Izgradnja Sarajeva: Stari dio grada

Proces formiranja grada Sarajeva, a time i ulica i trgova u ovom gradu zapoeo je prije pet vjekova i
odvijao se, nekad jae, a nekad slabije, kroz svo idue vrijeme, do dana dananjega. Ta izgradnja traje
i danas, i to u jednoj dosada nesluenoj dinamici u kojoj se grad Sarajevo iri i razvija na posve novim
povrinama.

STARI DIO SARAJEVA, koji jo uvijek po broju ulica i trgova i po prostranstvu predstavlja glavninu
naselja, poeo se formirati kao sasvim novo naselje orijentalnog urbanistikog i sadrajnog tipa. Bilo
je to u estoj deceniji 15. vijeka, prilino prije pune pacifikacije Bosne 1463. godine.

Prva dokumentarno zajamena gradnja na ovome prostoru bio je upravni dvor ili saraj kao stalan
objekat i osnovni punkt stalnog turskog logora. Kao znaajna gradnja taj saraj bio je i objekat, po
kojem je cijeli kraj dobio novo ime vilajet Saraj-ovasi, koje se prvi put javlja 1455. godine i koje se
uskoro prenijelo i na naselje. Zna se i ua lokacija toga saraja: prostor dananje glavne zgrade
Komande vojne oblasti na Trgu Austrije (Trg 6. aprila), na lijevoj obali Miljacke. Na to upuuje i
materijal iz kojeg se vidi da se kraj i jedna ulica uz taj dvor, koji se zvao jo begluk-saraj ili,
jednostavno, begluk, nazivalo imenom Zabegluk.

Prva akcija urbanizacije doline Miljacke na sistematskoj osnovi zavrena je 1462. godine, odnosno
godinu dana prije pada bosanske kraljevine, i taj datum se s pravom moe uzeti kao godina osnivanja
Sarajeva. Tu akciju ini izgradnja i putanje u rad zadubina tadanjeg skopskog krajinika, a kasnijeg
bosanskog namjesnika Gazi Isa-bega Ishakovia: karavan-saraja hamama, mosta, gostinjca, niza
duana i prvog gradskog vodovoda).

Sve te gradnje locirane su na uglu, koji danas zatvara Trg Austrije vrh ulice Baarija Bendbaa
Trg Austrije i predstavljaju historijsko jezgro itavog ondanjeg ali i dananjeg grada. Upravo na tom
uem prostoru, na kojem dominira arija, nikle su i prve ulice budueg grada: Bazardani, Kazazi i
Sarai, koji se kao bezimene saobraajnice (putevi) izriito navode u Gazi Isa-begovoj zakladnoj
povelji od februara 1462. Prema podacima iz navedene zakladnice i nekih drugih, kasnijih, s
pouzdanou se moe utvrditi da su prve saobraajne okosnice u novom naselju bile, pored
navedenih ulica, jo trase dananjih ulica Dervia Numia (put naselja oko Trebevia), Zelenih beretki,
Ferhadija (Vase Miskina), Sarai, Marala Tita te dananja saobraajnica koja s Baarije vodi preko
Vratnika izvan grada, ka kraju Biosko, po emu se taj put izriito i navodi pod imenom Bioski put jo
1462. godine u spomenutoj zakladnici.

Eto, oko tih prvih saobraajnica naselje se nastavilo dalje razvijati u dosta jakoj dinamici, koja je kao
takva trajala sve do poetka 17. vijeka. To je i najznaajnije doba razvoja Sarajeva u itavom turskom
periodu. Ve poetkom 17. vijeka bio je izgraen, u cjelini uzevi, cio prostor koji je sainjavao gradski
teritorij sve do austrougarske okupacije, 1878. godine, samo to se u kasnije doba toga perioda taj
prostor popunjavao i vrlo malo dograivao, proirivao.

Pred kraj turske dominacije grad je imao 328 sokaka, ikmi i mejdana (a to je jedna polovina ukupnog
dananjeg broja). Te graevne jedinice bile su rasporeene i teritorijalno organizovane u 104 vee
graevne jedinice, mahale, prototipove dananjih mjesnih zajednica. Najisturenije naseobine prema
zapadu bile su u vidu klinova na desnoj obali Miljacke u dananjoj Magribiji ulici i Ulici dra Safeta
Mujia (obje na Marindvoru), a na lijevoj u dananjoj Novoj ulici i sredinjoj dionici Ulice Soukbunar.

Ako Sarajevo i jest i po postanku i razvojnom tipu izrazito orijentalno gradsko naselje, bilo bi
pogreno tvrditi da se poelo graditi u nenaseljenom podruju, na ledini. Tako isto ne bi odgovarala
injenicama ni inae realna postavka da se gradsko naselje irilo ravnomjerno i radijalno oko
historijskog jezgra trasirajui sebi nove saobraajnice. Raspoloivi materijal, u koji spada i sama
toponomastika graa , govori o drugaijim principima u nastajanju i razvoju kako grada u cjelini,
tako i njegovih saobraajnica.

Kotlina Sarajeva, koja se, prema narodnoj tradiciji, u doba bosanske samostalnosti zvala Zlatni do,
nije bila nenaseljen kraj. Ostavljajui ovdje po strani sluaj srednjovjekovne varoi Vrhbosne, za koju
najnovija ispitivanja upuuju da je bila oko dananjeg potoka Koevo na desnoj ili naspram ua toga
potoka, na lijevoj obali Miljacke i koja je kasnije potpuno nestala paljevinom (Vuk Jajanin, 1480), ili
utapanjem u tkivo novog naselja, moe se danas sa sigurnou tvrditi da su u doba bosanske
dravnosti, pa ak i u prvim decenijama turske vladavine, postojale ovdje sljedee naseobine u vidu
sela: Brodac, Budakovii, Koevo, Bjelave (Bilave) i Radilovii na desnoj, te Bistrik, Hrid, zatim agrii i
Komatin, na lijevoj strani Miljacke. Bez obzira to se ne zna nita o tome jesu li ta sela bila zbijenog ili
ratrkanog tipa, ve sam njihov broj ukazuje da su u vrijeme osnivanja Sarajeva padine toga budueg
grada bile praktino naseljene i zgraene.

Proces izgradnje grada kao cjeline ovdje nije tekao iskljuivo od jezgra ka perimetralnim povrinama,
to bi bilo normalno oekivati u planskom sistemu urbanizacije, nego upravo uzajamno, u oba pravca:
izgraivala su se i proirivala i navedena sela, samo, dakako, u novom graevnom smislu.. U
nastojanju i razvoju novoga grada odvijaju se, po tome, procesi kako urbanizacije, tako i konrurizacije,
s druge strane. Izgradnja tih sela poivala je na dva jaka interesa: tu je ivio dio stanovnitva kao
dobar izvor radne snage za privredu i vojevanje, a to se stanovnitvo postepeno i islamiziralo, to je
za osvajaa prestavljalo poseban znaaj. I samo stanovnitvo zateenih sela u novim drutvenim
uslovima dobivalo je znaajne beneficije kako prihvatanjem vjere novoga gospodara, tako i
ukljuivanjem u naselje statusa kasabe ili ehera.

Kad te sve injenice imamo u vidu, onda ne iznenauje pojava jedne od najstarijih mahala u Sarajevu
upravo u dananjem Komatinu, visoko gore ispod Trebevia, jo u devetoj deceniji 15. vijeka gdje je
tada bosanski namjesnik Jahja-paa sagradio damiju i selo pretvorio u mahalu. Oito je da se radi o
zateenoj seoskoj zajednici koja produava ivot u novim uslovima, ali na putu konrurizacije i
utapanja u grad. I dananje Bjelave jo 1528. godine javljaju se kao selo pod imenom Bilave, a 1531.
to je selo dobilo damiju i toliko bilo izgraeno na novim principima, da je ve tada zaimalo status
mahale kao izrazita teritorijalna jedinica grada. Selo Radilovii na podruju dananjeg Sarajeva, po
svoj prilici na podruju dananjeg gornjeg dijela Bjelava, javlja se u tome statusu jo u iduem, 16.
vijeku, a poslije mu nema spomena, jer se oito utopilo u grad. Koevo je jo 1485. godine selo sa 32
kue hriana i 21 kuom muslimana.

O tezi formiranja Sarajeva i proirivanjem zateenih sela bosanskog kraljevstva saiptava i prvi pruski
konzul u Sarajevu, dr. Otto Blau u svom poznatom djelu Bosnischturk ische Sprachdenkmaler,
objavljenom u Lajpcigu 1868. godine, ovako: uz registraciju domae rijei bristro u biljeci ispod crte
naveo je da se i jedno od tri sela, od kojih je kasnije nastalo Sarajevo, zvalo Bristritz i da se tako i
sada naziva jedna gradska etvrt (dananji Bistrik). Nije vaan broj sela iz toga izvora toliko, koliko
sama pojava saoptenja da je Sarajevo nastalo od vie sela. Dr. O. Blau taj podatak nije mogao
zabiljeiti po pisanom izvoru, jer takvi izvorni podaci i ne postoje. Dakako, rije je o tradiciji,
narodnom sjeanju, koje je, eto, bilo svjee jo prije vie od stotinu godina i koje ima stvarnu
podlogu.

U procesu formiranja grada bez ikakve sumnje koristile su se i zateene saobraajnice sela, koje su u
novoj graevnoj formaciji dobile status sokaka kao dijela gradske saobraajne mree. Meu
saobraajnice koje su ovdje postojale jo u srednjem vijeku i koje su u novom periodu uzete kao
okosnice i sabirnice spadaju i trase navedenih ulica Dervia Numia (stara irokaa), Vratnik mejdan
(stari irokac ili Bioski put), zatim Zelenih beretki, Ferhadija, Sarai i Ulica Marala Tita.

Za razmatranje sistema razvoja grada i njegove uline mree od posebne je vanosti srednjovjekovno
selo Brodac. To naselje izriito navodi 1462. Gazi Isa-beg u svojoj zakladnici kao mjesto (selo karje)
gdje je podigao gostinjac, mlinove uz Miljacku, karavan-saraj i niz duana te pokupovao i zavjetao i
niz zemljinih nekretnina. U tim izvornim podacima imamo izravan i nepobitan dokaz da se
orijentalno Sarajevo sa svojom mreom ulica poelo razvijati upravo na podruju i u srcu samoga sela
Brodac. To selo dosada se ubiciralo suhoparnim konstatacijama na potezu od Bendbae do karavan-
saraja Kolobare. Uz navedenu konstataciju o ubikaciji Brodca, ovdje se moe baciti vie svjetla u
podruje toga sela: zapadna granica ila je sve do dananjeg kraka Ulice Zelenih beretki sjever-jug, a u
njegov ui atar spadala je ne samo dananja Luledina ulica, nego i itava sjeverna padina iznad Ulice
Samardije od Nadmlina sve do Kovaa.

Meu saobraajnice srednjovjekovnog sela Brodca, koje su preuzete i u novom, gradskom naselju,
bez sumnje spada i trasa Ulice Samardije, na to upuuje njezin stari naziv Kraule, koji je relativno
veoma starog, upravo vlakog porijekla. U povezivanju novoga naselja sa selom Brodac bie
zanimljivo istai i podatak o topografskoj identifikaciji etimona sela Brodac sa Gazi Isa-begovim
mostom na Miljacki, za koji se sigurno zna da je bio u osi ulice Bazardani i ulaza u Carevu damiju.
Taj saobraajni objekat nastao je na istom mjestu, gdje je u srednjem vijeku bio brodac u znaenju
gaz kao dionica navedene saobraajnice irokaa Bioski put. Time smo doli i do razjaenja
samoga imena Brodac, koje, eto, porijeklo ima ba u saobraajnoj mrei ovoga podruja.

U austrougarskom periodu (1878-1918) nastale su bitne izmjene u topografiji i likovnoj fizionomiji

starog dijela grada u njegovoj ukupnosti. Nije rije o reizgradnji zateenih aglomeracija, nego o
nastavku izgradnje koja se poela plasirati, uglavnom, na praznim prostorima od arije na zapad,
ravnicom, u pravcu Marindvora.

Ta nova izgradnja vezala se za samu ariju, srce starog Sarajeva. Neposredan povod tome bio je
katastrofalni poar 8. augusta 1879, koji je progutao 304 kue, 434 duana i 135 drugih objekata u 36
ulica u prilino velikom radijusu oko dananjeg hotela Evrope (Evropa), a nakon kojeg su se poeli na
tom prostoru graditi sasvim novi i drugaiii objekti. Navedeni poar i nova izgradnja u potpunosti su
zatrli staru, vrlo staru etvrt (mahalu) Latinluk (od Gazi Husrev-begova bezistana i Principova mosta
na zapad do pred ulice Zrinskog i trosmajeravu), tako da vie ne znamo ni kako je taj kraj
arhitektonski izgledao.

S druge strane, ta ista nedaa i akcija za obnovu i izgradnju donijeli su prvi regulacioni plan arije i,
uope uzevi, Sarajeva. Ustvari, to je plan proirenja zateenih saobraajnica na ovom dijelu grada
prema kojem bi se ulice po saobraajnoj vanosti (a po tome i po irini kolovoza) podijelile u etiri
klase: 11.25, 9.00, 7.50 i 6.00 metara. Tako su se, uglavnom, ulice i proirile, pri emu su iz pojedinih
arija nestali itavi nizovi duana drvene konstrukcije. Plan je izradilo graevinsko odjeljenje
Zemaljske vlade, a bio je zavren i potpisan ve 10. novembra 1879. godine. Optina ga je usvojila 11.
marta idue, 1880 godine.

Nova, austrougarska izgradnja bila je brojna i intenzivna. Formirala je ovdje sasvim nove graevne
cjeline i ulice. Uveden je jedan novi graevni stil i u volumenu i u fizionomiji u odnosu na zateenu
izgradnju. Taj stil ostavio je ovdje brojne objekte, meu njima i veoma znaajne u oblicima
eklekticizma i beke secesije pred prvi svjetski rat.

Kreatori nove, evropske koncepcije u ovome gradu bili su kao arhitekti i projektanti Josip Vanca,
Karlo Parik, Aleksandar Vitek, Bartolomeo Knopfmaher, iril Ivekovi, Hams Nimeek, Karlo Panek,
Dioniz Sunko i Josip Pospiil. Od tih svih prvi i posljednji, Vanca i Pospiil su najznaajniji: Vanca
(doao 1884. i radio sve do 1921.) prvi je otpoeo uvoenje evropskog naina gradnje i dugo
vremena gradio u tim stilovima, a tek potkraj svoga rada upoznao je i poeo primjenjivati ljepotu i
vrijednost domae arhitekture kojoj je ve bio poeo i podlijegati, ali suvie kasno. Pospiil, koji u
Sarajevu ivi i radi od 1909. do 1918, kao odlian teoretiar na samom poetku uvidio je vrijednost
domae arhitekture pa se u mnogim objavljenim radovima zalagao da se nove graevine grade na
novim prostorima, a da se arija i staro Sarajevo sauva kao aglomeracija svojstvene i vrijedne
arhitekture.

Daleko bi nas odvela ak i povrnija analiza ukupne izgradnje toga perioda na prostoru starog
Sarajeva. Umjesto toga evo neto posebno, pregled znaajnijih javnih objekata visokogradnje i
niskogradnje toga perioda, utvren prema raznim izvorima, a koji su bitno uticali na formiranje ne
samo ulica, nego i itavih novih ansambla:

1879

Izgraena i otvorena prva ciglana Augusta Brauna u Koevu.

1880

1. maja udaren kamen temeljac za Oficirsku kasinu (dananji Dom Oruanih snaga), na kojoj je
1912. dozidan kat.

1881

18. augusta postavljen temeljac Tvornice duhana na Marindvoru, koja se kasnije nekoliko puta
dograivala.

11. oktobra otpoela gradnja Pivare u Ulici Konak, vlasnik H. Levi.

1882

12. decembra otvoren hotel Evropa, vlasnitvo Glie Jeftanovia.

otvorena Aenbrenerova pivara na potoku Koevo, koja je 1911. otkupljena i adaptirana u Radniki
dom.
 dovrena upna katolika crkva na mjestu dananje Crkve Sv. Ante Padovanskog u Ulici Konak
(Nurije Pozderca).

1883

dovrena kola sestara milosrdnica sa Kapelom Sv. Vinka na uglu emalue i enoine ulice.

1884

24. augusta zapoeta gradnja Katedrale.

23. novembra otvoreno Novo groblje u Koevu, projekat Josipa Vancaa.

1885

1. januara puten u promet tramvaj sa konjskom zapregom.

1886

1. oktobra dovrena palata Zemaljske vlade (god. 1911. dozidan trei sprat), projekat Josipa
Vancaa.

izgraeni i ureeni Veliki i Mali park.

1. oktobra otvorena Trgovaka kola.

1886 1897.

izvrena regulacija Miljacke u obliku, kakav, uglavnom, danas vidimo.

dovrena palata Marindvora.

1888

dovrena palata Penzionog fonda (dananji graevni blok sa zapadne strane Katedrale) i u njoj 1.
februara otvoren Zemaljski muzej.

dovrena Kiraethana na Bembai, projekat Josipa Vancaa.

1889

14. septembra posveena i otvorena Katedrala, projekat Josipa Vancaa.

dovrena i otvorena erijatska sudaka kola u pseuomaurskom stilu (u drugoj polovini 20. vijeka
bila sjedite Muzeja grada Sarajeva), projekat Karla Parika.

1989 1890.

izgraen i puten u promet prvi moderni vodovod sa vrela Moanice. God. 1895. kaptirano i vrelo
Crnil.

1891
 16. februara otvorena nova Gazi Isa-begova banja na mjestu stare kao prvo moderno kupatilo u
gradu, projekat Josipa Vancaa.

dovrena palata Vrhovnog suda (danas Osnovna kola Edhem Mulabdi) u dananjoj Ulici Konak.

dovrena i otvorena Prva gimnazija.

dovrena i otvorena zgrada Uiteljske kole.

1893

u julu doneen Novi graevni red za Sarajevo, koji odreuje irinu ulica, graevnu liniju,
protivpoarni materijal i daje optini pravo eksproprijacije zemljita za proirenje ulica.

dovreno Centralno katoliko sjemenite u italijanskoj renesansi.

1894

1. jula dovrena i otvorena Zemaljska bolnica.

dovren Franjevaki samostan u dananjoj ulici Konak (Nurije Pozderca).

dovren Samostan Sv. Augustina u staronjemakom samostanskom slogu.

1895

3. i 4. aprila prvi put osvjetljene ulice grada elektrinom rasvjetom.

1. maja puten u promet prvi elektrini tramvaj od Tvornice duhana do Latinske uprije.

1. maja putena u rad Elektrina centrala u dananjoj Ulic Gundulia.

dovrena Nadbiskupska rezidencija i kaptolska zgrada, projekat Josipa Vancaa.

2. maja dovrena i otvorena zgrada hotela Grand, u kojoj je od 1896. bila Zemaljska banka.

31. oktobra otvorena Gradska trnica, projekat Josipa Vancaa.

1896

20. aprila dovrena i otvorena nova Gradska vijenica u maurskom slogu, projekat irila Ivekovia.

dovrena i posveena katolika crkva Sv. irila i Metoda sa freskama Otona Ivekovia i slikarijama
po kupoli Ivane Kobilce.

dovrena druga vladina palata, dananja zgrada eljeznikog transportnog preduzea, projekat
Bartolomea Knopfmahera. Godine 1930. dozidan trei kat.

1896

od 1896. do 1903. izvedena glavnina mree moderne gradske kanalizacije.

1897
 6. maja dovren i otvoren Ajas-pain dvor (dananji hotel Central), projekat Josipa Vancaa.

4. oktobra postavljen temelj Srpske kole (kasnija Bogoslovija), projekat Karla Parika.

dovren most na Miljacki raspona 25,36 metara, do tada najvea armiranobetonska graevina te
vrste na prostoru Monarhije, projekat ing. J. ustera iz Bea.

dovrena juna polovina ulagina dvora (sjeverna polovina dovrena 1930/ 31).

1898

4. januara otpoela gradnja doma Betlehem, projekat Josipa Vancaa.

20. septembra postavljen temelj palate Mitropolije.

2. decembra otvorena Srpska kola (kasnija Bogoslovija, danas Ekonomski fakultet), projekat Karla
Parika.

1899

2. januara dovren i otvoren Drutveni dom (danas Narodno pozorite), projekat Karla Parika.

19. novembra dovrena i posveena Evangelika crkva (danas Likovna akademija).

dovrena palata Mitropolije kraj Nove crkve.

1901

novi vodovod sa vrela Kovaia , proiren 1910.

prvo asfaltiranje ulica u gradu.

1902

2. jula otvorena novosagraena banja na Bembai.

dovrena i otvorena Filipovia kasarna.

dovrena i putena u rad Meteoroloka stanica na Bjelavama.

1904

dovrena Tvornica ilima.

1905

dovrena i otvorena trea vladina palata Bijela vlada (danas zgrada Skuptine grada Sarajeva,
poslije osloboenja adaptirana).

1906

dovrena i otpoela rad Fabrika arapa Avrama Levija Sadia.

1909
 dovrena Velika realka na Obali.

dovrena i otvorena Zemaljska tamparija na Obali (dananja zgrada Osloboenja).

sagraena Hrvatska centralna banka.

1911

dovren i otvoren Dom Prosvjete sa bibliotekom.

16. i 17. decembra otvorenje Radnikog doma na potoku Koevo (otkupljena i adaptirana
Aenbrenerova pivara).

1912

1. oktobra dovrena i otvorena zgrada Trgovake akademije.

dovrena i otvorena zgrada kina Apolo prva kino dvorana u gradu.

dovrena i otvorena Austrougarska banka (danas Privredna banka) na Obali.

dovren ansambl novih zgrada Ulema medlisa li koIonada pred Carevom damijom, projekat
Bartolomeja Knopfmahera.

1913

19. marta dovrena i otvorena zgrada Hrvatske centralne banke.

11. maja otvoren hotel Imperijal.

18. maja dovrena i otvorena palata Direkcije pota.

27. septembra dovren i otvoren Napretkov zakladni dom (Napretkova palata), projekat Dioniza
Sunka iz Zagreba.

4. oktobra dovren i otvoren paviljonski Siistem zgrada dananjeg Zemaljskog muzeja, projekat
Karla Parika.

5. oktobra otvoreno kino Imperijal druga kino dvorana u gradu (Napretkova palata).

dovrena Vatrogasna kasarna na Zelenom mejdanu u stilu secesije i po ugledu na Vatrogasnu

kasarnu u X bekom kotaru, projekat Josipa Pospiila.

dovrena i osveena Crkva Sv. Marije u baroknom slogu.

dovrena i osveena Crkva Sv. Ante Padovanskog u gotikom slogu.

1914

2. aprila se prvi put se pojavljuje plinska rasvjeta ulica.

dovrena Sudska palata, projektanti Hans Glazer i Alfred Kraup iz Bea.

 dovrena i otvorena zgrada La Benevolencije, na uglu ulica Mis Irbine i Augusta Cesarca.

izgraena Kasarna princa Eugena, poznata pod imenom Jajce kasarna.

1915

21. juna postavljen kamen temeljac Napretkovu srednjekolskom akom internatu, projekat
Dioniza Sunka iz Zagreba.