PRINCIPIOS DE ACTUACIN

PARA UNHA COMUNICACIN

EN CLAVE DE IGUALDADE NA
DEPUTACIN DE PONTEVEDRA
 CRDITOS

Edita: Deputacin de Pontevedra

Autora: Avalia Grupo de Coordinacin

Deseo: Deputacin de Pontevedra

Data: Setembro 2017

3
 NDICE:

PARTE I_ Realidades, Xnero e Comunicacin (px-11)

PARTE II_ Recomendacins para un uso inclusivo das linguaxes

(px-23)

PARTE III_ Lista de termos (px-45)

PARTE IV_ Bibliografa (px-67)

5
 O documento que agora presentamos o resultado dun amplo traballo
realizado, desde a perspectiva de xnero, que analiza os usos comunica-
tivos da Deputacin de Pontevedra e que ten como obxectivo intervir de
forma directa para modificalos.

Este proceso organizouse en tres fases:

Primeira: elaborouse e desenvolveuse unha indagacin cuantitativa

e cualitativa sobre os usos sexistas da linguaxe escrita e iconogrfica
observados na web oficial desta administracin

Segunda: deseronse e impartronse nove obradoiros formativos,

dirixidos, en xeral, a traballadoras e traballadores desta institucin e,
especificamente, ao persoal adscrito aos departamentos con labores
relacionados coa comunicacin e a igualdade

Terceira: elaborouse unha gua sobre comunicacin inclusiva

No primeiro trimestre do 2016 comezamos a primeira fase, na que se

realizou unha indagacin para detectar os usos sexistas na linguaxe
escrita e iconogrfica da Deputacin de Pontevedra. A travs desta bre-
ve investigacin constatamos que, anda que observamos un incipien-
te interese por utilizar unha comunicacin inclusiva, dos numerosos
documentos e das imaxes analizadas desprndese un tratamento sexis-
ta e estereotipado na comunicacin escrita e visual. Do mesmo modo,
a informacin cualitativa extrada das enquisas realizadas ao persoal
desta institucin amosou unha escasa identificacin dos usos sexistas e
unha actitude expectante cara ao proceso de aplicacin da perspectiva
de xnero nos procesos comunicativos da institucin.

Este proceso de anlise e reflexin tivo continuidade durante a forma-

cin da segunda fase, na que se observou que, en gran medida, os usos
sexistas da comunicacin teen unha relacin directa cos mecanismos
de socializacin diferenciada e de percepcin da realidade desde par-
metros androcentristas.

6 7
 Se a indagacin foi o proceso que nos permitiu verificar a existencia de a todos os procesos de relacin co noso contorno, en especial cos pro-
usos sexistas na escrita e no material iconogrfico a formacin foi o cesos de comunicacin mediante os que construmos e transmitimos
mecanismo de retroalimentacin necesario para detectar as causas e realidades, certezas e coecementos. Do mesmo modo, analizamos e
iniciar o proceso cara utilizacin dunha comunicacin inclusiva. Coe- identificamos os usos sexistas da linguaxe a travs da incorporacin da
cemos o qu e o nde e temos pautas que nos indican os porqus, perspectiva de xnero e o papel transmisor e de socializacin que pose
de forma que tentaremos que este documento sexa o resultado de todos o idioma.
estes procesos anteriores.
No apartado II inclese un breve marco normativo sobre a linguaxe e
Atendendo aos resultados da indagacin e do proceso de formacin a imaxe non sexistas, vez que se proporcionan ferramentas e reco-
detectamos os tipos mis frecuentes de usos sexistas, o que nos per- mendacins para un uso inclusivo da linguaxe establecendo un catlogo
mitira elaborar unha gua na que cinguirnos a indicar, unha a unha, as de recomendacins e posibilidades para establecer unha comunicacin
diversas incorreccins e a carn destas propoer as diferentes posibi- inclusiva tanto na escrita coma nas imaxes.
lidades de redaccin desde parmetros non sexistas. Non obstante, e
sen renunciar a esta posibilidade, os usos de linguaxe sexista atopados No apartado III recllese unha lista de termos ordenados alfabetica-
son semellantes aos detectados noutras administracins para as que se mente con alternativas de uso non sexista.
desearon guas e manuais de linguaxe non sexista moi rigorosos e de
gran vala. Con todo, pensamos que este tipo de documentos son tiles Por ltimo, no apartado IV recllese a bibliografa do material utilizado
mais non suficientes. para elaborar esta gua, cuxa consulta se recomenda.

Daquela, decidimos elaborar un documento que recolla as aprendizaxes

froito da indagacin e a formacin e que induza a reflexionar, a reformu-
lar a realidade e a entender que as diferentes linguaxes son un aspecto
mis dun proceso de socializacin no que todas e todos aprendemos a
construr e reforzar realidades e, polo tanto, a asumilas ao decidirmos
loitar por modificar o establecido.

Desde esta perspectiva optamos, de xeito consciente, por elaborar un

catlogo de principios de actuacin co obxectivo de xerar un instrumento
de reflexin e consulta que, a modo de gua, facilite a incorporacin do
enfoque de xnero na comunicacin escrita e iconogrfica da Deputa-
cin de Pontevedra.

Este documento consta de catro apartados, que responden aos seguin-

tes aspectos:

O apartado I dedcase relacin entre realidades, xnero e comunica-

cin e nel abordamos en qu medida a nosa construcin da realidade
est condicionada por un androcentrismo herdado e cmo este afecta

8 9
 PARTE I
REALIDADES, XNERO E COMUNICACIN

10
 Neste apartado tmanse como eixes centrais a relacin entre as reali-
dades, a comunicacin, o xnero e a linguaxe.

A linguaxe un aspecto central da comunicacin. En esencia, a linguaxe

un conxunto de smbolos que utilizamos para designar a realidade, e
a realidade aprehndese desde un marco previo explicativo: o andro-
centrismo ou a dimensin de xnero. De a que para achegarnos a unha
linguaxe non sexista teremos que reflexionar sobre a vectorizacin de
realidade-comunicacin-xnero-linguaxe.

REALIDADES, LINGUAXES E COMUNICACIN

A realidade nunca nica. Existe unha realidade referida s propiedades

fsicas dos obxectos determinada pola ciencia obxectiva; non obstan-
te, existen outras realidades que gardan relacin cos significados e coa
comunicacin.

Na primeira realidade existe un consenso cientfico baseado na per-

cepcin e en probas experimentais mentres que as segundas estn
regradas por normas e consensos sociais dos que podemos ser mis
ou menos conscientes. Con todo, estas realidades poderan ser obxecto
de discusin tendo en conta que a primeira, a cientfica, tamn se atopa
inserida no mundo das normas e os valores xa que a descobren persoas
inmersas nesas outras realidades.

As linguaxes constiten procesos de simbolizacin da realidade. Ao

comunicarnos estamos recreando realidades, para o que imprescin-
dible que haxa interlocucin por parte doutra ou doutras persoas coas
que xerar un intercambio e a transmisin de pensamentos, emocins,
actitudes etc. En definitiva, comunicar.

Desde esta perspectiva as diferentes linguaxes teen o poder de construr

realidades, de xerar sociedades, pois a travs destes cdigos as persoas
introdcense nelas, ata tal punto que as linguaxes representan a forma
mis elevada de simbolizacin, dicir, de representacin do real por un
signo consensuado e compartido que revela unha relacin de significacin.

12 13
 A travs do uso das linguas participamos nun proceso de substitucin.
Por exemplo, as palabras evocan por medio de pautas sonoras un obxec-
to sen que teamos que recorrer sa presenza fsica, a sa visualiza-
cin ou materialidade. Con todo, o smbolo ten un carcter fundamen-
talmente arbitrario, convencional e polismico. Arbitrario na medida
en que non existe unha relacin fsica co seu significado; convencional,
xa que se establece a travs dun pacto; e polismico, ao posur mis
dun significado. A este respecto o antroplogo M. Harris destaca como
caracterstica da linguaxe a arbitrariedade. Sobre esta manifesta que
os seres humanos posen a capacidade de adquirir a linguaxe pero non
dispoen por natureza dunha linguaxe pois a capacidade de construr
cdigos lingsticos atpase determinada culturalmente e vara dunha
sociedade a outra. Esta determinacin cultural implica que cada persoa
se integra nun universo de coecementos, que son o resultado da expe-
riencia doutras moitas persoas e que as sas experiencias se impreg-
nan dese coecemento.
Por causa desta relacin entre as linguaxes e a realidade, esta ltima
nunca un elemento absolutamente obxectivo, sempre existe a travs
dos sentidos desde a que percibida, polo tanto a realidade sempre ,
en parte, subxectiva, produto dos suxeitos.
Nesta orde de cousas, inclumos o concepto comunicacin a partir do
terico Paul Watzlawick, que explica que o que chamamos realidade non
unha evidencia senn o resultado do proceso de comunicacin, e a
comunicacin constitese no xeito de describila e informar dela. Non
existe unha nica realidade senn diversas realidades resultado da
comunicacin. Desde esta perspectiva a lingua non s transmite infor-
macin senn que o vehculo de expresin e transmisin dunha deter- masculino como a referencia, o universal, e o feminino como aspecto
minada visin da realidade.
A comunicacin un proceso de permanente interaccin social e sim-
blica, que consiste en trasladar o que anda non ten palabras e, polo
tanto, carece de significado, as representacins psquicas, convertn-
dose en palabras e imaxes transmisoras de ideas, valores e significados
vinculados a estas representacins.
14
A linguaxe o vehculo que nos permite comunicar os nosos pensa-
mentos, vivencias, opinins e experiencias de vida. A linguaxe constre
pensamento e o pensamento constre realidade. A travs do proceso
de comunicacin crecemos como persoas, detectamos o que pensa-
mos, definimos e redefinimos cl nosa posicin no mundo e conferi-
mos posicins s demais persoas. Comunicarnos permtenos crecer e
madurar nunha constante interaccin co medio.
Cando falamos estamos a nos escoitar, os nosos significados subxecti-
vos fanse visibles, mudan en aspectos reais para ns. A linguaxe fai real
a nosa subxectividade, non s para quen comparte a informacin (per-
soa ou persoas receptoras) senn, e mis importante, para unha ou un
mesmo. De a a importancia da linguaxe como xerador de pensamento
e de realidades.
Non existe un nico proceso de comunicacin senn diferentes procesos
condicionados pola realidade compartida das persoas pertencentes a un
grupo. En funcin da importancia que para un grupo tea un elemento
da sa realidade ou do seu medio xerar cdigos que lle permitan com-
partir informacin relevante sobre el. Dependendo de nde e cmo se
produza o proceso de socializacin os cdigos de comunicacin van dife-
rir; non obstante, existen algns que son compartidos por toda a socie-
dade sobre os que se constre a realidade, coma o androcentrismo e o
sexismo.
ANDROCENTRISMO, SEXISMO E LINGUAXES
O androcentrismo a visin do mundo baseada na consideracin do
dependente e subordinado. Esta perspectiva xera un pensamento nes-
gado que se transmite e reflicte a travs dos usos da lingua. O androcen-
trismo confire unha visin malformada da realidade, desde o momento
no que a perspectiva que toma o home como medida de todas as cousas
invisibiliza a existencia doutras realidades, da diversidade.
Por outra banda, o sexismo a ideoloxa dirixida a manter a discrimina-
cin e a subordinacin das mulleres respecto dos homes.
15
 Poderiamos pensar que estes dous conceptos non teen cabida no mun-
do actual pero se paramos a pensar atopamos que cando desde a lin-
guaxe se universaliza o masculino como patrn que recolle toda a rea-
lidade estase a expresar a travs da lingua o estado de discriminacin
das mulleres.
Na actualidade conviven formas tradicionais con novas formas de sexis-
mo1, que combinan un paternalismo dominador (sexismo hostil) cun
paternalismo protector (sexismo benvolo) actuando como un sistema
articulado de recompensa e castigos coa finalidade de perpetuar unha
sociedade profundamente desigual. Mentres que o sexismo hostil o
castigo s mulleres que non desempean os mandatos de xnero mis
tradicionais, o sexismo benevolente constitese na recompensa s
mulleres que cumpren os mandatos de xnero.
A UNESCO, no seu manual para un uso non sexista da linguaxe, expresa
o seguinte: A linguaxe non unha creacin arbitraria da mente huma-
na, senn un produto social e histrico que infle na nosa percepcin da
realidade. Ao transmitirlle socialmente ao ser humano as experiencias
acumuladas de xeracins anteriores, a linguaxe condiciona o noso pen-
samento e determina a nosa visin do mundo
Recolliamos nos primeiros pargrafos que a realidade est regrada por
normas e consensos sociais. As pois, imos parar a analizar as con-
secuencias desta afirmacin. Segundo o dicionario da Real Academia
Galega norma, na sa primeira acepcin, aquilo que habitual, con-
forme maiora dos casos e que, polo xeral, tomado como modelo ou
como gua. Na segunda definicin a regra ou conxunto de regras,
convencionais ou establecidas polo uso, s que se debe ater unha per-
soa ou cousa. Por outra banda, a palabra norma achganos ao normal
definido como: conforme norma, ao que mais frecuente ou habi-
tual. Non podemos esquecer que se o paradigma no que a nosa socie-
dade est inmersa o androcentrismo a norma e o normal ser o
referido ao suxeito de referencia, ao home.
1 Teora do sexismo ambivalente (Glick e Fiske, 2001)
16
Agora ben, analizando o concepto de normal desde unha perspectiva
social asimilamos este ao correcto, adecuado, debido etc. En contra-
posicin co anormal, entendido como o estrao, diferente, o que se
desva da norma e polo tanto debe ser rexeitado. Pois ben, preciso
entender que as normas como convencins sociais poden modificarse,
que non teen que ver coa orde natural senn coa orde social estableci-
da e que, polo tanto, son construdas, que obedecen a unha determinada
visin, a visin androcntrica do mundo e que , polo tanto, de xustiza
social mudar todas esas normas visibles e invisibles que determinan,
por exemplo, que o xnero gramatical masculino tamn se refire s
mulleres, que definen, segundo o Diccionario de la Real Academia de
la Lengua Espaola, a palabra hombre como ser animado racional,
varn o mujer, e que relacionan as imaxes dos homes co mundo pblico
e as das mulleres co domstico.
COMUNICACIN EN CLAVE DE IGUALDADE. A PERSPECTIVA DE XNERO
A linguaxe e as imaxes son potentes axentes socializadores. O paradigma
do androcentrismo determina un proceso de socializacin diferenciada,
entendida esta como o conxunto de prcticas, smbolos, representa-
cins, normas e os valores sociais que as sociedades elaboran a partir
das diferenzas sexuais (De Barbieri, 1992). No proceso de socializacin
aprendemos e interiorizamos as normas e os valores e interpretamos a
realidade.
A linguaxe xera e transmite convencins sociais herdadas e reflicte unha
realidade socialmente construda en lxica, sexista.
A travs da linguaxe aprndese o que se espera de cadaqun e o papel
que debemos xogar no tecido social. A escrita e as imaxes transmiten
pero tamn responden aos estereotipos e roles de xnero, en definitiva,
aos mandatos de xnero.
O sistema sexo-xnero como elemento estruturador das relacins entre
os seres humanos condiciona as relacins a travs dos estereotipos e
roles de xnero. Os primeiros son o conxunto de calidades e caracte-
rsticas fsicas e psicolxicas que a sociedade lles asigna a mulleres e
homes de forma diferencial. Os segundos determinan as condutas e
17
 comportamentos duns e doutras. Unha caracterstica deste sistema a
sa suposta complementariedade, que responde necesidade de man-
ter unha orde establecida na que as ideas de cmo debe ser e actuar
unha muller se asocian ao seu papel reprodutor e ao mbito domstico,
mentres que o masculino est ligado ao papel produtor e mantedor e
se vincula ao espazo pblico. A outra caracterstica deste sistema a
xerarqua e asimetra que reproduce xa que o papel produtor e o espazo
pblico teen maior relevancia e influencia que o papel reprodutor e o
mbito domstico, subsidiario do primeiro.
Se ben certo que a linguaxe non en si mesma sexista, si o a utili-
zacin que se fai dela. A linguaxe un instrumento de invisibilizacin,
negacin e ocultacin, na medida que non nomea as mulleres, reprodu-
cindo o paradigma androcentrista2. sexista na medida en que seguen
a existir palabras que cambian de significado segundo se apliquen a
mulleres ou a homes3. Por exemplo, a palabra gobernante referida
persoa que ten a direccin poltica dun estado, e a palabra gobernan-
ta como muller que nun hotel ou establecemento similar a encarga-
da do servizo de limpeza e de conservacin. Estas diferenzas atpanse
encamiadas a manter un status de inferioridade das mulleres respecto
dos homes.
A mesma reflexin podmola realizar sobre a linguaxe iconogrfica. As
imaxes transmiten o sexismo e o androcentrismo cando asocian o mas-
culino coa idea de universal. Por exemplo, cando se ilustra a evolucin
humana a partir do concepto e a imaxe do home (home de Cromagnon,
home de Neanderthal etc.) ou cando se vinculan imaxes masculinas ao
espazo pblico (mercadotecnia asociada venda de vehculos) e imaxes
femininas esfera do domstico e dos coidados (mercadotecnia relacio-
nada coa venda de produtos de limpeza e infants). En definitiva, cando
transmiten os estereotipos e roles asociados muller e ao home.
Non obstante, a linguaxe ten a capacidade de nomear, de amosar outras
realidades, de cambiar a orde das cousas, de mudar a visin androcen-
trista pola perspectiva de xnero. Cmpre recordar que a linguaxe o
produto dunha sociedade, que a sociedade un conxunto de persoas
2 Utilizacin do masculino como xenrico
3 Duais aparentes
18
inmersas nunhas normas sociais, que estas son produto de convencio-
nalismos xurdidos dunha determinada visin do mundo, e que esa visin
do mundo pode mudar.
Aplicar a perspectiva de xnero significa desvelar o obvio, o que enten-
demos como normal, como natural, reflexionar e facer visibles os man-
datos de xnero para identificar as discriminacins.
Un xeito de aplicar a perspectiva de xnero no uso sexista da linguaxe
escrita e iconogrfica utilizar a regra da inversin: intercambiar o femi-
nino polo masculino e o masculino polo feminino, tanto en informacin
escrita coma visual. A travs desta regra, de doada aplicacin, pode-
mos visualizar e detectar calquera mostra de sexismo: se o resultado
de modificar o feminino polo masculino e viceversa resulta chocante,
significar que existe un tratamento non igualitario.
Desde esta perspectiva poderemos observar cmo o masculino nunca
engloba o feminino, da mesma forma que nos decataremos rapidamen-
te de que o feminino non engloba o masculino. Podemos pensar que
todas as persoas estamos habituadas a que isto ocorra, polo que non
pasa nada pero... se nos paramos a pensar no papel que estamos a des-
envolver cada vez que non nomeamos mulleres e homes por igual, na
mensaxe que estamos reforzando, queremos que se siga construndo
as a realidade?
Con todo, a aplicacin da perspectiva de xnero obrganos a interrogr-
monos sobre o que vemos, sobre o cotin e as sas consecuencias na
vida de mulleres e homes.
Sabemos que ao nomear o masculino reiteradamente este se fai mis
real e se converte en protagonista, mentres que o que non se nomea se
converte en ausente. Aplicando a perspectiva de xnero anlise da rea-
lidade podemos observar e preguntarnos polas implicacins que ten no
noso da a da. Como exemplo, podemos coller calquera xornal deportivo
e analizar diferencialmente:
- A porcentaxe de noticias relacionadas co deporte feminino
19
 - A porcentaxe de noticias relacionadas co deporte masculino
- A situacin (portada, contraportada, pxina dereita, pxina esquerda,
metade superior, metade inferior etc.) das noticias referidas ao deporte
feminino
- A situacin (portada, contraportada, pxina dereita, pxina esquerda,
metade superior, metade inferior etc.) das noticias referidas ao deporte
masculino
rachando coa mirada androcentrista herdada e poendo as lentes de
xnero.
Na medida en que utilizamos unha linguaxe nas sas diversas mani-
festacins igualitaria e inclusiva estamos a promover a igualdade
efectiva entre mulleres e homes, estamos a posicionarnos a favor dos
parmetros bsicos de xustiza social, pero tamn das leis vixentes no
marco internacional, europeo, espaol e galego que regulan o dereito
igualdade.

- O nmero, o tamao e a localizacin das imaxes con mulleres depor- Existen mltiples formas de utilizar a linguaxe escrita e iconogrfica
tistas amosando unha realidade diversa na que se inclan mulleres e homes
de forma equitativa, e na medida que empregamos unha linguaxe non
- O nmero, o tamao e a localizacin das imaxes con homes deportistas sexista convertmonos en axentes do cambio.

- No caso das noticias referidas a mulleres, o texto ou as imaxes que

acompaan as noticias fan referencia a aspectos estritamente deporti-
vos?

- No caso das noticias referidas a homes, o texto ou as imaxes que acom-

paan as noticias fan referencia a aspectos estritamente deportivos?

Se somos quen de recoller estes aspectos cmpre reflexionar: estn

igualmente representadas mulleres e homes na linguaxe iconogrfica?,
e na linguaxe escrita? que modelos de referencia de accin se estn a
representar? que mensaxe se transmite?

Modificar o establecido sempre atopa trabas, e no campo da linguaxe

isto non diferente. En ocasins, as dificultades veen pola forte interio-
rizacin de usos culturalmente establecidos e outras veces polo desco-
ecemento de formas sinxelas a travs das que comunicarnos de forma
diferente. Pero fundamentalmente o complicado modificar un hbito
se con anterioridade non se produce unha reflexin colectiva e indivi-
dual e unha toma de posicin persoal. Este o primeiro paso para un
cambio real. Se non tomamos consciencia da importancia do noso papel
na sociedade, dificilmente poderemos converternos en axentes de cam-
bio. preciso aprender a mirar ao noso redor desde outra perspectiva,

20 21
 PARTE II

22
 RECOMENDACINS PARA UN USO INCLUSIVO DAS LINGUAXES

Este apartado toma como aspectos centrais o marco normativo existen-

te sobre comunicacin non sexista e as principais recomendacins para
un uso inclusivo da comunicacin.

MARCO NORMATIVO E LEXISLATIVO

Desde a existencia das polticas pblicas de igualdade os gobernos e

as distintas administracins pblicas veen chamando a atencin sobre
a necesidade de adoptar unha linguaxe e unha imaxe non sexista na
comunicacin que erradicase a discriminacin e a invisibilizacin das
mulleres. A continuacin expense a lexislacin e a normativa publica-
da nos mbitos internacional, europeo, estatal e autonmico.

No mbito internacional destacan:

- A Resolucin 14.1, aprobada pola Conferencia Xeral da UNESCO, Gran

Programa XIV: A Condicin da Muller, na sa XXIV reunin, en 1987

- A Resolucin 109, aprobada pola Conferencia Xeral da UNESCO, na sa

reunin XXV, en 1989

- Comisin de Terminoloxa no CAHFM, V reunin (Estrasburgo, 27-30 de

maio de 1986), Consello de Europa

- A Recomendacin R (90) 4, de 21 de febreiro de 1990, do Comit de

Ministros do Consello de Europa aos Estados membros, sobre a elimi-
nacin do sexismo na linguaxe, adoptada na 434. reunin de delegados
de ministros (1991) Estrasburgo, Consello de Europa

- Programas de accin comunitarios para a igualdade de oportunidades

entre mulleres e homes (1991-2009)

- Declaracin de Beijing e Plataforma para a Accin da IV Conferencia

Mundial sobre as Mulleres, Beijing, Nacins Unidas, 1995

24 25
 - Comisin de Dereitos da Muller e Igualdade de Oportunidades, 28 de
xaneiro de 2003, Parlamento Europeo
- Informe sobre a linguaxe non sexista no Parlamento Europeo, aproba-
do polo Grupo de Alto Nivel sobre Igualdade de Xnero e Diversidade o
13 de febreiro de 2008
No mbito do Estado espaol, desde a creacin do Instituto da Muller, no
ano 1983, incdese tamn na necesidade de prestar atencin linguaxe
sexista que invisibiliza e discrimina as mulleres. Desta necesidade nace
Nombra, comisin asesora sobre linguaxe do Instituto da Muller, no ano
1994. Seguindo estas recomendacins, diversos ministerios e organis-
mos oficiais estableceron unha normativa para fomentar un uso non
sexista da linguaxe e da imaxe.
Ministerio de Xustiza
- Real decreto 762/1993, que establece pautas en relacin co Rexistro
civil e a discriminacin lingstica en textos e formularios oficiais, auto-
rizando a modificacin na orde dos apelidos paterno e materno
- Lei 40/1999, de 5 de novembro, sobre nome e apelidos e orde destes,
mediante a cal o apelido materno pode antepoerse ao paterno
- Sesin do 9 de febreiro de 2005 do Pleno do Congreso Xeral do Poder
Xudicial, pola que se acorda crear a Comisin para a Igualdade de Opor-
tunidades de Mulleres e Homes na Xudicatura, fixando entre os seus
obxectivos o uso non sexista da linguaxe administrativa
Ministerio de Educacin e Ciencia
- Real decreto 733/1995, de 5 de maio, polo que se aproban as normas
reguladoras da expedicin de ttulos acadmicos e profesionais corres-
pondentes s ensinanzas establecidas pola Lei orgnica 1/1990, de 3 de
outubro, de ordenacin xeral do sistema educativo (BOE nm. 131, 1995)
- Orde de 22 de marzo de 1995, pola que se establece adecuar a denomi-
nacin dos ttulos acadmicos oficiais en funcin da persoa que o solici-
te, sexa muller ou home (BOE nm. 74, de 28 de marzo de 1995)
26
- Lei orgnica 2/2006, de 3 de maio, de educacin. No artigo 16 establ-
cese como un dos seus principios xerais que a finalidade da educacin
primaria proporcionarlles s nenas e aos nenos unha educacin que
permita afianzar o seu desenvolvemento persoal e o seu propio benes-
tar. Tamn se establecen no artigo 23 como obxectivos valorar e respec-
tar a diferenza de sexos e a igualdade de dereitos e oportunidades de
mulleres e homes rexeitando os estereotipos de xnero e os prexuzos e
comportamentos sexistas que fomentan a violencia de xnero
- Lei orgnica 4/2007, de 12 de abril, pola que se modifica a Lei orgnica
6/2001, de 21 de decembro, de universidades, na que se establece que
a universidade, como transmisora de valores, un dos piares funda-
mentais para acadar unha sociedade tolerante e igualitaria que respecte
os dereitos e liberdades fundamentais e de igualdade entre mulleres e
homes
Ministerio de Asuntos Sociais, Ministerio de Igualdade, Instituto da
Muller
- Creacin da comisin asesora sobre linguaxe do Instituto da Muller
(Comisin NOMBRA) ano 1994.
- Real decreto 1686/2000, de 6 de outubro, polo que se crea o Observato-
rio da Igualdade de Oportunidades entre Mulleres e Homes
- Lei orgnica 1/2004, de 28 de decembro, de medidas de proteccin
integral contra a violencia de xnero (BOE de 29 de decembro de 2004),
na que se establecen medidas de sensibilizacin e intervencin no mbi-
to educativo, facendo especial fincap no eido da publicidade, e a necesi-
dade dunha imaxe que respecte a igualdade e a dignidade das mulleres
- Lei orgnica 3/2007, de 22 de marzo, para a igualdade efectiva de
mulleres e homes (BOE nm. 71, de 23 de marzo), na que se estable-
ce como criterio de actuacin de todos os poderes pblicos a utiliza-
cin dunha linguaxe non sexista. Esta lei, no ttulo II, sobre as polticas
pblicas para a igualdade, regula no artigo 14.11, como criterio xeral
de actuacin dos poderes pblicos, a implantacin dunha linguaxe non
27
 sexista no mbito administrativo e o seu fomento na totalidade das rela-
cins sociais, culturais e artsticas. Para aplicar o principio de igualda-
de de trato e de oportunidades na sociedade da informacin, no artigo
28.4 establcese que nos proxectos do mbito das tecnoloxas da infor-
macin e da comunicacin sufragados total ou parcialmente con dieiro
pblico, garantirase que a sa linguaxe e contidos non sexan sexistas.
Finalmente, no ttulo III da lei, dedicado igualdade e medios de comu-
nicacin, reglanse medidas especficas para implantar a igualdade nos
medios de comunicacin social de titularidade pblica. Para a RTV esta-
blcese a travs do artigo 37.1.b que na sa funcin de servizo pblico pero sobre todo combinalas, xa que deste modo amosaremos unha
perseguir na sa programacin utilizar a linguaxe de forma non sexis-
ta. Na mesma lia, no artigo 38.1.b mencinase que a Axencia EFE
deber velar polo respecto do principio de igualdade entre mulleres e
homes e, en especial, pola utilizacin non sexista da linguaxe e estable-
ce como obxectivo utilizar a linguaxe de forma non sexista
- Plan estratxico de igualdade 2008-2011, que recolle como primeiro
obxectivo o de amosar as mulleres e o feminino como suxeitos activos
da construcin social e para acadalo formula, entre outras actuacins,
a necesidade de promover o uso dunha linguaxe non sexista que nomee
a realidade feminina e masculina, buscando formas de expresin que
non oculten nin subestimen o feminino
No mbito autonmico:
- Decreto lexislativo 2/2015, de 12 de febreiro, polo que se aproba o Texto
refundido das disposicins legais da Comunidade Autnoma de Galicia
en materia de igualdade, no que se define a linguaxe sexista e se defende
a erradicacin do sexismo na linguaxe institucional e social; nos medios
de comunicacin, especialmente na publicidade; na educacin e forma-
cin para igualdade entre mulleres e homes e nas relacins laborais
28
PRINCIPAIS RECOMENDACINS
Neste apartado abordamos unha serie de recomendacins co obxectivo
de xerar e reproducir mensaxes non sexistas.
Por unha banda, describimos pautas que atinxen a linguaxe escrita coa
intencin de visualizar as diferentes posibilidades que ofrece o noso
idioma hora de construr un texto inclusivo. O obxectivo coecelas
para as adecualas a cada necesidade e aos diferentes tipos de texto,
maior riqueza da linguaxe e evitaremos que resulte repetitiva. Por outra
banda, ofrecemos unha lista de suxestins iconogrficas sobre as que
reflexionar hora de utilizar informacin visual.
As estratexias descritas nos seguintes pargrafos son tiles hora de
elaborar unha mensaxe. Non obstante, poden xurdir dbidas sobre a
anlise, desde criterios non sexistas, dun texto ou imaxe, polo que reco-
mendamos a posta en prctica da regra de inversin: substitur un ter-
mo, oracin, imaxe etc. polo xnero oposto, e analizar se a situacin des-
crita equitativa ou prexudicial para mulleres e homes. A travs desta
regra, que propn darlle a volta a un texto ou a unha imaxe, poderemos
detectar as mensaxes sexistas: aquelas que invisibilizan as mulleres no
discurso visual e/ou escrito, aquelas que negan un tratamento equitati-
vo e paritario a mulleres e homes ou aquelas que reafirman estereotipos
sexistas.
En adiante utilizaremos o termo xnero en mltiples ocasins, polo
que preciso aclarar a sa definicin segundo ao que nos refiramos.
Xnero, entendido como categora analtica, alude ao conxunto de
comportamentos sociais, crenzas e valores asociados a cada persoa
en funcin do seu sexo biolxico. Xnero gramatical, referido ao trazo
gramatical que marca a oposicin entre masculino e feminino nos subs-
tantivos, pronomes, adxectivos e determinantes, que inherente para os
substantivos e pronomes e se establece por concordancia con estes no
resto dos casos.
29
 Tentaremos establecer un marco de referencia conxunto para a escrita, a
oral, a iconogrfica etc., posto que o fin ltimo de calquera delas comu-
nicar, transmitir unha informacin. En ltima instancia, as linguaxes son
instrumentos dun sistema de comunicacin e neste primordial coidar
a coherencia da mensaxe algo que vai mais al da prctica non sexis-
ta das diversas linguaxes e o compromiso explcito coa igualdade, ao
considerar as linguaxes poderosos instrumentos de transformacin
cara consecucin da igualdade de oportunidades entre mulleres e
homes.
As linguaxes emprganse de modo sexista cando:
Utilizan unha perspectiva androcentrista, tomando o masculino como
modelo universal, invisibilizando, ocultando e dificultando a identifica-
cin das mulleres
Utilizan un tratamento discriminatorio e peor cara s mulleres, situn-
doas en posicins de subordinacin ou inferioridade
Transmiten estereotipos e roles sexistas, ligando as mulleres coas
responsabilidades do fogar e dos coidados e asignando diferencialmen-
te a mulleres e homes capacidades naturais para o exercicio profesio-
nal de tarefas asociadas ao mundo dos coidados para unhas e ao mundo
pblico para outros.
De acordo con estes puntos, podemos establecer unha serie de pregun-
tas que nos axudan a facer visible a calidade dunha mensaxe en relacin
co seu valor inclusivo ou sexista:
a) Este texto e/ou imaxe utiliza unha perspectiva androcentrista, na que
o masculino se establece como nico modelo e invisibiliza, oculta e difi-
culta a identificacin das mulleres?
b) Este texto e/ou imaxe proporciona un tratamento discriminatorio e
peor cara s mulleres e sitaas en posicins de subordinacin ou infe-
rioridade respecto dos homes?
30
c) Este texto e/ou imaxe transmite estereotipos e roles sexistas, ao ligar
as mulleres s responsabilidades tpicas do fogar e dos coidados e asig-
nar diferencialmente a mulleres e homes capacidades naturais para o
exercicio profesional de tarefas asociadas ao mundo dos coidados para
unhas e ao mundo pblico para outros?
A continuacin describimos unha serie de estratexias bsicas para pro-
ducir textos en linguaxe inclusiva
1. Uso do feminino ou masculino segundo a persoa
En documentos nos que se coece a persoa que van dirixidos utilizare-
mos sempre o xnero gramatical que se corresponda co sexo da persoa.
Cmpre ter especial coidado na antesinatura dos documentos.
Paula Garca. Xefe de servizo Paula Garca. Xefa de servizo
Paula Garca. Auxiliar administrativo Paula Garca. Auxiliar administrativa
Paula Garca. Arquelogo de campo Paula Garca. Arqueloga de campo
2. Uso de substantivos xenricos reais, colectivos e/ou abstractos
O xnero gramatical masculino pose un dobre valor: especfico e xen-
rico. Como especfico refrese en exclusiva aos homes e como xenrico
engloba homes e mulleres. O xnero gramatical feminino designa en
exclusiva as mulleres.
Se relacionamos este dato co captulo anterior: Realidade, Comunica-
cin, Xnero e Linguaxes, no que aludiamos ao androcentrismo como o
paradigma que sinalaba o home como a referencia universal, a utiliza-
31
 cin do masculino como xenrico consecuencia directa do androcen-
trismo como modelo xerador e produtor de coecemento e de visin e
interpretacin da realidade.

Esta dobre funcin do xnero gramatical masculino pode que atenda a

criterios de economa lingstica, pero o uso do masculino como xen-
rico remata simplificando a realidade, xerando ambigidade e sempre Os traballadores O persoal
facendo invisibles as mulleres.
O funcionario O funcionariado

Na lectura da seguinte frase: todos os colexiados estn convidados ao

acto. Podern asistir coas sas mulleres apreciamos como o xnero
gramatical utilizado o masculino, poderiamos pensar ata a lectu-
ra do punto que neste caso ten o valor de xenrico, non obstante, ao
seguir lendo decatmonos que usado como especfico, xa que despois
introduce o xnero feminino para completar a mensaxe. Pois ben, neste
texto atopamos co que Garca Meseguer denominou salto semntico,
converter o xenrico masculino en masculino especfico en frases con-
tiguas, provocando confusin semntica.
Agora ben, existen xenricos reais que designan o feminino e o mascu-
lino sen producir ambigidades nin incorreccins lingsticas e, o que
mais, co seu coecemento e uso incremntase a riqueza do idioma.
Os substantivos xenricos, abstractos, colectivos etc. son opcins que
ten o noso idioma para nomear os dous sexos.
3. Utilizacin de metonimias

Evitar a utilizacin do masculino como xenrico e utilizalo no seu valor Unha das posibilidades coas que conta o noso idioma para englobar o
gramatical especfico referido exclusivamente ao masculino, vez que feminino e o masculino nunha palabra son as metonimias, substantivos
utilizar o xnero gramatical feminino referido exclusivamente ao femini- que aluden a cargos, profesins, oficios, actividades etc.
no, clarifica a mensaxe e visualiza simbolicamente a mulleres e homes.

O director A direccin
O xefe A xefatura
O cidadn A cidadana O presidente A presidencia
Os fillos A descendencia O coordinador A coordinacin
Os alumnos O alumnado O secretario A secretara
Os profesores O profesorado O alcalde A alcalda
O suplente A suplencia O xerente A xerencia
Os vecios A vecianza O candidato A candidatura
Os voluntarios O voluntariado Os matriculados A matrcula
32 33
 4. Utilizacin de perfrases 5. Modificacin da redaccin e o uso de pronomes sen marca de xnero

Unha das formas mis doadas de inclur nun discurso escrito ou oral Unha estratexia de moita utilidade hora de utilizar unha linguaxe non
a mulleres e homes a utilizacin de perfrases, entendidas como un sexista e inclusiva o uso de determinados pronomes sen marca de
conxunto de palabras que expresan unha idea. xnero, igual que omitir o artigo cando este o que marca o xnero.

En moitos casos, antepoendo o termo persoa ou persoal podemos En lugar de utilizar algn ou algns cmpre utilizar algun, ou
construr perfrases que nos permiten utilizar unha linguaxe non sexista. cambiar o uso de ningn por ningun, ou desbotar o uso de todos e
un por calquera ou cada, tamn nas expresins que comezan con
os que poden mudarse por quen.

Os policas O corpo de polica Con marca de xnero Sen marca de xnero

Os pontevedreses A poboacin de Pontevedra

Os que Quen
Os polticos A clase poltica
Algn / algns Algun
Os inmigrantes A poboacin inmigrante, as persoas inmigrantes Ningn / ningns Ningun
Os administrativos O persoal administrativo, as persoas administrativas Todos / Un Calquera / Cada
Os contratados O persoal contratado, as persoas contratadas ..... ......

Os interesados As persoas interesadas

Os aspirantes As persoas aspirantes Con respecto ao artigo ou determinante, cando este acompaa un subs-
tantivo neutro o que marca o xnero, de modo que a sa omisin per-
O solicitante A persoa solicitante , a parte solicitante mite construr expresins inclusivas.
Os tcnicos O persoal tcnico, as persoas tcnicas
Para desenvolver estas estratexias pode ser preciso introducir peque-
O contratante A persoa contratante, a parte contratante nas modificacins no texto que, sen dbida, redundarn nunha mellor
O demandado A persoa demandada, a parte demandada comprensin do significado.
A terceiros A terceiras persoas, a terceiras partes
Os seleccionados As persoas seleccionadas

34 35

Se algn presentase unha modificacin
O demandante
O presidente do tribunal ter voto de calidade
Aqueles que posan os seguintes requisitos
Se ningn dos presentes
O contribunte
Os que pagasen o citado imposto
Os representantes dos traballadores
Todos os solicitantes
Asistiran os representantes de todos os rganos de goberno
Se algun presentase unha modificacin
Quen presente unha demanda
Quen presida o tribunal ter voto de calidade
Quen posa os seguintes requisitos
Se ningun presente
Cada contribunte / Calquera contribunte
Quen pagase o citado imposto
Quen represente o persoal da empresa
Cada solicitante
Asistiran representantes de cada rgano de goberno
36
6. Convivencia dos dous xneros gramaticais. As dobres formas
Ata agora todas as estratexias descritas se basean na utilizacin de ter-
mos que engloban o feminino e o masculino, ou que eluden a marca de
xnero. Non obstante, no captulo anterior desvelabamos os porqus da
linguaxe inclusiva e as razns da existencia dunha linguaxe sexista. Des-
de esta perspectiva amosabamos a necesidade de visibilizar as mulleres
nas diferentes linguaxes e a mxima: o que non se nomea non existe.
Pois ben, a utilizacin das dobres formas o mximo expoente da visi-
bilizacin de mulleres e homes nun texto.
Pdese utilizar de diversos modos: dobrar todos os elementos da ora-
cin ou unicamente algn destes, dependendo do ritmo ou prevalencia
que queiramos amosar. Desta forma poderemos darlles nfase a todos
os elementos ou s a algns. No caso de dobrar s algns deberemos
amosar a concordancia gramatical co ltimo termo.
As funcionarias interesadas e os funcionarios interesados
Os funcionarios e as funcionarias interesadas
As funcionarias e funcionarios interesados
Funcionarios e funcionarias interesadas
...........
No anterior cadro observamos diferentes tipos de desdobramentos:
- O primeiro responde dobre forma no artigo, no substantivo e no
adxectivo
37

- O segundo desdobra o artigo e o substantivo pero non o adxectivo, que
concorda por proximidade co substantivo feminino
- O terceiro utiliza a dobre forma s no substantivo, omite o artigo no
segundo desdobramento e concorda o xnero gramatical do adxectivo co
substantivo mis prximo (masculino)
- O cuarto omite os artigos e desdobra o substantivo e concorda o xnero
gramatical do adxectivo co substantivo mis prximo (feminino)
Estas catro oracins, gramaticalmente correctas, utilizan as dobres for-
mas de diferente modo, dependendo das unidades que se desdobren.
Sempre hai que ter coidado en realizar a concordancia de proximida-
de, o que significa que o adxectivo tome o xnero do substantivo ao que
acompae.
Respecto orde de presentacin das dobres formas pdese comezar
por un xnero gramatical determinado e despois presentar o contrario,
alternando entre un e outro en todo o texto.
A utilizacin das dobres formas unha das mltiples estratexias do uso
inclusivo da lingua, pero poderiamos utilizar outras moitas posibilida-
des. Por exemplo, a oracin as funcionarias interesadas e os funcio-
narios interesados permite as dobres flexins realizadas no exemplo,
pero tamn moitas mis opcins coma as seguintes:
A utilizacin dun xenrico: o funcionariado interesado
A utilizacin dunha perfrase: o persoal funcionario interesado ou as
persoas funcionarias interesadas
A utilizacin de pronomes sen marca de xnero: calquera persoa fun-
cionaria interesada, quen tivese interese etc.
Todas estas son formas alternativas ao uso mis estendido: os funcio-
narios interesados.
38
A realidade que a nosa lingua ofrece mltiples formas de expresin,
coecelas e utilizalas a nosa responsabilidade.
A linguaxe visual tamn importa, polo que a continuacin amosamos
unha serie de recomendacins bsicas para producir imaxes inclusivas:
As imaxes son a primeira informacin que atrapa os nosos sentidos,
unha imaxe vale mis que mil palabras, adoitamos dicir, e a realidade
que a transmisin de informacin a travs da linguaxe visual e iconogr-
fica un dos sinais de identidade dos nosos tempos.
A composicin da imaxe en canto a tamaos, lugares, planos, ngulos,
cores, posicins etc. un aspecto das imaxes que pode pasar desaper-
cibido pero que vital na transmisin das mensaxes. A este respecto hai
unha gran regra de uso: tratar do mesmo xeito as mulleres e os homes
nas representacins visuais.
Non obstante, ao igual que na escrita, as imaxes invisibilizan as mulle-
res e cando aparecen frecuente que o fagan desde canons sexistas.
1. Non representar as mulleres en posicins de subordinacin, inferio-
ridade ou cousificacin
A publicidade adoita utilizar a imaxe das mulleres situndoas en posi-
cins de subordinacin ou inferioridade, con menores capacidades ou
non aptas para asumir responsabilidades, ridiculizndoas ou presen-
tndoas de forma ofensiva. Por exemplo, utilizando o corpo feminino
como reclamo ou obxecto sexual, pasivo e ao servizo da sexualidade
masculina, ou fomentando un modelo de beleza baseado na xuventude,
delgadeza e perfeccin corporal, de acordo con canons pouco reais que
vinculan as posibilidades de xito persoal e social a posur esta imaxe.
Este tratamento ten consecuencias nocivas xa que visibiliza as mulleres
como obxecto de, non como suxeitos propios, transmite unha idea
asociada subordinacin, de seres para outros e de axentes pasivas.
39
 Pode que na transmisin da comunicacin institucional non adoitemos
visualizar claros exemplos deste mecanismo sexista, non obstante,
as administracins pblicas poden vincularse con outros espazos que
transmiten esta visin (ligazns a webs, patrocinio de actividades etc.)

Exemplos destas posibilidades estn recollidos nos informes do Obser-

vatorio de la imagen de las mujeres, que foi creado no 1994 para cumprir
os compromisos legais europeos e nacionais do fomento dunha imaxe
equilibrada e non estereotipada das mulleres.

2. Evitar o uso da figura masculina como xenrica

Ao igual que ocorre coa linguaxe escrita, a linguaxe visual e iconogrfica

tende a situar o home como centro e referencia do universo, adopta un
androcentrismo que oculta as mulleres do imaxinario colectivo, entende
que a imaxe masculina engloba a feminina e que ao visualizar o home
estamos visualizando a humanidade.

Cando reiteradamente as imaxes que utilizamos teen como protago-

nismo central a imaxe do home, debemos expornos s preguntas rea-
lizadas ao principio deste apartado, nomeadamente a unha esencial:
onde estn as mulleres?

3. Visibilizar unha presenza equilibrada de mulleres e homes, tendo en

conta a sa diversidade Para acadar este obxectivo podemos utilizar imaxes nas que aparezan
mulleres e homes de forma conxunta ou realizar a dobre flexin (de for-
Como consecuencia directa do anterior punto precisamos visibilizar as ma similar ao sinalado nas recomendacins asociadas escrita) nas
mulleres e os homes de forma paritaria e plural, garantir a paridade e a imaxes ou alternalas.
presenza equilibrada dos dous sexos, evitar as ausencias, incorporar as
mulleres como suxeitos activos das imaxes, proporcionarlles o protago-
nismo negado nos tempos, visualizar iconas que representen de forma
clara e ntida as mulleres e os homes por igual e dotar esas imaxes
de pluralidade e diversidade en relacin coas idades, razas, culturas,
etnias etc., como mecanismo que conforme o noso imaxinario cara
realidade social na que vivimos.

40 41
 Rachar con estes roles e favorecer a emerxencia e a visibilidade de
novos papeis para mulleres e homes tamn unha responsabilidade
das administracins pblicas, coa representacin das mulleres fra de
espazos domsticos e do coidado e inseridas en espazos de recoece-
mento social e profesional.

4. Evitar a reproducin de estereotipos e roles sexistas, recreando

contornos dos que sempre estiveron ausentes

As imaxes non deixan de ser sexistas porque haxa paridade de mulleres

e homes senn polo que se transmita a travs destas. O feito de que a
nivel visual aparezan mulleres e homes non evita o sexismo.

Cando asociamos a imaxe das mulleres beleza, sensibilidade, fra-

xilidade, pasividade, s tarefas dos coidados, reproducin e ao espa-
zo domstico, e as imaxes dos homes fortaleza, actividade, ao poder
pblico, producin, ao espazo pblico, ao mundo profesional etc., esta-
mos a favorecer e a reforzar os estereotipos e roles de xnero asociados
ao sexismo e tradicionalmente asumidos por toda a sociedade.
42 43
 PARTE III
LISTA DE TERMOS

44
 TERMOS / A-Z ALTERNATIVAS INCLUSIVAS

A a terceiros terceiras persoas terceira ou terceiras e as e os terceiros as terceiras e os

terceiro terceiros terceiros
acredor parte acredora persoa acredora entidade acredora acredora ou acredoras e as e os acredores as acredoras e os
acredor acredores acredores
administrador administracin persoa administradora administradoras e as e os as administradoras e
administradora ou administrador administradores administradores os administradores
administrativo administracin persoa administrativa persoal de administracin administrativa ou administrativas e as e os as administrativas e
administrativo administrativos administrativos os administrativos
admitido admisin persoa admitida admitida ou admitidas e as e os admitidos as admitidas e os
admitido admitidos admitidos
adolescente adolescencia persoa adolescente as e os as adolescentes e os
adolescentes adolescentes
adulto adultez persoa adulta idade adulta adulta ou adulto adultas e adultos as e os adultos as adultas e os
adultos
adxudicatario parte persoa adxudicataria entidade adxudicataria adxudicataria ou adxudicatarias e as e os as adxudicatarias e
adxudicataria adxudicatario adxudicatarios adxudicatarios os adxudicatarios
afiliado afiliacin persoa afiliada afiliada ou afiliadas e afiliados as e os afiliados as afiliadas e os
afiliado afiliados
alcalde alcalda representantes locais alcaldesa ou alcaldesas e as e os alcaldes as alcaldesas e os
alcalde alcaldes alcaldes
algn algun algunha ou algn algunhas e algns
alumno alumnado estudantado estudante alumna ou alumnas e alumnos as e os alumnos as alumnas e os
alumno alumnos
ambos un e outra ambas as partes
amigo amizade amizades amiga ou amigo amigas e amigos as e os amigos as amigas e os
amigos
ancin persoa maior anci ou ancin ancis e ancins as e os ancins as ancis e os
ancins
antepasados ascendencia as e os as ascendentes e os
ascendentes ascendentes
apoderado apoderamento persoa apoderada apoderada ou apoderadas e as e os as apoderadas e os
apoderado apoderados apoderados apoderados
aquel aquela aquelas e aqueles

46 47
 TERMOS / A-Z ALTERNATIVAS INCLUSIVAS

aqueles que quen dispoa persoas que dispoan

dispoan

arquitecto persoal tcnico persoal tcnico arquitecta ou arquitectas e as e os as arquitectas e os

tcnico arquitectura de arquitectura arquitecto arquitectos arquitectos arquitectos

asalariado persoa asalariada persoal asalariado asalariada ou asalariadas e as e os as asalariadas e os

asalariado asalariados asalariados asalariados

asesor asesora asesoramento equipo asesor asesora ou asesoras e as e os asesores as asesoras e os

asesor asesores asesores

asinante persoa asinante as e os asinantes as asinantes e os

asinantes

aspirante persoa aspirante persoa candidata persoal aspirante as e os aspirantes as aspirantes e os

aspirantes

autnomo persoa autnoma persoal autnomo autnoma ou autnomas e as e os as autnomas e os

autnomo autnomos autnomos autnomos

autor autora persoa autora autor ou autora autoras e autores as e os autores as autoras e os
autores

avogado avogaca asesora xurdica asesora legal avogada ou avogadas e as e os avogados as avogadas e os
avogado avogados avogados

B beneficiario persoa entidade beneficiaria quen se beneficie beneficiaria ou beneficiarios e as e os as beneficiarias e os

beneficiaria beneficiario beneficiarias beneficiarios beneficiarios

bolseiro persoa bolseira persoa titular bolseira ou bolseiras e as e os bolseiros as bolseiras e os

da bolsa bolseiro bolseiros bolseiros

C caixa do caixa cidad caixa da cidadana caixa da cidad caixa das cidads e caixa das cidads caixa das cidads e
cidadn ou do cidadn cidadns e dos cidadns dos cidads

candidato candidatura quen opta persoa candidata candidata ou candidatas e as e os candidatos as candidatas e os
candidato candidatos candidatos

cando un cando se

cidadns cidadana poboacin cidad ou cidadn cidads e cidadns as e os cidadns as cidads e os

cidadns

cientfico comunidade persoa cientfica cientfica ou cientficas e as e os cientficos as cientficas e os

cientfica cientfico cientficos cientficos

48 49
 TERMOS / A-Z ALTERNATIVAS INCLUSIVAS

cliente clientela clienta ou cliente clientas e clientes as e os clientes as clientas e os

clientes

coidador persoa coidadora coidadora ou coidadoras e as e os coidadores as coidadoras e os

coidador coidadores coidadores

competidor competencia persoa competidora competidora ou competidoras e as e os as competidoras e os

competidor competidores competidores competidores

concelleiros compoentes da concelleira ou concelleiras e as e os as concelleiras e os

corporacin concelleiro concelleiros concelleiros concelleiros

conselleiro consellara conselleira ou conselleiras e as e os as conselleiras e os

conselleiro conselleiros conselleiros conselleiros

conserxe conserxara as e os conserxes as conserxes e os

conserxes

consultor consultora persoa consultora consultora ou consultoras e as e os as consultoras e os

consultor consultores consultores consultores

consumidor consumo persoa consumidora quen consume consumidora ou consumidoras e as e os as consumidoras e

consumidor consumidores consumidores os consumidores

contratado persoal persoa empregada o cadro de persoal contratada ou contratadas e as e os as contratadas e os

asalariado contratado contratados contratados contratados

contribunte persoa as e os as contribuntes e os

contribunte contribuntes contribuntes

convidado persoa convidada convidada ou convidadas e as e os as convidadas e os

convidado convidados convidados convidados

coordinador coordinacin persoa coordinadora equipo de coordinacin coordinadora ou coordinadoras e as e os as coordinadoras e

coordinador coordinadores coordinadores os coordinadores

D daquel daquela

decano decanato persoa decana decana ou decano decanas e decanos as e os decanos as decanas e os
decanos

demandante parte persoa demandante as e os as demandantes e os

demandante demandantes demandantes

50 51
 TERMOS / A-Z ALTERNATIVAS INCLUSIVAS

desempregado persoa en persoa desempregada desempregada ou desempregadas e as e os as desempregadas e

situacin desempregado desempregados desempregados os desempregados
de desemprego

destinatario persoa destinataria ou destinatarias e as e os as destinatarias e os

destinataria destinatario destinatarios destinatarios destinatarios

diplomado con diplomatura persoa diplomada diplomada ou diplomadas e as e os as diplomadas e os

en diplomado diplomados diplomados diplomados

directivo direccin persoa directiva equipo de direccin directiva ou directivas e as e os directivos as directivas e os
directivo directivos directivos

director direccin persoa directiva equipo directivo directora ou directoras e as e os directores as directoras e os
director directores directores

discapacitado persoa con

diversidade
funcional

domiciliado en domicilio enderezo residencia domiciliada ou domiciliadas e as e os as domiciliadas e os

domiciliado domiciliados domiciliados domiciliados

Don/Dona nome e apelidos

E educador persoa persoal docente educadora ou educadoras e as e os as educadoras e os

educadora educador educadores educadores educadores

elector electorado persoa electora electora ou electoras e as e os electores as electoras e os

elector electores electores

emancipado persoa emancipada ou emancipadas e as e os as emancipadas e os

emancipada emancipado emancipados emancipados emancipados

empadroado empadroamento con padrn en persoas empadroadas empradroada ou empadroadas e as e os as empadroadas e os

empadroado empadroados empadroados empadroados

emprendedor persoa emprendedora ou emprendedoras e as e os as emprendedoras e

emprendedora emprendedor emprendedores emprendedores os emprendedores

empresario empresariado empresa clase empresarial empresaria ou empresarias e as e os as empresarias e os

empresario empresarios empresarios empresarios

encargado persoa persoa responsable encargada ou encargadas e as e os as encargadas e os

encargada encargado encargados encargados encargados

52 53
 TERMOS / A-Z ALTERNATIVAS INCLUSIVAS

espaois persoas poboacin espaola cidadana espaola espaola ou espaolas e as e os espaois as espaolas e os
espaolas espaol espaois espaois

estudante estudantado persoa estudante poboacin estudantil as e os as estudantes e os

estudantes estudantes

europeos persoas poboacin europea cidadana europea europea ou europeas e as e os europeos as europeas e os
europeas europeo europeos europeos

examinado persoa examinada ou examinadas e as e os as examinadas e os

examinada examinado examinados examinados examinados

excludo persoa excluda excluda ou excludas e as e os excludos as excludas e os

excludo excludos excludos

expedientado persoa expedientada ou expedientadas e as e os as expedientadas e

expedientada expedientado expedientados expedientados os expedientados

experto persoa persoa experta persoal especializado experta ou expertas e expertos as e os expertos as expertas e os
especialista experto expertos

F fillo descendencia criatura crianza filla ou fillo fillas e fillos as e os fillos as fillas e os fillos

formador persoal de persoa formadora ensinantes formadora ou formadoras e as e os as formadoras e os

formacin formador formadores formadores formadores

funcionario funcionariado persoa funcionaria membro do funcionariado funcionaria ou funcionarias e as e os as funcionarias e os

funcionario funcionarios funcionarios funcionarios

G galardoado persoa con galardns galardoada ou galardoadas e as e os as galardoadas e os

galardoada galardoado galardoados galardoados galardoados

galegos persoas galegas poboacin galega cidadana galega galega ou galego galegas e galegos as e os galegos as galegas e os
galegos

gaador persoa gaadora gaadora ou gaadoras e as e os gaadores as gaadoras e os

gaador gaadores gaadores

graduado con grao en persoa con grao en graduada ou graduadas e as e os graduados as graduadas e os
graduado graduados graduados

54 55
 TERMOS / A-Z ALTERNATIVAS INCLUSIVAS

H habitantes persoas persoas residentes persoas empadroadas as e os habitantes as habitantes e os

habitantes habitantes

home persoa humanidade

humano humanidade persoa humana ou humanas e as e os humanos as humanas e os

humano humanos humanos

I infractor persoa infractora infractora ou infractoras e as e os infractores as infractoras e os

infractor infractores infractores

inmigrante a inmigracin persoa inmigrante as e os as inmigrantes e os

inmigrantes inmigrantes

inspector inspeccin persoa inspectora inspectora ou inspectoras e as e os as inspectoras e os

inspector inspectores inspectores inspectores

interesado persoa persoal interesado entidade interesada interesada ou interesadas e as e os as interesadas e os

interesada interesado interesados interesados interesados

interino interinidade persoa en interinidade interina ou interinas e as e os interinos as interinas e os

interino interinos interinos

interventor intervencin persoa interventora interventora ou interventoras e as e os as interventoras e os

interventor interventores interventores interventores

investigador persoa persoal investigador investigador ou investigadoras e as e os as investigadoras e

investigadora investigadora investigadores investigadores os investigadores

L lector persoa lectora pblico lector lectora ou lector lectoras e lectores as e os lectores as lectoras e os
lectores

licenciado con licenciatura persoa licenciada en licenciada ou licenciadas e as e os as licenciadas e os

en licenciado licenciados licenciados licenciados

licitador persoa licitante empresa licitante licitadora ou licitadoras e as e os licitadores as licitadoras e os

licitador licitadores licitadores

limpadora persoal de persoa limpadora limpadora ou limpadoras e as e os as limpadoras e os

limpeza limpador limpadores limpadores limpadores

56 57
 TERMOS / A-Z

M matriculado persoa matriculada ou matriculadas e as e os as matriculadas e os

matriculada matriculado matriculados matriculados matriculados

mdico persoal mdico mdica ou mdicas e mdicos as e os mdicos as mdicas e os

mdico mdicos

membro persoa integrante compoente

ministro ministerio ministra ou ministras e as e os ministros as ministras e os

ministro ministros ministros

moitos unha maiora a maiora moitas e moitos

monitor monitorado persoa monitora monitora ou monitoras e as e os monitores as monitoras e os

monitor monitores monitores

mozo xuventude mocidade xente nova moza ou mozo mozas e mozos as e os mozos as mozas e os mozos

N nacido natural de lugar de nacemento persoa nacida en nacida ou nacido nacidas e nacidos as e os nacidos as nacidas e os
nacidos

naquel naquela

nenos infancia criaturas menores nena ou neno nenas e nenos as e os nenos as nenas e os nenos

ningn ningun ningunha persoa

notario notara notariado persoa notaria notaria ou notario notarias e notarios as e os notarios as notarias e os
notarios

O o abonado se ten un abono dbese ter un abono persoa abonada abonada ou abonadas e as e os abonados as abonadas e os
abonado abonados abonados

o demandado a parte demandada ou demandadas e as e os as demandadas e os

demandada demandado demandados demandados demandados

o demandante a parte quen presente as e os as demandantes e os

demandante unha demanda demandantes demandantes

o profesional persoal experto persoa profesional as e os as profesionais e os

profesionais profesionais

o solicitante persoa solicitante quen solicite as e os as solicitantes e os

solicitantes solicitantes

o suplente suplencia persoa suplente as e os suplentes as suplentes e os

suplentes

58 59
 TERMOS / A-Z ALTERNATIVAS INCLUSIVAS

obrigado parte obrigada obrigada ou obrigadas e as e os obrigados as obrigadas e os

obrigado obrigados obrigados

oficina de oficina de oficina de oficina de atencin oficina de oficina de atencin

atencin ao atencin atencin a cidads atencin s s
cidadn cidadana cidad ou cidadn e cidadns e os cidadns cidads e os
cidadns

operario persoa operaria persoal operario operaria ou operarias e as e os operarios as operarias e os

operario operarios operarios

opositor persoa opositora quen oposita opositora ou opositoras e as e os opositores as opositoras e os

opositor opositores opositores

orientador persoa persoal de orientacin orientadora ou orientadoras e as e os as orientadores e os

orientadora orientador orientadores orientadores orientadores

os afectados as persoas afectada ou afectadas e as e os afectados as afectadas e os

afectadas afectado afectados afectados

os dereitos dos os dereitos da os dereitos da os dereitos das os dereitos das e os dereitos das
nenos infancia nena ou neno nenas e nenos dos nenos nenas e dos nenos

os gardas os efectivos da os efectivos da os efectivos da as e os gardas as gardas urbanas e

urbanos garda urbana garda urbana garda urbana urbanos os gardas urbanos

os que quen

os persoas persoal contratado traballadora traballadoras as e os as traballadoras

traballadores contratadas contratada ou contratadas e traballadores contratadas e
contratados traballador traballadores contratados os traballadores
contratado contratados contratados

O parado poboacin en persoa parada ou desemprego parada ou parado paradas e parados as e os parados as paradas e os
desemprego desempregada parados

participante persoa persoal participante as e os as participantes e os

participante participantes participantes

poltico clase poltica cargos polticos as persoas representantes poltica ou polticas e polticos as e os polticos as polticas e os
polticas poltico polticos

60 61
 TERMOS / A-Z ALTERNATIVAS INCLUSIVAS

poucos unha minora pouca ou pouco poucas e poucos

presentador quen presenta persoa que presenta presentadora ou presentadoras e as e os as presentadoras e

presentador presentadores presentadores os presentadores

presidente presidencia persoa a cargo presidenta ou presidentas e as e os as presidentas e os

da presidencia presidente presidentes presidentes presidentes

profesor profesorado docencia persoal docente profesora ou profesoras e as e os profesores as profesoras e os

profesor profesores profesores

R receptor recepcin persoa receptora receptora ou receptoras e as e os receptores as receptoras e os

receptor receptores receptores

redactor redaccin equipo de redaccin consello de redaccin redactora ou redactoras e as e os redactores as redactoras e os
redactor redactores redactores

reitor reitora reitorado reitora ou reitor reitoras e reitores as e os reitores as reitoras e os

reitores

relator conferenciante persoa relatora relatora ou relatoras e as e os relatores as relatoras e os

relator relatores relatores

representante quen representa persoa representante representacin as e os as representantes e

representantes os representantes

residente residencia persoa residente poboacin residente as e os residentes as residentes e os

residentes

S secretario secretara secretaria ou secretarias e as e os as secretarias e os

secretario secretarios secretarios secretarios

ser espaol ter a poboacin espaola cidadana espaola espaola ou espaolas e as e os espaois as espaolas e os
nacionalidade espaol espaois espaois
espaola

ser galego persoa galega poboacin galega cidadana galega galega ou galego galegas e galegos as e os galegos as galegas e os
galegos

ser o quen coordine persoa coordinadora coordinadora ou coordinadoras e as e os as coordinadoras e

coordinador coordinador coordinadores coordinadores os coordinadores

ser o xuz quen xulgue xuza ou xuz xuzas e xuces as e os xuces as xuzas e os xuces

si mesmos cada cal cadaqun

62 63
 TERMOS / A-Z ALTERNATIVAS INCLUSIVAS

T tcnico persoal tcnico persoa tcnica tcnica ou tcnico tcnicas e tcnicos as e os tcnicos as tcnicas e os
tcnicos

tesoureiro tesourara tesoureira ou tesoureiras e as e os as tesoureiras e os

tesoureiro tesoureiros tesoureiros tesoureiros

titor titora persoa titora titora ou titor titoras e titores as e os titores as titoras e os titores

titulado con titulacin en persoa titulada titulada ou tituladas e titulados as e os titulados as tituladas e os
titulado titulados

todos a totalidade todas as persoas toda a xente toda ou todo todas e todos

traballador persoal persoa traballadora cadro de persoal traballadora ou traballadoras e as e os as traballadoras e os

traballador traballadores traballadores traballadores

U universitarios comunidade persoas universitarias universitaria ou universitarias e as e os as univeristarias e os

universitaria universitario universitarios universitarios universitarios

usuario persoa usuaria usuaria ou usuarias e usuarios as e os usuarios as usuarias e os

usuario usuarios

V vecio vecianza persoa vecia vecia ou vecio vecias e vecios as e os vecios as vecias e os
vecios

vello vellez persoa maior persoa anci vella ou vello vellas e vellos as e os vellos as vellas e os vellos

voluntarios voluntariado persoa voluntaria voluntaria ou voluntarias e as e os as voluntarias e os

voluntario voluntarios voluntarios voluntarios

W web do web de visitantes web da visitante web das visitantes web das e dos web das visitantes e
visitante ou do visitante e dos visitantes visitantes dos visitantes

X xefe xefatura xefa ou xefe xefas e xefes as e os xefes as xefas e os xefes

xefe de servizo xefatura de persoa responsable xefa de servizo ou xefas de servizo e as e os xefes de as xefas de servizo e
servizo do servizo xefe de servizo xefes de servizo servizo os xefes de servizo

xestor xestin persoa xestora posto de xestin xestora ou xestor xestoras e xestores as e os xestores as xestoras e os
xestores

64 65
 PARTE IV
BIBLIOGRAFA

66
 Por ltimo, a parte IV recolle a bibliografa e a webgrafa.

BIBLIOGRAFA

Alario, Carmen; Bengoechea, Mercedes; Lled, Eulalia; Vargas, Ana.

Nombra. En femenino y masculino. Madrid: Instituto de la Mujer. Ministerio
de Trabajo y Asuntos Sociales (serie lenguaje n1), 1995.

Alfaro Gandarillas, Elida; Bengoechea Bartolom, Mercedes; Vz-

quez Gmez, Benilde. Hablamos de Deporte. En femenino y en masculino.
Madrid: Instituto de la Mujer. Ministerio de Sanidad, Poltica Social e
Igualdad (Serie lenguaje n 7), 2010.

Bermudez Blanco, Manuel; Cid Fernndez, Alba. Criterios de linguaxe non

sexista. Santiago de Compostela: Servizo de normalizacin lingstica.
Universidade de Santiago de Compostela, 2011.

Bringas Lpez, Ana; Castro Vzquez, Olga; Faria Busto, Mara Jess;
Martn Lucas, Beln; Surez Briones, Beatriz. Manual de linguaxe inclu-
siva no mbito universitario. Vigo: Unidade de Igualdade da Universidade
de Vigo, 2012.

Castro Vzquez, Olga. Medios de Comunicacin e linguaxe non sexista. Foro

Internacional sobre Comunicacin e Xnero. (2006, Pontevedra). Ponteve-
dra, 2007.

Del Olmo Campillo, Gemma; Mndez Miras, Ana. En dos palabras. En

femenino y en masculino. Madrid: Instituto de la Mujer. Ministerio de Tra-
bajo y Asuntos Sociales (Serie lenguaje n 2), 2003.

Enred Consultores S.L. Gua sobre estrategias de Comunicacin Incluyen-

te: El gnero como prioridad. Pamplona: Gobierno de Navarra. Instituto
Navarro para la Igualdad, 2008.

Escrig Gil, Gemma; Salex Boix, Anna. Gua de tratamiento no sexista de la

informacin y la comunicacin en la Universitat Jaume I. Castell: Universi-
tat Jaume I, 2011.

68 69
 Fundacin Pblica Andaluza Fondo de Formacin y Empleo. Consejera
de Empleo. Junta de Andaluca. Fundacin Mujeres. Gua de Comunica-
cin Incluyente. Sevilla: Fundacin Pblica Andaluza Fondo de Formacin
y Empleo. Consejera de Empleo. Junta de Andaluca. Fundacin Muje-
res, 2010.
Garca Meseguer, lvaro. Es sexista la lengua espaola?: Una investigacin
sobre el gnero gramatical. Barcelona: Paids, 1994.
Gar Prez, Aitana. Hablamos de Sald. En femenino y en masculino. Madrid:
Instituto de la Mujer. Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales (Serie len-
guaje n5), 2006.
Guerrero Martn, Charo; Lled Cunill, Eulalia. Hablamos de leyes. En
femenino y masculino. Madrid: Instituto de la Mujer. Ministerio de Igual-
dad (Serie lenguaje n 6), 2008.
Guerrero Salazar, Susana. Gua para un uso igualitario y no sexista del len-
guaje y de la imagen en la Universidad de Jan. Jan: Unidad de Igualdad.
Universidad deJan, 2012.
Izquierdo Benito, Mara Jess. Del elogio de la diferencia y la crtica de la
desigualdad a la tica de la similitud. Revista de Sociologa (n 59, 1999).
Barcelona: Universitat Autnoma de Barcelona. Departament de Socio-
loga, 1999.
Lled Cunill, Eulalia. El sexismo y el androcentrismo en la lengua: anlisis y
propuestas de cambio. Barcelona: ICE Universidad Autnoma, 1992.
Lled Cunill, Eulalia. Las profesiones de la A a la Z. En femenino y masculi-
no. Madrid: Instituto de la Mujer. Ministerio de Trabajo y Asuntos Socia-
les (serie lenguaje n 4), 2006.
Lled Cunill, Eulalia (revisin textos). Gua Prctica para un uso no sexista
del lenguaje administrativo. Alicante: Excma.Diputacin Provincial de Ali-
cante, 2010.
70
Lled Cunill, Eulalia. Gua del lenguaje para el mbito de la empresa y el
empleo. Vitoria: EMAKUNDE Instituo Vasco de la Mujer, 2011.
Mndez Miras, Ana; Sasiain Villanueva, Itxaso (coordinacin general).
Nombra.en.red. En femenino y masculino. Madrid: Instituto de la Mujer.
Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales (Serie lenguaje n 3), 2006.
MATERIAL A CONSULTAR EN REDE
Exeria: Aplicacin para unha linguaxe non-sexista.
http://www.exeria.net/
Recomendaciones para un uso no sexista del lenguaje. UNESCO
http://unesdoc.unesco.org/images/0011/001149/114950so.pdf
Recomendacin aprobada polo Comit de Ministros do Consello de
Europa, o 21 de febreiro de 1990.
h t t p : / / w w w . e u ro p a r l . e u ro p a . e u / m e e t d o c s / c o m m i t t e e s /
femm/20030122/484924ES.pdf
Orde de 22 de marzo de 1995 pola que se adeca a denominacin dos
ttulos acadmicos condicin masculina ou feminina de quen os obte-
a. BOE nm. 74, de 28 de marzo de 1995, pxinas 9477 a 9478.
https://www.boe.es/boe/dias/1995/03/28/pdfs/A09477-09478.pdf
Lei orgnica 1/2004, de 28 de decembro, de medidas de proteccin inte-
gral contra a violencia de xnero. BOE nm. 313, de 29 de decembro do
2004
https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-2004-21760
71
 NOTAS

Recomendacin CM/Rec (2007)17 do Comit de Ministros aos Estados

membros sobre as normas e os mecanismos de igualdade entre mulle-
res e homes (adoptada polo Comit de Ministros o 21 de novembro de
2007, durante a 1011 reunin dos representantes dos ministros). Con-
sello de Europa

h t t p : / / w w w . m e c d . g o b . e s / d c t m / m i n i s t e r i o / h o r i z o n t a le s /
m i n i ster io/ igu al d ad -d e-g e ne ro/me ca n i smos- d e- i gu al d ad .
pdf?documentId=0901e72b80b0251a

Lei 4/2007, do 12 de abril, pola que se modifica a Lei orgnica 6/2001, do

21 de decembro, de universidades. BOE nm. 89, de 13 de abril de 2007.

https://www.boe.es/buscar/doc.php?id=BOE-A-2007-7786

Lei orgnica 3/2007, do 22 de marzo, para a igualdade efectiva de mulle-

res e homes. BOE nm. 71, de 23 de marzo de 2007

https://www.boe.es/buscar/doc.php?id=BOE-A-2007-6115

Informe sobre a linguaxe non sexista no Parlamento Europeo. (Aprobado

pola decisin do Grupo de Alto Nivel sobre Igualdade de Xnero e Diver-
sidade de 13 de febrero de 2008)

http://www.fademur.es/_documentos/Informe-Eurocamara-
Lenguaje-sexista.pdf

Decreto lexislativo 2/2015, do 12 de febreiro, polo que se aproba o texto

refundido das disposicins legais da Comunidade Autnoma de Galicia
en materia de igualdade. DOG nm. 32, de 17 de febreiro de 2016

http://www.xunta.gal/dog/Publicados/2016/20160217/
AnuncioG0244-110216-0005_gl.html

72 73
 NOTAS NOTAS

74 75
 NOTAS NOTAS

76 77
 NOTAS NOTAS

78 79
 NOTAS

80