UDC 821.111-2.09 Shakespeare W.

821.161.1.09 Bahtin M. M.

BAHTIN I TUMAEWA EKSPIROVIH ISTORIJSKIH

DRAMA: KARNEVAL I HETEROGLOSIJA

Zorica Beanovi-Nikoli

SAETAK: U radu se prikazuju i analiziraju savremena

tumaewa ekspirovih istorijskih drama u kojima se kao kqu-
ne hermeneutike strategije koriste Bahtinovi pojmovi karne-
valizacije, grotesknog realizma, heteroglosije i polifonije. Dok
su autori koji su u ekspirovim istorijskim dramama ispiti-
vali karnevalizaciju i grotesku zapravo pratili naznake koje je
u studiji o Rableu dao sam Bahtin, navodei ekspirov opus
kao Rableu i narodnoj kulturi sredweg veka srodan fiktivni
svet, autori koji su u ekspirovim istorijskim dramama ot-
krivali heteroglosiju i polifoniju ili su protiv Bahtino-
vih deklarativnih izjava, ali za samim naelima heteroglosije,
dijaloga i polifonije, koje, poput Cvetana Todorova, smatraju
za opte odlike diskursa, to e rei i dramske kwievno-
sti, ba kao i romaneskne proze.
KQUNE REI: Bahtin, ekspir, istorijska drama, kar-
nevalizacija, groteskni realizam, heteroglosija, polifonija

Iako se u Bahtinovim tekstovima mogu nai samo usputni osvrti

na ekspira, wegovi pojmovi karnevalizacije, grotesknog realizma, ma-
terijalno-telesnog dole, kao i heteroglosije, dijaloga i polifonije, poka-
zali su se kao podsticajne hermeneutike strategije u pristupima ek-
spiru, a naroito wegovim istorijskim dramama, primetno vie nego u
interpretacijama komedija i tragedija. Tako je i prva kwiga u celosti
posveena bahtinovskim pristupima ekspiru Shakespeare and Car-
nival, After Bakhtin nastala kao zbornik radova autora koji su na skupu
odranom 1995. na Univerzitetu u Redingu, posveenom kwievnosti i
istoriji, u okviru posebne sekcije raspravqali o temi: ekspir, kar-
neval i drutvo.1 No, veza izmeu ekspirove drame i Bahtinove teo-
rije uoena je i ranije. Majkl Bristol (Michael D. Bristol) je u pojedi-
nim delovima kwige Carnival and Theater, u kojoj se bavio odnosom ple-
bejske kulture i strukture autoriteta u renesansnoj Engleskoj analizi-

1 Ronald Knowles, editor, Shakespeare and Carnival, After Bakhtin, Macmillan, London
1998.
266

rao karnevalske aspekte kako izvoewa tako i tekstova pojedinih ek-

spirovih drama ili pojedinih scena: zanatlijsko pozorite i svadbeno
slavqe u Snu letwe noi, terevenke viteza Tobija tucala i lude Festa
naspram puritanizma nastojnika Malvolija u Bogojavqenskoj noi; vido-
ve povezivawa venawa i smrti u Hamletu, kao i scene sa grobarima;
karnevalsku utopiju u scenama pobune Xeka Kejda u Henriju ; Falstafa
i svet krme Kod divqeg vetra" u dva dela Henrija .2 Grejam Holder-
nes (Graham Holderness) je, otprilike u isto vreme kada i Bristol, sre-
dinom osamdesetih, a potom i poetkom devedesetih, objavqivao teksto-
ve u kojima je Prvi i Drugi deo Henrija analizirao iz bahtinovske
perspektive.3 Bristolova kwiga je optijeg karaktera i vema se tie
drutvene i politike uloge pozorita u renesansnoj Engleskoj, dok
Holdernesovi tekstovi predstavqaju sloenije kwievne analize.
Bahtinove teze i pojmovi za kojima se u itawima ekspirovih
istorijskih drama najee posezalo potiu uglavnom iz studije o Ra-
bleu, ali su se i problemi heteroglosije ili dvoglasne rei, zatim po-
lifonije i otvorenosti kraja, iz studije o Dostojevskom, pokazali kao
relevantni za analizu, ba kao i teorija govornih anrova, iz wegovog
posledweg stvaralakog perioda. Prouavawe kwievnih vidova karne-
valskog i saturnalijskog preokretawa ili ponitavawa normi kulture
bilo je u anglo-amerikoj kwievnoj teoriji prisutno i nezavisno od
Bahtina, pod uticajem radova Fraja (Northrop Frye) i Barbera (C. L. Bar-
ber),4 ali su ih postmoderni kritiari smatrali mnogo konzervativni-
jima od Bahtinove analize, koja u obzir uzima i sloene ideoloke
aspekte tih fenomena.
Zanimqivo je, najpre, obratiti pawu na retka mesta na kojima se
Bahtin donekle zadrava na ekspiru, kojeg, inae, najee samo po-
miwe u vezi sa drugim piscima ili u vezi sa pojedinim teorijskim pi-
tawima. U studiji Stvaralatvo Fransoa Rablea i narodna kultura
sredwega veka i renesanse Bahtin pri kraju poglavqa o narodno-prazni-
nim formama i slikama kod Rablea kae:

Analiza slina onoj to smo je primenili u ovoj glavi na Rablea

omoguila bi da se otkrije sutinski karnevalski momenat u organizaciji
ekspirovske drame. Nije re samo o drugom, lakrdijakom planu wegovih
drama. Karnevalska logika svrgnua-ustoliewa i u izravnoj i u skrive-
noj formi organizuje i wihov ozbiqan plan. Ali glavno je uverewe koje
proima ekspirovu dramu 'uverewe u mogunost potpunog izlaza iz

2 Michael D. Bristol, Carnival and Theater, Plebeian Culture and the Structure of Autho-
rity in Renaissance England, Methuen, New York and London 1985.
3 Graham Holderness, Shakespeare's History, Dublin 1985, str. 82101; Shakespeare
Recycled: The Making of Historical Drama, Hemel Hempstead, 1992, str. 11057; Graham Hol-
derness, ed., Shakespeares History Plays: Richard II to Henry V, New Casebooks, Macmillan,
London 1992, str. 151164.
4 Northrop Frye, [The Argument of Comedy], u: Leonard F. Dean, ed, Shakespeare: Modern
Esaays in Criticism, New York 1957; Anatomija kritike, prevela Giga Graan, Naprijed, Zagreb
1979 (Anatomy of Criticism, Princeton University Press, Princeton, W 1957); C. L. Barber, Shake-
speare's Festive Comedy, Princeton University Press, Princeton, W 1959.
 267

sadaweg poretka ovoga ivota', koje odreuje smeli, maksimalno trezven

(ali koji ne prelazi u cinizam) realizam ekspira i wegov apsolutni
adogmatizam. Taj karnevalski patos radikalnih smena i obnavqawa temeq
je ekspirovog oseawa sveta. To mu je dozvoqavalo da sagleda veliku sme-
nu epoha to se zbivala u samoj stvarnosti i da istovremeno shvati i
ogranienost te smene.
Kod ekspira ima dosta spoqawih ispoqavawa karnevalskih ele-
menata: slika materijalno-telesnog dole, ambivalentnih nepristojnosti,
narodno-gozbenih slika itd."5

Ovaj Bahtinov uopten predlog realizovali su autori o kojima e ovde

biti rei, sa razliitim polazitima i rezultatima, u zavisnosti od
interesovawa, pronicqivosti i ambicija.
O polifoniji kod ekspira, problemu koji je u dramama nesumwi-
vo prisutan i relevantan za analizu, Bahtin se izjawava na poetku
studije Problemi poetike Dostojevskog, u poglavqu o polifonijskom ro-
manu. On, naime, komentarie tvrdwu A. V. Lunarskog (iz teksta o pr-
vom izdawu Bahtinove studije o Dostojevskom) da su ekspir i Balzak
glavni prethodnici polifoninosti Dostojevskog. ekspir je, po Lun-
arskom, izvanredno polifonian. Bahtin, pak, tvrdi:

A. V. Lunarski, po naem miqewu, ima pravo smatrajui da se u

ekspirovim dramama mogu otkriti izvesni elementi, zaeci i zameci
polifonije. ekspir, zajedno sa Rableom, Servantesom, Grimelshauzenom
i drugima, pripada onoj liniji razvitka evropske kwievnosti u kojoj su
sazrevale klice polifonije i iji je zavrilac u tome smislu postao
Dostojevski. Ali govoriti o potpuno oformqenoj i svesno definisanoj
polifoninosti ekspirovih drama, po naem miqewu, ne moe se iz
sledeih razloga.
Prvo, drama je po svojoj prirodi tua pravoj polifoniji; drama moe
imati vie planova, ali ne moe imati vie svetova, ona dozvoqava samo
jedan, a ne vie sistema merewa.
Drugo, ako se i moe govoriti o mnotvu punovrednih glasova, onda
je to mogue jedino ukoliko se primeni na celokupno ekspirovo stvara-
latvo, a ne na pojedine drame; u svakoj drami, u sutini, postoji samo
jedan punovredan glas junaka, a polifonija predstavqa mnotvo punovred-
nih glasova u okvirima jednoga dela, jer su jedino uz taj uslov mogui po-
lifonijski principi u konstrukciji celine.
Tree, ekspirovi glasovi ne znae pogled na svet u tolikoj meri
koliko kod Dostojevskog; ekspirovi junaci nisu ideolozi u punom smi-
slu te rei."6

Dok je poenta iz studije o Rableu posluila kao pozitivan podsticaj za

primenu Bahtinove teorije u analizi ekspirovih dela, ovo mesto je,
pak, zbog svoje protivrenosti kako sa teorijom iz koje proizlazi, tako,

5 M. Bahtin, Stvaralatvo Fransoa Rablea i narodna kultura sredwega veka i rene-

sanse, preveli Ivan op i Tihomir Vukovi, Nolit, Beograd 1978. str. 292293.
6 Mihail Bahtin, Problemi poetike Dostojevskog, prevela Milica Nikoli, No-
lit, Beograd 1967, str. 8990.
268

jo vie, sa ekspirovom dramaturgijom i svojstvima dramskog anra,

a naroito zbog protivrenih politikih implikacija u istorijskim
dramama, posluilo kao uporite da se, uprkos takvom Bahtinovom su-
du, a pomou wegovih sopstvenih teorijskih konceptualizacija pokae su-
protno od onoga to je on povodom ekspira, suprotstavqajui se
Lunarskom, tvrdio.

Grejam Holdernes je u tri, ne beznaajno razliite, varijante tek-

sta Carnival and History: Henry IV" ispitivao igru sukobqenih socijal-
nih impulsa i wihovih izraza u kontekstu podrazumevane ideoloke
jednoglasnosti i drutvenog sklada. Bahtinova teorija je iskoriena
kao model za objawewe ritualizovanih oblika protesta, otpora i sub-
verzije. Dok je ve pomenuti Barber, autor koji se u anglo-amerikoj
tradiciji bavio fenomenom karnevalske slobode kod ekspira, u stu-
diji Shakespeare's Festive Comedy, karneval video samo kao sigurnosni
oduak" za anarhine porive, koji je sluio da bi se odravala dru-
tvena ravnotea, Bahtin je u karnevalu video oblik otpora oficijel-
noj kulturi i prototip narodne kulture. U Prvom i drugom delu Henrija
, u liku Falstafa i odnosima drugih likova prema wemu, uoblieni
su ti suprotstavqeni odnosi prema karnevalu. Sa stanovita drave
Henrija i Henrija karneval je mogao biti vid opozicije koji, u
krajwoj liniji, samo uvruje autoritet drave, dok Falstafova pozi-
cija u drami nudi stanovite sa kojeg se karneval ukazuje kao antiauto-
ritarno potvrivawe alternativnih vrednosti.7 Ono to Bahtin poka-
zuje u studiji o Rableu, da je u sredwem veku i ranoj renesansi domi-
nantna slika karnevala bilo qudsko telo, kao simbol kolektivne ener-
gije i vitalnosti, a dominantni oblici karnevalskog diskursa gro-
teska i parodija, kao izraz jedne ive i neukrotive mentalne energije
narodne kulture, u potpunosti odgovara najpre Falstafovom ogromnom
ocvalom telu i neumerenim apetitima svih vrsta, a potom wegovoj ne-
nadmanoj verbalnoj vetini, gipkoj retorici i semantici, kojima
se izraava parodijska heteroglosija, a potom i mentalnoj hitrini i
spretnosti pomou kojih sa lakoom ostvaruje subverzivno preokretawe
ustaqenog poretka vrednosti, pojava i pojmova. Holdernesov ogled, u
sve tri verzije, nekad saetije a nekad opirnije, ispituje itav niz
podudarnosti izmeu ekspirove dramske strukture i Bahtinove teo-
rije. Falstafovo telo je nesumwivo groteskno, a wegova sudbina u kri-
tikoj recepciji, kae Holdernes, odraava sudbinu grotesknog tela u
istoriji kulture. Kao to je karneval podreivan autoritetu, jedan tok
recepcije sistematski je potiskivao subverzivni sadraj Falstafovog
lika. Postoji, naravno, i ona druga linija tumaewa Falstafa, po kojoj
je Falstaf favorizovan na raun autoriteta, discipline i represije,

7 Graham Holderness, Introduction", u: Shakespeare's History Plays: Richard II to Henry

V, str. 26.
 269

ali ta tradicija je, po Holdernesu, koji sam insistira na Falstafovom

subverzivnom potencijalu, ponekad odve sentimentalna.8
Falstafovu ulogu Holdernes razmatra u kontekstu sopstvene teze o
ekspirovoj istoriografskoj intervenciji i invenciji, koja se u Pr-
vom i Drugom delu Henrija ostvaruje putem suprotstavqawa dva tipa
dramskog diskursa. Time se u dramu uvode istorijske napetosti i pro-
tivrenosti, kako ekspirove savremenosti tako i rekonstruisane pro-
losti. Dok je u okvirima rigidne, hijerarhizovane i statine sredwe-
vekovne drave karneval predstavqao neku vrstu politike nunosti,
sredstvo odravawa postojeeg poretka, poput rimskih saturnalija, kar-
nevalizacija je u elizabetinskom i jakobinskom svetu, tvrdi Holdernes,
morala imati subverzivniju ulogu, zato to se u esnaestom i sedamna-
estom veku u Engleskoj odigravala nimalo zanemarqiva pokretqivost na
socijalnoj lestvici. Svet okrenut naopake" u dravi Elizabete a
naroito Xejmsa nije nuno morao biti shvaen samo kao bezazlena
saturnalijska, odnosno karnevalska fantazija.
Falstaf u ovim dramama ima ulogu pokretaa karnevala i karne-
valskog duha. On je ia opozicije zvaninom i ozbiqnom tonu autori-
teta i moi, wegov jezik se obeewaki i izazivaki suprotstavqa je-
ziku kraqa i drave. Wegov odnos prema autoritetu je uvek parodian i
satirian. On ismeva autoritet, egai se sa predstavnicima vlasti i
sa sopstvenim obavezama plemia i oficira, koje pretvara u bahanalij-
sku raspusnost i neodgovornost (1H, , ii; , ii; , iv; , iii; , ii; ,
i; , iii; , iv; 2H, , ii; , i; , ii; , iii; , i; , iii). Wegov svet je
svet lakoe i eqe, apetita, humora i ismevawa, slobode i obiqa, ali
i svet bezobzirnosti, odsustva moralnih obaveza i skrupula. On preo-
kree hijerarhiju zvaninog poretka: kao to je tokom karnevala luda
kraq, tako je u krmi Falstaf kraq (to je u maloj predstavi koju
Hal i Falstaf 'igraju' u iv sceni ina Prvog dela Henrija i do-
slovno sprovedeno). U Falstafovom svetu drumski razbojnici su Dija-
nini umari", vitezi tame", sluge Meseca", oni kojima vlada edna
bogiwa Meseca", pod ijom zatitom kradu. U tom smislu Holdernes
Falstafa poistoveuje sa tradicijom karnevala i utopijske komedije.
Falstaf je, kae Holdernes, samo otelovqewe Bahtinovog materi-
jalno-telesnog naela. On i sam sebe opisuje grotesknim karikaturama
i preterivawem tako da nastaje slika jedne ogromne figure koja, poput
Rableovih divova, izgleda vea nego ivot sam, vea nego bilo koja za-
misliva iva osoba:

8 Romantiarski tok tumaewa Falstafovog lika kao praznika ivota i qudskosti,

zapoeo je Moris Morgan (Maurice Morgann) u spisu Essay on the Dramatic Character of Sir
John Falstaff (1777) i mnogi su ga u tome sa velikim entuzijazmom sledili. Tokom celog
devetnaestog i poetkom dvadesetog veka razumevawe likova princa i Falstafa je varira-
lo. Hal je za jedne bio idealan vladar a za druge odbojni, dvolini manipulator, okrutni
politiar i osvaja; Falstaf je za jedne bio iskriavo inteligentan, satirian, neodo-
qivo duhovit i pun ivota, a za druge lopov, prodrqivac, amoralna huqa i kukavica. Za
sentimentalizam" je u dvadesetom veku najvema optuivan A. S. Bredli: A. C. Bradley,
The Rejection of Falstaff", u: Oxford Lectures on Poetry, Macmillan and Co, London 1926, str.
245273.
270

Falstaf: Ima li kakvu polugu da me digne ako legnem na zemqu?

Vere mi, ne bih jo jednom teglio peke ovo moje telo ovako daleko ni za
sve blago u blagajni tvog oca. (1H, , ii, CD, Kwiga peta, str. 124)

Falstaff: Have you any levers to lift me up again, being down? 'Sblood, I'll
not bear my own flesh so far afoot again for all the coin in your father's exche-
quer. (1HIV, II, ii, 3436)

Falstaf: Idem ispred tebe kao krmaa koja je prigwavila svu svoju
prasad osim jednog sisaneta. Ako te je princ stavio u moju slubu iz ika-
kvog drugog razloga sem da istakne moju krupnou, onda ja nemam moi ra-
suivawa. Prokleta mandragoro, zgodniji si da te nosim u svojoj kapi nego
da me u stopu prati. Nikad dosad nisam imao ahat za paa (2H, , ii,
CD, Kwiga peta, str. 209210)

Falstaff: I do here walk before thee like a sow that hath overwhelmed all
her litter but one. If the Prince put thee in my service for any other reason than
to set me off, why then I have no judgement. Thou whoreson mandrake, thou art
fitter to be worn in my cap than to wait at my heels. I was never manned with an
agate till now. (2HIV, I, ii, 916)9

Falstafov govor ukazuje se kao posebna vrsta groteskne fantazije, koja

se sastoji iz pretvarawa malog u veliko (1H, , iv, Falstafova verzi-
ja pqake kod Gadshila), apstraktnog u konkretno, duhovnog u fiziko
(1H, , iv, prokleto uzdisawe i tuga, od wih se ovek naduje kao me-
ina"). Princ Hal u jednom trenutku kae Ali, ovee, u toj tvojoj
meini nema mesta za veru, istinu i estitost; sva je prepuna creva i
krezla." (1H, , iii, CD, Kwiga peta, str. 163). Kao da Falstafova
ulna konkretnost ne ostavqa mesto za ne-materijalno.
Nije, meutim, ba sasvim tako. Groteska kod Bahtina podrazumeva
i mogunost preobraaja, stvarawa i razlagawa, a Holdernes pokazuje da
je i to svojstveno Falstafu: fizika lewost i tromost postoje istovre-
meno sa jednom neverovatnom ivou duha i imaginacije. Kao to se
u Falstafu meaju mladost i starost: on sebe esto vidi na strani
mladosti. Na primer, kada wegova druina pqaka putnike kod Gadshi-

9 Citati iz ekspirovih dela navoeni su na engleskom jeziku prema sledeim

kritikim izdawima iz edicije The Arden Edition of the Works of William Shakespeare: Wil-
liam Shakespeare, The First Part of King Henry IV, edited by, A. R. Humphreys, Routledge, Lon-
don and New York 1992. (11960); William Shakespeare, The Second Part of King Henry IV, edi-
ted by A. R. Humphreys, Routledge, London and New York 1994. (11966); William Shakespeare,
King Richard III, edited by Antony Hammond, Routledge, London and New York 1994 (11981);
William Shakespeare, King Henry VIII, edited by R. A. Foakes, Routledge, London and New
York 1994 (11966). U prevodu na srpski jezik citati iz ekspirovih dela navoeni su
prema izdawu: Viqem ekspir, Celokupna dela, 16, BIGZ, Narodna kwiga, Nolit, Rad,
Beograd 1978: Henri (Prvi deo), preveli ivojin Simi i Sima Pandurovi, Kwiga
peta, str. 95194; Henri (Drugi deo), preveli ivojin Simi i Sima Pandurovi,
Kwiga peta, str. 195302. Henri , preveo Borivoje Nedi, Kwiga esta, str. 229358.
Reference su u tekstu date u skraenom obliku, u zagradama, sa oznakom naslova drame,
broja ina, scene i stiha, kada se odnose na navedena kritika izdawa, a sa oznakom na-
slova drame, broja ina, scene i stranice, kada se odnose na navedeno izdawe ekspiro-
vih celokupnih dela na srpskom jeziku.
 271

la on kae Nitkovi, mladi qudi moraju da ive." (1H, , ii, 86; CD,
Kwiga peta, str. 125); kada u Drugom delu razgovara sa Vrhovnim sudi-
jom, koji je otprilike wegovih godina, on izgovara: Vi koji ste stari
ne uzimate u obzir sposobnosti nas mladih; vi merite vrelinu nae je-
tre gorinom vae ui. Dodue, moram priznati da smo mi, koji smo
u cvetu mladosti, vragolaste lole." (2H, , ii, 174176; CD, Kwiga
peta, str. 212). To su paradoksi karnevala. Smrt i ivot, starost i
mladost postoje u istoj figuri. Bahtin govori o spoju oba pola promene
u grotesci koja otelovquje preobraaj: u woj su, u ovom ili onom obli-
ku, data (ili naznaena) oba pola promene i staro i novo, i ono to
umire i ono to se raa, i poetak i kraj metamorfoze."10
Prvi i Drugi deo Henrija sadre veoma otre i nerazreive
protivrenosti, koje ne samo da nisu izravnate i uravnoteene, nego
upravo otelovquju konfrontaciju plebejskog i zvaninog diskursa. Po-
sledwe suoavawe Falstafa i Hala, sada ve Henrija , predstavqa, po
Holdernesu, jukstapoziciju torestvenog dravnog i crkvenog rituala
i groteskne antimaske. Ona se nalazi na kraju suprotnom od uzviene
sveanosti, a prema velikoj ceremoniji odnosi se parodijski. Falstaf
u toj sceni pokuava da obnovi karnevalsku slobodu u kojoj je prestolo-
naslednika oslovqavao sa 'sweet boy'. Time se remeti formalnost ritu-
ala. Dramatizuje samoga sebe u ulozi dvoranina koji laska kraqu, jer vr-
lo samosvesno osmiqava svoj nastup, koji je, inae, uslovqen okolno-
stima. Holdernes insistira na toj Falstafovoj samosvesti i samore-
fleksiji, na tome da on opet samo igra jednu od svojih karnevalskih
uloga, ime se izbegava ona otuna sentimentalnost autora koji Fal-
stafa u sceni odbacivawa saaqevaju.

Falstaf: () O, da sam samo imao vremena da kupim nove livreje, dao

bih na to onih hiqadu funti to sam pozajmio od vas. Ali, ne mari: ova
siromana oprema boqe e koristiti, jer pokazuje moju nestrpqivu equ
da ga vidim.
Plitkovi: Tako je.
Falstaf: Ona pokazuje ozbiqnost moje qubavi.
Plitkovi: Tako je.
Falstaf: Moju odanost
Plitkovi: Tako je, tako je, tako je.
Falstaf: Pokazuje da sam jahao dan i no, i da nisam ni mislio, ni
seao se, ni imao strpqewa da promenim odelo.
Plitkovi: Tako je najboqe, zaista.
Falstaf: I evo sad stojim prqav od puta, znojim se od eqe da ga vi-
dim; ne mislim ni na ta drugo; sve ostale poslove sam predao zaboravu,
kao da nemam nita drugo da radim sem da vidim wega.
(2H, , v, CD, Kwiga peta, str. 297298)

Falstaff: () O, if I had time to have made new liveries, I would have bes-
towed the thousand pound I borrowed of you. But 'tis no matter, this poor show
doth better, this doth infer the zeal I had to see him.

10 M. M. Bahtin, Stvaralatvo Fransoa Rablea, str. 33.

272

Shallow: It doth so.

Falstaff: It shows my earnestness of affection
Shallow: It doth so.
Falstaff: My devotion
Shallow: It doth, it doth, it doth.
Falstaff: As it were to ride day and night, and not to deliberate, not to re-
member, not to have patience to shift me
Shallow: It is best, certain.
Falstaff: But to stand stained with travel, and sweating with desire to see
him, thinking of nothing else, putting all afairs else in oblivion, as if there were
nothing else to be done but to see him. (2HIV, V, v, 1027)

Holdernes u toj sceni vidi energiju saturnalijske komedije, ne samo u

Falstafovoj slobodi ophoewa, reirawu i igrawu sopstvene uloge,
nego i u govoru Pitoqa, koji Falstafu parodijskim jezikom saopta-
va da je Doli uhapena.

Pitoq: Vitee moj, zapaliu ti jetru,

Da padne u bes.
Tvoja Doli, Jelena tvojih plemenitih misli,
Zatvorena je u kunom zatvoru,
Odvuena tamo
Prostakom, prqavom rukom.
Probudi iz crnog ambisa Osvetu
Sa Alektinom gujom strahovitom.
Jer je Doli uhapena! Pitoq govori samo istinu. (2H, , v, CD,
Kwiga peta, str. 298)

Pistol: My knight, I will inflame thy noble liver,

And make thee rage.
Thy Doll, and Helen of thy noble thoughts,
Is in base durance and contagious prison,
Hal'd thither
By most mechanical and dirty hand.
Rouse up Revenge from ebon den with fell Alecto's
snake,
For Doll is in. Pistol speaks naught but truth. (2HIV, V, v, 3138)

Prinev govor konano raskida sa saturnalijskim diskursom plebsa,

odbacuje slobodu igre, humora i preokretawa poretka. No, ipak, on ne
moe sasvim da potisne glas narodne kulture koja je ugraena u ovu dra-
mu i koja ini jedan od wenih dominantnih diskursa. Ta kultura je
proizvodila znaajnu napetost u tjudorskoj dravi. U Prvom i drugom
delu Henrija je, dakle, s jedne strane oglaen demokratski i utopij-
ski diskurs, a s druge hijerarhijski i pragmatini; s jedne strane su
imaginacija i fantastika, a s druge realizam i istorija. Holdernes je
ak sklon tome da narodnu viziju poistoveti sa samom ustanovom drame.
U sve tri navedene kwige Holdernes zastupa miqewe o stilskoj,
anrovskoj, politikoj i ideolokoj pluralnosti renesansne istorio-
grafije, a u tumaewu Henrija zakquuje da oba dela drame ostvaruju
 273

dijalektiki sukob protivrenih energija u kulturi. Oba komada, po

wemu, ak i artikuliu jedno duboko aqewe zbog konanog efekta za-
tvorenosti kojim se ukazuje na preteu opasnost pobede jedne, domi-
nantne koncepcije istorije nad sloenom pluralnou renesansne isto-
riografske prakse.11
Autor jo jednog bahtinovski intoniranog teksta o Falstafu iz
Henrija je Fransoa Larok (Franois Laroque).12 On scene u kojima se
pojavquje Falstaf u dva dela Henrija analizira kao dramski pandan
poznate slike Pitera Brojgela starijeg Borba karnevala i posta, i
nastoji da pokae kako dubinska struktura deset inova dve drame po-
iva na suprotstavqenosti karnevala i posta. Takoe smatra, slino
Holdernesu, da su scene u kojima se pojavquje Falstaf koncipirane po
principu antimaske. Antimaska je dramski anr najee izvoen pre
ozbiqne i simboline maske, tako to je u kominoj formi burleske,
satire, parodije ili groteske uvodio temu predstojee maske. U Prvom i
Drugom delu Henrija Larok otkriva jo jedno strukturno naelo: sme-
wivawa karnevalski materijalizovanih i apstraktnih pojmova. Vreme
se, na primer, moe izraziti asovima i minutima, i proitati sa a-
sovnika ili sunanika, ali Falstafov doivqaj vremena ne poiva ni
na mernim instrumentima ni na apstraktnim mernim jedinicama:

Princ Henri: Kog te se avola tie doba dana? Ako asovi nisu a-
e vina, minuti ugojeni petlovi, asovnici jezici podvodaica, sunani-
ci firme burdeqa, a samo blagosloveno Sunce lepa vatrena namigua u
svetlocrvenoj taftanoj haqini, ne vidim razloga to bi se ti patio da
pita za doba dana." (1H, , ii, CD, Kwiga peta, str. 105)

Prince: What a devil hast thou to do with the time of the day? Unless ho-
urs were cups of sack, and minutes capons, and clocks the tongues of bawds, and
dials the signs of leaping-houses, and the blessed sun himself a fair hot wench in
flame-coloured taffeta, I see no reason why thou shouldst be so superfluous to de-
mand the time of the day. (1HIV, I, ii, 5.12)

ak se i unutar jedne scene smewuju karnevalska groteska antimaske i

lirska prefiwenost maske, najee u vidu parodije. Falstafov govor
ponekad priziva kitwastu prozu Xona Lilija (John Lyly) poznatu pod
nazivom jufjuizam (Euphuism),13 ponekad parodira Lilijev dramski stil,
posebno iz komedije Endimion (Endymion), u kojoj je glavni junak zaqu-
bqen u nepostojanu bogiwu meseca Sintiju:

Falstaf: E pa eto, qubime, kad bude kraq, nemoj da dozvoli da

nas, titonoe noi, nazivaju kradqivcima lepote dana, ve pusti da bu-
demo Dijanini umari, vitezi tame, sluge Meseca; pa neka svet kae da

11 Holderness, Carnival and History: Henry IV", u: Shakespeare Recycled, str. 177.
12 Franois Laroque, Shakespeare's 'Battle of Carnival and Lent' The Falstaff Scenes Re-
considered" (1&2 Henry IV)", u: Ronald Knowles, ed., Shakespeare and Carnival, str. 8396.
13 Po junaku wegovih spisa Euphues, The Anatomy of Wit (1579) i Euphues and his En-
gland (1580).
274

smo mi qudi dobra vladawa, jer nama, kao i morem, vlada naa plemenita
i edna bogiwa Meseca, pod ijom zatitom krademo. (1H, , ii, CD,
Kwiga peta, str. 105)

Falstaff: Marry then sweet wag, when thou art king let not us that are squi-
res of the night's body be called thieves of the day's beauty: let us be Diana's fo-
resters, gentlemen of the shade, minions of the moon; and let men say we be men
of good government, being governed as the sea is, by our noble and chaste mi-
stress the moon, under whose countenance we steal. (1H, , ii, 2329)

Jufjuistiki stil doprinosi burlesknoj idealizaciji Falstafa koji na

ovaj nain postaje ak neka vrsta gradskog Robina Huda, ime se komika
ini dodatno sloenom.
Svoju osnovnu tezu, o borbi karnevala i posta, Larok ilustruje
Falstafovim i Halovim verbalnim duelima, u kojima nalazi elemente
narodno praznine forme spoja rugawa i pohvale.

Princ Henri: Neu vie da budem kriv za ovaj greh. Ova debela kuka-
vica, ovaj pritiska kreveta, taj lomilac kowskih lea, to ogromno brdo
mesa
Falstaf: Ti, mravko, praznokoo, osueni volovski jezie, ti,
bija ilo, ti, suena ribo! O, da mi je daha da izream sve to lii na
tebe! Ti, krojaki arine, kanijo, futrolo luka za strele, ti, bedna, us-
pravqena, dugaka, uska sabqo (1H, , iv, CD, Kwiga peta, str. 136)

Prince: I'll be no longer guilty of this sin. This sanguine coward, this
bed-presser, this horse-back-breaker, this huge hill of flesh
Falstaff: 'Sblood, you starvelling, you eel-skin, you dried neat's-toungue,
you bull's-pizzle, you stock fish O for breath to utter what is like thee! you
tailor's yard, you sheath, you bow-case, you vile standing tuck! (1HIV, II, iv,
237244)

Tokom iste scene, kada Hal i Falstaf naizmenino igraju uloge Prin-
ca i Kraqa, Falstaf se, kae Larok, u jednom trenutku pojavquje kao
kraq karnevala, dakle praznika mesojea i raspusnosti, kojem se sudi u
predveerje pepeqave srede, dakle neposredno pre poetka posta. Hal, u
ulozi Kraqa, kae:

Zato opti s tim kovegom udi, tom sejarom ivotiwstva, tim

naduvenim demetom vodene bolesti, tim ogromnim mehom vina, tom prepu-
nom vreom creva, tim peenim maningrijskim volom s nadevom u buragu,
tim uvaenim porokom, tom sedom brukom, tim ocem grubijanom, tom ta-
tinom u godinama? U emu je dobar sem da kua vino i pije ga? U emu je
spretan i okretan sem u seewu petla i derawu? U emu je vet sem u lu-
kavstvu? U emu je lukav sem u nevaqalstvu? U emu je nevaqao? Pa u svim
stvarima." (1H, , iv, CD, Kwiga peta, str. 142)

Why dost thou converse with that trunk of humours, that bolting-hutch of
beastliness, that swollen parcel of dropsies, that huge bombard of sack, that stuf-
fed cloak-bag of guts, that roasted Mnningtree ox with the pudding in his belly,
 275

that reverend vice, that grey iniquity, that father ruffian, that vanity in years?
Wherein is he good, but to taste sack and drink it? wherein neat and cleanly, but
to carve a capon and eat it? wherein cunning but in craft? wherein crafty, but in
villany? wherein villainous but in all things." (1H, , iv, 442453)

Iako je u Drugom delu telo ee predstavqeno kao staro i bolesno

(Kraq), kao izgladnelo, propalo i izmrcvareno (regruti Senka, Buan,
Slabi, Bradavica) ili pak mravo, kao u sudije Plitkovia u mlado-
sti
Falstaf: I sada je ovaj Porokov dvorezac postao gospodin i zemqo-
vlasnik, i govori prisno o Xonu od Gonta kao da mu je pobratim. A kunem
se da ga je video samo jedanput u ivotu, i to na Vebalitu; kada je, zbog
wega, dobio razbijenu glavu to se gurao izmeu maralovih qudi. Video
sam to i rekao Xonu od Gonta, Xonu Mravku, da je Plitkovi prevazi-
ao wegovo ime, jer ste ga mogli obuenog unuti u jeguqinu kou; fu-
trola za oboe bila bi kuerina za wega, itav dvorac; a sad ima imawe i
debelu stoku." (2H, , ii, CD, Kwiga peta, str. 259)

Falstaff: And now is this Vice's dagger become a squire, and talks as fa-
miliarly of John a Gaunt as if he had been sworn brother to him, and I'll be
sworn a ne'er saw him but once in the tilt-yard, and then he burst his head for
crowding among the marshal's men. I saw it and told John a Gaunt he beat his
own name, for you might have thrust him and all his apparel into an eel-skin
the case of a treble hautboy was a mansion for him, a court; and now he has
land and beefs. (2HIV, III, ii, 313322)

Falstafov karnevalski glas, kritikujui uzdranost u jelu i trezve-

nost Halovog mlaeg brata, Xona od Lankastera, brani dejstvo hrane i
pia na telo:

Falstaf:Vere mi, ovaj me hladnokrvni mladi ne voli; niko ne mo-

e da ga nasmeje; ali nije nikakvo udo, jer on ne pije vino. Od tih ozbiq-
nih mladia nikad ne postane nita vaqano, jer slaba pia i hrawewe
ribom toliko im rashlade krv da dobiju neku vrstu mukog bledila; a kad
se ene, uzimaju opajdare. Oni su obino budale i kukavice, to bi i neki
od nas bili da nije zapaqewa. Dobro heresko vino ima dvostruko dejstvo.
Ono se pewe u mozak; sui tamo sva bedasta, troma i gusta isparewa koja
ga okruuju, ini ga bistrim, brzim, dovitqivim, punim ivih, plame-
nih, divnih pomisli, koje, oglaene jezikom, postaju izvrsna duhovitost.
Drugo svojstvo dobrih hereskih vina je zagrevawe krvi, koja je, bez wih,
hladna i zgruana, pa je usled toga jetra bela i bleda, to je znak malodu-
nosti i plaqivosti; ali heresko vino je zagreva i tera da struji iznu-
tra ka spoqnim delovima. Ono obasjava lice, koje, kao vatra na uzbunu
opomiwe sve ostalo u ovoj maloj kraqevini oveka da se orua; i tada sve
ivo, i iz daqih i iz bliih krajeva, pojuri svom kapetanu, srcu, koji ta-
da, uvelian i osokoqen tom pratwom ini hrabra dela; ta hrabrost dola-
zi od hereskog vina. (2H, , iii, CD, Kwiga peta, str. 273)

Falstaff: Good faith, this same young sober-blooded boy doth not love me,
nor a man cannot make him laugh; but that's no marvell, he drinks no wine. The-
re's never none of these demure boys come to any proof; for think doth so
276

over-cool their blood, and making many fish meals, that they fall into a kind of
male green-sickness; and then when they marry they get wenches. They are gene-
rally fools and cowards which some of us should be too, but for inflammation.
A good sherris-sack hath a twofold operation in it. It ascends me into the brain,
dries me there all the foolish and dull and crudy vapours which environ it, makes
it apprehensive, quick, forgetive, full of nimble, fiery, and delectable shapes,
which delivered o'er to the voice, the tongue, which is the birth, becomes excel-
lent wit. The second property of your excellent sherris is the warming of the blo-
od, which before, cold and settled, left the liver white and pale, which is the bad-
ge of pusillanimity and cowardice; but the sherris warms it, and makes it course
from the inwards to the parts' extremes. It illumineth the face, which, as a bea-
con, gives warning to all the rest of this little kingdom, man, to arm; and then the
vital commoners, and inland petty spirits, muster me all to their captain, the he-
art; who, great and puffed up with this retinue, doth any deed of courage; and
this valour comes of sherris. (2HIV, IV, iii, 85112)

U posledwem delu ovog ogleda Larok ukazuje na znaaj ambivalent-

nih slika tela u obe drame, na mogunost paronomastike veze izmeu
karnevalskog i kanibalskog. Prvi deo Henrija poiwe prikazivawem
rata kao klanice. Kraq Henri na samom poetku drame kae:

edna usta nae zemqe nee vie
Kvasiti usne krvqu dece wene.
Svi ti borci
Zakrvqeni, svi iste prirode
I iste grae, kao meteori
Uzburkanog neba, to se odskora
U unutrawim sukobima biju,
U bratoubilakog rata okraju
Zdrueni sad e, u vrstim redovima,
Ii svi jednim pravcem ne skreui
Na poznanike, saveznike, svojtu."
(1H, , i, CD, Kwiga peta,
str. 1012)
No more the thirsty entrance of this soil
Shall daub her lips with her own chil-
dren's blood
those opposed eyes,
Which, like meteors of a troubled heaven,
All of one nature, of one substance bred,
Did lately meet in the intestine shock
And furious close of civil butchery,
Shall now, in mutual well-beseeming ranks,
March all in one way, and be no more
oppos'd
Against acquaintance, kindred, and allies."
(1HIV, I, i, 916)

A Vestmorlend se nadovezuje izvetajem iz Velsa:

al' iznenada stie all athwart there came

Glasnik iz Velsa s tekim vestima.
Najgora je: da asnog Mortimera,
Dok predvoae qude s Herefordaje
Na buntovnoga i divqeg Glenduvra,
Taj obesni Velanin zarobi.
Ubio mu je hiqadu vojnika,
A leeve im tako svirepo
Bestidno, zverski unakazie
Velanske ene, da se to bez stida
Velikog ne sme rei ni opisati."
(1H, , i, CD, Kwiga peta, str. 102)
A post from Wales, loaden with heavy news,
Whose worst was that the noble Mortimer,
Leading the men of Herefordshire to fight
Against the irregular and wild Glendower,
Was by the rude hands of that Welshman
taken,
A thousand of his people butchered,
Upon whose dead corpse there was such
misuse,
Such beastly shameless transformation,
By those Welshwomen done, as may not be
Without much shame retold or spoken of."
(1HIV, I, i, 3646)
 277

I Persijev govor je prepun prolivawa krvi na bojnom poqu.

Da o Mortimeru ne govorim vie! Speak of Mortimer?

Govoriu, bogme; i nek mi je dua
Prokleta ako se ne udruim s wim!
Wega radi svoje isprazniu vene,
Izliti krv milu u prah kap po kap."
(1H, , iii, CD, Kwiga peta, str. 114)
Zounds, I will speak of him, and let my soul
Want mercy if I do not join with him:
Yea, on his part I'll empty all these veins,
And shed my dear blood, drop by drop in
the dust."
(1HIV, I, iii, 128132)

S druge strane su reke hereskog vina koje je Falstaf u stawu da popije.

Zemqa je, kae Larok, edna krvi koliko Flastaf vina.
Larok podsea na mnogobrojna preplitawa slika hrane i smrti.
Karnevalu prethodi klanica, jer je za Falstafovu/falstafovsku karne-
valsku trpezu potrebno obezbediti ogromne koliine mesa koje se zali-
vaju ogromnim koliinama vina. S druge strane, o bojitu se takoe go-
vori kao o klanici. Falstafovi regruti su topovska hrana", Persije-
vo mrtvo telo postaje hrana za crve". Dve klanice, jedna koja odrava
pojedinano fiziko telo i druga koja odrava dravno telo, sa svim
analogijama koje se izmeu wih mogu uspostaviti, ine grotesknu para-
lelu.
Ta groteskna karnevalska slika se na kraju drame naputa odbaci-
vawem Falstafa, ba kao to i karneval znai carni vale, to jest zbo-
gom mesu". No, kao ni Holdernes, ni Larok ne pristaje na tako jedno-
znano razumevawe kraja. I po wemu su protivrenosti delotvorne na
nivou celine koju ine obe drame; ono to se u Falstafovim iskazima
ukazuje kao bitka karnevala i posta, po Laroku predstavqa komiko
udvajawe opozicije izmeu svetova dvora i bojita, s jedne strane, i
praznine raspusnosti u krmi, s druge strane. No, ni sama ta opozi-
cija nije crno-bela i nedvosmislena. Usled krize tradicionalnih sred-
wevekovnih vrednosti u svetu ovih drama vrednosti se ukazuju kao rela-
tivizovane: princ je kraqevski sin i Sunce koje se smiqeno krije
iza oblaka da bi zablistalo punim sjajem, ali da bi to postigao on pri-
vremeno mora da postane deo raspusnog sveta u kojem novac i telo vrede
vie od asti. Falstaf jeste karikatura raspusnosti, ali isto tako
predstavqa i pobedu ivota i radosti nad traginim rtvovawem, sebe
i/ili drugih.
U zborniku Shakespeare and Carnival objavqen je i ogled Facing Pu-
ritanisam: Falstaff, Martin Marprelate and the Grotesque Puritan" u kojem au-
torka Kristen Pul (Kristen Poole) daje jedan sloen uvid u mogue reli-
giozno-politike implikacije Falstafovog lika i pokazuje mogue po-
reklo falstafovske groteske u malo poznatom pamfletskom ratu izmeu
puritanaca i umerenih anglikanaca koji je u Engleskoj voen tokom
osamdesetih godina esnaestog veka.
Poznato je, naime, da je Falstaf u prvim izvoewima drame nosio
ime Oldkasl (Oldcastle). Toj iwenici su posveene mnoge rasprave, a
prireivai oksfordskog izdawa ekspirovih sabranih dela iz 1986,
Vels i Tejlor, odluili su ak da Falstafu, tom prilikom, vrate prvo-
278

bitno ime.14 Nije, meutim, re o nekakvom nasuminom izboru izmeu

dva imena, nego o konotacijama koje jedno, odnosno drugo ime nosi. Ser
Xon Oldkasl, koji je enidbom dobio titulu Lord Kobam (Lord Cobham)
bio je, naime, ugledan plemi i hrabar ratnik, vrlo blizak Henriju
pre wegovog krunisawa. Bio je, meutim, sklon takozvanoj viklifitskoj
jeresi (Wycliffite heresy), jednoj puritanskoj verziji protestantizma, u
vreme kada je Engleska jo uvek bila katolika. Holined je zabeleio
da ga je Henri upravo zbog jeresi odbacio kao prijateqa i osudio kao
jeretika, te da je, na kraju, obeen i spaqen.15 Dok mu je katolika tra-
dicija, to usmena to pisana, pripisivala svojstva kukavice, bogo-
hulnika i avoqeg sluge, puritanci su ga, smatrajui da je stradao za
veru, proglasili za muenika. Tjudorska protestantska tradicija je Old-
kasla rehabilitovala, poev od teksta Xona Bejla (John Bale) Brefe Chro-
nycle Concernynge Syr Iohn Oldecastell iz 1544. i predstavqala ga kao o-
veka u mladosti sklonog raspusnom ivotu, ali kasnije okrenutog fi-
lozofiji i teologiji, religioznog preobraenika vernog porukama Sve-
tog pisma.
Veza izmeu Falstafa i Oldkasla bila je zbuwujua za sve prire-
ivae i komentatore.16 Falstaf se, na prvi pogled, u skladu sa uobia-
jenim predstavama o puritancima, najtee moe dovesti u vezu sa puri-
tanskim muenikom. Neki su smatrali da je ime izabrano nasumino, a
neki da je ono izraz satire uperene ka Oldkaslovim potomcima, Koba-
movima, Ser Vilijamu Bruku (Sir William Brooke), i wegovom sinu, ple-
miima uticajnim u Elizabetinoj, a potom i u Xejmsovoj dravi. Iako
bi iwenica da je ime Oldkasl preinaeno u Falstaf upravo na ini-
cijativu Kobamovih mogla govoriti u prilog drugoj hipotezi, Kristen
Pul smatra da je re o jednoj mnogo sloenijoj igri smisla koja se u
ovoj drami odigrava povodom Falstafa i wegove uloge.
Ona je, naime, kao istraiva grotesknih predstava puritanaca u
Engleskoj ranog modernog doba,17 ponudila jedno itawe koje se u dota-
dawoj literaturi o Falstafu nije pojavqivalo. Po woj je predstava
Oldkasla/Falstafa sasvim u skladu sa tonom anti-puritanske kwiev-
nosti objavqivane i dramatizovane krajem osamdesetih godina esnae-

14 William Shakespeare, The Complete Works, Volume I: Histories, Editors: Stanley Wells,
Gary Taylor, John Jowett, William Montgomery, BCA, London, New York, Sidney, Toronto 1992
(1 Clarendon Press, 1986; 2 Oxford University Press, 1987). O toj prireivakoj odluci, argu-
mentima za i protiv, videti: Gary Taylor, The Fortunes of Oldcastle", Shakespeare Survey,
38, 1985. Taj prireivaki potez kritikovali su Jonathan Goldberg u: The Commodity of Na-
mes: 'Falstaff 'and 'Oldcastle' in 1 Henry IV, u: Reconfiguring the Renaissance: Essays in Criti-
cal Materialism, edited by Jonathan Crew, Bucknell Review 35, 1992, str. 7688; potom David
Scott Kastan, Killed With Hard Opinions: Oldcastle, Falstaff, and the Reformed Text of 1 Henry
IV" u: Textual Formations and Reformations, edited by Tom Berger and Laurie McGuire, Cam-
bridge University Press, Cambridge 1998.
15 A. R. Humphreys, Introduction" u: William Shakespeare, King Henry IV, Part 1, The
Arden Shakespeare, Routledge, London and New York 1992 (11960), str. xxxix.
16 Ibid, str, xl.
17 U vreme kada je u zborniku Shakespeare and Carnival objavqen ovaj esej, Kristen
Pul je radila na kwizi pod naslovom Deforming Reformation: The Grotesque Puritan and So-
cial Transformation in Early Modern England.
 279

stog veka, dakle u godinama koje prethode ekspirovim istorijskim

dramama. Puritanci su, naime, kao zastupnici ekstremne varijante pro-
testantizma, koja se umerenim anglikancima ukazivala kao licemerna,
i, politiki gledano, potencijalno opasna, prikazivani karikatural-
no, kao groteskne individue koje ive u karnevalskim zajednicama.18
Ona smatra da ekspirovo predstavqawe nimalo nije depolitizovano,
nego da ga treba itati, izmeu ostalog, i sa sveu o kontekstu i re-
ligiozno-politikim tenzijama poznatim elizabetinskoj publici. Ona
podsea da je Harold Blum, izmeu ostalih, ukazivao na parodiju puri-
tanskih pridika u Falstafovom govoru,19 ali smatra da nije re o tome
da je raspusni vitez parodirao puritance, nego da je ekspir u wemu
samom parodirao puritance. Wima su u antipuritanskim spisima na-
devana podrugqiva imena poput More Fruit (vie plodova), Perseverance
(istrajnost), Deliverance (spasewe), pa Kristen Pul i False Staff (lani
tap, lana potpora, lani tab) vidi kao parodiju.
Krajem osamdesetih godina esnaestog veka puritanska struja pro-
testanata je ve uveliko etabliranoj reformisanoj anglikanskoj crkvi
zamerala to je zadrala mnoge elemente katolikih ceremonija i mno-
go ta drugo to su smatrali svetenikim zloupotrebama i licemer-
jem. Puritanci su objavqivali mnogobrojne spise protiv crkve, a cr-
kveni velikodostojnici sa svoje strane odgovarali, tako da je izbio i-
tav jedan rat pamfletima. Anglikanske vlasti su, u jednom trenutku,
1588, puritanskom tamparu i izdavau zaplenile tampariju, ali je
on, navodno, uspeo da zadri jedan deo slova i nastavio da objavquje
ilegalne antiklerikalne spise koje je potpisivao izvesni Martin Mar-
prelit (Martin Marprelate).20 Glagol mar, izmeu ostalog znai i osujeti-
ti, unakaziti, pokvariti, upropastiti, pa je ve u potpisu bila jasna
namera prema prelatima, a smatra se da je iza tog imena stajalo nekoli-
ko puritanskih autora. Ti spisi su pisani ubojito, duhovito, kolokvi-
jalnim stilom koji se kretao od pridike do traa, i obilovali su kari-
katurama svetenika i biskupa koji su nazivani malim papama. I po-
stali su jako popularni. Toliko da su biskupi morali da smisle stra-
tegiju borbe protiv puritanskog humora i satire. Poto nisu uspeli
da se protiv Marprelatovaca izbore silom, pridikama i ukorom, ili
ozbiqnom teolokom prozom, oni su unajmili pisce. Kristen Pul na-
vodi da su to bili upravo univerzitetski umovi", ekspirovi savre-
menici i kolege-pisci Xon Lili (John Lyly), Robert Grin (Robert Gre-
ene), Antoni Mandi (Anthony Munday) i Tomas Ne (Thomas Nashe).
Sada su se i sa jedne i sa druge strane nalazili duhoviti protivnici i
Pulova pie kako su samo letele ivopisne uvrede, nemilosrdno isme-
vawe i sve vrste zaiwenih pakosti. Kontroverza je dobila velike raz-
mere. U jednom trenutku je ak i Frensis Bejkon titio martiniste"

18 Kristen Poole, Facing Puritanism: Falstaff, Martin Marprelate and the Grotesque Puri-
tan" u: Shakespeare and Carnival, str. 98.
19 U: Harold Bloom, Ruin the Sacred Truths, Harvard University Press, Cambridge, Mas-
sachusets 1987, str. 84.
20 Facing Puritanism: Falstaff, Martin Marprelate and the Grotesque Puritan, str. 99.
280

od antimaritinista".21 Prvi nagovetaji karnevalske groteske pojavi-

li su se kod tzv. martinista" koji su biskupe optuivali za prodr-
qivost, pohotu i raspusnost, ali su im onda antimartinisti", a po-
sebno Tomas Ne, odgovarali, predstavqajui wih kao licemere koji
podraavaju onog veseqaka Rablea",22 kao ivotiwe, pijanice i lude.
Martin, kae Polova, postaje groteskno telo par excellence, gotovo ar-
hetip Bahtinovih definicija grotesknog materijalizma: telo koje jede,
pije, izliva se iz sebe u vrewu nude, kopulaciji, raawu, mea se sa
drugim telima u ivotu i sa zemqom u smrti. Nema sauvanih tekstova
pozorinih komada koji su predstavqali dramatizovane antimartini-
stike paskvile, ali Pulova prua uvid u rezultate drugih istraivaa
koji smatraju da su, na uas biskupa i londonskih vlasti, pokretaa ce-
le akcije, bile popularne, te da su gradske vlasti, u strahu od loeg
uticaja grotesknih prizora na sceni, 1589. zatvorile pozorita.23 Ubr-
zo potom je martinistima" postavqena zaseda i konano im je zaple-
wena tamparija, a unajmqenim autorima je zabraweno da nastave rat u
koji su se bili veoma uiveli. Pisati za ili protiv Martina postalo
je politiki opasno i velika kontroverza je malo pomalo iezla.
Kristen Pul, meutim, pretpostavqa da je groteskno izoblienog
Martina najverovatnije igrao Vil Kemp (Will Kemp), ekspirov komi-
ar koji je, po svoj prilici, igrao i Falstafa.24 Ona priznaje da je veza
koju uspostavqa prilino nategnuta, ali istovremeno nalazi i da je in-
trigantna.25 Weni argumenti su da je opisana kontroverza imala senza-
cionalni uspeh i u pamfletima i na sceni, te da je, bez obzira na za-
brane, morala predstavqati prepoznatqiv motiv i nekoliko godina po-
to je uutkana. Ako je Oldkasl bio neka vrsta prototipa prvih purita-
naca, ako su puritanci krajem osamdesetih godina predstavqani kao
groteskne figure, koje je, ba kao i Oldkasla/Falstafa igrao Vil
Kemp, onda wena pretpostavka da je u liku Falstafa sadrano jo jed-
no karnevalsko preokretawe na koje pre toga nije obraana pawa
elizabetinsko karikirawe puritanaca nije neubedqiva. Ako se nema
u vidu predistorija koju ona predoava i ako se o puritancima misli
shodno uobiajenoj predstavi o rigidnom puritanskom moralizmu, jasno
je zato je veza izmeu istorijskog Oldkasla i Falstafa najee delo-
vala nelogino i smatrana nasuminom. No, oigledno je da to nije bi-
la jedina slika puritanaca u elizabetinskom dobu. Pored karikiranog
asketizma, za predstave o puritancima korien je i karikaturalni
groteskni realizam. Pamfleti, meutim, nisu tretirani kao predmet
dostojan akdemske pawe i ostali su izvan vidokruga kwievnih isto-
riara i kritiara. Zbog toga su, smatra Pulova, poznavaoci elizabe-

21 Ibid, str. 101; Pulova citira i druge autore koji su o ovome pisali: Charles Nic-
hol, A Cup of News: The Life of Thomas Nashe, Routledge and Kegan Paul, London 1984; Tako-
e i C. L. Barber, Shakespeare's Festive Comedy, Princeton University Press, Princeton, W 1959.
22 Ibid, str. 102.
23 Ibid, str. 103104.
24 O tome u: Martin Holmes, Shakespeare and his Players, Charles Scribner's Sons, 1972,
str. 4750.
 281

tinske kwievnosti i pozorita u potpunosti prevideli jedan seg-

ment popularne religiozne literature, proizale iz senzacionalno
popularnog rata pamfletima i paskvilama. Kada se, meutim, taj kon-
tekst ipak ima u vidu, onda Falstafov lik dobija jo jedan dosta slo-
en, viestruko protivrean semantiki aspekat, takoe karnevalsko-
-groteskne prirode, ali sa malo sloenijim implikacijama.
Ovome u prilog ide i neto to prethodni kritiari jesu zapazi-
li, a to je da Falstaf esto, indirektno ili direktno, citira Bibliju,
da izgovara, podrazumeva, ili parodira poznate biblijske slike, para-
bole, sintagme, ili pak da wegov govor zvui kao parodija liturgijskog
jezika.26 Wegova retorika, po tim komentatorima, zvui kao retorika
puritanskih propovednika, sa mnogobrojnim ponavqawima, pitawima i
odgovorima, u pedagokom tonu. U Falstafovoj verziji, razume se u
parodijskim kquu.
Sloena je igra koju je ekspir ostvario u ovoj drami. Subverziv-
ne i politiki potencijalno opasne odlike u teologiju upuenog viteza
i ratnika pridao je arhiepiskopu od Jorka, kao voi pobune. Old-
kasl/Falstaf nije prikazan kao izdajnik. S druge strane, Falstafova
otroumnost i duhovitost koja ne priznaje nikakav autoritet ni hije-
rarhiju moe se, veli Pulova, porediti samo sa odvanou, drskou
i otroumnou puritanskih pamfleta potpisanih sa Martin Mar-
prelit. I Falstaf i Marprelit isprobavaju granice pravovernosti i
subverzije. Pisci koji su imali zadatak da se suprotstave Marprelitu
mogli su to da uine samo preuzimajui wegov karnevalizovani diskurs
i anrove, tako da je wihova satira ponekad postajala atraktivna fik-
cija u kojoj se i zbog toga uivalo, ba kao sto se esto, kada bi moda
trebalo da se smejemo Falstafu, zapravo smejemo sa wim.

Videli smo da je Bahtin bio naelno nepoverqiv prema moguno-

sti da se u dramskom tekstu nau heteroglosija ili polifonija. Wegovo
kvalifikovawe drame kao monolokog anra bilo je, meutim, mogue
opovrgnuti teorijskim argumentima pronaenim kod Brehta i kod Todo-
rova, izmeu ostalih. Brehtovo shvatawe epskog teatra" jasno je dijalo-
ko i dijalogizovano: odbacivawe iluzije, kao i udaqavawe od lika i od
teksta, podrazumeva dvoglasnu komunikaciju sa publikom, od koje se oe-

25 Facing Puritanism: Falstaff, Martin Marprelate and the Grotesque Puritan", str. 104.
26 Ibid., str. 106; Takoe i: John Dover Wilson, u: The Fortunes of Falstaff, Cambridge
University Press, Cambridge 1964, str. 1535; Alfred Ainger, Lectures and Essays, Vol. 1, Mac-
millan and Co, Ltd, London 1905, str. 14055. U studiji Biblical Reference in Shakespeare's
History Plays (University of Delaware Press, Newark 1989) Naseeb Shaheen navodi da od 54
biblijske reference u Prvom delu Henrija 26 pripada Falstafu, koji indirektno citi-
ra Kwigu postawa, Izlazak, Drugu kwigu Samuilovu, Psalme Davidove, Prie Solomunove,
Jevaneqe po Mateju, Jevaneqe po Marku, Jevaneqe po Luki, Prvu poslanicu Korinanima,
Drugu poslanicu Korinanima, Prvu poslanicu Soluwanima.
282

kuje da uzvrati istom takvom recepcijom.27 ekspirovo pozorite nije

Brehtovo, ali mu nije nesrodno, naroito u istorijskim dramama, gde
nema previe psiholokog nijansirawa, nego je re o dramskoj artiku-
laciji razliitih politikih strategija. I ekspir, kao wegov Ri-
ard , voli da jednoj rei daje smisla dva" (I moralize two meanings
in one word", RIII, III, i, 83, CD, Kwiga esta, str. 151), koji je postupak
i omoguio sukobe interpretacija u recepciji istorijskih drama.28 Iz-
meu, recimo, Riardovih zvaninih iskaza i wegovog govora u stra-
nu", upuenog publici, ili izmeu pisanih saoptewa Dvora i Pisa-
reve anatomije masovnih medija" u Riardu , ili pak Glasove u Pro-
logu za Drugi deo Henrija , postoji irok semantiki raspon u kojem
gledalac, odnosno italac, moe da nae niz veoma razliitih poru-
ka". Tu se polifonija, dodue, ne deava uvek u jednoj rei ili u jed-
nom iskazu, mada ima i toga, nego na nivou veih celina: scene, ina
ili cele drame. Cvetan Todorov je, pak, pokazao da su dijaloki kvali-
teti koje Bahtin pripisuje romanu, zapravo, odlike diskursa kao takvog
i da se ne moraju nuno vezivati za anr romana.29
Dvoglasnom prirodom ekspirovog teksta se, izmeu ostalih, ba-
vio Gordon Mekmalen (Gordon McMullan) povodom drame Henri .30
Re je o posledwoj ekspirovoj istorijskoj drami i pretposledwoj od
svih koje je napisao, u ovom sluaju, po svoj prilici, u saradwi sa Xo-
nom Fleerom.31 Henri je, meutim, poznat i po tome to je, pri-
likom prvog izvoewa drame, usled primene pirotehnikih efekata,
spaqena zgrada pozorita Gloub. O tom izvoewu i wime prouzrokova-
nom nesrenom sluaju ostali su zapisi u pismima trgovca Henrija
Blueta (Henry Bluett) i diplomate Henrija Votona (Sir Henry Wotton).
Mekmalen ih je iskoristio (posebno drugo, Votonovo pismo) da rekon-
struie dijaloginost renesansnog pozorita. I jedan i drugi dramu

27 O tome: Bertolt Brecht, Mali organon za teatar", preveo Darko Suvin, u: Darko Suvin,
Uvod u Brechta, kolska knjiga, Zagreb 1970, str. 225255. Rejmond Vilijams, Drama od Ibze-
na do Brehta, prevela Marta Frajnd, Nolit, Beograd 1979, str. 314329.
28 Videti: Zorica Beanovi-Nikoli, Sukob interpretacija u recepciji ekspiro-
vih istorijskih drama u dvadesetom veku, Zbornik Matice srpske za kwievnost i jezik,
kwiga , sveska 1/2006, str. 167182.
29 Tzvetan Todorov, Mikhail Bakhtin: The Dialogical Principle, trans. Wald Godzih, Man-
chester University Press, Manchester 1984, str. 90.
30 Gordon McMullan, 'Swimming on bladders': the Dialogics of Reformation in Shake-
speare & Fletcher's Henry VIII, u: Shakespeare and Carnival, str. 211227.
31 Henri je pod naslovom The Famous History of the Life of King Henry the Eight
prvi put objavqen u Prvom foliju 1623. godine, kada su ga Hemings i Kondel uvrstili u
istorijske drame. Budui da su prireivai Folija dramu objavili kao ekspirovu, ona
je i smatrana u potpunosti wegovom sve do sredine devetnaestog veka, kada je 1850. X.
Speding (J. Spedding) objavio tekst Who Wrote Shakespeare's Henry VIII? nastojei da doka-
e dvojno autorstvo Vilijama ekspira i mlaeg dramskog pisca Xona Fleera (John
Fletcher, 15791625). I posle Spedinga je bilo dosta pristalica teorije da je Henri
samo delimino ekspirov, ali i onih koju su dokazivali da je re o ekspirovom au-
torskom delu iz poznog perioda, te otuda po stilu i kompoziciji slinijem poznim ro-
mansama nego istorijskim dramama. Miqewa su i do danaweg dana podeqena, neki au-
tori ovu dramu tretiraju kao ekspirovu, neki, poput Mekmalena, veruju da je re o dvoj-
nom autorstvu.
 283

pomiwu pod naslovom All is True, dakle, recimo, Cela istina, koji su
prireivai Prvog folija Hemings (John Heminges) i Kondel (Henry
Condell) kasnije zamenili imenom kraqa, da bi upotpunili hronoloki
niz istorijskih drama. Mekmalen ispituje kako jedan tekst pod naiz-
gled apodiktinim i monolokim naslovom All is true deluje dijalogi-
no i kako izaziva ambivalentnu recepciju, o kojoj svedoi Votonovo
pismo Edmundu Bejkonu (Sir Edmund Bacon), svojim istovremeno rado-
snim i uznemirenim tonom.
Iako bi se, kae Mekmalen, bar na osnovu tehnikih pojedinosti
(pored pretpostavke o dvojici autora, koji su, po svemu sudei, kori-
stili dva izvora: Holinedove Letopise i Foksova /Foxe/ Dela i spo-
menike /Acts and Monuments/, utvreno je da su tekst za Folio slagala i
dva slovoslagaa), moglo zakquiti da je drama najvema dijaloka od
svih, Henri obino nije ulazio u vidokrug kritiara koji su uspo-
stavqali vezu izmeu bahtinovski shvaenog dijaloga i ekspirovih
drama. Delimino zbog deklarativnog distancirawa od komedije ve u
Prologu, a delimino stoga to u ovoj drami, na prvi pogled, nema oi-
gledno karnevalskih momenata. Ona je komponovana kao niz linearno-
-hronoloki povezanih dogaaja (uz nuna saimawa vremenskih raz-
maka), najee predstavqenih u vidu raskonih, mnogoqudnih, ritu-
alno-ceremonijalnih scena u odgovarajuem dekoru i kostimima (pro-
slava u dvoru kardinala Vulsija i maska u kojoj uestvuje sam kraq, Ba-
kingamov put na gubilite, veawe kardinala o razvodu Henrija i
Katarine Aragonske, krunisawe Ane Bulin, krtewe Elizabete ), sa
dve upeatqive intimistike scene (pad kardinala Vulsija i wegova
smrt i smrt Katarine Aragonske). Henri predstavqa iseak" iz
vladavine Henrija , sa kqunim detaqima kao to su prvi razvod,
razlaz sa Vulsijem i Rimom, tenzije izmeu pristalica reformisane i
pristalica katolike crkve meu crkvenim velikodostojnicima. Mek-
malen, meutim, smatra da se u ovoj drami moe razabrati razvijen di-
jaloki princip, koji se manifestuje kako u tihim, uznemirujuim
dvoglasnim provokacijama unutar pojedinane rei ili iskaza, tako i u
upadqivim postupcima jukstapozicije, ime se proizvode karnevalski
efekti.
Vulsijev lik je, ako se paqivije ita, na svoj nain, tvrdi Mek-
malen, otelovqewe karnevalske groteske.32 Bakingam za wega kae: u
svakoj orbi on je miroija" (H, , i, CD, Kwiga esta, str. 239)
no man's pie is freed / From his ambitious finger" (HVIII, I, i, 5253,).
Ogroman je i plebejskog je porekla. Bakingam opisuje wegovu telesnu
gromadu:

Ja se udim
Da takva lubina zapreminom
Svojom moe da privue na se
Zrake blagotvornog Sunca, i Zemqu
Da zakloni." (H, , i, CD, Kwiga esta, str. 239)

32 Ibid, str. 218.

284

I wonder
That such a keech can with his very bulk
Take up the rays o'the beneficial sun,
And keep it from the earth." (HVIII, I, i, 5457)

Bakingam ga, budui da mu je otac bio mesar, naziva mesarskim psom"

(H, , i, CD, Kwiga esta, str. 242) /butcher's cur" (H, , i,
5457)/; Norfok ga naziva paukom koji, bez plemenitih predaka, iz
sebe sama" plete mreu uz koju stie tik do kraqevskog trona. U wiho-
vim opisma Vulsi je tretiran kao ivotiwa, ili kao groteskna meta-
morfoza, preobraaj ivotiwe u oveka. Vulsi nije plemi-luda poput
Falstafa, nego plebejac-kardinal, to takoe predstavqa svojevrsno
izokretawe poretka. No, odnos publike prema kardinalu moe biti sa-
mo delimino ambivalentan. Iako bi plemiska arogancija mogla pro-
izvesti izvesne simpatije za kardinala, ba kao, kasnije, i nekrolog
koji Grifit izgovara pred kraqicom Katarinom, spletke, nedela, po-
hlepa, interesi i nagoveteni razvrat veoma negativno sene wegov
lik. Izvesnu ambivalenciju moe da proizvede i wegov sopstveni opis
vlastitog uspona:
U toku ovih mnogih leta
Smelo ja sam, kao oni nestani
Deaci to na naduvanim beikama
Plivaju, otiskiv'o se na more
Slave, daleko preko granica
Mojih moi; moja prenaduvena
Oholost najzad prsla je poda mnom,
I ostavqa me, stara i umorna
Od slube, na milost i nemilost
Hunih valova koji sklopie se
Nada mnom zauvek." (H, , ii, CD, Kwiga esta, str. 3156)

I have ventur'd
Like little wanton boys that swim on bladders,
This many summers in a sea of glory,
But far beyond my depth: my high-born pride
At length broke under me, and now has left me,
Weary and old with service, to the mercy
Of a rude stream that must for ever hide me." (HVIII, III, ii, 358364).

Metaforu 'naduvanih beika' Mekmalen je istakao i u naslovu svog

teksta. Sa wima je povezana slika deake odvanosti, koja bi mogla da
bude i simpatina, da ne postoji uporedo sa grubim karnevalskim hu-
morom prskawa prepune beike, to je u blaoj formi ve bilo isko-
rieno kod Holineda, a u drastinijoj u istoriografskom spisu ko-
ji je u to vreme bio jako popularan, a objavqen svega osamnaest meseci
pre nego to je Henri prvi put igran.33

33 Ibid, str. 219: Raphael Holinshed, The Third volume of Chronicles, beginning at duke
William the Norman, London 1587, 837b; John Speed, The Theatre of the Empire of Great Brita-
in, London 1611.
 285

Mekmalen zakquuje: Ovo double entendre (dvostruko razumevawe)

predstavqa srediwu autorsku strategiju, svesno dijalogizovawe koje
oba autora odravaju tokom itave drame, to predstavqa naum da se
publika uznemiri, i da joj se istina i izvesnost uine nemoguim."34
Za wega je karneval teatar istorije,35 a velika tema predstave koja
uprizoruje vladavinu Henrija je, po prirodi stvari reformaci-
ja. I nije nelogino pomisliti da se izma i reforma crkve, koje kao
neposredan povod imaju kraqev razvod i nov brak, mogu ukazati u karne-
valskom svetlu. Mekmalen pokazuje kako su u ovoj drami rei koje ine
jezik reformacije savest, konverzija to jest promena vere, vera pa
i sama re reformacija odvojene od wihovog vieg, duhovnog smisla i
svedene na nivo materijalnog. U treoj sceni prvog ina, plemii koji
su bili u kraqevoj pratwi u Francuskoj koriste jezik reformacije go-
vorei o modi:

Lovell: The reformation of our travell'd gallants,

That fill the court with quarrels, talk and tailors" (HVIII, I, iii, 1920)

Lovell: renouncing clean

The faith they have in tennis and tall stockings" (HVIII, I, iii, 2930)

Sands: For sure there is no converting of 'em" (HVIII, I, iii, 43).36

U prevodu na na jezik protestantske konotacije se ne mogu preneti,

tako da nema potrebe citirati ta mesta na srpskom. Borivoje Nedi je
reformation preveo sa popravka, converting, koje u engleskom ima religio-
znu konotaciju sa izmeniti, koje je u srpskom neutralno, dok je faith in
tennis ostalo vera u tenis i to proizvodi potreban komini efekat. Re-
formacija je tako, u jeziku, svedena na nivo mode i wene prolaznosti.
Re savest je u jo veoj meri karnevalski izobliena, povezana sa ma-
terijalnim, degradirana je i dobila je erotske konotacije. Kada Ana Bu-
lin, dvorska dama kraqice Katarine i kraqeva nova izabranica, okleva
da se ogrei o svoju gospodaricu i da zauzme weno mesto, jedna stara
dvorska dama joj kae:

Stara gospoa: Neka vrag

Me nosi ako ja ne bih, i pride
Devianstvo stavila na kocku,
Kao to biste uinili i vi

34 Ibid.
35 Tu se oslawa na jednog od autora koji su, nasuprot Bahtinu, dokazivali da je dra-
ma dijaloki i karnevalski anr, Grejama Piija (Graham Pechey) koji, izmeu ostalog,
kae da je karneval (ukratko) teatar istorije: iroko popularan po svom sadraju, a izu-
zetan u svom odigravawu i povodima". McMullan, str. 216; Graham Pechey, On the Borders
of Bakhtin; Dialogisation, Decolonisation", u: Ken Hirschkop, David Shepherd, eds., Bakhtin and
Cultural Theory, Manchester University Press, Manchester, str. 3967.
36 Kurziv u navodima Z. B. N.
286

Uprkos privesku licemerja tog

Vaeg; vi to imate tol'ko lepih
enskih oblika, i srce imate
ensko, a ono uvek tei sjaju,
Bogatstvu, gospodarewu; odista,
To blagodeti su; i te darove
Da oprosti vae prenemagawe
Mogla bi da primi tanuna vaa
Od evroa savest, izvolite li
Samo da je rastegnete." (H, , iii, CD, Kwiga esta, str. 279)

Old Lady: Beshrew me, I would,

And venture maidenhead for't, and so would you
For all this spice of your hipocrisy:
You that have so fair parts of woman on you,
Have too a woman's heart, which ever yet
Affected eminence, wealth, sovereignty;
Which, to say sooth, are blessings; and which gifts
(Saving your mincing) the capacity
Of your soft cheveril conscience would receive,
If you might please to stretch it." (HVIII, II, iii, 2433)

Savest je, dakle, oigledno svedena na rastegqivi materijal, na mekani

evro. Da ne govorimo da je brak koji je podrazumevao jedno takvo ras-
tezawe savesti u Englesku doneo reformaciju, pa se onda, implicitno,
i reformacija, sa svojim strogim moralnim naelima i idejom ispra-
vqawa izopaenosti u katolikim sredinama, ovde pojavquje u karne-
valskom svetlu.
Mekmalen smatra da su razlike izmeu katolike kraqice Katari-
ne Aragonske i protestantske Ane Bulin namerno uiwene nejasnima,
te da se i prelaz iz katolike vere u protestantsku, izazvan a potom
simbolizovan razvodom i novim brakom Henrija , u ovoj drami po-
javquje kao mnogo problematiniji nego to je to naroito tjudorska,
pa i stjuartovska, ideologija smela i mogla da dopusti. Katarina pred-
stavqa staru veru i katoliku Englesku, Ana novu veru i protestantsku
Englesku. Katarina je u ovoj drami prikazana kao otelovqewe estito-
sti i stabilnosti, Ana je povezana sa izmom, nestabilnou i ne-
predvidqivou. Interesantan je, meutim, detaq koji Mekmalen zapa-
a da je Katarinina vizija pred smrt saiwena od vizija i snova e-
na protestantkiwa, od kojih je najpoznatija Margarita od Angelma (Mar-
garet of Angoueleme), koju je prevodila upravo Ana Bulin (ili Bolein
/Boleyn/).37
Kada se ima u vidu da je drama igrana 1613, dakle poto su ne samo
ove dve Henrijeve supruge nego i sledee etiri postale daleka istori-
ja, poto su se na prestolu izraala Henrijeva deca: najpre kratkoveki
Edvard , potom kerka Katarine Aragonske Meri Tjudor, koja je bila

37 Swimming on bladders": the Dialogics of Reformation in Shakespeare's & Fletcher's

Henry VIII, str. 222.
 287

privremeno obnovila katolicizam u Engleskoj, potom Elizabeta , a

onda i wen naslednik Xejms Stjuart, u ijoj se dravi drama i igra-
la, istorija se, sugerie Mekmalen, moe ukazati kao jedno prilino
uzaludno tkawe bez razreewa. To je, meutim, ekstratekstualna impli-
kacija. Sam tekst, pak, prua iseak iz tog tkawa istorije koji nudi
protivrenosti: sveani ritual Elizabetinog krtewa, sa Kranmero-
vim proroanstvom sudbine budue vladarke, koje u izvoakom inu
postaje posthumna pohvala, prati karnevalsko komeawe na ulici, sa
svim prateim grotesknim elementima. To, kao i svi prethodno navede-
ni primeri jukstapozicije sveano-zvaninog i groteskno-karnevalskog
ukazuju na jedno oigledno dijalogizovawe ideologije, u ovom sluaju
protestantske.
Dokaz i podsticaj za ovakvo itawe Mekmalen je, rekli smo ve,
naao u pismu Henrija Votona. Tom plemiu se inilo da predstava All
is True, svojim nastojawem da verno predstavi dvor Henrija , vla-
darsku veliinu ini veoma bliskom, ako ne i besmisleno smenom"
very familiar, if not ridiculous". On je sa izvesnom ambivalencijom
opisao nestajawe u poaru kako raskoi prikazane u predstavi tako i
pozorita koje je poinilo hibris predstavqawa, a opis je zavrio
jednim karnevalskim obrtom prizorom gledaoca koji svoje zapaqene
akire gasi pivom. Poavi od tog primera ambivalentne recepcije
obrazovanog savremenika, Mekmalen je ispitao spoj teksta i spektakla
u ovoj drami, smenu epoha i religija i odraz te smene u dvoglasnim, am-
bivalentnim iskazima koji se tiu religije i ideologije.
Prikazom Makmalenovog teksta zavrava se za ovu priliku sai-
wen pregled tumaewa ekspirovih istorijskih drama u kojima se kao
teorijsko uporite za interpretaciju pojavquju Bahtinova shvatawa kar-
nevalizacije, groteske, dijaloga, heteroglosije i polifonije. Dok je poj-
move karnevalizacije i groteske i sam Bahtin video kao interpretativ-
ne strategije primewive na ekspirov opus, u sluaju heteroglosije i
polifonije izraavao je rezervu kada je u pitawu drama uopte, ne sa-
mo ekspirova. Ispostavilo se, meutim, da su tumai istorijskih
drama bili skloni da heteroglosiju, polifoniju i unutrawu dijalo-
ginost iskaza shvate poput Cvetana Todorova kao optu odliku
diskursa i analiziraju je na nuno ambivalentnom interpretativnom
poligonu ekspirove istorijske drame, koja je, pored Bardove poslo-
vine sklonosti ka poigravawu smislom, dodatno bremenita mnogostru-
kim ambiguitetima jer podrazumeva sloen odnos prema politikim
implikacijama, kako iz prolosti koju prikazuje, tako i iz sopstvene
savremenosti.
288

Zorica Beanovi-Nikoli

BACHTIN AND INTERPRETATIONS OF SHAKESPEARE'S HISTORICAL

DRAMAS: CARNIVAL AND HETEROGLOSSIA

Summary

This paper examines a number of contemporary interpretations of Shakespeare's

history plays based on M. M. Bakhtin's concepts of carnival, grotesque realism, dialo-
gism and polyphony. All of the mentioned concepts proved to be productive hermeneu-
tical strategies in the approaches to Shakespeare's history plays and have generated a
number of insightful texts. However, there is a distinction between the authors who
have commented on the carnival and grotesque realism, and the ones who have concen-
trated on the dialogism and polyphony. The former have followed Bakhtin's sugge-
stions concerning Shakespeare given in Rabelais and His World, and the latter have in-
terpreted and extended his theoretical concepts in a Bakhtinian sense, but against Bakh-
tin's own declarative statement concerning Shakespeare's drama and dramatic genres in
general.