<eCe yeleueeles nges kenles nQ
Jes eceCehejce eefle nQ cenefle ceneJeerj Gvekee veece nw, Jes keeMeheiees$eer nesves mes cenekeMehe nQ,
kesJeue%eeve mes mebhetCe& heoeLeeX kees peeveves Jeeues nesves mes meJe&%e nQ, kesJeue oMe&ve kes eje mebhetCe& ueeske
Deueeske kees osKeves Jeeues nesves mes meJe&oMeea nQ~
osJeTOJe&ueeskeJeleea mecemle eeCeer, DemegjDeOeesueeskeJeleea mebhetCe& eeCeer, ceveg<e-eflee&iueeske
ceOeueeskeJeleea mebhetCe& eeCeer, Fve leerveeW ueeskeeW kes mebhetCe& eeefCeeeW kes Deeieefleieefle Deeefo kees peeveles nges
eYeg ves kene nw~
Deeieeflekece& kes JeMe mes Deve#es$emLeeve mesieefle mes Fme #es$e ceW Jele&ceeve heee&e ceW Deevee
Deeieefle nw~ Fme heee&e mes otmejer heee&e ceW peevee ieefle nw~ ce=leg kees eehle kej pees pevce neslee nw Gme kee
(296) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

jnkecceb~~ Dejn:kece& ekeb kece&~ Deke=ef$eceb erhemecegeefo, leme meJe&oeeflejesefnleleee ekelJeeled~

Den&lees Jee kecee&veg<"eveb Dejnkecceb~~ meJJeueesS~~ ef$eelJeeefjbMeoefOekeMele$eejppegheefjceeCes ueeskes~~
meJJepeerJes~~ meJe&peerJeeved~ meJJeYeeJes~~ meJe&YeeJeebmlelheee&eeved~~ meJJeb meceb~~ Deeieleeefokeb
meJe&YeeJehee&vleceslelmeJe meceb egieheppeevelee heMelee~~ FlLebYetlesve YeieJelee OeceexheosMeeLe&efcen Keueg
efJenjceeCesCe efJenjlee~ kes<eeb leeefve Oeceexheefo<eefve ? meceCeeCeb~~cegveerveeb~ eeefve eeseekeejsCe YeieJelee~~
hebecenJJeeeefCe~~ hebeceneeleeefve~~ jeFYeeseCeJesjceCeeefCe~~ efJejceCeb JeeJe=efe:~ efJejceCecesJe
JewjceCeb~ e%eeefolJeelmJeee|LekeesCed~ je$eew Yeespeveb jeef$eYeespeveb~ lemceeefjceCeb JeeJe=efe:~ leled <e<"b es<eg
leeefve jeef$eYeespeveJewjceCe<eeefve~~ meYeeJeCeeefCe~~men YeeJeveeefYe: hebeefJebMeefleekeejeefYeJe&le&ceeveeefve~~
meceeGieheoeefve~~ ceele=keheow: hebemeefceefleef$eiegefhleeefleheeokeheow: men Jele&ceeveeefve~~ me-GejheoeefCe~~
YeeJeveeheoceele=keheosYeesveeefve heoevegejheoeefve~ lew: men Jele&ceeveeefve meceiOecee& Flegheefo<eefve~ les<eeb
mJeheb leb pensleeefovee eheeefle~ leogeefJeMes<eCeefJeefMe<eveeb ceneeleeveeb mJeheb eLee YeieJelee
ecesCeesheefo<b leLewJe ebLekeej: eefleheeoeefle~~ he{ces~~ Fleeefovee he{ces (eLeces) hebeeveeb ceOe Deees~~
cenJJeos~~ ceneeles~ DeefYemeefvOeke=lees efn efveecees eleb~ cene leodeleb e ceneeleb, meekeuesve efJejeflemeeJeeved
eJeveGheheeo veece nw DeLee&led GYee ueeske~ yebOekece& kee mebyebOe, cees#ekeceeX mes tvee, $e+ef
eeJeleea, meewOecexv Deeefo kee JewYeJe, efmLeefleDeeeg keer efmLeefle, egeflelespe, leke&efJeeEeeflele DeLe&
DeLeJee leke&Meem$e, keueeyenej keueeSb DeLeJee ieefCele, cevehejeee efee, ceeveefmekeceve keer es<eSb,
YetlehetJe& ceW DevegYetle, ke=lehetJe& ceW efkeee ieee, eeflemesefJelehegve: mesJeve efkeee ieee, Deeefokece&
kece&Yetefce kes eJesMe kes mecee eLece ner eJe=e ngeer Deefme, ceef<e, ke=ef<e, efJeee, JeeefCepe Deewj efMeuhe Deeefo
ke=ef$ece efeeeSb, Dejnkece&Deke=ef$ece erhe, mecegeefo es eflejesefnle ve nesves mes meJe&oe ekehe nQ DeLeJee
Denle osJe kee kece&Deveg<"eve Dejnkece& nw~
es Deeieefle Deeefo keneB nQ ?
meJe&ueeske ceW nQleerve meew lesleeefueme jepet eceeCe pees en leerve ueeske nw GveceW jnves Jeeues meYeer peerJeeW
kees Deewj Gvekeer meYeer heee&eeW kees leLee Deeieefle mes ueskej meJe&YeeJe heele meye keg kees peeveles nges,
osKeles nges leLee OeceexheosMe kes efueS efJenej kejles nges YeieJeeve ves eceCecegefveeeW kes efueS Oece& kee GheosMe
efoee nw~ Jen Oece& heebe ceneelehe nw, "s DeCegele mes meefnle nw~ heebe eleeW keer heebeheebe YeeJeveeSb
Ssmeer heeerme YeeJeveeDeeW mes meefnle nw~ heebe meefceefle Deewj leerve iegefhle kes eefleheeoke heoeW kees ceele=keeheo
kenles nQ FvnW Dee" eJeeveceele=kee Yeer kenles nQ Gve ceele=keeheoeW mes meefnle nw, Fve YeeJevee SJeb ceele=keeheo
mes Deefleefjkele pees Yeer GejheoGejiegCe nQ, Fve meYeer mes meefnle pees ceneele nQ Jes ner meceereerve Oece& nQ~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (297)

cenefjvegef<"lelJeevcenekeee&mebmeeOekelJeee ceneeleefcelegeles~ leefmceved~~ heeCeeefoJeeoeoes JesjceCeb~~

eeCeeveeefceefveeefooMeekeejeCeeceefleheelees JehejesheCeb efJeveeMeveb~ lemceeefjceCeb JeeJe=efe: kele&Jee~
eeCeeefleheeleefJejceCemJeheb eLeceb ceneeleefceleLe&:~ SJeb efleeres ceneeles ce=<eeJeeolees JewjceCeb, le=leeres
ceneelesoeeoevelees JewjceCeb, elegLex ceneeles cewLegveewjceCeb~ efceLegveme kece& cewLegveb m$eerheg<eees:
keeceesskeelmejeieb esef<leb~ lemceewjceCeb~ hebeces ceneeles heefjeneodyeeeeoYevlejee JewjceCeb~ <e<"sCegeles
jeef$eYeespeveewjceCeb~ keLecemeeCegelelJeefceefle esled , eEnmeeefoJeo$e meekeuesve efJejlesjYeeJeeled~ je$eeJesJe efn
YeespeveefveJe=efeve& hegveefo&Jemes, le$e eLeekeeueb Yeespeves eJe=efemebYeJeeled~~ esefo~~ eMeyosveesemecegee:~
Fefle Meyosve eleeveeb mJeheeefleheeoveheefjmeceeefhle:~

eneb "s DegCeele ceW jeef$e Yeespeve mes efJejefle kene nw lees en DeCegele keeeW nw ? Ssmee eMve nesves hej
Deeeee& osJe kenles nQ
eEnmeeefoJeo$e meebkeuesve efJejlesjYeeJeeled , je$eeJesJe efn YeespeveefveJe=efeve& hegvee|oJemes, le$e
eLeekeeueb Yeespeves eJe=efemebYeJeeled~~
eneB efnbmee, Demele Deeefo kes meceeve hetCe&he mes efJejefleleeie veneR nw jeef$e ceW ner Yeespeve kee leeie
nw ve efke efove ceW, efove ceW lees Deeiece ceW keefLele keeue kes Deveghe Yeespeve ceW eJe=efe mebYeJe nw DeLee&led cegefve
Yeer jeef$e ceW ner Yeespeve kee leeie kejles nQb~ efove ceW lees Deeiece ceW kens iees mecee kes Devegmeej Ske yeej
Yeespeve uesles nQ Dele: Fme jeef$e Yeespeveleeie kees "e DeCegele veece efoee nw~
es oC[ke met$e eer ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efvekeues nges nQ ve efke meeceeve cegefveeeW kes, en
meceeOeeve Yeer erkeekeej eereYeeebeeee& ves efkeee nw~

eeve ner mecekelJe nw

peb mekekeF leb keerjF peb e Ce mekekesF leb e menCeb~
kesJeefueefpeCesenf YeefCeeb menceeCemme mecceeb~~
DeLe&-efpeme keee& kees eeefj$e ee Devegeve kees kejvee Mekee nw-efkeee pee mekelee nw Gmes
kejvee eeefnS Deewj efpemekees kejvee Mekee ve nes Gmekee eeve kejvee eeefnS keeeWefke eeve
kejves Jeeues kes mecekelJe neslee nw Ssmee kesJeueer YeieJeeve ves kene nw~
(YeieJeeve kegbokegbo, oMe&veeeYe=le)
(298) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

heeBe eleeW keer heeerme YeeJeveeSB

(mebmke=le erkee)
etefueeb leg heekeKeeceerleeefo~~ GkeleevegkeleeLe&eEeleveheeb etefuekeeb hegveefjoeveeR eJe#eeefce1~~
lemeeb e Je#eceeCeeeeb YeeJevee: hebeeEJeMeeflemleeJe#ebles~ leee efJeYeeiesve hebe hebe~~ DeCegCCeeoe~~
Deveg%eelee DeYegheielee:~ keJe? Skekeskekeefcn cenJJeos~~ SkeefmceVeskeefmcevceneeles~ le$e~~ he{ceb
Jeoceefmmeoes~~ eLeceb eeCeeefleheeleeefjefleue#eCeb ceneeleceeefele:mJeerke=leJeevenced~~ ceCeiege Fleeefo~~
hebeYeeJeveehejes YeJeeefce~~ cevees ieghleb jef#eleb efveebef$eleb esveemeew ceveesieghleesnb YeJeeefce~ leLee Jeees ieghleb
esveemeew Jeeesieghleesefle~ Jeeiiegefhlehejes YeJeeefce~~ Fefjeekeeemebeoes~~ F&jCeceeree& ieceveb~ le$e mebele:
eeefCeheer[eheefjnejhejes YeJeeefce~ keeesve e lelheer[eheefjnejhejes YeJeeefce~~ SmeCeemeefceefomebpegees~~
DeVeeosodieceeefooes<eheefjnejsCeie=nCeces<eCeemeefceefle:~ leee mebegkelees efJeefMe<es YeJeeefce~ SleeefYeYee&JeveeefYeeg&eme
eeCeeefleheeleefJejefleeleb efvece&ueb YeJeleerleLe&:~ leLee~~ efyeefoeb Jeoceefmmeoes~~ efleereb ce=<eeJeeoeefjefleue#eCeb
ceneeleceeefeleesnb eesOeeefohebeYeeJeveehejes YeJeeceerleen~~ DekeesnCe Fleeefo~~ ve efJeeles eesOeveb eesOees

heeBe eleeW keer heeerme YeeJeveeSB

(eneB hej mebmke=le erkee kee efnvoer ceW mebef#ehle YeeJe nw, MeyoMe: DeLe& veneR nw~)
Ge Deewj Devege DeLe& kee efevleve kejvee etefuekee nw~ Gmekee DeLe& kenlee ntB~ GmeceW heeerme
YeeJeveeSB nQ, pees efke Ske Ske ceneele ceW heeBe-heeBe mJeerkeej keer ieF& nQ~~1~~2
ceve mes ieghle, Jeeve mes ieghle, ieceve kejles mecee keee mes eeefCeeeW keer heer[e kes heefjnej ceW lelhej
leLee S<eCee meefceefle mes mebege neslee ntB~ Deve$e YeeJevee kener ieF& nQ eneB Gve YeeJeveeDeeW mes meefnle Jeefe
kene ieee nw~ pees efke DeefYeVe nesves mes YeeJevee ner nw, keeeWefke YeeJeveeDeeW mes ege Jeefe kes ner Deefnbmee ele
efvece&ue neslee nw~~2~~
eesOe mes jefnle, ueesYe mes jefnle, Yee mes Jeefpe&le, neme mes Jeefpe&le Deewj Deeieceevegketue yeesueves ceW
kegMeue nesTb~ es heebe mele ceneele keer YeeJeveeSB nQ~ Fvemes ege kes meleceneele efvece&ue neslee nw~~3~~
le=leere Deeewe& ele kees Deeefele ceQ heebe YeeJeveeDeeW ceW lelhej neslee ntB~ Jes YeeJeveeSb es nQ Deosnve
DeLee&led kece&JeMe pees ceQves osn kee Gheepe&ve efkeee nw, Jen ner cesjs Oeve nw, Deve heefjen veneR nw~ Ssmeer YeeJevee
Yeelee ntB~ eneb he=<eesojeefo Fleeefo Jeekee mes Oe kee ueeshe neskej DeosnOeve kes mLeeve ceW Deosnve yeve ieee
nw~ osn ceW ner DeMegefelJe, DeefvelelJe Deeefo YeeJevee nw Gmekees Yeer Yeelee ntB~ heefjen ceW DeJeen DeLee&led

1. eefleeceCe ebLe$eeer he=. 131 mes 135 leke~ 2. eefleeefleeceCe he=. 150 mes 151 leke~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (299)

emeemeeJeeesOeve:~~ Deueesnes e~~ ve efJeeles ueesYees emeemeeJeueesYeeenb YeJeeefce~ ve kesJeueceeesOeve

SJeeueesYe SJe eenb YeJeeefce~ Deefhe leg~~ YeenmmeefJeJeefppeoes~~ Yeeb e nemeb e leeYeeb efJeMes<esCe
Jee|pelees YeJeeefce~~ DeCegJeerefeYeemekegmeuees~~ DevegJeerefeYee<eeieceYee<eee Yee<eCeb~ le$e kegMeue: eJeerCeesnb
YeJeeefce~ SleeefYe: hebeefYeYee&JeveeefYehesleme ce=<eeJeeoefJejefleue#eCeb efvece&ueceJeefle<"les~~ leLee~~ leefoeb
Jeoceefmmeoes~~ le=leereceoeeoeveeefjefleue#eCeb eleceeefeleesnb~~ hebeYeeJeveehejes YeJeeceerleen~~
osnCeefceleeefo~~ kece&JeMeeogheeees ees ceee osn: me SJe ces Oeveb heefjenes, veevees ces heefjen Fefle~~
he=<eesojeoerefve eLeesheefo< efceefle Oekeejueeshe:~ DeLeJee osnveb~ efon ueshes~ Fob Mejerjeefokeceelcevees osnvecegheueshe:
kece&ke=leb~ ieglJeb, ve hegvehekeejkeefcelesJeb YeeJeveehejes YeJeeefce~~ YeeJeCeb eeefJe~~ osn SJe
eeMegefelJeeefvelelJeeefoYeeJevee leeb eeefhe YeeJeeeefce~~ Deesiienb eb~~ DeJeenb e~ efveJe=efeb YeeJeeeefce~
keJe ? heefjiiens~~ heefjenefJe<ees~ leLee~~ mebleges~~ ie=efjefnlees YeJeeefce~~ keJe? YeeheeCesmeg~~ Yeeceesoveb
heeveb ogiOeceefLeleefMeKeefjCeeefo~ Gheue#eCeb ewlelKeeemJeeeeveeb~ les<eg~ SJebefJeOee: hebe YeeJevee
YeeJeeleesoeeoeveeefjefleeleb efvece&ueb YeJeefle~ leLee~~ eGlLeb Jeoceefmmeoes~~ elegLe cewLegveeefjefle
}#eCeb eleceeefeleesnb~ m$eerkeLeeefoYees efveJe=ees YeJeeceerleen~~ FeflLekensleeefo~~ m$eerkeLee e m$eermebmeie&e
m$eerefYe: men nemeb e Kesoe Jeke&j: eueeskeveb e mejeieb m$eerJeoveeeJeueeskeveefceefle bwkeJeeJe:~
leefmceved~~ efCeeees e~~ efveJe=e SJeenb YeJeeefce~ kegle Sleled? efCeeceefcn ef"oes~~ efveece eles efmLeleesnb
ele:~ eleer eleesnefceleLe&:~ lele GehebeYeeJeveehejes YeJeeefce, lelhejmewJe elegLe&eleefvece&ueleeshehees:~
efmLeleMeyojefnles efCeeceefcn Fefle hee"s efveJe=ees efveecesvesleLe&:~ leLee~~ hebeceb Jeoceefmmeoes~~ hebeceb

efveJe=efe keer YeeJevee Yeelee ntB~ Yee, heeve Deeefo elegefJe&Oe Deenej ceW mevleg< DeLee&led ie=ef-jefnle neslee ntB~
Fve YeeJeveeDeeW kees Yeeves Jeeues kes leermeje ceneele efvece&ue neslee nw~~4~~
cewLegve mes efJejefle ue#eCe elegLe& yeeele kees ceQ Deeefele ngDee ntB ceQ m$eer keLee, m$eer mebmeie&, efm$eeeW kes
meeLe neme efJeveeso, efm$eeeW kes meeLe eer[ve Deewj Gvekes cegKeeefo DebieeW kee jeieYeeJe mes DeJeueeskeve Fve
meye yeeee& kes efJeIeelekeeW ceW etBefke efveece mes efmLele ntB FmeefueS efveJe=e neslee ntB~ Fve YeeJeveeDeeW mes elegLe&
ele efvece&ue neslee nw~~5~~
heefjen mes efJejefle ue#eCe hebece eleeefele ceQ oemeer, oeme Deeefo meefee Je ceW Deewj Oeve-Oeeve
Deeefo Deefee Je ceW leLee Jem$e, DeeYejCe Deeefo yeee Je ceW Deewj %eeveeJejCeeefo DeeYevlej Je ceW
leLee ie=n, #es$e Deeefo Deve meye heefjen mes efJejle neslee ntB~ Fme ekeej keer heeBe YeeJeveeDeeW kees Yeeves Jeeues
kes heefjen efJejefle ele efvece&ue "njlee nw~ (es heeBeeW ele eefle%eehe nQ keeeWefke DeefYemeefvOe-hetJe&ke efkeee
ngDee efveece ele neslee nw Ssmee kene ieee nw)~~6~~
(300) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

heefjeneefjefleue#eCeb eleceeefeleesnb~ meefeeeefoYees efJejlees YeJeeceerleen~~ meefeesleeefo~~ meefeeJeeefCe

oemeeroemeeoerefve, DeefeeJeeefCe OeveOeeveeoerefve~~ les<eg efJejlees YeJeeefce~ leLee~~ yepPeyYeblejsmeg e~~
yeeeeYeblejs<eg e Jes<eg efJejlees YeJeeefce~ yeeeeefve Jem$eeYejCeeoerefve, DeYeblejeefCe leg JeeefCe %eeveeJejCeeoerefve~
leLee~~ heefjiieneoes~~ ie=n#es$eeefoue#eCeelheefjeneefjlees YeJeeefce~ SJebefJeOee: hebeYeeJevee YeeJeele:
heefjeneefjefleeleb efvece&ueceJeefle<"les~ hebeeefhe nerceeefve eleeefve eefle%eeheeefCe, DeefYemebefOeke=lees efveecees
eleefceleefYeOeeveeled~ le$e e~~ Geceb Jeob~~ Geceeb eefle%eeceeefele: me SJe YeJeefle, e:~~ efOeefoceblees~~
Oe= e f l eceevmeb l eg < :~ Fnuees k ehejuees k eekeeb # eejef n le FleLe& : ~~ Keceepeg ees ~ ~ Gece#eceeeg e:~~
PeeCepeesieheefjefoes~~ OeeveceskeeeeEeleeefvejesOe: lesve eesie: mebyebOe:~ le$e heefj mecebleeeflmLele:~ DeLeJee
Oeevesve eesieefeeJe=efeefvejesOe:~ le$e efmLele:~~ hejermeneCegjoblees~~ hejer<eneCeecegjes ooeveesefYecegKees YeJeved~
lesYe: heje*dcegKeesYeJeefVeleLe&:~
veveg meJe&me peielehebeme ceOes eLee meejYetleeefve eleeefve, leLee les<Jeefhe ceOes eEke meejYetleefceefle
ieewlecemJeeefceve: eMves YeieJeeveen~~ pees meejes Fleeefo~~ meJee&efCe e leeefve eleeoerefve meejeefCe e meJe&meejeefCe~
meJex<eg Jee peieovleJee|leJemleg<eg ceOes meejeCeglke=<eefve eleeoerefve les<eg ceOes e: meej: me ke:? mees meejes
Sme ieesoce~~ me meej: ns ieewlece S<e Oeeveue#eCe:~ SleosJeen~~ meejb PeeCes efe CeecesCe~~ Oeeveefceefle
veecvee eogeles lelmeejefceefle~ Slee ve kesJeueb ceewJe eefleheeefoleceefhe leg~~ meJJeyegsefnb osefmeob~~ meJex
e les yegee mee#eeefefoleeMes<eeLee&: meJe&%ee:~ meJe Jee yegb ewmles meJe&yege:~ lewoxefMeleb eefleheeefoleb~ FesoeefCe~~
FlesleevegeekeejeefCe hebeceneeleeveerleeefo megieceb~
Gece ele (eefle%ee) Deeefele Jener neslee nw pees Oe=efleceeved, mevleg Fme ueeske Deewj hejueeske keer
Deekeeb#ee mes jefnle nw, Gece #ecee-ege nw, Oeeveeesie ceW meye Deesj mes efmLele nw Deewj hejer<eneW kees menve
kejlee nw~~7~~
peieovleJe&leea meye JemlegDeeW ceW meej ele nQ GveceW meej ns ieewlece! Oeeve nw keeesefke meejb Oeeveb Fme
veece mes meye yegeW (meJe&%eeW) ves Oeeve kees meej kene nw~ Fme ekeej YeeJeveeDeeW meefnle, De eJeeveceele=keeDeeW
meefnle Deewj Gej heoeW meefnle jeef$eYeespeve mes efJejceCe <e es heeBe ceneve nQ~ pees mecekedOece& nQ Gvekee
Devegheeueve kej eceCe efveieLelJeheves mes efme mJeelceesheueefyOe kees eehle nesles nQ, nseesheeose efJeJeske mes
mecheVe yeg nesles nQ, cege nesles nQ, mebmeej mes heej nesles nQ, meye og:KeeW kee Deble kejles nQ Deewj heefjefveJee&Ce kees
eehle nesles nQ~
Fefle eerieewlecemJeeceereCeerleeerieewleceieCeOejJeeCeeb ieefCeveer%eeveceleer-
efJejefeleDece=leJee|<eCeererkeeeeb megob ces DeeGmmeblees !
cegevf eOece&veecee ekejCeb meceehleced ~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (301)

ieCeOejJeuee ceb$e
DeOeee-6 keer eMeefmle
cenekeuhegce Jeerj eYeg, heue Deefevle oeleej~
ceneJeerj YeieJeeve kees, vecetb DevevleeW yeej~~1~~
Jeerj efoJeOJeefve eJeCe kej, eoMeebie kejleej~
ieewlece ieCeOej ebLeke=led, vecetb GvnW Mele yeej~~2~~
eer JeerjMeemeve eefLele, kegbokegbo Deeeee&~
cetuemebIe ceW veece mes, kegbokegbo Deecveee~~3~~
ie mejmJeleer ieCe kene, yeueelkeej MegYe ceeve~
eeefjleeeer eLece ieg, Meebeflemeeiejeeee&~~4~~
Gvekes heeeee& ieg, Jeerjmeeiejeeee&~
ceneele oeleeieg, vecetb GYee Deeeee&~~5~~
Jeerj mebJeled heeerme meew, eeueerme peie ceW ceeve~
eeJeCe megefo mehleceer kees, hetCe& "e DeOeee~~6~~
Dece= l eJe<ee& k eeef j Ceer , ieew l ecemJeeceer Jeeef C e~
Dece=leheo osJes nceW, en mebkeefuelee JeeefCe~~7~~
peye leke efpeveJej Oece& nw, peie ceW megKekej hetCe&~
leye leke ke=efle mLeeefe nes, kejs %eeveceefle hetCe&~~8~~

N :M
(302) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

megob ces DeeGmmeblees ! (cegefveOece&)

DeOeee-7 keer eMeefmle
eer MeebefleveeLe eer kegbLegveeLe, DejveeLe eYet kees veceve keB~
leerLekej eeer keeceosJe, $eeheo Oej kee mebmleJeve keB~~
efpevekes Meemeve ceW %eeve efceuee, Gve ceneJeerj eYeg kees eCecetB~
eer ieewlece mJeeceer ieCeOej ieg, Gvekeer JeeCeer kees efvele vecetB~~1~~
eer ewleYeefe, eefleeceCe leerve, eer ieewlece ieg keer jevee nQ~
FveceW mes keg keg meej efueee mebkeueve efkeee en jevee nw~~
eer kegbokegbo Deeeee&Jee& keer, hejcheje De#egCCe jns~
DeeeeeeX keer ceefCeceeuee kees, efvele vecetB Yeefe De#egCCe jns~~2~~
eer cetuemebIe ceW kegbokegbo, Deecveee peiele ceW ceeve jns~
mejmJeleerie ieCe yeueelkeej, mechetCe& efJee ceW Keele jns~~
Fme hejcheje ceW meoer yeermeJeeR-ceW ieg eLeceeeee& ngS~
eeefj$eeeJeleea eefleheefle, eer Meebeflemeeiejeeee& ngS~~3~~
Fvekes pees eLece efMe<e ner eLeceefn, heeOeerMe ceeve cegefveJej~
eer Jeerjmeeiejeeee& ieg, Gvekees efvele JevotB Debpeefuekej~~
JewMeeKe Jeoer efefleee Gvemes, Deeefe&kee eleeW kees eehle efkeee~
iege kees eCecetB yeej-yeej, efpevemes efMeJeceeie& eMemle efkeee~~4~~
F&meJeer meved GVeerme meew hheve ceW yeveer Deeefe&kee %eeveceleer~
Fme hetJe& GVeerme meew yeeJeve ceW, eer MejohetefCe&cee pevceefleLeer~~
Fme efove ie=nleeie efoee ceQves, DeleSJe yeveer en leeie efleLeer~
ceeB ceesefnveer kee DeJeuebye efceuee, efhej Oeve nes ieF& pevce efleLeer~~5~~
F&meJeer meved GVeerme meew $esheve, ceW ew$e Jeoer efleefLe Leer Skeced~
eer osMeYet<eCeeeee& ieg, eer ceneJeerj peer leerLe& Gece~~
ceQ Jeerjceleer #egefuuekee yeveer, DeefleMeeeer %eeveeYeeme efkeee~
ceeB mejmJeleer kee ner emeeo, efhej veece %eeveceefle meeLe& efkeee~~6~~
Jeerjeyo heeerme Meleke eeefueme, YeeoeW ke=<Cee mehleceer Oeve~
eer ieewleceieCeOej JeeCeer kee, meeleJeeb DeOeee ngDee hetCe& ceeve~
Fme hej Dece=leJee|<eCeer veece, erkee mes DeefleMee ebLe yevee~
FmeceW mebkeefuele DeOeee e, efpeveJeeveece=lecee hetCe& Ievee~~7~~
en ebLe egieeW egie leke YeJeeW, kees Dece=leJe<ee& mes heg kejs~
peye leke Fme nefmleveeiehegj ceW, eerMeebefleveeLe kes iegCe GejW~~
peye leke eneB pecyeterhe megces, lesjnerhe leerLe& Gece~
eneB leerveueeske jevee megboj, leye leke en ebLe jns MegYelece~~8~~
-oesne- vecetB vecetB ieCeOej Jeeve, keB melele DeYeeme~
%eeveceleer kewJeue nes, heeTB cees#e efveJeeme~~9~~

N : MN : MN : M
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (303)

cenef<e& mlees$e
(meceJemejCe efmLele $e+ef<eieCe mlees$e)
jeefe$eerieefCeveer %eeveceleer
ieerlee bo
pees cenef<e& leerLexMe meceJeme=efle ceW meoe ner efleles~
Jes meele YesoeW ceW jnW efvepe cegefekeeblee eerefle leW~~
kesJeefue, efJehegueceefle, DeJeefOe%eeveer, hetJe&Oej $e+ef<eJej Jeneb~
efJeefeeOeje efMe#eke Je Jeeoer ceQ GvnW Jebotb eneb~~
(1)
oesne meceJemejCe ceW $e+<eYe kes, $e+ef<e eewjeefme npeej~
vecetB vecetB ceQ Yeefkele mes, vecele Kegues efMeJe ej~~
eeue-yeboeW efoiecyej iegejCe......
hegosJe kes cegefve kesJeueer nQ yeerme menme eceeCe~
Fve Yeefe veewkee pees e{W Jes uenW heo efveJee&Ce~~
Fve Yeefe mes ner YeJe peve, efvepe uenW %eeve DeKeerj1~
Fve meeOeg kees ceQ oe OeeB, kejW YeJeoefOe leerj~~1~~
cegevf e efJehegueceefle yeejn menme De, meele Meleke heeeme~
es ceve:hee&e %eeve mes efvele, kejW YegJeve ekeeMe~~Fve.~~2~~
hegosJe kes $e+ef<e DeJeefOe%eeveer, veew npeej eceeCe~
Fve Jeboles YeJe JeeefOe kee nes, MeerIe ner DeJemeeve2~~Fve.~~3~~
eer $e+<eYe efpevekes hetJe&Oej, meye hetJe& %eeveer Keele~
Gve kener mebKee eej menme meg meele meew heeeme~~Fve.~~4~~
efJeefeeeOeejke cegefve JeneB n Meleke yeerme npeej~
Jes YeJepeve kees le=hle kejles lejCeleejCenej~~Fve.~~5~~
eer$e+<eYe kes efMe#eke cegveer Fke Meleke eej npeej~
hegvejefhe heeeme efieves iees, Fvemes Kegues efMeJe ej~~Fve.~~6~~
1. Deveble%eeve~ 2. Deble~
(304) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Jeeoer cegveer yeejn menme De meele Meleke heeeme~

es Jeeo kejves ceW kegMeue efvele kejW Oece& ekeeMe~~
Fve Yeefe mes ner YeJe peve, efvepe uenW %eeve DeKeerj~
Fve meeOeg kees ceQ oe OeeB, kejW YeJeoefOe leerj~~7~~
(2)
oesne DeefpeleveeLe kes heeme ceW, Ske ueeKe $e+ef<e meble~
Jebotb Yekeleer YeeJe mes, efvepe megKe megOee efheyeble~~
eeueyeboeW efoiecyej iegejCe............
cegefve kesJeueer eer Deefpele kes meye kenW yeerme npeej~
ceQ mehle hejcemLeeve nslet vecetB Mele Mele yeej~~Fve.~~8~~
cegefve efJehegueceefle cevehee&eer, kejles peiele Geesle~
yeejn npeej meg eej meew heeeme, efMeJemegKe eesle~~Fve.~~9~~
cegefve DeJeefOe%eeveer veJe menme De eej meew efJeKeele~
meJee&JeOeer OeejW cenecegefve ceQ vecetB vele ceeLe~~Fve.~~10~~
eer Deefpele efpevekes meceJeme=efle ceW hetJe&Oej cegefve Keele~
Jes leerve menme Je meele meew heeeme nQ kegMeueele~~Fve.~~11~~
cegefve efJeefeeeOej eej meew De kens yeerme npeej~
Jes Deelcejme Dece=le efheeW kejles mJehej Ghekeej~~Fve.~~12~~
eqMe#eke cegveer Fefkekeme menme n meew peieled megKekeej~
efvepe meecejme heeret<e heerles, veeLe Yeefe Deheej~~Fve.~~13~~
efvepe mecee %eeveer hej mecee kes Jeeo ceW efJeKeele~
yeejn npeej meg eej meew Gve Jeb o les meg K emeele~~Fve.~~14~~
(3)
oesne mebYeJe efpevekes heeme ceW, $e+ef<e jnles oes ueeKe~
iegYeefe mes efvele ceQ, vecetB pees[ pegie neLe~~
eeueyeboeW efoiecyej iegejCe.............
$e+ef<e kesJeueer hebn menme jnles meceJeme=efle ceOe~
Gvekees vecetB Jes YeeieCe kees os jnW megKe veJe~~Fve.~~15~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (305)

cegefve efJehegueceefle cevehee&eer vejueeske meye peeveble~

yeejn npeej meg Ske meew heeeme iegCeceefCeJeble~~Fve.~~16~~
cegefve DeJeefOe%eeveer veew menme n meew kenW peieceeve~
Gvekes veceve mes YeJepeve Yeer yeveW megj vej ceeve~~Fve.~~17~~
mebYeJe efpevesej meceJeme=efle ceW, hetJe&Oej cegefveveeLe~
Fkekeerme Meleke heeeme nQ, ceQ vecetB veee megceeLe~~~Fve.~~18~~
efJeefee OejW cegefve Dee" meew ceeves Gveerme npeej~
pees Jeboles ieg ejCe Gvekees efceues meewKe npeej~~Fve.~~19~~
Fke ueeKe Gveefleme menme efMe#eke leerve meew heefjceeCe~
efvele YeJepeve kees ose efMe#ee kejW YeefJe keueeCe~~Fve.~~20~~
Jeeoer cegveer yeejn menme efvepe hej mecee kee %eeve~
hejJeeef o eeW kee ceeve ceo& v e kejW meceef k eleJeeve~~Fve.~~21~~
(4)
oesne DeefYevebove efpevekes eneB, leerve ueeKe $e+ef<eJe=bo~
Oece&cetefle& efpevehe kees, vecetB njes peie hebo~~
eeueyeboeW efoiecyej iegejCe......
$e+ef < ekes Jeueer JenB jepeles mees u en npeej eceeCe~
Gve Jebovee mes YeJepeve kejles mJe hej heefneeve~~Fve.~~22~~
ceg e f v e ef J eheg u eceef l e jepes JeneB cevehee& eer ieg C eKeeve~
Fkekeerme menme meg n Meleke heeeme meye megKeoeve~~Fve.~~23~~
cegefve DeJeefOe%eeveer veJe npeej meg Dee" meew iegCeKeeve~
Gve %eeve ceW meye cetle& Jemlet efoKe jner Deceueeve~~Fve.~~24~~
leerLexMe DeefYevebove meceJeme=efle ceW $e+<eerieCe ceeve~
cegefve hetJe&Oej heeerme meew mebhetCe& egle keer Keeve~~Fve.~~25~~
Jeneb ef J eef eee$e+er ceg v eer GVeer m e menme ceneved ~
Jes YeeieCe kes jesie Meeske efJeheefe njCe eOeeve~~Fve.~~26~~
(306) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

efMe#eke cegveer oes ueeKe leerme npeej Deewj heeeme~

pees kejW JeCe&jmeeefo efJejefnle mJeelceleJe efJekeeme~~
Fve Yeefe mes ner YeJe peve, efvepe uenW %eeve DeKeerj~
Fve meeOeg kees ceQ oe OeeB, kejW YeJeoefOe leerj~~27~~
Jeeoer ceg v eer Fke menme ceeves Jeeo ceW hejJeer C e~
pees meJe&peve keer DeeefOe JeeOeer kejW #eCe ceW #eerCe~~Fve.~~28~~
(5)
oesne megceefleveeLe kes heeme ceW, leerve ueeKe $e+ef<ejepe~
yeerme npeej kenW meYeer, vecetb mejW meye keepe~~
jeie Yejlejer-oesne
kesJeefue $e+ef<e lesjn menme, cegefve heefj<eod efveJemeble~
Gvekes %eeveeoMe& ceW, ueeske Deueeske Peuekeble~~
vecetB vecetB cegefveveeLe kees, mJeelce megOeejme ueerve~
ieg keer ke=heeemeeo mes, yevetB mJeelce DeeOeerve~~29~~
eqJehegueceleer oMe menme nQ, eej Meleke cegefvejepe~
eej %eeveOeejer ieg, osJeW efvepe meeceepe~~vecetB.~~30~
DeJeefOe%eeefve ieejn menme, cetefle&ke meye peeveble~
meceJemejCe ceW veeLe kes, Deelece Oeeve Oejble~~vecetB.~~31~~
megceefleveeLe kes heeme ceW, jlve$ee DeeOeej~
hetJe&Oeeefj eewyeerme meew, Jebotb megKeoeleej~~vecetB.~~32~~
De"jn npeej eej meew, efJeefeeOeejer meeOeg~
JeCe& iebOe jme mheMe& mes, Metve mJeelcejme mJeeog~~vecetB.~~33~~
oese ueeKe eewJeve menme, leerve Meleke heeeme~
efMe#eke cegefve iegCeefveefOe YejW, Jebotb ceve Guueeme~~vecetB.~~34~~
hejJeeoer kees peer l eves , keg Meue ef J epes l ee F& M e~
oMe npeej De eej meew, kens heeeme cegveerMe~~vecetB.~~35~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (307)

(6)
oesne heeeYet efpeveveeLe kes, meceJemejCe ceW meeOeg~
leerve ueeKe ceeveW leLee, leerme npeej DeyeeOe~~
jeie Yejlejeroesne
kes Jeue%eeveer ceeef v ees , yeejn menme eceeCe~
hetpele mJeelece efveefOe efceues, Mele Mele keB eCeece~~vecetB.~~36~~
efJehegueceleer cegevf e ome menme, leerve Meleke megKeKeeve~
pees hetpeW Gve Yee kes, Yejles meJe& efveOeeve~~vecetB.~~37~~
DeJeefOe%eeefve cegefveele meefnle, ceeveW oMe nppeej~
eLeepeele cege OejW, vecele Yee YeJe heej~~vecetB.~~38~~
heeeYet kes het J e& O ej, $ee Mele oes e npeej~
eglekesJeefue es hetpeJej, vecele efceues eglemeej~~vecetB.~~39~~
heeeYet keer meYee ceW, efJeefeecegefve YeefJe mete&~
meesuen npeej Dee" meew vecele efceues iegCehete&~~vecetB.~~40~~
efMe#eke cegefve oes ueeKe De, Gvenej nppeej~
eleg i e& l eer og K e mes kejW , YeJeeW kee Gej~~vecet B . ~~41~~
Jeeoer cegefveieCe veJe menme, n meew iegCeceefCeOeej~
pepele efces engbieefle YeceCe, efceues cees#e kee ej~~vecetB~~42~~
(7)
oesne eer megheee& keer meYee ceW, leerve ueeKe $e+ef<eJe=bo~
efpevecegeOeejer ieg, megjvej efkeVej Jebe~~
jeie Yejlejeroesne
kesJeue%eeveer $e+ef<e Jeneb, ieejn menme eceeCe~
Gvekes kes Jeue%eeve ceW eef l eeE y eef y ele peie peeve~~vecet B ~ ~43~~
eqJehegueceleer cegefve veJe menme, Ske Meleke heeeme~
DeodYegle MeefMe kejles melele, YeefJe ceve kegcego efJekeeme~~vecetB~~44~~
(308) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

DeJeefOe%eeefve cegefvejepe nQ, veJe npeej heefjceeCe~

vecele YeJe efMeJeheLe uenW, kejW meJe& keueeCe~~
vecetB vecetB cegefveveeLe kees, mJeelce megOeejme ueerve~
ieg keer ke=heeemeeo mes, yevetB mJeelce DeeOeerve~~45~~
eer megheee& efpeve heeme ceW, oes npeej De leerme~
het J e& O eeef j ceg e f v e meJe& eg l e, heejb i ele ceg e f v e F& M e~~vecet B ~ ~46~~
oMe npeej $esheve Meleke, efJeefee $e+ef cegveerMe~
YeJeoefOe veewkee Yeefe Gve, vecetb veceekej MeerMe~~vecetB~~47~~
efMe#eke cegefve oes ueeKe De, eJJeeueerme npeej~
veew meew yeerme yeKeeefvees, vecele keB YeJe heej~~vecetB~~48~~
Jeeoer cegefve n meew kens hegvejefhe Dee" npeej~
efevcee efebleeceefCe heg<e, kejW nceW YeJe heej~~vecetB~~49~~
(8)
oesne ebeYet keer meYee ceW, oese ueeKe $e+ef<eJe=bo~
leLee heeeme npeej Yeer, vecele njs YeJehebo~~
jeie Yejlejeroesne
kesJeue%eeveer $e+ef<e Jeneb, De"jn menme yemeble~
pees Gvekeer Yekeleer kejW, hejceevebo Oejble~~vecetB.~~50~~
Dee" menme cegefve efJehegueceefle, %eeve OejW DeefYejece~
vecele ner efeblee ues, efceues mJeelce efJeeece~~vecetB.~~51~~
DeJeefOe%eeefve nQ oes menme, mJehej efJekeemeve mete&~
YeJeYeJe mebefele DeIe mekeue, vecele nges ekeetj~~vecetB.~~52~~
eboeeYeg efpevejepe kes, meceJemejCe ceW hetpe~
hetJe&Oeeefj cegefve nQ JeneB, eej menme peie hetpe~~vecetB.~~53~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (309)

eqJeefeeOeejer n Meleke, kejW kece& ekeetj~

Gvekeer Yekeleer pees kejW, kejW ce=leg kees otj~~vecetB.~~54~~
oese ueeKe De ome menme, eej Meleke cegefvejepe~
efMe#eke ceeves nQ Jeneb, vecele efceues efvepejepe~~vecetB.~~55~~
Jeeoer cegefve efpeve heeme ceW, ceeveW meele npeej~
Jebole ner efvepeheo efceues, YejW meewKe YeC[ej~~vecetB.~~56~~

(9)
oesne eerheg<heoble efpevejepe kes, meceJemejCe ceW meJe&~
oese ueeKe $e+ef<eieCe kenW, vecetb nB ogKe meJe&~~
Yegpebieeeele bo
$e+<eer kes Jeueer meye heej Meleke pes ~
Gvnerb %eeve ceW meJe& $ewueeskee Peuekes~~
vecetb Yeefe mes n<e&egle nes $e+<eer kees~
efceues mJeelceheeret<e hetefjle veoer pees~~57~~
cegveer meele nppeej De heeBe meew nQ~
vecetB ceQ efJehegueceefle %eeveer ieg nQ~~vecetb.~~58~~
cegveereer DeJeefOe%eeefve eewjeefme meew nQ~
GvnW Jeboles meJe& JeeOeer veMes nQ~~vecetb.~~59~~
eYet heg<heoblesMe keer pees meYee nw~
Jeneb hetJe&Oeejer meg hebn Meleke nQ~~vecetb.~~60~~
OejW efJeefeee meeOeg lesjn npeeje~
vecetB ceQ efceues YeJe meceger efkeveeje~~vecetb.~~61~~
cegveer Ske ue#ee meg heeheve npeeje~
kens heeBe meew meeOeg efMe#eke ekeeje~~vecetb.~~62~~
megJeeoer cegveer w menme w Meleke nQ~
GvnW MeerMe veeles meYeer meewKe nes nQ~~vecetb.~~63~~
(310) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

(10)
oesne eer Meerleue efpevejepe kes, meceJemejCe ceW Jebe~
Ske ueeKe $e+ef<eieCe kens,s vecetB vecetB megKekebo~~
Yegpebieeeele bo
JeneB kesJeueer meele nppeej jepeW~
meYeer ueeske Deeueeske #eCe ceW ekeeMeW~~
vecetB Yeefe mes n<e&egle nes $e+<eer kees~
efceues mJeelceheeret<e hetefjle veoer pees~~64~~
cegveerej efJehegueceefle heej Meleke nQ~
meYeer Fb JeboW YepeW YeefeJeMe nQ~~vecetB.~~65~~
DeJeefOe%eeefve meeOet yenej Meleke nQ~
veceW pees meYeer jesie yeeOee njs nQ~~vecetB.~~66~~
$e+<eer hetJe&Oej Meerleuesej meYee ceWb~
meg eewon Meleke MeerMe veeTB GvnW ceQ~~vecetB.~~67~~
megefJeefee OejW meeOeg yeejn npeeje~
veceW heeo hebkepe uenW YeJe efkeveeje~~vecetB.~~68~~
meg efMe#eke meg Gveme" menme oes Meleke nQ~
meoe Fb OejCesv eeer veceW nQ~~vecetB.~~69~~
megJeeoer cegveerej meleeJeve Meleke nQ~
meYeer ueeske ceW Jebe DeefleMee Oejs nQ~~vecetB.~~70~~
(11)
oesne eer eseebme efpevejepe kes, meceJemejCe ceW efme~
eewjemeer nppeej cegefve, vecele efceues efvepe efj~~
Yegpebieeeele bo
$e+<eer kesJeueer nQ meg heQme" Meleke ner ~
eleg: Ieele kecee&efj peslee yeveW ner~~vecetB.~~71~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (311)

efJehegueceefle ceve:hee&eer pees cegveer nQ~

kens w npeeje ceneiegCe Oeveer nQ~~
vecetb Yeefe mes n<e&egle nes $e+<eer kees~
efceues mJeelceheeret<e hetefjle veoer pees~~72~~
DeJeefOe%eeefve meeOet kens w npeeje~
#ecee Deeefo mes es uenW YeJe efkeveeje~~vecetb.~~73~~
kens hetJe&Oej meeOeg eseebme eYeg kes~
meg lesjn Meleke peerle cege OejW nQ~~vecetb.~~74~~
$e+<eer efJeefeeeOeeefj ieejn npeeje~
eLeepeele cege ceneMeerue Oeeje~~vecetb.~~75~~
megefMe#eke cegveer De eeefueme menee~
efMele es kens nQ ceneele Oeefj$ee~~vecetb.~~76~~
kens Jeeokelee& cegveer heCe menee~
efoiecyej cegveer es OejW Oeeve Meee~~vecetb.~~77~~
(12)
oesne Jeemeghetpe efpeveveeLe kes, meceJemejCe ceW Jebe~
yeenej nppeej cegefve, vecele nB peiebo~~
Yegpebieeeele bo
$e+<eer kesJeueer nQ JeneB w npeeje~
FvneWves mJeeb hee efueee YeJe efkeveeje~~vecetb.~~78~~
efJehegueceefle cegveer w menme ceeve peie ceW~
vecetB ceQ GvnW meJe& Deeheo njW Jes~~vecetb.~~79~~
DeJeefOe%eeefve cegefve heeBe nppeej eG meew~
meYeer cetue Gej iegCeeW mes mepeW pees~~vecetb.~~80~~
eYet JeemeghetpesMe keer pees meYee nw~
JeneB hetJe&Oej Fke menme oes Meleke nQ~~vecetb.~~81~~
(312) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

kenW ef J eef eeeOeeef j nQ ome menee~

meoe Meerue mebece iegCeeW mes heefJe$ee~~
vecetB Yeefe mes n<e&egle nes $e+<eer kees~
efceues mJeelceheeret<e hetefjle veoer pees~~82~~
ceg v eer Ske kece nes k es eeef u eme npeeje~
hegve: oes Meleke es efn efMe#eke ekeeje~~vecetb.~~83~~
$e+<eer Jeeefo Jeeueerme meew Meee ceeves~
vecetB ceQ GvnW mJeelce mebheefe heeves~~vecetb.~~84~~
(13)
oesne efJeceueveeLe keer meYee ceW, $e+ef<e De[me npeej~
leerve jlve kes nsleg ceQ, vecetB DevebleeW yeej~~
eefiJeCeer bo
kesJeueer meeOeg heeheve Meleke ceeve nQ~
Jeboles ner uenW Yeso efJe%eeve nQ~~
ceQ vecetB ceQ vecetB ns cegveeRe legcnW~
leerve ner jlve kee oeve oerpes nceW~~85~~
pees efJehegueceefle ceve:hee&eer meeOeg nQ~
heeBe nppeej heCe meew efvepeer mJeeog nQ~~ceQ.~~86~~
Deeeefueme Meleke meeOeg DeJeOeer OejW~
leerve ner %eeve mes ceesn lece heefjnjW~~ceQ.~~87~~
eer efJeceueveeLe kes hetJe&Oej meeOeg pees~
ceQ vecetb efvele ieejn Meleke ceeve Jees~~ceQ.~~88~~
eqJeefeeeOeeefj veew menme meeOet kens~
es meoe mJeelce kes Oeeve ceW ueerve nQ~~ceQ.~~89~~
meeOeg De[leerme nppeej Deew heeBe meew~
veece efMe#eke OejW hetpentB YeeJe mees~~ceQ.~~90~~
meeOeg eerme meew Jeeo kees peerleles~
pees veceW Jees mJeeb ce=leg kees peerleles~~ceQ.~~91~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (313)

(14)
oesne eer Deveble efpevejepe kes, $e+ef<e eeme npeej~
veive efoiecyej heOej, vecetB vecetB Mele yeej~~
eefiJeCeer bo
kes Jeueer meeOeg nQ , heeB e nppeej pees ~
eej Ieeleer nves meewKe Yeb[ej Jees~~ceQ.~~92~~
heeBe nppeej efJehegueeceleerOej cegveer~
eej %eeveer FvneR mes yevetB ceQ iegCeer~~ceQ.~~93~~
DeJeefOe%eeveer efleleeueerme meew peeefvees~
ceeo&Jeeoer iegCeeW mes Yejs ceeefvees~~ceQ.~~94~~
eer DeveblesMepeer kes meceesMeCe& ceW~
hetJe&Oej Ske nppeej Jebotb GvnW~~ceQ.~~95~~
Dee" nppeej nQ efJeefeeeOej cegveer~
es meYeer cetue Gej iegCeeW kes Oeveer~~ceQ.~~96~~
Tve eeefueme menme heeBe meew cegefveJeje~
veece efMe#eke OejW efvele vecetb iegCe Yeje~~ceQ.~~97~~
Jeeefo yeeerme meew Meee %eeveer cene~
Oece& oMeefJeOe OejW efvele vecetb ceQ eneB~~ceQ.~~98~~

(15)
oesne Oece&veeLe kes heeme ceW, $e+ef<e eeQme npeej~
Oece& oMeeW efJeOe hetCe& efnle, vecetb Yeefe GjOeej~~

eefiJeCeer bo
eej nppeej Deew heeBe meew kesJeueer~
ce=leg kees Yeer njs Yeefe es Skeueer~~ceQ.~~99~~
eej nppeej heCe meew efJehegueceefle cegveer~
Jeb o les ner uent B mJeelce meb h eled Ieveer ~ ~ceQ . ~~100~~
(314) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

meeOeg eerme meew %eeve DeJeOeer OejW~

Meg eeefj$e mes mJeelce efmeer kejW~~
ceQ vecet B ceQ vecet B ns ceg v eeR e leg c nW ~
leerve ner jlve kee oeve oerpes nceW~~101~~
hetJe&Oej veew Meleke Oece& leerLexMe kes~
hetpeles ner uenW meewKe efveJee&Ce kes~~ceQ.~~102~~
efJeefeeeOej cegveer meele nppeej nQ~
pees veceW Jees yeves $e+ef Yejleej nQ~~ceQ.~~103~~
meeOeg eeueerme nppeej Deew meele meew~
veece efMe#eke OejW efvele vecetb eeJe mees~~ceQ.~~104~~
Jeeo peslee cegveer oes menme Dee" meew~
veive cege OejW efvele vecetb "e" mees~~ceQ.~~105~~
(16)
oesne meceJemejCe ceW Meebefle kes, $e+ef<eieCe meJe&eOeeve~
meye yeeme" meg npeej nQ, vecetB vecetB iegCeKeeve~~
eefiJeCeer bo
kesJeueer eej nppeej efleW JeneB~
Jeboles eehle nes $e+ef efmeer eneB~~
ceQ vecetB ceQ vecetB ns cegveeRe legcnW~
leerve ner jlve kee oeve oerpes nceW~~106~~
eej nppeej efJehegueeceleer %eeefve nQ~
eej ieefle og:Ke mes kej jns $eeCe nQ~~ceQ.~~107~~
leerve nppeej nQ %eeve DeJeOeer OejW~
pees veceW Jes mJeeb mJeelce heger kejW~~ceQ.~~108~~
Meebefle leerLexMe kes hetJe&Oej Dee" meew~
eewoneW hetJe&Oeejer vecetb Yeefe mees~~ceQ.~~109~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (315)

efJeefeeeOeeefj w menme meeOet kens~

jlve$ee kees OejW DeelceMeger uenW~~ceQ.~~110~~
Skeleeueer m e nppeej Deew Dee" meew ~
meeOeg efMe#eke GvnW ceQ vecetb YeeJe mees~~ceQ.~~111~~
Jeeefo eewyeerme meew meeOeg jepeW JeneB~
YeJe Yeer Jeb o les heehe veeMeW eneB ~ ~ceQ . ~~112~~
(17)
oesne kegbLegveeLe kes heeme ceW, mee" npeej cegveerMe~
ceve Jee leve mes efvele ner, vecetB veceekej MeerMe~~
jeie-hhee
kegb LegveeLe efpeve meceJemejCe ceW, ceneele iegCeceefCe Yeefjes~
iegosJe ! oee keefjS, eer ejCeeW ceW jKe ueerefpeS~~ieg.~~ske.~~
kesJeue%eeveer eYeg yeefeme meew, Ieeefle kece& mes jefnes~
iegCe Deeveble elege meefnles, Jebole ner iegCe Yeefjes~~ieg.~~113~~
efJehegueceleer cegevf e leself eme meew meg heeeme meJe& ogKe nefjes~
legce heo hebkepe mesJele YeefJepeve cegef ejcee kees Jeefjes~~ieg.~~114~~
DeJeefOe%eeefve cegevf eJej heeerme meew, veive he iegCe Yeefjes~
jesie Meeske ogKe oeefjo veeMeW, Jebole ner megKe Yeefjes~~ieg.~~115~~
hetJe&Oeeefj cegefve meele Meleke nQ, Jebole ner ogKe nefjes~
iegosJe! oee keefjes, eer ejCeeW ceW jKe ueerefpees~~ieg.~~116~~
efJeefeeOeejer FkeeeJeve meew, oMe OeceeX mes meefnes~
Gvekes ejCe keceue kees Jebole, jesie Meeske ogKe nefjes~~ieg.~~117~~
lesleeueerme npeej Ske meew, heeeme efMe#eke keefnes~
Gvekes heo hebkepe kees Jebole, YeJe YeJe og:Ke kees oefnes~~ieg.~~118~~
Jeeoer cegefveieCe oes npeej nQ, Gve heo Jebove keefjes~
pevce cejCe kes og:Ke veeMe kej, efvepe Deelece efveefOe Yeefjes~~ieg.~~119~~
(316) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

(18)
oesne DejnveeLe keer meYee ceW, meeOeg heeeme npeej~
veive efoiecyej Jes eleer, kejW peiele Gej~~
jeie-hhee
efceues mecejme kee Pejvee, iegosJe ejCe kees Jeboles~~efceues.~~ske.~~
kesJeue%eeveer DeeFme meew, Ieeeflekece& #ee kejvee~
DeJeeyeeOe meewKe iegCehetefjle, Jebole ner YeJe njvee~~efceues.~~120~~
efJehegueceleer cegevf e oese npeej meg heeheve efvepemegKe Yejvee~
pees JeboW mees efMeJekeeblee ueW, Jebole ner ogKe njvee~~efceues.~~121~~
DeJeefOe%eeefve cegefve DeeFme meew, meJe& peiele ogKe njvee~
veceles ner efvepe mebheled efceueleer, engiB eefle Yee heefjnjvee~~efceues.~~122~~
DejnveeLe kes meceJemejCe ceW, cegefveieCe nQ peie Mejvee~
hetJe&Oeeefj n meew ome ceevesb, Jebole ner YeJe njvee~~efceues.~~123~~
efJeefeeOeejer lesleeefueme meew, meJe& meewKe Devegmejvee~
pees JeboW mees efvepeheo heeJeW, hegvepe&vece veefnb Oejvee~~efceues.~~124~~
heQelf eme menme Dee" meew heQelf eme, efMe#eke cegevf e megKe Yejvee~
megj vej efkeVej iegCe kees ieeles, efvele Jebole ieg ejvee~~efceues.~~125~~
Jeeoer cegefve meesuen meew ceeveW, meele YeeeW kes njvee~
ceQ efvele Jebotb Yeefe YeeJe mes, nes YeJeoefOe mes lejvee~~efceues.~~126~~
(19)
oesne ceefuueveeLe efpevejepe kes, $e+ef<e eeueerme npeej~
Jebotb ceve Jee keee mes, MeerIe uentB YeJe heej~~
jeie hhee
cegefvejepe MejCe ueerpes, legce heo hebkepe ceQ vecetb~~cegefvejepe.~~ske.~~
kesJeue%eeveer eYeg yeeFme meew, GveceW peie oerhes~
eej elege ue#ceer kes Jej, Jebole megKe meerPes~~cegefve.~~127~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (317)

eqJehegueceleer cegefve me$en meew heeeme JeneB oerKeW~

meJe& cetueiegCe Gej iegCe kes cetefle&he oerKeW~~cegefve.~~128~~
DeJeefOe%eeefve cegefve yeeFme meew nQ, ceesn Me$eg peerleW~
efe mes Jebole heehe veMeeJees iegCe keerle&ve keerpes~~cegefve.~~129~~
ceefuueveeLe kes meceJemejCe ceW, cegefveieCe yeng oerKeW~
hetJe&Oeeefj heCe meew heeeme nQ, kece& Dejer peerleW~~cegefve.~~130~~
efJeefeeOeejer cegefve Gveefleme meew mecejme ceW Yeerpes~
hebe ceneele meefceefle iegefhle kes mJeeceer megKe keerpes~~cegefve.~~131~~
efMe#eke cegefve Gveefleme npeej nQ, efvepe megKejme heerles~
pees YeefJepeve Gvekees efvele JeboW, Gvekes ogKe erpeW~~cegefve.~~132~~
Jeeoer cegefve eewon meew Gvekee efvele Jebove keerpes~
veJeefveefOe megKe mebheefle mebleefle keer efvele Je=er keerpes~~cegefve.~~133~~
(20)
oesne cegefvemegele efpeveveeLe kes, $e+ef<eieCe leerme npeej~
cegefveele cesjs hetCe& neW, vecetB vecetB Mele yeej~~
jeie hhee
neW cegPekees megKekeejer, eer veive efoiecyej meeOeg peer~neW.~~ske.~~
kesJeue%eeveer eYeg De"jn meew, Ieeefle kejce nejer~
ef$eYegJeve peve mes hetefpele YeieJeved, YeJeogKe heefjnejer~~nes.~~134~~
efJehegueceleer cegefve hebn meew nQ, ef$eYegJeve cevenejer~
jesie Meeske ogKe mebke veeMeW, Jebole megKekeejer~~neW.~~135~~
DeJeefOe%eeefve ieg De"jn meew nQ, efvepe iegCe Yeb[ejer~
#eeefeke meceefkele jlve OejW Jees, Jebotb efeOeejer~~neW.~~136~~
cegefvemegele kes meceJemejCe ceW cegefveheo kes Oeejer~
hetJe&Oeeefj ieg heeBe Meleke nQ, YeJe YeJe Yeenejer~~neW.~~137~~
(318) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

efJeefeeOeejer cegefve yeeFme meew, meye peie efnlekeejer~

pees Jeb o W mees heehe veMeeJeW , heeJeW ef M eJeveejer ~ ~
neW cegPekees megKekeejer, eer veive efoiecyej meeOeg peer~~38~~
nQ Fefkekeme npeej cegefve efMe#eke, meye peve cevenejer~
eb efkejCeJeled Jeeve Meebefleeo, efMe#ee megKekeejer~~neW.~~139~~
Jeeoer ceg e f v e yeejn meew ceeveW , leer v e jlveOeejer ~
Jebole ner meye JeeefOe otj neW, ef$eYegJeve efnlekeejer~~neW.~~140~~

(21)
oesne veefceveeLe keer meYee ceW, $e+ef<eieCe yeerme npeej~
ef p eveieg C e meb h eo ns l eg ceQ , vecet B Deveb l eeW yeej~~
eeue-ns oerveyebOeg........
$e+ef < e kes Jeueer mees u en Meleke ef J ejepeles JeneB ~
mebhetCe& ueeske %eeve ceW eefleefyecyeles JeneB~~
ceQ heg C e ns l eg heg C ejeef M e Deehekees vecet B ~
meb h et C e& meew K e heee, ce= l eg Yeer e f l e kees nvet b ~ ~141~~
cegefveJej efJehegueceleer meg yeejn meew heeeme nQ~
YeJeeW kes oe heb k epe kejles ef J ekeeme nQ ~ ~ceQ . ~~142~~
ceg e f v ejepe DeJeef O e%eeveer mees u en Meleke JeneB ~
ef v epe %eeve mes meb h et C e& uees k e uees k eles leneB ~ ~ceQ . ~~143~~
veef c eveeLe kes meceJemejCe ceW het J e& O ej ceg v eer ~
ceQ efvele vecetb Jes eej meew heeeme megKeceCeer~~ceQ.~~144~~
ef J eef ee OejW heb n Meleke ceg v eer M e het p e nQ ~
ele Meerue mebeceeefo mes DeefleMeeefe Oeve nQ~~ceQ.~~145~~
yeejn npeej n meew ef M e#eke ceg v eer JeneB ~
Gece #eceeef o Oece& kees hew ueeJeles eneB ~ ~ceQ . ~~146~~
Jeeoer ceg v eer npeej nQ ef m eeb l e kes %eeveer ~
Fve Jeb o les yevet b meoe ceQ Yes o ef J e%eeveer ~ ~ceQ . ~~147~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (319)

(22)
oesne vesefceveeLe kes heeme ceW, De"jn menme cegveerMe~
pees veceles heo hee kees, yeveW YegJeve kes F&Me~
eeue-ns oerveyebOeg........
cegefve kesJeueer hebn Meleke efJejepeles JeneB~
efvepehej ekeeMe nesSiee Gve hetpeles eneB~~
ceQ heg C e ns l eg heg C ejeef M e Deehekees vecet B ~
mebhetCe& meewKe heee, ce=leg Yeerefle kees nvetb~~148~~
cegefveJej efJehegueceleer Jeneb veJe meew eceeCe nQ~
Gve eej %eeveOeeefj kees cesje eCeece nw~~ceQ.~~149~~
ceg e f v ejepe DeJeef O e%eeef v e Ske menme heeB e meew ~
peve Jeboles mebmleJe kejs nQ Yeebefle Yeebefle mees~~ceQ.~~150~~
eer ves e f c eveeLe kee mecees m ejCe ceneve nw ~
cegefve hetJe&Oej JeneB hes eej meew eceeCe nQ~~ceQ.~~151~~
cegefve efJeefeee meefnle JeneB ieejn Meleke kenW~
Gve Jeboles mebmeej kes ogKe keuesMe vee jns~~ceQ.~~152~~
ef M e#eke ceg v eer ieejn npeej Dee" meew kens ~
pees Jebovee kejW GvneW kes heehe vee jns~~ceQ.~~153~~
Jeeoer ceg v eer M e Dee" meew mJeleJe kes Jes ee~
Gvekees veceW megjsMe Je=vo Yeefe meceslee~~ceQ.~~154~~
(23)
oesne heee&veeLe kes heeme ceW, meesuen menme cegveeR~
ceQ Jebotb efvele YeeJe mes, efceues MeerIe heo Fb~~
eeue-ns oerveyebOeg........
ceg e f v e kes Jeueer npeej JeneB Mees Y e jns nQ ~
Gve oMe& cee$e mes DemebKe heehe yens nQ~~
ceQ heg C e ns l eg heg C ejeef M e Deehekees vecet B ~
mebhetCe& meewKe heee, ce=leg Yeerefle kees nvetb~~155~~
(320) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

cegefvejepe efJehegueceleer %eeefve meele meew heeeme~

pees Jeboles Jes MeerIe uenW %eeve kee efJekeeme~~ceQ.~~156~~
eewon Meleke cegveerMe DeJeefOe%eeve kees OejW~
Gve Jeboles YeJeerke Yeso%eeve kees OejW~~ceQ.~~157~~
eer heee&veeLe kee meceesmejCe efJeMes<e nw~
cegefve leerve meew heeeme hetJe&Oeeefj Jes<e nQ~~ceQ.~~158~~
ef J eef ee OejW ceg v eer M e Ske ner npeej nQ ~
Jes meJe& ef j ef ef m eef YejW yeej-yeej nQ ~ ~ceQ . ~~159~~
efMe#eke cegveerMe oMe npeej veew Meleke kens~
Gve Jeb o les YeJeer k e peiele Deb l e kees uenW ~ ~ceQ . ~~160~~
n meew kens Jeeoer cegveerMe Jeeo ceW kegMeue~
Gve Jeb o les meb h et C e& heehe kee Goe ef J eheue~~ceQ . ~~161~~
(24)
oesne ceneJeerj eYeg kes $e+<eer, eewon menme eceeCe~
Jebotb MeerMe veceee kes, efceues meewKe efveJee&Ce~~
eeue-ns oerveyebOeg........
kewJeue%eeve kes Oeveer nQ meele meew JeneB~
Ieeleer kejce kees Ieele DeJeeyeeOe megKe uene~~
meJee& L e& e f m eef ns l eg meJe& meeOeg kees vecet B ~
efvepe kes Deveble iegCe efJekeeme oes<e kees Jecettb~~162~~
cegefvejepe efJehegueceleer %eeve Oeejles JeneB~
Jes heeBe meew eceeCe GvnW efvele vecetb eneB~~meJee&Le&.~~163~~
pees %eeve DeJeefOe Oeejles lesjn Meleke cegveer~
Gve Jeb o les ef n heehekece& ef v epe& j e Ieveer ~ ~meJee& L e& . ~~164~~
eer Je&ceeve kee meceesMejCe DehetJe& nw~
cegefvejepe leerve meew Jeneb hes %eeveer hetJe& nQ~~meJee&Le&.~~165~~
efJeefee OejW veJe meew cegveer lehe lespe mes JeneB~
pees Jeboles mebhetCe& %eeve heeJeles eneB~~meJee&Le&.~~166~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (321)

efMe#eke cegveer efveveeveJes Meleke JeneB jnW~

efpevekes Jeeve efheet<e mes ner le=efhle kees uenW~~meJee&Le&.~~167~~
Jeeoer ceg v eer M e eej meew ef p eveOece& ekeeMeW ~
pees Gvekes heeo kees veceW Jes mJeelce ekeeMeW~~meJee&Le&.~~168~~
MebYeg bo
eeweyf eme efpeveJej kes meceJemejCe ceW $e+ef<eieCe pees Yeer ceeves nQ~
Jes meye DeeFme ueeKe De eeueerme npeej yeKeeves nQ~~
Jes meye Den&vcegeOeejer, keeceeefj Me$eg kes peslee nQ~~
ceQ Fvekees eCecetB yeej yeej, es hejceevebo kes Yeesee nQ~~

(cenef<e& ceefncee)
ef$eYebieer bo
pee pee meye $e+ef<eieCe, Yete<f ele iegCeceefCe, cetueesej iegCe hetCe& YejW~
pee veive efoiecyej cegef e JeOetJej, megjheefle vejheefle ejCe hejW~~
ceQ Jebotb legcekees, efvele megceleer oes, heehe hegbpe DebOesj ues~
nesJes meye meelee, efces Demeelee, hegCe jeefMe nes {sj Yeues~~1~~
veejee bo
vecetB vecetB cegveerMe! Deehe heeo hee Yeefe mes~
YeJeerke Je=bo Deehe Oeee kece& hebke OeesJeles~~
DeveeLe veeLe! Yee keer meoe menee keerefpees~
eYees! cegPes YeJeeefyOe mes Deyes efvekeeue ueerefpees~~2~~
De"eFmeeW efn cetueiegCe OejW oee efveOeeve nQ~
De"ejneW mene Meerue Oeejles ceneve nQ~~DeveeLe.~~3~~
egjeefme ueeKe Gejer iegCeeW efke Deehe Keeve nQb~
mecemle eesie meeOeles Deveske efjefceeve nQ~~DeveeLe.~~4~~
mecemle DebiehetJe& %eeve efmebOeg ceW veneJeles~
ef v epeelce meew K e Dece= l ew k e het j mJeeo heeJeles ~ ~DeveeLe.~~5~~
Deveske efJeOe leheejCe kejes ve Keso nw legcnW~
Deveble %eeveoMe& Jeere& eeefhle keecevee legcnW~~DeveeLe.~~6~~
(322) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

meg leerve jlve mes ceneve Deehe jlve Keeve nQ~

Deveske efjef efmeeq mes meveeLe hegCeJeeve nQ~~
DeveeLe veeLe! Yee keer meoe menee keerefpees~
eYees! cegPes YeJeeefyOe mes Deyes efvekeeue ueerefpees~~7~~
hejer<eneefo Deehe mes [jW ve heeme DeeJeles~
legcneR meceLe& keece ceesn ce=leg ceuue ceejles~~DeveeLe.~~8~~
efyenej nes peneB peneB meg Deehe efleles peneB~
megefYe#e #esce nes meowJe F&efle Yeerefle vee JeneB~~ DeveeLe.~~9~~
megOeve Oeve hegCe Yetefce Deehemes efn leerLe& nes~
megjW eeJeefle& Jebe Yetefce Yeer heefJe$e nes~~DeveeLe.~~10~~
peees peees cegveerMe! Deehe Yeefe ceesn kees njs~
peees cegveerMe! Deehe Yee Deelce Meefe kees OejW~~DeveeLe.~~11~~
DehetJe& cees#eceeie& egefe heee cegefe kees JejW~
hegveYe&JeeW mes t kes meg hebeceer ieleer OejW~~DeveeLe.~~12~~
cegveerMe! Deehe heeme Deee mJeelce leJe hee efueee~
mecemle kece& Metve %eeve hegbpe Deelce peeefveee~~DeveeLe.~~13~~
oesne
s iegCemLeeve mes, eewonJeW leke ceeve~
meceJemejCe kes cenef<e&ieCe, vecele efceues megKe meece~~14~~
$e+ef<e Ded"eFme ueeKe De, De[leeueerme npeej~
%eeveceleer kewJeue efnle, vecetb DevebleeW yeej~~15~~
N : MN : MN : M
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (323)

ieefCeveer Deee|ekee mlees$e

(meceJemejCeefmLele ieefCeveer meefnle heeeme ueeKe,
hheve npeej, oes meew heeeme meJe& Deeefe&kee Jebovee)
ieerlee bo
leerLekejeW kes meceJeme=efle ceW, Deeefe&keeeW ceeve nQ~
yeeeer eYe=efle mes ebovee leke, meJe& ceW efn eOeeve nQ~~
eleMeerue iegCe mes cebef[lee, Fbeefo mes hetpee FvnW~
Jeboeefce kejkes ceQ vecetb, $eejlve mes egee legcnW~~1~~
eewyeesue bo
$e+<eYeosJe kes meceJemejCe ceW, yeeeer ieefCeveer ceeveer nQ~
meJe& Deeefe&kee leerve ueeKe, heeeme npeej yeKeeveer nQ~~
jlve$ee iegCeceefCe mes Yetef<ele, MegYe Jee kees Oeejs nQ~
Fvekeer mlegefle Jebove Yeeer, YeefJe kees YeJeoefOe leejs nQ~~2~~
Deefpele veeLe kes Oece&leerLe& ceW, ele meefceleer ieghleer OeejW~
meJe& Deeefe&kee leerve ueeKe, De yeerme npeej Oece& OeejW~~
ceele ekegypee ieefCeveer FveceW, Oece& OegjbOej veejer nQ~
Fvekeer mlegefle Jebove Yeefe, meye peve kees megKekeejer nw~~3~~
mebYeJe efpeve kes meceJemejCe ceW, ceneeleeW mes Yetef<ele nQ~
leerve ueeKe De leerme npeej, Deeefe&keeeW iegCe hetejf le nQ~~
FveceW ieefCeveer Oece& eer ceeB, Oece&Jelmeuee megjJebee~
Fvekeer mleg e f l e Jeb o ve Yeeer , os l eer meg K e hejceeveb o e~~4~~
DeefYevebove eYeg Oece& meYee ceW, meJe& Deeefe&keeeW hetpee~
leerve ueeKe De leerme menme, n meew meye Meerue efveece egee~~
Fve meyekeer ces<esCee ceeb, ieefCeveer Jelmeue iegCeOeejer~
Fve meyekeer Jebove Yeeer mes, lejW YeJeesoefOe vejveejer~~5~~
megceefle efpevesej meceJemejCe ceW, leerve ueeKe De leerme menme~
Fve meye elecebef[le Deeee& ceW, ceele Deveblee ecegKe yemele~~
(324) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

ueppee Meerue iegCeeW mes hetefjle, Ske Meeefkee Oeejer nQ~

OeeveeOeeve lehemee ceW jle, Fve Yekeleer iegCekeejer nQ~~6~~
heeeYet kes Oece& leer L e& ceW , Oece& cet e f l e& eeW Mees Y es nQ ~
eej ueeKe De yeerme menme, es eleer Deeefe&keeeW meye nQ~~
jefle<esCee ceeB ieefCeveer FveceW, ceeveeW efpeveJej kevee nQ~
peeleer kegue mes Meg Meerue mes, Meg Deeefe&kee Oevee nQ~~7~~
eer megheee& efpeve meceJemejCe ceW, leerve ueeKe De leerme menme~
ceervee ieefCeveer meefnle Deeefe&kee, meye mece& meglee meMe~~
mebece Meerue meefceefle iegCecebef[le, meceefkele jlve OejW MeesYeW~
Fvekeer Yekeleer kejles megj vej, hegve: ve ogie&efle ogKe YeesieW~~8~~
ebveeLe kes meceJemejCe ceW, esle JeeOeejer Deeee&~
leerve ueeKe Demmeer npeej es, FveceW JeCee ecegKeeee&~~
uesMee Megkeue OejW es eceCeer, MegkeueiegCeeW mes cebef[le nQ~
pees YeefJepeve Fve Jebove kejles, Jes heo uenW DeKebef[le nQ~~9~~
megeJf eefOeveeLe kes meceJemejCe ceW, Iees<ee ecegKe Deeefe&kee nQ~
leerve ueeKe Demmeer npeej, meye ceneeleeefo Oeeefjkee nQ~~
Oece& Jelmeuee Oece& cetefle&eeB, Oece& Oeeve ceW lelhej nQ~
Oece& eeCe peve Fvekees Jebos, meye megKe uenW efvejblej nQ~~10~~
eer Meerleue efpeve meceJemejCe ceW, ecegKe Deeefe&kee OejCee nQ~
es leerve ueeKe Demmeer npeej, Fvekes Jee Dece=le Pejvee nQ~~
meye #ecee ceeo&Je Deepe&Jeeefo, oMe OeceeX kees OeejCe kejleeR~
Fvekeer mlegefle Jebove Yeeer, meye leve ceve keer JeeOeer njleer~~11~~
eseebmeveeLe kes eneB Ske ueKe, leerme mene Deeefe&kee nQ~
FveceW ieefCeveer OeejCeerceele, es jlve$ee ef$elee meeefOekee nQ~~
Fme YeJe ceW eerefuebie so, FbeW kee JewYeJe heeleer nQ~
efhej Deekej efMeJeheo eehle kejW, Fve mlegefle YeJe ogKe Ieeleer nQ~~12~~
eer Jeemeghetpe kes eneB meeefOJeeeb, Ske ueeKe n menme keneR~
FveceW Jejmesvee ieefCeveer nQ, meye ceneeleeW kees heeue jneR~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (325)

es ieejn Debie he{W efe mes, efMe<eeDeesW kees efMe#ee osleeR~

efpeveJej Yeeer ceW efvele lelhej, Fvekeer mlegefle og:Ke nj uesleer~~13~~
eer efJeceueveeLe kes efveke meeefOJeeeb, Ske ueeKe $ee menme keneR~
es heee ieefCeveer Dee%ee ceW, efvepe Deelce leJe ceW ueerve jneR~~
meesuen keejCe YeeJevee Yeee, leerLekej hegCe keceeleer nQ~
Fvekeer mlegefle Jebove Yeeer, YeJeeW kes kece& peueeleer nQ~~14~~
efpeveJej Deveble kes eneB Deeefe&kee, Ske ueeKe De" menme keneR~
ieefCeveer ceeB meJe&eer GveceW, meye Meerue iegCeeW keer Keeve keneR~~
Fvekees hetpeW megj vej efkeVej, JeerCeeefoke Jeee yepee kejkes~
DehmeefjeeB ve=le kejW megboj, Fvekes iegCe ceefCe iee iee kejkes~~15~~
eer Oece&veeLe kes efveke megelee ieefCeveer kes DevegMeemeve ceW~
yeeme" npeej eGMeleke Deeefe&kee, efvele lelhej ele heeueve ceW~~
lehe leeie Deefkebeve yeeee&, OeceeX mes Meefe ye{eleer nQ~
efvepe heeefCe hee$e ceW ueW Deenej, cegevf eele eee& meg efveYeeleer nQ~~16~~
eer Meebelf eveeLe kes meceJemejCe, ceW mee" npeej leerve meew nQ~
ieefCeveer nefj<esCee ceelee Yeer, efvepe iegCe mes megj vej ceve ceesn~W ~
es hejceMeebefle heeves nsleg, efvepe meceleejme kees eKeleer nQ~
Fvekeer Deenejoeve Yekeleer, YeeeW ceW mecejme Yejleer nQ~~17~~
eer kegbLegveeLe kes eneB mee", npeej leerve meew heeeme nQ~
Deeefe&kee YeeefJelee ecegKe ceeve, efvepeiegCe mes YeefJepeve ceve ceesn~W ~
Gheeej ceneele nQ Fvekes, Fke mee[er cee$e heefjen mes~
iegCemLeeve heeBeJeeB osMeefJejle, neslee nw Jebotb Yeeer mes~~18~~
Dej efpeve kes eneB Deeefe&keeeW, meye mee" npeej yeKeeveer nQ~
kegbLegmesvee ieefCeveer Fvekeer, es GppJeue iegCejpeOeeveer nQ~~
Fvekes Jeeveece=le YeefJepeve kees, heger leger Meebleer osles~
pees Fvekeer mebmlegefle kejles nQ, Gvekes meye heeleke nj uesles~~19~~
eer ceefuueveeLe kes leerjLe ceW, heeheve npeej meeOJeer ceeveeR~
ieefCeveer yebOetmesvee GveceW, meyekees efMe#ee oW kegMeueeveer~~
(326) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

es meceioMe&ve mes efJeMeg, efvepe hej Yeso %eeve OeejW~

eeefjle efveoex<e heeueleer nQ, Fve Jebole jesie Meeske ejW~~20~~
cegefvemegele efpeve kes meYee yeere, heeeme npeej Deeefe&kee nQ~
GveceW meg heg<heoee eOeeve, meye efvepe Megelce meeefOekee nQ~~
jme he iebOe mheMe& Metve, efvepe Deelcee kee efebleve kejleeR~
Fvekes iegCe ieeles eeJeefle&, es YeeeW kes YeJeYee njleeR~~21~~
veefce efpeve kes meceJemejCe ceW es, meeOJeer heQleeefueme menme keneR~
ieefCeveer ceeefie&Ceer ceeve GveceW, es efvepeevebo megKe ceive keneR~~
YeeeW kees efMeJeheLe efoKeueeleer, heeheeW mes j#ee kejleer nQ~
Jeelmeueceeer ceelee meeer, Fve mebmlegelf e veJeefveefOe Yejleer nQ~~22~~
vesceereYeg meceJemejCe ceW es, eeueerme npeej yeKeeveer nQ~
Gvekeer ieefCeveer jepegueosJeer, heeefleele Oece& efveMeeveer nQ~~
nueOej veejeeCe eeJeleea, Fbeefoke Fvekees veceles nQ~
ceefnueeDeeW ceW es et[eceefCe, Fvekee nce Jebove kejles nQ~~23~~
eer heee&veeLe kes efveke Deeefe&kee, De[efleme menme ceeve ueerpes~
GveceW megueesevee ieefCeveer nQ, mlegelf e mes ceve heefJe$e keerpes~~
Fvekes iegCe DeceueJee GppJeue, ceve OeJeue Megkeue uesMee MeesYeW~
Fvekeer mebmlegelf e Yeeer kejkes, nce efMeJehegj kes meye megKe Yeesis eW~~24~~
eer JeerjeYet keer meYee yeere, eerme npeej Deeefe&kee nQ~
ceeb meleer ebovee ieefCeveer nQ, meye mebece jlve meeefOekee nQ~~
Fvekees Jeboeceer kej kejkes, ceQ efMeJeheLe eMemle kej uesTB~
cesje mebece efveoex<e heues, iegejCe oe ceW jKe uesTB~~25~~
oesne
ueeKe heeeme hheve menme, oes meew leLee heeeme~
meceJemejCe keer meeefOJeeeb, Deewj Deve Yeer Keeme~~26~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (327)

DeeFmeeW cetueiegCe, Gej iegCe yengleske~

OeejW meyeneR Deeefe&kee, vecetB vecetB efMej ske~~27~~
ef$eYebieer bo
pee pee efpeve eceCeer, iegCeceefCe OejCeer, veeefj efMejesceefCe megjJebee~
pee jlve$eeOeefve, hejce leheefmJeefve, mJeelceefebleJeefve $ee mebOee~~
ceg e f v e meeceeeejer , meJe& ekeejer , heeuevenejer Denef v e& M eer ~
ceQ Jebotb OeeTB, legce iegCe ieeTB, efvepeheo heeTB TOJe&efoMeer~~28~~
eefiJeCeer bbo
Deehe mecekelJe mes Meg ef v eoex < e nes ~
Meee kes %eeve mes het C e& Gees l e nes ~ ~
Oeve Oevee cener Deeef e& k eeeW peneB ~
ceQ keb ceele! Jeb o eef c e leg c ekees eneB ~ ~29~~
Meg eeefj$e mebece Oeje Deeheves~
es yeejn efJeOee lehe eje Deeheves~~Oeve.~~30~~
Ske mee[er heefjen jne Mes<e nw~
kes Me ueg g b eve kejes Deeef e& k ee Jes < e nw ~ ~Oeve.~~31~~
Deeleheve Deeefo yeng eesie kees OeejleeR~
ees O e keeceeef j Me$eg meoe ceejleeR ~ ~Oeve.~~32~~
Deb i e ieejn meYeer %eeve kees OeejleeR ~
ceele! nes Deehe ner %eeve keer Yeejleer~~Oeve.~~33~~
YeepeveJelmeuee Oece& keer cet e f l e& nes ~
pees veceW Deehekees DeeMe keer hetefle& nes~~Oeve.~~34~~
ceele yeeeer eYe=efle ebovee meeefOJeeeB~
Deve Yeer pees ngF& nQ cenemeeefOJeeeB~~Oeve.~~35~~
ceele meerleemeleer megueesevee ewheoer~
jeceebeefo Fbeefo mes Jebe Yeer~~Oeve.~~36~~
(328) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

eb mecekeerefle& GppJeue efoMee Jeeheleer~

mete& mece lespe mes heehe lece veeMeleeR~~Oeve.~~37~~
eEmeOegmece Deehe ieebYeere& iegCe mes YejeR~
ces mece Oewe& Yet-mece #ecee iegCe YejeR~~Oeve.~~38~~
yehe& mece mJe MeerleueJeeve Deehekes~
es ueppeeefo iegCe eMe kenW Deehekes~~Oeve.~~39~~
Deeefe&kee Jes<e mes cegefe nesJes veneR~
mebnveve es efyeve kece& veMeles veneR~~Oeve.~~40~~
meesueJeW mJeie& leke Fb heo kees uenW~
hesj vej leve OejW meeOeg neW efMeJe uenW~~Oeve.~~41~~
pewve efmeeble keer ceevelee nw ener~
mebnveve es efyeve Megkeue Oeeveer veneR~~Oeve.~~42~~
Debefyekes! Deehekes veece keer Yeefe mes~
Meerue mecekelJe mebece heueW Meefe mes~~Oeve.~~43~~
DeelceiegCe hetefle& nslet vecetb ceQ meoe~
efvele Jeboeefce kejkes vecetB ceQ cegoe~~Oeve.~~44~~
%eeveceefle hetCe& nes eeevee Ske ner~
Debye! hetjes Deyes osj keerpes veneR~~Oeve.~~45~~
N:M
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (329)

eer ieewlece mJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve-

heefjJeOe&ve Gefele veneR nw~
(1) kejescenbDeepekeue keg meeOeg-meeefOJeeeb kegJexnb efeee kees he{ves ueies nQ efkebleg
cegPes en mebMeesOeve veneR peBee nw Dele: ceQves eneB kejescenb Ssmee Deeeee& eCeerle eeeervehee" ner meJe&$e
jKee nw~
efmeebleeeJeleea eerJeerjvebefo Deeeee& ves Deeeejmeej ebLe ceW kejescenb hee" ner efueee nw~ eLee-
efeeeeecemeeb Jeglmeie Yeesjmee: kejescenb1~
Deveieej Oecee&ce=le ceW heeef#eke eefleeceCe kes ue#eCe keer mJeeshe%eerkee ceW kejescenb efeee kee
eeesie hebn yeej Deeee nw~ GoenjCe kes efuees osefKees
meJee&efleeejefJeMegeLe heeef#ekeeefleeceCeefeeeeeb....... efmeYeefekeeeeslmeie kejescenb2~
Fleeefo~
efeeekeueehe ceW osJeJebovee, owJeefmeke eefleeceCe, heeef#ekeeefleeceCe SJeb Deve efeeeDeeW keer
eeesieefJeefOe ceW kejescenb hee" ner GheueyOe nw~
eeefj$emeej ebLe ceW Yeer-ewleYeefekeeeeslmeie kejesceerefle efJe%eehe ......Fleeefo hee"eW ceW
kejesefce efeee ner nw~ Ssmee ner meeceeefeke Yee<e iebLe SJeb eefleeefleueke ebLe ceW Yeer kejesefce,
kejescenb hee" ner GheueyOe nes jns nQ~ kegue efceueekej meYeer ebLeeW ceW Fme hejmcewheoer kejesefce efeee
ner GheueyOe nes jner nw hegve: Fmes yeouekej kegJexnb hee" keeeW jKee ieee? en efJeeejCeere nw~
(2) CeeCeeCeb obmeCeeCeb eefjeeCeb hee" meeceeefeke oC[ke ceW nw eneB leJeeCeb hee" ye{eee
nw mees Gefele veneR nw osefKees eceeCe
CeeCeeCeefceleeefo%eeveoMe&veeeefj$eeCeeb meoe kejesefce efeeekece&~ iegCeeveeceevevle
mebYeJesefhe jlve$eeme eeOeevesve cees#eesheeeYetlelJeeeosJe mlegleced~
(efeeekeueehe he=. 146)
Fmemes mhe< nw efke leJeeCeb heo cetue ceW veneR nw~ erkeekeejeW ves Yeer veneR ceevee nw~
(3) Ssmes keerjbleb efhe Ce meceCegceCeeefce hee" kes mLeeve hej
DeCCeb kebjbleb efhe Ce meceCegceCeeefce hee" eer ieewlecemJeeceer keer ke=efle ceW megOeejvee meJe&Lee
Devegefele nw~
1. Deeeejmeej he=. 191~ 2. Deveieej Oecee&ce=le cetue mebmke=le De. 9 he=. 657~
(330) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

(4) Fmeer ekeej

Jeboeefce efjCeseEce hee" ner Leesmmeeefce mleJe ceW meJe&$e ceeve nw~
eceCeeee& kes eLece mebmkejCe ceW
JeboeceefjCesefceb efkeee nw~ hegve: efleere mebmkejCe ceW Jebos DeefjCeseEce efkeee nw~
Fme heefjJele&ve hee" kees he{vee Gefele veneR nw~
(5) meeceeefeke Yee<e ceW ewleYeefe keer Debeefuekee keer erkee ceW osefKeS
Debesefce Deee&efce~ hetpesefce hetpeeeefce~ Jeboeefce mleewefce~ Cecebmeeefce vecemeeefce eefCeheleeefce~
(meeceeefeke Yee<e he=. 175)
erkeekeej ves Yeer eeeerve hee" ner efueee Debesefce Deeefo~ Dele:
eceCeeee& ceW he=. 102 hej
Deesefce hegppesefce Jeboeefce Cecemmeeefce~ hee" megOeejvee keneB leke Gefele nw~
(6) Fmeer lejn meuuesnCeecejCeb kes Deveblej efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb esefo hee" nekej
FesoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe ye{evee Gefele veneR nw~ cetue hee" pees efeeekeueehe Deeefo
ebLeeW ceW euee Dee jne nw~ Gmes ner he{vee eeefnes~
(7) pees SoeFb JeoeFb Oejs F meeJeee meeef J eeeDees Jee Keg e Keg e f eeDees Jee
DeonYeJeCeJeeef m ee-JeeCeef J eb l ejpees F ef m eemees n cceer m eeCeos J eer D ees Jeef o ke k eef c eeGJeef j ce-
DeCCeojcenefeemeg osJesmeg GJeJeppebefle~
pees eeJeke ee eeefJekee DeLeJee #eguueke ee #egefuuekee Fve Gheeg&e yeejn eleeW kees ee ieejn
eefleceeDeeW kees OeejCe kejles nQ Jes De"ejn mLeeve kees, YeJeveJeemeer, Jeeve Jeblej, peesefle<eer Deewj meewOece&
F&Meeve mJeie& keer oseqJeeeW kees es[kej Thej kes mJeieeX ceW mes efkemeer Yeer mJeie& ceW cenef&ke osJeeW ceW GlheVe
nesles nQ~
meved 1958 ceW Ske efJeeve ves kene efke Deon hee" kee DeLe& mecePe ceW veneR Deelee nw Dele:
Fmekes mLeeve ceW Ceosne hee" nes mekelee nw~
keg hegmlekeeW ceW GvneWves Ssmee mebMeesOeve keje efoee efkevleg Gvemes kene ieee efkehebef[le peer!
eeJeke-eeefJekee Deewj #eguueke-#egefuuekee veosne:osnjefnle lees nesles veneR nQ~ Dele: en mebMeesOeve
cegPes mebiele veneR ueielee nw~ eee& kes emebie ceW Ssmeer yeele DeeF&
De"ejn mLeeve Ssmes {t{b ves eeefnes peneB eleer veneR peelee nes leLee Gve De"ejn mLeeveeW ceW es YeJeveef$eke
Deewj meewOece&-F&Meeve keer oseJf eeeB veneR Deeveer eeefnS eteB kf e FvnW he=Leked mes efueee nw~ leYeer GceemJeeceer eeJekeeeej
kes oes Mueeske mce=elf eheLe ceW Dee iees, Jes es nQ
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (331)

mecekelJemebegle: eeCeer, efceLeeJeemesve peeeles~

eoMes<eg e eflee&#eg, veejkes<eg vehegBmekes~~88~~
eerlJes e og<ke=leeuheeeg-oeefjeeefokeJeefpe&le:~
YeJeveef$e<eg <edYet<eg, lesJeer<eg ve peeeles~~89~~
mecekelJe mes meefnle peerJe efceLeelJe kes efvecvemLeeveeW ceW veneR peelee nw
1. he=LJeerkeeefeke 2. peuekeeefeke 3. Deefivekeeefeke 4. Jeeegkeeefeke 5. Jevemheeflekeeefeke 6. oes
Fbef e 7. leerve Fbef e 8. eej Fbef e 9. efveieeso 10. Demeb%eerhebesevf e 11. kegYeesieYetecf e Deewj 12. cuesKeb[,
efceLeelJe kes Fve yeejn mLeeveeW ceW GlheVe veneR neslee nw~ leLee 13. eflee&eeW ceWs 14. vejkeeW ceW 15. vehegbmeke
ceW Deewj 16. eerJeso ceW GlheVe veneR neslee nw~
hegve: heeheer, Deuheeeg, oeefjeefo mes Jeefpe&le jnlee nw~ en meceier YeJeveef$ekeeW ceW, eLece vejke mes
Deefleefje n vejkeYetefceeeW ceW Je mJeie& keer osefJeeeW ceW Yeer veneR peelee nw~
eee& ceW en yeele Deewj DeeF& efke eneB eefleeceCe ceW lees eefleke eeJekeeW kes efueS keLeve nw Dele:
eleerpeve lees megYeesieYetefce Deewj ceveg<e heee&e ceW Yeer veneR peeles nQ keeeWefke ieeLee nw efke
DeCegJeocenJJeoeFb Ce uenF osJeeGieb ceesegb~ (ieesccemeej kece&keeb[)
DeCegeleer Deewj ceneeleer lees osJeeeg kes efmeJeee Deve efkemeer Deeeg kee yebOe ner veneR kej mekelee nw~
Fmeefuees Gheeg&e 16 mLeeveeW ceW, 17. megYeesieYetefce Deewj 18. ceveg<e Fve oes mLeeveeW kees efceuee osves mes
De"ejn mLeeve nes peeles nQ~ eefleke Je #eguueke-#egefuuekee FveceW veneR peeles nQ~
es De"ejn mLeeve Dee. eerefMeJemeeiejpeer cenejepe kees Yeer yengle ner mebiele eleerle nges Les~ leye efJeeve
eje mebMeesefOele hee" Ceosne ne efoee ieee Lee~
Gmekes yeeo Jen eee& JeneR meceehle nes ieF& Leer~
keg efove hetJe& eceCeeee& ceW Deon hee" kees Gue kej onDe hee" efueee ieee efpemekee
DeLe& en efvekeeuee ieee-oMe ekeej kes YeJeveJeemeer Deewj Dee" ekeej kes JeeveJeblej~ hegve: eceCeeee&
ceW hee nw-on-De-hebe efpemes YeJeveJeemeer, JeeveJeblej Deewj peesefle<eer osJeeW kes Yesohe mes ceevee
ieee~
pees Yeer nes cesjer efJeeejOeeje lees ener nw efke eefo keg hee" mebMeeseOf ele Yeer kejvee nw lees hegjeves efJeeveeW kes meceeve
Gme cetuehee" kees ve nekej efhheCe ceW mebYeeefJele nw Ssmee efueKekej Gmes osvee eeefnS~
Ssmes ner Ske hee" heefjJele&ve Deewj nw pees efke DeleerJe efJeeejCeere nwcetue hee" nwmes
DeefYeceopeerJeepeerJeGJeuehegCCeheeJe-DeemeJemebJejefCeppejyebOeceeskeKeceefnkegmeues~
(332) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Deye Fmes yeoue kej Ss m ee hee" jKee ieee nw mes Deef Y eceopeer J eepeer J eGJeue-
hegCCeheeJeDeemeJeyebOemebJejefCeppejceeskeKeceefnkegmeues~
cetuehee" ceW veJeleJeeW kee ece en Lee-peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, yebOe
Deewj cees#e~
heefjJeefle&le hee" kee ece Ssmee nes ieee nw peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, yebOe, mebJej, efvepe&je
Deewj cees#e~
efJeeej kejves mes en mecePe ceW Deelee nw efkeFme cetuehee" kes ece kes Devegmeej ner kebgbokegboosJe
ves meceemeej ceW ieeLee jKeer nw
YetelLesCeeefYeieoe peerJeepeerJee e hegCCeheeJeb e~
DeemeJemebJejefCeppejyebOees ceeskeKees e mecceeb~~13~~
Deewj Fmeer ieeLee kes ece kes Devegmeej ner eerkegbokegboosJe ves meceemeej ceW DeefOekeej efJeYee efkees nQ~
peerJeepeerJeeefOekeej kes yeeo hegCe-heeheeefOekeej nw hegve: DeeeJe DeefOekeej, mebJej DeefOekeej, efvepe&je DeefOekeej
ueskej leye yebOe DeefOekeej nw Fmekes yeeo cees#e DeefOekeej nw~
(8) efeeekeueehe he=. eceCeeee& he=.
osJee efJe lemme heCecebefle 66 osJee efJe leb Cecebmebefle 40
eefleeceCeebLe$eeer ceW erkeekeej ves ener efeeekeueehe Jeeuee hee" jKekej Fmeer keer erkee keer nw~
pewmes
osJee efJe lemme heCecebefle-osJee Deefhe leme eCecebefle~ Fme ekeej Deveske mebMeesOeve Jele&ceeve
ceW efkees pee jns nQ efkevleg efJeeej kejves keer yeele nw efke Fve erkeekeej eYeeebeeee& leke lees en eeeerve
hee" ner eceeCeYetle ceevee ieee nw Deewj eererkeekeej Yeer eeke=le-mebmke=le JeekejCe Je bo Meeeeefo kes
%eelee DeJeMe Les efhej Yeer GvneWves en hee" veneR yeouee nw~ Deepekeue Ssmes ner Deveske mebMeesOeve nges nQ pees
efke nceW F veneR nQ~
N:M
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (333)

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

(eer ieewlecemJeeceer eCeerle)
(eefleefove he{ves nsleg oMeeW DeOeee kee cetuehee")
heeevegJeeo (ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer)
cebieueeejCe
eerceles JeOe&ceeveee, vecees veefceleefJeef<es~
ep%eeveevleie&leb YetlJee, $ewueeskeeb iees<heoeeles~~1~~
(1)ewleYeefe :
nefjCeerbo- peeefle YeieJeeved nsceecYeespeeeejefJepe=befYelee-
JecejcegkegeeesodieerCe&eYeeheefjegefcyeleew ~
keueg<eoee ceeveesodYeevlee hejmhejJewefjCees~
efJeielekeueg<ee heeoew eme ehee efJeMeemeg~~1~~
leoveg peeefle eseeved Oece& eJe=cenesoe
kegieefle-efJeheLe-keuesMeeeesmeew efJeheeMeeefle epee~
heefjCeleveemeeer- YeeJeeefefJeeefJekeefuheleb
YeJeleg YeJeleeele= $esOee efpevesvJeeesce=leced~~2~~

cebieueeejCeeewyeesue bo
eerceved Je&ceeve kees eCecetB, efpeveves Deefj kees veefcele efkeee~
efpevekes hetCe& %eeve ceW ef$eYegJeve, ieewKegj mece efoKeueeF& efoee~~
Ssmes Debeflece leerLekej eerceneJeerj kees efvele vecetb~
Jeerj cenefleceneJeerj mevceleereYeg kees keesef keesef eCecetB~~1~~
(1)ewleYeefe
pee ns YeieJeved ! ejCe keceue leJe, keveke keceue hej kejW efJenej~
Fvcegkeg keer keebefle eYee mes, egbefyele MeesYeW Deefle megKekeej~~
peeleefJejesOeer keueg<ecevee, egOe ceeve meefnle pevletieCe Yeer~
Ssmes leJe heo kee Deeee ues, esce YeeJe kees OejW meYeer~~1~~
pee nes esemkej Oecee&ce=le, Je=efbiele ceefnceeMeeueer~
kegieefle kegheLe mes eeCeerieCe kees, efvekeeuekej os megKe Yeejer~~
vee kees cegKe ieewCe kejves mes, yengle Yesoegle megKeoelee~
Ssmes efpeveJeeveece=lecee, ns Oece&! kejes peie mes j#ee~~2~~
pee nes pewveer JeeCeer peie ceW, mehleYebiecee iebiee nw~
Jee Glheeo OeewJeegle JeeW, kes mJeYeeJe kees eie kejs~~
(334) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)
leoveg peeleeppewveer efJeefe eYebielejbefieCeer
eYeJeefJeieceOeewJe - JemJeYeeJeefJeYeeefJeveer~
efvehecemegKemesob ejb efJeIee efvejie&ueb
efJeielejpemeb cees#eb oseeefVejleeceJeeced~~3~~
Den&eflmeeeeeex-heeOeeesYemleLee e meeOegYe~
meJe&peieodJebesYees, veceesmleg meJe&$e meJexYe~~4~~
ceesneefomeJe&oes<eeefj-IeelekesYe meoe nlejpeesYe~
efJejefnlejnmke=lesYe hetpeenxYees veceesn&odYe~~5~~
#eevleepe&JeeefoiegCeieCe-megmeeOeveb mekeueueeskeefnlenslegb~
MegYeOeeceefve Oeeleejb, Jevos Oece efpevesveseced~~6~~
efceLee%eeveleceesJe=le-ueeskewkepeeseflejefceleieceeesefie~
meebieesheebiecepeseb, pewveb Jeeveb meoe Jevos~~7~~
YeJeveefJeceevepeesefle-JelejvejueeskeefJeeewleeefve~
ef$epeieoefYeJeefvoleeveeb, Jebos $esOee efpevesveCeeb~~8~~
YegJeve$eesefhe YegJeve-$eeeefOeheeYee&-leerLe&kele=&Ceeced~
Jevos YeJeeefiveMeevlew, efJeYeJeeveeceeueeeueermlee~~9~~
Fefle hebeceneheg<ee, eCeglee efpeveOece&-Jeeve-ewleeefve~
ewleeueeee efJeceueeb, efoMevleg yeesefOeb yegOepeveseb~~10~~
Deke=leeefve ke=leeefve eeecese-egelf eceefvleegelf ecelmeg ceefvojs<eg~
cevegpeecejhetepf eleeefve Jebo,s eefleefyecyeeefve peiel$ees efpeveeveeced~~11~~

Deveghece efMeJemegKe ej Keesueleer, DeJee megKe kees osleer nw~

efJeIve jefnle De kece& Oetefue mes, jefnle cees#e kees osleer nw~~3~~
Den&le efmeeeee& GheeOeee, meJe& meeOegieCe megjJebefole~
ef$eYegJeve Jebefole hebe hejce ieg, veceesmleg legcekees cece meblele~~4~~
ceesneefj kes Ieeleke ejpe, DeeJejCeeW mes jefnle efpevesMe~
efJeIve-jnme efJejefnle hetpee kes, eesie Den&le kees vecetB ncesMe~~5~~
#eceeefo Gece iegCeieCe meeOeke, mekeue ueeske efnle nsleg ceneved~
MegYe efMeJeOeece Oejs ues peekej, efpeveJej Oece& vecetB megKe Keeve~~6~~
efceLee%eeve leceesJe=le peie ceW, peeseflece&e Deveghece Yeemkej~
DebiehetJe&cee efJepeeMeerue, efpeveJeeve vecetB ceQ efMej vele kej~~7~~
YeJeveJeeefme Jevlej peesefle<e, Jewceeefveke ceW vejueeske ceW es~
efpeveYeJeveeW keer ef$eYegJeve Jebefole, efpeveeeflecee kees JebotB ceQ~~8~~
YegJeve$ee ceW efpeleves efpeveie=n,YeJeefJejefnle leerLekej kes~
YeJeeefive Meebefle nsleg vecetB ceQ, ef$eYegJeveheefle mes Deefe&le es~~9~~
Fme efJeOe eCegle hebehejceser, eer efpeveOece& efpeveeiece kees~
efJeceue ewle ewleeuee JebotB, yegOepeve F yeesefOe cece oes~~10~~
egeflekej efpeveie=n ceW Deke=ef$ece, ke=ef$ece Deecese egefleceeve~
vej megj hetefpele YegJeve$ee kes, meye efpeve efyebye vecetB iegCeKeeve~~11~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (335)
egelf eceb[ueYeemegjebieeer, eeflecee Deeeflecee efpeveeseceeveeced~
YegJeves<eg efJeYetlees eJe=ee, Jeheg<ee eeeefuejefmce Jevoceeve~~12~~
efJeieleeegOeefJeefeeeefJeYet<ee, eke=eflemLee ke=efleveeb efpevesejeCeeced~
eeflecee eefleceeie=n<s eg keeblee- eeflecee keuce<eMeevleesefYeJevos~~13~~
keLeeefvle ke<eeecegef eue#ceeR, hejee Meevleleee YeJeevlekeeveeced~
eCeceeceefYehecetelf e&ceefvle, eefleheeefCe efJeMeges efpeveeveeced~~14~~
eefoob cece efmeYeefeveerleb, megke=leb og<ke=leJelce&jeseOf e lesve~
hegvee efpeveOece& SJe Yeefe- Ye&Jeleeppevceefve pevceefve efmLeje ces~~15~~
Den&leeb meJe&YeeJeeveeb, oMe&ve%eevemecheoeced~
keerle&efe<eeefce ewleeefve, eLeeyegef efJeMeges~~16~~
eerceodYeeJeveJeememLee, mJeebYeemegjcetle&e~
Jeefvolee vees efJeOeseemeg, eeflecee: hejceeb ieefleced~~17~~
eeJeefvle meefvle ueeskesefmceVeke=leeefve ke=leeefve e~
leeefve meJee&efCe ewleeefve, Jevos Yeteebefme Yetlees~~18~~
es JevlejefJeceeves<eg, mLeseebme eefleceeie=ne~
les e mebKeeceefleeevlee, mevleg vees oes<eefJeefos~~19~~
peesefle<eeceLe ueeskeme, YetleesodYeglemecheo~
ie=ne mJeebYegJe meefvle, efJeceeves<eg veceeefce leeved~~20~~

egelf eceb[ue Yeemegj leveg MeeseYf ele, efpeveJej eeflecee Deeeflece nQ~
peie ceW JewYeJensleg GvnW, JebotB Debpeefuekej efMej vele ceQ~~12~~
DeeegOe efJeefee Yet<ee efJejefnle, efpeveie=n ceW eeflecee eeke=le~
keebleer mes Deveghece nQ keuce<e, Meebefle nsleg ceQ vecetB melele~~13~~
hejce Meebelf e mes ke<eeecegeer, kees kenleer cevenj DeefYehe~
YeJe kes Debleke efpeve keer eeflecee, eCecetB ceve efJeMegef kes nsleg~~14~~
og<ke=leheLe jesOeke cece efme-Yeefe mes ngDee hegCe pees Yeer~
YeJe-YeJe ceW efpeveOece& efn ceW, { Yeefe jns heue efceues ener~~15~~
meye heoeLe&efJeled oMe& %eeve-mecheled egle Den&le keer eeflecee~
eLee yegef ceveMegef nsleg, iegCe keerle&ve keB Delegue ceefncee~~16~~
eerceod YeJeveJeeefme kes ie=n ceW, Yeemegj efpeve cetelf e& mJeecesJe~
hejce efmeieefle kejW nceejer, JebotB GvnW keB efvele mesJe~~17~~
Fme peie ceW efpeleveer eeflecee nQ, ke=ef$ece Deke=ef$ece meyekees~
ceQ JebotB efMeJe JewYeJensleg, meye efpeve ewle efpeveeuee kees~~18~~
Jeblej kes efJeceeve ceW efpeveie=n, GveceW Deke=ef$ece eeflecee~
mebKeeleerle kener nQ JebotB, oes<e veeMe kes nsleg meoe~~19~~
peeself e<e osJeeW kes efJeceeve ceW, DeodYegle mebheledegle efpeveiesn~
mJeebYegJee eeflecee Yeer DeieefCele, GvnW vecetB efvepe JewYeJe nsleg~~20~~
(336) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)
Jevos megjeflejeree - ceefCeeeeefYe<eseveced~
ee ecesCewJe mesJebles, leoee& efmeefueyOees~~21~~
Fefle mlegefleheLeeleerle - eerYe=leecen&leeb cece~
ewleeveecemleg mebkeerefle&, meJee&eJeefvejesefOeveer~~22~~
Den&vceneveome, ef$eYegJeveYeJepeveleerLe&eeef$ekeogefjle-
e#eeuevewkekeejCe-ceefleueewekf ekekegnkeleerLe&cegeceleerLe&ced~~23~~
ueeskeeueeskemegleJe-eleJeyeesOevemeceLe&efoJe%eeve-
elenJenleJeenb, eleMeerueeceue efJeMeeueketueefleeced~~24~~
MegkeueOeeveefmleefcele-efmLelejepeepenbmejeefpelecemeke=led~
mJeeOeeecevIees<eb, veeveeiegCemeefceefleiegehf le efmekeleemegYeieced~~25~~
#eevleeJele&meneb, meJe&oee efJekeekegmegceefJeuemeuueeflekeced~
ogmenhejer<eneKe- glelejjbieejbieYebiegjefvekejced~~26~~
Jeheieleke<eeehesveb, jeies<eeefooes<e-MewJeuejefnleced~
Delemleceesnkeo&ce-ceefleotjefvejmlecejCecekejekejced~~27~~
$e+ef<eJe=<eYemlegelf eceves-sekf eleefveIeex<eefJeefJeOeefJenieOJeeveced~
efJeefJeOeleheesevf eefOehegeuf eveb, meeeJemebJejCeefvepe&jeefveeJeCeb~~28~~
ieCeOejeeOejsv- eYe=efleceneYeJehegb[jerkewheg<ew,
yengeYf e mveeleb Yekelee, keefuekeueg<eceueeheke<e&CeeLe&ceceseced~~29~~

megjheefle kes vele cegkegceefCe-eYe mes DeefYe<eske ngDee efpevekee~

Jewceeefveke megj mesefJele eeflecee, efmeef nsleg ceQ vecetB meoe~~21~~
Fme efJeOe mlegefle heLeeleerle, Devlej yeeefnj eeregle Den&ved~
ewleeW kes mebkeerle&ve mes cece, meJee&eJe kee nes jesOeve~~22~~
Den&sJe ceneveo Gece-leerLe& Deueewefkeke nQ peie ceW~
ef$eYegJeve YeefJepeve leerLe&mveeve mes, heeheeW kee #eeueve kejles~~23~~
ueeskeeueeske megleJe ekeeMeke, efoJe%eeve peue efvele yenlee~
Meerue meodele efJeMeeue efvece&ue, oes le mes MeesefYele efoKelee~~24~~
MegkeueOeevecee jepenbme, efmLej jepele nw Fme veo ceW~
cebIees<e mJeeOeee efJeefJeOeiegCe, meefceefle iegefhle yeeuet ecekes~~25~~
#eceeefo nQ DeeJele& meneeW, meJe&oeecee kegmegce efKeues~
uelee MeesYeleer ogmen hejer<en, Yebie lejbefiele nQ uenjW~~26~~
jefnle ke<eee hesve mes jeie-s<e Deeefo MewJeeue jefnle~
jefnle ceesn keere[ mes cejCeeefoke peueej cekejeefo jefnle~~27~~
$e+ef<e eOeeve kes ceOegj mleJe neW, efJeefJeOe heef#e kes Meyo meMe~
efJeefJeOe meeOegieCe le nQ, DeeeJe jesOe efvepe&je peue efveme=le~~28~~
ieCeOej eeer Fv Deeefo pees, YeJe eJej yeng heg<e eOeeve~
keefueceue keueg<e otj kejves efnle, Yeefe mes eneB efkeee mveeve~~29~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (337)
DeJeleerCe&Jele mveeleg,b ceceeefhe ogmlejmecemleogejf leb otj~b
Jehenjleg hejceheeJeve-cevevepeemJeYeeJeYeeJeieYeerj~b ~30~~
-he=LJeer bo-
Deleeceveeveeslheueb, mekeuekeesheJespe&eeled ,
kee#eMejcees#enerve - ceefJekeejleesskele~~
efJe<eeoceoneefvele, enefmeleeeceeveb meoe,
cegKeb keLeeleerJe les, oeMegefceeleefvlekeerced~~31~~
efvejeYejCeYeemegjb, efJeielejeieJesieesoee-
efVejbyejceveesnjb, eke=efleheefveoex<ele~
efvejeegOemegefveYe&eb, efJeieleefnbmeeEnmeeeceeled
efvejeefce<emegle=efhleceefefJeOeJesoveeveeb #eeeled~~32~~
efceleefmLeleveKeebiepeb, ielejpeesceuemheMe&veb
veJeebyegnevove - eefleceefoJeievOeesoeced~
jJeervogkegefueMeeefo - efoJeyengue#eCeeuebke=leb
efoJeekejmeneYeemegj - ceheer#eCeeveeb efeeced~~33~~
efnleeLe&heefjhebefLeefYe, eyeuejeieceesneefoefYe
keuebekf elecevee pevees, eoefYeJeer#e MeesMegd eles~
meoeefYecegKecesJe eppeieefle heMeleeb meJe&le
Mejefceueevceb[ue - efceJeeseflLeleb Meles~~34~~
Fme efJeOe eer Denle ceneeYeg, ceneleerLe& ieCeOej kenles~
YeefJepeve heehe cewue #eeueve efnle, FmeceW DeJeieenve kejles~~
Deefle heeJeve en leerLe& Deve mes, Depese Deveghece nw iebYeerj~
ceQ mveeve nsleg Gleje ntB, cece og<ke=le ceue keefjes otj~~30~~
eesOeeefive kees peerle efueee veefnb, ves$e keceue ueeefuecee eYees!
veefnb efJekeej Gske Dele eYeg, ef kee#e jefnle legce nes~~
ceo efJe<eeo mes jefnle Dele, efmcele cegKe meoe jns YeieJeved ~
kenlee nw en ceboneme leJe, DeblekejCe Megef hetjCe~~31~~
jeieesske jefnle nesves mes, efyeve DeeYet<eCe MeesefYele nes~
eke=efle he efveoex<e legcneje, eYeg efveJe&e ceveesnj nes~~
efnbmee eEnme YeeJeefJejefnle mes, DeeegOe jefnle megefveYe&e nes~
efJeefJeOe Jesovee kes #ee mes efyeve-Yeespeve le=hle meoe eYeg nes~~32~~
Je=ef jefnle veKe kesMe eYet! jpeceue mheMe& ve nes leve kees~
efJekeefmele keceue megebove mece nw, efoJe megiebefOele osn efJeYees!
jefJe MeefMe Jee efoJe ue#eCe mes, MeesefYele leJe MegYehe ceneve~
keesef mete& mes DeefOeke eceke, efhej Yeer oMe&ke kees efee megKeoeve~~33~~
ceesnjeie mes otef<ele efnleheLe-s<eerpeve kes megve GheosMe~
keueg<ecevee peve ngS peiele ceW, Megefe nesles Jes legcekees osKe~~
(338) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)
leosleocejsej - eeueceewefueceeueeceefCe-
mhegjeflkejCeegcyeveere - ejCeejefJevoeced~
hegveeleg YeieJeefppevesv! leJe hecevOeerke=leb
peieled mekeueceveleerLe&iegheoes<eesoew~~35~~
Deeueesevee ee Debeefuekee-Feefce Yevles! esFeYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb, DenueeseefleefjeueeseGueeseefcce
efkeefcee-efkeefceeefCe peeefCe efpeCeesFeeefCe leeefCe meJJeeefCe eflemeg efJe ueesSmeg YeJeCeJeeefmeeJeeCeefJeblejpeesFefmee
kehheJeeefmeeefe eGefJene osJee meheefjJeeje efoJJesCe ievOesCe, efoJJesCe heghhesCe, efoJJesCe OetJesCe, efoJJesCe egCCesCe, efoJJesCe
JeemesCe, efoJJesCe CneCesCe, efCeekeeueb Debebefle, hegppebefle, Jebobefle, Cecebmebefle DenceefJe Fn meblees lelLe, mebleeFb efCeekeeueb
Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce, Cecebmeeefce, ogkeKekeKeDees, keccekeKeDees, yeesefnueenes, megieFieceCeb, meceeefncejCeb, efpeCeiegCe-
mecheefe nesG cepPeb~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb eLeceesOeee:~~1~~

DeefleMee egle leJe cegKe oMe&ke, peve kees Deheves mevcegKe efoKelee~
Mejod efJeceue MeefMe ceb[ue mece, leJe Deeme ev nw Gefole ngDee~~34~~
Decejsej kes vecemkeej mes, cegkeg ceefCeeYe efkejCeeW mes~
egefcyele ejCe mejesn YeieJeved ! leJe MegYehe ceveesnj nw~~
Deve osJe ieg leerLe& Gheemeke, mekeue YegJeve en DevOe meceeve~
Gve meyekees leJe he heefJe$e, kejs De ves$e kejs Deceueeve~~35~~
Debeefuekee (yew"kej)
YeieJeved ! ewleYeefe De keeeeslmeie& efkeee GmeceW pees oes<e~
Gvekeer Deeueeseve kejves kees, Fgke ntB Oej ceve mevlees<e~~
DeOees ceOe De TOJe&ueeske ceW, Deke=ef$ece ke=ef$ece efpeveewle~
efpeleves Yeer nQ ef$eYegJeve kes, eGefJeOe megj kejW Yeefe mes mesJe~~1~~
YeJeveJeeefme Jeblej peesefle<e, Jewceeefveke megj heefjJeej meefnle~
efoJe iebOe megce Oethe etCe& mes, efoJe vnJeve kejles efveleeefle~~
DeeX hetpeW Jebove kejles, vecemkeej Jes kejW melele~
ceQ Yeer GvnW eneR hej Deet, hetpetB JeoBt vecetB melele~~2~~
ogKeeW kee #ee keceeX kee #ee, nesJes yeesefOe ueeYe nesJes~
megieefleieceve nes meceeefOecejCeb, cece efpeveiegCe mebheefle nesJes~~3~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb eLeceesOeee:~~1~~

N:M
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (339)

(2)ke=eflekece& efJeefOe
(meeceeefekemleJehetJe&kekeeeeslmeie&elegefJeMeeflemleJeheeleke=eflekecexlegeles1~
meeceeefeke mleJehetJe&ke keeeeslmeie& kejkes elegefJeMeeflemleJehee&vle pees efJeefOe nw Gmes ke=eflekece& kenles nQ~
oesCeob leg peOeepeeob JeejmeeJeecesJe e~
eogefmmejb eflemegefb e efkeefoecceb heGbpeos2~~603~~
eLeepeele cegeOeejer meeOeg ceveJeevekeee keer Megef kejkes oes eCeece, yeejn DeeJele& Deewj eej efMejesveeflehetJe&ke ke=eflekece& kee
eeesie kejW~ )

efme Jebovee kes efueS ke=eflekece& eeesieefJeefOe

DeLe efmeJeboveeefeeeeeb hetJee&eeee&vegecesCe mekeuekece&#eeeLe YeeJehetpee-JeboveemleJemecesleb efmeYeefekeeeeslmeie
kejescenced ~
(Fme eefle%ee Jeekee kees yeesuekej meeebie ee hebeebie vecemkeej kejkes Ke[s neskej cegkegefuele neLe pees[kej leerve DeeJele& Ske efMejesveefle
kejkes cegeeMegefe cege mes neLe pees[kej meeceeefeke oC[ke he{W~)
meeceeefeke oC[ke
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe meentCeb~~
eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefue heCCeees Oeccees cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce,
kesJeefue heCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~

(2)ke=eflekece& efJeefOe
DeLe efmeJeboveeefeeeeeb hetJee&eeee&vegecesCe mekeuekece&#eeeLe YeeJehetpeeJeboveemleJemecesleb efmeYeefekeeeeslmeie kejescenced~
(Fme eefle%ee Jeekee kees yeesuekej meeebie ee hebeebie vecemkeej kejkes Ke[s neskej cegkegefuele neLe pees[kej leerve DeeJele&
Ske efMejesveefle kejkes cegeeMegefe cege mes neLe pees[kej meeceeefeke oC[ke he{W~)
-meeceeefeke oC[ke-
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb , Cecees uees S meJJe meent C eb ~ ~
eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefue heCCeees Oeccees cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefueheCCeees
Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
1. cetueeeej ieeLee 602 keer erkee~ 2. cetueeeej iee. 603~
(340) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)
DeeFppeoerJeoesmecegsmeg heCCeejmekecceYetefcemeg peeJe DejnbleeCeb YeeJebleeCeb DeeefoejeCeb eflelLeejeCeb efpeCeeCeb
efpeCeeseceeCeb kesJeefueeeCeb, efmeeCeb, yegeCebb, heefjefCeJJegoeCeb, Devlee[eCeb, heeje[eCeb, OecceeFefjeeCeb, OecceosefmeeeCeb,
OecceCeeeieeCeb, OecceJejeeGjbieekekeJeerCeb, osJeeefnosJeeCeb, CeeCeeCeb, obmeCeeCeb, eefjeeCeb meoe kejsefce efkeefjecceb~
kejsefce Yebles! meeceeFeb meJJemeeJeppepeesieb heekeKeeefce peeJeppeerJeb efleefJensCe ceCemee Jeemee keeSCe Ce kejsefce Ce
keejsefce keerjbleb efhe Ce meceCegceCeeefce~ lemme Yebles! DeFeejb heekeKeeefce efCeboeefce iejneefce DehheeCeb, peeJe DejnbleeCeb,
YeeJebleeCeb, heppegJeemeb kejsefce leeJe keeueb heeJekecceb ogeefjeb Jeesmmejeefce~
(9 yeej ceneceb$e pehe)
(cegkegefuele neLe pees[s ngS ner leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes Ke[s-Ke[s efpevecege mes meee&Fme GdJeeme ceW veJe yeej
Ceceeskeej ceb$e kee peehe kejW~ hegve hebeebie vecemkeej kejkes Ke[s neskej cegeeMegefe cege mes neLe pees[kej leerve DeeJele& Ske efMejesveefle
kejkes LeesmmeeefcemleJe he{W~)
-Leesmmeeefce mleJe-
Leesmmeeefce nb efpeCeJejs eflelLeejs kesJeueer DeCebleefpeCes~
CejheJejueeseceefnS efJengejeceues cenhheCCes~~1~~

{eF& erhe De oes meceg iele, hevn kece&YetefceeeW ceW~

pees Den&le YeieJeble Deeefokej, leerLekej efpeve efpeleves nQ~~1~~
leLee efpeveesece kesJeue%eeveer, efme Meg heefj efveJe=&leosJe~
hetpe Debleke=le YeJeheejbiele, Oecee&eee& Oece& osMeke~~2~~
Oece& kes veeeke Oece&es, elegjbie eeJeleea eerceeved~
eer osJeeefOeosJe De oMe&ve, %eeve eefjle iegCe es ceneve~~3~~
keB Jebovee ceQ ke=eflekece&, efJeefOe mes {eF& erhe kes osJe~
efme ewle iegYeefe he"ve kej, vecetB meoe yengYeefe mecesle~~4~~
YeieJeved meeceeefeke kejlee nt,B meye meeJee eesie lepe kej~
eeJeppeerJeve Jeeve keee ceve, ef$ekejCe mes ve keB ogKekej~~5~~
veneR kejeTB veefnb Devegceeso,Bt ns YeieJeved ! DeefleeejeW kees~
leeie keB efvebotB ient, Deheves kees cece Deelcee Megefe nes~~6~~
peye leke YeieJeled Den&Js e keer, keB Gheemevee ns efpeveosJe~
leye leke heehekece& ogeeefjle, kee ceQ leeie keB mJeecesJe~~7~~
(9 yeej ceneceb$e pehe)
(cegkegefuele neLe pees[ s ngS ner leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes Ke[-s Ke[s efpevecege mes meee&Fme GdJeeme ceW veJe yeej Ceceeskeej ceb$e kee
peehe kejW~ hegve hebeebie vecemkeej kejkes Ke[s neskej cegeeMegef e cege mes neLe pees[ kej leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes LeesmmeeefcemleJe he{~W )
Leesmmeeefce mleJe
mleJeve keB efpeveJej leerLekej, kesJeefue Deveble efpeve eYeg kee~
cevegpe ueeske mes hetpe kece&jpe, ceue mes jefnle cenelceved kee~~1~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (341)
ueesemmegppeeseejs Oecceb eflelLebkejs efpeCes Jebos~
Dejnbles efkeefemmes eGJeermeb esJe kesJeefueCees~~2~~
Gmenceefpeeb e Jebos mebYeJeceefYeCeboCeb e megceFb e~
heGcehhenb megheemeb efpeCeb e ebohhenb Jebos~~3~~
megefJeefnb e heghheebleb meereue meseb e Jeemeghegppeb e~
efJeceueceCebleb YeeJeb Oecceb mebefleb e Jevoeefce~~4~~
kegb Legb e efpeCeJeefjob b Dejb e ceefuueb e megJJeeb e Ceefceb~
Jeboeefce efjCesefceb len heemeb JeceeCeb e~~5~~
SJeb ceS DeefYelLegDee efJengejeceuee henerCepejcejCee~
eGJeermeb efhe efpeCeJeje eflelLeeje ces hemeerebleg~~6~~
efkeefee Jebefoe ceefnee Sos ueesieesecee efpeCee efmee~
DeejesiieCeeCeueenb efobleg meceeefnb e ces yeesefnb~~7~~
ebosefnb efCecceueeje DeeFesefnb Deefnehene meee~
meeejefceJe iebYeerje efmee efmeefb cece efomebleg~~8~~
(hegve leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes Jebovee cege mes Ke[s-Ke[s ner efpeme Yeefe keer eefle%ee keer Leer Gme Yeefe kees he{kej ieJeemeve
mes yew"kej Gme Yeefe keer Debeefuekee he{W~ en Gheeg&e ke=eflekece& efJeefOe meYeer YeefeeeW kes he{ves ceW kejveer eeefnS, Ssmee efJeOeeve nw~)

ueeskeeseesleke Oece& leerLekej, eer efpeve kee ceQ veceve keB~

efpeve eGJeerme Denle leLee, kesJeefue ieCe kee iegCeieeve keB~~2~~
$e+<eYe, Deefpele, mebYeJe, DeefYevevove, megceefleveeLe kee kej Jebove~
heeeYe efpeve eer megheee& eYeg, eveYe kee keB veceve~~3~~
megefJeefOe veeceOej heg<heoble, Meerleue eseebme efpeve meoe vecetB~
Jeemeghetpe efpeve efJeceue Deveble, Oece& eYeg MeeefvleveeLe eCecetB~~4~~
efpeveJej kegvLeg Dejn ceefuue eYeg, cegevf emegele veefce kees OeeTB~
Deefj vesefce eYeg eer heejme, JeOe&ceeve heo efMej veeTB~~5~~
Fme efJeOe mebmlegle efJeOegle jpeesceue, peje cejCe mes jefnle efpevesMe~
eewyeermeeW leerLekej efpeveJej, cegPe hej neW emeVe hejcesMe~~6~~
keerelf e&le Jebeof le ceefnle ngS es, ueeskeesece efpeve efme ceneved ~
cegPekees oW Deejesie%eeve De, yeeseOf e meceeefOe meoe iegCeKeeve~~7~~
ev efkejCe mes Yeer efvece&uelej, jefJe mes DeefOeke eYeeYeemJej~
meeiej mece iebYeerj efmeieCe, cegPekees efmeer oW megKekej~~8~~
(hegve leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes Jebovee cege mes Ke[-s Ke[s ner efpeme Yeefe keer eefle%ee keer Leer Gme Yeefe kees he{kej ieJeemeve
mes yew"kej Gme Yeefe keer Debeefuekee he{~W en Gheeg& e ke=eflekece& efJeefOe meYeer YeefeeeW kes he{ves ceW kejveer eeefnS, Ssmee efJeOeeve nw~)
(342) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

(keoeefeled Ke[s neskej ke=eflekece& veneR kejvee nes lees yew"kej ner meejer efJeefOe kejW~ Devlej Flevee ner nw efke yew"kej ke=eflekece&
kejves ceW 9 yeej ceneceb$e kee peehe eesiecege mes kejvee neslee nw~)
ueIeg efmeYeefe
eerceles JeOe&ceeveee, vecees veefceleefJeef<es~
ep%eeveevleie&leb YetlJee, $ewueeskeeb iees<heoeeles~~1~~
leJeefmes Ceeefmes mebpeceefmes eefjeefmes e~
CeeCeefcce obmeCeefcce e efmes efmejmee Cecebmeeefce~~2~~
Debeefuekee
Feefce Yebles! efmeYeefekeeDeesmeiiees keDees lemmeeueesesGb, mecceCeeCe-mecceobmeCe-mecceeeefjepegeeCeb,
DeefJenkecceefJehhe-cegkekeeCeb, DeiegCemebheCCeeCeb, GueesecelLeeefcce heefeefeeCeb, leJeefmeeCeb, CeeefmeeCeb,
mebpeceefmeeCeb, eefjeefmeeCeb, DeleeroeCeeieoJeceeCekeeueeeefmeeCeb, meJJeefmeeCeb, efCeekeeueb Debesefce hetpesefce
Jeboeefce Cecebmeeefce ogkeKekeKeDees keccekeKeDees yeesefnueenes megieFieceCeb meceeefncejCeb efpeCeiegCemebheeer nesG cepPeb~1
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb efleereesOeee:~~2~~

(keoeefeled Ke[s neskej ke=eflekece& veneR kejvee nes lees yew"kej ner meejer efJeefOe kejW~ Devlej Flevee ner nw efke yew"kej
ke=eflekece& kejves ceW 9 yeej ceneceb$e kee peehe eesiecege mes kejvee neslee nw~)
-ueIeg efmeYeefe-
eerceved Je&ceeve kees eCecetB, efpeveves Deefj kees veefcele efkeee~
efpevekes hetCe& %eeve ceW ef$eYegJeve, ieesKegj mece efoKeueeF& efoee~~1~~
lehe mes efme veeeW mes efme, megmebeceefme eefjle efmee~
%eeve efme oMe&ve mes efme, vecetB meye efmeeW kees efMejmee~~2~~
-Debeefuekee-
ns YeieJeved ! eer efmeYeefe kee, keeeeslmeie& efkeee Gmekee~
Deeueeseve kejvee eentB pees, meceied jlve$ee egee~~1~~
De"efJeOe kece& jefnle eYeg TOJe&-ueeske cemleke hej mebemf Lele pees~
lehe mes efme veeeW mes efme, megmebeceefme eefjle efme pees~~2~~
Yetle YeefJe<eled Jele&ceeve, keeue$ee efme meYeer efmee~
efvelekeeue ceQ Deet hetpetB, JebotB vecetB Yeefe egee~~3~~
ogKeeW kee #ee keceeX kee #ee, nes cece yeeseOf e ueeYe nesJes~
megieefleieceve nes meceeefOecejCeb, cece efpeveiegCe mebheefle nesJes~~4~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb efleereesOeee:~~2~~

1. owJeefmeke eefleeceCe mes GodOe=le~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (343)

(3)megob ces DeeGmmeblees!

(eeJeke Oece&)
he{ceb leeJe megob ces DeeGmmeblees! Fn Keueg meceCesCe YeeJeoe cenefo-ceneJeerjsCe cene-kemmeJesCe meJJeCn-CeeCesCe
meJJe-ueese-ojefmeCee meeJeeeCeb meeefJeeeCeb KegeeCeb KegefeeCeb keejCesCe hebeeCegJJeoeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe
eeeefj efmekeKee-JeoeefCe yeejmeefJenb efienlLeOecceb mecceb GJeosemf eeeefCe~ lelLe FceeefCe hebeeCegJJeoeefCe he{ces DeCegJJeos Letuee[s
heeCeeefo-Jeeoeoes JesjceCeb, efJeefoS DeCegJJeos Letuee[s cegmeeJeeoeoes JesjceCeb, leefoS DeCegJJeos Letuee[s Deoee-oeCeeoes JesjceCeb,
eGlLes DeCegJJeos Letuee[s meoejmebleesme-hejoeje-ieceCeJesjceCeb kemme e hegCeg meJJeoes efJejoer, hebeces DeCegJJeos Letuee[s Fekeo-
heefjceeCeb eseof , FesoeefCe hebe DeCegJJeoeefCe~
lelLe FceeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe, lelLe he{ces iegCeJJeos efoefmeefJeefoefme heekeKeeCeb, efJeefoS iegCeJJeos efJeefJeOe-
DeCelLe-oC[eoes JesjceCeb, leefoS iegCeJJeos YeesieesheYeesie-heefjmebKeeCeb esefo, FesoeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe~

(3)megob ces DeeGmmeblees!

(eeJeke Oece&)
ns Deeeg<cevleeW! henues ner eneb ceQves megvee Jeerj eYeg mes~
Gve ceneeceCe YeieJeeved cenefleceneJeerj cenekeeMehe efpevemes~~
meJe&%e%eeveegle meJe&ueeskeoMeea Gveves GheosMe efoee~
eeJeke Je eeefJekee #eguueke De #egeuf uekee FvneW kes efueS kene~~1~~
es heebe DeCegele leerve iegCeele, eG efMe#eeele yeejn efJeOe~
nQ meceked eeJeke Oece& FvneR, ceW pees es DeCegele heebe keefLele~~
henuee DeCegele mLetueleee, eeCeerJeOe mes efJejleer nesvee~
otpee DeCegele mLetueleee, DemeleJee mes efJejleer nesvee~~2~~
leerpee DeCegele mLetueleee, efyeve oer Jemlet kees veefnb uesvee~
eewLee DeCegele mLetueleee hejoeje mes efJejleer nesvee~~
efvepehelveer ceW mebleger ee meye eercee$e mes jefle lepevee~
hebece DeCegele mLetueleee Feke=le hejerceeCe Oejvee~~3~~
$ee iegCeele ceW henuee iegCeele, efoMe efJeefoMee kee eceeCe kejvee~
otpee iegCeele veevee DeveLe& oC[eW mes efvele efJejleer Oejvee~~
leerpee iegCeele YeesieesheYeesie, Jemlet keer mebKee kej uesvee~
es leerve iegCeele kens, hegve eejeW efMe#eeele kees megvevee~~4~~
henuee efMe#eeele meeceeefeke otpee ees<eOe GheJeeme kene~
leerpee nw DeefleefLe mebefJeYeeie eewLee meuuesKevecejCe kene~~
efMe#eeele eej kens hegvejefhe, DeYeeJekeeMe le=leereele nw~
peIeve eeJeke mes Gece leke, es yeejn ele lejlececee nQb~~5~~
(344) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)
lelLe FceeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe, lelLe he{ces meeceeFeb, efJeefoS heesmenes-Jeemeeb, leefoS DeefleefLemebeJf eYeeiees,
eGlLes efmekeKeeJeos heefce-meuuesnCee-cejCeb, efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb eseof ~
mes DeefYeceo-peerJeepeerJe-GJeue-hegCCeheeJe-DeemeJe-mebJej-efCeppej-yebOeceeskeKe-ceefnkegmeues OecceeCeg-jeejees efhe ceeCeg-
jeiejees (hescceeCegjeiejees) Deef-ceppeeCegjeejees cegef os efieefnod"s efJeefnos heeefueos meseJf eos FCecesJe efCeiiebLeheeJeeCes
DeCegejs mesDes mesJeCeg-s
efCemmebefkee-efCekekebefKee, efCeefJJeefoefieber e Decet{efoer e~
GJeietnCe efefokejCeb, Jeuue-heneJeCee e les De~~1~~
meJJesoeefCe hebeeCegJJeoeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe JeejmeefJenb efienlLeOecce-ceCegheeue-
Fee-
obmeCe Jee meeceeFe, heesmen meefee jeFYees e~
yebYeejbYe heefjiien, DeCegceCe-cegef osmeefJejoes e~~1~~
ceng-cebme-ceppe-petDee, Jesmeeefo-efJeJeppeCeemeeruees~
hebeeCegJJee-pegees, meesefnb efmekeKeeJeSefnb mebhegCCees~~2~~
pees SoeFb JeoeFb OejsF meeJeee meeefJeeeDees Jee Kege KegefeeDees Jee Deon-YeJeCe-Jeeefmee-JeeCeefJeblej-
peesFefmee-meesncceermeeCe-osJeerDees Jeefokeke-efceeGJeefjce-DeCCeoj-cenefeemeg osJesmeg GJJeppebelf e~

FmeceW DeefYecele peerJe DepeerJe GheueyOe hegCe De heehe kens~

DeeeJe mebJej efvepe&j Je yebOe De cees#e kegMeue veJe leJe jnW~~
FveceW Oecee&vegjeie mes jle esceevegjeie ceW jeieer nes~
DemLeerceppee kes meMe Oece& kes, Devegjeie ceW jeieer nes~~6~~
ceceleehetJe&ke ie=nerle Jemleg ceW, ie=nerle Jemleg De ke=leJemlet ceW~
Deheves heeueve efkees heoeLe& ceW, Deheves meseJf ele megheoejLe ceW~~
efveeLeeW kes Yeer eJeeve ceW, Gece De efnlekej heoeLe& ceW~
mesJeve keer eJe=eer he efeee ceW oes<e ngS mees efceLee neW~~7~~
efveMebefkele efvekeebef#ele De efveefJe&efeefkelmee Decet{er nQ~
Gheietnve efmLeleerkejCe Jeelmeue eYeeJevee De" Debie kens~~
es meYeer heebe DeCegele $eeiegCeele eG efMe#eeele ceeves nQ~
yeejnefJeOe ie=nmLeOeceeX kee Devegheeueve eeJeke kejles nQ~~8~~
oMe&veele meeceeefeke ees<eOe meefeeleeie efveefMeYegef e lepeer~
yeeee& Je DeejbYe heefjen Devegceefle Gef leeie es osMeeleer~~
ceOeg ceebme cee pegDee JesMeeefoke JemeveefJeJepe&veMeerue ie=ner~
hebeeCegeleegle efMe#eeele Deeefoke meeleeW mes pees hetCe& Jener~~9~~
pees eeJeke Deewj eeefJekee ee #eguueke Je #egeuf uekee Fve ele kees~
OeejCe kej De"jnmLeeve Je YeeJeve Jeblej ceW veefnb peeles Jees~
peesefleef<eeeW ceW meewOece& F&Meeve osefJeeeW ceW veefnb peeles nQ~
Gheefjce Jewceeefveke osJeeW ceW Jes cene$e+efOej nesles nQ~~10~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (345)
leb pene-meesncceer-meeCe-meCekekegceej-ceeefnbo-yebYeyebYegej-ueebleJekeeefhe-megkeke-cenemegkeke-meleej-menmmeej-
DeeCele-heeCele-DeejCe-Deegle-kehhesmeg GJeJeppebefle~
De[ebyej-melLeOeje, ke[ebieo-yeveG[-keemeesne~
Yeemegj - Jej - yeesefnOeje, osJee e cenefee neWefle~~1~~
GkekemmesCe oesefleefCCe-YeJe-ienCeeefCe penCCesCe meeYeJe-ienCeeefCe leoes megceCeg-megeeoes megosJeeb megosJeeeoes
megceeCegmeeb leoes meeFnlLee1 hee efCeiiebLee nesTCe efmepPebefle yegpPebefle cegbebefle heefjefCeJJeeCeebefle meJJe-ogkeKeeCecebleb
kejWefle~2
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb le=leereesOeee:~~3~~
(4)SkeeoMe eeflecee
Feefce Yebes! osJeefmeeb DeeueesesGb~ lelLe-
obmeCe-Jee-meeceeFe-heesmen-meefee-jeeYees e~
yebYeejbYe-heefjiien-DeCegceCe-cegef osmeefJejos e~~
hebegbyejmeefneeFb mee efJe JemeCeeFb pees efJeJeppesF~
mecceeef J emeg ceF& mees ob m eCemeeJeDees Yeef C eees ~ ~1~~
Jen en meewOecezMeeve mevelkegceej ceensv yee efoJe ceW~
yeeesej ueebleJe keeefhe Mege De ceneMege efoJe ceW~~
hegevf e Meleej meneej Deevele eeCele DeejCe Deegle efoJe ceW~
Fve meesuen mJeieeX ces ner es meef meesueke Ghepele nQ~~11~~
Jes keke Je yeepetyevo cegkeg mes egle Dee[byej Mee OejW~
YeemegjJej yeeseOf e OejW yeng $e+er meefnle cenefk& e osJe yeveW~~
Glke=heves mes oes $ee YeJe Je peIeve mes meele Dee" YeJe ueW~
efhej ceeveJe mes osJeheo ues megosJeheo mes megceveg<e YeJe ueW~~12~~
efhej meodie=nmLe efveieLe cegveer nes efme-yeg nes peeles nQ~
cegeer heeles ke=leke=le yeves meye ogKeeW kee #ee kejles nQ~~
peye leke Den&le YeieJeble veceve kej hee&gbheemevee kejlee ntB~
leye leke meye heehekece& De ogeeefjle kees ceQ heefjnjlee ntB~~13~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb le=leereesOeee:~~3~~
(4)SkeeoMe eeflecee
oesne
ns YeieJeved ! ef o ve Yej ng es , oes < e ef J eMees O eve ns l e~
kejlee Deeuees eve ef J eOeer , ee Yeef e meces l e~~
MebYeg bo
oMe&ve ele meeceeefeke ees<eOe, meefeeleeie efveefMecegefe lepeer~
yeeee& Je DeejcYe heefjen Devegceefle Gefleeefie es osMeeleer~~
pees hebe Gogbyegj heue lepelee, De mehle Jemeve kees lepelee nw~
mecekelJe Megceefle Jen eeJeke, oMe&veeefleceeegle neslee nw~~1~~
1. meeefOeleeLee&: Fefle Jee hee": eeeeeb~ 2. eefleeefleeceCeheeef#eke eefleeceCe mes GodOe=le~
(346) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)
hebe e DeCegJJeeeFb iegCeJJeeeFb nJebefle len efleefCCe~
efmekeKeeJeeeFb eeeefj peeCe efJeefoeefcce "eCeefcce~~2~~
eqpeCeJeeCeOecceesFehejcesefefpeCeeueeeCeb efCeeb efhe~
peb JeboCeb efleeeueb keerjF meeceeFeb leb Keg~~3~~
GececepPepenCCeb efleefJenb heesmenefJeneCecegefd"b~
meiemeeerS ceemeefcce eGmeg heJJesmeg keeeJJeb~~4~~
peb Jeefppepeefo nefjob leeheeheJeeuekeboHeueyeereb~
Dehheemegieb e meefueueb meefeeefCeJJeefeceb "eCeb~~5~~
ceCeJeeCekeeekeokeeefjoeCegceesoseEn cesngCeb CeJeOee~
efoJemeefcce pees efJeJeppeefo iegCeefcce mees meeJeDees d"es~~6~~
hegJJegeCeJeefJeneCeb efCe (efJe) cesngCeb meJJeoe efJeJeppeblees~
FeflLekeneefoefCeefJeeer meeceiegCeyebYeeejer mees~~7~~
peb eEke efhe efienejbYeb yeng LeesJeb Jee meee efJeJeppesefo~
DeejbYeefCeefJeeceoer mees DecemeeJeDees YeefCeDees~~8~~
ceesetCe JelLeefceeb heefjiienb pees efJeJeppeos mesmeb~
lelLe efJe cegb Ce kejefo efJeeeCe mees meeJeDees CeJecees~~9~~

DeCegele megheeBe iegCeele $ee De, efMe#eeele eej kens peeles~

Fve yeejnele kees eleeeflecee-Oeejer eeJeke OeejCe kejles~~2~~
efpeveJeeve Oece& eeflecee efpeveie=n hejces<"er heeBe Fvekees efvele ner~
pees $ee keeefueke Jebove kejles Gvekes meeceeefeke eeflecee ner~~3~~
Gece ceOece peIeve $eeefJeOe Yeeef<ele ees<eOe efvepeMeefkele mes~
eefle ceefnves eejeW heJeeX ceW kejles Jes ees<eOe ele Oejles~~4~~
pees nefjle eue hees keeWheue heue kebo yeerpe kees nQ lepeles~
eemegke kej nefjle Je peue uesles Jes meefee leeie eeflecee Oejles~~5~~
ceve Jeeve keee ke=le keeefjle Devegceefle veJeefJeOe mes pees cewLegve kees~
efove ceW lepeles Jes YeJe efoJeecewLegve efJejleer eefleceeOej neW~~6~~
Fve veJeefJeOe Yeer cewLegve kees pees, lepekej yeeee& hetCe& Oejles~
m$eer efJekeLeeefo jefnle neskej, Jes mehlece eefleceeOeejer yeveles~~7~~
pees Deuhe yengle ee keg Yeer ie=n, DeejcYe meoe nQ lepe osles~
DeejbYe leeie De<ceeefleceeOeejer Jes ner eeJeke nesles~~8~~
pees Jem$ecee$e heefjen jKekej DeJeMes<e heefjen lepeles nQ~
pees nw GmeceW veeEn cecele kejW, Jes veJeceer eeflecee Oejles nQ~~9~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (347)
heges Jeeheges Jee efCeeieseEn hejseEn meefiienkeppes~
DeCegceCeCeb pees Ce kegCeefo efJeeeCe mees meeJeDees omecees~~10~~
CeJekees[ermeg efJemegb efYekeKeeejCesCe Yegbpeos Yegbpeb~
peeeCejefneb peesiieb Seejme meeJeDees mees og~~11~~
Seejmeefcce "eCes Gefkekees meeJeDees nJes ogefJenes~
JelLeseOejes he{cees keesJeerCeheefjiienes efJeefoDees~~12~~
leJeJeeefCeeceeJeemeeueeseb keejsefo efhe efieCnsefo~
DeCegJesne OeccePeeCeb kejhees Se"eCeefcce~~13~~
FlLe ces pees keesF& osJeefmeDees DeFeejes DeCeeeejes lemme Yebles! heef[kekeceeefce heef[kekecebemme ces mecceecejCeb meceeefncejCeb
hebef[ecejCeb JeerefjecejCeb ogkeKekeKeDees keccekeKeDees yeesefnueenes megieFieceCeb meceeefncejCeb efpeCeiegCemebheefe nesG cepPeb~1
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb elegLeexOeee:~~4~~

pees mJehej peveeW eje hets ee veeEn hets ie=n keeeeX ceW~
Devegceefle veeEn osles Jes Devegceefleleeieer eefleceeOeejer egle ceW~~10~~
veJekeesefMeg eeeveejefnle Deenej eesie hejIej ceW pees~
efYe#eeJe=efe mes enCe kejW ieejnJeeR eefleceeOeejer Jees~~11~~
Gef<leeieeefleceeOeejer Gece eeJeke oes efJeOe peevees~
keewheerve ogheeOej #eguueke keewheervecee$e Ssueke ceevees~~12~~
lehe ele efveeceeJeMeke Je ueese kejles Ssueke efheer Oejles~
kejhee$eenejer Ske yeej Deveges#ee Oece&Oeeve kejles~~13~~
FveceW pees keg Yeer efoveYej ceW Deefleeej Deveeeej oes<e nges~
(FveceW pees keg hevn efove ceW Deefleeej Deveeeej oes<e nges)
ns YeieJeved! Gmekee eefleeceCe kejlee ntB MeesOeve nsleg efuees~~1~~
eefleece kejles ngS cesje eYeg! mecekelJecejCe Je meceeefOecejCe~
nes hebef[lecejCe Je Jeere&cejCe efpememes veefnb nesJes hegvepe&vece~~2~~
og:KeeW kee #ee keceeX kee #ee, nesJes cece yeesefOeueeYe nesJes~
nes megieefleieceve Je meceeefOecejCe, cece efpeveiegCe mebheeer nesJes~~3~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb elegLeexOeee:~~4~~
N:M

1. eeJeke eefleeceCe mes GodOe=le~

(348) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

(5)efve<eerefOekee oC[ke
-eefleeceCeYeefe-
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~2~~
Cecees efpeCeeCeb 3, Cecees efCeefmmenerS 3, CeceeslLeg os 3, Dejnble! efme! yeg! Ceerje! efCecceue! mececeCe! megYeceCe!
megmecelLe! mecepeesie! meceYeeJe! meuueIeeCeb meuueIeeeCe! efCeyYee! Ceerjee! efCeesme! efCecceesn! efCeccece! efCemmebie!
efCemmeuue! ceeCe-ceee-ceesme-cetjCe! leJehheneJeCe! iegCejeCemeeruemeeej! DeCeble! Dehhecese! cenefoceneJeerj-JeceeCe-
yegefjefmeCees esefo CeceeslLeg S CeceeslLeg S CeceeslLeg S~
cece cebieueb Dejnblee e efmee e yege e efpeCee e kesJeefueCees DeesefnCeeefCeCees ceCeheppeJeCeeefCeCees
eGomehegJJebieefceCees megomeefceefomeefcee e leJees e JeejnefJenes leJemmeer, iegCee e iegCeJeblees e, cenefjmeer eflelLeb eflelLebkeje
e, heJeeCeb heJeeCeer e, CeeCeb CeeCeer e, obmeCeb obmeCeer e, mebpecees mebpeoe e, efJeCeerDees efJeCeoe e, yebYeesjJeemees
yebYeeejer e, iegeerDees esJe iegefeceblees e, cegeerDees esJe cegefeceblees e, meefceoerDees esJe meefceefoceblees e, memeceehej-
meceeefJeot, KebeflekeKeJeiee e KebefleJeblees e, KeerCeceesne e KeerCeJeblees e, yeesefneyege e yegefceblees e, esFekeKee e
esFeeefCe~

(5)efve<eerefOekee oC[ke
-eefleeceCeYeefe-
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb , Cecees uees S meJJe meent C eb ~ ~
vecees efpevesYe 3, vecees efve<eerefOekeeew 3, veceesmleg les 3~
-eewyeesue bo-
ns Denle efme yege, veerjpe efvece&uemece ceve megcevee~
ns megmeceLe& hejce Meceeesie, MeceYeeJeer ns YeJeMecevee~~
MeueogefKele kes MeueefJeveeMeve, ns efveYe&e efvejeie efveoex<e~
ns efveceexn efJeiele cecelee efvemebie leLee efveMeue efJejes<e~~1~~
ceo ceeee Demele kes ceo&ke, lehe:eYeeJeer ns hejcesMe~
iegCe-Meerueeefojlve$eemeeiej, ns Deveble Deecese censMe~~
cenefle hetpe ceneJeerj Jeerj, ns JeOe&ceeve ns yegef $e+<eerMe~
vecemkeej nes vecemkeej nes, vecemkeej nes legcnW ncesMe~~2~~
cesje cebieue kejW meJe&, Denle efme yege efpevejepe~
kesJeefue efpeve DeJeefOe%eeveer, cevehee&e%eeveer $e+ef<ejepe~~
eewoMe hetJe& Debie heejbiele, Debieyeee eglemebheVee~
yeejn lehe lehemeer iegCe Deewj, iegCeeWegle cene$e+ef MejCee~~3~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (349)
GcenefleefjeueesS efmeeeoCeeefCe Cecebmeeefce, efmeefCe-meerefneeDees DeeJeeheJJeS meccesos Gppebles ebheeS heeJeeS
ceefpPeceeS neflLeJeeefueemeneS peeDees DeCCeeDees keeDeesefJe efCemeerefneeDees peerJeueeseefcce, FefmeheyYeejleueiieeeCeb efmeeCeb
yegeCeb kecceekekecegkekeeCeb CeerjeeCeb efCecceueeCeb, ieg-DeeFefje-GJepPeeeeCeb heJJeefelLesj-kegueejeCeb, eeGJeCCees
e meceCemebIees e YejnsjeJeSmeg omemeg hebemeg ceneefJeosnsmeg~ pes ueesS mebefle meenJees mebpeoe leJemeer Sos cece cebieueb heefJeeb!
Sosnb cebieueb kejsefce YeeJeoes efJemeges efmejmee DeefnJebefoTCe efmes keeTCe Debpeefueb celLeeefcce, efleefJenb efleejCemeges1~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb hebeceesOeee:~~5~~

leerLe& Deewj leerLekej eJeeve, eJeeveegle Je %eeve %eeveer~

meoMe&ve meceier, mebece Je mebeceer cegefveOeeveer~~
efJevee leLee megefJeveeegle meeOet, yeeee& ele yeeeejer~
iegehf le iegehf leOej cegef e cegef eegle, meefceefle Deewj meefceefleOeejer~~4~~
mJecele Deewj hejcele kes %eelee, #eceeMeerue De #eheke cegveer~
#eerCeceesn eefle yeesefOeleyeg, yegef$e+eregle hejcecegveer~~
ewleJe=#e efpeveefyecye Deke=ef$ece-ke=ef$ece efpeleves ef$eYegJeve ceW~
cesje cebieue kejW meYeer es, es cebieueeo eflengBpeie ceW~~5~~
TOJe& DeOees De ceOeueeske ceW, efmeeeleve vecetB Gvekees~
efme#es$e Deeheo meccesoeeue Tpe&evle efieefj kees~~
ebhee heeJee veieefj ceOecee, nefmleyeeefuekee ceb[he ceW~
Deewj Deve Yeer cevegpe ueeske ceW, leerLe& #es$e meyekees eCeceW~~6~~
cees#eefMeuee kees eehle efme, efpeveyeg kece& mes cege ceneve~
efJeiele kece&jpe veerjpe efJejefnle, YeeJekece&ceue mes Deceueeve~~
heebe Yejle heebe SsjeJele, heebeeW ceneefJeosneW ceW~
metejf GheeOeee ieg eJele&ke, mLeefJej Deewj keguekej efpeleves~~7~~
elegJe&Ce&egle eceCe mebIe kes, meeOet efpeleves Fme peie ceW~
mebece lehemeer es meye cesjs, heeJeve cebieue nsleg yeveW~~
YeeJemeefnle ceQ ef$eefJeOeMege f egle, Debpeefue cemleke hej Oejkes~
ef$eefJeOeefeee ceW MeerMe Pegkeekej, meyekees JebotB efe kejkes~~8~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb hebeceesOeee:~~5~~
N:M

1. owJeefmeke eefleeceCe mes GodOe=le~

(350) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

(6) ieCeOejJeuee ceb$e

Cecees DejnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~1~~
Cecees efpeCeeCeb, Cecees DeesefnefpeCeeCeb, Cecees hejceesefnefpeCeeCeb, Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb, Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb,
Cecees kees-yegerCeb, Cecees yeerpeyegerCeb, Cecees heeoeCegmeejerCeb, Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb, Cecees meebyegeCeb, Cecees
heeseyegeCeb, Cecees yeesefneyegeCeb, Cecees GpegceoerCeb, Cecees efJeGueceoerCeb, Cecees omehegJJeerCeb, Cecees eGome-hegJJeerCeb,
Cecees Debie-cene-efCeefcee-kegmeueeCeb, Cecees efJeGJJe-Fef-heeeCeb, Cecees efJeppeenjeCeb, Cecees eejCeeCeb, Cecees
heCCemeceCeeCeb, Cecees Deeieeme-ieeceerCeb, Cecees DeemeerefJemeeCeb, Cecees efoefefJemeeCeb, Cecees GiieleJeeCeb, Cecees efoeleJeeCeb,
Cecees leeleJeeCeb, Cecees ceneleJeeCeb, Cecees IeesjleJeeCeb, Cecees IeesjiegCeeCeb, Cecees Ieesj-hejkekeceeCeb, Cecees IeesjiegCe-
yebYeeejerCeb, Cecees Deeceesmeefn-heeeCeb, Cecees KesuueesmeefnheeeCeb, Cecees peuueesmeefnheeeCeb, Cecees efJehheesmeefn-heeeCeb,
Cecees meJJeesmeefnheeeCeb, Cecees ceCeyeueerCeb, Cecees JeefeyeueerCeb, Cecees keeeyeueerCeb, Cecees KeerjmeJeerCeb, Cecees meefhhemeJeerCeb,

(6) ieCeOejJeuee ceb$e

-MebYeg bo-
ceQ vecetb efpeveeW kees pees Den&ved DeJeOeerepf eve cegevf e kees vecetb vecet~b
hejceeJeefOeefpeve kees vecetB leLee, meJee&JeefOe efpeve kees vecetb vecetb~~
ceQ vecetb DevebleeJeefOeefpeve kees, De keesyege f egle meeOeg vecet~b
ceQ vecetb yeerpeyegereglecegefve, heeoevegmeeefjegle meeOeg vecetb~~1~~
mebefYeVeeesle=egle meeOeg vecetb, ceQ mJeebyeg cegefvejepe vecetb~
eleske yeg $e+ef<ejepe vecetb, hegefve yeesefOele yeg cegveerMe vecetb~~
$e+pegceeflecevehee&e meeOeg vecetb, ceQ efJehegueceleeregle meeOeg vecetb~
ceQ vecetb DeefYeVe1 megoMehetJeea, eewoMehetJeea cegefvejepe vecetb~~2~~
DeebieceneefveefceekegMeueer, vecetb vecetb efJeefeee$e+ef eehle~
efJeeeOej$e+ef<e kees vecebt vecetb ceQ, mebele eejCe$e+ef eehle~~
ceQ e%eeeceCecegveerMe vecetb, DeekeeMeieeefce cegefvejepe vecetb~
DeeMeerefJe<eegle $e+ef<ejepe vecetb erefJe<eeglecegefvejepe vecetb~~3~~
ceQ GelehemJeer vecetb oerhleleefhe vecetb lehlelehemeeOeg vecetb~
ceQ vecetb ceneleheOeejer kees, De Ieesjleheesegle meeOeg vecetb~~
ceQ vecetb IeesjiegCeegle meeOeg, ceQ Ieesjhejeece meeOeg vecetb~
ceQ vecetb IeesjiegCeyeeeeefj, Deeceew<eefOeeehle cegveerMe vecetb ~~4~~
#Jesueew<eefOeeehle cegveerMe vecet,b peuueew<eefOe eehle cegveerMe vecet~bt
efJeheg<e Deew<eefOeegle meeOeg vecetb, meJeez<eefOeeehle cegveerMe vecetb~
ceQ vecetb ceveesyeefue cegevf eJej kees, ceQ Jeeveyeueer $e+erMe vecet~b
ceQ keeeyeueer cegefveveeLe vecetb, ceQ #eerjeeJeer meeOeg vecetb~~5~~

1. erkee kes DeeOeej mes DeefYevve heo nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (351)
Cecees cengjmeJeerCeb, Cecees DeefceemeJeerCeb, Cecees DekeKeerCe-ceneCemeeCeb, Cecees JeceeCeeCeb, Cecees efmeeeoCeeCeb, Cecees
YeeJeoes cenefo ceneJeerj-JeceeCe-yegefjmeerCees esefo~
pemmebefleeb Oeccehenb efCees lemmebefleeb JesCeFeb heGbpes~
keeSCe Jeeee ceCemeeefJe efCeeb, mekekeejS leb efmej-hebecesCe1~~1~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb <eesOeee:~~6~~

(7)megob ces DeeGmmeblees!

(cegefveOece&)
megob ces DeeGmmeblees! Fn Keueg meceCesCe YeeJeoe cenefo-ceneJeerjsCe cene-kemmeJesCe meJJeCngCee meJJeueesieoefjefmeCee
meosJeemegj-ceeCegmemme ueesemme Deeieefo-ieefo-eJeCees-JeJeeob yebOeb ceeskeKeb FeE ef"efob pegeof b DeCegYeeieb lekekeb keueb ceCees-
ceeCeefmeeb Yetleb keeb heef[meseJf eeb Deeefokecceb Den-kecceb meJJeueesS meJJepeerJes meJJeYeeJes meJJeb meceb peeCeblee hemmeblee efJenjceeCesCe
meceCeeCeb hebecenJJeoeefCe jeFYeeseCeJesjceCe-eefCe meYeeJeCeeefCe meceeGie-heoeefCe meGej-heoeefCe mecceb Oecceb GJeosemf eoeefCe~
ceQ Ie=leeeJeer cegefvejepe vecetb, ceQ ceOegjeeJeer meeOeg vecetb~
ceQ Dece=leeeJeer meeOeg vecetb, De#eerCeceneveme meeOeg vecetb~~
ceQ JeOe&ceeve $e+erMe vecetB, ceQ efmeeeleve mecemle vecetb~
ceQ YeieJeled cenefle ceneJeerj, -eer JeOe&ceeve yegef<e& vecetb~~6~~
-Mesj bo-
efpevekes efveke ceQ Oece& heLe kees eehle efkeee ntB~
Gvekes efveke ner efJeveeJe=efe Oeej jne ntB~~
efvele keee mes Jeeve mes Deewj ceve mes GvneR kees~
hebeebie vecemkeej keb YeefeYeeJe mees~~1~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb <eesOeee:~~6~~
(7)megob ces DeeGmmeblees!
(cegefveOece&)
ns Deeeg<cevleeW! Jeerj eYeg keer OJeefve mes ceQves megvee eneR~
Jes ceneeceCe YeieJeeve cenefle, ceneJeerj cenekeeMeheiees$eer~~1~~
meJe&%e meJe&ueeskeoMeea, egieheled meyekees peeveles ngS~
meye osJe Demegj ceeveJeegle Fme eflengbpeie kees Yeer osKeles ngS~~2~~
meyekeer Deeieefle ieefle eJeve pevce, De yebOe cees#e $e+er efmLeefle~
egelf e DevegYeeie De leke&Meee, meye keuee cevees De ceevemeerke~~3~~
DevegYetle Yetle ke=le eeflemeseJf ele, ke=ef<e Deeefokece& Deke=eflecekece&~
mechetCe& ueeske meye peerJe meJe& YeeJeeW kees Yeer egieheled peeveved~~4~~
Jes eer efJenej kejles YeieJeved peye meceJemejCe ceW jepes nQ~
cegefveeeW kes efueS Oece& meceked Gmekees Gveves GheosMee nw~~5~~
1. heeef#eke eefleeceCe mes GodOe=le~
(352) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)
(28 cetueiegCe)
Jeo-meefceefoeb of e-jesOees ueesees DeeJeemee-ceesue-ceCneCeb~
efKeefomeeCe-ceobleJeCeb ef"efoYeeseCe-ceseYeeb e~~1~~
Sos Keueg cetueiegCee meceCeeCeb efpeCeJejsefnb heCCeee~
SlLe heceeokeoeoes DeFeejeoes efCeeees nb~~2~~
soesJeeJeCeb nesog cepPeb~
(heeerme YeeJevee)
etefueeb leg heJekeKeeefce YeeJeCee hebeefJebmeoer~
hebe hebe DeCegCCeeoe Skekeskekeefcn cenJJeos~~1~~
ceCeiegees Jeefeiegees Fefjee - keeemebeoes~
SmeCee - meefceefo - mebpegees he{ceb Jeoceefmmeoes~~2~~
DekeesnCees Deueesnes e, Yee - nmme - efJeJeefppeoes~
DeCegJeerefe-Yeeme-kegmeuees, efJeefoeb Jeoceefmmeoes~~3~~
DeosnCeb YeeJeCeb eeefJe, Giienb e heefjiiens~
mebleges YeeheeCesmeg, efleefoeb Jeoceefmmeoes~~4~~
FeflLekene FeflLemebmeiie - neme - Kes[ - heueeseCes~
efCeeceefcce efoes efCeeees e, eGlLeb Jeoceefmmeoes~~5~~

(28 cetueiegCe)
ele meefceleer FbefeefvejesOe n, DeeJeMeke Deeesueke ueese~
YetefceMeeve Demveeve Deoble-OeeJeve efmLeefleYegeer Yekelewke~~1~~
efpeveJej keefLele cetueiegCe cegefve kes, eceeo mes FveceW Deefleeej~
Fvemes otj ngDee nttB cesje, soeshemLeeheve nes veeLe~~2~~
(heeerme YeeJevee)
heeerme YeeJevee nw efpemeceW Ssmeer etefuekee kentBiee ceQ~
ceeveer nQ heeBe heeBe es Yeer pees nQ Ske Ske ceneele ceW~~1~~
ceveiegefhle Jeeveiegefhle F&ee&meefceleer Je keeemebele jKevee~
S<eCemeefceleer es heeBe YeeJevee eLece ceneele keer Oejvee~~2~~
egOe ueesYe Deewj Yee neme leeie DevegJeereerYee<ee kegMeue kener~
Deeiece DevegketueJeeve otpes ele keer es heeBe YeeJevee ner~~3~~
Deosnveb-en leve ner Oeve nw en osn DeMegefe Deeoer YeeJeve~
DeJeen-ieleheefjen DeMeve heeve ceW mebleger ele keer le=efleeve~~4~~
eer keer keLee Je mebmeie& De neme Je eer[e DeJeueeskeve~
Fve meyekees jeie mes veeEn kejvee eewLes ele ceW efmLejerrkejCe~~5~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (353)
meef eeeef ee - oJJes m eg , yepPeb y Yeb l ejs m eg e~
heef j iieneoes ef J ejoes , heb eceb Jeoceef m meoes ~ ~6~~
ef O eef o ceb l ees Keceepeg ees , PeeCepees i e-heef j ef oes ~
hejer m eneCeGjb oW ees , Geceb Jeoceef m meoes ~ ~7~~
pees meejes meJJemeejs m eg , mees meejes Sme iees ece~~
meejb PeeCebefle CeecesCe, meJJeb yegsefnb osefmeob~~8~~
FesoeefCe hebecenJJeeeefCe jeF&YeeseCeeoes JesjceCeeefCe meYeeJeCeeefCe meceeGiie-heoeefCe meGej-heoeefCe mecceb
Oecceb DeCegheeueFee meceCee YeeJeblee efCeiiebLeeoesDeesCe efmepPebefle yegpPebefle cegebefle heefjefCeebefle meJJeogkeKeeCecebleb kejWefle
heefjefJeppeeCebefle1~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb mehleceesOeee:~~7~~

meefee Deefee Je De yeee DeYeblej Je Je heefjen mes~

efJejleer es heebe YeeJeveeSb, heeBeJeW ceneele keer ner nQ~~6~~
Geceele nw Jees ner pees Oewe& meefnle De #eceeege neslee~
pees Oeeve eesie ceWs efmLele heefj<en menves ceW DeefYecegKe jnlee~~7~~
meye meejeW ceW pees meej Denes ieewlece! Jen meej meJe& Gece~
pees Oeeve veece mes kene Jener nw meej meJe&kesJeefue YeefCeleb~~8~~
es heebe ceneele je$eerYeespeveefJejefle "s DeCegeleegle nQ~
YeeJeveemeefnle ceele=keeheoeW egle Gejheoegle-iegCeegle nQ~~9~~
Fme meceked Oece& kee Devegheeueve kejkes YeieJeeve eceCe cegevf eJej~
efveeLeefuebie mes efme yeg nesles Je cege nesles megKekej~~10~~
heefjefveJe=&le nesles meJe&ogKeeW kee Deble kejW ef$eYegJeve peeveW~
en eceCeOece& ner efMeJeeo nw Fmekees OeejW YeJe ogKe neves~~11~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb mehleceesOeee:~~7~~
N:M

1. heeef#eke eefleeceCe mes GodOe=le~

(354) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

(8)heef[kekeceeefce Yebles!
heef[kekeceeefce Yebles! Skekes YeeJes DeCeeeejs, Jesmeg jeeoesmesmeg, leermeg ob[smeg, leermeg iegeermeg, leermeg ieejJesmeg, eGmeg
kemeeSmeg, eGmeg meCCeemeg, hebemeg cenJJeSmeg, hebemeg meefceoermeg, meg peerJeefCekeeSmeg, meg DeeJeemeSmeg, meemeg YeSmeg,
Demeg ceSmeg, CeJemeg yebYeesjiegeermeg, omeefJensmeg meceCeOeccesmeg, SeejmeefJensmeg GJeemeeheef[ceemeg, JeejmeefJensmeg
efYekeKegheef[ceemeg, lesjmeefJensmeg efkeefjeeeCesmeg, eGomeefJensmeg Yetoieecesmeg, heCCejmeefJensmeg heceee"eCesmeg, meesuemeefJensmeg
heJeeCesmeg, meeejmeefJensmeg Demebpecesmeg, DeejmeefJensmeg DemebhejeSmeg, GCeJeermeeS CeenpPeeCesmeg, JeermeeS DemeceeefneCesmeg,
SkekeJeermeeS meyeuesmeg, yeeJeermeeS hejermensmeg, lesJeermeeS mege[pPeeCesmeg, eGJeermeeS Deefjnblesmeg, heCeJeermeeS YeeJeCeemeg,
heCeJeermeeS efkeefjeeCesmeg, JJeermeeS heg{Jeermeg, meeeJeermeeS DeCeieejiegCesmeg, DeeJeermeeS Deeeejkehhesmeg, SGCeleermeeS
heeJemegehemebiesmeg, leermeeS ceesnCeere"eCesmeg, SkekeeermeeS kecceefJeJeeSmeg, yeeermeeS efpeCeesJeSmesmeg, leseermeeS

(8)heef[kekeceeefce Yebles!
ns YeieJeved ! ceQ eefleeceCe keB, nw Ske YeeJe pees Deveeeej~
oes jeies<e $ee iegefhle ef$eob[, ef$eieejJe Deewj ke<eee eej~~1~~
eG meb%ee heebe ceneele heCe, meefceleer n peerJe efvekeee kens~
n DeeJeMeke Yee meele Dee"-ceo yeeee&ieghleer veJe nQ~~2~~
oMe eceCe Oece& ieejn eeflecee, yeejnefJeOe efYe#et eeflecee nQ~
lesjn efJeOe efeeemLeeve elego&Me, Yetle Je eceeo hebn nQ~~3~~
meesuen eJeeve me$eneW Demebece Demebhejee De"ejn nQ~
GVeerme veeLe DeOeeve keLee DemeceeefOemLeeve megyeerme kenW~~4~~
Fkekeerme meyeue yeeFme heefj<en lesFm& e met$eke=le DeOeeve nQ~
eewefyeme DejnbleosJe heeerme YeeJevee he=LJeer efyyeme nQ~~5~~
meeeFme efJeOe Deveieej megiegCe De cetuemegiegCe DeeFme nQ~
Gveleerme heehemet$eb emebie ceesnveere Leeve Yeer leerme kens~~6~~
Fkeleermeefnb keceexoe efJeheeke yeefeme efJeOe efpeve GheosMe kens~
lesefleme Deleemeeovee oes<e Fve meyeceW pees keg oes<e ngS~~7~~
meb#eshe mes Deemeeovee meele ceW peerJeeW kes Deemeeove mes~
DepeerJe kes Deemeeove %eeveemeeove oMe&ve meeove mes~~8~~
eeefjle Deemeeove lehe kee Deemeeove Jeeree&meeove mes Yeer~
ceQ meyekeer iene& kejlee ntB ogeefjle efkees henues pees Yeer~~9~~
ceQ Jele&ceeve kes oes<eeW kees eefleeceCe efJeOeer mes otj keB~
Deeies nesves Jeeues oes<eeW kee Yeer ceQ eleeKeeve keB~~10~~
efpeve oes<eeW keer iene& veeEn keer, ceQ Gvekeer iene& kejlee nttB~
efpeve oes<eeW keer efveboe veefnb keer, Deye Gvekeer efveboe kejlee ntB~~11~~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (355)
DeeemeCeoeS, mebKesJesCe peerJeeCeb DeeemeCeoeS, DepeerJeeCeb DeeemeCeoeS, CeeCemme DeeemeCeoeS, obmeCemme
DeeemeCeoeS, eefjemme DeeemeCeoeS, leJemme DeeemeCeoeS, Jeerejf emme DeeemeCeoeS, leb meJJeb hegJJeb ogeefjeb
iejneefce, DeeieecesmeerSmeg heegheCCeb Fkekebleb heef[kekeceeefce, DeCeeieeb heekeKeeefce, Deiejefneb iejneefce, DeefCebefoeb efCeboeefce,
DeCeeueesefeeb Deeueesesefce, DeejenCeceyYegsefce, efJejenCeb heef[kekeceeefce FlLe ces pees keesF& osJeefmeDees (jeF&Dees) DeFeejes
DeCeeeejes lemme efcee ces ogkeke[b1~~9~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb DeceesOeee:~~8~~

(9)Feefce Yebles!
Feefce Yebles! heef[kekeceCeefceob, megemme cetueheoeCeb GejheoeCeceeemeCeoeS~ leb pene-
Ceceeskekeejheos Dejnbleheos efmeheos DeeFefjeheos GJepPeeeheos meengheos cebieueheos ueesieeseceheos mejCeheos meeceeFeheos
eGJeerme-eflelLeejheos JeboCeheos heef[kekeceCeheos heekeKeeCeheos keeGmeiieheos Demeerefneheos efCemeerefneheos Debiebiesmeg hegJJebiesmeg
heFCCeSmeg heeng[smeg heeng[heeng[ms eg keokeccesmeg Jee Yetokeccesmeg Jee CeeCemme DeFkekeceCeoeS obmeCemme DeFkekeceCeoeS
eefjemme DeFkekeceCeoeS leJemme DeFkekeceCeoeS Jeerefjemme DeFkekeceCeoeS, mes DekeKejnerCeb Jee heonerCeb Jee mejnerCeb

efpevekee Deeueeseve veneR efkeee, Gvekee Deeueeseve kejlee ntB~

DeejeOeve eG mJeerkeej keB efJejeOeve kee eefleece kejlee ntB~~12~~
cegPe mes Fve meyeceW pees keg Yeer efoveYej ceW (je$eer ceW) Deleereej ngS neW~
ee Deveeeej Yeer ngS eYees! Jen og<ke=le cesje efceLee nes~~13~~
~~Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb DeceesOeee:~~

(9)Feefce Yebles!
ns YeieJeved! met$e kes cetueheoeW Gejheo kes Deemeeove mes~
pees oes<e ngS Gvekee eefleeceCe keb ceQ mees Jen Fme efJeOe mes~~1~~
pees vecemkeejheo Den&led heo De efmeheoeeee&heo ceW~
GheeOeeeheo meeOetheo cebieueheo ueeskeesece heo ceW~~2~~
MejCebheo meeceeefekeheo eeweyf eme leerLekej heo Jeboveheo ceW~
eefleeceCe Je eleeKeeve keeeeslmeie& Demeefn efvemeefn heo ceW~~3~~
DebieeW ceW hetJeeX ceW Je ekeerCe&ke eeYe=le eeYe=leeeYe=le ceW~
ke=lekeceeX Yetlekece& ceW Deemeeove mes oes<e efJeMeesOetb ceQ~~4~~
%eeve ceW pees Deemeeove keer oMe&ve eefj$e lehe Jeerjpe ceW~
Deemeeove kej pees oes<e efkees Gve meyekee MeesOeve kejlee ceQ~~5~~

1. owJeefmeke eefleeceCe mes GodOe=le~

(356) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)
Jee JebpeCenerCeb Jee DelLenerCeb Jee iebLenerCeb Jee LeSmeg Jee LegF&meg Jee DekeKeeCesmeg Jee DeefCeeesiesmeg Jee DeefCeeesieejsmeg Jee
pes YeeJee heCCeee Dejnblesefnb YeeJeblesefnb eflelLeejsefnb Deeefoejsefnb efleueesieCeensefnb efleueesie-yegsefnb efleueesie-ojmeerefnb les
meneefce les heefeeeefce les jesesefce les heemesefce, les menblemme les heeeblemme les jeseeblemme les heemeeblemme pees ceS osJeefmeDees
jeF&Dees Deefokekecees Jeefokekecees DeFeejes DeCeeeejes DeeYeesiees DeCeeYeesiees Dekeeues mepPeeDees keDees keeues Jee heefjneefJeoes
DelLeekeeefjob efceecesefueob (Deecesefueob) Jeecesefueob DeCCeneefoCCeb DeCCeneheef[ob DeeJeemeSmeg heef[nerCeoeS lemme
efcee ces ogkeke[b1~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb veJeceesOeee:~~9~~

FveceW De#ej mes nerve Je heo mes nerve Je mJej mes nerve he{e~
Jebpeve mes nerve Je DeLe&nerve ee ebLenerve peg DeMeg he{e~~6~~
mleJe mlegefle DeLee&KeeveeW kes DevegeesieeW kes he{ves ceW~
Devegeesieej ceW nerve Deeefo oes<eeW kee eefleeceCe kejlee ceQ~~7~~
DenleosJe YeieJeble leerLekej Deeoerkej $ewueeskeeveeLe~
ef$eYegJeve%eeveer ef$eYegJeveoMeea ves eefleheeos nQ pees heoeLe&~~8~~
Gvekeer ceQ ee kejlee ntB Gvekeer ner eehleer kejlee ntB~
GveceW ner ceW efe jKelee nttb Gvekee ner mheMe& kejlee ntB~~9~~
Fvekeer ee kejles ngS De Fvekeer eehleer kejles ngS pees~
FveceW efe jKeles ngS leLee Fvekee mheMe& kejles ngS pees~~10~~
ceQves owJeefmeke Je jeef$eke heeef#eke Deeefoke ceW pees oes<e efkees~
Deefleece Jeefleece Deefleeej Deveeeej DeeYeesie DeveeYeesie efkees~~11~~
pees Dekeeue ceW mJeeOeee efkeee De keeue ceW mJeeOeee veneR efkeee~
menmee efkeee efyevee efJeJeske efkeee efceLee kes meeLe efceueee efoee~~12~~
DeveLee he{e DeveLee kene DeveLee enCe keeree Yeer pees~
DeeJeMeke ceW heefjneveer keer meye og<ke=le cesje efceLee nes~~13~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb veJeceesOeee:~~9~~
N:M

1. heeef#eke eefleeceCe mes GodOe=le~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (357)

(10)JeerjYeefe:
e meJee&eCf e ejeejeefCe efJeefOeJeod-JeeefCe les<eeb iegCeeved~
heee&eeveefhe YetleYeeefJeYeJele, meJee&ved meoe meJe&oe~
peeveer l es eg i eheled eef l e#eCecele, meJe& % e Fleg eles
meJe& % eee ef p eves ejee cenles , Jeer j ee lemcew vece~~1~~
Jeer j meJe& m eg j emeg j s v ceef n lees , Jeer j b yeg O ee meb e f elee
JeerjsCeeefYenle mJekece&efveeees, Jeerjee Yekelee vece~
Jeer j eeer L e& e f c eob eJe= eceleg u eb , Jeer j me Jeer j b lehees
Jeerjs eer egelf e-keeefvle-keerelf e&-Oe=leees, ns Jeerj! Yeb lJeefe~~2~~
es Jeerjheeoew eCeceefvle efveleb, OeeveefmLelee mebeceeesieegee~
les JeerleMeeskee efn YeJeefvle ueeskes, mebmeejogie efJe<eceb lejbelf e~~3~~
elemecegoecetue mebecemkevOeyevOees, eceefveeceheeesefYeJe&efOe&le MeerueMeeKe~
meefceeflekeefuekeYeejes iegefhleieghleeJeeuees iegCekegmegcemegieefvOe meeheefe$ehe$e~~4~~

(10)JeerjYeefe
-eewyeesue bo-
pees efJeefOeJeled meye ueeske ejeej, JeeW kees Gvekes iegCe kees~
Yetle YeefJe<eled Jele&ceeve, heee&eeW kees Yeer efvele meyekees~~
egiehele mecee-mecee eefle peeves, Dele ngS meJe&%e eefLele~
Gve meJe&%e efpevesej cenefle, Jeerj eYeg kees vecetB melele~~1~~
Jeerj meYeer megj Demegj Fv mes, hetpe Jeerj kees yegOe mesJeW~
efvepe keceeX kees nlee Jeerj ves, vece Jeerj eYeg kees cego mes~~
Delegue eJelee& leerLe& Jeerj mes, Ieesj Jeerj eYeg kee lehe nw~
Jeerj ceW eer egefle keebefle keerefle&, Oe=efle nQ ns Jeerj! Ye legceceW~~2~~
pees efvele Jeerj eYet kes ejCeeW, ceW eCeceve kejles efe mes~
mebece eesie meceeOeeregle nes, Oeeve ueerve nesles cego mes~~
Fme peie ceW Jes Meeske jefnle nes, peeles nQ efveefele YeieJeved ~
en mebmeej ogie& efJe<eceeefJe, Fmekees heej kejW lel#eCe~~3~~
ele mecegoee cetue nw efpemekee, mebececee mkebOe ceneved~
ece De efveece veerj mes efmebef ele, ye{er megMeeKeeMeerue eOeeve~~
meefceefle keueer mes Yeefjle iegehf lecee, keeWheue mes megvoj le nw~
iegCe kegmegceeW mes megjefYele meehe, efe$eceeer heeeW egle nw~~4~~
(358) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)
efMeJemegKeheueoeeer ees oeeeeeese (odIe) MegYepeveheefLekeeveeb Kesoveesos meceLe&~
ogefjlejefJepeleeheb eeheeVevleYeeJeb me YeJeef J eYeJenevew vees mleg eeef j $eJe= # e~~5~~
eeefj$eb meJe&efpeveweefjleb, eeseb e meJe&efMe<esYe~
eCeceeef c e heb eYes o b , heb eceeeef j $eueeYeee~~6~~
Oece& meJe&megKeekejes efnlekejes, Oece yegOeeefevJeles~
OecexCewJe meceeheles efMeJemegKeb, Oecee&e lemcew vece~
Oecee&Veemlehej megodYeJeYe=leeb, Oece&me cetueb oee,
Oecex efeecenb oOes eefleefoveb, ns Oece&! ceeb heeuee~~7~~
Oeccees cebieuecegefb (cegefkekeb), DeeEnmee mebecees leJees~
osJee efJe lemme heCecebefle, pemme Oecces meee ceCees1~~8~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb oMeceesOeee:~~10~~
efMeJemegKe heueoeeer en leJej, oeeceeer eee mes egle~
MegYepeve heefLeke peveeW kes Keso, otj kejves ceW mecejLe efvele~~
ogefjle mete& kes ngS leehe kee, Devle kejs en es ceneved~
Jej eeefj$e Je=#e keuhegce, kejs nceejs YeJe keer neve~~5~~
meYeer efpevesej ves YeJeogKenj, eeefjle kees heeuee efe mes~
meye efMe<eeW kees Yeer GheosMee, efJeefOeJeled meceked eeefjle es~~
heeBe Yeso egle meceked eeefjle, kees eCecetB ceQ Yeeer mes~
hebece eLeeKeele eeefjle keer, eeefhle nsleg JebotB cego mes~~6~~
Oece& meJe&megKe Keeefve efnlebkej, yegOepeve kejW Oece& mebee~
efMeJemegKeeehle Oece& mes neslee, Gmeer Oece& kes efueS veceve~~
Oece& mes Deve efce$e veefnb peie ceW, oeeOece& kee cetue kene~
ceve kees OeB Oece& ceW efvele, ns Oece&! kejes cesjer j#ee~~7~~
Oece& cene cebieuecee nw en, kene Jeerj eYeg ves peie ceW~
ecegKe DeeEnmee mebece lehecee, Oece& meoe Gece meye ceW~~
efpemekes ceve ceW meoe Oece& nw, megjieCe Yeer Gmekees eCeceW~
ceQ Yeer vecetb Oece& kees meblele, Oece& yemees cesjs ceve ceW~~8~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb oMeceesOeee:~~10~~

N:M

1. owJeefmeke eefleeceCe mes GodOe=le~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee (359)

eMeefmle:
ceneJeerj ! vecemlegYeb, cenekeuhegceee les~
Deefevleheueoe$es vees, vecemlegYecevevleMe:~~1~~
JeerjefoJeOJeefveb eglJee, eoMeebieefJeOeeefeves~
ebLeke$ex ieCeervee, vecees ieewlecemJeeefceves~~2~~
eer JeerjMeemeves metefj:, kegvokegvoiegce&neved~
cetuemebIes e leVeecvee, kegob kegb oevJeeesYeJeled~~3~~
ies mejmJeleer veeefcve, JeueelkeejieCes MegYes~
eeefj$eeeYe=lmetefj: eLece: Meebeflemeeiej:~~4~~
eerJeerjmeeiejeeee&mleme heeefOeheesYeJeled~
ceneeleeoeleejb iegb iegjesieg&b vegJes~~5~~
$eske<edefleces JeerjpeebleerefoJemes MegYes~
ew$eMegkeuee$eeesoMeeb, evLeeseb hete&les ceee~~6~~
eer ieewleceieCeervme, JeeCeer ece=leJee|<eCeer~
mebkeefueleece=leb oeeled, meeVeesce=leheoehlees~~7~~
eeJeppewveWOeceexeb, Jele&les YegefJe #esceke=led~
hetCee %eeveceleer kegee&led, leeJelmLeseeoeb ke=efle:~~8~~

eEnoer hee-eMeefmle
cenekeuhegce Jeerj eYeg, heue Deefevle oeleej~
ceneJeerj YeieJeeve kees, vecetb DevevleeW yeej~~1~~
Jeerj efoJeOJeefve eJeCe kej, eoMeebie kejleej~
ieewlece ieCeOej ebLeke=led, vecetb GvnW Mele yeej~~2~~
eer JeerjMeemeve eefLele, kegbokegbo Deeeee&~
cetuemebIe ceW veece mes, kegbokegbo Deecveee~~3~~
ie mejmJeleer ieCe kene, yeueelkeej MegYe ceeve~
eeefjleeeer eLece ieg, Meebeflemeeiejeeee&~~4~~
Gvekes heeeee& ieg, Jeerjmeeiejeeee&~
ceneele oeleeieg, vecetb GYee Deeeee&~~5~~
yyeerme meew lesjn leceer, Jeerjpeebleer Jebe~
ew$eMegkeue lesjme efleLeer, hetCe& efkeee en ebLe~~6~~
Dece=leJe<ee&keeefjCeer, ieewlecemJeeceer JeeefCe~
Dece=leheo osJes nceW, en mebkeefuelee JeeefCe~~7~~
peye leke efpeveJej Oece& nw, peie ceW megKekej hetCe&~
leye leke ke=efle mLeeefe nes, kejs %eeveceefle hetCe&~~8~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeer eMeefmle meceehlee~
(360) eer ieewleceieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee)

Devle eeLe&vee
DejnbleYeeefmeelLeb, ieCenjosJesefnb iebefLeeb mecceb~
heCeceeefce Yeefepegees, megoCeeCecenesJeefnb efmejmee~~1~~
Oece&leerLe&me kelee&jb, ceneJeerjefpeveb vegce:~
eoMeebieme kelee&jb, veewefce ieewlecemJeeefceveced~~2~~
JeerjefoJeOJeves: eehlee, JeeCeer eerieewleceme ee~
meejb meejb ie=nerlJee$e, ceveeked mebkeefueleb ceee~~3~~
eodnerveeefOeke-oes<eeefo-peeleb ceele:! mejmJeefle!~
ceeb #ecemJe ke=heeb ke=lJee, YeeJeegleb ee ces~~4~~
e: he"efle oMeeOeeeb, eerieewleceJeeesce=leced~
me: egle%eeveceleecee, hetCe&%eeveefeeb eesled~~5~~
oesneheeevegJeeo
Den&vedYeeef<ele DeLe&cee, ieCeOej iegbefhele ebLe~
egle%eeveeyOeer kees vecetB, Yeeer ege efMej vece~~~1~~
Oece&leerLe& kelee& vecetb, ceneJeerj YeieJeeved~
eoMeebie kelee& vecetb, ieewlece ieCeer ceneved~~2~~
Jeerj efoJeOJeefve mes eie, eer ieewlece keer JeeefCe~
meej meej kees mebkeueve, efkeee megieCeOej JeeefCe~~3~~
nerveeefOekeeefo oes<e pees, nges mejmJeefle ceele!~~
#ecee kejes kej ke=hee cece, osJees YeeJeegle ceele!~~4~~
eerieewleceJee megOee pees, he{s oMeeOeee hetCe&~
Jes egle%eeveceleer meefnle, uenW %eeveeer hetCe&~~5~~
~~meceehleced ~~

N : MN : M