Arhitektonsko-urbanistike vrijednosti grada Sarajeva

Dvije graevinske epohe dale su peat Sarajevu. Bolje rei, dva peata. Period graenja pod turskom
vlasti i austrougarski period. Sarajevo turskog perioda ine arija i stambeni rejoni na sjevernim,
junim i istonim padinama, a austrougarska izgradnja nastavlja se na ariju prema zapadu, drei se
uske kotline Miljacke, i tu i tamo se ubacuje u zateeni arhitektonsko-urbanistiki ambijent.
Usklaivanja nema, postoji jasno izreeno ignorisanje arhitektonsko-urbanistikog mjerila.

Kad govorimo o cjelovitosti starog Sarajeva, prvo mislimo na Sarajevo turskog perioda, sa
mnogobrojnim arhitektonskim spomenicima sakralnog, javnog i stambenog karaktera, sa stambenim
rejonima na padinama i arijom uz Miljacku. Urbanizacija Sarajeva turskog perioda ima svoje jasne
postavke bazirane na diferenciranju zanatsko-trgovake djelatnosti, i svih drugih javnih i
administrativno-politikih djelatnosti, od stanovanja organizovanog na principu stambenih
mikrorejona (mahala).

Povezivanje sjevernih i junih padina, na kojima je bilo situirano stanovanje, ilo je preko arijskih
komunikacija. Saobraajnice na padinama ne zadovoljavaju danas ni po svojim irinama ni po strmim
usponima. Neopohodno je njihovo prilagoavanje uslovima savremenog saobraaja, odnosno
projektovanje i graenje novih ulica koje e omoguiti ne samo nunu vezu izmeu sjevernih i junih
padina (jer takva i sada postoji) nego i njihovo povezivanje irokim savremenim saobraajnicama.
Osnovna prostorno-kompoziciona vrijednost starog Sarajeva je u usklaenosti urbanih prostora koje
odreuju objekti raznih namjena, raznih veliina i oblika, izgraenih od raznih graevinskih materijala
(drvo, erpi, opeka, kamen) a dimenzioniranih antropomorfno. Akcente ovih gradskih prostora ine
arhitektonski spomenici sakralnog i javnog karaktera, naroito potkupolni.

Godine 1435, Turci zauzimaju utvrenja Hodidjed i Vrhbosnu. Tada oni u Maloj Aziji ve imaja vlastitu
arhitekturu, od stambene kue do damije. Brusa, prijestonica prvih osmanlijskih sultana, izgraena
na padinama, i brojna druga maloazijska naselja, mogla su posluiti kao ugled za gradnju Sarajeva oko
zauzetih tvrava. Turci sobom donose potpuno definisane, zrele principe svoje arhitekture i
urbanizma. Tom zrelou i ranije izgraenim turskim naseljima moe se objasniti prostorni sklad
starog Sarajeva.

Austrougarski arhitekti krajem XIX vijeka donose gotove recepte jedne eklektike arhitekture, u to
doba karakteristine za Zapadnu Evropu. Ono to je u tome novo, jeste stvaranje jednog eklektinog
islamskog stila, od formi regionalnih islamskih kola Egipta i Magreba, koje se lijepe na fasade i
enterijere javnih i stambenih objekata, ije dispozicije nemaju nita zajedniko sa islamskim. Ovdje se
radilo vie o politikim motivima, da se bosanskim muslimanima da neka nazovi islamska arhitektura,
ali da ona bude liena svega turskog.
I pored toga to zapadnoevropska eklektika arhitektura XIX vijeka u cjelini predstavlja orsokak,
austrougarski arhitekti su, prenosei iskustva iz Bea i Pete, ostvarili neke harmonine urbane
cjeline, kao to je trosmajerova ulica, dijelovi Titove ulice, Obale i Marindvora. Dodir sa starim
Sarajevom turskog perioda nije uopte kompoziciono rjeavan. Ovdje se radilo o ignorisanju
zateenog gradskog organizma.

Ako savremeni urbanist i arhitekt polaze od toga da treba da sauvaju najvrednije cjeline turskog i
austrougarskog perioda i da primjene principe koji su omoguili izgradnju jednog kompoziciono
izvanredno uspjelog grada na padinama oko kotline Miljacke, moraju, u prvom redu, poznavati te
vrijednosti.

Arhitektonsko nasljee turskog perioda je bogato i vrijedno, te zahtijeva seriozno studiranje principa
na kojima je nastao itav gradski organizam, posebno kue za stanovanje i javni objekti koji tee ka
monumentalnosti.

Stambeni i javni objekat turskog perioda, to je slobodno stojei objekat. Stambenu kuu karakterie
lakoa postignuta izborom materijala i konstrukcija, njen tolerantan odnos prema susjedu (niko
nikom ne zaklanja vidik), organsko komponovanje kue sa prirodom radi postizanja jedinstva pejzaa
i gradnje, uvlaenje prirodnog ambijenta, preko vrta, bae i ozelenjenog dvorita, u prizemlje kue,
pa ak i na sprat, u otvorenu divanhanu, uloga ive vode koja osvjeava taj arhitektonsko-urbanistiki
ambijent, stvaranje humaniziranih susjedskih odnosa, podreivanje svih dimenzija stana veliini
ljudske figure, ostvarivanje maksimuma komfora i optimalno zadovoljenje psihikih potreba ovjeka
minimalnim sredstvima. Ove principe mogue je teoretski i praktino primjeniti u savremenoj
stambenoj izgradnji, bez onog sterilnog kopiranja formi doksata, stepenita i streha, to je svojim
formalizmom umnogome kompromitovao tenju za aplikacijom vrijednosti ove kue naeg nasljea u
savremenoj stambenoj arhitekturi.

U odnosu na arhitektonsko-urbanistike cjeline austrougarskog perioda, zadatak savremenog

urbaniste i arhitekta svodi se na povezivanje nekih cjelina sa starijim cjelinama iz turskog perioda, ili
povezivanje starijih cjelina sa savremenom izgradnjom. Najei je problem da se u koridorsku ulicu
austrougarskog perioda ukomponuje savremena gradnja u stilski jedinstveno tretirano fasadno
platno ulice, a da novogradnja ne narui jedinstvo tog tretmana. Moemo sa sigurnou rei da ni u
jednom sluaju na savremeni arhitekt u Sarajevu nije rijeio ovaj zadatak. Nijedan na arhitekt nije
sebi ni postavio zadatak da stvaralaki aplicira osnovne vrijednosti ambijenta i da se disciplinovano
podredi arhitektonskoj cjelini u kojoj gradi, da se lii tenje za nametljvou. Nije u pitanju kopiranje
fasada austrougarskog perioda, nego studiranje osnovne podjele tih fasada, ritmova otvora,
upotrijebljenih materijala itd., i u kreiranju novog, koje bi u sebi sadravalo savremeni arhitektonski
izraz, a oslanjalo se na arhitektonsku kompoziciju ambijenta u kome se gradi.
Izvor: Husref Redi, Studije o islamskoj arhitektonskoj batini, Veselin Maslea, Sarajevo, 1983., str.
252-254.
Bespotedna urbanizacija

Po miljenju asistentice Pozder betonizacija znai zauzimanje zelenih povrina zbog graditeljske
uzurpacije, a koja se esto javlja kao posljedica bespotedne urbanizacije, ali i kao posljedica
ekonomskog razvoja drutva ili aktuelnih investicijskih interesa.

Opasnosti betonizacije su, osim estetske, smanjenje zelenih povrina koje mogu prouzrokovati
ozbiljne ekoloke poremeaje, kao to su pregrijavanje objekata i cijelih gradova, poveanje razine
ugljendioksida u atmosferi, rizik od poplava uslijed smanjenja povrine za upijanje atmosferskih
padavina i mnoge druge. Nikako ne smije biti zanemarena ni injenica da betonizacija utie i na
zdravlje graana budui da nestaju zelene povrine za rekreaciju i oslobaanje od svakodnevnog
stresa objasnila je.

Pozder smatra da je Sarajevo atraktivno za ulagae i graevinski sektor te da ovakav trend u

investicijskom smislu sa sobom nosi i odreene rizike.

Ne tako davno dopustili smo izgradnju unutar zone poznate kao Sastavci, koja je ranije uvana kao
zona gradskog parka. Svjedoimo i intenzivnoj gradnji na lokalitetu Stupa, koja je svojim
koeficijentima i procentima izgraenosti ve uveliko naruila ekoloki balans grada Sarajeva. Dakle,
ukoliko nastavimo ovim intenzitetom, usudiu se rei da e Sarajevo uskoro zaista ostati i bez ionako
vrlo malo zelenih povrina potcrtala je.

Ona ocjenjuje da betonizacija nema pozitivnih strana, ali da je uspjenim arhitektonskim rjeenjima
mogue smanjiti negativnosti betonizacije barem s aspekta estetskog i vizuelnog te ostvariti
zanimljive vizure i siluete grada.

Saniranje greaka

Kao graanka ovog, pa i bilo kojeg drugog grada kome prijeti betonizacija, moram istaknuti
bojaznost koju osjeam zbog negativnih uticaja na okolinu koje smo mogli vidjeti i protekle zime kao
to su guste magle i poplave naglasila je.

Pozder smatra da pozitivo planiranje ne moe dovesti do betonizacije grada, jer planeri imaju
odreene standarde, principe, postulate kojih se dre. Naglaava da do planerskih promaaja kao to
su gradnja zgrada na samom gradskom rubu ili mastodonata koji se grade i u samom gradskom
jezgru, moe doi zbog slijepog praenja investitora i interesa ulagaa koji nemaju senzibiltet koji je
nuan za razumijevanje grada i njegovih posebnosti.

Betonizacija u svijetu odavno je uzela maha. Gradovi koji su nekada bili poznati kao vrtni gradovi
poput Georgetowna ili velikog broja amerikih gradova, danas se suoavaju s posljedicama
betonizacije kao to su poveanje temperature za nekoliko stepeni. Betonizacija ve uzima maha i u
susjednim dravama, a u posljednje vrijeme esto se spominje i betonizacija Jadranske obale to
takoer ima svoju teinu kazala je.

Pozder naglaava da je trenutak da se prestane slijepo slijediti interes pojedinca i da se krene u

saniranje nainjenih greaka. Jedan od dobrih naina sanacije mogao bi biti i nadomjestak zelenih
povrina na krovnim terasama.

Grad Sarajevo, a sada ve i neke lokalne zajednice u Kantonu Sarajevo imaju urede za okolinu
politiku i energetsku efikasnost, pa bi bilo dobro da ovi uredi ponu raditi na projektima poput
ozelenjavanja krovnih povrina. Evropski fondovi su jo vrlo otvoreni prema ovakvim i slinim
projektima zakljuila je Pozder.

Asistent na Tehnikom univerzitetu u Beu Edib Urui kazao je u razgovoru za Agenciju FENA da
graani pojam betonzacije obino percipiraju kao zatvoren, siv, tmuran, depresivan i nekvalitetan
prostor za ivot.

S druge strane, proces globalizacije i potraga za boljim radnim mjestima, kvalitetnijim

obrazovanjem i veim ivotnim standardom, nameu gradovima i njihovim strukturama zadatak, da u
to kraem periodu stvore i omogue radna mjesta, kole, bolnice, gradski saobraaj, saobraajnice i
stambene jedinice kae Urui.

Naglaava da je putem adekvatnih strategija razvoja mogue osigurati dovoljno navedenih

graevinskih povrina unutar jednog grada koje su u veini sluajeva neiskoritene, zapostavljene ili
slobodne zelene povrine. Dodaje da su zelene povrine s take gledita investitora ili lokalnih vlasti
najpovoljnija opcija u kreiranju novog urbanog prostora.

Grad nudi stanovnicima i posjetiocima rekreativno-sportske zelene povrine, kao to su Park uma
Mojmilo, Vilsonovo etalite, Veliki park, Pionirska dolina, Bendbaa, te parkove u sklopu naselja
Grbavica ili Ali-paino Polje. Naalost, injenica je da u uem gradskom jezgru nema mnogo parkova,
zelenih povrina, aleja, trgova, kao i ureenih urbano-gradskih javnih prostora kae Urui.
Smatra da je razlog tome nedostatak volje ili neznanje odgovornih institucija. Naglaava da je vrlo
teko govoriti o pozitivnim ili negativnim stranama betonizacije, jer privatnog investitora u prvom
redu interesuje profit, a tek u drugom redu urbanistiki izgled, slika grada ili komijski odnosi.

Oaza mira

Vrlo je bitno naglasiti da se izradom strategije moe zatvoriti prostor i napraviti oaza mira unutar
gradske guve. Ti prostori bi kroz prolaze i arkade bili dostupni pjeacima ili bi bili veza izmeu dva
ili vie gradskih trgova. Potencijal za ovakav vid reorganizacije prostora moe se nai u Sarajevu na
nekoliko lokacija duinom pjeake ulice Ferhadija pojasnio je.

Kao najbolji primjer betonizacije Urui navodi naselje Marijin-Dvor u Sarajevu, prvenstveno jer u
njemu nije mogue stvoriti ambijent gradskog trga zbog natrpavanja oping centara i
administrativnih zgrada.

Ali ova injenica ne treba biti obeshrabrujua. Naime, kroz strategiju o koritenju i zatiti zelenih
povrina, mogue je usloviti svakog investitora da je zauzvrat njegove gradnje ili betonizacije duan
investirati u ouvanje ili izgradnju jedne zelene povrine. Ta povrina bi morala biti povezana s
povrinom njegovog graevinskog objekta naglasio je.

Preporuuje da bi bilo dobro da svaki investitor na parceli od 500, ouva povrinu od 100 metara
kvadratnih ili na toj dionici i zasadi odreeni broj stabala.

Urui smatra da nadlene institucije imaju znaajnu, ako ne i glavnu ulogu u ouvanju javnih i zelenih
povrina dodajui da je zadatak urbanistikih slubi da putem strateko-planske dokumentacije,
predloe nain i svrhu koritenja datih povrina. Ova strategija bi trebala sadrati norme i mjere koje
su neophodne da bi jedan grad imao dovoljno zelenih povrina, a podrazumijevaju saenje drvea,
cvijea i povezivanje ulica ili trgova kroz propratno zelenilo.

Ovakav tip zelenog koridora mogao bi biti realizovan na Vilsonovom etalitu koji predstavlja
glavnu zelenu arteriju grada uz povremeno ravanje kao to je sluaj na raskrsnici ulica Zmaja od
Bosne i Hamdije emerlia. Najbolje bi bilo da se du tramvajske trase posadi dosta cvijea, drvea i
imira, a zeleni koridor bi se nastavio preko Studentskog kampusa Univerziteta u Sarajevu do
eljeznike stanice objasnio je.
Urui ocjenjuje da bi se na ovaj nain zadovoljili svi, i graani i politiari i investitori. Dodaje da bi
Sarajevo dobilo nove stambeno-poslovne jedinice, investitori objekte, a graani bi raspolagali
kvalitetnim urbanim prostorom za okupljanje, sastajanje, odmaranje i jaanje drutvenog aspekta koji
je u Sarajevu poznat kao komiluk.

Svaki grad na svoj nain susree se s problemom betonizacije i zatvaranjem zelenih povrina.
Takoer, svaki grad na svoj nain mora individualno reagovati na date faktore i indikatore, koji se ne
mogu tek tako preslikati na druge gradove pojasnio je.

Primjer Bea

Kao primjer Urui izdvaja glavni grad Austrije, Be, koji koristi razvojnu strategiju iz 1984. godine.
Strategija polazi od injenice da se populacija u tom gradu konstantno poveava to ima za posljedicu
potrebu za irenjem grada na slobodne povrine i stvaranjem kvalitetnijeg prostora za stanovanje,
odmor, rekreaciju i rad.

Evidentno je da se od tog perioda do danas, povrina poljoprivrednog zemljita konstantno

reducirala i pretvarala u graevinsko zemljite, kako bi se potrebe graana i samog grada Bea
zadovoljile. Potreba za veim brojem stambenih jedinica dovela je strunjake, graane i politike
predstavnike na vii nivo svjesnosti o prostoru i zatiti slobodnih gradskih povrina koje direktno utiu
na kvalitetu ivota i boravka unutar jednog urbanog prostora- kazao je.

Dodao je da je u Beu poznat sluaj Steinhof, kada je na arealu stare bolnice, koju je projektovao
uveni beki arhitekt Otto Wagner bila planirana izgradnja 600 novih stambenih jedinica. Uzimajui u
obzir urbanistiki plan grada Bea to bi znailo da itav areal dobiva potpuno novi izgled. Zbog ove
odluke graani su organizirali inicijativu koja se zalagala za ouvanje ove bitne povrine za odmor,
rekreaciju i sport.

Krajnji ishod bio je smanjenje planiranih stambenih jedinica na 160, kao i novi koncept o koritenju
javnih i zelenih povrina ovog dijela grada rekao je u razgovoru za Fenu asistent na Tehnikom
univerzitetu u Beu Edib Urui.
http://www.sarajevotower.ba/

http://ba.n1info.com/a168307/Biznis/Ekskluzivno-Donosimo-detalje-o-Sarajevo-Toweru.html

http://mondo.ba/a496200/Info/Drustvo/Bespravna-gradnja-rak-rana-za-buduce-Sarajevo.html

http://balkans.aljazeera.net/vijesti/nelegalna-gradnja-opasni-fenomen-balkana

https://hamdocamo.wordpress.com/2015/06/29/arhitektonska-dzungla-sarajeva/

http://www.nezavisne.com/novosti/bih/Divlja-gradnja-ugrozila-ostatke-najstarijeg-hana/17394

http://analiziraj.ba/2017/03/05/kako-je-banjaluka-ostala-bez-miliona-ii-oprostena-divlja-gradnja-i-
naknadna-legalizacija/

http://www.b92.net/putovanja/destinacije/evropa.php?&nav_id=477040

https://www.klix.ba/vijesti/bih/sarajevo-u-planu-izgradnja-nebodera-na-otoci-gradjani-mogu-
predloziti-ideje/160527045

https://www.klix.ba/biznis/privreda/pogledajte-kako-izgleda-dionica-koja-ce-spojiti-sarajevo-s-
autoputem-a1/150515075

https://sarajevo.co.ba/izgradnja-sarajeva-stari-dio-grada/

http://avaz.ba/lokalne-vijesti/sarajevo/289693/sarajevo-mjestani-ocajni-zbog-planirane-gradnje-ne-
zelimo-nebodere-u-dvoristu

http://www.mreza-mira.net/vijesti/razno/restrikcije-vode-u-sarajevu/