I.

Barok
1. Itali
A. Architectuur

Bernini (1598-1680)
Sint-Pietersbasiliek
Kreeg, na de verbouwingen van de basiliek, van paus Urbanus VIII de
opdracht het interieur van de basiliek te voltooien.

Baldakijn (over altaar van Petrus)

4 gedraaide zuilen, gedecoreerd met (acanthus) krullen, engelen
en bronzen drapperie (gedecoreerde stoffen troonhemel van
tijdens processies) en gildenkruis aan bol
In vierde eeuw werd gedacht dat constantijn 8 spiralen zuilen uit
tempel van solomon had aangebracht in oude Sint-pietersbasiliek,
waarvan 4 zuilen in steunnissen nieuwe sintpieters
donker brons en verguldsel zuilen van Bernini contrasteren met
licht marmer apsis en schip

Troon van Sint-Pieter

Omringd door bronzen beelden van vier dokters van kerk
Stralen uit muur (ipv ondersteunen van troon)

Sint-Pietersplein
Open plaats van elliptische en trapezium-vormen
Christelijke heiligen in stijl klassieke oudheid
Ovalen vorm met obelisk in midden (25,3 m hoog); plaats verdeeld
in 2 secties

San Carlo alle quattro fontane

Trinitarisch kloostergebouw, maakte hem bekend omwille van
gedurfde architectuur
Zo genoemd omwille van 4 fonteinen in hoeken van straat
daarrond
Afwisseling bolle en holle vorm voorgevel, met variaties in muren
-drie holle beuken bovenste rij + smalle niche
-twee holle beuken + een bolle beuk in het midden, geaccentueerd
door holle vorm balustrade erboven
-golvende muren (alsof gemporteerd van Egypte tijdens romeinse
rijk)
2 pilaren naast elk van de twee holle beuken onderaan: bestaan
uit 284 travertijnen pilaren (Turkse afkomst) en zijn 11,89 meter
hoog (Bernini vergeleek deze met armen van St Pieter)
Gedraaide zuilen zijn karakteristiek voor plasticicteit Italiaanse
barokke architectuur
 Boven deur van faade staat een standbeeld van San Carlo in een
nisse, omgeven door bovengevel
Interieur: corinthische zuilen (creren vloeiend effect in muren)
Plafond: cassettes in bolvormige koepel, van verschillende vormen
(achthoeken, kruisen, blokjes) die afnemen in grootte naar boven
toe om perspectief te versterken + embleem triniteit in midden

B. Beeldhouw- en schilderkunst

Bernini
Extase van de heilige Theresa van Avila (1640)
Altaar van Coronakapel
Marmeren beeld, 3,5 m hoog
Theresa van Avilla: 1515, Carmelieten non, had mystieke
ervaringen die ze had neergeschreven
Dit beeld illustreert visionaire verhaal over engel die haar hart
doorboorde met gouden straal
Levensgrote figuren in nisse met corinthische zuilen
Weergave van emoties (david): het beleven van extase
-theresa houdt lieflijk haar draperie opzij
-sluit ogen en opent mond lichtjes (is in trance)
-innerlijke spanning in contrast met rustige positie (licht naar
achter gestrekt)
Realistische weergave (weergave van het moment)
-engel zijn draperie zweeft, alsof hij net aankomt
-Net of Theresa gelift is van de grond
-achter theresa en engel: gulden stralen, stellen licht van voor die
vanuit de hemel neerdaalt
=> scene bevat twee hoofdelementen van barok: innerlijke emotie
en mistieke context contrareformatie
=> Bernini slaagt er in erotische en religieuze inhoud te
combineren, op manier die toch voldoet aan kerkelijke normen
=> leden cornarofamilie in balustrade: alsof het een theatrale
bezienswaardigheid is
 Caravaggio

Jongen met mand fruit (1594)

Studie voor realistische weergave: licht en textuur fruit; Spel licht
en donker op achtergrond van jongen
Perspectief gericht op het betrekken van toeschouwer in ruimte
( effect in renaissance, waarbij toeschouwer door raam kijkt, die
wordt gecreerd door lineair perspectief)
-arm naar buiten gedraaid en hoofd naar achter
Erotische connotatie: fruit vs huid jongen
Vallend blad: referentie naar tijd
Boodschap: geniet van leven, eer het fruit en de jeugddigheid
(jonge huid van jongen) rot

Roeping van St Matthes (1599-1600)

Voorbeeld van Caravaggios innovatieve benadering van
christelijke onderwerpen
Christus en apostel ontmoeten groep mannen die geld tellen,
waaronder Matthes. Hij wijst naar matthes (visuele connotatie
met vinger God en Adam), met boodschap: volg mij
Gestiek Matthes echoot met die van Christus en duiden er op dat
hij de rest van zijn leven aan christus zal toewijden

Gentilleschi
Judith en Holofernes (1616-20)
Verhaal van Judith die Holofernes verleidt, dronken voert en dood
met zijn eigen zwaard
Dynamiek: het moment van de onthoofding, weerspiegelt in het
bloed dat spuit
Spel licht en donker en kleuren draperie: invloed Caravaggio

Giovanni Battista Gauli

Triomf van Jezus naam (1676-79)
Plafond van Jezutenkerk Rome (Chiesa del Jsu)
Laatste oordeel, rijsing naar witte licht van christus
IHS: Eerste Griekse letters van Jezus naam, verdwijnen in licht
Bannelingen onderaan, in schadow (naar middenschip toe),
zondaars op zelfde plaats als dwarsbeuken, terwijl uitverkorenen
naar boven toe, richting het licht geplaatst zijn
2. Zuidelijke Nederlanden
Pieter Paul Rubens
Een van meest productieve schilders 17e eeuw
Werkte voor kerk, adel, private burgers en zichzelf
Ondernam belangrijke diplomatieke missies voor Spaanse
Nederlanden en was hofschilder voor aartshertogen. Aan het hof van
Philips IV benvloede hij Velasquez

Venus & Adonis
Venus houdt geliefde Adonis tegen
Adonis jachthonden wachten vol ongeduld op vertrek
Cupido houdt Adonis been vast, houdt hem ook tegen
Adonis pose (diagonaal): conflict tussen blijven en vertrekken
Venus tegendiagonale pose: vlezig, verlicht lichaam, variatie op
traditioneel achteruitleunend naakt (is actiever dan
klassiek/renaissancistisch verleidelijke naakte pose) => Venus
moet geliefde in deze context controleren, ondermijnen
Ook vol figuur venus is anders dan klassieke traditie: vlaams
ideaal van welvaart

De kruisoprichting
Centraal paneel van triptiek uit kathedraal van Antwerpen
Compositie gebaseerd op scherp diagonaal christus aan kruis
Gewicht geaccentueerd door gespierde armen, die zwoegen om
lichaam in opwaartse positie te brengen
Afbeelding juxtaposeert brute kracht executeerders met
spiritualiteit christus: in contrast met geduw om kruis te richten,
lijkt christus naar hemel over te gaan (ondanks pijnlijke wonden
van spijkers)
Contour van lichaam sterk belicht, hij is het licht van de wereld
Boven zijn hoofd Latijnse, Griekse en Hebreeuwse inscripties:
Christus, koning der Joden

3. Noordelijke Nederlanden
Rembrandt van Rijn
Nachtwachters (1624, Rijksmuseum, Amsterdam)

Judith Leysters
The last drop (1628-29,Philadelphia Museum of art)

Frans Hals
De lachende cavalier (1624, The Wallace Collection, London)
 Jan Vermeer
The Geographer (1668, Kunstinstitut Frankfurt)
Zicht op Delft (1660-61, Royal Cabinet of Paintings, Mauritzhuis, Den
Haag)

Jacob van Ruisdael

Landschap met Runes (1660, National Gallery, London)

Maria Van Oosterwyck

Vanitas Stilleven (1668, Kunsthistorisches Museum, Wenen)

4. Spanje
Diego Velasquez (1599-1660)
Venus met de spiegel
Ook bekend als de Rokeby Venus (nadat 19e-eeuwse familie het
beheerde)
Oorspronkelijk ontworpen voor private eigenaar: Markies van
Eliche (libertine, verzamelde werken van Velasquez)
Schilderij geeft dubbelzinnige identiteit van model weer, wordt
afgebeeld met rug naar publiek en tegelijk vervaging avn haar
gelaat
Cupido: hint naar amoureuze context van schilderij +
schildertexturen en rode tinten
Connectie naakte lichaam en interieur: curven in doek en satijnen
gordijnen
Weergave naakt was uitzonderlijk in 17e-eeuwse Spaanse
Schilderkunst
Invloed Venus Giorgione en Titiaan (Velasquez heeft in zijn leven
twee keer naar Itali gereisd)

Las Menins (1656)

Kamer in paleis van Philips IV, vijfjarige dochter prinses Margharita
is centraal figuur van schilderij, omgeven en bijgestaan door haar
meiden, non, dwerg en hond.
Contrast tussen sterk belichte figuren/objecten (Margharita, deur)
en vervaagde, onduidelijke (schilderijen op achterwand)
Obscure: canvas linkerkant: doek waarop Velasquez aan het
schilderen is, te zien langs achterkant
Spiegel op achterwand: koning philips & koningin Marianna: staan
ze voor hun dochter, of zijn ze onderwerp van schilderij die
Velasquez aan het schilderen is?
dubbelzinnigheid van spiegel matcht met barokke smaak
Tribuut die zowel symbool staat voor de schilder/artist als
genie als de schilderkunst als vrije kunst
 Schilderkunst werd in Spanje nog niet gezien als een
vrije kunst zoals in Itali, maar als ambacht (aangezien
het handwerk was)
Velasquez beeldt zichzelf af als lid van koninklijke
familie: hoge status van schilder, goddelijke artist
(zelfbewustheid)

5. Frankrijk

A. Architectuur

elegant, geordend, rationeel, gecontroleerd,: volgens klassieke idealen

verwierp exaburante stijl barokke Itali: prefereerde rechtlijnigheid (
gecurfde vormen Boromini, Trompe loeil Bernini)
geometrische regulariteit die samen gaat met politieke
systeem 17e-eeuwse Frankrijk (absolute monarchie onder Louis
XIV)

Louvre van Parijs

Was koninklijk paleis, werd herbouwd
Bernini had tal van pogingen gedaan, concepten aangeboden:
telkens verworpen, beantwoordde niet aan Franse smaak
Oost-facade door drie mannen: Charles Le Brun (directeur van
Parijse academie), Louis Le Vau (architect) & Claude Perrault
(fysicus)
Lange, horizontale facade (in contrast met Bernini gecurfde
concept), beantwoordt aan stillistische normen van Franse
architectuur 17e eeuw
Hof van Versailles
Louis XIV trok hier in 1667, stadje ca 24 km ten zuidwesten van
Parijs
Was oorspronkelijk jachtvertrek vader Louis XIII, gebouwd in
1624, waarna verder uitgebouwd en vergroot in 1636 en van
1661 tot 1708
Andre le ntre was landschapsarchitect die tuin ontwierp
(fonteinen, meren, typische barokke elementen)
Moest macht van Franse koninklijke familie uitstralen
 Portretten: Le Brun, portretteerde koning als Roi Soleil
Uitgebreid, rijkelijk interieur
Spiegelzaal tweede verdiep (Jules, Hadouin Mansart
1678-88): 17 grote spiegels, vormen spiegelmuur
Salons van oorlog en vrede: gedecoreerd met
symbolen

B. Schilderkunst
Nicolas Pousin (1594-1665)
Normandische afkomst, bracht grootste deel van zijn leven door in
Rome
Bestudeerde Italiaanse renaissance, zowel bijbelse als klassieke
onderwerpen
In later stadium van zijn carriere spitste hij zich toe op barokke stijl,
met vooral scenes uit Griekse en Romeinse geschiedenis/mythologie

Ashes of Phokion (1648)

Phokion was een Atheense politicus uit 4e eeuw voor christus. Was 54
keer verkozen, maar was tegen oorlog tegen Macedoni, omdat hij
geloofde dat de Atheense suprematie tot een eind zou komen.
Hierdoor werd hij gexecuteerd en zijn assen werden verbrand buiten
stad.
Alles ordelijk en rationeel zoals klassieke stijl, ondanks barokke
belichting
Voorzijde klassieke tempel omgeven door donkere
landschapsvormen
Vrouw met witte hoofddoek: weduwe van Phokion, raapt assen
van man bijeen, vanitatafereel: as tot as, stof tot stof (gebouwen
en natuur blijven voor eeuwig, menselijke wezens niet)