74 Kova, B., Politika ekonomija reformiranja samoupravnog socijalizma od europeizacije...

Izvorni znanstveni rad

UDK 330.342.151(497.1)
330.861:321.74(497.1)
061.1EU:947
Primljeno: 13. kolovoza 2012.

Politika ekonomija reformiranja samoupravnog socijalizma

od europeizacije Jugoslavije do balkanizacije
dananjeg EU-a

BOGOMIR KOVA*

Saetak
ezdesete godine XX. stoljea znae kraj europskog zlatnog doba poslije-
ratnog razvoja, a socijalistike ekonomije, premda nedovoljno spremne za
prilagoavanje novim situacijama, poinju s ekonomskim reformama. Ju-
goslavenska savezna vlast najavila je ekonomske reforme 1961. i 1965. ko-
je oznaavaju najbolji program reformi i modernizacije u institucionalnom
razvoju socijalistike Jugoslavije. Samoupravni se sistem bazirao na premi-
sama da dravna kontrola ekonomije i dravno planiranje moraju biti zamije-
njeni slobodnim djelovanjem drutvenih poduzea, indikativnim planiranjem
i trinim mehanizmom. Kraigherova reforma (1965) s jedne je strane ojaala
razvojne poluge i pozicionirala industriju kao vodeu ekonomsku snagu, a
s druge utvrdila stabilizacijski program. Meutim, politika stabilizacije nije
uspjela zadovoljiti oekivanja, njene su restriktivne mjere vodile do novih
neravnotea. Kraigherova reforma tako je poveala ekonomsku volatilnost,
ekonomski rast je pao, a inflacija i vanjski dugovi porasli. Savezna vlada nije
imala reenja za takvu situaciju. Krajem ezdesetih jugoslavensko se ekonom-
sko udo primaklo kraju. Komunistike vlasti pripremile su ustavne promjene
u cilju discipliniranja nosilaca ekonomskih reformi i liberalnih ekonomskih
politika. Socijalistike ekonomije, slino kao drave sadanjeg EU-a (Velika
recesija 2008-2013), nisu bile sposobne dati brze i adekvatne odgovore na kri-
zu. To je bio kljuan razlog dezintegracije druge Jugoslavije i moda postaje
nova forma balkanizacije EU-a.
Kljune rijei: samoupravni sistem, jugoslavenski socijalizam, socijalistike
ekonomske reforme, Kraigherova ekonomska reforma, balkanizacija EU-a

*
Bogomir Kova, redoviti profesor na Ekonomskom fakultetu Sveuilita u Ljubljani na Kate-
dri za ekonomsku teoriju i politiku, Katedri za meunarodnu ekonomiju (pridrueni lan) i Ka-
tedri za poduzetnitvo (pridrueni lan).
Politika misao, god. 49, br. 3, 2012, str. 74-91 75

1. Uvodna razmatranja
Kritika refleksija o poslijeratnom privrednom i drutvenom razvoju Hrvatske,
Slovenije i Jugoslavije danas moe biti aktualna na etiri naina. Najprije moe-
mo razmatrati tadanju politiko-ekonomsku situaciju iz aspekta drugaijeg itanja
ekonomske historije samoupravnog socijalizma, posebno demistificirajui i demi-
tologizirajui socijalistiki eksperiment. Drugo, ezdesete godine bile su osobito
znaajne i na meunarodnom planu, pa je komparacija trinih reformi i razvojnih
promjena u svijetu i Jugoslaviji od osobitog znaaja za procjenu osebujnog politi-
ko-ekonomskog patosa, odreene europeizacije tadanjih zbivanja u Jugoslaviji.
Tree, Jugoslavija je poslije rata bila izuzetan drutveni laboratorij, privredna refor-
ma 1965. godine najrazvijeniji je pokuaj trine liberalizacije i pravi uvod u tran-
ziciju poetkom devedesetih godina. Tadanji ekonomski i politiki nacionalizam
poetak je raspadanja jugoslavenskog drutva. I, na kraju, politiko-ekonomska
analiza razdoblja djelovanja jugoslavenske federacije izuzetno je inspirativan puto-
kaz za dananje poimanje djelovanja EU-a i pozicioniranja Hrvatske, pa i Slovenije
u novoj integraciji. Postoji veoma mnogo povezanosti izmeu europeizacije Ju-
goslavije u razdoblju 1961-1971. i balkanizacije europskog projekta u sadanjoj
krizi.
Samoupravni socijalizam nedvojbeno je prije svega znaio ekonomski iracio-
nalno zasnovanu kolektivnu predodbu o eljenom drutvenom stanju, bazirao se
na snazi politikog djelovanja i ideoloke konstrukcije. Njegova se politika eks-
kluzivnost temeljila na ekonomskoj konstrukciji trinog drutva bez njegovih ba-
zinih institucija kao to su vlasnika prava, poduzetnika autonomija i sloboda
djelovanja financijskog kapitala. Socijalistiko samoupravljanje postalo je politika
mitologija upravo u okvirima privredne reforme 1965. koja je eljela napraviti no-
vi spoj izmeu drutvenog vlasnitva, trita i nove regulativne uloge drave (Ko-
va, 1990). Pokuaj da se administrativnom odlukom uvede trite bez znaajnih
izmjena institucija, da se liberaliziraju cijene uz postojee monopolistike strukture
trita i delegiraju odluke o raspodjeli na menaderske strukture bez bazinih kon-
trolnih mehanizama korporativnog upravljanja ve na razini jednostavne politiko-
-ekonomske analize pokazuje da taj institucionalni sistem nije logiki konzistentan
i da ne moe djelovati. Glavna je politika iluzija bila u tome to je tadanja eko-
nomska reforma rjeenja traila u promjenama ekonomskih politika, manje u pro-
mjenama ekonomskog sistema i pravca stratekog razvoja, a jo manje u izmjeni
politikog sustava i vodeih politikih elita.
U veini tradicionalnih jugoslavenskih politiko-ekonomskih analiza i tada-
njih statistikih izvora koji su razmatrali jugoslavenski drutveni razvoj postoji teza
da je cijeli period socijalistike izgradnje od 1947. do 1985. godine bio relativno brz
i uspjean. Logika je bila jednostavna. Ako Jugoslavija naime pripada grupi zema-
76 Kova, B., Politika ekonomija reformiranja samoupravnog socijalizma od europeizacije...

lja koje su ostvarile najbri privredni razvoj, onda je to rezultat i dokaz efikasnosti
samoupravnih socijalistikih institucija i najdubljih promjena u svim sferama dru-
tvenog ivota. Od 1947. do 1985. godine naime drutveni je proizvod bio uvean
7,2 puta (po stanovniku 4,9 puta), dok je prosjeni privredni rast bio 5,4 posto (Sta-
tistiki prikaz, 1986). Meutim analitiki produbljene statistike serije i analize ne
daju tako jasne slike o drutvenom razvoju. To najbolje pokazuju i realna ciklika
privredna kretanja u razdoblju 1947-1985. i uveni institucionalni ciklus politiko-
-ekonomskih reformi. Problem je naime u interpretaciji podataka i mogunosti kri-
tike komparativne analize.
ezdesete godine donose prvo vee usporavanje tempa rasta politiko-ekonom-
skih ciklusa, naglaenu nestabilnost razvoja i nedvosmisleno prosjeno usporavanje
razvoja. Vacieva komparativna analiza krajem osamdesetih, koja se temelji na po-
dacima Ekonomske komisije UN-a, pokazuje da se s obzirom na razinu procijenje-
nog BDP-a po stanovniku Jugoslavija 1950. godine nalazila, u usporedbi s dvadeset
i pet europskih zemalja, na 22. mjestu, a da je 1970. godine pala na 24. mjesto. To
znai da je realna slika privrednog razvoja Jugoslavije pedesetih i ezdesetih godi-
na nepovoljnija nego to su bile slubene politike ocjene. Jugoslavija je ve 1970.
godine gubila svoje mjesto u europskoj ekonomskoj utrci (Vaci, 1989).
Eksperimentiranje s plansko-trinom ili trino-planskom organizacijom u ju-
goslavenskoj je politikoj ekonomiji uvijek isticano kao fundamentalna karakteri-
stika zasnivanja socijalistikog samoupravnog sistema. Bitna je bila transformacija
netrine u trinu varijantu socijalizma. Na teorijskom planu dilema nije bila nova,
iza nje stoji duga i estoka diskusija o prirodi trinog socijalizma iz tridesetih go-
dina koju je krajem pedesetih u svojoj odlinoj disertaciji obradio slovenski eko-
nomist F. erne (erne, 1960). Tu su i neoaustrijski Misesovi i Hayekovi prigovori
oko iracionalnosti socijalistike kalkulacije (Hayek, 1935), pa i kasniji ameriki
intelektualni krug koji je polazio od neoklasinih teorijskih premisa, od Pejovia
(Pejovich, 1966) i Furubotna (Furubotn, 1976) do Warda (Ward, 1958) i Vaneka
(Vanek, 1970). U Jugoslaviji su vei dio tih ideja prenosili B. Horvat (Horvat, 1983)
i A. Bajt (Bajt, 1988). Svim tim promiljanjima nisu bili zajedniki toliko povije-
sni scenariji velikih marksistikih doktrina prijelaza (osmiljavanje socijalisti-
kog naina proizvodnje) koliko promiljanje same makroekonomske organizacije
(ekonomske strategije razvoja, ekonomske politike, uloge federacije) i reformiranje
samoupravnog poduzea.
U prosincu 1964. CK SKJ je na svom osmom kongresu postigao politiku su-
glasnost o temeljima privredne reforme. Moja je teza da je Kraigherova ekonomska
reforma u itavom poslijeratnom razdoblju najneposrednije uspostavila logiku tr-
ine privrede te da je bila prva koja je reformistiki postupak vezala uz strukturne
zahtjeve i mogue financijske izvore MMF-a. U svibnju 1965. godine u Beogradu
Politika misao, god. 49, br. 3, 2012, str. 74-91 77

su razgovarali visoki predstavnici delegacije MMF-a i Kraigherove komisije i tada

je MMF prvi put odobrio kredit od osamdeset milijuna amerikih dolara za neku
ekonomsku reformu u socijalistikim zemljama.
ezdesete su godine, naposljetku, u prvi plan stavile i politiko-ekonomsko
pitanje federacije. Jugoslavija kao federativna drava morala je definirati mone-
tarno-kreditne, fiskalne i vanjskotrgovinske politike koje u federalnim jedinicama
omoguavaju postizanje stabilnosti privrednih tokova i uravnoteen razvoj. Insti-
tucionalni model federacije i republika u Jugoslaviji nikada nije bio dobro defini-
ran. Republike tvore politiku osnovu administrativnog sustava, imaju kulturnu i
socijalnu funkciju, dok federacija u osnovi djeluje kao makroekonomski mehani-
zam izjednaavanja ciklusa i stratekog razvoja te ima odgovorne funkcije u odno-
su spram inozemstva. Dakle ekonomske su funkcije savezne, politike i socijalne
funkcije imaju republiki znaaj, dok je ideoloko i politiko ljepilo izmeu tih
razliitih podsistema organizacija SKJ.
U federativnim je dravama osobito vano kako teku tokovi fiskalnih i drugih
transfera od viega k niem nivou, od savezne drave do republika i opina. Privre-
de republika ne mogu se efikasno razvijati ako makroekonomske odluke ne funkcio-
niraju na razini federacije, a, s druge strane, ekonomska politika federacije moe se
temeljiti samo na meurepublikim dogovorima. Taj dogovor u ezdesetim godi-
nama tadanja politika vlast nije dobro institucionalizirala (nema jasnih odreenja
ekonomskih funkcija federacije), pa su sve politiko-ekonomske reforme i stabili-
zacijski programi (1961, 1965, 1970, 1987) na kraju zavrili neprestanim upleta-
njem saveznih dravnih organa u operativne odluke republika i pokrajina. Dravna
uprava nikada nije postala javna uprava, kao to ni centralna kontrola nikada nije
pretpostavila demokratsko politiko odluivanje. Dakle imamo monolitan politiki
sustav u kojem centralno partijsko rukovodstvo donosi najvanije odluke, dok sve
ostale institucije djeluju kao transmisija tog politiko-ekonomskog monopola. Tako
umjesto pravne i ekonomske postoji zapravo samo partijska drava.
Mogua je izvrsna usporedba tadanje jugoslavenske situacije i europskih zbi-
vanja. EEZ (Europska ekonomska zajednica) kree krajem pedesetih s velikom
energijom, idealizmom i oekivanjima u pogledu zajednikih institucija. S ekonom-
sko-funkcionalnog stajalita poetni period znai otvaranje zajednikog europskog
trita, sniavanje carina i veu vanjsku trgovinu. Monnetova ideja udruene Eu-
rope znai afirmaciju liberalnih principa zajednikog trita i centralnih institucija.
Rimski je ugovor (1958) pak spoj njemakog liberalnog trinog poretka i francu-
skog dirigisme, kako je to dobro primijetio Gillingham u svojoj izvrsnoj anali-
zi europskih integracija 1950-2000. (Gillingham, 2003). Walter Hallstein, profesor
prava na Sveuilitu u Frankfurtu, bio je prvi predsjednik EEZ-a. EU je poeo kao
carinska unija, imao je zajedniku agrarnu politiku, u obrisima nastaju i energetska
78 Kova, B., Politika ekonomija reformiranja samoupravnog socijalizma od europeizacije...

i transportna politika. Meutim Hallsteinova osnovna ideja bila je europska federa-

cija na temelju zajednikih politikih institucija. Njegov politiki testament govori
o nunosti razvoja politike unije koju vidi kao polazite zajednikog trita, a ne
obratno.
Moemo govoriti o Hallsteinovoj dilemi koja je navodno slina logici Trif-
finove dileme. I jedna i druga pokazuju kako je politiki izbor u ezdesetim godi-
nama bio ekonomski jako kontroverzan. Triffinova dilema govori kako svaki dolar
uloen u privredni rast Europe poveava negativnu platnu bilancu SAD-a i desta-
bilizira sistem fiksnih teajeva iz Bretton Woodsa (odnos dolara spram drugih va-
luta). Ako elimo rast, onda imamo nestabilnu valutnu situaciju, ako stabiliziramo
(fiksiramo) valutne teajeve, onda nema stabilnog rasta. Triffinova je dilema funk-
cionalna, dok je Hallsteinova zapravo institucionalna. Na objema stranama imamo
pogrean izbor. Ako elimo da EEZ funkcionira kao zajedniko trite, treba imati
i zajedniku monetarnu, fiskalnu i strukturnu koordinaciju ekonomskih politika.
Meutim to vodi do politike centralizacije (politike unije), koja nije dogovorena,
a nije ni legitimna prema Rimskom dogovoru i liberalnom sustavu meudravnog
sistema poslije II. svjetskog rata. Prema tome, ekonomska rjeenja znae politiku
destabilizaciju, dok politiki status quo vodi do teko savladivih ekonomskih po-
tekoa. Tako EEZ, taj pomalo ekskluzivni klub est drava, sredinom ezdesetih
kree na novi politiki put u ekonomski jako problematinoj situaciji (recesija, in-
flacija, valutna nestabilnost, platna i fiskalna neravnotea).
Usporedba s tadanjom Jugoslavijom i sadanjim europskim problemima Veli-
ke recesije nije posebno teka. Jugoslavija je u ezdesetim zapravo imala pogrean
politiki izbor: Kraigherova ekonomska reforma bila je naprosto institucionalno i
funkcionalno pogrena sa stajalita socijalistike ideologije i komunistikog po-
imanja politike demokracije. Europa je, s druge strane, u slinoj poetnoj dilemi
isto tako polazila od ekonomskog otvaranja politikih procesa a da nije bila sklo-
na ideji o EU-u kao politikoj zajednici drava. Trine su reforme logikom svoje
liberalizacije i decentralizacije iziskivale federativnu politiku organizaciju. U Ju-
goslaviji je to vodilo, posebno sa stajalita Hrvatske i Slovenije, do poveanja eko-
nomske samostalnosti republika i ekonomskog nacionalizma. Na europskoj razini
proces je zavrio otporom Francuske njemakoj viziji europske federacije, De Gaul-
leov francuski nacionalizam blokirao je Monnetove stare vizije. Zapadna je Euro-
pa sredinom ezdesetih naprosto zastala, integracija je zamrznuta; propast Bretton
Woodsa 1971. godine najava je kolapsa meunarodnog poslijeratnog ekonomskog
liberalizma i institucionalnog ureenja. Europa se sedamdesetih vraa dravnim
ekonomijama i nacionalnim tritima. Jugoslavija je bila samo dio tih procesa, kroz
svoj specifian politiko-ekonomski ciklus promjena u pravcu radikalnog zaokreta
samoupravljanja u okvirima koncepta udruenog rada.
Politika misao, god. 49, br. 3, 2012, str. 74-91 79

2. Neke razvojne dileme Kraigherove reforme

Dvadeset i pet godina poslijeratnog razvoja u Europi danas je poznato kao zlat-
no razdoblje razvijenog kapitalizma. Ekonomska komisija UN-a za Europu je na
poetku sedamdesetih utvrdila kako nema nekih posebnih razloga da se promije-
ni institucionalni sustav meunarodnih odnosa ili pak ekonomski sustav kejnzi-
janske socijalne drave (Economic Survey, 1971). Meutim danas taj zlatni pe-
riod vie izgleda kao devijacija ili pak posebna epizoda kapitalizma XX. stoljea
(Hobsbawm, 2000). Socijalistiki je svijet poslije rata vodio politiku brze i autar-
kine industrijalizacije, privredni rast bio je prilino spektakularan, pa su promjene
u ezdesetima posvuda razumjeli vie kao promjene radi efikasnijeg ukljuivanja u
svjetsku privredu nego kao promjene sistema zbog njegovih proturjenosti.
Jugoslavenski su komunisti 1958. godine, u novom programu SKJ, kao pri-
marni drutveni zadatak promovirali promjene i odbacivanje tradicije, tako da je za
itavu povijest socijalistike Jugoslavije karakteristina neobina tradicija promje-
ne. U takvim je okolnostima politiko-ekonomska diskusija bila usredotoena na
ono to su onodobni jugoslavenski ekonomisti nazivali ekonomskim sistemom, dok
je njegovo pomalo vjeno izgraivanje postalo glavnom preokupacijom ekonom-
ske politike. Problemi s ekonomskim ciklusima, stratekim usmjeravanjem drave i
mjerama razliitih ekonomskih politika jednostavno su se rjeavali tako to se uvi-
jek iznova mijenjao sam institucionalni okvir. Stalne promjene privrednog sistema,
nazivane ekonomskim reformama, bile su dakle nain operativnog funkcioniranja
tadanje privrede. Ekonomska politika znaila je samo beskrajan niz reorganiza-
cija i traenja pogodnog privrednog sistema. Naravno da je u pozadini tih stalnih
promjena institucija uvijek bio politiki interes i borba za raspodjelu moi izmeu
razliitih frakcija SKJ, ali to nije predmet ove analize.
Novi privredni sistem u razdoblju 1952-1960. najprije je napustio aparat cen-
tralnog planiranja (novo planiranje stopa akumulacije i raspodjele investicija), onda
je decentralizirao privredu autonomijom poduzea (radniko samoupravljanje), a
na kraju je uspostavljena i stanovita liberalizacija u strukturi i obliku cijena. Drava
je pokuavala izgraditi osnovne strukture monetarnog i fiskalnog sistema (primije-
njene su kamatne stope, provedeno je prilagoavanje deviznog kursa, uvedene su
obvezne rezerve banaka). Novi privredni sistem temeljio se na drutvenom vlasni-
tvu, samoupravnim poduzeima i okvirnom planiranju putem ekonomskih politi-
ka, koji tvore mreu poslovnih i politikih asocijacija (B. Horvat je sredinom ezde-
setih predloio da se on nazove asocijativni socijalizam; Horvat, 1970). To je bila
osnova za lansiranje drugog petogodinjeg plana (1957-1961), koji je bio prekinut
novim promjenama poetkom ezdesetih.
Novi petogodinji razvojni plan (1961-1965) zapoeo je novom ekonomskom
reformom koja je bila poznata kao Novi ekonomski sistem (NES 1961). Obiljeje
80 Kova, B., Politika ekonomija reformiranja samoupravnog socijalizma od europeizacije...

tih institucionalnih promjena bila je prilino radikalna trina reforma koja je vie
polazila od mikroekonomske trine organizacije nego od makroekonomskih polu-
ga. Reformom poduzea koje Ustav iz 1963. godine definira kao radnu organiza-
ciju radniko samoupravljanje spaja se s menaderskim metodama rukovoenja,
a s druge strane proiruje se i na neprivredne organizacije. S dananjega gledita
posebno je zanimljiva velika deregulacija i decentralizacija sistema plaa i platnih
razlika izmeu radnih organizacija. Sindikati u samoupravnim okvirima vie ne-
maju ulogu uvanja platnih sistema (kolektivni ugovori), politike vlasti vie ne
kontroliraju razine plaa, a veliku autonomiju u odluivanju dobivaju menaderi i
radnici. Reeno modernim jezikom, Jugoslavija je tom reformom toliko usavrila
samoupravnu autonomiju da je liberalizacija trita rada otila dalje od normal-
nog ureenja u zapadnoj Europi. Budui da je i danas reforma trita rada klju za
razvitak trinih reformi openito, dobivamo paradoksalnu potvrdu o zaista velikoj
radikalizaciji trinih reformi sredinom ezdesetih.
Drugi vaan pomak dogodio se na podruju vanjske trgovine. Jugoslavija po-
staje pridrueni lan GATT-a, dinar je devalviran, vanjska je trgovina do odreene
mjere liberalizirana, sistem viestrukih administrativnih teajeva zamijenjen je ca-
rinskim tarifama. Jugoslavija se tada prvi put ekonomski javno otvorila prema vanj-
skim razvijenim zapadnim tritima gdje je postojala jasna trina konkurencija,
cjenovna mjera trokova i normalna poslovna procedura sklapanja ugovora, prihva-
anja rizika i odgovornosti. Efikasnost trine organizacije u otvorenoj je privredi
kriterij uspjeha ili pak poraza, pa je trina internacionalizacija postala jedan od naj-
vanijih oblika internalizacije trinih kriterija na razini poduzea (radnih organiza-
cija), neposredno u izvoznom sektoru, ali posredno i u itavom privrednom sistemu.
Tako je Jugoslavija od zatvorenog socijalistikog gospodarstva ipak postala jedina
ekonomski dosta otvorena zemlja, a vanjska je trgovina u ezdesetima postala pre-
sudna za njezin trini proboj.
Postoji i trea poluga trine reforme koja je vana, naime rekonstrukcija cjelo-
kupnog financijskog sistema. Nema trine reforme bez reformi poduzea, vanjsko-
trgovinske liberalizacije i ureenih financijskih tokova izmeu poduzea, banaka,
drave i kupaca. Podruje novca, bankarstva i platnog prometa prilino je zaostajalo
za razvojem ekonomskog sistema. Jedna od vanijih promjena bilo je uspostavlja-
nje kreditnog sistema i normalnog funkcioniranja poslovnih banaka uz sistem ka-
matnih stopa, obveznih rezervi i monetarne politike centralne banke koja je poela
kreirati novanu masu uz promjene cijena. Platni promet od poetka nije bio dio
bankarskog sistema, nego posebne organizacije za meusobno poravnanje platnih
obveza radnih organizacija. Taj je sistem bio logina posljedica samoupravne au-
tonomije na mikroekonomskoj razini.
Sve tri reforme 1961. godine ile su u pravcu promjena, meutim bile su slabo
pripremljene i loe izvedene (odan, 1969). Razlog tome bio je dosta burna poli-
Politika misao, god. 49, br. 3, 2012, str. 74-91 81

tika reakcija i pripreme politikih promjena u razdoblju 1958-1963. Meutim to

je samo jedna od determinanti loeg provoenja reformi; druga je s politiko-eko-
nomskog aspekta bila daleko vanija, upravo presudna. Naime uvoenje trinih re-
formi na razini poduzea, meunarodno primjerenih struktura cijena i financijskih
tokova dovodi do osjetljive i brze reakcije trinih subjekata i procesa. Socijalisti-
ka samoupravna ekonomija jednostavno nije bila ni institucionalno ni funkcionalno
dovoljno jaka da bi podnijela ok trine reforme. Jugoslavija je doivjela klasian
lom trine konjunkture i sporog prilagoavanja. Politika oekivanja promjena bi-
la su prevelika, trini kapaciteti premali, tranzicija u trinu liberalizaciju bila je
prebrza i prejaka. Reformatori su bili naviknuti na spore reakcije planski regulirane,
poluadministrativne privrede iz druge polovine pedesetih godina, a sada je reakcija
bila mnogo bra i neoekivana.
Odjednom je sve polo naopako, poduzea su pod pritiscima trokovnih kal-
kulacija i tvrdih proraunskih ogranienja smanjivala opseg poslovanja, stopa
rasta industrijske proizvodnje prepolovljena je, plae su poele rasti daleko iznad
produktivnosti, trokovi su pritisnuli cijene, inzistiranje na financijskoj disciplini
dovelo je do nelikvidnosti. S druge strane, imamo i vanjsku neravnoteu. Uvoz se
poveao, a izvoz stagnirao, pa je pritisak na platnu bilancu doveo do niza deval-
vacija teaja dinara. Dolo je i do ekspanzivne monetarne politike, velike koliine
novca u platnom prometu podigle su cijene i omoguile prvu inflatornu ekspanziju
potronje. Gospodarstvo se tim pomalo klasinim kejnzijanskim pristupom rijeilo
recesije, ali je krajem 1964. godine ipak vrlo brzo zavrilo u drugom valu stagnaci-
je, uz relativno visoku inflaciju i velik deficit u platnoj bilanci.
Recesije u trinim privredama esto imaju oblik dvostrukog ciklusa (kriza u
vidu slova W), mala reforma bila je loe i prebrzo izvedena, institucionalni okviri
bili su nedosljedni. Vladini reformatori izgubili su potrebni kredibilitet, politiari
su bili duboko uznemireni. Dok su partijski konzervativci probleme poveziva-
li s problematinou trinog sistema, partijski liberali nastojali su dokazati da
reforme nisu bile dovoljno snane. Rezultat je bio krajnje nepredvidljiv. Meutim
povratka na stare okvire zapravo i nije moglo biti. Partija nije imala izlaza jer je
jugoslavenski eksperiment zapoeo s intencijom da se administrativni socijalizam
transformira u socijalistiki samoupravni sistem na trinim osnovama.
Zato se rjeenje problema trai u daljem produbljivanju samoupravnog tri-
nog sistema. Reforma iz 1965. jo je radikalnija od one iz 1961. Opet je poela
kao ekonomska, opet je oznaila, kako to kae Bakari, novu fazu revolucije
(Bakari, 1967) i opet je na kraju dovela do slinih ciklikih politiko-ekonomskih
posljedica. Meutim stvari su sada ipak postavljene u jasnijem obliku, zahvalju-
jui novom pomaku u teorijskim raspravama. Naime ako je osnova prve reforme
bilo trite rada i neobina radikalizacija decentralizirane raspodjele plaa, sada je
82 Kova, B., Politika ekonomija reformiranja samoupravnog socijalizma od europeizacije...

glavno sidro trite kapitala kao instrument formiranja akumulacije za investicije i

preraspodjelu dohotka.
Normalno da je trite kapitala za SKJ bilo ideoloki neprihvatljivo rjeenje,
navodno zbog povezanosti s kapitalizmom, privatnim (ili pak grupnim) vlasni-
tvom i raspodjelom dohotka prema kapitalu, a ne radu. Jugoslavenski su ekono-
misti ipak dosta rano u ezdesetim godinama upozorili kako problemi trita roba,
rada, novca i kapitala djeluju kao zajednike i povezane karike trinog sistema.
Prema tome, bilo je jasno da trina privreda mora razvijati sve oblike trita ili ne-
e moi funkcionirati. Umjesto stare dileme prijelaznog perioda izmeu plana i tri-
ta (plansko-trina ili pak trino-planska ekonomija) sada se utvruje jaz izmeu
razliitih oblika trita. Trita roba i novca mogu djelovati, dok trita rada i kapi-
tala nisu prihvatljiva, najprije zbog samoupravljanja radnih kolektiva, a ponajvie
zbog socijalizma koji u Jugoslaviji ipak ne moe postati neki (socijaldemokratski)
oblik socijalizacije kapitalizma.
Jugoslavenska vlada u Beogradu zatraila je od alternativnih grupa ekonomista
i istraivakih institucija da analiziraju to se zapravo desilo u razdoblju 1961-1962,
koji su nedostaci ekonomskog sistema i da dadu svoje prijedloge i rjeenja. Tako su
nastale uta (Horvat, 1962) i Bijela knjiga (Dabevi-Kuar, 1963); formalna pri-
prema nove reforme zapoela je osnivanjem posebne Savezne komisije za paritet
dinara pod rukovodstvom ekonomista i politiara Kire Gligorova. Sve ambicije i
pravci promjena smjerali su zapravo reviziji reforme iz 1961. Politika odluka bila
je da se eksperiment mora ponoviti. Fronta teorijskih i politikih diskusija sada je
bila otvorenija, politiko-ekonomski cilj bio je jasniji: kako stvoriti efikasan model
socijalistikog ekonomskog sistema razvijene otvorene drave koji bi bio sposoban
izdrati konkurenciju na globalnom tritu, ali koji bi bio institucionalno razliit od
europskih mjeovitih privreda drava blagostanja.
U prosincu 1964. godine CK SKJ na VIII. kongresu SKJ usvaja politiko-eko-
nomska polazita nove reforme, a pripremu reforme preuzima posebna grupa koju
vodi Boris Kraigher, potpredsjednik tadanje jugoslavenske vlade (SIV-a). Krai-
gherova grupa imala je razraen nacrt reformi za koji se moe rei da je jedinstven
u itavoj historiji politiko-ekonomskih reformi samoupravnog socijalizma. Naime
pristup se temeljio na irokoj teorijskoj ekonomskoj platformi (uta i Bijela knji-
ga), pri emu je grupa traila potreban ideoloki i politiki konsenzus u okvirima
VIII. kongresa, da bi na kraju sam uspjeh reforme izravno povezala s kreditnom
linijom MMF-a. Kraigher je 24. srpnja 1965. godine u Saveznoj skuptini izloio
osnovne karike reforme (reforma deviznog trita i izvozne orijentacije zemlje,
promjena dohodovnih odnosa na razini poduzea, reforma federacije i stabilizaci-
ja prorauna). Reforma je izgledala cjelovito i politiko-ekonomski izbalansirano,
meutim odnos izmeu stabilizacijskih i razvojnih mjera ipak nije bio dobro po-
Politika misao, god. 49, br. 3, 2012, str. 74-91 83

stavljen (Kraigher, 1967). Previe su u prvom planu bila monetarna pitanja stabi-
lizacije, a manje pitanja privrednog rasta, konkurencije, otvaranja novih poslova i
zaposlenosti.
Kao spiritus agens reforme Boris Kraigher je imao jaku podrku Kardelja i ne-
kih drugih lanova CK SKJ, posebno iz Hrvatske i Slovenije, pa je njegova grupa
imala, za ono politiko vrijeme, dosta irok prostor za formiranje politiko-eko-
nomskih rjeenja. Meutim 3. plenum CK SKJ je ve poetkom 1966. godine kriti-
zirao novu reformu. Kardelj i Bakari odustaju od potpore reformi, uplaivi se nje-
zinih posljedica (Repe, 1992). U prosincu 1966. godine Boris Kraigher ve zna da
je reforma propala zbog politike blokade i priprema svoju ostavku. Stane Kavi o
tome pie u svojim uspomenama i ocjenjuje da je upravo ta reforma dovela do zao-
travanja politikih odnosa izmeu republika te otvorila previe ekonomskih pitanja
oko kapitala i poduzetnitva (Kavi, 1988). Kraigher je u sijenju 1967. poginuo
u prometnoj nesrei kod Sremske Mitrovice; njegova osobna tragina sudbina na
simbolian je nain oznaila kraj reformi koje je vodio kao lan SIV-a.
Reforma iz 1965. godine bila je, prema tome, politiki i ekonomski bolje pripre-
mljena, a ipak je njezin rezultat bio slian rezultatu prve reforme. Tijekom ostvari-
vanja reforme opet je dolo do vrlo jednostavne greke. Monetarna politika je naime
bila jedina operativna, stabilizacija cijena postala je prvi prioritet. Zato su banke
oteavale kreditni opticaj, prevladavalo je stajalite da potronja (investicije) dovo-
di do inflacije. Nosioci ekonomske politike oito nisu razumjeli ni prirodu ciklusa
ni koherentan izbor instrumenata i mjera anticiklike politike (kontrola cijena, inve-
sticija i dohodaka). Rezultati reforme opet su vrlo brzo bili negativni, proizvodnja
je do sredine 1967. godine pala za 13 posto, negativna stopa rasta tako je potvrdila
treu recesiju koja je kasnije, osim kratke konjunkture 1969. godine, opet vodila do
donje prekretnice ciklusa krajem ezdesetih (1970/1971).
Taj pomalo tehniki neuspjeh reforme doveo je do dodatnih politikih proble-
ma. Brionski plenum (1966) nije bio neposredno povezan s neuspjesima ekonomske
reforme, ali ubrzo je procijenio da trina liberalizacija moe dovesti do negativne
politike situacije, posebno na razini federalnih jedinica. Trine reforme i ekonom-
ski nacionalizam bili su krajem ezdesetih povezani procesi. Kad je 1967. i 1968.
godine bilo jasno da je dolo do novog naputanja reforme, Hrvatska i Slovenija
ele promjene ustava i novu raspodjelu izmeu republika. Ne treba smetnuti s uma
ni neke vanjske utjecaje, od Prakog proljea do kolebanja na Zapadu (SAD, MMF,
Italija i Njemaka) da se i dalje financijski podupiru jugoslavenske reforme. Europa
je naime ba u to vrijeme bila blokirana ekanjem novih integracijskih scenarija (iz-
bori u Francuskoj 1967. godine, prvi negativni stav Britanije prema EEZ-u...).
Kada su 1968. godine opet bila pozvana dva ekonomska instituta da analiziraju
neuspjenost Kraigherove reforme, taj zahtjev nije iznijela vlada u Beogradu, nego
84 Kova, B., Politika ekonomija reformiranja samoupravnog socijalizma od europeizacije...

CK SKJ. To je bitna razlika koja pokazuje da je neuspjeh reformi u drugoj polovi-

ni ezdesetih ipak bio prvorazredan politiki problem. Postojala je i prilina teorij-
ska zbrka oko uloge samoupravljanja s jedne i ekonomske politike i anticiklikih
ekonomskih mjera s druge strane. Na jednoj je strani postojala prilino apstraktna
teorijska diskusija o djelovanju zakona vrijednosti i ulozi robne trine privrede u
socijalistikom samoupravnom ekonomskom sistemu. Teorijska konceptualizacija
dohodne cijene kao normalne ravnotene cijene i ravnotenog dohotka nije donosi-
la velike koristi. Na drugoj je strani posebno zagrebaki Ekonomski institut preuzeo
inicijativu bavljenja ekonomskom politikom, njegove crvene knjige, koje je za-
pravo inicirao Bakari, i posebno Opatijska savjetovanja krajem ezdesetih postaju
mjesto sustavne ekonomske analize i prognoze privrednih kretanja.
Analiza dogaaja upozorila je na stare probleme. Institucionalne promjene bile
su prebrze, nerazumijevanje poslovnih ciklusa i anticiklikih politika ostaje jedna-
ko vano kao prije, ekonomska politika nije u stanju efikasno rjeavati kompleksne
ciljeve ekonomske reforme. Neuspjeh je vie nego prije poljuljao svijest o efikasno-
sti i perspektivi jugoslavenskog politiko-ekonomskog modela.
Dvije su injenice bile presudne. Prva je bila nova tenja za proirenjem samo-
upravljanja s participativnog sudjelovanja radnika u upravljanju poduzeima na in-
tegralno samoupravljanje, koje postaje novi oblik organizacije privrednog, drutve-
nog, pa i politikog ivota. Kardelj je naime ve odavno govorio kako odumiranje
socijalistike drave znai masovnu politiku i ekonomsku participaciju radnika i
graana. Druga je povezana s ustavnim amandmanima iz 1967. i 1968. godine i od-
nosi se na teritorijalizaciju samoupravljanja. Ekonomske funkcije federacije polaze
od precizne arhitekture prenoenja nadlenosti ekonomskih politika, instrumenata
i administrativnih ovlatenja sa savezne drave na decentralizirane republike je-
dinice. Integralno samoupravljanje na razini teritorijalne decentralizacije moglo je
politiki djelovati samo putem dogovora i sporazuma, tako da je institucionalizaci-
ja tih principa znaila sudbonosno transformiranje funkcionalnih trinih rjeenja u
novi institucionalni sistem decentralizirane policentrine dogovorne samoupravne
ekonomije.

3. Ekonomska proturjeja federacije i politiki konflikti

Problemi ekonomske reforme u ezdesetim godinama potpuno su otvorili osnovno
politiko pitanje Jugoslavije kao federativne drave. Jugoslavija je poslije II. svjet-
skog rata bila zemlja velikih razliitosti, s jednom vodeom partijom, ideologijom i
dravnim aparatom, dvije azbuke/abecede, tri velike religije, etiri jezika, pet nacija
i est republika. Zato osnovno politiko-ekonomsko pitanje Jugoslavije nikada nije
bilo kako napraviti efikasan ekonomski sistem, nego kako postii politiku integra-
ciju kroz njezinu federativnu institucionalnu strukturu.
Politika misao, god. 49, br. 3, 2012, str. 74-91 85

Dilema je poznata: ili prevlast savezne drave nad republikama ili pak smje-
na federacije i centralizirane drave savezom republikih drava. Prva alternativa
zahtijeva centralizaciju ekonomskih i politikih funkcija, jedinstven financijski si-
stem, ekonomske politike i strategije razvoja, a druga se zasniva na zajednikom
tritu, novanoj, financijskoj i fiskalnoj uniji, ali omoguava dosta razliite decen-
tralizirane strategije razvoja. Prva je alternativa vie birokratska i planski usmjere-
na, dok je druga povezana s veom ulogom trinih institucija i politikom libera-
lizacijom. Jugoslavija se s tom dilemom suoila u razdoblju 1965-1974. i moe se
pokazati kako je upravo ona dovela do vojnog raspleta jugoslavenske krize i raspa-
da drave u devedesetim godinama.
Partijska je politika nacionalno pitanje od samog poetka povezivala s ekonom-
skim pitanjima razvoja, politika ravnopravnost ovisila je prvenstveno o ekonom-
skoj jednakosti. Partijsko je rukovodstvo ideologiju bratstva i jedinstva politiki
podredilo ekonomskom razvoju, a ne drugim aspektima politike demokratizacije
federativne drave. Socijalistika Jugoslavija nije nastala iz ekonomskih, nego vi-
e iz politikih razloga, meutim normativni institucionalni sistem ni u Kraljevini
Jugoslaviji ni u drugoj Jugoslaviji nije ponudio dugorono stabilna politiko-eko-
nomska rjeenja. Galbraith je iznio zanimljivu tezu kako je za razumijevanje Jugo-
slavije vanije poznavanje ekonomskog poloaja i politikih aspiracija Srba, Hrvata
i Slovenaca prije nastanka prve i druge Jugoslavije nego sama pripadnost kraljevini
ili kasnijem komunistikom ureenju (Galbraith, 1980).
Ekonomske regionalne razlike u Jugoslaviji, koje su nastale zbog razliitih hi-
storijskih razvojnih putanja, u cijelom su se ekonomski mjerenom razdoblju socija-
listike Jugoslavije (1952-1990) poveavale (Borak, 2001). Slovenski ekonomist P.
Sicherl te je razlike izuzetno dobro objasnio linearnom vremenskom skalom. Tako
1971. godine vremensko zaostajanje nerazvijenog za razvijenim dijelom u pogledu
BDP/p.c. iznosi 11,5 godina, produktivnost zaostaje za 5 godina, zaposlenost za 15
godina, razlike su manje u razdobljima recesija (ezdesete godine), a vee za vri-
jeme konjunktura, ali u prosjeku jaz izmeu najrazvijenije Slovenije i Jugoslavije
stalno raste, 1960. godine Slovenija je 7,3 godine ispred Jugoslavije, 1971. godi-
ne 9,2 godine, dok je do 1985. godine ta razlika ve 17,5 godina (Sicherl, 1989).
Moemo ii i korak dalje. Prije raspada Jugoslavije (1991) grupa od tri republike
(Makedonija, Bosna i Hercegovina i Crna Gora), mjerena razliitim faktorima re-
gionalnih razlika, dostie razinu razvijenosti Slovenije u razdoblju 1960-1965, Sr-
bija i Vojvodina dostiu razinu Slovenije izmeu 1965. i 1971. godine, a samo Hr-
vatska dostie razinu Slovenije izmeu 1980. i 1985. godine.
Postoji standardno ekonomsko objanjenje kako slobodna razmjena i zajedni-
ko trite pozitivno utjeu na privredni rast, dok je pitanje razvojnih razlika mnogo
otvorenije. Razvoj trine ekonomije i slobodne trgovine vodi do konvergentnih
86 Kova, B., Politika ekonomija reformiranja samoupravnog socijalizma od europeizacije...

procesa i smanjivanja razlika. Meutim Jugoslavija nije bila primjer razvijene tr-
ine ekonomije i jedinstvenog trita, povezanost izmeu republika i mobilnost
proizvodnih faktora bile su manje nego to se politiki oekivalo. Jaanje samo-
upravljanja znailo je slabljenje uloge i moi federacije, dok su ekonomske razlike
u razvoju republika upravo rezultat nerazvijenih trinih institucija. Takva je anali-
za, naravno, suprotna stajalitu CK SKJ krajem ezdesetih da su regionalne razlike
posljedica trinih reformi. Ali ni prvo ni drugo stajalite nije poduprto statistikim
analizama, ne postoji dovoljno podataka o razmjeni izmeu republika i pokrajina,
jer u to vrijeme nemamo bilance meurepublikih tokova i stanja robnog i financij-
skog prometa. Prve baze podataka (PB-11) nastaju tek 1966. godine, obraene su
tek 1968, i onda slijede podaci na dvije godine, ali uz veoma ograniene analitike
mogunosti (vidi Kuzmin, 1973). Analiza ipak pokazuje da je struktura robnih i fi-
nancijskih tokova koncentrirana na razvijeni dio zemlje i unutar samih republika,
da slino vrijedi i za nerazvijene, ime je teza o dezintegraciji jugoslavenskoga gos-
podarstva potvrena bez obzira na institucionalne okvire i promjene u ezdesetim
godinama.
Osnovno je obiljeje tog vremena da nije postojala jasna struktura nadlenosti
ekonomskih politika na razini federacije i republika, odreenih privrednih grana i
poduzea. Etatizam je, slino kao samoupravni model, u osnovi bio dosta zatvoren
i sklon partikularnostima, dok je trina integracija ostala nedovoljno definirana
na operativnoj razini ekonomskih funkcija i politika. Poetkom sedamdesetih eko-
nomisti su jedino konstatirali kako ustavne promjene (1968, 1971, 1974) dovode
do potpuno nedefiniranog ekonomskog sistema (erne), do zatvaranja i autarkije
republikih ekonomija (Biani), te da politike vlasti nemaju jasne poglede na
ekonomske funkcije federacije (Horvat). Politike vlasti bile su jedinstvene samo u
tome da trebamo imati jedinstven ekonomski sistem na osnovama integralnog sa-
moupravljanja (samoupravni federalizam) i da postoji jedinstvo jugoslavenskog tr-
ita, sve ostalo nikada nije bilo definirano do mjere da bi jugoslavenska federacija
zaista mogla djelovati na ekonomski efikasan i politiki prihvatljiv nain.
Hrvatsko proljee i Kavieva era u Sloveniji dio su tih procesa. Glavni ar-
gumenti hrvatskog pokreta bili su vezani uz pretpostavku kako Hrvatska u okviru
tadanjeg federativnog ureenja puno vie prelijeva svoju akumulaciju preko sa-
veznih fondova u korist manje razvijenih republika nego to dobiva preko jedin-
stvenog trita nazad. Analiza koristi i trokova federacije bila je dakle negativna.
U tom su smislu hrvatsko proljee i Kavieva vlada u Sloveniji samo nastavak re-
formskih zbivanja sredinom ezdesetih. Ako znamo da partijsko rukovodstvo, po-
sebno Bakari i Kardelj, ve 1967. godine nije stajalo iza reforme, da je dolo do
velike polarizacije republikih rukovodstava oko nastavka reforme (Hrvatska, Slo-
venija) ili pak njezina ukidanja (Srbija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedo-
Politika misao, god. 49, br. 3, 2012, str. 74-91 87

nija) 1968. godine, onda postaje jasno da je odnos spram Kraigherove reforme klju
za razumijevanje politikih zbivanja na poetku sedamdesetih.
Kavi je postao predsjednik slovenske vlade 1967. godine, a njegova se ad-
ministracija jo uvijek smatra najefikasnijom i razvojno najnaprednijom vladom
u poslijeratnoj ekonomskoj historiji Slovenije (Repe, 1992). Njegova je politika
sudbina zapravo zapeaena 1969. godine, dijelom zbog povezivanja s pozitivnim
polugama Kraigherove ekonomske reforme, dijelom zbog izuzetne politike popu-
larnosti koja je premaila Kardeljevu i drugih rukovodeih partijskih funkcionara;
a samom se Titu zamjerio kada nije htio prihvatiti da se kandidira za rukovoenje
SIV-om 1969. godine niti da ue u Izvrni biro SKJ. Stane Kavi je u sredite svoje
politike postavio nacionalni ekonomski interes, jasnu strategiju razvoja i opera-
tivnu ekonomsku politiku. Razvojna koalicija izmeu vlade, gospodarske komore
i menadera u poduzeima bila je dobra za razvoj, dugorona razvojna strategija
Slovenije (1970) jo uvijek pokazuje tada najbolje strane stratekog i indikativnog
planiranja u dravi. Normalno je da investicijski ciklus nije bio zavren zbog finan-
cijskih problema i ograniene dinamike rasta, ali zapoete investicije (elektrifikaci-
ja pruge Ljubljana-Koper, sanacija eljezara, izgradnja zrane luke, turistiki razvoj
Portoroa i Bleda, ukidanje i sanacija najvee pogrene investicije EKK u Vele-
nju...) pokazuju ambiciozan program promjena. Kavi je izgubio politiku bitku
krajem 1972. godine, njegove ideje o tritu kapitala (dioniarski sistem u radnim
organizacijama), o liberalizaciji stranih neposrednih investicija, o menaderskom
upravljanju poduzeima i republikim razvojnim projektima bile su previe radi-
kalne za stare politike partijske elite (Popitov klan). Kraj Kavieve ere zapravo je
kraj trinog reformiranja socijalistikog sistema u Jugoslaviji.

4. Balkanizacija politiko-ekonomskih reformi sadanje Europske unije?

Jugoslavenski drutveni laboratorij u ezdesetima moe naposljetku biti dobar pu-
tokaz i za razumijevanje sadanje krize u EU-u. EU je oduvijek elio postii politi-
ku integraciju putem ekonomskih institucija, u sreditu njegova razvoja oduvijek je
sistem vrijednosti, a ne pravna i ekonomska arhitektura institucija. Mir, iroka lista
sloboda i socijalno-ekonomski prosperitet predstavljaju taj osnovni trokut europske
zajednice na koji se pozivaju politiari i u sadanjoj situaciji. Slinu smo situaciju
imali i u Jugoslaviji. Sistem ideolokih vrijednosti bio je drutveni cement koji se
nije mnogo promijenio (samoupravljanje, bratstvo i jedinstvo, nesvrstanost) i koji
je djelovao kroz sva tri mehanizma drutvene integracije (komunistika ideologija,
dravno-trini sistem, federativno ureenje).
Problemi EU-a danas su u problematinoj institucionalizaciji i dilemi to je glav-
ni pokreta europskih integracija, ekonomski mehanizam zajednikog trita (britan-
ski koncept) ili pak politiko-ekonomskih institucija (francusko-njemaki koncept).
88 Kova, B., Politika ekonomija reformiranja samoupravnog socijalizma od europeizacije...

Problem s europskim integracijama poinje upravo u vrijeme propasti socijalistikog

sustava, poetkom devedesetih, kada EU kree pravcem proirivanja (tranzicijske
drave) i produbljivanja (monetarna unija). Meutim itav taj proces transformacije
EU-a nije pratio konzistentan politiko-ekonomski sistem i jasna vizija postaje li EU
nova federativna politika tvorevina, slina SAD-u, ili pak ostaje u okvirima domi-
nantnih dravnih entiteta lanica i djeluje putem nepreciznih interesnih dogovora i
sporazuma. Slina je situacija bila i u Jugoslaviji koja nikada nije definirala relativno
stabilne okvire svog politiko-ekonomskog sistema, federativni status politiko-eko-
nomskih funkcija i raspodjelu odgovornosti izmeu centra i periferije.
Nakon ujedinjenja Njemake i postupnog formiranja monetarnog sustava EU
je u sredite postavio njemaki interes. Njemaka danas postaje ekonomski motor
razvoja EU-a i glavni politiki akter promjena. Njemaka danas misli da je preve-
lika za EU, a druge lanice (posebno Francuska, Italija i panjolska) smatraju da
postaje previe centralna snaga i da ugroava europske integracije. Njemaka isto
tako ne razumije najbolje da moe uspjeti samo tako da postane kooperativnija i da
trai zajednika rjeenja, jer raspad EU-a donosi vie trokova i rizika nego to stoji
njegovo odravanje. Monetarna unija i sadanja financijska kriza Njemakoj dono-
si vie koristi nego drugima. Njemaki izvoz i itava europska unutranja trgovina
najvie su koristili rastu njemake privrede i njezinoj socijalnoj dravi.
Slinu dilemu o razliitim politiko-ekonomskim interesima i podjeli ekonom-
skih koristi i trokova imala je i Jugoslavija i njezine republike. Srbija je uvijek
imala iluziju da je politiki centar, Slovenija je kroz mehanizam zajednikog trita
uvijek najvie dobivala, Hrvatska je zahtijevala ravnopravniji odnos izmeu centra i
regionalnih razvojnih poluga. Sve su republike od ezdesetih godina nadalje traile
neke posebne pogodnosti u razvoju, sve su imale osjeaj da su federativna Jugosla-
vija i njezina raspodjela akumulacije nepravedne prema federalnim jedinicama.
EU je isto tako pokazao kako monetarna integracija i zajedniko trite koji za-
pravo i ne funkcioniraju (mobilnost rada i kapitala) nisu dovoljni za pravu integra-
ciju. Monetarna unija ne moe djelovati bez bankarske i fiskalne unije, a nijedna ne
moe funkcionirati bez politike unije, koja pak zahtijeva vie europske demokra-
cije, zajednikih vrijednosti i potovanja prava. Demokratski deficit i loa imple-
mentacija dogovorenih mjera glavni su krivci za problematino rjeavanje europske
politiko-ekonomske krize. Sline probleme imala je i socijalistika Jugoslavija i
njezin politiki sistem. Politiko nejedinstvo oko osnovnih pitanja razvoja i institu-
cionalnih rjeenja, loa realizacija odluka i problematini postupci na sasvim kon-
kretnim razinama djelovanja mjera ekonomske politike doveli su do destabilizacije
i ekonomskog raspada drave.
Europska recesija razotkrila je da trini sustav i socijalna drava u pogoranim
demografskim okolnostima ne djeluju dobro. Financijska kriza koja je postala du-
Politika misao, god. 49, br. 3, 2012, str. 74-91 89

nikom krizom perifernih europskih drava (PIIGS: Portugal, Irska, Italija, Grka,
panjolska) dovela je EU na sam rub opstanka, jer nema efikasnog mehanizma fi-
nancijskog transferiranja pomoi dravama u nevolji. Tako je problem financijskih
transfera postao sredinji problem EU-a (EU kao transferna unija). Slino je bilo
i u Jugoslaviji, gdje su glavni sporovi bili oko transfera i financiranja investicija na
razini federacije i republika. Slaba razvojna politika i loa realizacija projekta bili
su vaan faktor usporavanja rasta.
EU je danas zaokupljen fiskalnom konsolidacijom i stabilizacijom na razini
lanica, posebno zemalja eurozone. Fiskalni pakt politiki je legitiman u 25 lanica
(osim u Velikoj Britaniji i ekoj), meutim fiskalna konsolidacija unutar politiko-
-ekonomskih ciklusa EU-a djeluje procikliki, a ne protiv njih. Politiko-ekonom-
ska stabilizacija EU-a zapravo znai njegovu destabilizaciju i taj se proces odvija
od 2010. godine nadalje. Prisjetimo se jugoslavenskih programa stabilizacije koji su
poeli 1970. godine i nikada nisu uspjeli stabilizirati jugoslavensku ekonomiju. EU
ima poseban fond za stabilizaciju, a sline razvojno-stabilizacijske fondove imala
je i Jugoslavija. EU sve rjeava putem kreditne ekspanzije i ekspanzivne monetarne
politike, a sline poteze povlaila je i jugoslavenska centralna banka. Danas postoji
takozvana lijeva strategija za EU koja istie zahtjev da se lanice Unije suprotstave
diktatu financijskog kapitala i korporativnog svijeta i rjeenje vidi u veoj samostal-
nosti, autonomiji i ekonomskom nacionalizmu (M. Husson). To je pozicija slina
onoj koju je imala Jugoslavija od 1968. godine nadalje. Druga alternativa eli do-
vesti u pitanje tip europskog kapitalizma i postavlja nove zahtjeve za socijalistiki
bunt protiv sadanjih rjeenja. Solidarnost izmeu ljudi, nova neposredna e-demo-
kracija, ekosocijalno gospodarstvo, trajni razvoj, drutveno odgovorno ponaanje
poduzea, socijalna drava na osnovi jedinstvenog graanskog dohotka samo su
neke od novih socijalistikih ideja. Ljevica ne naputa europski legitimitet, nego ga
eli promijeniti novim kolektivizmom. Jugoslavenska ljevica u tim je utopijskim
projektima propala, za europsku ipak jo ima nade. Meutim za sada nije nimalo
jasno je li to jedino mogue rjeenje za razvoj Unije.

LITERATURA
Bajt, A., 1988: Samoupravna oblika drubene lastnine, Globus, Zagreb.
Bakari, V., 1967: Aktuelni problemi dananje etape revolucije, Stvarnost, Zagreb.
Borak, N., 2001: Gospodarski vzroki razpada Jugoslavije: Ekonomsko-zgodovinska raz-
laga, Univerza v Ljubljani, Ljubljana (FF, doktorska disertacija).
erne, F., 1960: Planiranje in trni mehanizem v ekonomski teoriji socijalizma, CZ, Ljub-
ljana.
90 Kova, B., Politika ekonomija reformiranja samoupravnog socijalizma od europeizacije...

Dabevi-Kuar, S. (ur.), 1962: O nekim problemima privrednog sistema, Ekonomski

pregled, br. 3.
odan, ., 1969: Problemi izgradnje privrednog modela SFRJ, Ekonomist, br. 2.
Economic Survey, 1971: Economic Survey of Europe, UN Economic Commission, New
York.
Furubotn, E., 1976: The long-run analysis of the Labour-Managed Firm: An Alternative
Intepretation, American Economic Review, 66.
Galbraith, J. K., 1980: The Nature of Mass Poverty, Penguin Books, Harmondsworth.
Gillingham, J., 2003: European Integration, 1950-2003, Superstate or New Market Eco-
nomy?, Cambridge University Press, Cambridge.
Hayek, F. (ur.), 1935: Economic Calculation in the Socialist Commonwealth, Routledge,
London.
Hobsbawm, E., 2000: as skrajnosti. Svetovna zgodovina 1914-1991, Znanstveno in pu-
blicistino sredie, Ljubljana.
Horvat, B. (ur.), 1962: Uzroci i karakteristike privrednih kretanja u 1961. i 1962. godini,
IEN, Beograd.
Horvat, B., 1970: Privredni sistem i ekonomska politka Jugoslavije, Institut ekonomskih
nauka, Beograd.
Horvat, B., 1983: Politika ekonomija socijalizma, Globus, Zagreb.
Kavi, S., 1988: Dnevnik in spomini (1972-1987), ur. I. Bavar, J. Jana, KZ, Ljublja-
na.
Kova, B., 1990: Rekvijem za socializem, DZS, Ljubljana.
Kraigher, B., 1967: O reformi, ZP Komunist, Ljubljana.
Kuzmin, F., 1973: Medrepublike blagovne menjave kot faktor razvoja razvitejih oziro-
ma manj razvitih republik, IER, Ljubljana.
Pejovich, S., 1966: The Market Planned Economy of Yugoslavia, Minn Press, Minnea-
polis.
Repe, B., 1992: Liberalizem v Sloveniji, Borec, Ljubljana.
Sicherl, P., 1989: Novi vidiki merjenja razlik v razvitosti: Primerjava Slovenije in Jugo-
slavije, PF, Ljubljana (zbornik rasprava).
Statistiki prikaz, 1986: Jugoslavija 1945-1985, Statistiki prikaz, Savezni zavod za sta-
tistiku, Beograd.
Vaci, M. A., 1989: Jugoslavija i Evropa, Uporedna analiza privrednog razvoja Jugosla-
vije 1971-1987, Ekonomika, Beograd.
Vanek, J., 1970: The General Theory of Labour-Managed Market Economy, Ithaca, New
York.
Ward, B., 1958: The Firm in Illiria: Market Syndicalism, American Economic Review,
48.
Politika misao, god. 49, br. 3, 2012, str. 74-91 91

Bogomir Kova
POLITICAL ECONOMY OF REFORMING SELF-MANAGING SOCIALISM
FROM EUROPEANISATION TO BALKANISATION OF PRESENT-DAY EU

Summary
In the 1960s, the golden age of development in Europe came to an end, the
socialist economies failed to adapt to the new situation and began to reform
their economic system. The Yugoslav federal leadership announced economic
reforms in 1961 and 1965, considered to be the best programme of economic
reform and modernization during the institutional development of the Second
socialist Yugoslavia. The self management system was based on the premises
that the state control of the economy and planning should be replaced by con-
tractual bargains among socially-owned enterprises, indicative planning and
market mechanism. Kraighers reform (1965) strengthened the developmen-
tal principles and the position of industry as the leading economic activity on
the one hand and stabilisation programme on the other. However, the stabi-
lisation policy failed to live up to expectations, and its restrictive measures
created new imbalances. Kraighers reform deepened the economic volatility,
economic growth declined, while inflation and foreign debt swelled rapidly.
The federal government made no particular efforts to remedy the situation and
resolve the problems. In the late 1960s, the Yugoslav economic miracle came
to an end. The communist authorities were preparing the grounds for consti-
tutional ammendments, and enforced the adoption where federal communist
leadership disciplined the proponents of economic reform and liberal market
policies. The socialist economies, like modern EU states (Great Recession
2008-2013), failed to respond to the crisis immediately and with resolute ac-
tion. This was a key reason for the disintegration of the Second Yugoslavia
and could be the new form of balkanisation of EU.
Keywords: self management system, Yugoslav socialism, socialist economic
reforms, Kraighers economic reform, balkanisation of EU

Kontakt: Bogomir Kova, Ekonomska fakulteta, Univerza v Ljubljani, Kardeljeva

pload 17, 1000 Ljubljana. E-mail: bogomir.kovac@ef.uni-lj.sl