OSMAN LI-TRK YE

KTSAD TARH
1500-1914
DO. DR.
EVKET PAMUK
/
 100 SORUDA
OSMANLI-TRKYE KTSAD TARH 1500-1914
Do. Dr. evket Pamuk
 100 SORUDA DZS: 55

Birinci Bask: Ocak 1988

Gzden Geirilmi ve Geniletilmi
kinci Bask: Kasm 1990
Kapak: Sait Maden
Kapak Basks: Reyo Basmevi
Dizgi: Boyut Dizgi nitesi
Bask: Teknografk Matbaaclk A..

90.34.0091.25
 D O . DR. EVKET PAMUK

100 SORUDA
OSMANLI -TRKYE
KTSAD TARH
1550 - 1914

GEREK YAYINEV
Caalolu Yokuu, Saadet Han, Kat 4
stanbul
 NSZ

Bundan birka yl nce. Gerek Yayneui'nin yneticisi Sayn

Fethi Naci 100 Soruda dizisi iin Trkiye ilctisad tarihi zerine
bir kitap yazmam nerdiinde dorusu heyecanlandm. 1960'l
yllarda Trkiye'nin tarih ve toplumsal sorunlaryla ilgilenmeye
balayan benim kuam iin bu dizinin her zaman ok nemli
bir yeri oldu. Pek oumuz bu dizide yaymlanan ve bugn art)c
klasik olarak nitelendirilebilecek kitaplar okuyarak bu konulara
merak sardk. rnein Niyazi Berkes'in Trkiye iktisat tarihi ze
rine yazd ve dizinin ilk kitaplar arasnda yaymlanan lci cildi
niversite rencisi olarak zevkle okuduumuzu anmsyorum.
imdi, aradan yirmi yla yakn bir sre getikten sonra, ayn dizi
ye bir yazar olarak katlmak benim iin zel anlamlar tayor.
Bu kitabn temel amac, 16. yzyln balarndan Birinci
Dnya Savana kadarki dnemin Osmanl iktisadi tarihini, zel
likle de bugn Trkiye'yi oluturan alanlarn ktisad tarihini, ge
nie bir okuyucu kitlesine ulaabilecek bir dil kullanarak yorum
lamaktr. Bu nedenle, teknik terimler kullanmaktan mmkn
olduu lde kandm. Ancak, umarm, kolay anlalabilir bir
slupla yazma abas, anlamaya ve yorumlamaya altm ta
rihsel sreleri basitletirmeme yol amamtr. Bu konulara ilgi
duyan okuyucularn yan sra, kendilerini profesyonel tarihi ya
da ktisad tarihi olarak grenlerin de bu kitapta yeni ve zgn
boyutlar bulacaklarna inanyorum.
Osmanl tarihi son zamanlara kadar devleti bir bak a
syla yazld ve yorumland. Bunun bir nedeni eldeki belgelerin
neredeyse tmnn devlet iin alanlar tarqfndan hazrlanm
olmas, buna karlk toplumu oluturan kesimlerin geriye belge
olarak pek bir ey brakmam olmalar. Devleti bak asnn
egemenliini gnmze kadar srdrebilmesinin daha da nemli
bir dier nedeni ise devletle toplumu zdeletiren ideolojinin yal
nzca Osmanl dneminde deil Cumhuriyet Trkiyesi'nde de
arln korumas.
Bu bak asnn tarih yazclna egemen olmasnn iki
nemli ve olumsuz sonucu oldu. Birincisi, devletle toplum arasn

5
daki farklar yeterince vurgulanmad toplum sk sk devletle z
deletirildi Ayn eilim iktisadi tarih almalarnda kendisini
devletin gelir gider dengelerini yanstan maliye ile esas olarak
topluma ait bir alan olan ekonominin birbirine kartrlmas bii
minde gsterdi Elinizdeki kitapta maliye ile ekonomi arasndaki
farklar vurgulamaya, kapsadklar farkl alanlarn snrlarn
aka izmeye zen gsterdim.
Devleti bak asnn egemenliini srdrmesinin bir dier
sonucu ise Osmanl tarihinin devlet katndan yazlmas oldu. Os
manlI toplumu elikisiz, kaynam bir btn olarak yorumlan
d; retimi gerekletirenlerin tarihine yeterince ilgi gsterilmedi
Bu kitapta, eldeki malze'fnenin elverdii lde, kyllerin, lonca
alanlarnn, gerlerin tarihini ele almaya altm. eitli top
lumsal kesimler arasndaki elikileri n plana karmay ama
ladm. Osmanl toplumunun da bir snf toplumu olduu deerlen
dirmesi kitabn k noktalarndan birini oluturuyor.
Bugn Osmanl ekonomisinin terihini yeterince bildiimiz
sylenemez. Eldeki malzemede yer yer byk boluklar var. r
nein 17. ve 18. yzyllar, ktisad tarih asndan karanlk a
lar olma zelliklerini henz yitirmediler. Biraz da bu nedenle,
Trkiye'nin ktisad tarihini incelemeyi amalayan kitaplar imdi
ye kadar ya snrl bir dnemi ele aldlar, ya da klasik dnem
olarak adlandrlan 16. yzylda Osmanl ekonomisini ve belli
bal kurumlarm incelemekle yetindiler. Bir baka deyile, Os-
manl-Trkiye iktisadi tarihi zerine imdiye kadar yazlan kitap
larn pek ou belirli bir dnemin fotorafn vermektedir.
Elinizdeki kitapta bunun tesine gemeye altm. Birinci
Blm'de kurulu dneminin belli bal ktisad sorunlarna de
indikten sonra, ikinci Blm'de ben de 16. yzyl Osmanl eko
nomisinin yaplarn inceliyor, ayrntl bir fotorafn ekiyorum.
Ancak daha sonra, bu fotorafa zaman boyutunu katarak kita
bn nc, Drdnc ve Beinci Blmlerinde 16. yzyldan Bi
rinci Dnya Savama kadarki dnemin, deyim yerindeyse, bir f il
mini inceliyor ve yorumluyorum.
Temel malzemenin zaten snrl olduu bir alanda, bu kadar
geni bir dnemi yorumlamaya girimek kolay olmad. zellikle
kendi uzmanlk alanm olan 19. yzyln dndaki dnemleri ele
alrken, dier tarihilerin yazdklarndan yararlandm. Onlarn
daha farkl bak alaryla sunduklan m alzem eyi kendi kurdu
um kuramsal ereve ve btnlk iinde yorumlamaya altm.
Kitabn sonundaki Kaynaka blmnde, bir yandan bu konular
da daha ayrntl okumak isteyenlere yardmc olurken, bir yan
dan da almalarndan yararlandm pek ok tarihiye olan
borcumu, hi olmazsa bir lde, belirtmek istedim.
Bu kitabn ana izgileri 1979-1982 yllarnda Ankara niver

6
sitesi Siyasal Bgiler Fakliesi'ntr lisansst programnda verdi
im iktisadi tarih dersleri srasnda ortaya kmaya balamt. O
derslerde gsterdikleri ilgi ve yarattklar tartma ortamyla bu
konularn kafamda daha iyi biimlenmesini sagladklari iin
rencilerime teekkr borluyum.
Kitap yazmak galiba her zaman beklenildiinden daha uzun
sre alyor. Elinizdeki kitap da tm gayretlere karn bu bakm
dan bir istisna oluturamazd Ancak, kitabu yazl ve basm s
rasnda bu dizinin yneticisinden yakn gi ve destek grdm.
Gsterdii sabr, anlay ve titizlik iin Fethi Naci'ye teekkr edi
yorum.

Eyll 1987
evket Pamuk

KNCl BASIM N NSZ

Kitab ikinci basma hazrlarken gerlel yapsmu belli bal

tezlerini korudum. Buna karlk, ayrnt saylabilecek yerlerde
geniletmeler yaptm, kimi temalar daha iyi anlatmaya altm.
ikinci ve Beinci Blmler'de de sorularn srasn deitirdim.
Birka yeni soru ekledim. Bu konulardaki yazn daha ayrntl
olarak izlemek isteyenler iin kitabu sonundaki Kaynaka bl
mn geniletip eitlendirdim.
Kitabn birinci basmn dikkatle okuyarak yararl eletiriler
de bulunan tarihi dostum Reat Kasaba!ya ok teekkr borlu
yum. Ayrca, son bir yl iinde Osmanl iktisadi ve toplumsal tari
hine ilikin pek ok meseleyi deerli tarihi Halil nalck'tan
dinlemek ve kendisiyle tartabilmek frsatn buldum. Bu sre
ten ok yararlandm belirtmek isterim.

Temmuz 1990
.P.

7
 Birinci Blm

GR

Soru 1: Tarih nedir, ne tr bir bilimdir?

Tarih yazclnn tarihine gz attmzda bu soruya veri

len yantn nemli bir deime geirmekte olduunu gryoruz.
inde bulunduumuz yzyla kadar tarih yazclna egemen
olan anlay, olaylar zaman dizinsel biimde betimlemek ve bu
olaylardan belirli dersler karmak olarak zetlenebilir. Ortaa
ve ncesindeki toplumlarda tarih, hkmdarlarn ve devlet
adamlarnn yaptklarnn yks olarak anlalyordu. Tarihi
ler olaylara yneticiler ve devlet asndan bakarlar, yazdklary
la devlet adamlarna yol gstermeye alrlard. Daha sonralar,
Avrupa'da ulusal devletlerin kurulmaya balad dnemde ise
tarihiler, zaman dizinsel olarak sraladklar olaylardan kendi
ulus devletlerinin varln ve btnln savunan yorumlar
kardlar. Bylece tarih ulusalclk ideolojisinin temellendiril-
mesinde ve yaylnda nemli rol oynad. Bu ideolojinin temel
aralarndan biri durumuna geldi.
Bu tr eilimler gnmzde de varlklarn srdryorlar
hi phesiz. Ancak imdiye kadar olaylar zaman dizinsel ola
rak betimlemekle yetinen tarih, bugn olaylar arasndaki
neden-sonu ilikilerini bulup karmaya, gelimeleri ve dei
meleri bu neden-sonu erevesi iinde aklamaya ynelmitir.
Gnmzn tarihileri artk "ne oldu" sorusuna deil, "niin
oldu" sorusuna yant aryorlar. Gemiteki olaylann nedenlerini
anlamaya alanlarn nemli bir amac da bugnn toplumla-
nndaki neden-sonu ilikilerini, gelimenin dorultusunu anla
yabilmek ve bugnn toplumlan iin zmlemeler gelitirmek.
Bu eilimlerin de etkisiyle amzda tarih giderek bir toplumsal
bilim nitelii kazanmaktadr. Nitekim, 20. yzyln* nde gelen
tarihilerinden, Avrupa feodalizmi zerine almalaryla tan
nan Marc Bloch, tarihi her eyden nce deimenin bilimi ola
rak grdn sylyor. Bir dier tarihi, yaamnn byk bir
blmn Sovyet Devriminin tarihini yazmaya ayran ve Tarih
Nedir? balkl kitabyla da tannan E. H. Carr'a greyse tarih
nedenlerin incelenmesi demektir.
yleyse Osmanl tarihi denilince ne gibi meseleler incelene
cek, hangi sorular sorulacak? Kurulu dneminden bir rnek
arayalm kendimize. Geleneksel tarihilere bakacak olursak, bu
erken dnemin tarihi hangi padiahn hangi savata hangi top
raklan elde ettiini belirlemek veya gelimelerin milliyeti a
dan yorumlanmas demektir. Ama tarihi bir toplumsal bilim
olarak kabul ediyorsak, bu tr bir yaklam yeterli olamaz. Bir
toplumsal bilim olarak tarih iin kurulu dneminin en nemli
meselesi hangi toplumsal, ktisad ve demografik nedenlerle
ufak bir beyliin bu kadar hzl bir biimde genileyebildiini
aklamak olmal. Byle bir sorunun yant da eitli toplumsal
bilimlerin yntemlerinden ve tahlil aralarndan yararlanlarak
verilecek hi phesiz.
Son yzyl iinde tarih yazclna egemen olan anlayn
yan sra tarihilerin ilgilendikleri konular da deimi, arlk
siyasal ya da dinsel olaylardan toplumsal ve iktisadi gelimelere
kaymtr. Bugn artk devlet adamlar ya da hkmdarlarn
ykleri deil, ynlarn tarihi yazlmaktadr. Bu eilimle birlik
te tarihilerin ilgi alanlar da giderek zenginlemektedir. Bir
yandan uzun dnemli iktisadi ve toplumsal gelimelerin yava
deien maddi temellerini ele alyor tarihiler. Bylece ktisad
tarih ve toplumsal tarihin yan sra tanm tarihi, teknoloji tarihi,
aletlerin tarihi gibi yeni alanlar ortaya kyor, te yandan bu
madd temeller zerinde ykselen toplumsal kurumlar, dn
ce ve kltr akmlan da Farkl birer aratrma konusu olutur
maya balyor.
Ancak bu gelimeler tarihin birbirlerinden yksek duvar
larla ayrlm, dar uzmanlk alanlarna blnd anlamna
gelmemeli. Tersine, yeni yeni oluan ilgi alanlar birbirleriyle ya
knda ilikili. ada tarih anlayna egemen olan eilim de
toplumlan bir btn olarak incelemek. Yeni ilgi alanlarnn or
taya k bu eilimi engelleyen deil glendiren bir gelime
olarak grlyor bugn. Toplumlan bir btn olarak incfeleme
eilimindeki tarihiler de bir veya iki toplumsal bilim dalnn
yntemleriyle yetinmiyorlar artk. Yalnzca siyaset bilimi, iktisat
veya siyasal iktisadn deil, sosyoloji, demografi, antropoloji,
psikoloji gibi toplumsal bilimlerin de yntemlerini benimsiyor,
onlarn tahlil aralarndan da yararlanyorlar.

Soru 2: Bir kuram olmadan tarih yazlabilir mi?

Bir an iin kendinizi bir tarihinin yerine koyun. Diyelim ki

10
16. yzyln sonlannda Anadoluda kyllerin topraklarn niin
terkettikleri sorusuna yant aryorsunuz. Osmanl Devletinin
merkez kaytlarnn sakland stanbul'daki Baveklet Ari-
vi'nde binlerce belge sizi bekliyor. Ancak bu belge yn iindeki
irili ufakl saysz olgunun tarihsel gereklii gzlerinizin nne
serivereceini dnmek biraz fazla iyimserlik olur.
Burada dier toplumsal bilimciler gibi tarihi de iki temel
sorunla veya tehlikeyle kar karyadr. Birinci sorun u: yz
yllar nce bu belgeleri hazrlayanlarn toplumda belirli bir yer
leri vard; olaylara kendi alarndan bakmlar, hatta belki de
bu belgeleri kendi karlarn korumak amacyla hazrlamlar
d. Eer tarihi bu belgelere ve onlan hazrlayanlara kar eleti
rel bir tavr almazsa, tarihi gemiin bak asyla, daha da k
ts gemiteki belirli bir kesimin veya snfn bak asyla
yazmak ve yorumlamak durumuna decektir.
kinci olarak tarihi, 16. yzyln sonlarnda Anadolu ky
llerinin topraklarn niin terkettikleri sorusunu yantlayabil
mek iin arivlerdeki binlerce belgeyi, bu belgelerdeki saysz ol
guyu deerlendirmek zorundadr, nce olgular arasnda nem
srasna gre bir ayrtrma yapmak gerekir. Daha sonra da ol
gular arasndaki neden-sonu ilikileri yeniden kurulacaktr.
Ancak tarihinin inceledii gelimelere ilikin olarak bir kuram,
bir baka deyile soyut kavramlar kullanarak ina edilmi basit
bir aklamas yoksa, nndeki onbinlerce olgu onun iin bir
anlam ifade etmeyecektir. Bu saysz olgudan hangilerinin daha
nemli olduunu ve birbirlerine hangi nedensellik ilikileri iin
de balandklarn kavrayamayacaktr.
Byle bir kuram ise gzlenebilir olgulardan hareketle deil
daha soyut olarak gelitirilmi temel kavramlarla ina edilebilir,
rnein kyllerin niin topraklarn terkettikleri sorusuna
yant arayan tarihi, her eyden nce kyllerin davranlarna,
rnein hangi koullarda niin g edebileceklerine ilikin bir
kuram ereveyle ie balamak zorundadr. Daha sonra, Os-
manl Devletinin 16. yzyln ikinci yarsndaki mali bunalmn
ve bu bunalma zm aray iinde kyller zerindeki vergi
ykn artrn dikkate almak gerekecektir. Bylece 16. yzy
ln ikinci yansnda Anadolu kyllerinin topraklarn niin ter-
kedebilecekleri konusunda ortaya bir kuram kacaktr. Belge
lerdeki onbinlerce olgu da ancak bu kuramn salad bak
as sayesinde anlam kazanabilecektir.
Ksacas, yalnzca gzlemlerden, ariv belgelerindeki olgu
lardan yola karak tarih yazmak mmkn deildir. Olaylar
neden-sonu ilikileri iinde yeniden kurmak ancak bir kuram
sayesinde, bir kuramn salad bak asyla mmkn olabi
lir. Gemiin olaylarn yorumlayabilmek iin tarih her zaman

11
bir genel kuram gerektirin Arivlere girmeden nce gelitirilmi
bir kuram olmadan, belgelerdeki olgu ynn yorumlamak
mmkn deildir, nceden gelitirilmi bir kuram sayesinde
belgelere egemen olan bak asna kar eletirel bir tavr tak
nabilmek de mmkn olacaktr. 20, yzyln nde gelen tarihi
lerinden Fem and Braudel bu gereklilii "Eer kuram yoksa
tarih de yoktur diyerek zetliyor.
Ama Braudel ok nemli bir baka noktaya, tarihileri ve
toplumsal bilimcileri bekleyen bir dier tehlikeye de iaret edi
yor: Tarihi elindeki malzemeye kuramn salad bak asy
la yaklamaldr ama kuramlar her yer ve her toplum iin ge
erli a la m a la r olarak grmemelidir. Bir tarihi hibir zaman
kuramlara kendini kaptrmamal, onlann tutsa olmamaldr.
Soyut kuramlar, tarihinin somut toplumlann zenginliklerini,
zgllklerini grmesini de engellememeli diyerek uyaryor ta
rihileri Femand Braudel.
Btn bunlar bize tarihin belgelerdeki gereklerin ortaya
dklmesi olamayacan, gemiin olaylarna bugnn bak
asyla yaklamann kanlmaz olduunu sylyor. Tarihinin
bak as ise belirli toplumsal ve snfsal birikimlerle biimlen
mekte, toplumsal deime ile birlikte bu bak as da dei
mektedir. Aslnda bu iliki iki ynldr. Gemii bugnn
bak asyla yorumluyoruz. te yandan, gemie ilikin olarak
getirdiimiz yorumlar bugne k tutmakta. Bugnn toplum-
larn daha iyi anlamamz, bugnn toplumlanna ilikin
zmlemeler gelitirmemizi salamakta. Bylece tarih ve tarihi
lik bugnn toplumu ve onun bak alaryla dnn toplumu
arasndaki karlkl etkileim sreci iinde geliiyor, deiiyor.
Bu iliki iki ynldr. Gemie bugnn bak asyla
yaklayoruz ve yorumluyoruz. Ama tarihle ilgilenmemizin ne
deni yalnzca gemii anlamak deil. Tarih ayn zamanda ileriye
dnk bir bilim. Gemie ilikin olarak yaptmz aklamalar,
getirdiimiz yorumlar bugne de k tutuyor. Gemi toplumla-
r anladmz lde bugnn toplumlann da anlamak ve de
itirebilmek mmkn olacak.

Soru 3: ktisadi trihin alan ve zmleme aralar ne

lerdir?

ktisad tarih, toplumlan bir btn olarak inceleyen tarih

anlay iinde toplumlann madd temellerini ve bu temellerin
gelimesini hem insann doayla ilikisi asndan, hem de in
sann insanla ilikisi asndan inceleyen bir alan oluturur. Bir
baka deyile ktisad tarih, ekonomileri hem teknik hem de

12
toplumsal boyutlaryla ele alr. Toplumlann ktisad yaantsn
incelerken ve olaylar arasnda nedensellik ilikileri kurarken k
tisad tarih, esas olarak ekonomilerin i dinamiklerini, retim,
blm ve birikim gibi temel sorunlarn incelemek iin geliti
rilen siyasal iktisat kuramndan ve bu kuramn zmleme
aralarndan yararlanr.
ktisad tarihin ilgi alannn snrlarn izerken karmza
iki tehlike kyor. Birincisi, ktisad tarihi dar bir biimde ta
nmlanm ekonominin zmlemesiyle snrlamak ve ktisad
tarihi bu dar alana hapsetmektir. Halbuki ktisad gelimelerin
dier toplumsal ve siyasal yaplar zerinde etkili olduunu bili
yoruz. rnein snfsal yap, devlet, mlkiyet ilikileri, hukuk
gibi kurumlann yaps ve nitelii ekonominin gelimilik dze
yiyle yakndan ilikilidir. Ayrca, ekonomi ile dier yaplar ara
sndaki neden-sonu ilikilerinin tek ynl olduu da sylene
mez. Tarihin ak iinde ekonomik gelimeler toplumsal ve
siyasal gelimeleri etkiledii gibi, toplumsal, siyasal ve ideolojik
yaplar da ekonomi zerinde etkili hatta belirleyici olabilirler.
Dolaysyla ktisad gelimelerin nedenlerini zmlerken ekono
mi d etkenleri de dikkate almak gerekecektir.
kinci bir tehlike de ktisad tarihi siyasal iktisat kuramna
indirgeme, ktisad tarihin zmleme aralarn da siyasal ikti
sadn zmleme aralaryla snrlama eilimidir. Tarihte varol
mu somut toplumlar ekonomilerinin yan sra toplumsal, siya
sal, ideolojik, kltrel ve dinsel yaplaryla da ok byk
zenginlik ve eitlilik gsterirler. Buna karlk siyasal iktisadn
ekonomilerin i dinamiklerini zmlemek amacyla gelitirilmi
olan soyut aralar bu zenginlii yeterince kavrayamazlar.
Baka bir deyile, siyasal iktisadn zmleme aralar esas ola
rak somut tarihsel toplumlardaki ktisad yaplarn temel dina
miklerinin, ortak boyutlarnn kavranmasnda yararl olacaklar
dr. Ancak somut tarihsel toplumlann zgl boyutlarn da
saptamak ve yorumlamak ve bylece toplumlan ortak ve farkl
boyutlaryla karlatrmal bir ereveye yerletirebilmek iin,
siyasal iktisadn dar erevesini amak gerekir. Bu amala da
ktisad tarihe ok ynl olarak yaklamak, sosyoloji, antropolo-,
ji, demograf gibi toplumsal bilimlerin ve gerektiinde rnein
corafya gibi yakn bilim dallarnn tahlil aralann kullanmak
gerekli oluyor.
ktisad tarihin bir zellii de kulland zaman kavramnda
ortaya kyor. Yzyllar boyunca tarih yazclna egemen olan
anlayn etkisinde tarihilerin hkmdarlarn ve devlet adam
larnn ykleriyle ilgilendiklerini belirtmitik. Tarih, ksa d
nemli siyasal olaylarn tarihiydi bu anlaya gre. inde bulun
duumuz yzylda ise, Marksizmin ve Fransada gelien

13
Annales tarih okulunun etkisiyle tarihin ilgi alan ktisad ve
toplumsal gelimelere kaydka, farkl bir zaman kavram da ge
limeye balad. Siyasal olaylann ksa dnemli niteliine kar
lk ktisad ve toplumsal gelimelerin daha yava olgunlamala
r, daha uzun zaman kesitlerinde biimlenmeleri, daha farkl
zaman kavramlarnn gelitirilmesini zorunlu kld. Be veya on
yllk zaman dilimleri yerine, bir yzyl hatta daha uzun bir s
reyi bir btn olarak ele alan "uzun dnem" kavram da ite bu
nedenlerle gelitirildi.
Bu zaman kavramn deiik balamlarda kullanmak
mmkn. rnein 16. yzyl boyunca Bats ve Dousu ile Ak
deniz havzas uzun dnemli bir iktisadi genileme sreci yaa
d. Bu uzun yzyl boyunca nfus ve retim artma eilimi gs
terirken, meta retimi de yaygnlat. Bugn tarihiler 16.
yzylda Akdeniz havzasndaki toplumsal gelimeleri ve siyasal
olay lan ite bu iktisad temel zerinde, bu uzun dnemli ktisa
d eilim temeli zerinde yorumluyorlar, te yandan 17. yzy
ln balarndan 18. yzyln ortalanna kadar geen sre de A v
rupa toplumlan asndan bir baka uzun dnem oluturuyor.
Bu dnemde Avrupa'ya ve zellilde de Orta ve Gney Avrupa
toplumlanna bir ktisad durgunluk egemen olmutur. Akdeniz
havzas greli nemini yitirmekte, dnya ekonomisinin arl
Akdeniz havzasndan Atlantik Okyanusuna kaymaktadr. Ve ni
hayet Avrupa'da kapitalizme gei sreci yaanmaktadr. 17.
yzyln toplumsal ve siyasal gelimelerini de ite bu uzun d
nemli ktisad eilimlerle birlikte deerlendirmek gerekecektir.

Soru 4: retim tarz nedir, ne tr bir kavramdr?

Bu kitapta Osmanl ekonomisinin tarihi incelenecek.

Ancak, bu tarihi inceleyebilmek iin belirli bir bak as geli
tirmek, belirli bir tarih kuram ve bu kuramn temel tahlil ara
larn kullanmamz gerekiyor. Sz konusu kuram somut yaan
mlklarn tesine geerek soyut kavramlarla ina etmek
zorundayz. Ancak bu bak asnn, bu kuramn inas ta
mamlandktan sonra somut toplumlann ve ekonomilerin tahlili
ne giriebiliriz. nk bak amz yoksa, neye baktmz bil
miyorsak, grmemiz de mmkn deil.
"retim tarz, Marx tarafndan tarihsel maddecilik ereve
sinde gelitirilen ve toplumlann zmlenmesinde kullanlabile
cek temel kavramlardan biri. Ancak "retim tarz, btn kav
ramlar gibi, madd dnyada karlna rastlanmayan soyut bir
kavram. Bir retim tarz yine soyut iki kavramn ya da enin,
retim gleri ile retim ilikilerinin belirli biimlerde birleme

14
leriyle ortaya kan bir btn.
retim gleri kavram, belirli bir hammaddenin ilenmi
rne dntrld retim srecinde insann doa ile iliki
sini, emekilerin kullandklar retim aralaryla bir araya
gelme biimlerini ifade etmek iin kullanlyor. Bu nedenle re
tim gleri, teknoloji veya verimlilik ya da retim aralan gibi,
yalnzca nesneler dnyasna ait bir kavram deil, rnein feo
dal toplumdaki retim gleri deyince, sanayi ncesi bir tarm
sal toplumdaki ara ve gereleri deil, retimi gerekletiren
serilerle tarmsal retim aralarnn bir araya gelme biimlerini
anlyoruz. te yandan Sanayi Devriminin retim glerini d
ntrmesi deyince, zanaatlarda kullanlan el aralarnn maki
nelere dnmesi deil, zanaatkarlarla el aralarnn imalatha
nelerde oluturduu btnn emekiler ve makinelerin fabrika
larda oluturduu btne dnm kastediliyor.
retim iliikleri ise genel olarak retim srecinde insanlar
arasnda ortaya kan ilikileri, daha zel olarak da retimi ger
ekletiren dolaysz reticilerden artn ekip alnma biimini
yanstyor, rnein kapitalist retim ilikileri erevesinde do
laysz retici emek gcn cret karlnda sermayedara sat
makta, ancak rettii metalann deeri ald cretten fazla ol
duu iin aradaki fark sermayedara kalmaktadr. Sermayedarn
arta elkoymas bu yolla gerekleiyor. te yandan feodal re
tim tarznda bir feodal bey topraktaki mlkiyet hakk karln
da serfe kira detmekte ve arta bu kira yoluyla elkoymaktadr.
Bir retim tarzndaki temel toplumsal snflar da bu temel re
tim ilikisi evresinde ortaya kar. Kapitalist retim tarznda
sermayedar ve cretli iiler, feodal retim tarznda da feodal
beylerle seriler temel toplumsal snflan oluturur.
retim tarz kavram ile szn ettiimiz bu retim ilikile
ri ve retim glerinin herhangi bir biimde bir araya gelmeleri
deil, belirli bir biimde birlemeleri kastediliyor. Bu birlemede
retim glerinin mi yoksa retim ilikilerinin mi daha ar ba
saca, ya da belirleyici olaca konusunda nceden bir ey sy
lemek zordur. Bu sorunun yant ancak somut toplumlann
zmlenmesiyle ortaya kabilir, te yandan, belirli bir gelimi
lik dzeyindeki retim glerinin yalnzca bir tr retim iliki
siyle birlemesi gerekmez. Herhangi bir retim gleri kmesi
birden fazla retim tarz iinde gzlenebilir. Bu nedenle retim
glerini, bir paras olduklan kapitalist, feodal vd. retim tarz-
lanndan bamsz olarak, tanmlamak mmkn deildir.
Bir retim tarznda ktisad unsurlann veya dzeyin yan
sra siyasal ve ideolojik dzeyler de yer alr. Bu nedenle bir re
tim tarzn bu dzeylerin belirli bir biimde bir araya gelmesi
olarak da yorumlamak mmkndr. Tarihsel gelime srecinde

15
ktisad, siyasal ve ideolojik unsurlardan hangisinin daha ar
basacan nceden belirlemek mmkn deil. ktisad unsurla
rn her zaman belirleyici olduu sylenemez. Ekonomi-d un
surlarn arln kmsememek gerekiyor. Yukardaki rnek
lerin birincisinde cretli iinin emek gcn sermayedara
piyasa koullarnda sattna deinmitik. Bu nedenle kapitalist
retim ilikileri erevesinde arta elkoyma srecinin iktisadi
-dzeyde gerekletii sylenebilir. Buna karlk kapitalizm n
cesi retim tarzlarnda, artk retimi gerekletirenlerden piya
sa ilikileri erevesinde deil, ekonomi-d zor kullanarak e
kilip alnr. rnein feodal retim tarznda, mlkiyet ilikilerini
ve feodal beyin mlkiyet haklan geriinde yatan askerlik, siya
sal g ve din gibi ekonomi-d unsurlar hesaba katmadan
retim ilikilerini tanmlamak ve anlamak mmkn deildir.
Ayn biimde kapitalizm ncesi bir retim tarznn varln sr
drmesinde veya zlmesinde siyasal u.nsurlann, rnein dev
letin rol ok nemli olabilmektedir. Siyaset, hukuk, ideoloji
gibi ekonomi-d unsurlann kapitalizm ncesi retim tarzlann-
daki nemini ve arln yeri geldike yine tartacaz.

Soru 5: Toplumsal kurulu nedir?

Yukarda deindiimiz gibi, retim tarz kavram, somut

toplumlann zmlenmesi ve birbirinden farkl toplumlann
karlatnlabilmesi iin gelitirilmitir ama yaanan gereklikte
rastlanmayan bir kavramdr. Buna karlk, toplumlan veya ta
rihi yaanmlktan, tm karmaklklanyla ele alrken toplum
sal kurulu kavramn kullanacaz. Nedir bu iki kavram ara
sndaki iliki?
Baz istisnai durumlarda bir toplumsal kurulu iinde yal
nzca bir retim tarzna ait yaplar yer alabilir. Ancak somut
toplumlann sonsuz zenginlii iinde daha sk olarak rastlanlan
durum, bir toplumsal kuruluta iki veya daha fazla retim tar
zna ait yaplarn zgl biimlerde bir araya gelmeleridir. rne
in 16. yzyl ngiliz veya 19. yzyl Japon toplumsal kurulu
unda hem feodal hem de kapitalist retim tarzlarna ait
iktisadi, siyasal ve ideolojik yaplar karmak biimlerde bir
arada bulunmakta ve kendilerini yeniden retebilmekteydiler.
Bir toplumsal kuruluta hangi retim tarzlarnn varolduunu
belirlemenin en kestirme yolu ise retim ilikilerini, bir baka
deyile arta el koyma biimlerini, incelemekten geer, rnein
15. yzyl Venedik toplumsal kuruluunda topraklann oun
luu feodal beylere kira deyen serfler tarafndan ilenmektey
di. te yandan baz tarmsal iletmelerde kleler altrlmak

16
tayd. Bu durumda 15. yzyl Venedik toplumsal kuruluunda
feodal retim tarznn yan sra snrl boyutlarda da olsa kleci
retim tarznn varlndan sz edilebilir.
Bir toplumsal kuruluun gei sreci yaad istisnai d
nemlerde barndaki retim tarzlarndan hibiri dierlerine
egemen olmayabilir. Ama daha sk rastlanan bir durum, top
lumsal kurulu iindeki retim tarzlarndan birinin dierlerine
egemen olmas, toplumsal kurulutaki ideolojiye, devlete hukuk
ve dier kurumlara damgasn vurmasdr. Byle bir durumda
dier retim tarzlar da kendilerini yeniden retmeye devam
edebilirler. Hangi retim tarznn egemen olduunu anlayabil
mek iin her eyden nce farkl retim ilikilerinin yaygnlk de
recesine ve devletin niteliine bakmak gerekiyor. rnein 17.
yzylda ngiltere, feodal retim tarznn egemen olduu bir top
lumsal kurulutan kapitalizmin egemen olduu bir toplumsal
kurulua doru gei srecini yaamaktayd. Buna karlk 19.
yzyl lngilteresi'nde feodalizm varln srdryor olsa da
artk kapitalizm egemen retim tarz haline gelmiti.
Aynca, bir toplumsal kuruluta varolan farkl retim tarz
larnn tmnn o toplumsal kuruluun barndan km ol
malar da gerekmez. Bu retim tarzlarndan bir veya birka
toplumsal kuruluun dndan gelmi olabilir. Veya dardan
kaynaklanan gelimeler toplumsal kuruluun i elikilerini ha
rekete geirebilir ve bylece egemen retim tarznn zlmesi
dorultusunda etkileri olabilir. rnein 19. yzyl Osmanl top
lumsal kuruluunda kapitalizmin yaylmaya balamas toplum
sal kuruluun kendi iindeki gelimelerle deil, dnya kapitaliz
minin girii nedeniyle olmutur. Ancak kapitalizmin
glenmeye balamas dier retim tarzlarna ait yaplarn hzla
yklmas ve kaybolmas anlamna gelmemi, farkl retim ili
kileri kapitalizmle i ie olarak yalnzca 19. yzylda deil, 20.
yzylda da varlklarn srdrmlerdir.

Soru 6: Feodal retim tarznn temel zellikleri neler

dir?

Snfl toplumlann tarih sahnesine kmasyla kapitalizme

gei arasnda geen iki- bin yllk zaman diliminde yer alan
toplumlann bir ortak yan retici glerin gelimilik dzeyiyle
ilgilidir. Bu toplumlarda retimin ok byk bir blm tanm
kesiminde ve basit aletler kullanlarak gerekletirilmekteydi.
Varolan tarm teknolojisi bireylerin yaamlann srdrebilme
leri iin gerekli olandan daha fazlasnn istikrarl bir biimde
retilmesine, bir baka deyile artk rne ve dolaysyla snfl

17
topluma olanak salamaktayd. Ancak ayn tanm teknolojisi
daha yaygn bir iblmnn gereklemesi iin henz yeterin
ce karmak deildi.
blmnn ve retim srecindeki uzmanlamann snrl
kalmasnn iki nemli sonucu olmutur. Birincisi, pazar iin
retim, bir baka deyile meta retimi fazla yaygnlamam,
ekonomiyi srkleyici, ynlendirici boyutlara ulamamtr.
kinci olarak, smren snflarn arta el koymas ktisad ilev
leri nedeniyle deil, sava ve din gibi toplumsal ilevleri saye
sinde gereklemektedir, ite bu nedenle, kapitalizm ncesi
retim tarzlarnda artn dorudan reticilerden ekip alnma
srecinde ekonomi-d eler nem kazanmaktadr. Eer bu
ekonomi-d eler aka belirlenmezse, kapitalizm ncesi
retim tarzlarnn tanmlarn yapmak da mmkn olmayacak
tr.
Ancak btn bunlar bize kapitalizm ncesi retim tarzla
rnda hangi retim ilikilerinin ortaya kabileceini veya hangi
ekonomi-d elerin nem kazanabileceini anlatmyor. Nite
kim szn ettiimiz iki- bin yllk zaman dilimi incelendiin
de, retim glerinin bu gelimilik dzeyiyle badaan farkl
retim ilikileri, dolaysyla da, farkl retim tarzlar grlyor.
Bunlardan antik retim tarz ve kleci retim tarz, snfl top
lumlann gelimelerinin erken aamalarnda ortaya kan ve
Eski Yunan ile Romada yaygnlk kazanan retim tarzlardr.
Snfl toplumlann gelimelerinin daha ileri aamalarnda gr
len ve Avrupa'da egemen olan bir dier retim tarz ise feoda
lizmdir.
Feodal retim tarznda temel toplumsal snflan, toprak
zerinde babadan oula geen bir mlkiyet hakk olan feodal
beyler ya da senyrlerle, retimi gerekletiren ve topraa bal
kyller veya seriler olutururlar. Artn reticiden ekilip
alnmas srecinde topraktaki zel mlkiyet ve onun ardnda
serfliin hukuksal konumu nem kazanr. Gl bir merkez
devletin olmay yalnz siyasal alanda deil vergi toplama, yar
glama gibi alanlarda da egemenliin paralanmasn ve feodal
lerin eline gemesini salamtr. Bu ilevleri merkez devlet
deil, yerel olarak gl feodal beyler stlenmitir. Feodal re
tim tarz bu mlkiyet ve egemenlik ilikileriyle tutarl bir dizi
ideolojik ve kltrel kurumun gelimesine de olanak salam
tr.
Feodal beylerin demesne ad verilen byk iftlikleri vard.
Ancak tarmsal retimin byk bir blm demesnelerde deil,
kyllerin kendi iledikleri topraklarda gerekletirilmekteydi.
Arta grnrdeki el koyma biimi reticilerin bu topraklarn
kullanm hakk karlnda mlk sahibi feodallere dedikleri

18
kiradr. Bu mlkiyet hakknn ardnda ise asker ve siyasal g
lerdeki eitsizlik yatmaktayd. Toprak kiras rn olarak dene
bilecei gibi, beyin iftliinde alarak, angarya olarak da de
nebiliyordu. Bu iki kira trnden birinin dierine gre daha
ileri bir aamay temsil ettiini sylemek zordur. Avrupann de
iik yrelerinde farkl koullarda farkl dzenlemelere rastlan-
maktadr. Daha sonralar, feodal retim tarznn zlme aa
masnda, para ekonomisinin ve meta retiminin gelimesiyle
birlikte kirann nakit olarak dendii grlmektedir.
Kasaba ve kentler de feodal retim tarznn bir parasyd.
Ancak, feodal retim tarznn nemli bir zellii kasabalarla
kentlerin, kentlerde loncalar evresinde rgtlenen mamul
mallar retiminin ve hem yerel hem de uzun mesafeli ticaretin
feodal beylerin denetiminden byk lde bamsz olarak ge
limesidir. Siyasal egemenliin feodal beyler arasnda paralan
m olmas, gl bir merkez devletin olmamas kasaba ve
kentlere bu zerklii salyordu. Kentler, zanaatlar ve ticaret, fe
odalizmin gelimesi srasnda deil, daha ge aamalarnda ve
zellikle bu retim tarznn zl ve kapitalizme gei sre
cinde nem kazanmlardr.

Soru 7: Asya Tipi retim Tarz nedir, nasl bir kavram-

dr?

retim glerinin herhangi bir gelimilik dzeyinin birden

fazla tr retim ilikisiyle badaabileceini bu nedenle de re
tim glerinin belirli bir gelimilik dzeyinde ortaya farkl re
tim tarzlarnn kabileceini belirtmitik. Bir baka deyile,
ayn retim gleri farkl retim ilikileriyle birletiinde ortaya
farkl retim tarzlar kabilmektedir. Nitekim retim glerinin
gelimilik dzeyi asndan feodalizm ile ayn tarihsel zaman
paylaan bir retim tarzndan daha sz edilebilir. Bu retim
tarznda artn tarmsal reticilerden alnmas yerel olarak
gl bir feodal beyler snf araclyla deil, gl bir merkez
devlet araclyla olur. Tm topraklarn mlkiyeti de devlete ya
da devleti temsil eden hkmdara aittir. Topraktaki devlet ml
kiyetine kout olarak dolaysz reticilerden toprak kiras karl
nda rn veya nakit olarak vergi toplanr. Sava-ynetici
snf da bu arta devlet adna, devlet memurlar olarak el
koyar. Temel toplumsal snflar da bu baat retim ilikisi ev
resinde devlet memurlar ve tarmsal reticiler olarak belirlenir.
Siyasal, kltrel ve ideolojik kurumlar da bu retim ve mlki
yet ilikileriyle tutarl olarak gelimitir.
Bu retim tarznn i dinamikleri incelendiinde merkezi

19
devletle topraa dayal yerel beyler arasnda temel bir eliki ol
duu retim tarznn varln srdrmesinin merkez devletin
gcne sk skya bal olduu grlyor. Bu iki kesim arasn
daki g dengesinin yerel beyler lehine dnmesi halinde, feoda
lizmde olduu gibi, egemenliin yerel beyler arasnda paralan
mas eilimi glenecektir. te bu nedenle merkez devlet adna
ynetici snf, tarada babadan oula geebilen her trl biriki
me kar karak merkezi devlete alternatif oluturabilecek ikti
dar kaynaklarn kurutmaya alacaktr.
Ksaca zetlediimiz bu yaplar, Eski Roma'dan balayarak
douda ine kadar uzanan geni coraf alanda kimi yer ve za
manlarda egemen retim tarz olarak, kimi yer ve zamanlarda
da daha snrl boyutlarda, dier retim ilikileri ve retim tarz
laryla i ie olarak grlmekteydi. Bu zellikler Avrupa dn
daki toplumlann tarihini inceleyen Manc'n da ilgisini ekti. Ka
pitalizme gei balamnda bu yaplann feodal retim tarzndan
fakllklann vurgulamak amacyla Marx, Asya Tipi retim Tarz
kavramn gelitirdi. Ancak bu kavramsallatrma srasnda
Marx, yukarda zetlenen ve bu toplumsal yaplarn ortak pay
dasn oluturan retim ve mlkiyet ilikilerinin tesine geerek
Asya Tipi retim Tarz tanmna kimi ek unsurlar da katt.
Bunlarn iinde en nemlileri, ky topluluklarnn kendi kendi
ne yeterlilii ve toprakta devlet mlkiyetinin ardndaki neden
olarak devletin sulama gibi byk apl alt-yap projelerine g i
rimesi zorunluluudur.
19. yzyldan bu yana yaplan tarih ve antropoloji alma
lar, Manc'n Asya Tipi retim Tarzn tanmlarken kulland bu
son iki zellie toprakta devlet mlkiyetinin egemen oldjuu top-
lumlarn snrl bir blmnde rastlandn gsteriyor. Kendi
bana alndnda birinci zellik, ky-kent balannn ve dolay
syla meta retiminin ve hatta bunlara bal olarak snfsal
farkllamann da ok snrl kalmasn gerektiriyor. Bu haliyle
birinci zellik kanlmaz olarak feodal retim tarzna gre daha
ilkel bir gelime aamasn temsil etmekte. Oysa toprakta devlet
mlkiyetinin egemen olduu toplumsal kurululann kendi ken
dine yeterli ky topluluklarnn ok tesinde bir gelime dzeyi
ne ulatn, kentlerin gelitiini, kent-kr balannn glendi
ini ve meta retiminin yaygnlatn bugn biliyoruz, ikinci
zellikle ilgili olarak da, alt yap yatnm lanm n toprakta devlet
mlkiyetinin zorunlu nkoulu olmad, farkl tarihsel neden
lerle, rnein fetihler sonucunda da toprakta devlet mlkiyeti
nin ortaya kabilecei bugn artk kabul grmekte.
Ksacas, Manc'n tanmlad biimiyle Asya Tipi retim
Tarz kavram bize Avrupa dndaki toplumlann tahlili asn
dan ok deerli ipulan vermesine karn, somut tarihsel top-

20
lumlarda ender olarak grlen kimi zellikleri de beraberinde
getirmektedir. te bu nedenlerle sz konusu retim tarzn
daha genel olarak tanmlamak ve yukarda zetlendii gibi top
rakta devlet mlkiyeti, vergi-kira, gelimi kentler ve meta reti
minin gelimesine elverili bir yap gibi unsurlarla snrl tut
mak yerinde olacaktr. Bylece tanmlanan bu daha genel
kavram ise, Osmanl mparatorluu da dahil olmak zere n
Asya'daki toplumsal kurulularn, Hindistan'n, in'in ve dier
lerinin ortak zelliklerini daha iyi yanstmaktadr. Bu nedenle
de sz konusu toplumlann incelenmesi ve karlatrmal bir
ereve iine yerletirilebilmesi iin daha elverili bir zmleme
arac oluturabilecektir.
Biz bu farkl kavrama Vergisel retim Tarz adn vereceiz.
Vergisel retim tarz da, feodal retim tarz gibi, retim gleri
nin ve snfl toplumlann belirli bir gelimilik dzeyinde ortaya
kan somut toplumlar incelemek amacyla gelitirilmi bir
soyut kavramdr. Bu iki retim tarzn Ortaa olarak adlandr
lan yaklak olarak bin yllk zaman diliminde tarih sahnesine
kan ve esas olarak tarma dayal toplumlardaki iki temel var
yant ya da iki temel izgi olarak gryoruz. Her iki retim tar
znda da, artk, aile emei kullanarak tanmsal retimi gerek
letiren kyllerden ekonomi-d g kullanarak ekilip
alnmaktadr. ktisadi dzeye ilikin bu zellikler szn ettii
miz iki retim tarznn ortak paydasn oluturmaktadr.
ki retim tarz arasndaki farkllklar ise, tarmsal artn
hangi ekonomi-d unsurlar yoluyla reticilerden ekilip alnd
belirlenirken ortaya kmaktadr. Siyasal egemenliin ya da
devletin nitelii, mlkiyet biimleri ve arta grnrdeki el
koyma biimleri (kira ya da vergi) ite bu noktada, retim iliki
lerinin tanmlanmas srasnda, nem kazanmaktadr. Kitabn
kinci Blmnde daha ayrntl olarak tartacamz gibi, fark
l retim ve mlkiyet ilikileri de ortaya farkl snf yaplar ve
farkl i dinamikler karabilmektedir.
Yukanda, yantmzn ilk cmlesinde, retim glerinin
herhangi bir gelimilik dzeyinin birden fazla tr retim iliki
siyle badaabileceini, bu nedenle de retim glerinin belirli
bir gelimilik dzeyinde ortaya farkl retim tarzlarnn kabi
leceini hatrlatmtk. Bu nedenle, kapitalizm ncesindeki tm
tarihsel olaslklarn ve eitliliklerin feodal ve vergisel retim
tarzlar erevesinde incelenebileceini dnmek hatal olur.
retim glerinin gelimilik dzeyinin bu iki retim tarzlarn-
dakine yakn olan toplumlann bir blmnn daha farkl, rne
in bir nc soyut kavram araclyla incelenmesinin mm
kn olabileceini, byle bir olasln nceden dlanmamas
gerektiini dnyoruz. Ancak, Ortaa toplumlar iin bir

21
veya ikiden fazla temel izginin olabileceini kabul ederken
teki uca savrulmamak gerekir, rnein, tarihte varolmu her
toplumun kendine zg bir retim tarz olduunu, her toplu
mun yalnzca kendine benzediini ne sren yaklamlar bura
da gelitirilmeye allan trden bir karlatrmal tarih anla
y ile badatrmak mmkn deildir.

Soru 8: Osmanl toplumsal kuruluunun tarihinin bir

dnemlemesi yaplabilir mi?

imdi yukarda gelitirilen temel kavramlar kullanarak ve

uzun dnemli bir bak asyla Osmai)l tarihini ele alalm.
Herhangi bir toplumsal kuruluun tarihini yorumlarken yapla
cak ilk i, belirli bir zaman dilimi iinde toplumsal kuruluta
varolan retim tarzlarnn bir haritasn karmak ve bunlarn
birbirleriyle olan iliki biimlerini saptamaktr. Daha sonra da
bu retim tarzlarnn ve zellikle egemen retim tarznn zaman
iindeki evrimi incelenebilir. Bylece, toplumsal kuruluun tari
hi, belirli bir retim tarznn gelimesi, dier retim tarzlaryla
ilikileri, egemen duruma gelii ve zl gibi temalar evre
sinde yorumlanabilir. Eer toplumsal kurulua dardan bir
darbe gelmise, bu darbenin nitelii, ortaya kard yeni yap
lar ve yeni retim tarz da ayn tahlil aralarn kullanarak ele
alnabilir.
Bu kitapta Osmanl iktisadi tarihini drt ayr dnemde in
celeyeceiz. Osmanl Beyliinin kuruluundan 15. yzyln son
eyreine kadar sren ilk dnemin temel zellii, toplumsal ku
rulu iindeki iki retim tarznn egemenlik mcadelesidir.
Yerel aristokrasinin temsil ettii feodal retim tarz ile devirme
devlet memurlarnn temsil ettii vergisel retim tarz arasnda
ki mcadele 15. yzyl sonlarna kadar youn bir biimde
srd. Bu iki retim tarz arasndaki dengeler II.Mehmed in iz
ledii politikalardan, ald nlemlerden sonra hem devlet hem
de ekonomi dzeyinde kinciler lehine dnmeye balad.
15. yzyln son eyreinden 16. yzyl sonlarna kadar
geen sre ise Osmanl ktisad tarihinin ikinci dnemini olu
turuyor. Pek ok tarihinin klasik dnem adn verdii bu yz
ylda, toprakta devlet mlkiyetine ve kentlerin, loncalann, tica
retin devlet tarafndan denetimine dayanan vergisel retim
tarznn gc doruuna ulamtr. Osmanl toplumuna ege
men olan vergisel retim tarznn tm unsurlar ve kendini ye
niden retme biimleri, en ak ve berrak olarak bu ikinci d
nemde gzlemlenebilir.
16. yzyln ikinci yansnda Osmanl toplumsal kuruluu

22
enflasyon, d ticaret, sava teknolojisinde deiiklikler gibi bir
dizi gelimenin etkisi altnda kald. Bu gelimeler toplumsal ku
ruluun i elikilerini harekete geirerek merkez! devletin ve
egemen retim tarznn zayflamasna yol at. te bu nedenler
le 16. yzyln sonlarndan 19. yzyl balarna kadar sren
nc dnemde merkez devletin toplumsal kurulu zerinde
ki denetimi daha snrl kald. Ancak, taradaki gler de ege
menlii ellerine geirerek daha farkl bir retim tarz kuramad
lar. Varolan retim ilikileri erevesinde arta ortak olmakla
yetindiler.
19. yzyln balarndan Birinci Dnya Savana kadar
geen yzyllk sre ise Osmanl toplumsal kuruluunun tari
hindeki drdnc ve son dnemi oluturur. Bu dneme damga
sn vuran temel sre, vergisel retim tarznn egemen olduu
bir toplumsal kuruluun dnya kapitalizmine al olarak ni
telendirilebilir. Kapitalizmin giderek artan arl, vergisel re
tim tarzna ait yaplarn silinip ortadan kalkmasna yol ama
m, bu yaplar uzun bir sre kapitalizmle birlikte yaayabilmi-
lerdir. Kapitalizmin varolan yaplarla ilikileri ise yeni elikiler
ve kar birlikleri yaratm, ekonomi, devlet, hukuk ve ideoloji
alanlarnda pek ok dnm de beraberinde getirmitir.

Soru 9: Osmanl Devleti 400 adrlk bir airetten mi

kt?

Kurulu dneminin muhafazakr-milliyeti bir yorumuna

gre Islam yaymak ve yceltmek, bu uurda Mslman olma
yanlarla savaa girimek Osmanl toplumunun ve bu toplumda
ki bireylerin en nemli esin kaynan oluturuyordu. te gaza
gelenei ad verilen bu kutsal sava gelenei sayesinde Anado
lu'nun kuzeybat kesinde Bizans ile Anadolu Seluklu Devlet
leri arasnda skm olan bir u beylii hzla genilemi, 400
adrlk airetten cihangirane bir devlet kabilmiti.
Bu yorumun yeterli olduu sylenemez. nk, daha nce
de deindiimiz gibi, meseleye ok daha geni bir erevede yak
lamak, her eyden nce Osmanl Devleti'nin kuruluuna ve
hzla genilemesine olanak salayan madd koullan, toplum
sal, iktisadi ve demografik etkenleri incelemek gerekir. Bu
madd koullar ise her biri yzyllara yaylan temel unsurun,
temel srecin bir arada yorumlanmasyla ve ancak o sayede
anlalabilecektir:
a) Orta Asya'dan karak ran yoluyla 11. yzyln sonlann-
dan itibaren dalga dalga Anadolu'ya ulaan ve saylan milyonla-
n bulan Trkmenler'in gleri ve bu gler sonucunda Anado

23
lu'da olumaya balayan toplumsal, ktisad ve siyasal yaplar;
b) Anadolu Seluklu Devletinin zlmeye balamasndan
sonraki dnemde T rk beyliklerinin ve zellikle Osmanl Beyli-
i'nin Bizans toplumsal kuruluuyla karlkl etkileimi, bu
birlikteliin iktisadi ve toplumsal sonulan;
c) Osmanl Devletinin Balkanlar'a doru yaylrken izledii
politikalar, bu politikalarn iktisadi, toplumsal ve demografik
boyutlar.
ite bu nedenlerle Osmanl Devletini yalnzca gebe veya
Mslman Trkler'in kurduu bir mparatorluk olarak deil,
Trkler'in Anadolu'da ve hatta Balkanlarda varolan Bizans ve
dier yaplarla karlkl etkileimi sonucunda biimlenen ve ge
lien bir mparatorluk olarak yorumlamak daha doru olacak
tr.

Soru 10: Trkmen boylarnn Anadolu'ya glerinin de

mografik, ktisad ve toplumsal sonulan ne
lerdir?

ran'daki Byk Seluklu Devletinin himayesi altndaki

Trkmen airetleri zellikle Malazgirt Savandan sonra (1071)
dalga dalga Anadoluya girmeye baladlar. Bu gler Hal Se-
ferleriyle blnen 12. yzylda da devam etti. 13. yzyln ba
lar ise Trkmen glerinin oluturduu bu yeni nfus zemini
zerinde kurulan Anadolu Seluklu Devletinin iktisadi, toplum
sal ve kltrel bakmlardan en canl dnemidir. Ancak bu can
llk uzun srmedi. 13. yzyln ortalarndan itibaren btn
Bat Asya ve Anadolu ok youn ve iddetli bir Mool istilasna
urad. Yzyla yakn bir sreyle doudan dalga dalga gelen
Mool ordulan Anadolu'yu yakp yktlar. Anadolu Seluklular
bu darbeden sonra eski gcn bir daha toparlayamad.
Bu dnemde de Moollarn nnden kaan Trkmen ai
retleri Anadoluya gelmeye devam ettiler. Hatta Bat Anadolu'ya
doru uzanarak Bizans topraklan zerinde yeni bir bask unsu
ru oluturdular. ki yzyl aan bir sre aralkl olarak devam
eden bu nfus hareketleri Anadolunun etnik bileiminde
nemli deiiklikler yaratt. Anadolu Seluklu Devleti'nin Mool
istilas altnda zlnden sonra kurulan Trk beylikleri de
Anadoluda olumaya balayan yeni demografik yapy yanst
maktayd.
12., 13. ve 14. yzyllar Anadolu'da byk istilalar ve sar
sntlar dnemidir. ktisad ve toplumsal yaam da bu olaans
t koullardan gl bir biimde etkilenmitir. Krsal alanlarda
gebe nfusun arl giderek artarken, gerler ile yerleik

24
tanmla uraan Hristiyan nfus arasndaki gerginlikler youn
lamaktayd. Bu gelimelere kout olarak gebe nfusun siya
sal etkinlii de artyordu. 13. yzyln ilk yarsnda Babaler
ayaklanmas srasnda grld gibi, Trkmen airetleri bir
likte harekete getiklerinde merkez devleti kolaylkla sarsabili
yorlard.
Bu dnemin ktisad gelimeleri arasnda en nemlilerinden
biri Anadolu Seluklu Devletinin Bizans'tan fethedilen toprak
larda devlet mlkiyetine dayanan ikta sistemini kurmaya bala
masdr. lkta dzeninde devlet topraklan, vergi deme ve asker
ykmllkler karlnda zel kiilere, zellikle de asker ko
mutanlara devredilmekteydi. Bu topraklann denetim hakk ba
badan oula geebiliyor, ancak devlet de mlkiyet haklarn yi
tirmemek iin aba gsteriyordu. Bylece Bizans dneminde
devlet ile yerel unsurlar arasnda ortaya kan gerginlikler, e
likiler ikta dzeni altnda da varlklarn srdryorlard. Kita
bn kinci Blmnde inceleyeceimiz Osmanl toprak dzeni
nin kimi unsulann bu dnemin uygulamalarnda grmek
mmkndr, te yandan, Mool istilalarnn krsal hayat ve
yerleik tarm zerindeki etkileri hakkndaki bilgiler olduka s
nrldr.
Bizans ile Seluklu Devleti arasndaki mcadele ve sava
lar, uzun mesafeli transit ticaretinin 11. yzyldan itibaren Ana
dolu'dan Akdeniz'e kaymasna ve Arap denetimine gemesine
neden olmutu. Anadolu Seluklular ise kara ve deniz ticareti
zerindeki denetimin ne kadar nemli olduunu biliyorlard.
Anadolu Seluklu Devleti, hem Anadolu'da kervansaray yap
mna arlk vererek, hem de Karadeniz ve Akdeniz'de yeni li
manlar kurarak i ticaretin ve transit ticaretinin gelimesine
destek oldu. Bylece bir yandan kentler canlanrken bir yandan
da devlet hzinesine gelir salanyordu. Anadolu Seluklular
dneminde kentlerde loncalar evresinde rgtlenen zanaatlar
da da belirgin bir canllk grlyor. 13. ve 14. yzyllarda kent
lerin gelimeye devam etmesi, Mool istilasna karn ticaret ve
zanaatlann canllklann yitirmediklerini dndryor bize.

Soru 11: Osmanl-Bizans etkileiminin Osmanl toplum

sal kuruluu zerinde ne gibi sonulan olmu
tur?

Osmanl Devletinin madd temelleri Trk-lslam kkenli un

surlar ve yaplarla snrl deildir. Anadolunun kuzeybat ucun
da Bizans'a en yakn konumuyla Osmanl Beylii, kuruluun
dan sonraki yzelli yllk dnemi Bizansla i ie yaamtr.

25
Bizansn zayfl ve terkedilmilii, Osmanllarn hzl genile
mesinde nemli bir etken olmutur. Bu nedenle Osmanllar'n
batya doru hzla bymeleri bir rastlant olarak grlemez.
Uzun dnemli bir bak asyla incelendiinde, Bizans top
lumsal kuruluu ile Bat Avrupadaki feodal yaplar arasnda
nemli farkllklar grlmektedir. Bizans'ta siyasal egemenlik
paralanmam, parsellenmemi, aksine, tek merkezde birik
mitir. z e l ellerdeki birikimlerin devlet tarafndan snrlandrl
mas ve msadere edilebilmesi, devletin ynetici kadrolarnn
toplumun dier kesimleri karsndaki greli zerklii ve tarm
sal reticiler arasnda fazla farkllama bulunmamas Bizans
toplumuna damgasn vuran dier zelliklerdir. Ayrca Bizans
kentlerinin Ortaa Avrupasna kyasla daha gelimi olduu,
Seluklu Devleti gibi Bizans Devletinin de ticaretten salanan
gelire nemli lde dayand grlmektedir.
Bu merkeziyeti yaplar ve eilimler ile merkez-ka eilim
ler arasndaki uzun dnemli gel-git, Bizans tarihinin bir dier
zelliini oluturur. Nitekim 11. yzyldan itibaren merkez dev
letin zayflamasyla birlikte byk toprak sahipleri greli olarak
glenmeye balamlar, kyller de daha baml duruma gel
milerdi.
Erken dnem Osmanl tarihinin yorumlanmasnda ana iz
gileriyle belirtilen bu tablonun nemli bir yeri vardr. te bu ne
denle Osmanl ktisad tarihinin ilk yzyln gebe-otlakln
yaygn olduu ancak gerlerin topraa yerlemeye balad bir
toplumsal kurulu ile merkez devletin greli gcnn zayfla
m olduu bir dier toplumsal kurulu arasndaki ilikiler, ger
ginlikler ve kalkl etkileim erevesinde ele almak gerekiyor.
Marmara havzasnn krsal alanlarnda ve kentlerinde biimle
nen bu madd koullar, yava yava glenmekte olan Osmanl
Devleti'nin toplumsal ve ktisad zeminini oluturmaktayd.
Osmanl kurumlan zerindeki Bizans etkilerini de yine
ayn karlkl etkileim erevesi iinde deerlendirmek gerekir.
Dolaysyla Osmanl tarihini daha iyi anlayabilmek ve yorumla
yabilmek iin, Bizans toplumunu ve tarihini daha iyi anlamak
gerekiyor. Oysa Bat daki Hristiyan ve milliyeti tarih yazcl
na tepki iinde gelien Trkiye'deki milliyeti tarihilik, zellikle
Fuad Kprl ve sonrasnda, Bizans'n Osmanl toplumu ze
rindeki etkilerini toptan redde ynelmitir; bugn de Osmanl
Devleti'nin yalnzca Trk-lslam geleneinin bir devam olduu
nu kantlama gayreti iindedir. rnein Bizans toplumundaki
toprak dzeninin temel birimi olan pronoiann Osmanl tmar
dzeni zerindeki etkileri imdiye kadar yeterince incelenme
mitir. Zengin ve verimli ararmalara konu olabilecek bu kar
latrmal tarih alan bugn hem Hristiyan Batnn, hem de

26
Mslman Orta Dounun milliyeti tarihilerine terkedilmi,
onlarn ksr bir mcadele alan haline gelmitir.

Soru 12: Osmanl Devleti Balkanlar'a yayl srasnda

ne gibi yntemler kulland, srgn uygulama
s nedir?

14. yzyln ikinci yarsnda ve 15, yzyln ilk yansnda

hem Bizans Devleti, hem de Balkanlardaki kk prenslikler
olduka gsz durumdaydlar. Bu blgelerdeki siyasal para
lanma Osmanl Devletinin genilemesini kolaylatrmaktayd.
Yaylmann erken aamalarnda Balkanlardaki kk feodal
beyler kendi aralarndaki atmalarda Osmanl Devletini sk
sk yardma aryorlard. Daha sonraki dnemlerde ise bu feo
dal beylerin toparlayabildii ordular, hem sipahilere hem de A v
rupann ilk srekli ordusu olan Yenierilere dayanan OsmanlI
lar karsnda ok zayf kaldlar.
Bu elverili koullara karn, Yldrm Bayezidin saltanat
dndaki dnemlerde Osmanl Devleti fethedilen Balkan toprak
larnda yava bir yaylma politikas izledi. lk aamada fethedi
len topraklarda varolan mlkiyet ve retim ilikilerine dokunul
mad. Yerel feodal beyleri yllk vergiye balamakla yetinildi.
Ancak zaman iinde bu topraklarda devlet mlkiyeti yerletiril
meye balad. Fethedilen topraklar tmar ad verilen birimlere
blnerek askeri ykmllk karlnda sipahilere datld.
Osmanl Devleti nin erken dnemlerinde, rnein 14. yzylda
Hristiyanlara da pek ok tmar verilmitir. Bu uygulamalar so
nucunda Balkanlar'da Osmanl dzeni yerlemeye balyor, n
ceden varolan feodal dzene kyasla daha merkezi bir dzen ku
rulmu oluyordu.
Osmanl yneticileri uzun dnemli bir yaylma politikas
asndan fethedilen topraklarda yalnzca kurumsal ve idari de
iikliklerle yetinmenin yeterli olmayacann bilincindeydiler.
Bu nedenle fethedilen topraklara gnll g veya zorunlu sr
gn yoluyla nfus yerletirme politikas benimsenmi ve yaygn
olarak uygulanmtr.
Bir iskn veya yeni topraklara yerletirme yntemi olarak
srgnler olduka erken balad. Bu konuda eldeki en eski ka
ytlar 14. yzyl ortalarndan, Orhan dnemindendir. Bu belge
lerde kimi zaman bir gebe airetin, kimi zaman da devlete
kar ayaklanan bir kyn veya kasabann tm halknn srg
ne yolland grlmektedir, rnein 1410lu yllarda Bat Ana
doluda balayarak Rumeli'ye de yaylan Simavna- kads olu
eyh Bedreddin nderliindeki ayaklanmaya katlanlarn bir b

27
lm kltan geirilmi, dierleri ise Arnavutluk'taki tmarlara
gnderilmitir.
Rumeli'ye g eden bir dier unsur da tarikat mensuplan
eyhler ve dervilerdi. Osmanl Devleti dervilere ve dier yoksul
gmenlere toprak ve vergi bakl salayarak onbann zaviye
ler evresinde rgtlenmelerini ve yeni kyler kurmalann zen
diriyordu. Bu nfus hareketleri sayesinde yeni topraklar ekime
alyor, tarmsal retim artyordu. Daha da nemlisi, fethedilen
lkelerde yeni bir toprak dzeni kuruluyor ve bylece Osmanl
egemenlii gleniyordu.
Srgn yoluyla Balkanlar'a gnderilen nfusa gnll ola
rak g edenler ve din deitiren yerli nfus eklendiinde, orta
ya byk miktarlar kmaktadr, rnein, 1930larda balatt
aratrmalarla Osmanl dnemi iktisadi tarih almalannn yo
lunu aan mer Ltf Barkan, merkez devletin yaptrd sa
ymlarn kaydedildii tahrir defterlerini kullanarak aynntl
nfus haritalar hazrlamtr. Bu haritalar incelendiinde 16.
yzyl ortalannda Balkanlar nfusunun yaklak drtte birinin
Mslman olduu grlmektedir. Ancak, Anadolu'dan Rume
li'ye doru nfus hareketleri 15. yzyln ortalanna doru ya
valam, bu tarihten sonra yalnzca snr boylarna ve asker
merkezlere yollanan srgnlerle snrl kalmtr.
Srgn politikas yalnz Rumeli ynnde uygulanmamtr.
Osmanl arivlerinde devlete kar direnen Hristiyan Balkan
kyllerinin Anadolu'ya ge zorlandna ilikin kaytlara da
rastlanmaktadr. rnein 15. yzylda Arnavutluktaki bir
kyn tm halk Trabzon yresine srgn yollanmtr. Daha
sonraki dnemlerin belgeleri arasnda da ilgin rnekler grl
mektedir. rnein 1572 tarihli bir fermanda kimi Anadolu vila
yetlerindeki her 10 aileden birinin o srada yeni fethedilmi olan
Kbns'ta iskn ngrlmekteydi. Bu uygulamann ilk aama
snda topraksz veya az toprakl kyllerle gerler, daha sonra
da hkmller ve tefeciler Kbns'a gnderilerek tarmsal reti
ciler olarak yerletirildiler.
14. ve 15. yzyllarda Osmanllar'n glenmelerinin ve
Balkanlar'a doru yaylabilmelerinin bir dier nemli nedeni de
Bat Asyadan gelen ve Anadolu'dan geen uzun mesafeli ticare
tin canlanmasn salamalar ve bu ticareti denetleyebilmeleri
dir. Uzun mesafeli ticaret sayesinde loncalann retimi ve eko
nomi canlanyor, devlet de mal gelir salyordu. Osmanl
Devleti'nin zendirici politikalarnn da desteiyle, Bursa bu
transit ticaretinin nemli merkezlerinden biri durumuna gel
miti. 15. yzyl Bursa mahkeme sicillerinde amdan, Ha
lepten Bursa'ya baharat, boya maddeleri ve eitli tekstil rn
leri getiren pek ok Arap, Avrupal ve Trk tccarn kaytlarna

28
rastlanmaktadr.

Soru 13: Kuruluundan 15. yzyln sonlarna kadarki

dnemde, Osmanl toplumundaki en nemli
eliki hangi kesimler arasndayd?

Osmanl Beyliinin Anadolu'nun kuzeybatsnda ve Rume

li'de srekli olarak genilemesi ordunun temel vurucu gcn
oluturan sipahilerin siyasal ve askeri arlnn artmasna yol
at. Artk Anadolu'nun yerlisi saylabilecek Trkmen ailelerine
dayanan bu yeni toplumsal kesim, fethedilen topraklarda yeni
tmarlar elde ediyordu. Zaman iinde yeni fetihlerle bu toprak
lar genilerken, tmarlar da babadan oula gemeye balad.
Bylece iktisadi olarak da glenen Trkmen aileleri snr boy
larnda merkezi devlete kar nemli bir siyasal odak oluturdu
lar. Merkez devlet zerinde etkili oldular. Bu aileler arasndan
sadrazamlar bile kmaya balad.
Osmanl toplumsal kuruluunu feodalletirme eilimi ta
yan bu yerel aristokrasiye kar Osmanl padiahlar merkez
devletin gcn artrmaya altlar. Bu amala bir dizi nlem
ler aldlar. Bunlarn en nemlisi 14. yzyln ikinci yarsnda, I.
Murat dneminde, srekli maal bir kapkulu merkez ordusu
nun kurulmas, 15. yzyln ilk yansnda, II. Murat dneminde
de, bu orduya devirme yoluyla Hristiyan ocuklarnn alnma
sdr. Toplumsal kkenlerinden koparlm insanlardan oluan
bir merkez ordusuyla yerel aristokrasinin asker ve siyasal g
cnn snrlanmas amalanyordu.
kinci olarak, merkez devlet yerel glere kar giritii
mcadelede srgn yntemine bavurdu. 15. yzyl boyunca
Anadolu'da merkez devletle srtme iinde bulunan yerel aile
ler kkenlerinden kopanlarak Rumeli'deki tmarlara gnderildi
ler. Ayn biimde Rumeli'de sorun yaratan yerel beylerin de
Anadolu'ya srgn yollandklan grlmektedir.
nc olarak, merkez devlet ele geirilen yeni topraklar
da oluturulan tmarlan yerel ailelere deil devirme askerlere
datmaya zen gsterdi. Bylece bu topraklarn babadan oula
geerek zel mlke dnmesi engellenmeye alld. Devirme
kapkullar ise cazip tmarlara kavuabilmek iin umutlarn
merkez devletin glenmesine ve asker baarlarna balam
lard. Fetihler srdke kapkullan merkez devletten yana tavr
aldlar. Yerel beylerin giderek zerklemesi olaslna kar,
merkez devlete sadk bir denge unsuru oluturdular.
Bu mcadele hukuk alanna da yansmaktayd. Merkez
devlet fethettii topraklarda kendi mlkiyetini kurmak amacyla

29
devletin slam hukukundan farkl olarak kendi kanunlarn ko
yabilecei ilkesine dayanan rfi hukuku uyguluyor, kendi ka
nunlarn koyuyordu. Buna karlk Anadolu'da, Osmanl Devle
ti'nin genilemesinden nce Trkler'in elinde olan yrelerdeki
yerel unsurlar, zel mlkiyete olanak salayan slam hukukun
dan destek alyor, merkez devlete kar direniyorlard. eriatn
zel mlk sahiplerine salad bir olanak da vakf kurumuydu.
Bu sayede zel mlklerin denetimi ayn aile iinde bir kuaktan
dierine aktanlabiliyordu.
Tarada zel toprak mlkiyetini kurmaya alan yerel aile
ler ile merkez devlet arasndaki gerginlik ve elikiler 15. yzyl
boyunca Osmanl toplumsal kuruluuna damgasn vurmaya
devam etti. L Mehmed'in saltanat yllar bu mcadelede nemli
bir dnm noktas oluturur. stanbul'un fethiyle glenen
merkeziyeti eilim, Anadolu'nun yerel ailelerinden birinden
gelen ve taradaki gleri temsil eden andarl Halil Paa'nn
sadrazamlktan azledilmesiyle nemli bir baar kazanmtr.
Nitekim 11. Mehmed'in 28 yllk saltanatnn geri kalan bl
mndeki tm sadrazamlar, Karamanl Mehmed Paa dnda,
devirmeler arasndan seilmitin Yine II. Mehmed dneminde
devlet ynetimi ok daha gl bir biimde sadrazam ve padia
hn elinde toplanmtr. II. Mehmed, rfi hukuk erevesinde
kanun ya da yasaknameler dzenleyen ilk padiah olarak da
bilinmektedir. Bu merkeziyeti uygulamalann en nemlilerin
den biri de, tarada zel mlklere veya vakflara dntrl
m pek ok topran msadere edilerek devlet mlkiyetine ge
irilmesi olmutur. Bir vakanvise inanacak olursak, bu
dnemde 20.000'e yakn iletme msadere yoluyla devlet dene
timine alnarak tmarlara blnm ve sipahilere datlmtr.
Vakf sahipleri, yerel Mslman aileler ve ulema bu uygu
lamalara kar ktlar. Nitekim bu glerin desteiyle tahta
kan II. Bayezid, babasnn msadere ettii zel topraklar ve
vakflar sahiplerine geri vermeye balad, ite bu nedenle, II.
Bayezid dnemi merkeziyeti eilimlerin duraklad, daha do
rusu geriledii bir dnemdir. Ama geici olarak. nk IL Baye-
zid'den sonra merkezden yana gler tekrar ar basm ve O s
manlI Devleti'nin en parlak dnemi saylan 16. yzylda merkez
devletin gc doruuna ulamtr.

30
 kinci Blm

16. YZYILDA EKONOM, TOPLUM VE DEVLET

Soru: 14. 16. yzyln Osmanl tarihindeki yeri ve nemi

nedir?

Osmanl tarihileri arasnda klasik dnem olarak da adlan

drlan 16. yzyl, Osmanl mparatorluu nun en parlak dne
midir. Corafi snrlarn geniletmeyi srdren Osmanl Devle
ti, bu yzylda yalnzca Avrupa'nn deil tm Eski Dnya nn en
byk ve en gl imparatorluklarndan biri durumuna gelmi
tir. 16. yzyln nc eyreine gelindiinde mparatorluun
snrlan kuzeyde Knm Hanl'n, Bat'da Macaristan ve Srbis
tan', gneyde ise Kuzey Afrika kylanyla Msr ve Nil vadisini
iine almaktayd. ki yzyl aan bir hzl yaylma srecinden
sonra Osmanl Devleti artk kuzeyde Rusya, batda Habsburg
mparatorluu, douda da Safevi Devleti ile komu duruma gel
miti. Ancak ulalan bu snrlar ve edinilen bu gl komular,
hzl yaylma srecinin de artk sona erdiini haber vermektey
di.
ktaya yaylm olan bir mparatorluk gcn hangi
madd temellerden alyordu? Ekonomisi nasl ilemekteydi?
Toprakta nasl bir dzen egemendi? Tarm d retim faaliyetle
ri hangi koullarda gerekleiyordu? ve d ticaretin nemi
neydi? Devlet bu ktisad faaliyetlere ne lde ve hangi ama
larla mdahale ediyordu? Nihayet, ktisad ve siyasal yaplara
kout olarak, ortaya hangi toplumsal snflar kmt? Kitabn
kinci Blm'nde ite bu sorulara yantlar arayacaz.
Osmanl ekonomisini aynntl olarak incelemeye 16. yzyl
daki yaplarla balamamzn nemli bir nedeni daha var. Daha
nce de belirtildii gibi, merkez devletin taradaki unsurlar
karsndaki gc 16. yzylda doruuna ulamt. Bir baka
deyile, 16. yzylda Osmanl toplumsal kuruluu 19. yzyl n
cesindeki en merkeziyeti dnemini yaamtr. Dolaysyla, ku
rulu dneminden balayarak arln duyuran ve 16. yzyl

31
ile sonrasnda Osmanl toplumsal kuruluuna egemen olan
retim tarz, kendi mant, iktisadi kurumlan, dinamikleri ve
i elikileriyle birlikte en ak ve berrak biimde 16. yzyldaki
yaplar incelenerek anlalabilecektir. Ayrca, daha sonraki, r
nein 17. ve 18. yzyllardaki, dnmleri ve ortaya kan
farkl yaplar anlayabilmek iin, 16. yzyldaki yaplan ayrntl
olarak ele almak gerekiyor.
Kitabn bu kinci Blm'nde iktisadi yaplann ve devlet-
ekonomi ilikilerinin 16. yzyl ortalarndaki bir fotorafn e
kerek bu fotoraf yorumlayacaz. Siyasal yaplann ktisad ya
plarla birlikte ele alnmas bize temel toplumsal snflan belirle
me olanan da salayacak. Bylece yalnzca 16. yzylda deil,
17. ve 18. yzyllarda da Osmanl toplumsal kuruluuna ege
men olan retim tarznn temel dinamikleriyle i elikilerini in
celemek, bu retim tarznn hangi koullarda kendini yeniden
retebileceini, hangi koullarda ise zlebileceini tartmak
mmkn olacak.
Buna karlk, Osmanl ekonomisinin 16. yzyl boyunca
geirdii dnmleri, etkisi altna girdii i ve d dinamikleri
bu Blm'de ele almyoruz. Yukanda balattmz benzetmeyi
srdrecek olursak, 16. yzyln iktisadi tarihine ilikin filmin
incelenmesini ve yorumlanmasn kitabn nc Blm'ne
brakyoruz.

Soru 15: 16. yzyl Osmanl toplumundaki belli bal

snf ve tabakalar nelerdi?

ktisad yaplan ve devlet-ekonomi ilikilerini ayrntl ola

rak ele almadan nce, 16. yzyl Osmanl toplumundaki temel
snf ve tabakalarn bir zet haritasn karmakta yarar var. Bu
amala her eyden nce art yaratanlarla arta el koyanlan,
vergi verenlerle vergi toplayanlan birbirlerinden ayrmak gere
kecek.
Her Sanayi Devrimi ncesi toplumda olduu gibi. 16. yz
yl Osmanl toplumunda da ekonomi esas olarak tarmsal faali
yetlere dayanyordu. Nfusun yaklak olarak yzde 90' krsal
alanlarda yaamaktayd. Bu krsal nfusun byk bir blm
devlet mlkiyetindeki topraklar zerinde ve aile iletmeleri er
evesinde tanmla uramaktayd. ledikleri toprak miktan ve
saladklar gelir asndan bu kyl reticiler arasnda nemli
farkllamalar grlmyordu. Krsal nfusun kmsenemeye
cek bir blm de airetler halinde gebe olarak yayor ve
daha ok hayvanclkla urayordu. Hem yerleik tanmla ura
an, hem de gebe olarak yaayan krsal nfus, tkettikleri

32
giyim eyalan ve basit retim aralar gibi tanm-d mallarn
nemli bir blmn kendileri retmekteydi.
Toplam nfusun yaklak olarak yzde 10 kadar bir bl
m ise kentlerde oturmakta ve esnaf loncalarna bal olarak
zanaatlarla ve dier tanm-d faaliyetlerle uramaktayd.
Esnaf loncalan iinde raktan kalfaya, kalfadan da yoksul ve
zengin lonca ustalanna kadar belirli bir hiyerari olumu, or
taya toplumsal ve iktisad farkllklar km. Dorudan re
timle uraan bu kesimlere ek olarak bykl kkl tccar
lar ve tefeciler kentlerdeki ktisad faaliyetlerle uraan nfusun
dier unsurlarn oluturuyorlard.
Bu zet tablo Osmanl ekonomisinde retimi gerekleti-
renlerin tmn kapsamaktadr. Ancak reaya olarak adlandr
lan ve vergi veren bu kesimlerin yan sra, Osmanl toplumunda
devleti temsil eden ve yaratlan artn bir blmne devlet
adna el koyan bir snf daha vard. Asker olarak adlandrlan
bu snf dikkate almadan Osmanl toplumunun yapsn anla
yabilmek mmkn deildir.
Osmanl devletinin kurulu dnemlerinden itibaren, merke
z devletin hangi toplumsal kesimlerin eline geecei byk m
cadelelere konu olmutu. 14. ve 15. yzyllarda taradaki topra
a dayal unsurlar, merkez devletin gcn snrlamak ve
merkez ynetim iinde arlk sahibi olmak iin aba gsterdi
ler. Bu abalann baarszlkla sonulanmasndan sonra, bir
yandan merkez devletin toplum ve ekonomi zerindeki deneti
mi artarken, te yandan da devletin kadrolar tmyle olmasa
da byk ounluuyla, devirme sisteminden gelen ve devlet
olmadan varolmayacak, karlann devletin karlanyla zde
letiren kapkullan tarafndan doldurulmaya baland.
Toplumun etnik kkenleri farkl bir blmn, dier ke
simlerinden soyutlayarak belli grevler iin yetitirmek olarak
zetlenebilecek olan devirme sistemi ve daha genel olarak kul
luk Osmanllar'a zg bir yntem deildi. Daha nceleri Orta
Dou daki dier devletler de, rnein Memluklarda grld
gibi, bu ynteme ba vurarak bir yneticiler snf oluturmu
lard. Osmanllarm uygulad biimiyle devirme sisteminde,
Hristiyan ocuklar, yaldak olarak krk haneden bir ocuk he
sabyla, kk yata kylerinden alnyor ve Mslman det ve
geleneklerine gre yetitirilmek zere Trk kyl ailelerinin ya
nna veriliyorlard. Bylece Mslman kyl aileleri de ek emek
salam oluyorlard.
Devirmeler belirli bir yaa gelince yeteneklerine gre aske
ri veya sivil hizmetlere aynlyorlard. Asker hizmetlere ayrlan-
lar gerekli eitimi grdkten sonra Yenieri ordusuna katlyor
lar ve yeteneklerine gre asker hiyerari iinde ordu

33
komutanlna kadar ykselebiliyorlard.
Sivil hizmetler iin ayrlan devirmeler de, yine yetenekleri
ne ve dier koullara bal olarak, merkez ynetiminde veya
tarada eitli brokratik grevlere geliyorlard. Zaman iinde
eitli szgelerden geerek hiyerarinin basamaklarn trma
nabilenler, merkezde vezirlie, tarada da sancak beyliklerine,
eyalet valiliklerine ve byk blgelerin en st yneticileri olarak
beylerbeyliklerine kadar ykseliyorlard. Belirli snrlar iinde,
sivil ve askeri hiyerarilerin birinden dierine ge ile biliyordu.
Hem savalarda yararlk gsteren kullar, rnein yenieriler,
hem de reaya kkenli askerler devlet mlkiyetindeki tarmsal
topraklan ynetmek zere tmarlara sipahi olarak atanabiliyor
lard. Tara yneticiliinde en alt basamaklardan birini olutu
ran sipahilik, dier devlet grevlerinin pek ounun tersine, ba
badan oula geebiliyordu.
Kk yalarda ailelerinin yanndan alnm olmalarna
karn, devirmelerin toplumsal kkenlerinden tmyle kop
tuklarn sylemek mmkn deildir. Kendi karlarn devletin
karlaryla zdeletirmekle birlikte, devirmelerin pek ou
doup bydkleri Hristiyan yreyle olan ilikilerini yaamlar
boyunca srdryordu. Sefer srasnda kendi kyne uraya
bilmek, yaknlann ziyaret edebilmek iin ordunun yolunu de
itiren devirme kkenli vezirlere rastlanyordu. 16. yzyln
ilk yans belki de devirme sisteminin en gl olduu dnem
dir. Ancak bu dnemde bile, askeri ve sivil devlet hiyerarileri
nin tmyle devirmelerden olutuu sylenemez. 16. yzyln
ikinci yarsndan itibaren ise devirme sisteminin nemi azal
maya balam, Trk ve Mslman kkenlilerin devlet grevlile
ri iindeki arl artmtr.
Ynetici ya da askeri snf iindeki nc hiyerariyi ise
ulema ya da slam ilimleri uzmanlan olarak din, eitim ve yarg
ilerine bakanlar oluturuyordu. Ulema, devirmeler arasndan
deil, eitim grdkleri medreselerin bulunduu kentlerdeki
Mslman nfus arasndan, esas olarak da stanbul ile Bat ve
Orta Anadolu'daki Trkler arasndan kyordu. Medreselerde
daha snrl eitim gren pek ok ulema, imam, hatip veya m
ezzin olarak alyordu. Ulema hiyerarisinin daha st basa-
maklannda ise, mftler ve bykl kkl ynetim birimle
rine atanan kadlar bulunuyordu. stanbul, Bursa ve Edim e
kadlklanmn zel konumu vard. Kadlar hem merkezi devletin
koyduu rfi kanunlan, hem de eriat bilen ve yorumlayan ki
iler olarak blgelerindeki yarg ilerini ynetiyorlard. Ayrca,
merkezi devletin kendi birimlerindeki en st sivil yneticisi ola
rak bir belediye bakan gibi almaktaydlar. Merkez devletin
toplum ve ekonomiyi denetim altnda tutma abalarnda kadla-

34
nn nemli bir yeri vard. Kadlarn bir blm ise medreselerde
ders vermek zere mderris olarak kalyor, ancak daha sonrala
r sivil brokrasi iinde yneticilik grevlerine geebiliyorlard.
Ulema hiyerarisinin en stnde din ilerinden sorumlu eyh
lislam ile yarg ilerinin tmnden sorumlu olan Anadolu ve
Rumeli Kazaskerleri vard.

Soru 16: Maliye nedir, ekonomi nedir, aralarndaki ay

rm niin nemlidir?

Osmanl dneminden gnmze kadar gelen ve Cumhuri

yet Trkiyesi nde de tarih yazclna egemen olan anlayn en
byk yanlglarndan biri toplumu devletle, Osmanl toplumu-
nun tarihini de Osmanl Devleti'nin tarihiyle zdeletirmek ol
mutur. Bu anlayn kkenleri, devletten maa alan ve olaylara
yalnzca devlet asndan bakan saray tarihilerine kadar git
mektedir. Osmanl tarihi yalnzca Osmanl Devleti'nin tarihi ola
rak kabul edilince, merkezi devletin gcnn art dnemleri
genileme ve ykselme, merkez devletin zayflad dnemleri
ise durgunluk ve gerileme dnemleri olarak nitelendirmek ka
nlmaz oluyor.
ktisad tarih almalarnda, bu devlet arlkl bak as
kendisini maliye ile ekonominin birbirine kartrlmas biimin
de gsteriyor. Bylece Osmanl ekonomisinin tarihi mliyenin
tarihine indirgenmekte, mliyenin gl olduu zaman ekono
minin genel bir canlanma iinde olduu, mliyenin bunalma
girdii zaman da ekonominin durgunlua ve gerilemeye srk
lendii varsaylmaktadr.
te bu nedenle, Osmanl ekonomisinin tarihini incelemeye
girimeden nce maliye ile ekonomi arasnda nemli bir ayr
mn altn izmek gerekiyor. Maliye, devletin gelir ve giderleriyle
bunlar arasndaki dengeleri yanstan ve devlete ait bir alandr.
Mliyenin gl olmas, devlet gelirlerinin giderleri karlamas
anlamna gelmektedir. Mal bunalm denilince de devlet gelirleri
nin giderlerin gerisinde kalmas, btenin ak vermesi kastedil
mektedir.
Ekonomi ise retim, tketim, deiim, blm ve birikim
gibi temel faaliyetlerin yer ald ve esas olarak topluma ait bir
alandr. Osmanl rneinde olduu gibi, devlet de bu alana gire
bilir ve ekonomiye mdahale edebilir. Ancak devletin tm aba
larna karn, ekonomi kendi yasalarna gre ilemektedir ve be
lirli bir zerklii vardr, rnein devletin tm abalarna karn,
tanmsal reticiler veya loncalar zerindeki denetimi belirli s
nrlar iinde kalacaktr. Ayn biimde, devlet tccarlarn faali

35
yetlerini her zaman diledii gibi denetleyemeyecektir.
Ekonomi 4le maliye arasnda sk ilikiler vardr, rnein,
ekonominin canland, retimin artt dnemlerde devletin
daha kolay gelir toplamas, mliyenin daha gl olmas bekle
nir. te yandan, ekonominin darald, tanmm, zanaatlarn ve
ticaretin geriledii dnemlerde devlet mliyesinin de bunalma
srklenmesi daha kolay olacaktr.
Ancak ekonomi ile mliyenin her zaman ayn dorultuda
dalgalanmalar gstereceini varsaymak hatal olur. Ekonomi
maliye dnda ok geni bir alan kapsadna gre, zellikle
devletin siyasal gcnn ve dolaysyla ekonomi zerindeki de-
netiminin azald dnemlerde maliye ile ekonominin farkl g
rntler vermeleri mmkndr. rnein, siyasal gcnn
azalmas nedeniyle merkezi devletin vergi gelirleri azalabilir. Bu
gelirler taradaki gl unsurlarn elinde kalabilir. Bir baka
dnemde ise sava tekniklerindeki deiiklikler nedeniyle ordu
nun beslenmesi ve donanm gittike daha byk masraflar ge
rektirebilir. Bu nedenle de devletin gelirleri giderlerinin gerisin
de kalabilir, mal bunalm derinleebilir. Oysa ayn dnemde
ekonomi genel bir genileme eilimi iinde olabilir, tanm ve za
naatlarda retim art gsterebilir. Her iki durumda da mliye
nin durumuna bakarak ekonomi durumu hakknda yarglara
varmak hatal olacaktr. En doru yaklam, maliye ve ekonomi
nin kapsadklar alanlar dikkatle tanmlamak ve mmknse,
her birini ve birbirleriyle karlkl etkileimlerini ayr ayr ince
lemektir.
imdi 16. yzyl Osmanl ekonomisini incelemeye geebili
riz. ncelememize her kapitalizm ncesi toplumda olduu gibi
retimin byk bir ksmnn gerekletirildii, el konulan arl
n byk bir ksmnn yaratld tarm kesimiyle balayacaz.
Tarmsal retimin hangi koullarda ve kimler tarafndan ger
ekletirildiini tarttktan sonra topraktaki mlkiyet ilikileri
nin ve tarmsal arta el koyma biimlerinin bir haritasn ka
racaz. Oradan kentlere ynelerek tanm-d retim
faaliyetlerinin rgtlenme biimlerini ve bu kesimdeki retim
ilikilerini ele alacaz. Daha sonra da i ve d ticaretin ilevi
ve nemi zerinde durulacak. Osmanl rneini incelerken
btn bunlan devlet-ekonomi ilikileriyle birlikte ele almak ge
rekecek.

36
 Soru 17: 16. yzylda Anadolu tarmnn belli bal
zellikleri nelerdi; Anadolu kyleri danya
kapal, kendi kendilerine yeterli birimler
miydiler?

Emek ve toprak dengeleriyle balayalm. 16. yzylda. Ana

dolu ve stanbul yresinin nfusu hakknda elimizde kesin bil
giler yoktur. Ancak bu alann nfusunun 16. yzyl boyunca
hzl saylabilecek bir arttan sonra 5-6 milyondan 10 milyona
kadar ykseldii tahmin edilmektedir. Yine yuvarlak bir tah
minle, bu nfusun yzde 90'a yakn bir blmnn krsal alan
larda yaad sylenebilir. Krsal nfusun kmsenemeyecek
bir blm de gebe olarak yayordu, yerleik tanmla ura
myordu. Aktardmz tahminler nemli hata paylan ierse de,
16. yzylda tarmla uraan nfusun o dnemdeki ekilebilir
topraklann miktaryla karlatnldnda snrl kaldn syle
yebiliriz.
Tarmla uraan nfusun miktan ekilen topraklann mikta-
nn da belirlemekteydi. Ayrca, ulatrma teknolojisinin yetersiz
kalmas nedeniyle, zellikle i blgelerde uzak mesafe pazarlan
iin tanmsal retim yaplamyordu. blgelerde hububat ta
macl develerle yaplyor ve olduka pahalya mal oluyordu.
16. yzylda nfusu yarm milyonu aarak tekrar Akdeniz hav
zasnn en byk kentlerinden biri durumuna gelen ve Anado
lu'daki dier kentlerin tmn glgede brakan stanbul, hubu
bat gereksiniminin byk bir blmn deniz yoluyla
Balkanlar'dan ve Ege kylanndan salamaktayd. Bu durumda,
Anadolu'nun bugn hububat tanmna ok elverili geni ve i
pazan besleyen topraklannn ancak snrl llerde retime
aldn, bu blgede yaayan krsal nfusun kendi tketimleri
ile bir miktar da yerel pazarlar iin retim yapldn syleyebi
liriz.
Bir yandan tanmla uraan nfusun snrl kalmas ve eki
lebilir topraklann varl, te yandan da aada aynntl olarak
tartacamz gibi, devletin topraktaki mlkiyet biimlerine m
dahalesi Anadolu'da byk iletmelerin yaygnlamasn engel
lemi ve kk reticilii glendirmitir. 16. yzylda Anado
lu'da tarmsal retime alm topraklann ok byk bir
blm, esas olarak hane emeini kullanan kk ve orta l
ekli kyl iletmeleri tarafndan ekilmekteydi.
Kullanlan topraklann yzde 90'a yakn bir blmnde
kuru tarm yaplr ve hububat ekilirdi. Hububat retiminde yz
yllardr geerli olan ve esas olarak hane emeiyle bir ift k
zn ektii karasabana dayanan retim teknolojisi kullanlyor
du. Buday ve arpa Anadolu tarmnn en nemli rnleriydi.

37
Budayda verimlilik topran niteliine gre byk farkllklar
gstermekle birlikte, ortalama olarak bire be ya da bire alt,
hektar bana da 800-900 kilo rn alnd tahmin edilebilir.
Bu ortalama verimlilik dzeyinin 20. yzyln ortalarna kadar
srdn, ancak 1950'lerde alabildiini syleyebiliriz. Hu
bubatn ve bir miktar baklagillerin yan sra pamuk gibi ham
maddeler de hem krsal nfusun kendi tketimleri iin hem de
kentlerdeki loncalarn gereksinimleri iin ekilmekteydi. Uzun
mesafeli ulam olanaklar olan ky blgelerinde ve kentlerin
evresinde meyve ve sebze retiminin, balarn ve bahelerin
nemi artyordu.
Gnmzn sanayilemi toplumlanyla karlanldn-
da, tarma dayal kapitalizm ncesi toplumlarda pazar ekonomi
si ve meta retimi ok daha snrl boyutlarda kalmaktayd. Bu
toplumlarda krlarla kentler arasndaki iblm henz geli
memi, krlar henz tarmsal mallar retiminde tmyle uz-
manlamamlard. Hem Avrupa'da, hem de dnyann dier y
relerinde, kyller tkettikleri gda maddelerinin, giyim eya
larnn ve kullandklar basit retim aralarnn; tanmsal aletle
rin byk bir blmn kendileri retmekteydiler, rnein 19.
yzyla kadar, dnyann hemen her kesinde krsal nfus
kendi ipliini kendi eirmekte, giydii kuma yine kendisi do
kumaktayd. Pazar iin retimin ya da meta retiminin snrl
kald bu koullarda para kullanm da yaygnlamamt.
Ancak, Osmanl toplumunu bugnn toplumlanyla deil
de o dnemin toplumlanyla. rnein Avrupa toplumlanyla kar
latracak olursak, bir baka deyile kapitalizm ncesi top-
lumlarn ltlerini kullanacak olursak, 16. yzyl Osmanl
kylerinin kapal, kendi kendilerine yeterli birimler oluturdu
unu sylemek mmkn deildir. 16. yzylda Osmanl krla
ryla kentleri arasnda nemli balar kurulmutu. Kyller re
timlerinin bir blmn pazara getirerek satyorlard. Devlete
dedikleri vergilerin bir blm para olarak topland iin,
satn alma gc yksek olmasa da, pazardan herhangi bir mal
almak eiliminde olmasa da, kyl haneleri rnn belirli bir
blmn pazara indirip atmak zorundayd.
Aynca, kentlerin evresindeki kyler kent ekonomisiyle ol
duka btnlemi bir konumdaydlar. stanbul, Bursa, Kayse
ri, Konya, Tokat ve Amasya gibi kentlerin evresindeki kyler
meyve ve sebze ile et, st gibi hayvanclk rnlerinde uzmanla
yorlard. Bu kylerde yaayanlar tketim gereksinimlerini de
byk lde kent pazarlarndan salyorlard.
IH. yzyl AnrrMrir vc HonruNinda. Anadolu'daki krsal
httfUMUi fltrll bir IrtlOn Krt vc Trkmen airetlerin
(til ululuflunu tlttuuittk Krrrklyur. Hu ^hederin byk

;w
bir blm de gebe olarak yaamakta ve geimini yerleik ta
rmdan deil, hayvanclk ve benzeri faaliyetlerden salamaktay
d. Osmanl Devleti'nin kendi saymlarna gre, 16. yzylda g
erler Anadolu nfusunun yaklak bete birini oluturuyor
lard.
Yalnzca yerleik tarmla uraan krsal nfus deil, gebe
olarak yaayan nfus da Anadolunun pek ok kesinde d
zenli olarak kurulan yerel pazarlan kullanmaktayd. Nitekim
yerel pazarlarn sk sk kurulduu yerlerden biri de gerlerin
yazlk yaylalanyd. Bu pazarlara gelen tccarlar bir yandan rea
yann ve sipahinin getirdii hububat ve dier tanmsal mallar
kentlerde satmak zere toplarken, te yandan da kentlerdeki
zanaatlann rettii mamul mallan sata srmekteydiler. Os-
manii lkesinden tanmsal rnler ithal etmek isteyen Avrupal
tccarlar da bu pazarlarn iinde daha byk olanlara gelerek
mal topluyorlard. te yandan, maalarn para olarak alan dev
let memurlar da yerel pazarlara gelerek gereksinimlerini karl
yorlard. Son yllarda Osmanl toplumsal ve iktisad tarihi zeri
ne yapt almalarla tannan Suraiya Faroqhi'nin aratrma-
lan, yerel pazar ve panayrlann hem Anadolu'da hem de Bal-
kanlar'da ok yaygn olduunu, hem krsal alanlarla kentler
arasndaki yerel ticaretin hem de uzun mesafeli ticaretin nemli
bir blmnn bykl kkl bu pazarlar araclyla ger
ekletiini ortaya koymaktadr.

Soru 18: Tmar dzeninin amac neydi?

Kapitalizm ncesinde yerleik tanma dayal tm toplumlar-

da egemen snflar ayn temel soruya yant aryorlard. Tarmsal
retimin bir blm reticilerden nasl ekip alnacak, bir
baka deyile tanmsal arta nasl el konacak ve bu artn bir
blmyle de bir ordu nasl kurulacak, nasl beslenecektir? Ka
pitalizm ncesi toplumlarda para kullanmnn ok snrl kal
mas nedeniyle, toprak kiras veya vergi biimindeki artn ta
nmsal reticilerden nakit olarak toplanmas ok zordu, te
yandan, bu toplumlarda teknolojik olanaklann da snrl kalma
s nedeniyle, artn rn olarak toplanmas, pazara tanarak
paraya evrilmesi ve sonra da maa olarak askerlere datlmas
da ayn derecede gt. te bu koullarda her toplum, her ege
men snf kendi yaplan ve tarihsel zellikleri erevesinde bu
meseleye bir zm getirmeye almtr.
Tmar dzeni bu soruya Osmanl toplumunun zgl koul-
lannda verilen yan oluturuyor. Ancak tmar dzeninin t
myle Osmanl toplumu tarafndan gelitirildii sylenemez.

39
Tmar dzeninin tarihsel kkenlerini bat Asya'da ve zellikle
ran'daki toprak rejimlerinde, Seluklularn ikta sisteminde ve
Bizans'n pronoiasmda aramak gerektiini de belirtelim.
Osmanl Devletinin ilk yaylma dnemlerinden balayarak
topran denetiminin devlet ile zel kesimler arasnda srekli
bir mcadele kayna olduuna deinmitik. zellikle Rume
li'de fethedilen topraklarda devlet mlkiyetinin kurulmas daha
kolay olmu, buna karlk Anadolu'da zel mlkiyet daha uzun
bir sre direnebilmiti. Tmar dzeni ancak bu mcadelenin
merkez devlet lehine gelimesi sayesinde yaygnlaabildi.
16. yzyln ortalarna gelindiinde artk tmar dzeni m
paratorluun ok byk bir blmnde yrrlkteydi. Buna
karlk Osmanl merkez ynetiminin tam anlamyla yerleeme-
dii Msr, Badad ve Basra gibi eyaletierle dou Anadoludaki
Krt airetlerinde, merkez devletle yerel olarak gl unsurlar
arasndaki siyasal dengeler ortaya farkl mlkiyet biimleri ve
toprak dzenleri karabiliyordu.
Tmar sisteminin yrrlkte olduu blgelerde devlet, r
nein bu topraklarn fethedilmesinden sonra vergi geliri sala
yabilecek tm mal ve insan kaynaklarnn saymn yaparak
bunlar tahrir defterlerine kaydederdi. Yalnzca tarmsal toprak
lar deil, kentlerdeki imalathaneler, pazar yerleri, limanlar, de
irmenler ve gmrk kaplar da bu defterlere ilenirdi. Daha
sonra da bu kaynaklar salayacaklar yllk gelirin miktarna
gre dirlik ad verilen irili ufakl birimlere ayrlrlard. En fazla
gelir salayan dirliklere has, orta boydakilere zeamet ve sayca
ezici ounluu oluturan kk dirliklere de tmar ad verilir
di. Has ve zeametlerin gelirleri padiahn kendisine veya maa
larna karlk olmak zere yksek devlet memurlarna ayrlrd.
Tmarlar ise bir beratla birlikte sipahilere datlrd.
Sipahilerden ve byk dirlik sahiplerinden beklenen, her
eyden nce, dirliklerindeki retime ynelik veya ticari faaliyet
lerin dzenli bir biimde yaplmasn salamak ve tahrir defter
lerine ilenen vergi gelirlerini toplamakt. Ayrca dirlik sahipleri
bu gelirlerin bir blmn kendi geimleri iin ayrdktan sonra
hem sava srasnda orduya sipahi olarak katlmak, hem de dir
liin byklne gre ngrlen sayda cebel ad verilen si
lahl ve zrhl askerin orduya katlmasn salamakla ykmly
dler.
16. yzyln son eyreine kadar Osmanl ordusunun temel
vurucu gcn ite bu atl sipahi ordusu oluturuyordu. 1527-
28 ylnn devlet btesine gre Osmanl mparatorluu'nda
krk bine yakn bykl kkl tmar bulunmaktayd. Bir
sava durumunda bu tmarlardaki sipahiler ve cebel askerleri
70-80 bin kiilik bir ordu oluturuyordu. Oysa ayn yllarda

40
devletten srekli maa alan kapkulu merkez ordusunun b
ykl 30-35 bini amyordu. 16. yzyl boyunca mparatorlu
a katlan yeni topraklarla birlikte tmarl sipahi ordusu giderek
byd. Yzyln sonlarna doru 100 binin zerine kt, hatta
kimi abartl tahminlere gre 200 bine yaklat. Bu yuvarlak sa
ylar tmar dzeninin klasik dnem Osmanl ordusu iin vazge
ilmez nemini arpc bir biimde yanstmaktadr.

Soru 19: Osmanl tarmnn temel birimi nedir; tarmsal

retimi kimler gerekletiriyordu?

Tmar rejimini yalnzca orduya asker salayan bir yntem

olarak grmemek gerekir. Tmar dzeni ayn zamanda tarmsal
artn devlet hzinesine aktarlmasn salyordu. Tmarn en
nemli zelliklerinden biri de kk aile iletmelerine dayanan
bir toprak dzeni olmasdr. zel mlkiyet ve byk iletmelere
dayanan yaplarla karlatrldnda, kk aile iletmelerine
dayanan bir tarmsal yap merkez! devletin vergi toplayabilmesi
ni kolaylatryordu. Kk iletmelere dayanan bir yap ayn
zamanda merkez devlete kar siyasal alternatiflerin olumasn
da gletirmekte, rnein topraa bal bir aristokrasinin orta
ya kmasn engellemekteydi. te bu mal ve siyasal nedenler
le, Osmanl devleti tmar dzenini gcnn yettii lde yay
gnlatrmaya ve korumaya almtr.
Mlkiyeti devlete ait olan ve miri olarak adlandrlan top
raklarda kurulan tmarlar veya daha byk dirlikler bir veya
birden fazla kyden oluurdu. Tmarlarn topraklan, sipahiye
ufak bir hassa iftlii brakldktan sonra, aile iftliklerine bl
nrd. Bu iftlikler, topra ileme ve belirli vergileri deme y
kmll karlnda kyl hanelerine braklyordu. Bylece
devlet, kendi mlkiyetindeki topraklarn kullanm hakkn ba
badan oula geer biimde kyllere brakm veya kiralam
oluyordu. Bu durum nfus ve arazi tahrirleri ya da saymlaryla
saptanr ve iftliinin tapusu kyl hanesine verilirdi.
Hane iftlikleri genellikle bir ift kz tarafndan ilenebile
cek byklkteydiler. rnein 1487 tarihli Hdavendigr
(Bursa) Livas kanunnamesinde bir ift yle tanmlanmaktayd:
Zira has yerden yetmi seksen dnm ve mutavasst-ul-hal
yerden yz dnm ve edna yerden yz otuz ve yz elli dnm
yer bir iftlik itibar olunur." Kuru tarm yaplan yerlerde her yl
topraklarn yansnn nadasa brakldn varsayarsak, ortalama
bir kyl hanesinin bir ift kz ile ylda 40 ya da 50 dnm
toprak ektiini syleyebiliriz. Saylan milyonlan bulan bu
kk kyl iletmeleri Osmanl tarmnn temelini oluturu

41
yordu. Nfusun yaklak yzde 90'nn krsal alanlarda yaad
n, toplam nfusun belki de drtte nn yerleik tanmla
uratn harlarsak, bu hane iftliklerinin Osmanl ekonomi
si iindeki nemi de daha iyi ortaya kacaktr.
Tanmsal retimi gerekletiren kyller daha nceki ta
rmsal reticilerin soyundan gelenlerle, topraa yerleen ge
belerden ve askeri veya ynetici snftan gelip de eitli neden
lerle topra ilemek zorunda kalanlardan oluuyordu. Osmanl
hukuku tanmsal reticileri reaya snfna dahil olarak kabul et
mekteydi. Kanunlarda reayann snfsal konumu "raiyyet olu
raiyyettir" biiminde tanmlanmaktayd. Reayann askeri snfa
geii ancak istisnai durumlarda mmkn oluyordu. Raiyyetin
oulu olan reayann szck anlam, gdlen ynetilen kimse
lerdir. Yalnzca Osmanl tarmnn deil ayn zamanda Osmanl
ekonomisinin de en kk ama en temel birimini oluturan
hane iletmelerine de raiyyet iftlii ad verilmekteydi.
Tanmsal retimin gerekletirilmesi, buna bal olarak be
lirli vergilerin toplanmas ve bir sipahi ordusunun oluturulma
s merkez devletin srdrmeye alt toplumsal dzeninin en
can alc meselelerini oluturuyordu. Merkez devlet de reaya
iftliklerini kendi mal temeli olarak kabul ediyor ve bunlann
paralanmasn nlemeye alyordu, rnein 1525 tarihli
Sofya kanunnamesinde "iftlik ... bozulmas katiyyen caiz deil
dir" denilmekteydi. Bu durumda reaya iftliklerinin yalnzca Os-
manl tarmnn deil ayn zamanda Osmanl ekonomisinin ve
devlet mliyesinin temelini oluturduunu sylersek abartm
olmayz.
16. yzyl ortalanna kadar ilenebilir topraklarn greli bol
luu, buna karlk tanmsal nfusun snrl kal, devletin
emee verdii nemi artrmt. Reayay topraa balamak ve ta
rmsal retimi gerekletirmesini salamak, merkez devlet a
sndan byk nem tayordu. Dirliklerini canlandrmaya al
an sipahilerin reaya hanelerini kendi tmarlanna ekebilmek
iin birbirleriyle rekabete giritikleri bile grlyordu. Bu ko
ullarda devlet reayann topran brakp g etmesini, rnein
kente giderek bir loncaya girmesini veya bir baka tmara ge
mesini nlemek amacyla ift bozma resmi ad altnda bir vergi
koymutu. Bu vergiyi demeden topraklann terkeden reaya on
yl iinde yakalanrsa, tmarlarna geri yollanrd. Ancak, bu
vergiyi deyebilen reayann topraklarndan ayrlmas mmkn
d.
ift bozma resminin gerek ykn saptayabilmek iin
basit bir hesap yapalm. rnein II. Mehmed dneminde ift
bozma resmi olarak 50 ake alnyordu. Ayn dnemin fiyatlan-
n incelediimizde, bu bedelin yaklak 200-300 kilo budayn

42
piyasa fiyatna eit olduunu gryoruz. Bu durumda ift
bozma resminin, denmesi olanaksz bir miktar olmad, ancak
ylda 40-50 dnm toprak ileyen bir reaya hanesinin eitli
vergiler ve tohumluk payndan sonra kendi tketimine ayrabi
lecei yllk budayn nemli bir blmn alp gtrecei sy
lenebilir. 16. yzyln ikinci yansnda genel fiyat dzeyinin ve
zellikle tarmsal mallarn fyatlannn artmasyla birlikte, ift
bozma resmi de ykselmi, 300 akeye kadar kmtr.
16. yzyln ortalanndan sonra nfus artlan nedeniyle,
emek tarmsal retimde bir darboaz oluturmaktan kacak,
emek darl nedeniyle ekilemeyen topraklar azalacaktr. Bu
yeni koullar karsnda devletin iftini brakan reayaya ilikin
uygulamalar da gevemi, yerel kadlar topram terkeden ky
lleri yakalayarak geri gndermekten vaz gemilerdir. Bu ko
nuyu kitabn nc Blm'nde ele alacaz.

Soru 20: Tanmsal artk reticilerden nasl alnyordu,

reayann dedii vergiler nelerdi?

Kitabn Birinci Blm'nde belirttiimiz gibi, tarmsal art

n reticilerden ekilip alnma biimleri kapitalizm ncesi top
lumlann en canalc zelliklerinden birini oluturur. Osmanl
toplumunun temel zelliklerini belirleyebilmek ve Osmanl top-
lumunu dier kapitalizm ncesi toplumlarla birlikte karlatr
mal bir ereveye yerletirebilmek iin devletin ve eitli top
lumsal kesimlerin tanmsal retimi gerekletiren reayadan
taleplerini aynntl olarak incelemek gerekiyor.
Reayann esas olarak topra ilemekle ve kendisinden is
tendiinde cebel askeri olarak orduya kalmakla ykml ol
duunu belirtmitik. Bunlara ek olarak, reayanm sipahiye ve
merkez devlete demekle ykml olduu vergiler kmede
toplanabilir.
a) Sipahi tarafndan toplanan, topraa ve haneye bal ver
giler ve ykmllkler:
Topran reaya tarafndan kullanmnda devlet tarafndan
kabul edilen temel birim "iff'ti. Bir ift kz tarafndan ilene
bilecek kadar topra olan kyl hanelerinden alman vergiye de
ift resmi denirdi. ift resmi rnden alman bir vergi deil, kul
lanlan topran miktarna gre nakit olarak toplanan bir vergiy
di, bir anlamda da bir basit toprak kirasyd. mparatorluun
pek ok blgesinde, zellikle de daha nceden feodal retim ili
kilerinin yaygm olduu Rumelide ift resmi, devlet mlkiyetin
deki topran kullanm hakk karlnda reayann sipahiye

43
sunmakla ykml olduu emek hizmetlerinin bir blmyle,
den hizmeti, boyunduruk resmi, ot, odun gibi ykmllkle
rin paraya evrilmi biimi olarak ortaya kmt. ift resminin
miktan da imparatorluun bir blgesinden dierine farkllklar
gstermekteydi. rnein 16. yzyln ilk yarsnda ift resmi Ru
melide ylda 22 ake, Anadoluda 33 ake, Suriye'de 40 ake ve
Dou Anadolu'da 50 ake olarak alnmaktayd. O dnemin fi
yatlaryla bu miktar 100-150 kilo budayn piyasa fiyatna eit
oluyordu. Ylda 40-50 dnm toprak ileyen bir kyl hanesi
nin yaklak olarak 3-4 ton buday rettiini varsayarsak, ift
resminin fazla kmsenecek bir vergi olmad, ancak reaya-
nn zerindeki en ar yk r gibi retim zerinden alman
vergilerin oluturduu ortaya kyor.
Kyl hanesinin topra nim (yarm) ift kadarsa, yarm ift
resmi derdi. Raiyyetin iledii topraklar daha da azsa veya hi
topra yoksa, kendisine bennak denilir ve topran miktarn
dan bamsz olarak sabit bir resim derdi. te yandan gayri
mslim reaya da ispence ad altnda ift resminden veya ben
nak resminden fark olmayan bir vergi demekteydi. Sipahiye
denen ispenceye ek olarak, gayri mslim reaya cizye adl bir
baka vergiyi de dorudan devlete derdi. Bunun karlnda
ise askeri ykmllklerden muaf tutulurdu. Btn bu uygu
lamalar, ift resmini, bir toprak vergisi olduu kadar, krsal
alanlardaki her ykmlnn veya her raiyyetin dedii bir
hane vergisi olarak yorumlamann daha doru olacan gsteri
yor.
b) retim zerinden alnan vergiler:
Reayann dedii vergiler iinde en nemlisi ve reaya iin
en byk yk oluturan rnn belirli bir oran olarak sipa
hi tarafndan toplanan rd, rn oran devletin farkl bl
gelerdeki gcne, fetih ncesinde varolan vergilerin oranna ve
topran verimine gre onda birle bete bir arasnda deimek
teydi. Sulanan topraklarda bu orann drtte bire kadar kt
grlrd, r, yalnzca hububata deil, tm toprak rnleri
ne, balara, bahelere ve kovanlara da uygulanrd. Hasat za
mannda reaya, r ya sipahinin ambanna ykar, ya da sipa
hi isterse pazar yerine kadar gtrrd. Bu ykmllk reaya
iin bir gnlk angarya oluturuyordu. Reayann r bir
gnden daha fazla uzakla tamak zorunda olmad kanun
namelerde belirtilmiti. Bunlara ek olarak beslenilen hayvanlar
iin reaya koyun resmi ad altnda bir baka vergi derdi.
Koyun resmi nakit olarak ve dorudan devlete denirdi. Hay
vanlardan alnan bu vergiler daha sonralan anam ad altnda
toplanmaya balamtr.

44
 c) Angarya (zorunlu emek hizmetleri):
Reaya ve reaya iftlii hem ekonominin ve hem de devlet
mliyesinin temelini oluturmaktayd. Bu nedenle devlet, sipa
hinin keyf davranlann ve reayay ar derecede smrmesini
engellemeye alm, reayann sipahiye olan emek ykml
lklerinin st snrlarn da koyduu- kanunnamelerde belirt
miti. Aynca, sipahinin hassa iftliinin fazla byk olmamas
ve devletin mdahaleleri nedeniyle genileyememesi angarya
uygulamasnn bir dier snrn izmekteydi. Bu nedenlerle, r
nein Avrupa feodalizminde grld gibi, reayann dzenli
bir biimde hassa iftliinde almasna merkez devletin gl
olduu 16. yzylda rastlanmamaktadr.
Reaya, ylda bir gn, r sipahinin gsterdii yere ta
makla ykmlyd. Aynca, sipahinin evinin deil ama ahnnn
yapmm da reaya stlenirdi. Eer sipahi rnein bir komu
kyde oturuyorsa, ky ziyarete geldiinde sipahiyi gne
kadar arlamak yine reayaya dyordu. Bunlara ek olarak, fe
tihten nce angarya tr feodal ykmllklerin yaygn olduu
Balkanlarda, rnein Macaristanda, kylnn sipahiye ot,
arpa, saman salamak gibi ek ykmllkleri de vard. Nitekim
16. yzyln sonlannda tmar sisteminin zlmeye balamasn
dan sonra, Balkanlar'da angarya uygulamasna daha yaygn
olarak rastlanmaktadr ve bu uygulamalar 19. yzyla kadar s
nrl boyutlarda da olsa srmtr. Buna karlk Anadoluda
angarya hem 16. yzylda, hem de tmar dzeninin zlmesin
den sonra istisnai bir uygulama olarak kalmtr.
Ancak, devletin koyduu kanunlarla yine devletin koyduu
ve sipahilerin keyf davranlarn yasaklayan adaletnamelerin
hkmlerine bakarak Osmanl lkesinin hak ve adalet diyan ol
duu sonucuna varmamak gerekir. yimser bir yorumla, kanun
ve adaletnamelerin merkez devletin gl olduu dnem ve me
knlarda, merkez devletin niyetlerini ve dzen anlayn yan
stt sylenebilir. Merkez otoritenin zayflad dnemlerde
reaya zerindeki basklarn arttm, sipahilerin keyf davran-
lannn yaygnlatn biliyoruz. Bu nedenle, daha nceden ko
nulan kanunlara uyulmasn salamak zere merkez devletin
aynca adaletnameler karmasn, bu tr keyf davranlara ne
kadar sk rastlandnn bir gstergesi olarak da yorumlamak
daha doru olacaktr.
d) Devletin toplad olaanst vergiler:
Buraya kadar ele aldmz vergiler reayann yldan yla
demekle ykml olduu olaan vergilerdir. Cizye ve koyun
resmi dnda bu vergilerin hibiri merkez devlet hzinesine

45
ulamazd. Katklar dolayl olarak, sefer zamannda asker ola
rak belirirdi. Bu olaan vergilerin yan sra devletin avanz- di-
vaniyye veya avarz ad altnda dorudan toplad olaanst
vergiler vard. nceleri bu vergiler sava dnemlerinde uygula
nr ve zellikle snr boylarna doru yrye geen ordunun
iaesini salamay amalard. Avarz kyl hanelerinden ayr
ayr toplanmaz, rnein bir kyn tmnden belirli miktarda
gda maddeleri, ordu iin gerekli malzeme veya nakit talep edi
lirdi. Her olaanst durumda devlet reayann karsna farkl
taleplerle kard.
16. yzyln ikinci yarsnda ordunun ve savalarn merkezi
hazine zerindeki parasal yk artmaya balaynca, avarz
nakit olarak ve daha sk toplanmaya, olaanst niteliini yitir
meye balad. Dier vergilerden farkl olarak avarzn miktan
kanunlarla saptanmad iin, merkez! devlet her ba skt
nda daha ar taleplerle reayann kapsn almaya balad.
Bylece olaan koullarda sipahinin toplad gelirler merkez!
devlet hzinesine kaymaya, sipahiler yoksullamaya balad.
Btn bunlar tmarlarn idari ve mal balmlardan merkez
devletten bamsz birimler oluturamadklarn gsteriyor. dari
adan bakldnda, sipahilerin uygulamalar devlet tarafndan
denetlenmekteydi. Bu denetimler srasnda da birok devlet me
muru tmara girip kmaktayd. Ksacas, merkez devlet bir
yandan reayay vergilendirirken, te yandan da sipahinin reti
ci kyly smr derecesinin st snrlarn izmeye alyor
du. nk bir retim birimi olarak reaya iftlii yalnzca ekono
minin deil devletin mliyesinin de uzun dnemli temelini
oluturuyordu.
te yandan, cizye, koyun resmi ve avanz gibi vergileri dev
let kendi tahsildar araclyla toplamaktayd. Bu nedenle, si
pahinin tmar mal adan da bamsz olarak kabul edilemez.
Yarg asndan ise sipahinin hibir yetkisi yoktu. Ba Avrupa
feodalizmindeki uygulamalarn tersine, tmar snrlar iindeki
tm yarg ilemlerine sipahi deil, merkezi devletin atad kad
lar bakmaktayd. Merkez devlet kard adaletnamelerle kad
larn ve vekillerinin keyf davranlarn da denetlemeye ve snr
lamaya alrd. Sonu olarak, feodal toplumlann en nemli
zelliklerinden biri olan egemenliin paralanmas durumunun
Osmanl toplumunda geerli olmad grlmektedir.

Soru 21: Tmarl sipahinin toplumsal ve iktisadi konu

mu neydi, mal ykmllkleri nelerdi?

Tmarlarn devlet adna ynetimi, bir beratla birlikte* Aputl

46
lere braklmt. Berat sahibi veya ehl-i berat Osmanl hukuku
na gre asker snftan, bir baka deyile ynetici snftan kabul
edilen sipahiler, asker snfn dier yeleriyle birlikte her trl
vergiden m uaf tutulurdu. Sipahilerin devlet tarafndan belirle
nen temel grevi askerlikti. Sipahiler arldklarnda ya tek
balarna, ya da belirli sayda askerle birlikte sefere katlrlard.
Hem kendi geimini salamak, hem de bu asker ykmllkle
ri yerine getirebilmek iin, sipahi kendisine verilen tmardaki
reaya reticilerden devlet adna vergi toplard. Bu vergilerin
miktar ve biimleri devlet tarafndan belirleniyordu. Merkez
devlet kard kanunnameler ve adaletnamelerle bu vergi top
lama srecini denetlemeye, sipahilerin ve dier dirlik sahipleri
nin reayay ar derecede smrmesini engellemeye alrd.
Toplad vergilerin yan sra savata elde edilen ganimetler ve
talandan alnan pay da sipahiye kalrd.
Bunlara ek olarak, sipahinin kendi geimini salamak
amacyla ileyebilecei veya kiraya verebilecei kl yeri ya da
hassa iftlik ad verilen ve genellikle bir ift kz tarafndan i
lenebilecek byklkte bir topra vard. Tmarn tm toprakla
ryla karlatrldnda hassa iftlii olduka snrl boyutlarda
kalmaktayd. Sipahinin reaya topraklarn eline geirerek hassa
iftliini geniletmesi, byk iletmelere dntrmesi de dev
lete engellenmekteydi. Bu konuda rnein Fatih kanunname
sinde "svari, iftliinden ziyade yer tutmaya, raiyyet yerin raiy-
yete vere" denilmektedir.
Tmarl sipahilerin merkez devlet karsndaki zerklik de
recesi neydi? Bir baka deyile, sipahiler ne lde birer devlet
memuru, ne lde de yerel bir toprak aristokrasisi oluturu
yorlard? Hem Osmanl toplumunun temel dinamiklerinin anla
lmas asndan, hem de Osmanl rneinin karlatrmal bir
ereveye yerletirilebilmesi ve rnein Avrupa feodalizmiyle
karlatrlabilmesi asndan bu soru byk nem tayor. Ku
rulu yllarndan balayarak merkez devlet de bu meseleye
byk nem vermi, yerel olarak gl bir tmarl sipahi snf
nn ortaya kn engellemek iin aba gstermitir.
Osmanl Devletinin hzla geniledii dnemlerde tmar sa
hipleri arasnda byk hareketlilik vard. Fethedilen topraklar
da oluturulan yeni tmarlara merkez devlet gcnn yettii l
de devirmeler arasndan atama yapar, srgn yollar, bir
sipahinin olunu bir baka tmarda grevlendirirdi. Yine bu
erken dnemde sipahiler arasnda Hristiyanlara ve onlarn
Mslmanl semi oullarna rastlanmaktayd. te yandan,
has ve zeametlerin ynetimi ve gelirleri devirmelikten gelme
yksek devlet memurlarna brakld iin, bu byk dirliklerin
babadan oula geebilmeleri ya da sahiplerinin merkez devlete

47
kar bir g oluturmalar olduka zordu
Ancak 16. yzylda, mparatorluk en geni snrlarna ula
rken, bu hareketlilik de ortadan kalkmaya balad. Varolan
tmar kadrolar dolup da sipahi soyundan gelme pek ok kii
akta kalnca, devlet mar sahiplerinin memnuniyetsizliini or
tadan kaldrmak iin bu kesimin ayrcalklarn ve tekelini ko
ruyacak nlemler almaya zorland. Tmarlarn babadan oula
geebilmesi kabul edildi. Bylece tmar sahipleri iin kullanlan
"sipahi olu sipahi" deyimi devlet tarafndan da tannm olu
yordu. Yine de sipahilerin zerkliklerini snrlamak amacyla
merkez devlet belirli nlem ve uygulamalar srekli olarak gn
demde tutmutur.
Her eyden nce dirlik sahipleri arasnda bir hiyerarinin
ortaya kmas ve tmarlarn bu hiyerari iinde yukardan aa
ya doru datlmas engellenmiti. Btn tmarlar dorudan
padiah tarafndan ve bir imtiyaz fermanyla birlikte verilirdi.
Tahta geen her padiahn bu beratlar yenilemesi gerekiyordu.
Ayrca bir tmar babadan oula geerken tmarn babann yaa
m boyunca gsterdii genilemeler dikkate alnmaz, balang
noktasndaki byklyle verilirdi. Merkez devlet, bylece, -
marlann kuaktan kuaa aile mlk olarak genilemesini n
lemeyi amalyordu.
Devletin tmarlar sipahilerin elinden ald sk grlmezdi.
Ancak asker ykmllklerini yerine getirmeyen, sefere katl
mayan sipahiler tmarlarn kaybedebiliyorlard. Tmarn kay
beden sipahilere, bir sre akta kaldktan sonra, bir baka
tmar iin bavurma yolu akt. Ayrca bir sipahinin kendi t
marndan vazgeerek daha byk bir mara getii de grl
mektedir.
Btn bu uygulamalar, devletin sipahi ve tman zerindeki
sk denetim ve mdahaleleri, sipahilerin tmarlar arasndaki
hareketlilii, tmarlarn sk sk el deitirebilmesi, merkez dev
letin gcnn doruuna ulat 16. yzylda, sipahilerin topra
a bal bir yerel aristokrasi oluturamadklann gsteriyor.
Merkez devletin gc srdke, sipahiler devletin taradaki
idari, mal ve asker temsilcisi konumunda kaldlar. Devletten
bamsz hatta devlete kar bir yerel g, bir siyasal odak, bir
toplumsal snf durumuna gelemediler. te bu nedenlerle 15.
ve 16. yzyllardaki tmarl sipahiler, ellerine geirdikleri geni
topraklar kendileri ileyen veya bakalarna ileten toprak zen
ginleri veya Avrupa'daki feodal beylere benzeyen bir toplumsal
snf olarak deil, devlet adna vergi toplayan, asker yetitiren
ve devletin denetleyebildii grevliler olarak yorumlamak duha
doru olacaktr.

48
 Soru 22: Tmar dzeni dnda kalan topraklardaki ml
kiyet biimleri nelerdi, tanmsal arta hangi
yollarla el konuyordu?

Osmanl mparatorluu'nda topraklarn ounluu devlet

mlkiyeti altndayd. Bu topraklar zerinde kurulan tmar siste
mi, mparatorluktaki en yaygn toprak dzenini, tanmsal arta
el koymann en yaygn biimini oluturuyordu. Tmar dzeni
erevesinde reayann rettii arta devletin vergi yoluyla el
koymas da, Osmanl toplumsal kuruluundaki en yaygn re
tim ilikisini oluturmaktayd.
Ancak daha nce, sorular 5 ve 7de tarttmz gibi, bir
toplumsal kuruluta yalnzca bir retim ilikisinin varolmasna
ok ender rastlanr. Daha sk olarak grlen, bir toplumsal ku
ruluun karmak btnl iinde bir egemen retim tarz ve
retim ilikisinin yan sra dier retim ilikilerinin varlklarn
srdrebilmeleridir. Nitekim, ktada ok geni alanlan kap
layan Osmanl mparatorluumda da tmar sisteminin yan sra,
farkl toprak mlkiyeti biimlerine ve bunlara bal olarak farkl
retim ilikilerine rastlanmaktayd.
Bu mlkiyet biimleri mparatorluun farkl blgelerinde
farkl tarihsel koullar altnda, fethettii topraklarda rfi huku
ka dayanarak egemenliini kurmak isteyen merkez devlet ile
eriata dayanarak varolan yaplan korumaya alan yerel un
surlar arasndaki mcadeleler ve dengeler sonunda ortaya k
mt.
a) kili veya ift bal mlkiyet:
Rumeli'de Hristiyanlardan alnan topraklarda ve dier bl
gelerde Mslmanlara ait olan ancak zel mlkiyetin henz
yerlemedii topraklarda, merkez devlet kendi stn haklarn
kabul ettirerek tmar dzenini kurabilmiti. Buna karlk, Ana
dolu Beylikleri dneminde Anadolu Seluklu Devleti'nin eski
topraklan zerinde zel mlkiyet ortaya kmt. Osmanl yne
timi slam hukukuna gre bu zel mlkiyeti kabul etmek zorun
da kald. Ancak bu topraklarn kullanm hakkn zerine alarak
vergilendirmeye alt. Merkez devletle yerel unsurlar arasm-
dalti mcadele, bu topraklar zerinde iki ayn mlkiyet hakk
nn tannmasyla sonuland, ze l mlk sahibinin haklanna
malikne, devletin haklanna divan, sz konusu topraklara da
malikne-divan ad verildi.
kili mlkiyet, tanmsal arta iki ayn kesimin el koymas
anlamna geliyordu. Mlk sahipleri reayadan rnn bete b i
riyle onda biri arasnda deien bir oranda toprak kiras talep
ediyorlard. Buna ek olarak, reayann devlete vermekle ykm

49
l olduu tm vergiler de sipahi tarafndan toplanyordu. Bu
durumda, malikne-divani topraklarn ileyen reticiler tmar
topraklarn ileyenlerden daha ar ykmllklerle kar kar
ya kalyorlard.
b) Tam zel mlkiyet:
Toprakta zel mlkiyet haklarna en ok merkezi devletin
kendi ynetim biimini tam anlamyla kuramad eyaletlerde
rastlanmaktayd. Dou Anadoluda Krt airetlerinin yaygn
olarak bulunduu sancaklarn bir blmnde, Badad ve
Basra vilayetlerinde, Msr'da, Rodos, Kibns ve Girit gibi daha
ge fethedilen adalarda, devlet varolan yaplar korumay tercih
etmi veya yerel unsurlann gc karsnda zel mlkiyeti tan
yan bir zm zorunlu grmt. Bu topraklarda devlet eyalet
dzeyinde saptad yllk vergileri toplamakla yetinmitir. By
lece toprakta yaratlan arta zel mlk sahipleri el koymaya
devam edebilmilerdir.
Toprakta zel mlkiyet daha farkl biimlerde de ortaya
kabilmekteydi. rnein Balkanlara doru yaylma dneminde,
Mslman nfusun bu topraklara yerlemesini salamak ama
cyla devlet Anadoludaki kimi ailelere ve dervilere bu toprakla
r geni baklklarla ve tam zel mlkiyet koullar altnda
devretmek gereinijduydu Devlet grevlileri bu topraklara gire
miyor, hesaplarn denetleyemiyorlard.
Mevat olarak adlandrlan bo topraklarda retimi zendir
mek iin de devlet benzeri bir ynteme bavuruyordu. Bu top
raklan retime aanlara veya devrin deyimiyle enlendirenlere
slam hukukuna uygun olarak temlikname adl bir belge verilir
ve toprakta zel mlkiyet haklan tannrd. Bu mlk sahipleri
nin de devlete toprak kiras deme ykmllkleri yoktu.
c) Vakflar:
Osmanl toplumundaki zel mlk sahipleri her zaman dev
let mdahalesi ve mlklerine devlet tarafndan el konulmas
tehlikesiyle kar karyaydlar. Devletin rfi hukuku kullana
rak zel mlkiyet altndaki topraklan ve dier retim aralann
msadere etmesi olaslna kar, mlk sahipleri kendilerine
slam hukukunda destek aradlar. Miraslarn mlklerinin ge
lirlerinden yararlandrabilmek amacyla vakflar kurmaya ba
ladlar. Ekilen topraklarn kmsenemeyecek bir blm
zaman iinde vakf mlkiyetine geti. Ancak bu topraklann de
netimi devletle yerel unsurlar arasnda bir mcadele konusu
olarak kald. Vakflann Osmanl toplumundaki yeri ve nemine
aada Soru 37'de dneceiz.

50
 d) Dorudan devlet iletmecilii veya miri haslar:
Toprakta zel mlkiyetin tam zdd bir durum, devlete ait
olan ve dorudan doruya devlet tarafndan iletilen mir has
larda ortaya kyordu. Mir haslar, fethedilen alanlarda tmar
lar oluturulduktan sonra merkez devlete kalan topraklarda
kurulmutu. Gelirleri dorudan merkez hazneye gidiyordu. Bu
nedenle mir haslann konumu, hem sipahilerin ynettii tmar
lardan, hem de gelirleri yksek devlet memurlarna braklan ve
tmar dzeninin bir paras olan has ve zeametlerden ok fark
lyd.
Tlmar dzenine bal topraklarda devlet reayay ve reaya
iftliini yerel olarak g kazanabilecek sipahilere veya bir yerel
aristokrasiye kar koruma amacndayd. Reayann ykml*
lklerini ve sipahinin yetkilerini dzenleyen kanunnameler ve
adaletnameler bu amala hazrlanmt. Buna karlk, mir
haslan merkez devletin atad ve maa verdii memurlar yne
tirdi. Bu topraklan ileyen reaya, dorudan merkez devletle
kar karya bulunur ve araya sipahi gibi asker snftan bir
baka kii girmezdi. Miri haslarda egemen olan eilim reayann
kollanmas deil, azam smryd.'Merkez devlet bu iletme
lerde sava esirleri arasndan seilen ve topraa yerletirilen or
tak kullan alrmay tercih ederdi. Ortak kullar klelikle
reaya arasnda bir ara tabaka oluturmular ve zaman iinde
reayayla kaynamlardr.

Soru 23: Tanmsal reticilerin konumlan ve ykml-

lkleri ne gibi farkllklar gsteriyordu?

16. yzylda Osmanl mparatorluunda geni topraklar

zerinde retim yapan byk lekli iletmelerin saylan snr-
lyd. Tanmsal retimin byk bir blm bir ift kz tarafn
dan ilenebilecek kadar topra ileyen reaya haneleri tarafn
dan gerekletirilmekteydi. Bu tanmsal reticilerin toplumsal
konumu ve dedikleri vergiler ise iledikleri topran mlkiyeti
ne ve dier etkenlere bal olarak deiiklikler gstermekteydi.
Tarmsal reticilerin en byk blm tmar dzeni ere
vesinde mir topraklan ilemekteydi. Tmar dzenine bal reti
cilerin asker ykmllkleriyle dedikleri vergilere ve bunlarn
blgeden blgeye gsterdii farkllklara yukarda deinmitik.
Ancak, Osmanl imparatorluunda konumlan ve ykmllk
leri tmar dzenine bal kyllerden farkl olan reticiler de
vard, rnein, sava esirleri ve kleler arasndan gelen ve dev
letin dorudan ilettii mir haslann bir blmnde retimi ger
ekletiren ortak kullarn toplumsal konumu, reaya ile klelik
51
arasmda bir yerdeydi. Ortak kullar reayadan ok daha ar
smr koullan ile kar karyaydlar. Bu kullarn soyundan
gelen kyllerin daha sonralar rnein Bursa ve Rumeli'deki
zel mlk ve vakf topraklarnda yine ortak olarak altrl
dklarn biliyoruz.
Daha genel olarak bakldnda, topra ileyen reticilerin
ykmllkleri veya toprak kiras olarak deyecekleri miktar
lar, mlkiyetin biimine bal olarak farkllklar gstermekteydi,
rnein, hem devlet hem de zel mlkiyete konu olan malik
ne-divan dzenine bal topraklar ileyen kyller, hem devle
te hem de mlk sahiplerine pay demek zorundaydlar. Buna
karlk, rnein vakf topraklarnn bir blmnde vakf yneti
minin gc ve denetim yetenekleri zaman iinde gerilemektey
di. Bu topraklan ileyen reayann zerindeki basknn zaman
iinde hafifledii sylenebilir.
te yandan, devletin gereksinimlerine bal olarak zaman
iinde ortaya farkl reaya konumlan da kabilmekteydi. Bunlar
iinde ilgin bir rnek, son yllarda Halil lnalckm inceledii el
tiki reayadr. mparatorluun erken dnemlerinde devlet ml
kiyetindeki topraklarda yaplan pirin retimi, esas olarak mir
haslarda ve ortak kullar tarafndan gerekletirilmekteydi. Bu
verimli topraklarda kullanlan suyun mlkiyeti de devletin elin
deydi. retilen pirin de esas olarak saray ve ordunun gereksi
nimlerini karlyordu.
Ancak zaman iinde, konumlan klelerinkine yaklaan or
tak kullarn pirin retiminin gerektirdii srekli ilgi ve youn
almay salayamadklar ortaya kt. Bunun zerine, miri
haslardaki pirin retiminden en fazla verimi almak isteyen
merkez devlet, eltiki reaya adn verdii ve ykmllkleri
asndan ortak kullarla reaya arasnda bir yerde saylabilecek
yeni bir reaya konumu oluturdu. eltiki reayaya reayann
dedii vergilerin byk bir blmnden baklk tannmak
tayd. Buna karlk, mar dzeni erevesinde kuru topraklan
ileyen reayadan yzde on dolaynda r talep edilirken, el
tiki reaya pirin retiminin yansn devlete teslim etmek zo
runda braklyordu. 16. yzyla gelindiinde, mparatorluk'taki
pirin retiminin byk bir blm bu yeni dzen erevesinde
gerekletirilmekteydi.
Reayann bir blm de belirli hizmetleri yerine getirmekle
grevlendirilir ve bu hizmetler karlnda kendilerine belirli
vergilerden baklk salanrd. rnein hatip, imam, mezzin
gibi din grevlileriyle zaviyelerde yaayan derviler, avarz gibi
olaanst vergilerle ift resmini demek zorunda deillerdi.
Ayrca devlet, kimi kyleri veya kylerdeki hanelerin bir bl
mn ticaret yoUannn, kprlerin ve geitlerin bakm ve g

52
venlii iin derbenti olarak grevlendirirdi, rnein 16. yzyl
ortalarnda Anadolu ve Rumeli'de 4.000'den fazla kyde der
benti aileleri eitli hizmetlerle grevlendirilmilerdi. Ayn bi
imde, sefer yollan zerindeki kylerde ordunun iaesi ve mal
zeme gereksinimlerinin karlanmasyla grevlendirilirlerdi. Bu
hizmetleri salayan kyler ve reaya hanelerine, hem avarzdan
hem de dier reayann dedii vergilerin bir blmnden ba
klk salanrd.

Soru 24: 16. yzylda tanmsal topraklardaki devlet

mlkiyeti ile zel mlkiyetin greli arlkla-
n hakknda neler sylenebilir?

Buraya kadar Osmanl toplumsal kuruluundaki belli bal

mlkiyet ve iletme biimlerini ayr ayn inceledik, ancak bunla-
nn her birinin genel tablo iindeki arl konusunda fazla bir
ey sylemedik. Oysa bu tr bir dalm hi olmazsa yaklak
olarak ortaya koymadka, Osmanl toplumsal kuruluunda
hangi retim ilikilerinin egemen olduunu saptamak mmkn
olmayacaktr.
Daha nce de deinildii gibi, Osmanl toplumsal kurulu
unda devlet mlkiyetiyle zel mlkiyetin greli arlklan, mer
kez devlet ile yerel unsurlar arasndaki g dengelerine bal
olarak deiiklikler gsteriyordu. 14. ve 15. yzyllarda yerel ai
lelerin siyasal gc daha fazlayd; toprakta zel mlkiyet ve va
kflar daha yaygnd. Buna karlk, merkez devletin siyasal
gc ve toprakta devlet mlkiyetinin arl II. Mehmed dne
minden itibaren artmaya balam ve 16. yzyln ortalarnda
doruuna ulamt.
Bu genel eilimleri dikkate alarak, 16. yzylda devlet ml
kiyetiyle zel mlkiyetin greli arlklan hakknda bir tahmin
yapmak mmkn mdr? Elimizde bu tr bir tahmini yapma
mza olanak salayan nemli bir belge var: mer Ltfl Bar-
kan'n aynntl olarak inceleyip yaymlad, Hicri 933-34 veya
Milad 1527-28 mal ylna ait devlet btesi.
16. yzylda bte olarak adlandrlan belgeler, bugnk
lerden ok farklyd. Ancak, pek ok btede olduu gibi bu
btede de, merkez hzinenin mir topraklardan ve zellikle
mir haslardan salad gelirler aynntl olarak belirtilmekte
dir. Ancak 1527-28 btesinin en nemli zellii merkez hzi
neye ulaan bu gelirlerin y a n rsra mir topraklardan salanan
ancak merkez hzineye ulamayan gelirlerin de aynntl bir d
kmn vermesidir. Byk brokratlann maalanna tahsis
olunan has ve zeametlerle sipahilerin orduya asker yetitirmek

53
iin kullandklar gelirler bu ikinci kategoriye girmektedir. By
lece bu bteye bakarak merkez devletin dolaysz ve dolayl
olarak el koyduu tanmsal artn miktar hakknda bir fikir
edinmek mmkn olmaktadr.
Sz konusu bte devletin gelir ve giderlerinin bir dkm
n karmay amalad iin, zel mlk ve vakf topraklarndan
mlk ve vakf sahiplerinin salad gelirler hakknda doal ola
rak bilgi vermemektedir. Ancak mer Ltf Barkan, Osmanl ar
ivlerinden derledii dier bilgileri kullanarak, yine ayn tarih
lerde mlk ve vakf sahiplerinin saladklar gelirin miktar
hakknda baz hesaplamalar yapmtr. Bylece devlet mlkiye
tindeki topraklardan, zel mlklerden ve vakflardan salanan
gelirlerin veya el konulan artn greli byklkleri hakknda
ortaya yaklak bir tablo kmaktadr.
Tmar dzeninin kurulamad Msr eyaleti darda bra
kldnda, 1527-28 btesindeki veriler ve Barkan'n kendi he
saplamalar toplam artn yaklak yzde 88ine mir top
raklarda devletin, geriye kalan yzde 12sine ise mlk ve vakf
sahiplerinin el koyduunu gstermektedir. Ancak, tanmsal top
raklar zerindeki devlet ve zel mlkiyetin greli arlklar hak
knda tahmin yrtebilmek iin, bu hesaplamalar zerinde en
az iki nedenle dzeltmeler yapmak gerekebilir.
Her eyden nce, Barkan'n da belirttii gibi, mlk ve vakf
gelirlerinin aynntl olarak belirlenmesinde karlalan glk-
ler nedeniyle, yaplan tahminler m lk ve vakf sahiplerinin el
koyduklan art olduundan kk gstermektedir. Ayrca, si
pahilerin ve dorudan devletin toplad tmar gelirlerinin tanm-
d kesimde yaratlan gelirleri de ierdii, buna karlk mlk
ve vakf gelirlerinde tanm-d kesimin paynn daha snrl kal
d tahmin edilebilir. te bu nedenlerle, tarmsal topraklar
iinde miri topraklann payn tahmin ederken, yukanda toplam
gelirler iin verilen yzde 88'lik tahmini bir miktar aaya ek
mek gerekebilir. Bu durumda, mparatorluun Msr eyaleti d
nda kalan alanlarnda, tm tanmsal topraklarn yaklak
bete drdnn devlet mlkiyetinde, geri kalan bete birinin de
zel mlk ve vakf topraklan olduu yaklak ve kaba bir tah
min olarak ne srlebilir.
Bu hesaplamalarn ve tahminlerin belirli hata paylan ier
diklerine kesin gzyle bakabiliriz. Ancak belirli hata paylanna
karn, bu veriler ok nemli bir noktaya iaret ediyorlar; 16.
yzyl Osmanl toplumsal kuruluunda toprakta devlet mlki
yetinin ve el konulan tanmsal artk iinde devlet paynn b
ykln, buna karlk da zel mlklerin ve vakflann pay
nn snrl kaldn gsteriyorlar. Bu can alc noktada da 16.
yzyl Osmanl toplumunun, toprakta zel mlkiyetin yaygn ve

54
egemen olduu, siyasal egemenliin ise yerel beyler arasnda
paraland feodal toplumlardan ayrld ortaya kyor.

Soru 25: Ortaa toplumlannda loncalarn yaps ve i

levleri nelerdi?

Ortaa toplumlannda kentlerde yaayan nfusun bir b

lm de kendi tketimlerini karlamak iin meyve, sebze ve
hatta hububat retimini srdryordu. Ancak, kentli nfusun
byk bir blm loncalar evresinde rgtlnerek mamul
mallar retimi ve ticaret gibi tanm-d faaliyetlerle urayor
du. Kentlerin gelimesiyle birlikte bu faaliyetler de yaygnla
m, loncalar da giderek glenmilerdi. Kentlerde gerekletiri
len mamul mallar retiminin ounluu kentli nfusun
tketimini karlyor, bir blm ise uzun mesafeli ticarete y
neliyordu. Buna karlk, kentlerdeki zanaatlann retiminin
ancak snrl bir blm krsal alanlarda tketiliyordu. nk
krsal nfus kendi tketimlerinin byk bir blmn kendi
retimleriyle karlamaktayd.
Ortaa toplumlannm daha duraan koullan iinde lonca-
lan, her eyden nce yelerine istikrar ve gvence salayan, bu
amala da piyasa ve retim koullarn dzenlemeye ve denetle
meye alan meslek rgtleri olarak deerlendirmek gerekiyor.
Bunun yan sra loncalar, yeleri arasnda toplumsal dayan
ma salamaya da nem verirlerdi, rnein, yelerin dzenli
katklaryla ileyen yardmlama sandklan kurulurdu.
Loncalar, yerel ynetimler zerindeki siyasal gleri saye
sinde, herhangi bir retim veya ticaret dalnda kendileri dnda
faaliyet gsterilmesinin yasaklanmasn salamlar, bir anlam
da tekel konumuna ykselmilerdi. Bir kentteki her retim ve
ticaret dal ayr bir lonca evresinde rgtlenirdi. Kazanlan bu
tekel konumu lonca yelerini lonca dndan gelebilecek rekabe
te kar korumu oluyordu. Aynca, loncalara ye olmak, bir us
tann yanna girerek uzun yllar raklk yapmak, meslekteki be
cerilerini snavlarda kantlamak gibi ok sk kurallara
balanmt. Bylece reticilerin says snrl tutuluyor, talebin
snrl kald kapitalizm ncesi koullarda, fazla retimin yara
taca sorunlar engelleniyordu.
Loncalann tek ktisad amac tekelci konumlann srdr
mek, yelerini lonca dndan gelecek rekabete kar korumak
deildi. Loncalar, ayn zamanda, yelerini lonca-ii rekabete
kar korumay da amalyorlard. Lonca yeleri arasnda orta
ya kabilecek farkllamann nlenmesi ancak daha giriimci,
kr ve birikim eilimi gl yelerin engellenmesiyle mmkn

55
olabilirdi. Her yenin loncann toplam i hacmi iindeki payn
sabit tutabilmek amacyla loncalar, hammaddelerin salanmas
ve yeler arasnda datmndan retim koullarna, alma
saatlerinden alacak ye saysna, cret dzeylerinden reti
len metalann niteliine ve sat fiyatlarna kadar pek ok konu
da ayrntl kurallar gelitirmilerdi.
Ortaa Avrupas kentlerinin yaamnda loncalarn ok
nemli bir yeri vard. Kent ynetimleri veya kent devletleri hem
retime ve ticarete olan katklar, hem dedikleri vergiler, hem
de saladklar siyasal destek nedeniyle loncalarn varlklarn
srdrmelerinden yanaydlar. Yerel ynetimler, loncalar ve on
larn tekelci konumlann glerinin yettii lde desteklemi
ler, loncalarn koyduklar kural ve snrlamalar yaatmaya ve
loncalarn dnda ortaya kabilecek retim faaliyetlerini en
gellemeye almlardr.
Loncalarn gelimesi, yaygnlamas ve eitlenmesi meta
retiminin yaygnlamasnda, kentlerdeki retim faaliyetlerinin,
iblmnn, teknolojinin ve daha genel olarak retici glerin
gelimesinde belirli bir aamay yanstmaktayd. Ancak yzyl
lar getike, Ortaa'n duraan koullarnda biimlenen ve re
kabeti snrlamaya alan bu tekelci yaplarn, retici glerin
daha da fazla gelimesini engelledii ortaya kt.
Bu nedenle, Bat Avrupa'daki feodalizmden kapitalizme
gei sreci, ancak loncalarn siyasal ve ktisad glerinin s
nrland, loncalarn devre d braklabildii yerlerde ilerleme
gstermitir. Yerel ynetimlerin loncalar yeterince destekleme
dii veya destekleyemedii durumlarda, nceleri ticaret serma
yesi, daha sonra da sanayi sermayesi, kentlerdeki loncalarn
kat kurallarndan kaarak tarm-d retim faaliyetlerini krsal
alanlarda yeniden rgtleme yoluna gitmilerdir. Bylece lonca
larn cret dzeylerine ve retimin nasl gerekleeceine ilikin
kurallar bir kenara itilmi ve sermayedarlar krsal alanlardaki
emei, rnein para bana cret gibi, ok daha esnek yntem
lerle rgtleyerek Sanayi Devrimi'ne giden yolu amlardr.

Soru 26: Osmanl loncalarnn tarihsel kkenleri ve

belli bal zellikleri nelerdi?

Loncalarn Anadoludaki ve Bat Asya'nn dier blgelerin

deki kkenlerine ilikin bilgiler snrldr. Ancak Mool istilala
rndan sonra, 13. ve 14. yzyllarda toplumsal dayanmann
eitli unsurlarn tayan ftvvet ahlknn ve ftvvet der
neklerinin ahilik ad altnda Anadolu loncalarnda etkili olduu,
kentlerdeki loncalarn ftvvet ilkelerine gre ve aralarndan

56
setikleri bir ahi nderliinde rgtlendii bilinmektedir. Bu
erken dnemde Anadoluda gl bir merkez otorite olmadn-
dan, ahiler kentlerde nemli bir siyasal odak oluturuyor, mer
kez ynetimlere kar yerel muhalefeti temsil ediyorlard. Daha
sonralar merkez devletin glenmesiyle birlikte ahilik siyasal
gcn yitirmeye balad. Ancak, Avrupa'da olduu gibi Os
manlI toplumunda da birer meslek rgt olarak loncalarn ide
olojisi, dinsel ve ahlksal temellere dayanmay srdrd.
Osmanl kentlerindeki zanaat ve ticaret loncalar ktisad
yaamn temel ekseni durumundaydlar. Kent arsnn her k
esinde bir lonca olumu, her loncada da ayn meslee men
sup esnaf bir araya gelmiti. Kentler bydke iblm ve
uzmanlama da derinleir, lonca says art gsterirdi, rnein
Edime gibi orta byklkte bir kentte 17. yzylda deri ileriyle
uraan loncalar olduka gelimiti. Pabuular, pamaklar
(terlikiler) ve izmeciler ayr ayr loncalarda rgtlenmilerdi.
rnein, nl gezgin Evliya elebi, 17. yzylda stanbul'da iz
ledii bir geit resmini her zamanki renkli slubuyla anlatrken,
loncalan teker teker saymakta ve kent nfusundan 260.000 ki
inin saylan 1.100' aan loncann yesi olduunu sylemek
tedir. Ancak, verilen bu saylar karsnda Evliya elebi nin s
zn ettii loncalann bir blmn gerek anlamda birer
meslek rgt olarak deil, kent nfusunun devlet tarafndan
denetimini kolaylatran birer ara olarak yorumlamak daha
doru olacaktr.
Loncalardaki temel iliki, usta-rak ilikisiydi. Gen yata
ie balayan rak, ustalannn gzetimi ve kat disiplini altnda,
zanaatn kuaktan kuaa aktarlan inceliklerini renirdi. Bir
lonca ustasnn yetitirdii raklar kalfala terfi ettirmesi,
ancak lonca ynetim kurulunun onayyla mmkn olurdu. Bu
terfiler petemal kuanma denilen trenlerle kutlanrd. Lonca
lann en nemli ilevi olan denetim de ancak bu trden yz yze
ilikilerle yrtlyordu.
Loncann temelindeki bu hiyerarik iliki, rgtn her d
zeyine yansmt. Her meslek dalndaki ustalar kendi aralarn
dan bir kiiyi lonca kurallann uygulamak ve devletle olan ili
kileri yrtmek zere kethda seerlerdi. Eer bir grup usta
bal olduklan loncadan aynlarak yeni bir lonca kurmak ister
lerse, bir kethda seerek yerel yarg ilerinden sorumlu kadya
bavururlard. Lonca ustalannn bir kethday yeniden seme
leri de mmknd. Aynca her loncann banda, loncann din
sel temsilcisi konumunda ve ynetim ileriyle uramayan bir
eyh bulunurdu.
Kentteki btn kethdalann zerinde ise ehir kethdas
yer alrd. ehir kethdas kentin dier ileri gelenleriyle birlikte

57
kenti ve kent alanlarn devlete kar temsil ederdi. Lonca hi
yerarisinde kethdadan sonra gelen ve loncann iilerini y
rten yeye yiitba denirdi. Deneyimli lonca ustalan arasn
dan seilen yiitba, gerektiinde kethdann grevlerini
stlenirdi. Yiitba loncaya gerekli olan hammaddeleri piyasa
dan salar, bunlar ustalara datr, retilen mallarn loncann
kalite standartlarna uygunluunu denetler ve bu mallan dier
loncalara veya dkknlara teslim ederdi. Bu tr ilerde yeni us
talar arasndan seilen ve e hl i hibre ad verilen bilirkiiler yiit-
bana yardm ederlerdi. pekli dokumacl gibi uzmanlk ve
kalite denetimi gerektiren retim dallarnda bilirkiilerin seimi
zel nem tard. Daha byk ve gelimi loncalarda ise bu g
revliler loncann fiili ynetim kurulunu olutururdu. Kent dze
yindeki lonca hiyerarisinin en nemli ilevlerinden biri de dev
letin loncalardan talep ettii vergi ykmllklerini loncalar ve
lonca ustalan arasnda datmak ve daha sonra bu vergileri
toplayarak devlet temsilcilerine teslim etmekti.

Soru 27: Loncalarda retimi denetleyen kurallar neler

di?

Tekelci meslek rgtleri olarak loncalarn temel amac ye

lerinin karlarn korumakt. Bu amala loncalar bir yandan
kendi retimlerini denetlemeye ve lonca-ii rekabeti snrlandr
maya, te yandan da kendileri dnda ortaya kabilecek reti
mi de engellemeye alrlard. Kendi retimlerini denetlemek
amacyla loncalar pek ok kural gelitirmi ve bu arada esnaf
gediklerini kurmulard. Gedikler, her meslek dalnda faaliyet
gsteren iyeri, dkkn ve tezgh saylann saptarlar, bu say
larn artmasna izin vermezlerdi. Lonca yelerinin diledikleri
gibi dkkn ama veya retime geme haklar yoktu. Bir usta
lnce, dkkn oluna veya kalfasna kalrd. Yine lonca ii re
kabeti engellemek amacyla loncalarn retebilecei mallarla bu
mallann nitelikleri, hangi dkkn ve pazar yerlerinde satlabile
cekleri aynntl olarak belirlenmiti. Aynca, yeni bir kural ge
rektiinde lonca yeleri buna karar verebiliyor, durum kadya
bildirildikten sonra kural uygulanmaya balyordu. Ancak ku-
rallann geerlilik kazanabilmesi, yelerin saptanan kurallara
uymalan iin, sk sk devletin lonca ynetimini desteklemesi ge
rekiyordu.
Osmanl loncalann en fazla ilgilendiren ve kayglandran
konulardan biri de retim iin gerekli hammaddelerin uygun fi
yatlarla salanmas ve bu hammaddelerin lonca yeleri arasn
da dengeli bir biimde datlmasyd. Lonca temsilcileri ham

58
maddeleri daha nceden belirlenen fiyatlarla satn almaya al
rlard. Ancak, tanmsal retimde bir yldan dierine dalgalan
malar olduunda veya hammaddeler yerli veya Avrupal tccar
lar tarafndan daha yksek fiyatlarla mparatorluk dna ihra
edildiinde fiyatlar ykseliyor, lonca yeleri ileyecek hammad
de bulamaz duruma debiliyorlard.
Bu durumlarda sk rastlanan bir ikyet tr yoksul usta
lardan gelirdi. Bu ustalar daha fazla retim yapan, daha fazla
tezgh veya dkkn sahibi lonca yelerinin piyasadaki ham
maddeleri satn alarak kendilerine ileyecek mal brakmadn
dan yaknrlard. Hammadde skntsnn younlat dnemler
de loncalarn birbirleriyle rekabete giritikleri de grlyordu,
rnein ham deri sknts ortaya ktnda, bir nceki soruda
sz edilen Edirne'deki pabuu, pamak ve izmeci loncalar
nn birbirleriyle rekabete girimeleri kanlmazd.
Hammadde sknts nedeniyle loncalar sk sk devletten
tccarlann faaliyetlerini denetlemesini talep ederlerdi. Nitekim,
darlklann ortaya kt durumlarda devletin belirli hammadde
lerin ihracatn yasaklad veya bunlann ticaretinin tekelini be
lirli bir loncaya brakt grlrd. Ancak devletin bu abalar
nn fazla etkili olduu sylenemez, rnein 16. yzylda
Osmanl-lran Savala randan ipek ithalatn gletirmi ve
Bursa'daki ipekli dokuma loncalarna byk darbeler indirmi
ti. 16. yzyln ikinci yarsnda ise, Avrupa tccarlan ve onlarla
birlikte alan yerli tccarlar, daha yksek fiyatlar vererek
satn aldklan hammaddeleri ky blgelerden Bat Akdeniz hav
zasna doru gndermeye baladlar. Ky blgelerdeki pek ok
Osmanl loncas retim iin ileyecek hammadde bulamaz du
ruma geldi. retim gerilerken lonca yeleri arasnda isizlik ya
yld.
te bu nedenlerle, loncalarda alanlar bir yandan ham
maddelerin salanmasnda ve rettikleri mallann uzak pazarla
ra ulatrlmasnda tccarlardan yararlanrken, t yandan da
tccarlann faaliyetlerini kukuyla izlemilerdir. 16. ve 17. yz
yllarda tccarlar iin kullanlan bezirgan, madrabaz gibi terim
lerin, daha sonralan halk arasnda aalayc anlamlar kazan
masnn nedenlerinden biri de budur.

Soru 28: Loncalar sermaye birikimine ne lde olanak

salyordu?

Esnaf Ioncalannn kr amacyla retimi ve yeleri arasn

daki rekabeti snrlayc kurallanna ramen, 16. yzyla gelindi
inde Osmanl loncalarnn bir blmnn iinde nemli iktisa

59
d ve toplumsal farkllklar ortaya kmt. Doal olarak bu
farkllklar kk kentlerde deil, pazar iin retim olanaklar
nn en geni olduu byk kentlerde ve zellikle uzak pazarlar
iin retim yapan loncalarda grlmekteydi.
ran dan getirilen hammaddeyi ileyerek hem mparatorluk
iindeki, hem de mparatorluk dndaki uzun mesafe pazarlan
iin retim yapan Bursa ipekli dokuma loncalan bu konuda en
iyi rneklerden birini oluturuyor. 1586 ylnda ran Savalan
nedeniyle hammadde skntsnn ba gstermesi zerine devle
tin yapt bir aratrmaya gre Bursa'daki 483 ipeJdi dokuma
tezgh 25 usta arasnda paylalmt. Bu ustalar iinde biri
kimleri en snrl kalanlann sahip olduu tezgh says 1 ile 10
arasnda deiiyordu. Bunun yan sra 50-60 tezgh sahibi
olan, bu tezghlarda alan rak ve kalfalarn cretlerini de
yebilecek. gerekli hammaddeleri salayabilecek olanaklara
sahip lonca ustalan da vard. Bu zengin ustalarn sermayeleri
2500-3000 Venedik altn olarak hesap edilmekteydi. Bur
sa'daki kad sicillerinden 15. ve 16. yzyllarda ipekli dokuma
dalndaki pek ok lonca ustasnn servetlerinin 1000 Venedik
altnn at anlalmaktadr. 16. yzyl ortalannda bir Vene
dik altn 55-60 Osmanl akesi deerindeydi. Bir duvarc usta
snn gnlk creti ise yaklak olarak 10-12 akeydi.
Uzun mesafe pazarlanyla kentli nfusun yan sra loncalar
iin kr ve birikim olanaklar yaratan bir dier unsur da saray
ve zellikle orduyla donanmadan gelen talepti. Selanikteki
ynl dokuma retim dal bu konudaki nemli rneklerden bi
rini oluturuyor. 15. yzyl sonlannda Ispanya'daki Engizisyon
dan kaan Sefardik Musevileri, Selanikte yerleerek bu retim
daln canlandrmlard. retilen uha yerel talebi karlad
gibi, Balkanlar a ve hatta Tuna'nn kuzeyindeki alanlara ihra
edilmekteydi. Ancak retimin en byk blm Yenieri ordu
su iin stanbul'a gnderilmekteydi.
15. ve 16. yzyllarda Selanik ve Bursa gibi uzak pazarlar
iin retim yapan, kr ve birikim olanaklannm hzla geniledii
bir kentte bir yanda loncalara bal olarak alan, loncalann
snrlayc kurallann kabullenen ustalar ile te yanda loncalara
girmek isteyen veya lonca yesi olduu hadde, loncalar dna
karak daha fazla retim yapmak, daha fazla kr etmek iste
yen sermayedarlar arasnda srtmelerin kmas kanlmaz
d. Nitekim Bursada ipekli dokuma pazan geniledike, by
yen pastadan pay kapmaya alan yeni reticilerin, loncalann
izni olmadan retim yapanlarn saylannn arttn biliyoruz.
Bunun zerine, loncalara bal olan ve karlan sarslan usta
lar lonca kurallanmn inendii savyla merkez devlete bavur
maya baladlar. Bu durumda merkez devlet varolan lonca hi

60.
yerarisinden yana tavr ald. Loncalar dndaki reticilerin
loncalara girmeleri veya retimi loncalar dnda rgtlemeleri
engellendi. Bylece merkez devlet loncalarn ve lonca ustalar
nn tekelci konumlarn desteklemi oluyordu.

Soru 29: Merkez devlet ile loncalar arasndaki ilikiler

ve g dengeleri nasl geliti?

Merkez ynetimle loncalar arasndaki dengeler, devletin

gcne ve yerel unsurlann zerklik derecesine bal olarak
zaman iinde ve blgelere gre byk farkllklar gstermitir.
Devletin gcnn snrl olduu 14. ve 15. yzyllarda loncalar
daha zgr ve daha glydler. Osmanl toplumunda merkezi
yetilik eilimlerinin glendii 16. yzylda ise, devlet bir yan
dan loncalar dndan gelebilecek tehdit ve rekabete kar lonca
lar desteklemi, loncalann koyduklar kurallarn uygulanma
sna, geleneksel lonca hiyerarisinin korunmasna byk nem
vermi, te yandan da loncalar daha yakndan denetlemeye
balamtr. Loncalara salanan devlet destei ve loncalar ze
rindeki devlet denetimi, bakent stanbul'dan uzaklatka azal
maktayd. Tara kentlerinin esnaf loncalar zerindeki devlet
denetimi ok daha snrl kalyordu.
Osmanl ynetiminin loncalar bir yandan desteklerken te
yandan da denetlemeye almasnn drt temel nedeni vard.
Her eyden nce kent nfusunun temel tketim gereksinimleri
nin salanmas, kentlerdeki iktisadi yaamn canl tutulmas
merkez devlet iin yalnzca ktisad adan deil, siyasal adan
da byk nem tamaktayd. Loncalar ise kentlerin ktisad ya
amnda ok nemli bir rol oynuyorlard. kinci olarak, sarayn,
ordunun ve donanmann temel gereksinimlerinin dzenli ve is
tikrarl bir biimde salanmas devlet iin byk nem tayor
du. Loncalar da bu ilevi yerine getirebilecek durumdaydlar.
nc olarak, devlet loncalardan vergi toplamaktayd; kentler
deki retim ve ticaret faaliyetlerinin vergilendirilmesinde esnaf
loncalar ok nemli bir rol oynuyorlard. Nihayet loncalar, dev
letin kent nfusunu ve kent ekonomisini denetleyebilmesi iin
elverili bir ara durumundayd. Ksacas loncalar, devletin ko
rumaya ve srdrmeye alt geleneksel dzenin vazgeilmez
bir parasyd. Merkez devlet tanmsal kesimde tmar dzenini
ve kk kyl iletmelerini mal ve siyasal nedenlerle nasl
desteldiyorsa, kentlerdeki loncalan da benzeri nedenlerle ve
ayn lde destekliyordu. Devletin bir yanda kk kyl ilet
melerine, te yanda da loncalara kar tavnnda ve izledii politi
kalarda byk benzerlikler vard.

61
 Lonca yeleri ise belirli konularda devletin desteini ara
makla birlikte, genel olarak devlet mdahalelerine iyi gzle bak
myorlar. gerektiinde direniyorlar. zerkliklerini korumaya a
lyorlard. Loncalar iinde alevlik, bektalik gibi devlet dini
ortodoks Snnlikle elien akmlarn yaygn olmas, devletle
loncalar arasndaki gerginlii ve karlkl kukuyu artryordu.
Loncalar arasnda dinsel akmlar yaygn olmakla birlikte, lonca
yelerinin tmyle Mslman olduklarn dnmek yanl
olur. stanbul ve Anadolu loncalarnda Rum ve Ermeniler'e,
Balkanlarda da Srp, Bulgar ve dier Hristiyan yelere yaygn
olarak rastlanmaktayd.
Uygulamaya bakldnda, devletin bir yandan loncalan
desteklemek zere loncalarn kendi koyduklar kurallara geer
lilik kazandrmaya, te yandan da ihtisab veya hisba ad verilen
bir dizi kural ve dzenlemeyle loncalan ve bylece kent ekono
misini denetlemeye alt grlyor. htisab kurallarnn sap
tanmasnda ve uygulanmasnda, devlet loncalarla birlikte hare
ket eder, en nemli kararlar kad tarafndan lonca temsilcile
riyle birlikte verilirdi. Bu dzenlemeleri devlet adna muhtesib
ad verilen bir grevli yrtrd. Muhtesib ayn zamanda lon
calardan devlet adna vergi toplard.
htisab uygulamalan iinde en nemlisi, retilen mallann
kalite standartlarna ve fiyaanna ilikin dzenlemelerdi. Bu
dzenlemelere narh ad verilirdi. Narh uygulamalanyla devlet
kent halkn fiyat artlanna ve fiyat dalgalanmalanna kar ko
rumay, ve bylece kentte toplumsal ve siyasal istikrar salama
y amalyordu. Bu amala esnaf sk sk tefti edilir, fiyatlar ve
kullanlan arlklar denetlenir, istifi ve karaborsaclar izlenir,
tedavldeki eitli paralann deerleri saptanrd. Narh uygula
malan iin talep bir lde de loncalann kendilerinden gelmek
teydi. nk bu uygulamalar sayesinde kimi ustalann an
krlar elde etmeleri ve ustalar arasnda byk farkllklann or
taya kmas engellenmi oluyordu. Narh uygulamalar ve daha
genel olarak ihtisab dzeni, 19. yzyl ortalarna kadar srm
tr.
Loncalan korumak amacyla devlet hammadde piyasalan-
na da sk sk mdahale etmitir. Bu mdahaleler, sarayn, or
dunun veya bakent stanbul'un gereksinimleri sz konusu ol
duunda daha da younlard. rnein, Suraiya Faroqhi'nin
stanbul'daki Babakanlk arivlerinde bulduu belgelerden,
16. yzyln ikinci yansnda, stanbulun v e devletin pamuklu
kuma gereksinimini karlamak iin devletin zel nlemler al
dn, Bergama evresindeki piyasalara, mdahale ederek
pamuk ipliinin dokumaclara ulamasn saladn reniyo
ruz. Bir sonraki aamada ise merkez devlet yerel loncalar tara

62
fndan dokunan kuman stanbul'a teslimini talep etmekteydi.
nk ayn yrede faaliyet gsteren tccarlar, reticiden aldk
lar ham pamuu veya pamuk ipliini daha yksek fiyatlarla
kent dndan gelen dier tccarlara veya Avrupal tccarlara
satmak istiyorlard.
Yine Faroqhi'nin derledii belgelerden Krkaal iki tcca
rn depolarnda byk miktarda pamuk ipliiyle yakalandklar
n reniyoruz. Tccarlarn depoladklar mallan Avrupal tc
carlara satmak zere olduklar anlalyor. Bu iki tccarin daha
nce de inracat yasana karn Avrupal tccarlara mal satt
n belirten kad, depodaki mallara, karlnda deme yapl
makszn, el konulmasna karar veriyor. Buna karlk ayn
suu ilk kez ileyen tccarlarn ya da dnemin resmi deyimiyle
madrabazlarn mallarn ise devlet kendi belirledii fiyatlarla
satn alyor.

Soru 30: Loncalann varlklarm srdrebilmelerinin

uzun dnemde ne gibi sonular olmutur?

Bat Avrupa'da feodalizmden kapitalizme gei srecinde,

ticaret sermayesi tanm-d retim faaliyetlerini loncalann ege
men olduu kentlerden krsal alanlara tam, buralarda yeni
den rgtlemiti. Bylece loncalarn rekabeti ve sermaye biriki
mini kstlayan kurallan devre d braklyor, ticaret sermayesi
krsal alanlardaki ucuz emek depoiann kullanabiliyordu. Krsal
alanlarda zellikle kadnlar altrarak gelitirilen "para ba
na deme dzeni sayesinde retim maliyetleri drlyor, ka
pitalist sanayie giden yolun n alyordu.
Ancak, her Avrupa lkesi bu sreci ayn biimlerde yaa
mam, bu yolda ayn hzla ilerlememitir. ngiltere ile Venedik
ehir Devleti'nin farkl deneyimleri, bize bu konuda ilgin bir
karlatrma yapma frsatn veriyor. 17. yzyl balarna kadar
Venedik'in yksel kaliteli tekstil mamulleri tm Avrupa pazarla-
nnda aranmaktayd. Ancak, Venedik loncalarnn gc, cretle
ri ve birim retim bana maliyetleri yksek tutmaktayd. 17.
yzyln balarndan itibaren ngiliz ticaret sermayesi, zellikle
ynl dokumaclkta retimi krsal alanlarda rgtlemeye ve
birim maliyetleri drmeye balad. Loncalann ve onlar des
tekleyen devletin fazla gl olmamas nedeniyle, ticaret serma
yesi retimi krsal alanlara aktarabilmi ti. Oysa daha nceki
yzyllarn baarlan ve bu baarlann elikili mirasyla yaa
yan Venedik'te, sermayedarlann byle bir seenei yoktu.
Gl loncalarn ve onlar destekleyen devletin engellemeleri ne
deniyle, retim loncalar dna aktanlamad. 17. yzyln bala

63
rndan itibaren Venedik dokumacl Avrupa pazarlarndaki n
giliz rekabeti karsnda direnemeyerek geriledi.
Osmanl mparatorluumda da devletin loncalara salad
destein en nemli sonucu, loncalar dnda ortaya kan veya
kabilecek biimlerin engellenmesi, retimin loncalar dnda
gl bir biimde rgtlenememesi olmutur. Geri Bat Avru
pa'da olduu gibi Osmanl mparatorluumda da tccarlarn
para bana deme yntemini kullanarak krsal alanlardaki
ucuz emek kapasitesini harekete gerirdikleri, kentlerden gelen
talep iin rnein kyl kadnlara pamuk salayarak pamuk ip
lii eirttikleri veya pamuk iplii salayarak kuma dokuttukla
r, daha sonra da retilen mallar krsal alanlardan toplayarak
kent pazarlarnda sattklar veya uzak pazarlara gnderdikleri
grlmektedir. Bu dzenin rneklerine daha ok tekstil rnle
rinde ve Bat Anadoluda, Erzurum, Erzincan ve Diyarbakr y
relerinde rastlanmaktadr.
Ancak bu konuda Osmanl arivlerinde imdiye kadar rast
lanan belgeler snrldr. 16. yzyl ve sonrasnda, ticaret serma
yesinin rgtledii para bana deme dzeni ok clz kalm
tr. Bugnk bilgilerin nda, bir yandan loncalann gc, te
yandan da loncalann ardndaki devlet destei nedeniyle bu yn
temin serpilip geliemedii sylenebilir.

Soru 31: ve d ticaretin nemi nereden kaynaklan

yordu, devletin ticarete ve tccarlara kar
tavn neydi?

ve d ticaretin Osmanl ekonomisinde ok nemli bir

yeri vard. ticaret sayesinde krsal alanlarla kentler arasnda
ki mal deiimi geniliyor, iblm derinleiyordu. Bylece
kentlerdeki esnaf loncalan iin hammadde salanyor, kentler
deki tketicilerin, devlet yneticilerinin, ordunun ve donanma
nn gereksinimleri karlanyordu, te yandan d ticaret saye
sinde, mparatorluk ta retilmeyen pek ok mal Dou dan veya
Bat dan getirtilebiliyordu. Yine d ticaret sayesinde Bursa, Se
lanik, Halep ve am gibi kentlerde d pazarlar iin retim
yapan zanaatlar canlanm ve gelimiti.
lk kurulu yllanndan itibaren devlet, i ticaretin gelitiril
mesini ok nemli bir ama olarak grm, bu dorultuda poli
tikalar izlemiti. Bakentler Bursa, Edirne ve stanbulda ve
dier kentlerde, ary canlandrmak iin kent merkezine bir
bedesten yaptmlyor, gerekirse baka yrelerde yaayan tccar
ve zanaatkrlar, vergi baklklan salanarak, hatta srgnle
re bavurularak kente ekiliyordu. rnein 1475 ylnda Kara

64
deniz'in kuzeyindeki Kefe kentinin alnndan sonra, bu kentte
yaamakta olan yz tccar ailesi stanbul'a srgn gnderil
miti. 16. yzyln balarnda, Kahire ve Tebriz'in fethinden
sonra, bu kentlerde yaayan 1500 kadar tccar ve zanaatkar s
tanbul'a srgn gnderilmiti. Ayrca merkezi devlet, uzun me
safe ticaretinin gelimesi amacyla ticaret yollan zerindeki belli
bal noktalarda hanlar, kervansaraylar yaptrrd. Bu yollarn
gvenliini salamak iin derbenti ad verilen yar-asker bir
rgt kurulmutu.
Devlet yneticileri tccarlann Osmanl iktisad dzeni er
evesinde nemli ilevleri yerine getirdiinin farkndaydlar. Bu
nedenle tccarlara geni hareket zgrl salanmakta, zel
bir konumlar olduu kabul edilmekteydi. zellikle bakentin,
sarayn ve ordunun iae sorunlarnn zm iin gerektiinde
tccarlara imtiyazlar salanyor, blgesel ticaret tekellerinin ku
rulmasna izin veriliyordu. Aynca, lonca dzenini hem destekle
mek hem de denetlemek amacyla gelitirilen ve fiyatlar, malla-
nn kalitesini denetleyen hisba kurallar, pek ok durumda,
tccarlara uygulanmyordu.
Ancak, ticaretin ve tccarlann her zaman ve her yerde va
rolan dzen erevesinde kaldklan ve bir istikrar unsuru olu
turduktan sylenemez. rnein daha fazla kr amacyla tccar
lar istifilie, stokulua ba vurduklannda, kentlerdeki
darlklar, skntlar ortaya kabiliyordu, zellikle tanmsal reti
min snrl kald yllarda tccarlar, ellerine geen gda madde
lerini ve hammaddeleri narh uygulamas erevesinde kent pa-
zarlanna gndermek yerine, daha yksek fiyatlarla AvrupalI
tccarlara satmaktaydlar. Bu tr darlklar loncalann ve kentte
ki halkn iktisad yaamn altst ettii gibi, isizlii de artrarak
kentlerde devlete kar ynelebilecek siyasal, toplumsal hareket
lere zemin hazrlyordu.
Osmanl yneticileri tccarlann kimi faaliyetlerinin devletin
srdrmeye alt iktisadi dzenle elitiinin, bu dzeni
zc etkileri olabileceinin de farkndaydlar. Bu nedenle devlet
bir yandan iae sorunlanmn zmndeki katklan nedeniyle
ticaret sermayesine belirli zgrlkler tanmak zorunda kalr
ken, te yandan da tccarlann faaliyetlerini denetlemek ve dev
letin karlaryla elitii lde bu faaliyetleri ortadan kaldr
mak iin aba gstermitir.

Soru 32: Bakent stanbul'un et ihtiyac nasl karlan

yordu?

Teknolojik olanaklan snrl kalan tm kapitalizm ncesi

65
toplumlarda, kentlerin gda ve hammadde ihtiyalarnn kar
lanmas her zaman nemli bir sorun oluturuyordu. Ktlklar ve
darlklar sk sk kentlerin gndemine gelirdi, t e yandan,
hemen her konuda olduu gibi iae konusunda da stanbul'un
Osmanl toplumsal dzeni iinde zel bir yeri vard. 16. yzyl
da Anadolu ve Rumeli'deki dier kentlerin tmnn nfusu
yz binin altnda kalrken, stanbulun nfusu yzyl sonlarna
doru yarm milyonu ok am, kimi tahminlere gre bir milyo
na yaklamt.
Devlet yneticilerinin ve ordunun, bir baka deyile retici
olmayan kesimlerin, kent nfusu iinde byk arlklar vard.
Fransz tarihisi Robert Mantrann deyimiyle stanbul, retti
inden ok fazlasn tketen, evresindeki alanlardan srekli
olarak gda maddeleri ve hammaddeler eken bir byk parazit
kent durumundayd. Ayrca, bakent olmas nedeniyle, stan
bul'un iae sorunlarnn zlmesi merkezi devlet asndan si
yasal nem tayordu. stanbul'da darlklarn, ktlklarn ba
gstermesi, kent halknn ynetime kar harekete gemesine
yol aabilirdi.
te bu koullarda stanbulun et ihtiyacnn nasl karlan
dn bir rnek olay olarak incelediimizde, devletin iae sorun
larna ve zellikle stanbul'un iaesi konusuna nasl yaklat
n anlamak mmkn olabilecektir. Aynca yine bu rnek olaya
bakarak, devletin i ticaret ve zel ellerde sermaye birikimi gibi
nemli konulardaki tavn hakknda da nemli ipulan elde ede
bileceiz.
16. yzylda Osmanl kentlerindeki hali vakti yerinde taba
kalarn bile et tketimi, bugnk dzeylerle karlatrldn
da, snrl kalmaktayd. Yine de her yl binlerce hayvann stan
bula getirilerek kesilmesi gerekiyordu. stanbul'un et ihtiyac
esas olarak Trakya, Makedonya ve Balkanlar'dan karlanrd.
Anadolu'da yetitirilen hayvan srleri ise Anadolu'daki kentle
re yollanrd. Ancak, et ihtiyacnn karlanmas konusunda s
tanbul ile tara kentleri arasnda kanlmaz bir rekabet vard.
stanbul ve dier kentlerin et ihtiyacnn karlanmasnda
nemli rol oynayan bir kesim, devletin grevlendirdii celepler
di. Celepler hayvan srlerini satn alarak stanbul'a getirirler
di. Celeplerin kentlere ulatrd hayvanlarn kesiminden, da
tmndan ve satndan ise yine devletin grevlendirdii kasap
lar sorumluydular.
Kentlerin iaesi konusunda Osmanl ynetiminin genel
yaklam, sorunu arz ve talep kurallarna, piyasann ileyiine
brakmak yerine, ticarete mdahale ederek, tccarlarn devletin
saptad fiyatlarla fentlere mal getirmesini salamaya al
mak olmutur. Bu amala belirli rnlere retimin yapld y

66
relerde el konur, bu mallar kentlere tatlr, kentlerde belirli
yerlerde depolandktan sonra devletin saptad narh fiyatlary
la satlrd.
Hem kentteki fiyatlar dk tutabilmek, hem de saray ve
ordunun gereksinimlerini ucuza salamak amacyla devlet, s
tanbul'a gelen gda maddelerine ve hammaddelere uygulanan
narh fiyatlarn dk tutmaktayd. stanbulun et ihtiyacnn
salanmasnda karlalan glkler de ite bu nedenle ortaya
kyordu. stanbul iin saptanan narh fiyat srlerin topland
blgelerdeki al fiyatndan yeterli lde yksek tutulmazsa,
sr sahipleri ve celepler iin stanbul'a hayvan gndermek, ka
saplar iin de stanbul'da et kesip datmak krl birer faaliyet
olmaktan kyordu. Celeplere destek olmak zere devlet srle
rin satn alnd fiyatlar da dk saptaynca, bu kez canl
hayvan bulmak gleiyor, sr sahipleri mallarn celeplere
deil, daha yksek fiyat veren dier tccarlara satyorlard.
Bu koullarda devlet, stanbul'a hayvan getirilmesini sala
mak iin, et narhn ykseltmek yerine, celep ve kasaplar zor
kullanarak bulma yolunu semiti. Celep olarak atanan kiiler
den her yl stanbul'a belirli sayda hayvan getirmeleri isteniyor
du. Kasaplardan ise, srgn uygulamalarn hatrlatr bir biim
de, yaamakta olduklar blgeyle tm toplumsal balarn
kopararak ve ailelerini de yanlanna alarak stanbul'a yerleme
leri talep ediliyordu. Bu zoraki greve giderken yolda kamalar
n engellemek zere, kimi durumlarda kasaplara askerler elik
ederlerdi.
Hem sz konusu ticaretin hacmi, hem de devletin fiyatlara
mdahalesi nedeniyle celeplik ve kasaplk, ok byk sermaye
isteyen ve ok byk zararlara yol aabilen meslekler durumu
na gelmiti. stanbul iin kasap ve celep adaylarnda aranlan
en nemli koul, byk servet sahibi olmalaryd. Celep adayla
rnda 100.000 akelik, kasap adaylarnda ise 200.000 hatta
300.000 akelik servetler aranyordu. Servetlerinin bu kadar
byk olmadna yneticileri ikna edebilen adaylar ykml-
lklerden kurtulabiyorlard.
Celeplik ve kasaplk grevlerinde zarara uramak neredey
se kanlmaz olduu iin, bu grevlere atananlar arasnda ser
mayelerini yitirenler, iflasa srklenenler sk grlyordu. Ta-
radaki zenginler bu ykmllklerden kaabilmek amacyla
devlete byk demeler yapmaya veya baka hizmetlerde bu
lunmaya hazrdlar. rnein S. Faroqhinin inceledii belgeler
de, kasaplk grevinden kurtulabilmek iin 60.000 ake deme
ye hazr olan zenginlere rastlanmaktadr.
Devletin izledii politikalar sonucunda celeplik ve kasapl
n bu kadar byk bir yk durumuna gelmesi, devlet ynetici

67
lerini ve yerel kadlar bu meslekleri bir ceza olarak grmeye y
neltmiti. rnein eer taradaki bir zenginin tefecilik yapt
ya da bir tccarn gda maddelerinde stokulua giritii yahut
Avrupal tccarlara, yasaklara karn, mal satt biliniyorsa,
bu kiilerin kasap olarak stanbula gnderilmeleri kolaylayor
du.
Bu politikalar, devletin ticaret sermayesine ve zel ellerde
biriken servetlere kar tavr hakknda bize nemli ipular veri
yor. Bir nceki Soruda, kentlerin iaesini saladklar iin devle
tin tccarlarn faaliyetlerine hogryle baktn belirtmitik.
Celeplere ve kasaplara kar izlenen politikalar, bize, zellikle
merkez devletin nemli sayd konularda bu hogrnn s
nrl kalabileceini, servet sahiplerinin msadere tehlikesiyle
kar karya olduunu bir kez daha gsteriyor.

Soru 33: 15. ve 16. yzyllarda Osmanl mparatorlu-

u'nun d ticareti hangi lkelere ynelmi
ti?

Her eyden nce belirtmek gerekir ki, 15. ve 16. yzyllarda

Osmanl mparatorluumun d ticaretinin hacmi ve d ticarete
konu olan mallarn toplam retim iindeki pay, bugnk du
rumla karlarldnda, ok daha snrl kalyordu. Bunun
bir nedeni, ulatrma teknolojisinin henz yeterince gelimemi
olmasdr. Uzun mesafeli ticaret daha ok ykte hafif pahada
ar mallar zerinde younlayordu. Hububat gibi tamas
daha g olan rnlerde, uzun mesafeli ticaret ancak deniz ta
maclnn elverili olduu durumlarda yaplabilmekteydi.
D ticaretin snrl kalmasnn bir dier nedeni de, geni
mparatorluun kendi iinde olduka gelimi bir iblmnn
varlyd. Kentlerin tketimi iin gereken gda maddelerinin,
loncann retimi iin gerekli hammaddelerin ok byk bir
ksm mparatorluun iinden salanrd. Aada Soru 35'te
tartacamz gibi, devlet de bu iblmn canl tutmaya, m
paratorluun byk lde kendi kendine yeterli konumunu
korumaya alrd. Bu amala gerektiinde darl duyulan
gda maddelerinin ve hammaddelerin ihracat yasaklanabiliyor
du. Buna karlk, iae sorunlarn hafifletecei gerekesiyle it
halat desteklenmekteydi.
15. ve 16. yzyllarda Osmanl d ticaretinin bir dier zel
lii de toplam ticaret iinde Orta ve Bat Avrupa'nn paynn s
nrl kalmasdr. Anadolunun d ticareti daha ok Dou Akde
niz, Dou Avrupa ve Orta Dou blgelerine ynelmekteydi. Bu
dnemde Anadolu ile mparatorluk dnda kalan blgeler ara

68
sndaki ticarette ana eksen grlmektedir.
Bunlardan birincisi dou-bat ynnde olup Osmanl mpa
ratorluu ile ran arasnda kara yolu zerinden yrtlen tica
reti kapsyordu. Tebriz, Halep, am, Diyarbakr, Konya ve
Bursa bu kervan ticaretinin nemli urak merkezlerini olutu
ruyordu. Mslman tccarlann yrtt bu ticarette Osmanl
mparatorluu ham ipek, lks tekstil rnleri ve Hindistan'dan
gelen bahara ithal eder, karlnda, douya bir miktar tekstil
rnyle altn ve gm gnderirdi. 16. yzyl boyunca ran'la
srdrlen savalar, bu ticarete byk darbeler indirmi, her
iki lkenin de ekonomisini ve mliyesini olumsuz etkilemitir.
Orta Dou blgesindeki ikinci ticaret ekseni kuzey-gney
ynnde, Anadolu ile Suriye ve Msr arasnda gelimiti. Bu
eksen zerindeki mal akmlan zellikle bakent stanbul ile or
dunun gereksinimlerinin karlanmas asmdan nem tayor
du. Msr ve Suriye'den Hindistan kkenli baharat ve eitli
boya maddeleriyle pirin, buday, un, eker, sabun gibi temel
mallar ithal ediliyor, bu blgelere tahta, demir, demirden yapl
m ara ve gereler, ipekli ve dier tekstil rnleri ihra edili
yordu. Msr ve Suriye ticaretinin zellikle stanbul iin nemi
arttka, denizlerin gvenlii Osmanl ynetimi iin nemli bir
sorun durumuna geldi. 16. yzyln balarnda Suriye ve
Msrn fethinden sonra, Rodos valyelerinin ss olan Rodos
adasnn alnmasyla bu ticaret yolu tmyle Osmanllar'm de
netimine girdi.
Yine gney-kuzey ynndeki bir dier ticaret ekseni de
Anadoludan Karadenizin kuzeyine ve oradan da Polonya ve
Rusya ilerine kadar uzanmaktayd. 15. yzyl ortalanna kadar
Karadeniz ticareti Italyanlar'n, zellikle de Venedik ve Ceneviz
lilerin denetimindeydi. stanbul'un fethinden sonra Boazlar
Avrupallar'a kapatlarak Karadeniz ticaretinde bir Osmanl te
keli kuruldu. Bu ticaret Osmanl uyruklu Ermenilerin, Yahudi-
lerln, Rumlar'm ve Mslman Trklerin denetimine geti. Os-
manl ynetimi ancak dost kabul ettii Avrupa lkelerinin
ticaret gemilerinin Karadenize kmasna izin veriyordu.
Deniz ulatrmaclnn ve Karadeniz'in kuzeyindeki, Kefe,
Akkerman gibi limanlann salad kolaylklar sayesinde, bu
eksen zerindeki ticaret hzla geliti. Anadoludan kuzey ynn
de pamuklu dokuma, eitli gda maddeleri ve arap ihra edili
yor, kuzeyden gneye buday, un, tereya, tuz gibi temel gda
maddeleri geliyordu. Karadenizin kuzeyindeki alanlarn asker
denetimi sayesinde Osmanllar, 1774 ylndaki Kk Kaynarca
Antlamasna kadar Karadeniz ticareti zerindeki tekellerini
srdrdler, Karadenizi bir Osmanl gl olarak tutabildiler.
Dou Akdeniz, Dou Avrupa ve Orta Dou blgeleriyle kar-

69
latnldnda. Bat ve Orta Avrupa'nn 15. ve 16. yzyllar
Osmanl d ticareti iindeki yeri snrlyd. 14. yzyldan itiba
ren Osmanl Devleti Dou Akdeniz'e almaya baladnda, bu
blgedeki ticareti denetim altnda tutan Venediklilerle karla
t. Osmanl ynetimleri Venedik'in ticari ve asker gcn kr
maya altlar. Venedik'in Dou Akdeniz ticaretine tmyle
egemen olduu dnemlerde, Dou Akdeniz ve Karadeniz'e kys
olan devletler Venedikliler'e eitli ticar imtiyazlar vermilerdi.
Osmanl Devleti geniledike ve bu blgeleri denetimi altna al
maya balaynca, Venedikliler'e salanan imtiyazlar geri ald.
Osmanl ynetimleri ayrca Venedikliler'in rekabet iinde oldu
u dier talyan kent devletleriyle ibirlii yapmaya baladlar.
Ceneviz, Floransa ve Ragusa devletlerine tekeller ve baka ticar
ayrcalklar verdiler.
Bat Avrupa ile ticarette Osmanllar buday, deri, ham ipek
ve ipekli dokuma ihra ediyor, ynl dokuma, bir miktar ipekli
dokuma ve dier lks tketim mallarn ithal ediyordu. hracat
genellikle ithalattan fazla olduu iin, aradaki fark batdan do
uya doru altn ve gm akmyla karlanmaktayd.
Osmanl Devleti ile Venedik arasndaki Dou Akdeniz tica
retine egemen olma mcadelesi iddeenerek srd. 15. yzy
ln ikinci yarsnda ve Akdeniz havzasndaki ticaretin canland
16. yzyl boyunca, bu iki devlet birbiri ardna savalara girdi
ler. te yandan, 16. yzylda Avrupa ok byk deiikliklere
sahne oluyor, Avrupa ekonomisinin arl gneyden kuzeyba
tya doru kayyordu. Bu gelimelerin sonucunda, 16. yzyln
ikinci yansnda Fransa, Hollanda ve ngiltere bandral gemiler
Dou Akdeniz'de boy gstermeye baladlar. 17. yzyln bala
rndan itibaren de, Avrupa'nn bu yeni ykselen gleri Vene
dik, Ragusa ve dier talyan kent devletlerinin etki alann Adri
yatik Denizi'yle snrlamaya baladlar.

Soru 34 : Osmanl Devleti'nin Hint Okyanusu'ndaki ti

caret yollarna ilikin politikas neydi?

15. yzyln son on yl Avrupallar'm dnyann kendi kta

lar dnda kalan alanlarn kefetmeleri asndan bir dnm
noktas oluturur. 1492 ylnda Ceneviz asll ancak spanyol
Krall iin almakta olan Kristof Kolomb, Hindistan yolunu
ararken Amerika ktasna varm. Bunun hemen ardndan, s
panyollarn komusu ve yakn rakipleri olan Portekizliler, Afri
ka'nn gneyindeki mit Burnunu dnerek Hindistan'a deniz
den ulamay baardlar. Bylece Hindistan ve Gney Dou
Asya ile Avrupa arasnda deniz ticaret yollar Portekizliler in de

70
netimine girmi oluyordu.
Son dnemlere kadar, AvrupalIlarn denizar keiflerinin
gz kamatrc parlaklna aldanan tarihiler, Asya ile Avrupa
arasndaki baharat ticaretinin 16. yzyln balarndan itibaren
Orta Dou ve Akdeniz limanlarndan Hint ve Atlantik Okyanus*
lanna kaydn, Orta Dou lkelerinin, hem de Venedik gibi
Akdeniz devletlerinin bu gelimelerden olumsuz etkilendiini
sanyorlard. Ancak, son otuz krk ylda yaplan aratrmalar,
Hindistan'dan gelen ve Orta Dou'yu kervanlarla geerek Akde
niz'e ulaan eski ticaret yolunun hemen kmediini, 16. yzy
ln balarnda yedii darbeye karn 1540'lardan itibaren eski
canlln kazanmaya baladn ve 16. yzyln sonlanna
kadar Okyanuslar'dan geen yolla rekabeti srdrdn gs
teriyor. Bir baka deyile, Portekizliler baharat yolunu Okya-
nuslar'a kaydrma abasnda tmyle baarl olamamlardr.
Eski ticaret yolu ancak 16. yzyln sonu ile 17. yzyln bala
rnda, HollandalI ve ngiliz ticaret irketlerinin devreye girmesin
de sonra, nemini yitirmitir. AvrupalIlar iin byk nem ta
yan bu gelimeler Osmanl Devletini de yakndan ilgilendirmek
teydi. Osmanl ynetiminin Hint Okyanusu'ndaki ticaret yollar
ve Portekizlilerle ilikiler konusunda izledii politikalar, d ti
carete ve ticaret yollarnn denetimine verdikleri nemi gster
mesi asndan, ilgin bir rnek oluturmaktadr.
Msr'n 1516-1517 yllarndaki fethi, Osmanl ynetimi
iin, ticari, ktisad ve mali alardan byk nem tayordu.
Msr'dan gelen gda maddeleri ve hammaddeler Anadolu ve
zellikle stanbulun, bu arada da Saray ve Ordu nun, iaesinde
nemli bir yer tutuyordu. Msrdan toplanan vergi gelirleri mer
kez devletin btesinde nemli bir kalem oluturuyordu. Bun
lara ek olarak, Suriye'den sonra Msr'n mparatorlua katlma
syla Osmanl ynetiminin Asya ile Avrupa arasndaki ticaret
yollar zerinde daha fazla sz sahibi olmas gndeme geliyor
du.
Osmanl yneticileri bu ticaret yollarnn neminin ve bu
yollar denetime almann salayaca yararlarn farkndaydlar.
Msr'n fethinden hemen sonra, 1525 ylnda, yazd ayrntl
raporda Osmanl kaptanlarndan Selman Reis, Kzldeniz ve
Hint Okyanusu'na almann, bu denizlerde Portekizlilerle reka
bete girierek ticaret yollarndan pay almann devlet hzinesine
salayaca mal yararlara dikkati ekiyor, bu amala byk bir
donanma kurulmasn neriyordu.
Salih zbaran'n aratrmalarnn ortaya koyduu gibi, Os
manlI ynetimi 1530'lardan itibaren Kzldeniz'in denetimini ve
Hint Okyanusu'na almay salayacak byk bir donanmann
yapmna giriti. Osmanllar Akdeniz'de geerliliini srdren,

71
kadrga tipi sava gemileri ina etmekteydiler. Bu gemiler, ksa
menzilli ve ar toplar kullanyor, arl krek ve insan gcne
veriyor, sava srasnda rampa ve bordalama gerektiriyordu.
Oysa 15. yzyln ikinci yansndan itibaren Portekizliler ve dier
Atlantik lkeleri, byk denizler iin ok daha elverili olan yel
kenli gemi yapm tekniini gelitirmeye balamlar ve bu yel
kenli gemilere uzun m enzilli hafif toplar yerletirmeyi baarm
lard. Bu teknolojik stnlk nedeniyle Osmanllar'n
Portekizliler le ak denizlerde rekabete tutumalan gleiyor
du.
Bu nedenle hazrlanan 70 paralk Osmanl donanmas,
ak denizlere kmak yerine Kzldeniz'i ve Basra Krfezi ni de
netlemeye, bu kylardaki kaleleri kuatarak drmeye daya
nan bir strateji izledi. 1530'larda Osmanllar'n Badad'dan g
neye inerek Basray ele geirmeleri de bu stratejinin nemli bir
parasn oluturuyordu. Ancak, 1554 ylnda Portekizlilerle gi
riilen ilk ak deniz sava Osmanllar'n yenilgisi ve donanma
nn nemli bir blmnn yitirilmesiyle sonuland.
Yine de Osmanllar'n kylan denetleme stratejisinin baa-
nya ulat sylenebilir. A k denizlerdeki stnlklerine kar
n Porteldzliler, OsmanlIlarla kylarda rekabet edemediler.
Yerel Osmanl yneticileri Hint Okyanusu nda faaliyet gsteren
Mslman tccarlan Osmanl denetimindeki limanlara ekebil
diler. 16. yzyl boyunca Hindistan'dan ve Gney Dou
Asya'dan gelen baharat, eitli boya maddeleri, pamuklu ve
ipekli kumalarn bir blm, Basra Krfezini ya da Kzldeniz'i
getikten sonra kervanlarla Akdeniz'e ulatrld. Kylardaki
gleri sayesinde Osmanllar, hem bu ticaretten gelir saladlar,
hem de Asya'dan gelen ve Osmanl lkesinde retilmeyen mal
lardan yararlandlar.
Bylece, ticaret yollanmn tmyle Atlantik'e kay engel
lenmi, daha dorusu geciktirilmi oluyordu. Bu sayede hem
Osmanllar, hem de ayn ticarete dayanan Venedik gibi Akdeniz
devletleri canllklann biraz olsun korudular. 16. yzyl boyun
ca Osmanllar'la Venedikliler eski teknolojiye dayanan gemile
riyle Akdeniz ii ticaretin denetimi iin savamay srdrdler.
talyan tarihi Carlo Cipolla bu savalan modas gemi sava
lar olarak nitelendiriyor. nk denizan keiflerden sonra,
Okyanuslar'n ve kalyonlarn Eski Dnyann merkezi Akdeniz'i
ve kadrgalann devre d brakmalan kanlmazd. 17. yzy
ln balanndan itibaren Asya'dan gelen ticaret yolunun Hollan
dalIlarla lngilizler'in denetimine girmesi ve tmyle Atlantik'e
kaymas, hem Osmanllar', hem de dier Akdeniz lkelerini
olumsuz etkileyecektir.

72
 Sru 35: Merkantilizm nedir, Osmanl Devleti'nin d ti
caret politikalar merkantilist miydi?

17. ve 18. yzyllarda Bat Avrupa ekonomileri uzun d

nemli bir bunalmn iine srklendiler. Pek ok lkede reti
min ve nfusun art hz yavalarken isizlik yayglamaya
balad. te bu koullarda Avrupann kuzeybatsnda yeni yeni
glenmeye ve bu arada birbirleriyle rekabet etmeye balayan
Hollanda, ngiltere ve Fransa gibi devletler, isizlii azaltmak ve
ekonomilerini canlandrmak amacyla, daha ncekilerden farkl
d ticaret politikalar izlemeye baladlar.
Grne bakldnda bu politikalarn amac lke iindeki
altn ve gm miktarn artrmakt. Temel iktisadi ama, milli
servetin artrlmas olarak tanmlanyor, bir lkenin mill serveti
de lkedeki altn ve gm miktaryla zdeletiriliyordu. Mer-
kantilistler, bir lkenin deerli maden miktarn artrabilmesi
iin ithal ettiinden fazlasn ihra etmesi gerektiini, bir baka
deyile d ticaret fazlas vermesi gerektiini savunuyorlard.
Merkantilist politikalar izleyen Avrupal devletler, bir yandan ih
racatlarn artrmaya, bir yandan da ithalatlarn snrlamaya
almlar, kendi lkelerindeki retim dallarn d rekabetten
korumay amalayan politikalar izlemilerdir. Bylece yerli re
tim artrlrken, isizliin basks da hafifletilmi oluyordu.
Yine ayn politikalar erevesinde, her devlet kendi d tica
retini kendi tccarlar ve kendi d ticaret filosu araclyla yap
maya byk nem vermekte, bu amala kendi tccarlarna ve
deniz filolarna tekelci ayrcalklar salamaktayd. Ksacas mer
kantilizm, Bat Avrupada ykselmekte olan yeni devletlerin
gl ulusal ekonomiler oluturmak iin izledikleri politikalar
yanstyordu. Sanayi Devrimi ncesinde bu lkelerdeki en gl
ve dinamik toplumsal kesim ticaret sermayesiydi. Merkantilist
politikalar da her kesimden ok tccarlann konumunu glen
diriyordu. Daha uzun dnemde ise merkantilist politikalar Ku
zeybat Avrupa'nn yeni ykselmekte olan ekonomilerini glen
dirmi, ulusal sanayilerin kurulmasnda nemli rol oynamtr.
Osmanl Devleti ise yalnzca 15. ve 16. yzyllarda deil,
17. ve 18. yzyllarda da merkantilizmin tam kart politikalar
izlemitir. Osmanllarn d ticaret politikalanna egemen olan
iki temel kayg Saray'n, Ordu'nun ve donanmann, kentlerin ve
bir lde de loncalann iae sorunlannn zlmesi ve mal
gelir salamakt. Osmanl ynetimi, d ticareti, darlklan ve kt-
lklan nlemenin, Saray'n, Ordu'nun ve kentli tketicilerin ge
reksinimlerini karlamann bir arac olarak grmekteydi. Bu
nedenle de merkantilistlerin yapt gibi ithalat snrlayp ihra
cat desteklemek yerine Osmanl ynetimleri bunun tam tersini

73
yapmtr. thalat her zaman desteklemi, ihracat ise gerekli
grdklerinde, ortaya darlklar ktnda snrlamak yoluna git
milerdir. Yabanc tccarlar ve yabanc deniz illolan da hem
mal getirdikleri, hem de devlete gmrk vergisi geliri saladk
lar iin tevik edilmilerdir.
Geri Osmanl ynetimleri mervantilist devletlerin politika
larn andrr bir biimde altn ve gmn lkeden kn sk
sk yasaklamlar ve engellemeye almlardr. Ancak, pek et
kili olmayan bu nlemlerin amac yerli retimi korumak deil,
devletin kendi adna para basabilmesi iin gerekli madenleri
salamakt.
lke iindeki retimi d rekabete kar korumak ve des
teklemek, istihdam yaratmak Osmanl ynetimleri iin byk
bir ncelik tamyordu. Geri kentlerdeki loncalarn varlklarn
srdrmeleri devlet iin nemli bir amat; ancak merkezi dev
let, loncalar ithal mallarnn rekabetinden korumaya alma
m, loncalar desteklemek amacyla ithalat snrlamak yoluna
gitmemiti. te yandan, 19. yzyla kadar korumacln ciddi
bir ktisad politika konusu olarak gndeme gelmemesinin bir
nedeni de Sanayi Devrimi sonrasna kadar mamul mallar itha
latnn snrl kalmasdr. 19. yzyla kadar, ithal edilen mamul
mallar iinde en byk pay pahal ipekli ve ynl kumalar ve
dier lks tketim mallan almaktayd. 19. yzyl ncesinde bu
tr mallann ithalatnn henz Osmanl loncalarn bunalma
srkleyecek boyutlara ulamadn vurgulamak gerekir.
Merkantilizmle taban tabana zt den bu ncelikleri ve
uygulamalan, d ticarete uygulanan gm rk resimlerinden de
izlemek mmkndr. Merkantilist Avrupa lkelerinde ithalata
uygulanan vergiler daha yksek dzeyde saptanrken, Osmanl
ynetimi 16. yzyldan 19. yzyla kadar ithalat ve ihracata uy
gulad vergileri e dzeyde tutmutur. rnein ngiltere ve
Hollanda ile yaplan ticarette bu vergiler yzde 3 dzeyinde kal
m, Fransa ile ticarette ise ithalat ve ihracata 17. yzyl sonla
rna kadar yzde 5, daha sonralar yzde 3 gmrk vergisi uy
gulanmtr.
Osmanl ynetimlerinin d ticaret politikalarn ynlendi
ren bir baka ncelik de uluslararas ilikilerde dost kazanmak
arzusu ve kaygs olmutur. Bir baka deyile, Osmanl yneti
mi d ticareti d politikann bir arac olarak grm ve kullan
mtr. 1530'lu yllarda Fransa ile imzalanmak zere hazrla
nan, ancak imzalanmadan kalan ilk kapitlasyonlar
anlamasnda bu kayg ok belirgindi. Osmanl ynetimi bir
yandan d ticareti gelitirirken, bir yandan da Habsburglar'n
gcne kar Avrupa sahnesinde yeni yandalar aramaktayd.
Ayn anlamayla Venediklilerin Dou Akdeniz ticaretindeki g

74
cnn azaltlmas da amalanmaktayd. 16. yzyln ikinci yan
snda ve daha sonralan ngiltere, Hollanda ve dier Avrupa l
keleriyle imzalanan ticaret anlamalannda da benzeri d politi
ka nceliklerinin nem kazand grlmektedir.

Soru 36: 15. ve 16. yzyllarda en byk servetler kim

lerin elinde birikiyordu, hangi alanlara yatn-
lyordu?

Byk kentlerdeki lonca ustalannn bir blmyle yine

byk kentlerde uzun mesafeli ticaretle uraan tccarlarn
elinde byk servetlerin birikebildiini daha nce belirtmitik.
Ancak, 15. ve 16. yzyllarda en byk servetler bu iki kesimin
deil, sarraf olarak adlandrlan tefecilerle yksek devlet me-
murlannn ellerinde birikmekteydi.
Halk arasnda sarraf olarak adlandnlan tefeciler, eitli fa
izle bor para vererek yaratlan arta ortak olmaktaydlar. Bir
yandan tarmsal retimi gerekletiren kyller, te yandan da
kentlerdeki esnaf loncalarnn yeleri, bykl kkl dk
kn sahipleri ve tccarlar, tefecilerden faizle bor para alrlard.
Krsal alanlarda para ekonomisinin ve meta retiminin henz
snrl kald ve 16. yzyln ortalarna kadar reayan vergileri
nin byk bir ksmn rn olarak dedii dnlrse, tefeci
sermayesi asndan en ekici alann kentlerdeki ticaret ve
tanm-d retim faaliyetleri olduu ortaya kmaktadr. En
byk ve en nfuzlu sarraflar ise stanbul'da otururlar, byk
tccarlara, yksek devlet memurlanna ve hatta devlete bor ve
rirlerdi.
Sarraflannkinden sonra en byk servetler askeri ya da y
netici snftan saylan yksek devlet memurlannm elinde biriki
yordu. Bu grevlilere devlet dorudan maa demez, tmar d
zeni erevesinde oluturulan yksek gelirli dirliklerin, has ve
zeametlerin vergi gelirlerini brakrd. Bu dirliklerden salanan
gelir, grevin nemine gre deimekte ve byk miktarlara va
rabilmekteydi. Hem sivil, hem de asker grevlerdeki yksek
devlet memurlan, dirliklerden gelen gelirin bir blmn eitli
iktisadi faaliyetlere yatrrlar ve grevlerinin kendilerine salad
nfuzu da kullanarak servetlerini ksa zamanda bytebilir
lerdi. Ticaret ve tefecilik, yksek devlet memurlar iin cazip ya
trm alanla n oluturuyordu.
15. ve 16. yzyllarda Osmanl toplumunun nemli zellik
lerinden biri de devletin zel mlkiyete ve zel ellerde servet ve
sermaye birikimine getirdii snrlardr. En nemli retim arac
olan toprakta zel mlkiyet devlet mdahaleleriyle smrlandnl-

75
mt. Ekonominin dier kesimlerindeki zel mlkiyet de, daha
nce celepler ve kasaplar rneinde tarttmz gibi, devletin
mdahaleleri sonucunda belirli snrlar iinde tutulmakta, m
sadere tehlikesiyle kar karya bulunmaktayd.
. Tccarlarn ve tefecilerin ellerinde biriken servetler msa
dereye urayabiliyordu, zellikle bir tefecinin hretinin yayl
m olmas ^ n c a yelerinin veya dier kentli nfusun tepkisini
ekmi olmas kendisi iin pek hayrl bir iaret saylmazd.
Ancak devletin msadere uygulamalarndan en sk etkilenen
kesim yine asker snf mensuplan, bir baka deyile devlet g
revlileriydi. Asker veya sivil, yksek devlet grevleri babadan
oula gemez, bu grevlere kapkullar arasndan kendini gste
rebilenler atanrd. Oluturulan servetlere memurun lmnde
veya grevinden ayrlmas zerine devlet el koyabiliyordu. By
lece bir yaam boyunca hzla biriktirilen servetler, ayn hzla or
tadan kalkabiliyordu.
Servetlerin incelenmesinden ortaya kan tablonun en
azndan iki zellii nemli gzkyor. Birincisi, devlet zel ml
kiyeti ve zel birikimleri belirli snrlar iinde tutmaya almak
tadr. kincisi ise, tefeci ve ticaret sermayelerinin faaliyetleri
merkezi devletin srdrmeye alt dzen erevesinde kal
maktadr. Merkez devletin gc srdke, ticaret sermayesinin
faaliyetleri varolan yaplan tehdit etmemektedir. Tefeci serma
yesinin varolan yaplar kendi bana dntrmesi ise zaten
mmkn deildir.

Soru 37: zel mlkiyet ve zel ellerde servet birikimi

asndan vakf kurumunun yeri ve nemi
neydi?

slam hukukuna gre vakf, zel mlkiyet altndaki bir

maln gelecekteki gelirinin kamu yararna veya hayr amacyla
tahsis edilmesi demekti. Bir zel mlkn vakfa dntrmek
isteyen kii, vakfn amalarn, ynetim ve ileyi biimini, gele
cekteki gelirinin nasl ve kimler tarafndan kullanlacan vak-
fyye ad verilen bir belgeyle saptar ve yerel yarg ilerinden so
rumlu kadya onaylatrd. Kurulan vakf, mlk sahibinin atad
veya nasl atanacan belirttii bir mtevelli heyeti ynetirdi.
slam hukukuna gre, devletin vakflarn ynetimine mdahale
etmemesi gerekiyordu. dari ve mal bakmlardan vakflann dev
let karsnda zerklikleri vard; ancak hesaplan kadlar tarafn
dan denetlenirdi. Mtevelli heyetleri bir yandan vakfn gelirleri
nin nasl kullanlacana karar verirken, te yandan da
sermayeyi oluturan mallan korumaya ve yatm m lar yaparak

76
bu mal varln geniletmeye alrlard, rnein eriat'a ayk-
n olmasna karn, vakflar sk sk faizle bor para vermekteydi
ler. Sermaye birikimi amalayan birer ktisad kurulu gibi y
netildikleri takdirde, vakflarn mal varlklarn geniletebildikle
ri grlyordu. Varlklarn en fazla srdrebilenler, kentlerde
kurulan ve esas sermayelerini bedesten, han, hamam, kervan
saray, depo, kiremit fabrikas, deirmen, fnn, mezbaha gibi d
zenli gelir kaynaklarnn oluturduu vakflard.
Grnte vakflar hayr amacyla kuruluyorlard. Ancak,
Osmanl toplumunda vakf kurumunun yaygnlamasnn bir
nemli nedeni de devletin zel mlkiyete mdahale etmesi, zel
mlkiyeti snrlamaya almasyd. Bir nceki Soruda devletin
zel ellerde biriken servetlere sk sk mdahale ettiini, zel ser
vetlerin msadere tehlikesiyle kar karya bulunduunu be
lirtmitik. Devletin bu tavr karsnda servet sahipleri mallar
nn ve denetledikleri topraklarn gelirinden dolayl biimlerde de
olsa yararlanmann yollarn aramlar ve bu amala vakf kuru-
munu kullanmlardr, zel mlkiyeti srdrmek amacyla
vakf kuran kiiler vakfn gelirlerini mmkn olduu lde de
netlemeye, bu gelirlerden kuaklar boyu yararlanmaya alr
lard. rnein evldiyye ad verilen vakflar, gelirleri kurucu ai
lenin elinde toplamay amalyordu.
Bu nedenle, Osmanl toplumunda vakf kurma eiliminin
msadere eilimiyle doru orantl olduu sylenebilir. Vakf
kurma giriimleri en ok kolaylkla servet oluturabilen ancak
servetleri grevlerine bal kalan ve grevlerinden ayrldktan
sonra ayn derecede kolaylkla msadereye urayabilen devlet
grevlilerinden gelmekteydi. Ynetici smf mensuplannn yan
sra dier zel servet sahiplerinin de vakf kurduklar grlmek
tedir.
slam hukukuna gre devletin vakflara mdahale etmeme
si gerekmekteydi. Ancak uygulamada vakflar, slam hukukuyla
devlet arasnda veya zel mlkiyet eilimleriyle devlet mlkiyeti
eilimleri arasnda elikili bir alan oluturmulardr. zellikle
kurulu dnemlerinde vakflarn denetimi, devlet ile yerel olarak
gl unsurlar arasnda nemli srtmelere ve mcadelelere
yol amtr. Osmanl toplumsal kuruluunda merkeziyetilik
eiliminin glendii dnemlerde devlet, vakflar zerindeki de
netimini artrmaya almtr. Vakflar zel denetim alanndan
devlet denetimi alanna ekme yolundaki giriimlerin en nemli
si, daha nce Birinci Blmde deindiimiz gibi, 15. yzyln
ikinci yansnda, II. Mehmed dneminde ortaya kmtr. Mer
kezi devletin glenmesiyle birlikte krsal alanlardaki binlerce
yerleim merkezinde vakflara dntrlen tanmsal topraklara
el konulmu ve bu topraklarda devlet mlkiyeti kurulmutur.

77
Bylece merkez! devlet, taradaki yerel olarak gl unsurlara
nemli bir darbe vurmay baarmtr.

Soru 38: 16. yzyl ortalarnda Osmanl toplumsal ku

ruluuna egemen olan retim tarznn en
nemli zellikleri nelerdi?

Kitabn bu kinci Blm'nde incelediimiz toplumsal ve

iktisad yaplar Birinci Blmdeki kavramsal tartmann
nda yeniden yorumlayacak olursak, Osmanl toplumsal kuru
luunda birden fazla retim ilikisi karmak biimlerde birlikte
yaamaktaydlar. retimin byk bir ksmnn gerekletirildii
tanmsal kesimde, snrl boyutlarda kleci retim ilikisine ve
gebe retim ilikisine, biraz daha yaygn olarak da toprakta
zel mlkiyete dayanan feodal retim ilikisine rastlanmaktay-
d. Ancak 15. yzyldan itibaren Osmanl toplumsal kuruluun
da en yaygn grlen retim ilikisi vergisel retim tarzna aitti.
Vergisel retim tarznda, devlet mlkiyetindeki topraklar ze
rinde retim yapan kyllerin yaratt arta, devlet adna bir
ynetici snf vergilendirme yoluyla el koymaktayd. Reaya iftli
i zerinde retim yapan kyl hanesi, tarmn ve ekonominin
en kk fakat en temel birimini oluturmaktayd. Tanmsal
reticiler arasndaki farkllama snrl kalyordu. Toprakta dev
let mlkiyeti srdke, kyllerin topraklarndan almalar ve
mlkszlemeleri sz konusu deildi. Devletin siyasal gc
srdke topraa bal bir aristokrasinin olumas engelleni
yordu.
Osmanl toplumsal kuruluundaki egemen retimtarznn
tanmn yaparken, devlet ve tanmsal reticilerle snrl kalma
mak gerekiyor. 16. yzyl Osmanl mparatorluu nda kentler ve
kylerle kentler arasndaki ktisad iblm olduka gelimi
ti. Kyllerin pazarla ilikileri artmakta, kentlerde ve krsal
alanlarda meta retimi yaygnlamaktayd. ve d ticaret can
llk gstermekteydi.
ite bu erevede devletin kentlerdeki loncalar ve ticaret
zerindeki denetimi, egemen retim tarznn yeniden retilmesi
asndan byk nem tayordu. Loncalar ve uzun mesafeli ti
caret sayesinde ynetici snfn oturduu kentlerin ve zellikle
bakentin iaesi salanmakta, ordunun gereksinimleri kar
lanmaktayd. Bu nedenle, devlet, loncalan hem desteklemekte,
hem de denetlemekteydi. Ksacas loncalar, devletin korumaya
ve srdrmeye alt geleneksel dzenin vazgeilmez bir par
asyd, Merkezi devlet tarmsal kesimde tmar dzenini ve
kk kyl iletmelerini mal ve siyasal nedenlerle nasl des

78
tekliyorsa, kentlerdeki loncalan da benzeri nedenlerle ve ayn
lde destekliyordu.
Yine kentlerin, sarayn ve ordunun iaesini salamak ama
cyla devlet, bir yandan ky kent iblmnn ve uzun mesafeli
ticaretin gelimesini zendirmekte, bir yandan da bunu gerek
letirecek olan ticaret sermayesini denetim altnda tutmaya a
balamaktayd. nk devletin denetimi dnda gelien her
trl birikim, egemen retim tarzn tehdit edebilecek bir g
oda oluturabilecekti.
Grld gibi, vergisel retim tarznn egemenliini sr
drmesi merkez devletin gcne balyd. Vergisel retim tarz,
toprakta zel mlkiyet ve ticaret sermayesi gibi belirli koullar
altnda kendisini zebilecek unsurlan bannda tayordu.
Ancak merkez devletin gc srdke, bu eilimler denetim al
tnda tutulabiliyordu.

Som 39: Osmanl toplumsal kuruluundaki egemen re

tim tarz niin feodal deildir?

nce benzerliklere iaret edelim. Osmanl toplumsal kuru

luunda egemen olan vergisel retim tarz ile feodal retim
tarz, kapitalizm ncesinde ortaya kan antik, kleci, gebe
gibi dier retim tarzlanyla karlatrldnda, snfl toplumla
nn tarihinde daha ileri bir aamay yanstrlar. retim gleri
nin gelimilik dzeyi de bu iki retim tarznda birbirine benze
mektedir. retimin byk bir blm tanmda
gerekletirilmektedir. Artn byk bir blmne toprak ml
kiyetini elinde bulunduran sava-ynetici snf tarafndan,
topran kullanm hakk karlnda, toprak kiras olarak el ko
nulmaktadr.
Kitabn Birinci Blmnde kapitalizm ncesi retim tarzla-
nn tartrken artn reticilerden ekonomi-d zor kullanarak
ekilip alndn, dolaysyla kapitalizm ncesi toplumlarda din,
hukuk, siyaset ve devlet gibi ekonomi-d elerin nemli rol
oynadn vurgulamtk. Bu nedenle Osmanl toplumunda ege:
men olan retim tarzyla feodal retim tarz arasndaki karla
trmay dar bir biimde tanmlanan retimin ve kira ilikilerinin
tesine gtrmek gerekir. Nitekim, mlkiyet ilikileri, temel top-
lumsal snflar ve devletin nitelii incelendiinde, aradaki fark
lar ortaya kmaktadr. Feodal retim tarznda toprak mlkiyeti
feodal beylerin elindedir. Merkez devletin gc snrldr ve ege
menlik feodal beyler arasnda paralanmtr. Temel toplumsal
snflar, feodal beyler ve topraa bal sertlerdir. Topran alnr
satlr bir meta haline gelmesi ve kyllerin topraktan koparak

79
mlkszlemesiyle birlikte feodal retim tarz zlme srecine
girmitir.
Buna karlk vergisel retim tarznda, toprak mlkiyeti
gl bir merkez devletin elindedir. Alt devlet adna bir y
netici snf veya brokrasi vergi olarak toplamaktadr. Bu temel
retim ilikisi evresindeki temel toplumsal snflar, yneticiler
ve retimi gerekletiren kyllerdir. Merkezi devlet gcn ko
ruduka toprakta zel mlkiyetin yaygnlamas ve tanmsal
reticilerin topraktan kopmalan mmkn deildir.
Feodal retim tarzyla vergisel retim tarz arasndaki ikin
ci byk fark, kentlerin ve tanm-d retim faaliyetlerinin ko
numunda ortaya kmaktadr. Feodal retim tarznda kentler,
kentlerde loncalar evresinde rgenen retim faaliyetleri ve
ticaret feodal beylerden byk lde bamsz olarak geli
mitir. Bylece ortaya feodallerden ve merkez devletten bam
sz sermaye birikim sreleri kabilmitir. Daha sonraki bir
aamada, Sanayi Devrimine giden yolda, ticaret sermayesi, bu
retim faaliyetlerini devlet mdahalesi olmadan, krsal alanlar
da ve loncalar dnda yeniden rgtleyebilmitir.
Buna karlk kentlerdeki zanaatlarn ve ticaretin vergisel
retim tarznn yeniden retilmesinde nemli rolleri vardr. Do
laysyla bu faaliyetler devlet tarafndan sk bir denetim altnda
tutulmaktadr. Bu alanlardaki sermaye birikimi ancak devletin
izin verdii, gz yumduu biimlerde ve boyutlarda gereklee-
bilmektedir. Devletin loncalara salad destek nedeniyle de, ti
caret sermayesinin tanm-d retim faaliyetlerini loncalar d
nda rgtleyebilmesi, rnein para bana deme dzeninin
gelimesi glemektedir.
Ksacas, feodal retim tarznda feodal beylerin basks ta
nmsal reticiler zerinde younlarken, siyasal egemenliin
paralanmas nedeniyle kentler, zanaatlar ve ticaret daha zerk
kalmlardr. Buna karlk Osmanl toplumunda egemen olan
vergisel retim tarznda, merkez devlet daha gldr. Devlet
zel mlkiyeti snrlamakta, kentleri, zanaatlan ve ticareti ya
kndan denetlemektedir. Merkez devlet gl kaldka, bu re
tim tarz kendi i elikilerini bannda tayarak varln sr
drmektedir.

Soru 40 : Osmanl toplumsal kuruluundaki egemen

retim tarzna verilen adn (feodal, Asya
tipi, vergisel veya dier) bir nemi var m?

39. Soruda Osmanl toplumsal kuruluundaki egemen re

tim tarznn hangi temel noktalarda feodalizmden ayrldn

80
tarttk. Daha nce, Soru 7'de ise, Marx'n tanmlad biimiy
le Asya tipi retim tarznn toprakta devlet mlkiyetinin ege
men olduu somut tarihsel toplumlarda ok seyrek olarak rast
lanan kimi boyutlar ierdiini, bu nedenle Osmanl
mparatorluu da dahil olmak zere Bat Asya'daki toplumsal
kurulular, Hindistan', in'i ve dierlerini inceleyebilmek iin
daha farkl bir kavramn gerektiini belirtmitik. Bu amala da
vergisel retim tarz kavramn tanmlam ve kullanmtk.
Bu noktada Osmanl toplumundaki egemen retim tarzna
bir ad vermenin anlam sorgulanabilir. Nitekim Ortaa slam
toplumlarn inceleyen nl Marksist tarihi Maxime Rodinson,
hem feodalizm hem de Asya tipi retim tarz kavramlarn yeter
siz buluyor. Kapitalizm ncesi retim tarzlar genel bal altn
da sonsuz bir eitlilii vurgulamaktan yana olduunu syl
yor.
Somut toplumlann sonsuz eitlilik gsterdii, her birinin
pek ok zgl yan olduu hi phesiz dorudur. Ancak bu
gzlemin bizi Rodinson'un yapt gibi "herkes kendine benzer"
veya Trkiye'de baz tarihilerin yapt gibi "biz bize benzeriz
noktasna getirmesi ya da kendine zg bir Osmanl retim
tarz kavram ortaya atmak gerekmez. nk tarih bilimi a
sndan, somut toplumlann yalnzca farkhlklanm vurgulamak
ve bu farkllklar iinde kaybolmak anlaml bir i deildir. An
laml olan, eitliliklerin yan sra toplumlann ortak yanlarm
da yakalayarak, Osmanl rneini ve dierlerini karlatrmal
bir ereveye yerletirebilmektir.
te yandan, yalnzca retimle ve iktisad dzeydeki unsur
larla snrl kalarak, feodalizmi artn reticilerden topran
kullanm karlnda kira veya vergi olarak alnd bir retim
tarz olarak tanmlamak da ayn derecede yanltc olacaktr.
Bylece btn tarihsel eitlilikler ve bu arada toplumlann snf
yaplar, i elikileri ve i dinamiklerine ilikin farkllklar geri
plana itilmi olmaktadr, rnein Osmanl ynetici snf ile A v
rupa'daki feodal aristokrasiyi e tutmak, ancak bu kavramlarn
tarihsel ieriinden ve bir zmleme arac olarak tadklar
anlamdan vazgemekle mmkn olabilir. Bu tr bir feodalizm
kavramnn getirdii daha da nemli bir dier sorun tarih anla
yyla ilgilidir. Tanma dayal tm Ortaa toplumlannn ortak
paydas olan kira veya vergi ilikisi feodalizm olarak tanmlann
ca, bu kategori kapitalizm ncesindeki her toplumun iinden
gemesi gereken evrensel bir aamaya dnmektedir. Bylece
kapitalizm ncesi toplumlann tarihi de tek bir izgiye ve zorun
lu birka kategoriye indirgenmi olmaktadr.
Buna karlk, feodal retim tarz ile ezamanl olarak ta
nmladmz bir vergisel retim tarz kavram ile, hem Osmanl

81
toplumnun Avrupa feodalizminden ayrlan boyutlar, hem de
toprakta devlet mlkiyetinin egemen olduu dier toplumlarla
ortak boyutlar vurgulanabilmektedir. Bylece Osmanl rneini
kapitalizm ncesi toplumlar arasnda karlatrmal bir ere
veye yerletirmek mmkn olmaktadr.
Sonu olarak, Avrupa ve Japonya dndaki kapitalizm n
cesi toplumlann karlatrmal tarihlerine nasl yaklalaca
sorusuna henz yeterli bir yantn verildiini syleyebilmek zor
dur. Hem evrensel olarak tanmlanan bir feodalizm kategorisi,
hem de Asya tipi retim tarz kavram, bu meseleye tatmin
edici bir yant oluturamamaktadr. Yaplmas gereken, bir
yanda ii boaltlm bir feodalizm kategorisine ve zorunlu aa
malar anlayna, te yanda da her kapitalizm ncesi toplumun
kendine zg bir retim tarz olduunu iddia eden grlere
kaymadan ve ok izgili bir tarih anlayn dlamayarak bu
toplumlann tek bir ortak paydasn deil, ortak paydalann ya
kalamaya almaktr. Vergisel retim tarz da ite bu balamda
deerlendirilmesi gereken bir kavramdr.

82
 nc Blm

16. YZYILIN KNC YARISINDA DI DNAMKLER

VE OSMANLI EKONOMS

Soru 41: Avrupa'da feodalizmin bunalm nasl geliti?

12. ve 13. yzyllarda Avrupa feodalizmi genel bir genile

me ve canllk dnemi yaamt. Bir yandan nfus artarken te
yandn da bataklklarn kurutulmas, ormanlann almas sa
yesinde yeni topraklar ekilmeye balanm, tanmsal retim art
mt. Kasaba ve kentlerdeki zanaatlarla uzun mesafeli ticaret
de ayn dnemde gelime gstermiti. Ancak, 14. yzyln bala-
nndan itibaren bu eilim tersine evrildi. Avrupa feodalizmi 15.
yzyln ortalarna kadar srecek uzun dnemli bir durgunluk,
hatta bunalm dnemine girdi. Hem nfus, hem de ekilen top
raklar ve tanmsal retim gerilemeye balad. Ekonominin en
nemli kesimi olan tanmdaki bunalm, zanaatlar ve uzun m e
safeli ticareti de olumsuz etkiledi. 1340lardan itibaren Kara
lm olarak adlandnlan gl bir veba salgn Bat Asya ze
rinden Avrupa'ya ulatnda, bu zayf yaplann fazla direnecek
gc yoktu. Bir tahmine gre, Avrupann toplam nfusu 14.
yzyln bandan sonuna kadar yzde krk dolaylannda azal
m, 73 milyondan 45 milyona gerilemitir.
ktisad durgunluk ve bunalmla birlikte 14. yzylda Avru
pa toplumsal ve siyasal alkantlar yaad. Tarmdan saladkla-
n gelirlerin azalmas zerine feodal beyler serfler zerindeki
basky artrmaya, serilerden daha ar taleplerde bulunmaya
balaynca, alk koullanyla kar karya kalan kyller diren
meye ve ayaklanmaya baladlar. Kasaba ve kentlerdeki yoksul
kesimler de sk sk bu ayaklanmalara katldlar. Felemenk'te,
Fransa'da ve ngiltere'de 14. yzyl boyunca yaygnlaarak
sren ayaklanmalarn en nemli yan, bu hareketlerin artk feo
dal beylerin basklanna yerel direniler olmaktan kp, feodal
toplum dzenini sorgulayan ve bu dzeni sarsan boyutlara
ulamalandr. Ayaklanmalar yaygnlanca, retim daha da ge
rilemi, ktisad bunalm derinlemitir.

83
 Feodalizmin 14. yzyldaki bunalmnn nedenlerini anlaya
bilmek iin, kentlerdeki zanaatlar ve ticareti deil, en nemli
kesim olan tanm incelemek gerekiyor. 12. yzylda feodal sen-
yrler tanmsal retimden saladklar gelirlerin bir ksmn ve
rimlilii artracak fiziksel yatnmlara ayrmlar, bylece tanm
sal retimi artrabilmilerdi. Tanm kesimindeki verimlilik
artlannm 13. yzyldan itibaren durduu grlyor. Bunun
nedeni feodal beylerin yatnm harcamalarn durdurmalan ve
tarmdan saladklan gelirleri tmyle tketime ve srp giden
savalara harcamalardr. Geri feodal Avrupa'da tanmsal reti
min byk bir ksm senyrlerin demesnelerinde deil kk
kyl iletmelerinde gerekleiyordu ama toprak sahiplerinin
ar basks altnda bunalan kyllerin kendi iletmelerinde ya-
tnmlara giriecek gleri yoktu.
Kasaba ve kentlerde de benzeri bir eilim grlmekteydi.
Yatnm lann durmas nedeniyle Felemenk'te, talya'da ve ngilte
re'de loncalar evresinde rgtlenen zanaatlarda teknik ilerle
meler durmu, retim gerilemeye balamt. ktisad durgun
luk ve bunalm sk sk ktlklara neden oluyor, bu koullarda
veba gibi salgn hastalklann yaylmas daha da kolaylayordu.
Bu yaygn ve derin bunalm feodalizmin Avrupa'daki ege
men retim tarz konumunu yitirmesine, daha sonra da yeni
bir retim tarznn, kapitalizmin, ykselmesine yol aacaktr.
Ancak kapitalizmin ykselmesine gemeden nce, feodalizmin
zlnde hangi etkenlerin daha nemli rol oynadn ara
trmak gerekecek.

Soru 42: Avrupa'da feodalizmin zlmesi srecinde

kentlerin ve uzun mesafeli ticaretin rol ne
olmutur?

Daha nce Soru 6'da tarttmz gibi, nfusun ezici o

unluunun krsal alanlarda yaad, ekonominin byk l
de tarma dayand fepdal retim tarznda temel retim ilikisi
serflikti. Tanmsal retimi gerekletiren serilerle yaratlan art
a el koyan feodal beyler ya da senyrler, bu retim ilikisi ev
resindeki temel toplumsal snflar oluturuyorlard.
Ancak, bu zelliklerine bakarak feodalizmin yalnzca krsal
alanlarda grlen bir retim tarz olduu, kentlerin feodalizmin
dnda kald sonucuna varm ak doru olmaz. Ortaan erken
dnemlerinden itibaren, kasabalar ve kentler feodal retim tar
znn bir paras olarak gelimeye balamlard. Bu sayede kr
larla kentler arasndaki iblm derinlemi, yerel ticaret can
lanm, kasaba ve kentlerdeki loncalar evresinde rgtlenen

84
zanaatlarda retim glerinin gelimesi mmkn olmutu. Bu
erken dnemlerdeki yerel ticaret, esas olarak feodal beylerin
lks tketimlerini karlamaya ynelikti. 10. yzyl ve sonrasn
da ise uzun mesafeli ticaret gelimeye balam ve bu eilim
hem kentlerdeki zanaatlar hem de ticaret sermayesi iin yeni bi
rikim olanaklar yaratmt.
te yandan, feodal retim tarznn bir paras olmakla bir
likte, kentlerin feodal retim tarz iinde zel bir konumlan
vard. Vergisel retim tarznn egemen olduu toplumlarda
kentler, zanaatlar ve ticaret gl merkez' devletlerin denetimi
altna girmekteydiler. Buna karlk, feodalizmin erken aamala
rndan itibaren Avrupada siyasal egemenlik feodal beyler ara
snda paralanm, parsellenmiti. Bu durum kasaba ve kentle
re nemli bir zerklik getirmi, feodal beylerin mdahalelerin
den uzak bir biimde gelimelerine olanak salam. zel ml
kiyet ve zel mlkiyete dayal hukuk da bu koullarda yaylm,
uzun mesafeli ticaretin gelimesi tccarlarn elinde sermaye bi
rikimini hzlandrmt.
14. yzylda tanmsal retim gerilemeye baladnda, feo
dal beylerin sarslan durumlann dzeltmek amacyla serfler
zerindeki basky artrdklann belirtmitik. te bu bunalm
koullarnda kasaba ve kentlerin zerklii, beylerin basks al
tnda ezilmekte olan serilere topraklarn terketme olanan
salad. Kentlerde siyasal gc olmayan senyrler g eden ky
lleri geri getiremeyince, topraklarn ileyecek kirac bulmakta
glk ekmeye baladlar, te yandan, hem kent ve kasabala-
nn bymesi, hem de uzun mesafe ticaretinin gelimesi tanm
sal mallar iin talebi artrmakta, pazar iin retimi ekici kl
maktayd. Meta retiminin yaygnlamasyla birlikte senyrler
topraklanndan saladklar geliri artrmak istiyorlard. te bu
koullarda senyrler tanmsal reticiler zerindeki basklar ha
fifletmek, angarya gibi ykmllkleri azaltmak ve zaman iin
de topraklarn para karl kiralamak zorunda kaldlar.
Bylece serilik ya da feodal retim ilikileri zlmeye ba
lyor, tanmda cretli emein, bir baka deyile kapitalist retim
ilikilerinin ortaya kmasyla sonulanacak gelimelerin n
alm oluyordu. Ancak, Avrupa'nn bas ile dousunun 15.
yzylda ve sonrasnda izledii patikalan karlatrdmzda,
kentlerin ve uzun mesafeli ticaretin gelimesinin feodalizmin
zlmesinde tek balanna yeterli bir neden olamayacan gr
yoruz. nk, uzun mesafeli ticaretin gelimesiyle birlikte Bat
Avrupa'da serilik zlrken, ayn gelime Prusya ve Polonya'da
serfliin glenmesine ve kinci Serilik olarak adlandnlan yeni
bir dnemin yaanmasna yol amtr. Bu durumda, feodaliz
min zlmesine yol aan nedenleri belirlemek iin, krsal alan-

85
lara geri dnmek ve beylerle seriler arasndaki mt'ttlrlelcrc bir
kez daha bakmak gerekecek.

Soru 43: Bat Avrupa'da feodalizmin zl srecin

de feodal beylerle serfler arasndaki mcade
lenin rol ne olmutur?

14. yzyln ktisad bunalm koullarnda feodal beylerin

basky artrmas zerine, serilerin bir blmnn areyi kent
lere g etmekte bulduklarn belirtmitik. Krsal alanlarda
kalan seriler ise beylerin artan talepleri karsnda direnmeye
ve mcadele etmeye baladlar. 14. yzyl Bat Avrupa tarihinde
nemli bir yeri olan kyl ayaklanmalar ite bu direnii yanst
maktadr.
Krsal nfusun azalmaya balamasnn ve senyrlerin top
raklarn ileyecek kirac bulmakta glk ekmelerinin de etki
siyle, bu mcadeleler sonucunda sertlerin topraa ballklar
azalmaya balad. Toprak sahiplerine olan ykmllklerini
miktar nceden belirlenen rn veya para olarak kiraya d
ntren Bat Avrupa kylleri, zaman iinde ektikleri toprak
lar zerindeki haklarn genilettiler. Bylece, iledikleri toprak
lar zerinde zel mlkiyet haklan bulunan ve pazar iin retim
yapan bir kk reticiler ya da kk meta reticileri kesimi
yaygnlk kazanmaya balad.
16. yzyla gelindiinde, ngiltere'de kk meta reticileri
arasndaki farkllama olduka ilerlemiti. Bu tanmsal retici
ler arasnda durumunu glendirenler, dier toprak sahiplerin
den de toprak kiralyor ve iletmelerinde cretli ii altnyor-
lard. 14. yzylda krsal alanlarda serilerin direni ve
mcadeleleriyle balayan sre, kapitalizmin temel retim ili
kisi olan cretli emein ortaya kmasna yol amt. te bu
nedenle kapitalizmin kkenlerini kentlerden ok krsal alanlar
daki snf mcadelelerinde ve tarm kesimindeki retim ilikile
rinin bu mcadeleler sonunda gsterdii dnmlerde aramak
gerekiyor.
Buna karlk, Dou Avrupa'da, Elbe rmann dousunda
kalan alanlarda dengeler feodal beylerden yanayd. Kyl reti
ciler arasndaki dayanma ve ky dzeyindeki rgtlenme ta
rihsel olarak daha snrl kalmt. 16. yzylda Bat Avrupa'dan
gelen gda maddeleri ve hammaddeler talebinin artmasyla bir
likte, ticaret ve meta retimi genilerken, tanmsal reticilerin
feodal beylere olan ballklan azalmad, tersine, artt. Meta
retiminin yaygnlamas, Dou Avrupa'da feodal retim iliki
lerinin younlamas sonucunu dourdu.

86
 Hem feodal retim ilikilerinin zl srecinde, hem
de tarmda kapitalist retim ilikilerinin ortaya k srecinde
devletin rolne ve devlet mdahalelerinin nemine de deinmek
gerekiyor. Feodal beylerle topraa bal serfler arasndaki mca
deleler srp giderken Bat ve Dou Avrupa'da merkez devletler
gl deillerdi; bu mcadelelerin sonucu zerinde fazla etkili
olamadlar. Daha sonralar, ngiltere'de kapitalist iftiler yok
sul kylleri direnilerine karn topraklarndan skp atarak
tarmda cretli iiliin yaylmasn saladklarnda da, merkez
devletin bu mcadeleye u veya bu ynde mdahale edecek
gc yoktu.
te yandan, ngiltere'de olduu gibi Fransa'da da, feodal
retim ilikilerinin yenilgiye uramasndan sonra kk meta
reticileri yaygnlk kazanmlard. Ancak ngiltere'den farkl
olarak Fransa'da, 16. yzyldan itibaren merkezi devlet glen
meye balad. Kk meta reticileri, byk iftilere kyasla
daha kolay vergilendirile bilecek bir kesim olarak, merkezi devle
tin mali temelini oluturuyorlard. Bu nedenle Fransa'da devlet,
kapitalist iftilere kar kk reticileri srekli olarak destek
lemi, tarmda kk reticiliin 20. yzyla kadar direnebilme-
sini salamtr.

Soru 44: 16. yzylda Avrupa'daki ktisad genileme ve

canlln belli bal zellikleri nelerdi?

16. yzylda Avrupa ekonomisinin corafi snrlan hzla ge

nileyerek dnyaya yayld. Gemi yapm teknii ve okyanus ge
miciliindeki nemli ilerlemeler sayesinde, Portekizliler ve Is-
panyollar denizan keiflerde byk baarlar kazandlar.
Amerika ktasnn kefi ve Afrika'nn gneyinden dolalarak
Hindistan yolunun bulunmas, nce Atlantik kysndaki bu iki
lke, daha sonra da Hollanda, ngiltere ve dierleri iin yeni ola
naklar yaratt. Yeni Dnya'nn kefiyle birlikte, Peru ve Meksika
toplumlarnn yzyllar boyunca biriktirdikleri altn ve gm
yamalanmaya ve Avrupa'ya aktanlmaya baland. Daha sonra-
lan Yeni Dnya'daki madenlerin devreye sokulmasyla Avru
pa'ya altn ve gm akm srdrld. Ancak, bu deerli ma
denlerin nemli bir blm Avrupa'da kalmad; Avrupa'dan
Asya'ya aktarld. Avrupa'nn Hindistan'dan ithal ettii baharat,
ipekli kumalar ve deerli talar Amerika'dan gelen altn ve g
mle dendi.
Bu denizar yaylmadan daha da nemli olan, Avrupa
ekonomisinin kendi iinde gsterdii genileme ve canllktr.
15. yzyln ikinci yarsndan 16. yzyl sonlanna, hatta 17.

87
yzyln balanna kadar sren ve iktisat tarihilerinin "uzun
16. yzyl olarak adlandrdktan dnemde, kuzeybatdan gne
ye ve douya kadar Avrupa'nn hemen her blgesinde 16. yzyl
boyunca nfus ve retim dzeyleri artm, meta retimi yaygn
lam, uzun mesafeli ticaret canlanm ve Yeni Dnya'dan
gelen deerli madenlerin de desteiyle para kullanm yaygnla
mtr. Fransz tarihi Fem and Braudel, 16.yzyln son eyre
inde Akdeniz ekonomisini inceleyen nl yaptnda, 16.yzyl
boyunca Bat ve Dou havzalaryla tm Akdeniz yresinin bu
uzun dnemli eilimlerin etkisi altna girdiini gsterdi.
14. yzyl, Avrupa feodalizmi iin bir bunalm dnemiydi.
Nfus, ekilen alanlar ve tarmsal retim nemli gerilemeler gs
termiti. Bu eilimlerin 15. yzyln ortalarndan itibaren tersi
ne evrildiini gryoruz. Yukarda, Soru 41'de, aktardmz
bir tahminde, Avrupa'nn toplam nfusunun 14. yzylda 73
milyondan 45 milyona kadar gerilediini belirtmitik. Ayn tah
mine gre, Avrupa'nn nfusu 1450 ylnda 60 milyona, daha
sonra da 1600 ylma kadar yzde 50 artarak 90 milyona ula
m, bylece 14. yzyl balarndaki dzeylerini de geride brak
mtr.
Nfusun hzla bymesi, her eyden nce, gda maddeleri
ne olan talebin al tnas anlamna geliyordu. te yandan, kent
lerin nfusunun daha da hzl bymesi, iae sorunlarn ar-
latnyordu. Szn ettiimiz iktisadi genileme dalgasnn
erken aamalarnda, daha nceleri ekime alm ancak 14.
yzyl bunalm srasnda devre d braklm topraklan tekrar
retime aarak tarmsal retimde art salamak mmkn olu
yordu. Ancak, zellikle 16. yzyln ikinci yansna gelindiinde,
retime alacak yeni topraklar bulmak glemeye, tarmsal
retimdeki artlar yavalamaya ve en nemlisi, tanmsal re
timdeki artlar nfus artnn gerisinde kalmaya balad.
16. yzyl boyunca Avrupa'nn hemen her yerinde tanmsal
mallara olan talep artm, pazar iin retim yapan tanmsal re
ticilerin nlerindeki olanaklar genilemitir. Ancak, tanmsal ya-
plann deien koullara tepkisi blgeden blgeye nemli fark
llklar gstermekteydi. rnein, tarmsal kapitalizmin
yaylmaya balad ngiltere ile kk meta reticiliinin ege
men olduu Hollanda'da yatnmlar sayesinde verimlilik artlan
salanyor, bylece tanmsal retimdeki artlar srdrlyor
du. te yandan, nfusun daha youn olduu talyada tanmsal
retim, nfus arlannm gerisinde kalyor, iae glkleri
nem kazanyordu. Dou Avrupa'da ise Bat Avrupaya tanmsal
mallar ihracatnn artmas, feodal retim ilikilerinin glenme
sine yol amt.
16. yzylda mamul mallar retimindeki eilimleri ortaya

88
karmak daha zordur. Nfus artna bakarak, mamul mallar
retiminde de nemli artlar olduunu sylemek mmkndr.
Ancak, bu konuda da Avrupa'nn kuzeybats le gneyi ve do
usu arasnda, hem retim hacmi hem de retimin rgtlenme
si ve retim ilikilerinin gsterdii dnmler asndan nem
li farkllklar grlmektedir.
En nemli olarak, 16. yzyl tarmda kapitalist retim ili
kilerinin yaylmaya balad, ngilterede para bana deme
dzeninin olgunlua eritii dnemdir. Ticaret sermayesi
mamul mallar retimini loncalann egemen olduu kentlerden
krsal alanlara tamay baarmtr. Krsal alanlarda yeniden
rgtlenen retim, iblmnn derinlemesine ve teknolojik
ilerlemelere olanak salamaktadr. Buna karlk, kitabn kinci
Blm'nde deindiimiz gibi, Avrupann her blgesinde ayn
gelimelere rasanmamaktadr. talya gibi loncalann gl ol
duu ve gl yerel ynetimler tarafndan desteklendii yerler
de, mamul mallar retiminin krsal alanlara tanarak yeniden
rgtlenmesi mmkn olmamtr.
Feodal retim tarznn gerilemeye balamasndan sonra ge
lien bu ktisad dalga, Bat Avrupa toplumlannda kapitalizmin
ykselmesine ve glenmesine olanak salamtr. Ancak, 16.
yzyln sonlarna gelindiinde, kapitalist retim ilikilerinin ye
terince yaygnlk kazand, kapitalizmin egemen retim tarz
konumuna geldii sylenemez. Kapitalizmin Avrupada egemen
retim tarz konumuna gelmesi iin 17. yzyldaki uzun d
nemli durgunluk ve bunalmn almas, daha sonra da Sanayi
Devrimi'yle birlikte gelen genileme dalgasnn hz kazanmas
gerekecektir.

Soru 45: Fiyat Devrimi nedir, sonulan neler olmutur?

16. yzylda Eski Dnya'y ve bu arada Dou Akdeniz hav

zasyla Osmanl mpratorluu'nu sarsan olaylardan biri de ik
tisad tarihilerin Fiyat Devrimi adn verdikleri gelimedir. 15.
yzyl boyunca Avrupada fiyatlar nemli bir deiiklik gster
memilerdi. Bir baka deyile altn veya gm gibi deerli ma
denler ieren sikkelerin satn alm gcnde fazla bir deiiklik
olmamt. Buna karlk, 16. yzyln bandan 1600 veya 1650
ylna kadar geen 100-150 yllk srede ilk nce Bat ve Gney
Avrupa'da , sonra da Eski Dnya'nn dier blgelerinde fiyatlar
hzl bir art eilimi iine girdiler.
rnein talyada, aln veya gm cinsinden llen fyat-
lann 16. yzylda yaklak iki katma ktklanm, ancak fiyat ar-
tlannn 1600 yllannda durduunu, hatta fiyatlarda hafif bir

89
gerileme eilimi iine girdiklerini biliyoruz. ngiltere'de ise fiyat
lar 1500den 1600 e be kat, 1500 den 1650 ye kadar geen s
rede ise sekiz kat art gsterdiler. ngilterede de fiyatlar
1650 den sonra gerilemeye balad.
ngiltere'deki enflasyon hznn ok daha yksek olduu or
tada. Ancak bunun nedeni altn ve gmn satn alm gc
nn ngilterede daha hzl gerilemesi deil. 16. yzylda ngilte
re devleti, srp giden fiyat artlarnn da etkisiyle, bir mal
bunalm iine srklenmi ve ek gelir salamak amacyla dola
mdaki sikkelerin altn ve gm ieriklerini drerek yeni
den piyasaya srmt. Gnmzn deyimiyle, 16. yzyl In-
gilteresi'nde devlet daha fazla para basm, biraz da bu nedenle
ngilteredeki enflasyon hz Italyadakinden daha yksek ol
mutur.
Yukarda zetlediimiz veriler 16. yzyl boyunca tal
yadaki ortalama enflasyon hznn ylda yzde l'in altnda kal
dn gsteriyor. ngilterede ise 150 yllk srenin ortalamas
ylda yzde bir buuu amyor. ktisadi tarihilerin bir "dev-
rim" olarak kabul ettikleri enflasyonun hznn, 20. yzyldaki
enflasyon hzlaryla karlatrldnda ok snrl kaldn g
ryoruz. Ancak nemli olan, 16. yzyla gelene kadar Eski
Dnyann bu kadar hzl fiyat artlarn yaamam olmas.
Fiyat artlarna alk olmayan bir dnyada ortaya kan enf
lasyon, nemli dnmlere yol aabiliyor. te bu nedenle,
"Fiyat Devrimi ni yerinde bir deyim olarak kabul etmek gereki
yor.
Bugn Fiyat Devrimi nin nedenlerini aratran iktisatlar,
iki farkl aklama zerinde duruyorlar. Birinci aklamay sa
vunanlara gre, ekonominin retim hacminin ve parann dola
m hznn fazla deimedii koullarda fiyatlar, tedavldeki
para miktaryla doru orantl olarak artacaktr. Bu durumda,
16. yzyldaki fiyat hareketlerinin temel nedeni tedavldeki
para miktarnn art olmaktadr. Bu gr savunan iktisat
lar 16. yzylda Avrupa'da ve daha genel olarak Eski Dnya'da
dolaan para miktarndaki artn iki kaynaktan beslendiine
iaret ediyorlar.
Bunlardan birincisi, Amerika ktasnn kefinden sonra Is
panyaya ve oradan da Avrupa ve Asya'ya byk miktarlarda
altn ve gm akmasdr. Ayrca Orta Avrupa'daki altn ve
gm madenleri de 16. yzyl boyunca retimlerini srdr
mlerdir. Eski Dnyadaki devletler bu deerli madenleri kul
lanarak para basmlardr. kinci olarak, fiyat artlarnn da et
kisiyle Avrupa ve Asya'daki devletler mal bunalma
srklenmi ve bte aklarn kapatmak amacyla ek para
basmak yoluna gitmilerdir. ngiltere gibi bu yola bavuran dev

90
letler, her balar sktnda dolamdaki sikkeleri piyasadan
ekmiler, altn ve gm ieriklerini drerek tekrar piyasaya
srmler ve bylece dolamdaki para miktarn daha da arr-
mlardr.
Ancak, Fiyat Devrimini yalnzca dolamdaki para mikta
ryla aklamaya alan bu basit ve basit olduu lde de e
kici aklama, kimi gelimeler karsnda yetersiz kalmaktadr.
Her eyden nce, fiyatlardaki arn Yeni Dnya'dan altn ve
gm akndan nce baladn, buna karlk, 17. yzylda
altn ve gm ak srd halde, fiyatlardaki artn durdu
unu biliyoruz. kinci olarak, fiyatlar yalnzca dolamdaki para
miktarna bal olarak artsayd, tm fiyatlarn hemen hemen
ayn hzla ykselmesi gerekirdi. Oysa 16. yzyl boyunca Avru
pa ve Asya'nn hemen her yerinde, buday gibi gda maddeleri
nin fiyatlar ynl kuma gibi mamul mallarn fiyatlarndan ok
daha hzl artmtr. Buna karlk, cretlerdeki art genel fiyat
artlarnn gerisinde kalm, bir baka deyile gerek cretler
gerilemitir, rnein 16. yzylda ngiltere'deki duvarc ustalar
nn gerek cretlerinde yzde 50'ye varan bir d grlmek
tedir.
te bu nedenlerle, dolamdaki para miktarna dayanan
aklamalar bir kenara iterek, arl arz ve talep dengelerine
ve onlarn ardndaki uzun vadeli ktisad, demografik ve toplum
sal gelimelere vermek gerekiyor. Daha nce de deindiimiz
gibi, 16. yzyl boyunca Avrupa ok hzl nfus arlanna
sahne olmu, rnein Bats ve Dousuyla akdeniz havzasnn
nfusu iki katna kmtr. Varolan tarmsal yaplar ise bu
byk gelime karsnda yeterli esneklii gsterememi, tanm
sal retimdeki artlar nfus artlannn gerisinde kalmtr.
Tanmsal rnlerin fyatlannn dier fiyatlardan daha hzl art
masnn nedeni de budur. Tanmsal rn fiyatlan arttka,
arazi fiyatlan ve toprak kiralan da ykselmi ve krsal alanlarda
gelir blm toprak sahiplerinin lehine ve kiraclarla alan-
lann aleyhine nemli deiiklikler gstermitir.
te yandan, 16. yzyl boyunca Avrupa'daki brokrasilerin
ve ordularn giderek bymesi, devlet harcamalannda nemli
artlara yol amtr. Devletin yaratt talep de enflasyonu hz
landran bir dier neden olmutur. Bu durumda, 16. yzyln
ktisad ve toplumsal gelimelerini, feodal Avrupa'nn zlmek
te olan kurumlann gz ard ederek ve yalnzca parasal nedenle
re dayanarak Fiyat Devrimi'ni aklamann mmkn olmad
ortaya kyor.
Fiyat Devrimi'nin Avrupa'daki sonular ne oldu? Fiyat
Devrimi'nin kapitalizme geii hzlandrd sylenebilir mi? Bu
konuyu ilk olarak ele alan Amerikal tarihi E. J. Hamilton, 16.

91
yzyl boyunca cret artlarnn fiyat artlarnn gerisinde kal
dn, bylece krlarn arttn ve yatnm yapan kesimlerin
elindeki sermaye birikiminin hzlandn ne srd. lk bakta
pek ekici bir tezdi bu. Ancak, ekonominin farkl kesimlerinin
fiyatlarnn art hzlar incelendiinde, Hamiltonun tezini
kabul etmek glemektedir. nk 16. yzyl boyunca, tanm
sal fiyatlar ve toprak kiralan dier fiyatlardan ve zellikle
mamul mallann fiyatlarndan daha hzl artmtr. Bu durumda
fiyat hareketlerinin ykselen kapitalistlere deil, toprak sahiple
rine yarad ortaya kmaktadr. yleyse, kapitalizmin kkenle
rini 16. yzylda oluan servetlerde deil, dnme urayan
retim ilikilerinde aramak daha doru olacaktr.

Soru 46: 16. yzyl Dou Akdeniz havzas ve Osmanl

mparatorluu iin de genel bir genileme ve
canllk dnemi miydi?

16. yzyln Avrupa iin genel bir canllk dnemi olduu

na, nfus artyla birlikte kentlemenin hzlandna, hem ta
rmsal retimin hem de mamul mallar retiminin artlar gs
terdiine, ancak tarmsal retimdeki artlarn nfus artnn
gerisinde kaldna deinmitik. Nedenleri henz yeterince ak
lk kazanm olmasa da, Dou Akdeniz havzas ve bu arada Os-
manl lkesinde de benzeri gelimeler grlmektedir. Ancak,
16. yzylda Osmanl mparatorluumda ve zellikle Anadolu'da
ortaya kan iktisadi gelimeleri kesintisiz tek bir izgi halinde
deil, birbirlerinden ok farkl sonular douran iki ayr aama
olarak ele almak daha doru olacaktr.
Demografik gelimelerle balayalm. Bat Akdeniz havzasn
da olduu gibi Osm anl lmparatorlqunda da 16. yzyln
byk bir blmnde, belki de 1580lere kadar, nfus srekli
art gstermitir. Bu dneme ilikin nfus tahminlerinin
byk hata paylar ierebileceini biliyoruz. Bu nedenle eldeki
tahminlere ihtiyatla yaklamak doru olacaktr. Elimizdeki kimi
tahminlere gre, mparatorluun nfusu 1530larda 12-13 mil
yondan yzyl sonlannda 25-30 milyona ykselmitir. Anado
lu'nun nfusunun ise, 16. yzyl boyunca 5-6 milyondan 10
milyona ykseldii tahmin edilmektedir. Ancak, nedenleri hak
knda henz yeterince bilgi sahibi olmadmz bu genel art
eilimi, yzyl sonuna doru kesintiye uramtr. rnein, son
yllarda yaplan aratrmalar Anadolu nfusunun 1580lerden
sonra gerilemeye baladn gstermektedir.
16. yzyl balannda Anadolu'daki ekilebilir topraklann
nemli bir blm, topra ileyecek nfus olmadndan, bo

92
durmaktayd. Topran greli olarak bol, emein ise greli ola
rak kt olduu bu koullarda, dirlik sahibi sipahiler reaya ailele
rini topraa balamak ve baka yrelerdeki aileleri ve gerleri
kendi tmarlarna ekebilmek iin zel aba gsteriyorlard. Yeni
topraklann ekime almasyla hem retim genileyecek, hem de
sipahinin ve devletin vergilendirme yoluyla el koyduu tarmsal
artk byyecekti.
Krsal nfus artmaya balaynca, bo bekleyen ekilebilir
topraklann devreye girmesi kolay oldu. Bylece uzun bir sre,
belki de 16. yzyln nc eyreine kadar, tarmsal retim
deki artlar nfus artlarnn gerisinde kalmad, hatta nnde
seyretti. Krsal alanlar kendilerini kolayca doyurabildikleri gibi
kentlerden gelen gda maddeleri ve hammaddeler talebini de
karlayabiliyorlard. Pazar iin tanmsal retimin genilemesiyle
birlikte, rnlerin eitlendii, yeni rnlerin ekilmeye balad
tahmin edilebilir.
16. yzyln balarnda Anadolu kentlerinin evresindeki
baclk, bahecilik trnden tarmsal retim faaliyetleri nemli
boyutlara ulamaktayd. Ancak, 16. yzyl boyunca krsal alan
larda oluan tanmsal retim fazlas yerel pazarlar araclyla
kentlere akmaya devam edince, keni nfus tanmsal faaliyetle
rini snrlamaya ve loncalar erevesinde rgtlenen zanaatlara
arlk vermeye balad. Krsal alanlardaki tanmsal gelirlerin
artmas, kent loncalannn rettii mamul mallara krsal kesim
den gelen talebi de artnyordu.
Bylece 16. yzyl boyunca, daha dorusu yzyln son ey
reine kadar, Anadolu ve Balkanlar'da krsal alanlarla kentler
arasndaki iblm giderek derinlemeye, hem krlarda hem
de kentlerde pazar iin retim ve para kullanm yaygnlamaya
balad. Hem yerel ticaret hem de blgeler aras ticaret genile
dike, irili ufakl kentler daha da canlanmaya, birer ticaret mer
kezi haline gelmeye baladlar. 1570'lere veya 1580'lere kadar
sren bu dnemde hem tanmsal retimi gerekletiren reaya
nn, hem de kentlerdeki loncalarda alanlann durumlarn
dzelttikleri, gelir ve tketim dzeylerini ykselttikleri sylene
bilir. Bu genel ktisad canllk, lonca ustalan ve zellikle tccar
lar iin de olduka elverili koullar yaratmtr.
Osmanl d ticareti de bu genileme eiliminin etkisi altn
dayd. 16. yzyln ikinci ve nc eyrei hem Akdeniz'in
dou ve bat havzalan arasndaki ticaretin, hem de daha genel
olarak Bat Asya ile Dou Avrupa arasndaki ticaretin canland
bir dnemdir. Ayrca, daha nce deindiimiz gibi, Orta
Dou dan geen Hindistan ticaret yollar da yzyl balarnda
yedikleri darbeden sonra tekrar canlanmlar ve 16. yzyl so
nuna kadar nemlerini korumulardr.

93
 Burada ortaya koyduumuz tabloyu daha genel bir bala
ma yerletirmek yararl olur. Siyasal ve asker alardan bakl-
dnda, Kanun dneminin (1520-1566) mparatorluk tarihinin
en parlak dnemlerinden birini oluturduunu biliyoruz. Bura
da ortaya koyduumuz tablo, 16. yzyln ikinci ve nc ey
reinin yalnzca siyasal ve asker alardan deil, ktisad a
dan da bir doruk noktas oluturduunu gstermektedir.

Soru 47: 16.yzyldaki ktisad genileme ve canllk

kesintisiz srd m?

16. yzyln ikinci ve nc eyreindeki genel genileme

ve canllk, yzyln son eyreinde yerini ok daha olumsuz bir
konjonktre brakt. Yzyln sonlarna doru Osmanl ekono
misini etkisi altna alan bunalmn nedenlerini ktisad ve mal
gelimelerde aramak gerekiyor.
16. yzyln ilk yarsnda Anadolu'da ekime elverili pek
ok toprak emek darl nedeniyle bo duruyordu. Nfus art
laryla birlikte bu topraklar ekilmeye balaynca, tanmsal re
tim hzla artt. Ancak, 16. yzyl Osmanl tanmnda nemli tek
nolojik gelimeler ya da verimlilik sramalar grlmyordu.
retimin artmasnn nedeni ekilen topraklann genilemesiydi.
Bu durumda en azndan belirli yrelerde, ekilebilir topraklarn
snrlanna ulalmas ya da tanmsal retimdeki artlarn ya
valamas kanlmazd. Nitekim, kesin zamanlamas yreden
yreye deimekle birlikte, yzyln ortalanndan itibaren yeni
hane kuran reaya iin ekilebilir toprak bulmak glemeye ve
ekilen topraklann art hz nfus art hznn gerisinde kalma
ya balad.
Bat Avrupa'daki gelimelerle nemli koutluklar gsteren
bu eilim kendini duyurmaya baladnda, krsal alanlar ken
dilerini kolaylkla doyurabiliyorlard. Ancak zaman iinde, kr
sal alanlardan yerel pazarlar ve tccarlar araclyla kentlere
gnderilen retim fazlas daralmaya balaynca, stanbulun ve
tara kentlerinin iaesi sorunlar yaratmaya balad. Bu durum
da stanbuldaki ve taradaki devlet yneticileri kentlere mal
akn srdrmek amacyla tanmsal reticiler zerindeki bas
klan artrdlar. Reayann rettii mallar nceden saptanan fi
yatlarla kentlere aktarmaya altlar.
Krsal alanlarda retilen gda maddelerine ve hammaddele
re talep yalnzca Osmanl kentlerinden elmiyordu. 16. yzyln
ikinci yansnda Avrupa'da nfus tarmsal retimden hzl art
m, tarmsal rnlerin fyatlan dier fiyatlarn nnde seyret
miti. Venedikliler in nderliinde Avrupa tccarlar Dou kde-

94
niz havzasna geliyor ve tarmsal rnleri daha yksek fyaar
vererek Batya aktarmak istiyorlard.
Bylece Balkanlar ve Anadolu'nun tanmsal retimi iin
reaya, kentler ve Avrupa tccarlan arasnda l bir rekabet
balad. Reaya merkez devletin basklanna kar direniyor,
nfus artlan nedeniyle tanmsal retimin daha byk bir b
lm krsal alanlarda tketiliyordu. Reaya ile sipahinin pazara
getirerek tccara satt ve miktarlan giderek daralan tarmsal
fazla ise Osmanl kentleriyle Avrupa tccarlar arasnda youn
bir mcadeleye konu oluyordu. Merkez devlet Avrupal tccar-
lann verdii yksek fiyatlarla rekabet edemeyince, kentlerin ve
loncalann skntsn ektii hububat, pamuk, deri, balmumu,
barut, kurun gibi maddelerin ihracatn yasaklamaya balad.
Bu yasaklamalar her yln retim durumuna gre ve her rn
iin ayr ayr karara balanyordu. Ancak,merkez devlet Avru
palI tccarlan ve onlarla birlikte alan yerel tccarlar denetle -
yemedi. Yaygnlaan kaaklk karsnda bu nlemler baarya
ulaamad. Hububat ve hammaddelerin ihracat srd.
D talebin de etkisiyle piyasa fiyatlan artarken, devlet zel
likle stanbul'un iaesi konusunda narh uygulamasna sk sk
ya sanlmt. stanbul iin gerekli gda ve hammaddeler giderek
mdahaleci yntemlerle, siyasal g kullanarak salanabiliyor,
bu yntemle de devlet her zaman baanl olamyordu. Buna
karlk, yine ayn dnemde merkez devletin denetiminin daha
zayf olduu, rnein Konya, Kayseri gibi tara kentlerinde narh
uygulamalarnn olduka gevek tutulduu, resmi fiyatlarn sk
sk ykseltildii grlmektedir.
Bylece yzyln son eyreinden itibaren Osmanl ekono
misi bir bunalm konjonktrne girmi oluyordu. Krlar kentleri
yeterince besleyememi ve tarmsal rnlerin bir blm ya
saklara karn ihracata ynelmitir. Kentlerin iaesi gleince,
kentli nfus tarm d faaliyetleri bir lde terkederek kendi
gda gereksinimlerini salamaya ynelmitir. Daha da nemlisi,
hammadde bulamayan loncalar retimlerini daraltmak zorunda
kalmlar, kenerde isizlik ba gstermitir. Ksacas, 16. yz
yln ikinci ve nc eyreinde gelien ve krlarla kentler ara
sndaki iblmnn derinlemesini, meta retiminin yaygn
lamasn ve i ticaretin genilemesini salayan ktisad canllk
dalgas 1570ler veya 1580 lerden itibaren tersyz olmutur. Bu
tarihten sonra i ticaret daralm, kentlerdeki retim gerilemi,
krlarla kentler arasndaki iblm ve ktisad balar zayfla
maya, gevemeye balamtr.
Ekonominin kar karya bulunduu bu olumsuz koullar,
Osmanl devletinin mliyesinin bunalm nedeniyle daha da
arlayordu. Mal bunalmn nedenlerini ve ekonomi zerinde

95
ki sonularn ele almadan nce, Osmanl mparatorluumdaki
para dzenini ve Fiyat Devriminin ekonomiyle maliye zerinde
ki sonularn incelememiz gerekecek.

Soru 48: Osmanl para dzeninde tai neydi, hangi

amala yaplrd?

Kt para kullanmnn balamas, hem teknolojik adan

hem de merkezi devletlerin gc ve merkez devletlere duyulan
gven asndan, belirli bir aamay yanstr. 19. yzyla gelin
ceye kadar, ngiltere, Fransa, Hollanda gibi dnyann en geli
mi ekonomilerinde bile kt para kullanlmamaktayd. Os
manlI mparatorluumda da kt para kullanm 19. yzylda
balam ve ancak 20. yzylda yaygnlk kazanmtr.
16. yzyl ve ncesinde Osmanl para dzeni, Avrupa ve
Asya ekonomilerinde olduu gibi, altn, gm, bakr ve dier
madenleri ieren sikkelere dayanmaktayd. mparatorluun
temel para birimi gm ierikli ake idi. Mangr veya pul ad
verilen kk deerli bakr paralar gnlk alverilerde kulla
nlrd. Bugnk ufak paralarn yerini tutan mangrlar pek ok
kentte basrlyor ve yerel gereksinimleri karlyordu. 17 yzy
la kadar mparatorluun temel para birimi ake olmutur. Ake
de kke bir sikke olduu iin gnlk ilerde kolaylkla kul
lanlabilmekteydi. Bilinen ilk Osmanl akesini yaklak olarak
1326 ylnda Orhan Bey bastrmtr. Seluklu sikkelerinden
esinlenerek bastrlan ilk akenin arl 1,15 gramd ve iinde
yzde 90 orannda gm bulunuyordu.
slam devletlerinde hkmdann kendi adna hutbe okut
mas ve para bastrmas egemenliin en nemli simgeleri olarak
kabul edildiinden, Osmanl padiahlar eitli kentlerde para
bastrmaya byk nem verirlerdi. Osmanl paralan zerine uz
manlaan nmizmatlar yetmiten fazla kentte Osmanl paras
basldn belirtiyorlar. Yalnzca Kanun Sleyman'n, 36 yllk
saltanat srasnda 43 ayn kentte kendi adna para basrdn
biliyoruz. Gm ierikli akenin mparatorluun her kesin
de egemen olmadn da ekleyelim. 16. yzylda Msr ve Suri
ye'de pare ad verilen ve Msr'da baslan gm sikkeler, Dou
Anadolu ve Irak'ta ran'n ahi ad verilen paralan, Macaris
tan'da ise Avusturya kkenli gm paralar yaygn olarak kul
lanlmaktayd.
Aln paralar ise byk hacimli ilemlerde, uzun mesafeli
ticarette ve byk servetlerin saklanmasnda kullanlrd. Os
manlI Devleti uzun bir sre kendi altn sikkelerini basmam,
bunun yerine baka devletlerin altn paralanmn dolamasna

96
ve kullanlmasna zin vermitir. Bilinen ilk Osmanl altn paras
1478 ylnda II. Mehmed tarafndan bastrlmtr. Sultan ad
verilen ve Venedik dkas gibi 3,5 gram arlndaki bu altn
paralarn tedavle karlmasndan sonra da dier devletlerin
altn paralarnn dolam srmtr. 17. yzyla kadar Osman
lI lkesinde en yaygn kabul gren altn sikke, yaldz aln ve ef-
renciyye gibi adlarla da anlan Venedik dkasyd. Aynca,
Msr'da bastrlan erefi altnlar da kullanlyordu. Burada bir
karlatrmaya olanak salamak iin, 19. yzylda baslan ve
bugn piyasada ilem grmekte olan Osmanl aln Liralarnn
7,2 gram arlnda olduunu belirtelim.
Bylece fiili olarak ortaya altn ve gme dayanan, iki de-
erli madeni de kullanan bir para sistemi km oluyordu. Bu
dzende tedavl eden paralarn satn alm gcn ya da itibari
deerlerini esas olarak ierdikleri altn ya da gm miktar be
lirlemekteydi. rnein bir gram gm ieren bir sikkenin satn
alm gc yanm gram gm ieren bir sikkenin deerinin iki
katyd. Ayrca, altn ve gmn greli fiyaan deike, Os
manlI ekonomisinde dolaan sikkelerin greli fiyaan ya da kur
deerleri de deiirdi, rnein 16. yzyl balarnda 1 gram
altn 10-11 gram gmle e deerdeydi. Ancak, yzyl boyunca
Amerika'dan Avrupaya oradan da Osmanl imparatorlu'na al
tndan ok daha fazla miktarda gm gelince, gmn greli
deeri azald. 1 gram altn 12, hatta 13 gram gmle e deer
de kabul edilmeye baland. Merkezi devlet bu dalgalanmalar
izleyerek dolamdaki paralarn yeni kur deerlerini saptamaya
alr, devletin alacaklarnda ve demelerinde bu kur deerleri
geerli olurdu. rnein sultani alnnn veya Venedik dkas-
nn resmi kuru 16. yzyln balarnda 52 ake, 1560'l yllarda
ise 60 akeydi. Devletin taraf olmad piyasa ilemlerinde kur
deeri daha farkl olabiliyordu.
Madeni para dzenini kullanan devletlerin ve bu arada Os-
manl Devleti'nin bavurduu nemli bir ilem de taiti. Ta
i srasnda devlet, dolamdaki gm ya da altn sikkeleri pi
yasadan toplar ve bunlarn iindeki deerli maden ieriini
azaltarak yeniden piyasaya srerdi. Osmanl Devleti 18. yzyla
kadar kendi altn sikkelerinin ieriini deitirmemi, tai i
lemlerini gm ierikli akeler zerinde gerekletirmitir. Os
manlI para dzeninin temel birimi olan akenin 16. yzyl son
larna kadar istikrarn koruduunu syleyebiliriz. Orhan Bey'in
bastrd ilk akelerde yaklak 1,04 gram saf gm bulun
maktayd. 1580lerin banda baslan akelerde ise 0,61 gram
kadar saf gm vard. Demek ki, aradaki iki buuk yzyllk
srede akenin gm ierii yzde 40 kadar azalmtr. Bu
erken dnemdeki kk oranl tailerin en nemlileri II. Meh-

97
med tarafndan yaplmtr.
Akenin greli istikrar dnemi yaklak olarak 1585 ylnda
sona erdi. Bu tarihte gerekletirilen tai ilemi yalnzca Os-
manl para tarihi asndan deil, Osmanl ekonomisi asndan
da nemli bir dnm noktas oluturur. Bu ilemle 90 ayarda
100 dirhem gmten kesilen ake miktan 450'den 800'e ka
rlm, bir baka deyile 1 akenin iindeki saf gm miktan
0,61 gramdan 0,35 grama, yaklak olarak yarya indirilmitir.
(Para ilemlerinde 1 dirhem=3,027 gramd.) Sonra da devlet,
memurlarnn ve ordunun maalann yeni akelerle demi,
vergi toplarken de yeni akeleri deme arac olarak kabul etme
ye balamtr.
Madeni sikkelere dayanan para sistemlerinde tai ilem
lerinin deiik amalan olabiliyordu, rnein bir devlet dola
mdaki altn ve gm paralar arasndaki kur deerini dei
tirmek amacyla, altn veya gm sikkelerin iindeki deerli
maden miktarn yeniden ayarlama yoluna gidebiliyordu, te
yandan bir lke ekonomisinin hzla geniledii ve para kullan
mnn yaygnlat dnemlerde ekonominin para gereksinimi
artmaktayd. Eer byle bir dnemde lkeye deerli maden gir
miyorsa, piyasada para skntsnn ba gstermesi kanlmaz
d. te bu durumlarda bavurulan bir tai ilemi ile tedavl
deki para miktann artrmak mmknd. Herhangi bir
sikkenin iindeki gm veya altn miktarnn azaltlmas, dev
lete ek para basabilmek olanan salyordu.
Osmanl mparatorluumdaki tailerin en nemli ve en
sk grlen nedeni ise, devletin piyasaya daha fazla para sre
rek ek gelir salamasyd. Bu nedenle, tai ilemini yalnzca
bir devalasyon olarak deil, ayn zamanda bte aklann ka
patmak amacyla devletin ek para basmas olarak da yorum la
mak gerekiyor. nk tai ilemi sayesinde, bir yandan dola
ma sokulacak para miktar artyor, bir yandan da devletin
elinde demeleri iin kullanabilecei yeni bir fon yaratlm olu
yordu.
Bu ek para basma ileminin sonrasnda fiyatlar, akenin
gm ieriiyle ters orantl olarak veya dolamdaki para mik
taryla doru orantl olarak art gsteriyordu. Devletten ake
zerinden belirli bir miktar maa almakta olan devlet grevlileri
ise, maalarnn satn alma gcnn azaldn gryorlard.
Bu durumda maal devlet grevlileri ve Yenieriler direnie ge
iyorlar, gleri yeterse de ayaklanyorlar, sorumlularn ceza
landrm asn istiyorlard. Yenierilerin somut ktisad talebi
ise, maalannn satn alma gcn korumak amacyla, ya ta
i ileminin geri alnmas ya da tai oranna bal olarak ma-
alanna zam yaplmas oluyordu. rnein 1585 ylndaki ta

98
iten sonra fiyatlar iki katna frlaynca, aylklar yeni sikkeler
le denen Yenieriler para ilerinden sorumlu olan Rumeli Bey
lerbeyi Mehmet Paann kellesini istemiler ve padiah bu tale
bi yerine getirmek zorunda kalmt. Daha sonraki mal ve
siyasal alkantlarn habercisi olan bu ayaklanma, Beylerbeyi
Vakas olarak bilinir.
Ksacas, madeni paralara dayanan bir para dzeni ere
vesinde, devletin taie bavurarak ek gelir salamas ve bte
aklarn bu yntemle kapatmas mmknd. Ancak, tai
ynteminin devletin mal bunalmna zm getirip getiremeye
cei, bir yandan devletin siyasal gcne ve te yandan da eitli
toplumsal kesimlerin rgtllk derecesi ile direni gcne
balyd.

Soru 49: Avrupa'dan tm Eski Dnya'ya yaylan Fiyat

Devrimi Osmanl mparatorluu'nu nasl etki
ledi?

Ba Avrupa'da balayan fiyat hareketleri. Eski Dnya'mn

dier blgelerine olduu gibi Osmanl lmparatorluuna da esas
olarak uzun mesafeli ticaret yoluyla yaylmtr. Bat Avrupa'da
genel fiyat dzeyinin ykselmeye balamas ve bu arada tanm
sal rnlerin fiyatlarnn dier fiyatlardan daha hzl artmas so
nucunda Akdeniz'in Bat ve Dou havzalarndaki fiyat dzeyleri
arasnda nemli bir farkllk olumaya balamt. Bu durumda
Avrupal tccarlar Osmanl lmparatorluuna gelerek ham bu
day gibi gda maddelerini, hem de loncalann kulland ham
maddeleri daha yksek fiyatlar vererek satn almaya ve B atya
gndermeye baladiar. te Batdaki fiyat hareketlerinin
Dou ya aktanlmasna yol aan temel balant bu ticaret olmu
tur. Ortaya kan fiyat fark nedeniyle Dou havzas mal ihra
ederken, Bat havzas da demelerini Yeni Dnya'dn gelen
altn ve gmle yapm ve bylece Osmanl lkesine byk
miktarlarda deerli maden girmitir. Dolamdaki altn ve
gm miktannm artmas da fiyat atlanna sreklilik kazan
drmtr.
16. yzyl boyunca Akdeniz'in Bat ve Dou havzalar ara
snda oluan fiyat farkllklarna benzer bir durum, Dou Akde
niz ile Bat ve Gney Asya blgeleri arasnda da grlyordu.
Bu nedenle Osmanl ticareti Bat'ya kar fazla verirken,
Dou'ya kar da srekli ak vermi, 16. yzyl boyunca
ran'dan ve Asya'nn dier blgelerinden Osmanl lkesine gelen
mallann bedeli, Bat Avrupa'dan gelen altn ve gmle den
mitir. Dolaysyla, Bat'dan gelen altn ve gmn nemli bir

99
blm Osmanl lkesinde kalmam D ouya doru yoluna
devam etmitir.
Ancak, Osmanl ekonomisindeki enflasyonu yalnzca deer
li maden giriine ve Avrupa ile ticarete balamak hatal olur.
Daha nce deindiimiz gibi, 16. yzyl boyunca Osmanl mpa
ratorluumda da Avrupa'dakine benzer uzun dnemli iktisadi,
mal ve demografik eilimler grlmektedir. Yzyln ikinci yan
sndan itibaren, tanmsal retim nfus artnn gerTsinde kal-
mr ve kentlerde iae glkleri ba gstermitir. Aynca, yine
yzyl sonlanna doru devletin asker harcamalannda art g
rlmektedir. Bu gelimeler de Osmanl fiyatlarnn artmasnda
nemli rol oynamtr.
Fiyat Devrimi, Avrupada altn veya gmle llen fiyat-
lan 16. yzyln ba ile sonu arasnda yaklak iki kana kar
mt. Benzeri bir uzun dnemli eilimin Osmanl mparatorlu
u iin geerli olup olmadn anlamak iin, Osmanl
ekonomisindeki fiyatlann tarihini aynnl olarak incelememiz
gerekiyor. Byle bir inceleme belki zor ama olanaksz deildir.
Bu konuda gereken verileri eitli Osmanl kaynaklanndan elde
etmek mmkn, rnein Fiyat Devriminin Osmanl ekonomi
sine ne lde yansdn aratran mer Ltfi Barkan, kent
lerdeki narh listelerinden, len asker snf mensuplannn mal
varlklannn kadlar tarafndan miraslan arasnda bltrl
mesi ilemleri srasnda kad sicillerine ilenen fiyatlardan, yol-
culann ve rencilerin parasz olarak gecelemeleri iin vakf
olarak iletilen imaretlerin defterlerinden ve Sleymaniye Camii
gibi bjkik yapm projelerinin hesap defterlerinden yararlan
mtr.
Bu kaytlardaki fiyat verilerinin gvenilirlikleri tartlabilir,
hi kukusuz, rnein byk lde tarma dayanan bir eko
nomide fiyatlann mevsimden mevsime dalgalanmalar gsterme
si doaldr. Daha da nemlisi, fiyatlar tanmsal rnn bol veya
kt olmasna gre, yreden yreye ve yldan yla da nemli dal
galanmalar gstereceklerdir. Bu tr ksa dnemli dalgalanma
lar, Fiyat Devrimi gibi etkilerini yava ve uzun dnemde gste
ren bir olgunun salkl bir biimde llmesini gletirmek
tedir. Yine de eldeki kaytlardan belirli sonular karmak
mmkn gzkyor bize.
mer Ltfi Barkan'n oluturduu fiyat endekslerini incele
diimizde, Osmanl mparatorluunda da fiyatlann 16. yzyl
boyunca arttn ve 1600'lerin hemen banda en yksek nok
taya ulatktan sonra, 17. yzyl ortalanna kadar yava bir ge
rileme eilimi iine girdiini gryoruz. Ayn fiyat endeksleri,
Osmanl lkesindeki enflasyonun 1580lere kadar olduka s
nrl kaldn, yzyln bandan 1580'lere kadarki dnemde

100
toplam fiyat artnn vzde 80 dolaynda olduunu gsteriyor.
Bu hz, ayn dnemde talya'da gm zerinden llen enflas
yon hzna olduka yakndr.
Bu durumda 1580'lere kadarki Osmanl enflasyonunu iki
neden kmesine balamak mmkn gzkyor. lk olarak, enf
lasyonun ticaret ve deerli maden girii yoluyla Bat Avrupadan
ithal edildii sylenebilir. kinci olarak, 1580lere kadarki enf
lasyon, tanmsal retimin nfus artnn gerisinde kalmas ve
devlet harcamalannn artmaya balamas gibi Bat Avrupada
grlen eilimlere benzeyen, ancak Osmanl ekonomisi iinden
kaynaklanan uzun dnemli gelimelere balanabilir.

Soru 50: Osmanl fiyatlan 16. yzyln sonlannda niin

daha hzl artmaya balad?

Osmanl fiyatlan ile Avrupadaki fiyatlar ya da enflasyon

hz arasndaki benzerlikler 1580'lerden sonra ortadan kaybol
maktadr. Barkann hazrlad endekslerde Osmanl fiyatlan
1580lerin ortalanndan itibaren hzla ykselmekte ve yirmi yl
lk bir srede katna kmaktadr. Bylece 1600'lerin ban
daki Osmanl fiyatlar 1500lerin bandaki dzeylerinin alt ka
tna ulamaktadr.
Nedir 1580'lerin ortasnda yer alan ve Osmanl fiyatlarnn
bu kadar hzl ykselmesine yol aan oly? 1584 ya da 1585 y
lnda Osmanl Devleti o dneme kadar grlmemi, allmam
boyutlarda bir tai ilemini uygulamaya koymu ve bunu
daha snrl oranlarda yaplan dier tailer izlemitir. 16. yz
yl sonlanndaki hzl fiyat artlannn hemen ardnda bu geli
me yatmaktadr.
16. yzyln balanndan 1580'lere kadar Osmanl sikkeleri
nin gm ieriklerindeki deime ok snrl kalm. 1500 y
lnda Osmanl darphaneleri 100 dirhem gmten 420 ake ke
serlerken, 1580'lerin banda 450 ake kesmekteydiler. Ancak,
yzyln sonlanna doru ortaya kan ve giderek younlaan
mal glkler ve bu arada ranla giriilen uzun ve yorucu sa
valar merkez devleti ek gelir kaynaklan yaratmaya zorlad.
1584 ylnda benzeri nedenlerle randa byk bir tai yapl
m, paralann gm ierii yzde 50 kadar azaltlmt. O s
manlI devletinin gerekletirdii tai ile de akenin gm
ierii neredeyse yanya indirildi. 100 dirhem gmten 450 ye
rine 800 ake kesilmeye baland. Bylece devlet tedavle sr
d ake miktanm yaklak iki katna karm oluyor ve ara
daki farlu bir kez iin ek gelir olarak kullanma olanan elde
ediyordu.
1585 ylndaki bu byk darbeden veya dnm noktasn

101
dan sonra merkez! devletin mal glkleri sona ermedi. Devle
tin gelirleri giderlerinin gerisinde kalmay srdrd iin, ta
ilerin de arkas kesilmedi. Ksa bir sre sonra darphaneler
100 dirhem gmten 950 ake kesmeye, 17. yzyl balarnda
da 1000 ve hatta 1400 ake kesmeye baladlar. Devletin mal
glkleri, toplumsal ve siyasal sorunlar daha da arlatrd.
Her tai ileminden sonra maalar yeni sikkelerle denen ve
satn alma gleri azalan Yenieriler ayaklandlar. Yenierilere
istedikleri kelleler teslim edildi ama tailerin sonu gelmedi.
Ve bu ortamda Osmanl fiyatlar 16. yzyln bandaki dzey
lerinin alt katna doru trmandlar.
Grlyor ki, 16. yzylda Osmanl ekonomisini iddetle
sarsan fiyat hareketlerinin ardnda bir lde Avrupa kaynakl
Fiyat Devrimi, bir lde de Osmanl mparatorluu ndaki kti
sad, mal ve demografik gelimeler yatmaktadr. Osmanl fiyat
larnn yzyl sonlarnda ok daha hzl olarak trmanmaya ba
lamalarnn grnrdeki nedeni ise, merkez devletin mal
glkleridir. Osmanl ekonomisinin ve toplumunun 16. yzy
ln sonlarna doru iine girdii bunalm inceleyebilmek iin,
bu mal bunalmn kkenlerini aratrmak gerekiyor.

Soru 51: 16. yzyln son eyreinde ortaya kan mal

bunalmn nedenleri nelerdi?

16. yzyl Osmanl ekonomisinin tarihinde bir dnm nok

tas oluturan 1585 taii, Osmanl Devleti iin kolay ve par
lak gnlerin artk geride kaldn haber vermekteydi. O zamana
kadar eine rastlanmayan boyutlardaki bu taile, devletin
mal bunalm da yeni bir aamaya ulam oluyordu. Mal bu
nalmn ardnda ise 16. yzyln ikinci yarsna damgalarn
vuran bir cjizi ktisad, demografik, asker ve teknolojik neden
bulunmaktayd.
Mal bunalmnn asker nedenlerinden balayacak olur
sak, 16. yzyln ortalarna gelindiinde, Osmanl mparatorlu
umun kolay ve hzl genileme dnemi artk sona ermiti. m
paratorluun snrlan douda Safevi tram'na, batda Habsburg
Avusturyas'na dayanm, gneyde ise Afrika'nn llerine ula-
m. Bu geni mparatorluun eitli kelerinden stanbul'a
vergi gelirleri akmaya devam ediyordu ama d talan ve onun
salad mal olanaklar tkenmiti. Zaferlerle sonulanan, H
zineye gelir salayan savalar yerlerini uzun, yorucu, masrafl
mcadelelere brakmlard. 1580'lerde ran'la, 1590 larda da
Avusturya ile balatlan savalar sonu alnmadan srp gidi
yordu.

102
 te yandan, sava teknolojisi de hzla deimekteydi. Os
manlI ordusunun vurucu gcn ok, yay ve kl kuanan, zrh
kullanan sipahiler oluturuyordu. 16. yzyln ortalarna kadar
bu geleneksel ordu AvrupalIlarla giritii savalarda baarl ol
mutu. Ancak 16. yzyln ikinci yarsnda Osmanl yneticileri
Avusturyallar-m ateli silahlarla donanm piyade ordusu kar
snda etkili olamadklarn fark ettiler. Avrupada deien
sava teknolojisi Osmanilar' tmar dzenine dayanan sipahi
ordusunu bir kenara iterek arl srekli maal, daha dzenli
eitim gren merkez ordusuna kaydrmaya zorluyordu. Oysa,
yaz aylarnda orduya katlan sipahilerle karlatrldnda, s
rekli maa alan piyadeler merkezi devlet iin ok daha pahalya
mal olmaktayd.
Bu basklar, daha dorusu zorunluluklar karsnda Os
manlI merkez ordusundaki srekli maal kapkulu askerleri
nin, bir baka deyile Yenierilerin says 1550 ylnda yaklak
13 binden yzyl sonunda 38 bine ykseldi. Srekli maa alan
asker saysnn bu kadar hzl artmas, merkezi bteye ar bir
yk getirmekte, merkez devleti daha fazla parasal gelir bulma
ya zorlamaktayd.
Ayn madalyonun teki yznde ise, sipahi ordusunun ve
daha da nemlisi, bu ordunun madd temelini oluturan tmar
dzeninin artk merkez devletin askeri gereksinimlerine yant
veremedii gerei yatmaktayd. Sipahiler Avrupann ateli si
lahlar kullanan piyade ordular karsnda artk yetersiz kal
maktaydlar. Ayrca, tmar dzeni erevesinde oluturulan dir
liklerin vergi geliri sipahilerin eline getii srece, merkez
hazine srekli maa alan merkez ordusu iin gerekli parasal
kaynaklan yaratamayacakt. Bu durumda, toprak rejiminin te
melini oluturan tmar dzenini merkez hzineye daha fazla
parasal gelir salayacak biimde dntrmek gerekiyordu. Bir
baka deyile, merkez devlet iin tanmsal arta sipahiler arac
lyla deil, dorudan ve para biiminde el koymak bir zorunlu
luk haline gelmiti.
16. yzylda Osmanl mliyesini g duruma dren bir
dier gelime de Fiyat Devrimiyle ilikiliydi. Pek ok kapitalizm
ncesi toplumda grld gibi Osmanl imparatorluunda da,
devletin kyl reticilerden, loncalardan, i ve d ticaretten
para olarak toplad vergilerin bir blmnn miktarlar ake
olarak daha nceden saptanmt. 16. yzylda fiyatlar artmaya
balaynca, para olarak toplanan vergilerin gerek deeri eroz
yona urad. Bu durumda merkez devlet, sz konusu vergilerin
bir blmnn miktarlarn sk sk artrmaya alt. Ancak Av
rupa'da olduu gibi Osmanl lmparatorluu'nda da bu abalar
enflasyon karsnda yetersiz kaldlar. 1585 ylndaki byk

103
taiten sonrasnda ise, devlet bu tr vergilerin miktarlarn
yeniden saptamaya girimedi bile. Bylece zellikle tmar dze
ni erevesinde toplanan sabit miktarl vergilerin nemi azald.
1585 ylndaki taii Osmanl mliyesinin tarihi asndan
bir dnm noktas olarak kabul edebiliriz. O dneme kadar m
paratorluk genilemekte, merkezi devlet de toplumu ve ekono
miyi yakndan denetleyebilmekteydi. Merkezi hzinenin gelirleri
giderleri karlamaktayd. Bteler denk olduu iin para dze
ninde de istikrar salanabiliyordu. -16. yzyln ikinci yarsn
dan itibaren, hem i hem d kkenli askeri, siyasal ve ktisad
gelimeler bir araya gelince, Osmanl mliyesi iin yzyllar s
recek bunalmlar, darlklar dnemi balam oldu. 1585 taii
sonrasnda bte aklar, bte aklarn kapatmak iin ba
vurulan tailer ve i borlanmalar birer istisna olmaktan
kp neredeyse kural durumuna geldiler. Merkez devletin s
reklilik kazanan mal bunalm amak iin bavurduu nlem
ler ise hem eitli kesimlerin siyasal tepkilerine yol am, hem
de Osmanl ekonomisi zerinde nemli sonulan olmutur.

Soru 52: 16. yzyln ikinci yansndaki gelimelerin

tmar dzeni zerinde ne gibi sonulan ol
mutur?

Mal bunalmn ve 16. yzyln ikinci yansnda arln

duyuran dier gelimelerin ekonomi zerindeki en nemli sonu
cu, tmar dzeninin zlmesi olmutur. Bir yandan sipahi or
dusunun etkinlii azalrken, bir yandan da merkez hzinenin
parasal gelir gereksinimleri artnca, merkez devlet tanmsal ar
ta dorudan el koymann yollann aratrmaya balad.
Fiyat Devrimi'nin etkisiyle sipahilerin tanmsal reticiler
den nakit olarak topladklan ift resmi gibi vergiler erozyona
uramaktaydlar. Merkez devlet, sz konusu vergilerin miktar
larn artan fiyatlarla birlikte sk sk yeniden dzenlemek yerine
baka bir yola ba vurdu. Sava gibi olaanst durumlarda
merkez devletin dorudan doruya toplad avarz- divaniyye
ve teklif-i rflyye gibi vergileri sk sk talep etmeye balad. Bu
vergilerin miktarlan daha nceden belirlenmi olmad iin,
uygulamada devlet her yl artan miktarlar isteyebiliyor, mali
bunalmn younlat yllarda devletin reaya zerindeki bask
lan daha da artyordu. Bu gelimeler karsnda yalnzca reaya
deil sipahiler de g duruma dtler; yoksullamaya, sava
srasnda orduya kalmamaya ya da asker gndermemeye ba
ladlar. Yzyln sonlanna doru, gelirleri iyice azalan kimi sipa
hiler tmarlann terketmeye baladlar.

104
 Merkezi devletin tanmsal artn daha byk bir blm
ne dorudan el koyma abalannm ikinci ve uzun dnemde
daha nemli sonucu ise, dirlik dzeninin ya da tmar sisteminin
gerilemesi ve iltizam dzeninin tanmsal kesime yaylmas ol
mutur. 16. yzyl ve ncesinde merkez devletin ticaretten,
kentlerdeki retim faaliyetlerinden ve dier kaynaklardan ald
vergilerin bir blmnn toplanmas iini devlet ak artrma
yoluyla mltezim ad verilen araclara brakmaktayd. Mltezim
lerin amac devlet adna vergi toplama iinden kr salamakt.
Ak artrmay kazanan mltezim, devlete belirli bir miktar para
demeyi taahht eder, bu miktann daha fazlasn da vergi kay
nandan toplard.
Sipahilerin askeri nemleri azalp, merkez hzinenin para
gereksinimleri artnca, iltizam dzeni tanmsal kesimde de yay
gn olarak uygulanmaya baland. Drdnc Blm'de ayrntl
olarak inceleyeceimiz bu yntem, sipahiyi devreden kanyor
ve tanmsal reticileri en ksa zamanda en ok kr amacyla
vergi toplayan mltezimlerle kar karya brakyordu.

Soru 53: iftlik nedir, hangi koullarda ortaya kmaya

balamtr?

Tmar dzeninin zlmeye balamasyla birlikte iftlikler,

tanmsal kesimde yeni bir eilim, yeni bir retim birimi olarak
varlklarn duyurmaya baladlar. Tmar topraklarnn zerinde
kurulmaya balanan bu yeni birimleri incelemeye gemeden
nce, iftlik deyiminin kkenlerine ve kullanl biimlerine k
saca gz atmak yararl olacaktr.
iftlik deyimine en yaygn biimiyle tmar dzeni eeve-
sinde rastlanmaktayd. Bir reaya ailesinin bir ift kz kullana
rak ileyebilecei kadar topra olan ve tmar dzeni erevesin
de Osmanl tarmnn temelini oluturan retim birimine, reaya
iftlii ad verilmekteydi. Devlet mlkiyetindeki miri topraklar
zerinde kurulan reaya iftliklerinin saylan milyonlar buluyor
du.
te yandan, Osmanl Devletinin kurulu dnemlerinden
balayarak iftlik deyimi zel mlkiyet altndaki byk tanmsal
iletmeler iin de kullanlmtr. Bu tr iftlikler nceleri mevat
ad verilen bo ya da terkedilmi topraklarda ortaya kt. Hem
ekonomiyi canlandrmak, hem de vergi gelirlerini artrmak ama
cyla merkez devlet, bu topraklann retime almasn, o dne
min deyimleriyle, enlendirilmesini ya da ihya edilmesini des
teklemekteydi. enlendirilen topraklar, eriata uygun biimde,
zel mlk olarak tannyor ve mlk sahibine temlikname deni

105
len bir belge veriliyordu. Bu zel iftliklerde reaya aileleri ortak
olarak altklar gibi, kleler veya ortak kullar da kullanl
maktayd.
U m ar dzeninin zlmeye balamasndan sonra yaygnlk
kazanan iftlikler ise daha farkl gelimeler sonunda ortaya k
tlar. ltizam dzeninin tarmsal kesimde yaylmaya balama
sndan sonra, mltezimler nce reaya reticileri tefecilik yoluy
la kendilerine balayarak, daha sonralar da sipahilerin ve
reayann terkettii miri topraklara el koyarak, geni alanlarn
denetimini ellerine geirmeye baladlar. iftlik deyimi zel kii
lerin fiili denetimi altna giren bu topraklar iin de kullanlmaya
baland.
Ancak mir topraklarn zel denetim altna girmesi byk
lekli iletmelerin kurulmas anlamna gelmiyordu. Daha ok
byk devlet memurlaryla onlann yerel ortaklan arasndan
kan mltezimler, denetlemeye baladklar topraklarn byk
bir blmnde retimi yeniden rgtlemek yoluna gitmediler.
Temelini reaya hanelerinin oluturduu, kk birimlerden
oluan iletme yapsn deitirmediler. Bir yandan devlet adna
vergi toplayarak, bir yandan da topra ileyen kyllere faizle
bor para vererek, tarmsal arta el koymaya baladlar.
Mltezimler ve dier sermaye sahipleri asndan iftlikleri
ekici klan bir dier neden de 16. yzyl boyunca tarmsal
rnlerin fiyatlarnn dier fiyatlardan daha hzl artmas ol
mutur. Bylece mltezimler devlet adna r ve dier vergiler
karlnda topladklar'ya da tefecilik yoluyla ele geirdikleri
tarmsal rnleri giderek artan fiyatlarla tccarlara satabiliyor
lard. Tccarlar ise yerel pazarlardan topladklar tarmsal mal
larn bir blmn kentlere gnderirken, bir blmn de
Dou Akdeniz havzasnda mal arayan Avrupal tccarlara dev
rediyorlard.
Bylece artan fiyatlarn da etkisiyle tarmsal kesimde pazar
iin retim ya da meta retimi yaygnlamaya balamtr.
Kentlerdeki yksek devlet memurlar ve dier servet ya da
nfuz sahipleri iin iftlikler ya da tanmsal kesim ekici bir ya-
tnm alan durumuna gelmitir. Nitekim, 16. yzyln sonlarn
da len devlet memurlarnn geride braktklar servetleri gste
ren tereke defterlerinde, kent snrlar iinde veya kentlerin
yaknnda ba ve bahelere, mandralara, hayvan srlerine
rastlanmaktadr.
iftliklerin yaylmaya balamas ve miri topraklar zerinde
zel kiilerin fiili denetim kurmaya balamalar karsnda mer
kezi devletin seyirci kalmasnn da nedenleri vard. Bunlann en
nemlisi, daha nce de deindiimiz gibi, tmar dzeninin mer
kezi devlet iin artk askeri ve mal ilevlerini yitirmi olmasyd.

106
Ayrca, tmarlar erevesindeki retimin ya da pazarlanabilir
rnn nemli bir blm sipahi ve askerleri tarafndan tke
tilmekte, pazara ynelen blm snrl kalmaktayd. Oysa ml
tezimler hem devlete olan parasal ykmllklerini yerine geti
rebilmek, hem de ykselen tarmsal rn fiyatlarndan yararla
nabilmek iin rnn mmkn olduu kadar byk bir bl
mn tefecilik ve dier yntemlerle reayadan ekip almakta ve
pazara getirmekteydiler.
Ancak, iftliklerden yerel pazarlara aktanlan tarmsal
rnlere, Osmanl kentleri iin mal satn almak isteyen tccar
larn yan sra, Avrupal tccarlardan da talep gelmekteydi. Mer
kez devletin sk sk uygulad ihracat yasaklarna karn, yerel
pazarlardaki rnlerin bir blmn devlet narhlarnn ok
zerinde fiyatlarla Avrupal tccarlar satn alyor ve deniz yoluy
la Osmanl lkesi dna gnderiyorlard.
iftlikler konusunda iki gzlemde daha bulunmak yararl
olacaktr. Birincisi, burada tarttmz biimiyle iftlikleri Bat
Avrupa'daki feodal beylerin demesnelerine benzer bir gelime
olarak grmemek doru olur. Her eyden nce, Osmanl iftlik
lerinde retimin byk lekler halinde yeniden rgtlenmesine
zellikle Anadolu'da ok snrl olarak rastlanmaktadr. Yaygn
olarak grlen, varolan retim yapsn kullanan zel kiilerin
arta el koymasdr. Ayrca, mir topraklar zerinde kurulan
iftliklerin zel mlk haline geldiini de sylemek gtr. Daha
sk grlen, zel kiilerin mir topraklar fiil denetimleri altna
almalardr. Ancak bu fiil durum merkez devlet tarafndan hu
kuksal olarak kabul edilmemektedir.
kinci olarak, sz konusu iftliklerin 16. yzyln sonlarnda
yaygnlk kazandklarn syleyebilmek mmkn deildir. 16.
yzyln sonlanndaki toplam tarmsal retim iinde, hatta yerel
pazarlara ulaan retim iinde iftliklerin pay olduka snrly
d. 17. ve 18. yzyllarda iftlikler biraz daha fazla yaygnlk ka
zanacaklardr. Bu konuya kitabn Drdnc Blm nde geri
dneceiz.

Soru 54: 16. yzyln sonlarna doru hz kazanan geli

melerin Osmanl zanaatlar zerindeki etkileri
neler oldu?

16. yzyln byk bir blmne damgasn vuran ktisad

genileme i ve d ticaretin canlanmasna, krlarla kentler ara
sndaki iblmnn derinlemesine yol am, kentlerdeki za
naatlar da bu iktisad canllktan paylarna deni almlard.
Ancak, yzyln sonlarna doru ortaya kan gelimeler, Fiyat

107
Devrimi'nin etkileri, hammadde skntlar ve dierleri Osmanl
zanaatlarna nemli bir darbe vurdu.
16. yzyl boyunca sren fiyat artlarnn ilk etkisi lonca
lann retim maliyetlerini artrmak oldu. Oysa yrrlkteki
narhlar ve ihtisab kurallan nedeniyle, rettikleri mallann fiyat
larn artrabilmeleri iin loncalann kent yneticilerinden izin
almalan gerekiyordu. Bylece loncalarla kent yneticileri ara
snda sk sk srtmeler, anlamazlklar grlmeye balad.
rettikleri mallann fiyatlan maliyet artlannn gerisinde kaln
ca da, loncalar mallarnn kalitesini drmeye baladlar. Lon
calarla yerel yneticiler arasndaki bu mcadele en youn bi
imde bakent stanbulda yaanmtr. nk toplumsal ve
siyasal nedenlerle, stanbulda fiyat istikrarnn salanmas ve
daha genel olarak ekonominin yakndan denetlenmesi merkez
devlet asndan byk nem tamaktayd. Buna karlk, yerel
yneticilerin loncalar zerindeki mdahale ve denetimleri tara
kentlerinde daha snrl kalmtr.
Fiyat Devriminin zanaatlar zerindeki bir dier olumsuz
etkisi de mamul mallarla tanmsal rnler arasndaki fiyat ora
nn, bir baka deyile i ticaret hadlerini kinciler lehine dei
tirmesi olmutur. Avrupadaki fiyat hareketlerinin ve Osmanl
mparatorluumda tanmsal retimin nfus artlannn gerisin
de kalmas nedeniyle ortaya kan bu eilim, loncalarn rettii
mallann fiyatlannn, loncalann san ald hammaddelerin fi-
yatlannn gerisinde kalmasna yol ayordu. Bylece hem lonca
ustalannn krlan, hem de alanlann gerek cretleri gerile
meye balad.
te yandan, 1580er ve 1590'lardan itibaren, Venedik'in
ipekli ve ynl kumalannn yan sra, Venedik mamulleriyle
rekabete girien ngilterenin ynl dokumalan da Osmanl pa-
zarlannda boy gstermeye baladlar. Ancak, ithal edilen ku
malarn Osmanl loncalann ciddi bir biimde sarstm syle
mek zordur. thal edilen tekstil rnleri Osmanl toplumundaki
yksek gelirli kesimlerin lks tketimini karlyordu ve mamul
mallar ithalatnn hacmi bu dnemde olduka snrl kalyordu.
Bu nedenle de ithal mal kumalar lonca retiminin byk bir
blmyle dorudan rekabete girmemekteydi. thal edilen
eker, boya maddeleri gibi dier mallar da lonca retimini teh
dit etmiyordu.
Fiyat Devrimi'nin ve Akdeniz havzasndaki bat-dou tica
retinin Osmanl zanaatlan zerindeki en ciddi sonulan,
mamul rnlerdeki rekabet nedeniyle deil, hammaddelerdeki
rekabet nedeniyle ortaya kmtr. 16. yzyl boyunca Bat A v
rupada tanmsal rnlere olan talebin hzla arttn, retim y e
terli olmaynca Ba Avrupann bu mallan ithal ettiini belirt-

108
initik. Bu gelimenin nedenlerinden biri de Avrupa'daki mamul
mallar retiminde nemli teknik ilerlemeler salanmas ve mali
yetlerin drlmesiydi. Bylece 16. yzyln ikinci yansnda,
bata buday olmak zere eitli gda maddeleriyle deri, yn,
pamuk, ipek, balmumu, balar, zift, kereste gibi hammaddeler
Dou Akdeniz blgesinden Bat Akdeniz ve Atlantik blgelerine
doru emilmeye balad. Hammaddelerini sabit fiyatlarla i pi
yasalardan salamaya alm olan Osmanl loncalar Avrupal
tccarlarn verdikleri fiyatlarla rekabet edemeyince, devlete ba
vurarak, belirli mallarn ihracann yasaklanmasn talep etti
ler. Ancak devlet yerli ve yabanc tccarlan denetim altna ala
mad, ihracat yasaklanna karn kaaklk yaygnlat.
Hammadde darlklannn sklamas lonca esnafn g du
ruma dryor, salanabilen hammaddelerin dam ustalar
arasnda byk anlamazlklara yol ayordu. Bunalmn daha
da derinletii dnemlerde esnaf ileyecek hammadde bulama
ynca retimi durdurmak zorunda kalyor, kentlerde isizlik ya
ylyordu* Hammaddelerin Batya doru emilmesinden en fazla
etkilenen stanbul, Selanik, Bursa, Manisa gibi limanlarn veya
kylara yakn kentlerin esnaf olmutur. Hammaddelerini Avru
p a lI tccarlann daha snrl bir biimde ulat i blgelerden
salayan Ankara ve Kayseri gibi kentlerin esnafnn, darlklan
ayn younlukta yaamad sylenebilir. Bu konuyu aratran
lar arasnda zellikle mer Ltfi Barkan, hammaddelerin batya
doru emilmesiyle ortaya kan darlklann Osmanl loncalarna
nemli bir darbe indirdiini vurgulamtr.

Soru 55: 16. yzyln ikinci yarsndaki gelimelerin

kyllk zerindeki etkileri neler oldu?

Osmanl ekonomisi 16. yzyln son eyreine kadar canll

n korudu. Tanm sal retim hem krsal alanlardaki reticile
rin, hem de kentlerdeki nfusun tketimini karlayacak dzey
deydi. Bu nedenle d pazarlara hububat ihracat henz
kentlerin iaesini tehdit etmiyordu. Kentlerdeki zanaatlar ham
madde sknts ekmiyor, retim ve ticaret yksek dzeylerde
seyrediyordu.
Ancak yzyln son eyreine girilirken, nfus art nede
niyle yer yer ortaya kan toprakszlk sorunu etkisini duyurma
ya balad. Nfusun yzyl boyunca artmas Anadolunun kimi
yrelerinde ekilebilir topraklann snrna ulalmasna yol a
mt. Hane kuracak ve kendi balanna retime geecek gen
nfus arasnda toprakszlarn says artmaya balad.
te yandan, devletin mal bunalm kyller zerindeki

109
vergi ykn artrmt. Devletin olaanst durumlarda topla
d avarzn sk sk talep edilmesi, vergilerin artan bir blm
nn para olarak ve sipahi yerine dorudan devlet tarafndan
toplanmas yalnz reayay deil sipahileri de g duruma dr
mt. Yoksullaan sipahiler arasnda tmarlarn terkedenlere
rastlanyordu. Daha fazla geliri merkezde toplayabilmek ama
cyla devlet, r gelirlerinin toplanmasn da mltezimlere dev
retmeye balyor, bylece reaya zerindeki mal basklan daha
da artryordu.
Tanmsal rn fiyatlarnn dier fiyatlardan daha hzl yk
selmesine karn, bu olumsuz gelimeler karsnda zellikle
gen ve topraksz reaya tmarlann terketmeye baladlar. Bu
kyllerin bir blm, nfus basksnn kendisini duyurmad
yrelere giderek kendilerine ileyecek toprak salayan tmarlar
buldular. Gittikleri tmarlarda henz kaytl olmadklar iin,
devletin toplad vergilerin bir blmn demekten de, hi ol
mazsa bir sre iin, kurtuldular. Tmarlarn terkeden reayann
bir blm ise, yine krsal alanlarda kaldlar; ancak yerleik ta
rm terkederek gerlie yneldiler, hayvanclkla uramaya
baladlar. Airetler ve gebe nfus zerindeki devlet denetimi
nin daha snrl kalmas, gerlere younlaan mal basklardan
kurtulma olanan da salyordu.
Topraksz kyllerin bir blm ise krlar brakarak kent
lere g etmeye baladlar. Ancak, yzyln son eyreine girildi
inde, kentlerdeki zanaatlar ve ticaret faaliyetleri artk krsal
alanlardan gelen bu nfusa istihdam salayacak durumda de
ildi. Krsal alanlardan gelen hammaddelerin azalmas ve ham
maddelerin bir blmnn Avrupaya ihra edilmesi, loncalan
zor durumda brakmt. Bylece kentlerde nfus artarken, i
sizlik yaygnlamaya ve iae sorunlan arlamaya balad. '
Kentlere g eden gen nfusun bir blm ise medresele
re renci yazlyor, ulema hiyerarisine sramann yollann
aratnyordu. Bu medrese rencileri tarikatlann tekkelerinde
veya vakf gelirleriyle beslenen imaretlerde yayorlard.
Reaya ile sipahilerin tmarlar terketmesi ve kent nfusu
nun giderek artmas, tarmsal retime darbe vuruyor, devletin
mal gelirlerini azaltyor ve kentlerin iae sorunlann arlatn-
yordu. Aynca, tekkelerde, imaretlerde yaamaya balayan
nfus ve yaylan isizlik, merkez devlet iin siyasal sorunlar da
yaratmaya balam. Bu nedenlerle merkez devlet, tmarlann
terkeden reayay geri gndermeye alt. Ancak, g dalgasnn
bykl karsnda, reayay tmarlarna iade edecek mahke
meleri yneten kadlar ksa bir sre sonra bu abalardan vaz
gemek zorunda kaldlar.

110
 Soru 56: Celli ayaklanmalar nasl geliti: bu hareket
ler kyl ayaklanmalar olarak yorumlanabilir
mi?

Krsal alanlar terkeden kyllerin nndeki bir seenek de

paral asker olmakt. nceleri douda rana kar, daha sonra
da batda Avusturya'ya kar alan uzun, yorucu ve sonusuz
savalar kentlere gelen isiz ynlar iin yeni istihdam olanak
lar yaratyordu. te yandan, mera olarak adlandnlan tara
daki valiler ve dier yksek devlet memurlar da kendi silahl
birliklerini oluturuyor ve bu birliklere cretli asker alyorlard.
Sava yllarnda merkez ordusuna katlan ve ateli silahlarla do
nanan askerler, ya cepheden kaarak ya da savaa ara verildi
inde, Anadolu'ya geiyor ve silahlaryla birlikte merann bes
ledii sekban blklerine katlyorlard.
Yzyln sonlarna doru, isiz reaya ynlarnn yaratt
basklarn da etkisiyle, taradaki valilerin ve beylerin emrindeki
kuvvetler hzla genilemeye balad. merann yanna kaplan
ma iini kendisine geim yolu olarak grenlerin says o kadar
hzl artmt ki, bir tara yneticisi yeterli miktarda para buldu
u ya da bu paray soygunlarla salamay gze ald takdirde,
evresine yzlerce hatta binlerce sekban kolaylkla toplayabil
mekteydi. Bu birlikler, yerel halktan eitli taleplerde bulunu
yor, onlar soyarak hem meray zengin ediyor, hem de kendi
geimlerini salyorlard.
Oluturduklan birliklere katlan paral asker says arttka
valiler ve yerel beyler, savalar nedeniyle Anadolu'nun i gven
liiyle uramakta zaten glk eken merkez devlete kar
ayaklanmaya baladlar. stanbul'dan gnderilen kuvvetleri pek
ok kez yenilgiye uratarak Anacolu'da Urfa, Kayseri, Tokat gibi
pek ok kenti ele geirdiler. te yandan, topradann terkeden
reayann, asker kaaklarnn ve medreselerden ayrlarak daa
kan rencilerin oluturduu kk eteler de, meradan ba
msz olarak ekyala balamt.
Hem kentlerde yaayan halk, hem de nfusun byk o
unluunu oluturan kyller, ekya etelerinin, sekban b
lklerinin ve onlar bastrmaya gelen devlet kuvvetlerinin talep
lerine ve basklanna kar direnmeye, kendilerini savunmaya
altlar. Ancak 16. yzyln ikinci yarsnda sava tekniklerin
de ortaya kan deiiklikler sonucunda ateli silahlar arlk
kazanm ve Anadoluda yaylmt. Bu durum merann besle
dii sekban blkleriyle bamsz ekya hareketlerinin yerel
halk karsndaki gcn ve etkinliini artrm, yerel halkn,
zellikle krsal alanlarda yaayan halkn direnebilmesini gle
tirmiti.

111
 Mustafa Akda'n aynntl olarak inceledii gibi, Celli
ayaklanmalan olarak adlandnlan bu hareketler 1590'larda
hzla yayld. Ekyalk hareketleri ve silahl birliklerin talepleri
giderek artnca, kyller tanma elverili ovalardaki yerleme bi
rimlerini terkederek, hem ekyalann hem de devlet glerinin
daha zor ulaabilecei, ancak tanma daha az elverili yeni alan
lara ekilmeye, buralarda yeni yerleim birimleri kurmaya ba
ladlar. Byk Kagun deyimi, Celli ayaklanmalan olarak ad-
landnlan hareketler karsnda kylln ite bu tepkisini
yanstmaktadr. Byk Kagunla birlikte bir iktisadi genileme
dnemi geride kalyor, siyasal ve toplumsal alkanlanr gn
demden eksik olmayaca bir ktisad durgunluk ya da daralma
dnemi balyordu.
16. yzyln son eyreindeki olumsuz ktisad koullar Ce
lli ayaldanmalannn zeminini hazrlamt. ktisad glkler
nedeniyle topraklarndan kopan onbinlerce kyl, Celli hare
ketlerinin vurucu gcn oluturuyordu. Ancak, bu hareketleri
kylln daha iyi koullar iin devlete ya da krsal alanlarda
ki toprak sahibi bir snfa kar mcadelesi veya direnii olarak
yorumlamak gtr. Celli hareketleri, taradaki valilerle beyler
tarafndan ynlendirilen ve reayaya ynelen ve reayay kaguna
zorlayan ekyalk hareketleri olarak kaldlar, kyl ayaklanma
larna dnemediler.
Arlaan koullara karn, Celli hareketlerinin bir kyl
ayaklanmasna dnmeyiinin nedenleri zerinde durmakta
yarar var. Her eyden nce, Suraiya Faroqhinin de son yllarda
vurgulad gibi, yer yer nem kazanmakla birlikte, toprakszlk
Anadolu leinde egemen eilim durumuna gelmemitir. Bu
nedenle, 16. yzyln ikinci yansnda devlet, sipahiler veya ml
tezimler kylleri topraklarndan kovarak yeni iletme birimleri
kurmaya girimemilerdir. Devlet, sipahiler ve mltezimler bir
yandan reayay toprakta tutarken, te yandan da reaya izerin
deki basky artrarak reayann yaratt arta el koymaya a
lmlardr.
kinci olarak, krsal alanlarda ktisad koullar gletiin
de, toprakszlk yer yer kendini duyurmaya baladnda ve
reaya zerinde devletin ve dier kesimlerin basklan artnda,
kyller kendilerine baka seenekler bulabilmilerdir. Toprak
szln kendisini en youn olarak duyurduu yrelerdeki tmar
lan terkeden reayann bir blm, bo topraklan olan baka t
marlara geebilmilerdir. Kente g eden reayay kadlar geri
dnmeye zorlamam, paral askerlik pek ok kyl iin bir
geim kayna olabilmitir. En son aamada, sekban blkleriy
le ekya etelerinin talepleri dayanlmaz boyutlara ulatnda
ise, topraklann terkeden kyller, tanma daha az elverili de

112
olsa, ekebilecekleri yeni topraklar bulabilmiler veya gebelie
dnebilmilerdir.
nc olarak, 16. yzylda krsal alanlarda toprak mlki
yetinin tekelini elinde tutan bir toprak aalan snf yoktu. Ana
dolu'daki tanmsal yaplarn bu zellii de, arlaan koullar ve
artan basklann yerel direnilere veya kyl ayaklanmalarna
dnmesini gletirmi veya engellemitir.

113
 Drdnc Blm

17. ve 18. YZYILLAR: KTSAD GERLEME M?

Soru: 57: Avrupa'da 17. yzyl ile 18. yzyln ilk yar
snda ortaya kan ktisad durgunluk nasl
yorumlanabilir?

16. yzyla damgasn vuran iktisadi genileme dalgas s

rasnda Bat Avrupa toplumsal kurulularnda feodal retim
tarz geriliyor, kapitalist retim ilikileri ise yaylyor ve gleni
yordu. Ancak bu ktisad genileme 17. yzylda yerini uzun d
nemli bir durgunlua, hatta bir bunalma terketti. Avrupann
deiik blgelerindeki eilimler farkl olmakla birlikte, bir btn
olarak Avrupa'da 17. yzyl boyunca ve 18. yzyln ortalarna
kadarki dnemde nfusun, retimin ve uzun mesafeli ticaretin
genilemesi yavalad veya dutlu.
16. yzyldaki genileme sreci niin Sanayi Devrimiyle
sonulanmad? Ykselen kapitalizmin Avrupa'da egemen re
tim tarz konumuna gelmesinden nce niin bir bunalm dne
mi yaand? 17. yzyldaki durgunluun nedenleri Avrupa ta
rihileri arasnda tartma konusudur. ngiliz tarihi Eric
Hobsbawm, 17. yzyl bunalmn aklamaya alrken, 16.
yzylda kapitalizmin yeterince glenemediini vurguluyor.
Hobsbawm'a gre, kapitalizmin egemen retim tarz konumuna
gelebilmesi iin, tanma dayal feodal yapnn dntrlmesi
gerekiyordu. Verimliliin artrlabilmesi iin, toplumsal ibl
mnn derinlemesi ve igcnn tarmdan sanayie gemesi,
meta retiminin daha da yaygnlamas zorunluydu. Fabrika
dzenine dayal kapitalist sanayie geilebilmesi iin hem byk
bir pazarn oluturulmas, hem de reticilerin retim aralann-
dan ayrlarak cret karl alan iilere dnmesi gereki
yordu.
Oysa 16. yzyln sonlarna gelindiinde, byk ulusal pa
zarlar yaratlmam, mlkszlemi cretli emek henz yaygn
lamamt. Bu durumda sermayedarlar, mamul mallar reti
mini devrimci bir biimde yeniden rgtlemek yerine, varolan

114
kapitalizm ncesi yaplar iinde kalmay, bu yaplara uyum sa
layarak kr aramay tercih ettiler. Bir baka deyile, kyller ve
toprak sahiplerinden oluan tarm arlkl bir iktisadi yap, ka
pitalist birikimin nne belirli engeller karmaktayd. 16. yz-
ym sonlarna gelindiinde, ykselen kapitalizmin varolan top
lumsal yaplan paralayacak gc henz yoktu. Bu toplumsal
yap deimedike, tccarlann ve dier sermayedarlann krlan
kapitalizm ncesi yaplar erevesinde yatnlacak, devrimci d
nmler getirmeyecekti.
16. yzyldaki genileme srecini sona erdiren, Sanayi Dev
rimi trnden bir kapitalist sramay geciktiren etkenler tekno
lojik engeller deil, ite bu toplumsal snrlard, yaplard. Bat
ve Orta Avrupa'nn 16. yzylda ulat bilgi birikimi incelendi
inde, matbaann kefi, ateli silahlar, saat, madencilik ve
metal ileme tekniklerindeki gelimeler dikkate alndnda, bu
birikimin Sanayi Devrimi gibi bir atlm iin yeterli olduu gr
lyor. Aynca, 16. yzyln sonlanna gelindiinde, sermaye biri
kim leinde de belirli bir dzeye vanlmt. Ancak dier iki n
koulun yokluunda, sermaye ile teknik bilgi birikimi Sanayi
Devrimi dorultusunda birleUrilmemitir.
Bu durumda 17. yzyl yalnzca bir bunalm dnemi ola
rak deerlendirmek yanltc olur. 18. yzyln ortalarna kadar-
ki gelimeler, Avrupa'da lkeler ve blgeler arasndaki farkllk-
lan da hzla artrm ve kuzeybat Avrupa'da kapitalizmin
yaylmas. Sanayi Devrimi'nin gereklemesi iin gereken nko-
ullan yaratmtr. Aada, bir yandan bunalmn tarm ve
tanm-d kesimlerdeki yansmalann, te yandan da bunalm
koullarndaki gelimelerin Sanayi Devrimi'ne geii nasl hazr
ladn inceleyeceiz.

Soru 58: 17. yzyldaki durgunluk Avrupa'da tanmsal

yaplar nasl etkiledi?

17. yzyl boyunca Avrupa'nn eitli blgelerinde tarmsal

retim artmaya devam etti. Ancak, nfus artlan durunca, or
taya 16. yzyldakinden ok daha farkl bir tablo kt. Talebin
retimden daha hzl artmas nedeniyle, 16. yzyl boyunca ta
nmsal mallann fiyatlan dier fiyatlardan daha hzl artmt.
Buna karlk, 17. yzylda tarmsal fiyatlar geriledi. Bu durum
da gelir dzeylerini korumak isteyen toprak sahipleri, kyllk
zerindeki basklan artrmaya, topraklarn ileyen kyllerden
yeni taleplerde bulunmaya baladlar.
17. yzylda Avrupa'da merkez devletler byyor ve gle
niyordu. Artan harcamalarn karlamak zere merkez devlet

115
ler de reticilerden yeni vergiler talep etmeye baladlar. Toprak
sahipleriyle merkez devletlerin basklan ve ou para olarak
toplanan ykmllkler karsnda kyller pazara almaya,
retimlerinin artan bir blmn pazarda satmaya baladlar.
te yandan, gerileyen tanmsal fiyatlar ve artan basklar kar
snda kyller direnmeye ve sk sk ayaklanmaya baladlar.
Fransz tarihi Marc Bloch'un deyimiyle, bu dnemde Avru
pa'da kyl ayaklanmalanna gnmzn sanayi toplumlann-
daki grevler kadar sk rastlamyordu.
17. ve 18. yzyllarda Avrupa'nn eitli blgelerindeki ta
rmsal yaplar arasndaki farkllklar artmaya devam etti. Dou
Avrupa'da 17. yzyln en belirgin zellii topraa bal aristok
rasinin artan gc ve kyllk zerinde artan basklardr. Aris
tokrasi karsnda kentlerdeki ticaret burjuvazisinin ve merkez
devletlerin gc snrl kalmaktayd. Tarmsal mallar ihracat
bir yandan feodal demesnelerin yaylmasna, te yandan da
serilerin topraa ve toprak sahiplerine olan bamllnn art
masna yol ayordu. 17. yzyln ortalanndan itibaren Bat A v
rupadan gelen tanmsal mallar talebinin gerilemesi, Dou Avru
pa ekonomilerini g duruma drd. Bu eilime srp giden
savalann yol at ykm eklenince bunalm derinlemi, hem
nfus hem de retim dzeyleri gerilemeye balamtr.
16. yzyld^ Fransa'nn nfusu 20 milyona kadar yksel
miti. 1720'lere kadar bu dzeyde kalan nfusun beslenmesi,
durgunluk koullarnda lkenin en nemli sorunu olmutur.
16. yzyl boyunca Fransz aristokrasisi, topra ileyen kyl
lerin ykmllklerini para olarak denen kiralara dntr
mt. Ancak, 17. yzylda durgunluk koullan ar basmaya
balaynca, byk toprak sahiplerinin bir blm feodal y
kmllklere geri dnmeye, dierleri de kiralan artrmaya a-
llar. Toplam rnn toprak sahibiyle kirac kyl arasnda
belirli oranlarda paylalmasn ngren ortaklk dzeni, bu
koullarda, yaygnlamaya balad.
te yandan, merkez devlet byyor, brokrasi ve ordunun
harcamalan hzla geniliyordu. Merkez devlet kendi mal temeli
olarak grd kk reticileri bir yandan aristokrasiye kar
korurken, te yandan da vergi ykn artryordu. Tefecilik de
yaygnlamaya, kk meta reticilerini ezmeye balad. Artan
basklar ve para talepleri karsnda kk reticiler pazara
alyor ancak verimlilii artracak, retimi geniletecek yatrm
lara giriemiyorlard. Kyl direnileri ve ayaklanmalan zellik
le 17. yzyln ilk yansnda yaygnlat.
ngiltere tanmmda ise 17. ve 18. yzyllar boyunca kapita
list retim ilikileri yaygnlamaya devam etti. 17. yzyldaki
Sava srasnda merkez devletin mdahalelerine karn toprak-

116
lannn denetimini yitirmeyen ngiliz aristokrasisi, yoksul kirac
lar topraklarndan skp atmaya ve itlerle evirdikleri mlkle
rini cretli tanm iileri altran kapitalist iftilere kiralama
ya baladlar. Gelien kapitalist yaplar, verimlilik artlarna da
olanak salyordu. Bylece hayvanclk, yn ve hububat retimi
nfus artnn zerinde artlar gsterdi. 17. yzyln ortalarn
dan itibaren ngiltere hububatta kendi kendine yeterli olmaya
balad. 18. yzylda ise devletin korumac politikalarnn da
desteiyle, ngiliz iftileri Avrupa'nn nde gelen hububat ihra
catlarndan biri durumuna geldiler.
Bu zet tablo, 17. yzylda Avrupa krsal alanlarn etkisi
altna alan bunalmn kyllk iindeki farkllklar da artrd
na iaret ediyor. Dou Avrupa'da feodal ilikiler glenir, tarm
sal reticilerin topraa ve feodal beylere bamllklar artarken,
Fransadaki kk meta reticileri bir yandan toprak sahipleri
ne ve tefecilere, te yandan da merkez devlete kar varolma
mcadelesi vermekteydiler. Buna karlk ngilterede, tarmsal
reticiler arasndaki farkllama ok daha ileri aamalara ula
mt. Konumlarn dzelterek birikim salayanlar kapitalist
iftilere dnrlerken, topraklarndan koparlan yoksul ky
ller krsal alanlarda ve kentlerde olumaya balayan proletar
yann saflarna katlyorlard.

Soru 59: 17. yzyl le 18. yzyln ilk yansnda Avru

pa'da mamul mallar retimi ne gibi deiiklik
ler gsterdi?

17. yzylda tarm Avrupa ekonomilerinin en nemli kesimi

olma zelliini srdrdne gre, tanm-d kesimlerdeki re
tim dzeylerinin ne gibi eilimler gsterdiini anlayabilmek iin
her eyden nce yine tanm kesimine bakmak gerekiyor. Bu du
rumda, tarmsal kesimlerin gsterdii farkllklara kout olarak,
mamul mallar retiminde de Avrupa'nn kuzeybasyla dousu
ve gneyi arasndaki farkllklann artm olmas beklenmelidir.
Bununla birlikte, Avrupa'nn tm iin geerli olan eilim
lerden de sz etmek mmkn gzkyor, zellikle 17. yzyln
ortalanndan itibaren tanmsal mallann fiyatlarnn dier fiyatlar
karsnda gerilemesi, mamul mallar retiminde alanlarn
gerek cretlerinde bir iyileme salam olabilir. Bu eilimin
mamul mallar retimini rgtleyen sermayedarlarn krlann
artrm olmas da beklenir, te yandan, gda maddeleri fiyatla-
nnn gerilemeye balamasyla, zellikle kentlerdeki nfusun
elinde mamul mallara harcanabilecek miktarlar artm oluyor
du. Mamul mallara olan talebi artran bir dier gelime de,

117
Orta, Bat ve Kuzeybat Avrupa'da ky ekonomisinin paralan
maya balamas ve daha nceden ky ekonomisi erevesinde
retilen ve tketilen pek ok mamul maln pazardan satn aln-
masyd. Bunlara ek olarak, denizan pazarlarn, zellikle de
smrge pazarlarnn nem kazanmas. Okyanus ticaretine ege
men olan lkelerin reticilerine ek olanaklar salyordu.
18. yzyln ortalarna kadarki dnemde mamul mallar
retiminde ok nemli teknolojik yeniliklere veya sramalara
rastlanmyor. Mamul mallar retiminde yzyllardr kullanlan
basit el aletleri ve tezghlar Sanayi Devrimi ncesinde geerli
liklerini korumulardr. Bu nedenle, mamul mallar retimi iin
byk lekli fiziksel yatrmlar ve byk lekli sermaye biriki
mi gerekmemitir.
Buna karlk, 17. yzyl ve 18. yzyln ortalanna kadarki
dnemde mamul mallar retiminin rgtlenmesinde ok kkl
deiiklikler grlmektedir. 16. yzylda ngiltere'de yaygnlk
kazanan para bana deme dzeni, 17. yzylda Bat ve Orta
Avrupa'da yaylm ve gelimitir. Kentlerdeki loncalar nemle
rini yitirirken, mamul mallar retimi emein ok daha ucuz ol
duu krsal alanlara kaymtr. Para bana deme dzeni er
evesinde krsal alanlarda gelien iblm, zaman iinde
giderek derinlemitir. Bylece krsal alanlardaki nfus ek gelir
kaynaklar salam, ancak ticaret sermayesine olan bamllk
lar da artmtr.
17. yzyl ile 18. yzyln ilk yarsnda mamul mallarda
toplam retim hacminin ne gibi deiiklikler gsterdiini sapta
mak ok gtr. Ancak, belirli retim dallarnn, zellikle de
ynl ve keten tekstil retiminin Avrupa'nn belirli blgelerinde
byk sramalar gsterdiini biliyoruz. ngilteredeki ynl do
kuma dal, para bana deme dzecinin ykseliinde en ar
pc rneklerden birini oluturmaktadr. 16. yzyln sonlarna
kadar Venedikliler ynl tekstil rnlerinde Avrupa pazarlann
ellerinde tutuyorlard. Ancak, bir yandan loncalarn snrlayc
kurallan, te yandan da Ispanya'dan ithal edilen yn fiyatlarn
daki artlar, Venedik mamullerinin maliyetlerini ykseltmek
teydi. Buna karlk, krsal alanlardaki ucuz emek ve lke iin
de retilen ucuz yn sayesinde ngiliz sermayedarlar
maliyetleri drebilmilerdir. Daha sonra da denizan ticaret
ve gemicilik ann desteiyle, ngiliz ynl mamulleri uluslara
ras piyasalar ele geirmeye balamtr.

118
 Soru 60: Merkantilist devletler arasndaki rekabet nasl
geliti?

17. ve 18. yzyllarda Bat Avrupa'da tanmsal meta reti

minin yaygnlamas ve mamul mallar retiminin kentlerden
krlara tanmas, lke ii ktisad balann gelimesine, ulusal
ekonomileri^ ortaya kmasna yol amt. Bu eilim, glen-
mekte olan merkez devletlerin izledii ve merkantilizm olarak
adlandnlan iktisat politikalanyla da destekleniyordu.
Bat Avrupa'da merkantilist politikalar izleyen merkez dev
letler, bir yandan lke ii retimi ve zellikle mamul mallar re
timini d rekabete kar koruyor, te yandan da ihracat artra
rak genel durgunluk koullannda istihdam yaratmay
amalyorlard. Aynca, Avrupann ykselmekte olan devletleri
merkantilist politikalar d ticaret ve denizan pazarlar iin gi
riilen rekabette nemli bir ara olarak kullanyorlard. Her dev
let kendi sermayedarlannn ticaret filosunu destekliyor, d tica
retin lkenin kendi filosu tarafndan tanmasn zorunlu
klyordu.
spanya ile Portekiz, Orta ve Gney Amerika'da kurduklar
plantasyonlarda kle emeini kullanarak altn, gm gibi de
erli madenlerle eker, kahve gibi tanmsal mallarn retimine
gemilerdi. Ancak, bu mallann Avrupann dier lkelerine ih
racndan salanan gelirler, gl ulusal ekonomilerin kurulma
s iin yeterli olmamt. te yandan, 17. yzylda Fransa, deni
zar alanlann ve dnya ticaretinin egemenlii iin, Bat
Avrupa'nn dier devletleriyle youn bir mcadeleye girimeye
henz hazr deildi. Tarma dayal gney Fransa, lkenin
mamul mallar reten kuzey ve Atlantike bakan bat blgeleriyle
henz yeterince btnlememi, ulusal ekonomi kurulamam
t.
17. yzylda Avrupa'nn en gl lkesi Hollanda'yd. Yz
yln balarndan itibaren Akdeniz'in eski nemini yitirmesi ve
ktalararas ticaretin arlnn Atlantik ve Hint Okyanuslar na
kaymas en ok Hollanda'nn iine yaramt. Pazara dnk
gl tarmsal yaplann ve gemicilikteki birikimin desteiyle
Hollanda ticaret sermayesi, dnya leinde bir ticaret filosu ve
ticaret a kurmutu. lkenin dnyann eitli blgeleriyle olan
ticareti tekelci frmalann denetimine braklmt. Bu firmalar
Hindistan, Amerika ve Akdeniz ticaret yollannda dier lkelerin
ve zellikle ngiliz ticaret sermayesinin yine tekelci konumdaki
firmalaryla rekabet ediyorlard. Asya'dan biber ve dier baha
rat, eitli boya maddeleri, ay, kahve, ipekli ve pamuklu tekstil
rnleri ithal ediliyordu. Ayn firmalar, Afrikann yedi halkn
Amerika'ya tayor, plantasyonlara kle olarak satyor, Ameri

119
kadan ykledikleri eker, kahve, kakao, ttn gibi rnleri de
Avrupaya getiriyorlard.
17. yzyln ortalarnda Hollanda ayn zamanda Avrupa'nn
fnans merkezi durumuna geldi. Bu dnemde Amsterdam, 19.
yzyln Londras, 20. yzyln New Yorku gibi dnyann ticaret
ve flnans merkezi oldu. Tanmsal ve ticar gce flnans alannda
ki nderlik eklenince, yzyln ikinci ve nc eyreinde Hol-
landa ekonomisi Altn an yaad.
Merkantilizm olarak adlandrlan iktisad politikalar ilk kez
ite bu ortamda, Hollanda'nn dnya pazarlanndaki gcn
krmak isteyen Fransz ve zellikle Ingiliz devletleri tarafndan
uygulanmt. 17. yzyln ikinci yansnda giriilen youn sa
valarn da desteiyle, ngiltere Hollanda'y geriletmeyi baard.
Ancak, Hollanda'nn gerilemesinde i etkenleri de dikkate
almak gerekiyor. Ticaret ve flnans alanndaki baarlar, Hollan
da sermayedarlarnn sanayi alannda yatnm yapmalarn g
letirmitir. Bir baka deyile, dier alanlardaki baarlar ve bu
baanlann ortaya kard yaplar, daha sonraki glklerin
zeminini hazrlamtr.
Bylece 18. yzyln ortalanna gelindiinde, ngiltere eko
nomisi hzl bymeye, ngiliz sermayesi de dnya ekonomisi
nin egemenliini ele geirmeye hazr duruma gelmiti, Tanm da
ve mamul m lar retiminde verimlilik artlar salanm, re
tim maliyetleri drlmt. Yn retime hazrlanan sanayi
ve Hollandaya kar giriilen mcadeleden glenerek kan ti
caret sermayesi, geni pazarlar aray iindeydiler.
Denizar ticaret ve smrgeler, 17. ve 18. yzyllarda pek
ok Avrupa lkesi iin kr ve birikim olanaklan yaratmtr.
Ancak, i yaplan yeni bir kapitalist sramaya en elverili olan
ngiltere iin, smrgeler ve d pazarlar zel nem tamaktay
d. rnein 18. yzyln ilk yansnda ynl kuma ve dier
mamul mallann ngiltere'nin ihracatndaki pay yzde 85e
ulamaktayd. ngiltere'nin Kuzey Amerikadaki smrgeleri de
bu mamul mallar iin nemli bir pazar oluturuyordu, te yan
dan, 18. yzylda pamuklu tekstil dalnda Hindistan, Avrupa
lkeleriyle rekabet edebilecek durumdayd. Ancak, yzyl b o
yunca izledikleri korumac politikalarla ngiliz hkmeeri,
Hindistan'n dk fiyatl pamuklu tekstil rnlerinin ngiltere
i pazanna girmesini engellemilerdir.
17 ve 18. yzyllarda ngiltere'nin Dou Akdeniz blgesiyle
olan ticaretinin tekeli Levant Company e verilmiti. Ancak, 18.
yzylda ngilterenin bu blgedeki ticar etkinlii snrl kalm,
Bat Avrupann Dou Akdeniz blgesiyle ticaretine Marsilyada
slenen Fransz tccarlar egemen olmulardr. Bu dnemde
Osmanl Imparatorlunun Avrupa ile olan ticareti nemli ar

120
tlar gstermekle birlikte, Avrupa'nn mamul mallarnn Dou
Akdeniz pazarlarn istilas Sanayi Devrimi'nden sonra, 19. yz
yln ilk eyreinde balayacaktr.

Soru 61: 17. yzylda stanbul'daki merkez devlet ile

taradaki yerel unsurlar arasndaki g den
geleri nasl deiti?

16. yzyln sonlarna doru gelien ktisad, mal ve top

lumsal bunalm Cell ayaklanmalarnn zeminini hazrlamt.
Tm Anadolu'yu etkisi altna alan Cell hareketleri kimi zaman
yavalayarak, kimi zaman da hzlanarak 17. yzyl boyunca
srd. Siyasal adan bakldnda bu yzyln en nemli zelli
i, merkez devletin gcnn hem bakentte, hem de tarada
nemli lde azalmas, ancak ortaya kan iktidar boluunu
hibir toplumsal ya da siyasal gcn dolduramamasdr.
Sava teknolojisindeki gelimeler sipahi ordusunun etkinli
ini azaltnca, ateli silahlarla donatlan Yenierilerin says
hzla artmt. Ayrca, batda Avusturya ve Venedik'le, douda
ran'la giriilen savalar iin merkez devlet krsal alanlardaki
reayay da silahlandryor ve cepheye sryordu. Bu paral as
kerler bakent stanbulda arl giderek artan bir siyasal g
oluturmaya baladlar.
Uzun ve yorucu savalar mal bunalmlar beraberinde geti
riyor, Yenierilerin maalarn demekte devlet glk ekiyor
du. Ek mal gelir salamak amacyla ba vurulan tai ilemle
ri ise fiyat artlarna, Yenierilerin ayaklanarak, vezirlerin
kellelerini talep etmelerine, hatta Padiahlar tahttan indirmele
rine yol ayordu. Yenierilerle esnaf loncalan arasndaki bala-
nn glenmesi, bu bunalm dneminin gelimeleri arasndadr.
Askerliin ekici bir meslek olmaktan kmasyla birlikte, dev
letten srekli maa alan Yenieriler esnaf loncalanna girmeye,
ticaret ve zanaatlarla uramaya balamlardr. stanbul'un ia
esinde sk sk karlalan glkler, ktlklar ve darlklar,
zaman zaman ba gsteren tifo, kolera ve veba gibi salgn hasta
lklar, bakentteki siyasal ve toplumsal bunalmlan daha da
arlatnyordu.
Tarada, Balkanlar ve Anadolu'daki iktidar boluu daha
da belirgindi. Merkez devletin atad valiler sk sk ayaklan
yor, stanbul'a kar bamszlklann ilan ediyorlard. Bu ayak-
lanmalann toplumsal tabann ya da emek gcn ise toprakla-
nn terkederek valilerin ve dier yerel beylerin rgtledii
sekban blklerine paral asker olarak giren kyller oluturu
yordu. Merkeze kar ayaklanan valiler reayaya bask yapyor,

121
eitli bahanelerle ar vergiler topluyorlard. Bylece blkler
deki sekbanlara da geim yolu almaktayd. Sekban blkleri
sava yllarnda cepheye gitmeyenlerin, sava sonras dnemler
de ise cepheden dnenlerin katlmasyla daha da bymektey
di. Krsal alanlardaki bamsz ekyalk hareketleri de yine ayn
dnemlerde yaygnlk kazanyordu.
17. yzyln nc eyreinde, Kprl ailesinin vezirlik
leri dneminde, merkez devlet biraz olsun glenmi, taradaki
etkinliini artrarak yerel valileri daha yakndan denetleyebil-
miti. Ancak 1680'lerden itibaren Viyana kuatmas byk bir
yenilgiye dnp, batdaki savalar younlanca, Anado
ludaki glerini geri kazanan sekban blkleri stanbul zerine
yrye getiler. te bu koullarda, 1698 ylnda, merkez
devlet sekban blkleri ve onlarn bandaki valilerle yazl bir
uzlamaya gitmek zorunda kald. Bu anlamayla merkez dev
let, bir yandan sekban blkleri zerindeki denetimini artrma
ya alyor, te yandan da sekbanlara belirli haklar ve dzenli
gelir vaat ediyordu.
Savan getirdii olaanst koullar ortadan kalknca, an
lama geerliliini yitirdi. Ancak bu siyasal belge, 17. yzyl
sonlanna gelindiinde, merkez devletin gcnn ne denli azal
m olduunu ve merkez ile tara arasndaki dengelerin ne l
de deimi olduunu arpc bir biimde simgelemektedir.
Bu belgeyi merkez devletle tarada 18. yzylda ykselen ayan
arasnda imzalanan bir dier yazl uzlamann, 1808 ylnda
imzalanan Sened-i ttifakn habercisi olarak yorumlamak da
mmkndr.

Soru 62: yan kimlerdir, taradaki ykselileri nasl

gerekleti?

Ayaklanan valilerle sekban blklerinin ve bamsz ek

yalk hareketlerinin bitip tkenmek bilmeyen taleplerine kar,
Anadolu ve Balkanlardaki kentli nfus ve kyller kendilerini
.koruyabilecek toplumsal glerin aray iindeydiler. Genel g
vensizlik ortam tarmsal retimi, zanaatlar ve ticareti de olum
suz etkilemekteydi.
te yandan, ortaya kan iktidar boluu merkez devletin
karlanna da darbeler vurmaktayd. Taradaki gszl ne
deniyle merkez devlet, zellikle tanmsal kesimden vergi topla
yamaz duruma gelmiti. Bu durum, srp giden mal bunalm
daha da arlatnyordu. Aynca devlet, sava dnemlerinde
asker toplamakta glk ekiyordu. Ksacas, merkez ynetim
de sk sk bakaldran valilerin yerine mal, asker ve siyasal ko

122
nularda ibirlii yapabilecei, yerel koullan iyi bilen, yerel k
kenleri gl toplumsal kesimlerin aray iindeydi. 17. yzy
ln sonlanndan itibaren Anadolu ve Balkanlarn kent ve kasa-
balannda yann ykselii ite bu koullarda gereklemitir.
Kullanld biimiyle yan szc bir kasabann, bir ken
tin ya da bir blgenin hem ileri gelenleri, etkili ve nfuzlu kiile
ri, hem de halkn temsilcileri anlamna gelmekteydi. yan, yerel
kkenli veya yre dndan olabiliyor, hem reaya hem de askeri
snf arasndan gelebiliyordu. Her yrenin nde gelen tccar ve
dier sermaye sahiplerinin arasndan, molla, mft, mderris
gibi ulema kesiminden, yrenin vakf gelirleriyle yaayan eski
ailelerinden, ya da devletin atad vali, kad veya askeri birlik
komutanlan arasndan yan kabiliyordu.
17. yzyl sonlarna doru tarada merkez devlete ba kal
dran unsurlara ve yerel ekyalk hareketlerine kar, yerel
halk korumak amacyla ve devletin verdii izinle milis rgtleri
kurulmaktayd. Halil lnalck'n aratrmalarnn gsterdii gibi,
yann bu milis rgtlerinin bana gemesi, taradaki toplum
sal ve siyasal gcnn artmas srecinde nemli bir dnm
noktas oldu. Daha sonralar bu kiilerin nfuzlarn artrmala-
nnda, yan olarak ykselmelerinde en nemli aama, kendileri
ne belirli bir blgede ya da sancakta devlet adna vergi toplama
yetkilerini veren mtesellimlik mevkiini ele geirmeleri olmu
tur.
17. yzylda mtesellimleri valiler kendi yaknlan arasn
dan seer ve atarlard. Ancak sk sk deitirilmeleri nedeniyle
valiler, herhangi bir yrede yerleik siyasal g oluturamyor-
lard. Buna karlk, 17. yzyln sonlanndan itibaren, sancak
lardan daha kk birer birim olan kazalarda, yandan bir kii
reis-i yan adyla kazann temsilcisi olarak seilmeye ve kaza
nn devletle olan ilikilerini yrtmeye balad. Bu sayede yan,
mtesellimlikleri ele geirmeye balad. Zaman iinde valilerin
ve: sancak beylerinin gc azalrken, sancaklan fiil olarak m
tesellimler ynetmeye baladlar.
18. yzyla gelindiinde herhangi bir sancakta kimin mte
sellim olacana artk merkez devlet ya da vali deil, yerel yan
kendi arasnda karar veriyor, tercih edilen kii resm atamay
yapacak olan devlet temsilcilerine bildiriliyordu. Bu nedenle
yan arasnda rekabet ve mcadeleler eksik olmuyordu. Atama
y devlet yapm olsa da yann ikyeti zerine mtesellimler
azledi lebiliy orlar d.
Yerel kkenlerinin ve balannn gl olmas yann yk
seliinde, yre halkm ve yerel karlar devlet katnda temsil et
meye balamasnda nemli rol oynamtr. Ancak, yann etkin
lii yalnzca yerel gleri merkez devlete kar savunmasndan

123
kaynaklanmyordu. Gcn srdrmek, etkili olabilmek iin
ayan, hem kendi yresindeki toplumsal unsurlarla, hem de
merkezi devletle iyi ilikiler kurmak, bir yandan yerel gleri
merkezi devlete kar temsil ederken, te yandan da devletin
taradaki temsilcisi olarak belirli mal, askeri ve siyasal ilevleri
yerine getirmek durumundayd.
rnein etkin bir biimde vergi toplayabilmesi iin, ayann
yrenin vergi kaynaklar hakknda ayrntl bilgi sahibi olmas
gerekiyordu. Sava dnemlerinde asker toplayabilmesi, gerekti
inde ekya kovalayarak yrede aayii salayabilmesi iin
yann elinde dzenli askeri birliklerin bulunmas, elinin altn
da hatn saylr servetlerin olmas gerekiyordu. Ksacas, ayan
merkez devlete kar bir toplumsal g olarak yorumlamak
eksik ve yanltc olur. yanm taradaki ykselii, yerel unsur
larla merkez devlet arasnda fiil olarak ortaya kan ve kar
lkl karlara dayanan uzlamay yanstmaktadr.

Soru 63: yan, siyasal ve toplumsal glerini hangi k

tisad alanlarda kulland?

Mtesellimlikleri ele geirdikten sonra yan, siyasal bakm

dan olduu kadar ktisad bakmdan da hzla ykselmeye ba
ladlar. Devlet adna vergi toplamak yan iin en nemli servet
ve sermaye birikim yolunu oluturuyordu. Tarmsal reticiler
den, kentlerdeki loncalardan, ticaretten ve dier kaynaklardan
toplanan vergilerin bir blm bakente gnderiliyor, nemli
bir blm ise yann elinde kalyordu. Bylece yan, devletin
kurduu arta el koyma srelerini kullanarak, zellikle tanm
sal artn nemli bir blmne ortak olmaktayd. 18. yzylda
vergi toplama srecini yann denetlemeye balamasnn tanm
sal reticiler asndan ne anlama geldiini, rnein kyllk
zerindeki basknn artp artmadn kestirmek zordur. Ancak,
17. -yzylda devlet adna vergi toplama yetkisini ancak ksa s
reler iin ellerine geiren mltezimlerle karlatrldnda, aya
nn ykseliinin reticiler zerindeki basky bir lde azaltt
dnlebilir.
yann ktisad faaliyetleri devlet adna vergi toplamakla s
nrl kalmyordu. Her yrenin kendi zelliklerine gre yan,
yerel ticaretle, uzun mesafeli hatta lkeleraras ticaretle ve tefe
cilikle uramakta, daha snrl llerde de loncalar ereve
sinde rgtlenen imalat faaliyetlerine yatnm yapmakta, tezgh
satn alp dkkn iletmekteydi. yann yatrm yapt alanlar
dan biri de tanmd. Zaman iinde kimi yan, miri topraklann
fiil mlkiyetini eline geirmi, iftlikler oluturmu ve bu top

124
raklan ileyen kyllerden, devlet adna toplad r ve dier
vergilere ek olarak, toprak kiras talep eder duruma gelmiti.
Ancak yann fiili toprak mlkiyeti ve iftlikler sayesinde sala
d gelirler, devlet adna vergi toplayabilme ayrcalnn yaratt
olanaklar yannda snrl kalyordu. Bir baka deyile, yann
ktisad faaliyetleri esas olarak varolan retim tarz erevesinde
kalmakta, bu retim tarzn dntrmeye ynelmemekteydi.
te yandan, yre halk ve zellikle kentliler ayandan belirli
hizmetler beklemekteydiler. Genel asayi ve gvenliin salan
mas, ekyalk hareketlerinin bastrlmas ve engellenmesi hi
phesiz bunlarn en banda geliyordu. Aynca, kenerin gda
maddeleri gereksinimlerini karlamak, darlklan ve ktlklar
engellemek, kasaba ve kent nfusunun nemli bir blmnn
bir paras olduu loncalan kollamak, gerektiinde lonca kural-
lannn uygulanmasn salamak ve loncalann hammadde ge
reksinimlerini karlamak yandan beklenen ktisad hizmetler
arasndayd. Ksacas, merkez devletin daha gl olduu d
nemlerde, rnein 16. yzylda, tarada merkez devletten bek
lenen hizmetleri 17. yzyln sonlanndan itibaren yan ykleni
yordu.
Bylece, merkez devletin gcnn azalmasndan sonra
tarada ortaya kan iktidar boluu dolduruluyor, merkez dev
lete kar yeni ve gl bir iktidar oda yerini alyordu. 19. yz
ylda merkez devletin tekrar glenmeye balad dnlr
se, 18. yzyl ve zellikle bu yzyln ikinci yars tarada yan
evresinde rgtlenen yerel unsurlarn siyasal dzeyde arlk-
lann en fazla duyurduklar dnem olmutur. 1760lardan itiba
ren younlaan ve ar yenilgilere yol aan savalar merkez
devleti daha da zayf drnca, Osmanl toplumundaki mer-
kez-tara dengeleri yeni bir evreye girdi. Anadolu ve Rumeli'nin
pek ok blgesinde yan zerkliklerini, hatta bamszlklann
ilan etmeye baladlar. Manisa yresinde Karabsmanoullan,
zmirde Ktipzadeler, Ankarada Mderriszadeler ve Nakkaza-
deler, Yozgat yresinde apanzadeler, Kayseri dolaylannda Ka-
laycoullan, Emiraazadeler ve Zennecizadeler, Konyada Gag-
farzadeler ve Mhrzadeler, Trabzonda Tuczuoullan tarada
glerini arran yan ailelerinin banda geliyorlard.
rnein 18. yzyln ikinci yansnda, yerel gler kendileri
iin bir tehdit oluturaca kaygsyla, merkez devletin asker
reform abalann engelleyecek kadar glenebilmilerdir. Aya
nn gc, 19. yzyln balannda doruuna ulat. 1808 ylnda
yan ile merkez devlet arasnda imzalanan Sened-i ttifak bel
gesiyle yan, Saltanata olan balln yinelerken, merkez dev
let de yanm taradaki ve daha nemlisi Osmanl toplumunda
ki gcn ve yerini yazl olarak tanmaktayd. Bylece merkez

125
devlet kendi gcnn snrlarn da kabullenmi oluyordu.

Soru 64: ltizam nedir, iltizamn yaygnlamas Osman

lI mliyesinde ne tr bir dnm temsil et
mektedir?

16. yzyln ikinci yansnda balayan mal bunalm, 17. ve

18. yzyllarda da srmtr. Daha nce nc Blm'de tar
ttmz gibi, sava teknolojisinde ortaya kan gelimeler s
rekli maa alan ve ateli silahlarla donatlan merkez ordulan-
nn nemini artrmt. Bu eilim hem Osmanl mliyesine
nemli bir ek yk getirmi, hem de devlet gelirlerinin daha
byk bir blmnn para olarak merkezde toplanmas zorun
luluunu yaratm ve tmar dzeninin zlne giden yolu
amt.
te yandan, mparatorluun hzl genileme dneminin
sona ermesiyle birlikte, zaferle sonulanan savalardan elde
edilen ganimet ve dier gelirlerin sonu gelmiti. 17. ve 18. yz
yllarda uzun sren ve sk sk yenilgilerle sonulanan savalar,
devlet mliyesi zerinde ok byk bir yk oluturmaya bala
dlar. Bunlara ek olarak merkez devlet taradaki etkinliini y i
tirince, daha nceleri ya dorudan ya da tmar dzeni aracl
yla el koyduu tanmsal art taradaki gl yerel
unsurlarla, en nemli olarak da yanla paylamak zorunda ka
lyordu. Bylece giderler artarken gelirler azalm, mal bunalm
sreklilik kazanmtr. 17. ve 18. yzyllarda, ancak 1748-1768
yllar arasnda olduu gibi ender rastlanan bar dnemlerinde,
gelirlerle giderler arasnda denge kurulabilmitir.
Bu koullarda Osmanl yneticileri hem devletin el koydu
u artn daha byk bir blmn merkezde toplamak, hem
de ek gelir salamak amacyla eitli yntemlere ba vurdular.
Bu uygulamalar bizi yalnzca devletin hesaplannn tarihi ya da
maliye tarihi asndan ilgilendirmiyor. Bunlardan daha nemli
olarak, 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren balatlan mali
uygulamalann ekonomi zerinde uzun dnemli etkileri olmu
tur. Osmanl mliyesinin geirdii dnmler, ekonominin ta
rihi asndan da zel nem tamaktadr.
Deien dnya koullar karsnda merkez devletin ba
vurduu ilk nlemlerden birinin, daha nceleri yalnzca olaa
nst dnemlerde ve dorudan devlet tarafndan toplanmakta
olan vergilerin daha sk ve neredeyse dzenli olarak talep edil
mesi olduunu nc Blm'de tartmtk. Bu uygulama
17. yzylda da srdrld. Avarz, imdadiyye ve teklif olarak
adlandnlan olaanst vergiler, devletin gereksinimlerine gre

126
para, rn veya mal olarak sk sk topland.
Vergi gelirlerini tmar dzeni erevesinde dolayl olarak
kullanmak yerine dorudan merkez hzinede toplama abalar
nn bir sonucu da iltizam dzeninin yaylmas olmutur. Os-
manl Devletinin erken dnemlerinden itibaren kullanlan bu
yntemde devlet, belirli bir mukataadan vergi toplama iini ak
artrma yoluyla ve bir ya da senelik sreler iin mltezim ad
verilen zel kiilere devrediyor ya da satyordu. Tmar dzeni d
nda kalan bu vergi kaynaklan mukataalar olarak adlandnl-
maktayd.
Mukataa, corafi snrlar ile alnacak vergilerin tr ve mik
tarlar maliye tarafndan saptanm vergi kayna ya da kay
naklan anlamna geliyordu. rnein, zmir kentindeki esnaf
loncalan veya d ticaret gmr bir mukataa olarak tanmla
nabildii gibi, bir yrenin eitli trdeki vergileri veya birden
fazla yrenin bir tek vergi tr bir mukataa oluturabiliyordu.
Merkez devletin dar yetersizlikleri nedeniyle, mukataalann
byk bir blmnn geliri iltizam yoluyla toplanrd. Aynca
Badad ve Basra vilayetleri gibi tmar dzeninin kurulamad
yerlerdeki vergi gelirleri de iltizam yoluyla toplanrd. Buna kar
lk, mukataalann snrl bir blm devletin emin ad verilen
memurlan tarafndan emaneten ynetilmekteydi. Eminler topla
dklar vergilerden masraflan dtkten sonra geri kalan bl
m devlet hzinesine aktarrlard.
Mltezimler devlet adna vergi toplama iine kr amacyla
girmekteydiler. Ak artrmaya konu olan mukataann vergi geli
ri, vergilerin toplanmas srasnda yaplacak masraflar ve elde
edecekleri yllk kra ilikin beklentilerine gre mltezimler dev
lete teklifte bulunurlard. Ak artrma sonucunda belirlenen
miktarn bir blm devlete pein olarak denir, geri kalan ise
veya alt aylk taksitlere balanrd.
16. yzyln ikinci yarsnda devletin nakit gelir gereksinim
lerinin artmasyla birlikte, o dneme kadar tmar dzeninin bir
paras olan ve daha ok tarma dayanan vergi kaynaklan da
mukataalara evrilerek ak artrma yoluyla mltezimlere devre
dilmeye baland. Bylece stanbulda veya tarada oturan ser
maye sahiplerine, asker snf mensubu yksek devlet memurla-
nna, ulemaya, sarraf olarak adlandrlan byk tefecilere ve bir
lde de byk tccarlara ekici ve giderek genileyen bir yat-
nm alan alm oluyordu.
te yandan, devlet tarafndan kendilerine maa yerine
tmar dzenine bal byk dirliklerin vergi gelirleri tahsis edil
mi olan byk devlet memurlan da, bu gelirlerin toplanmas
iini mltezimlere devretmeye baladlar, iltizamn alan 17.
yzylda giderek geniledi. stanbulda oturan byk mltezim

127
ler geni corafi alanlar kapsayan byk mukataalan satn
alarak bunlar daha kk paralara blmeye ve taradaki or
taklarna ya da alt-mltezimlere devretmeye baladlar. Bylece
ortaya devletin vergi kaynaklan peinde koan ve devletin el
koymak istedii arta ortak olan bir mltezim hiyerarisi k
yordu. 18. yzylda ise tarada glenen yan, stanbul'daki
byk devlet memurlanyla ortaklklar kurmaya ve mukataalan
ellerine geirmeye balad. Devlet adna vergi toplama srecine
egemen olmalannn yamn iktisadi ykseliinde ok nemli rol
oynadn bir nceki Soruda tartmk.
Tmar dzeniyle karlatrldnda iltizam, vergiyi deyen
reticiler iin ok daha ar koullar getiriyordu. Tm ar dzeni
nin mantna gre sipahi, kendi uzun dnemli karlan asn
dan reayay kollamak zorundayd. Ar vergilerle ve zor kullana
rak reayann ezilmesi yalnzca retici iin deil, arta el koyan
sipahi iin de uzun dnemde olumsuz sonular yaratabilecekti.
Oysa bir mukataay en fazla yllk sre iin ele geiren ml
tezimin bu tr kayglan olamazd. Mltezim en ksa zamanda
en fazla geliri toplamaya alyor ve bu amala kyl reticilere
mmkn olan en ar smr yntemlerini uyguluyordu. Bu
nedenle iltizam, tarmsal reticiler zerindeki basklar ve vergi
ykn artrmtr.

Soru 65: Osmanl mliyesinde malikne sistemi nedir,

hangi koullarda ortaya kmtr?

ltizam sisteminde mukataalann sresi en fazla yld.

Ak artrmay kazanan mltezimler demeyi taahht ettikleri
miktarn bir blmn pein veriyorlar, kalann ise mukataa-
nn gelirlerini topladka, ya da alt aylk taksitlerle dyor
lard. Ancak, daha fazla gelir salamaya alan devlet, mukata-
alarn bir blmnn srelerini uzatmaya balad. Bylece
devletin ak artrmay kazananlardan daha byk miktarlarda
pein para alabilmesi mmkn oluyordu.
Zaman iinde mukataalann sreleri daha da uzatlarak
ak artrmay kazananlara kaydhayat kouluyla verilmeye
baland. Bylece ak artrmay kazanan kii snrlan ve gelir
kaynaklar devlet tarafndan saptanan mukataann vergilerini
toplama hakkn lene kadar ele geirmi oluyordu. Bu koul
larda zel kiilere devredilen mukataalara malikne ad veril
mekteydi. 1695 ylnda dzenlenen bir fermanla malikne siste
minin ileyi kurallar resmen belirlendi. Malikne sahibinin en
bata yapt pein demeye muaccele ad veriliyordu. Muacce-
lelerin yan sra malikne sahibi, her yl mal ad verilen deme

128
leri yapmakla ykmlyd. Mukataa srelerinin uzatlarak
kaydhayat kouluyla verilmesi pein demelerin miktarn art
ryordu. Bu nedenle malikne sistemini, devletin mukataalan
kullanarak bir tr uzun dnemli i borlanmaya gitmesi olarak
da yorumlamak mmkndr.
Malikne sisteminin ortaya knda iltizam sisteminin bir
dier yetersizlii de nemli rol oynamtr. Mukataalann en fazla
yl gibi ksa srelerle mltezimlere teslim edilmesi, mltezim
lerin en ksa zamanda en fazla kr ilkesiyle gelir kaynaklann
alabildiine smrmelerine yol ayordu. zellikle kk retici
kyllk mltezimlerin basklan alnda ezilmekte, hem ekono
minin hem de mliyenin temelini oluturan tanmsal retim ge
rilemekteydi. Mukataalann sreleri uzatlrsa, mltezimlerin
vergi kaynaklanna kar daha dikkatli davranacaklan, reayay
kollavacaklan umuluyordu.
ltizam sistemi gibi malikne sistemi de merkez devletin
mal bunalmna zm getirmemitir. Her eyden nce malik
nelerin ak artrmayla devredilmesi, malikne piyasasnda re
kabet koullannm egemen olduu anlamna gelmiyordu. Mlte
zimler gibi malikne sahipleri de byk devlet memurlannm,
byk tefecilerin ya da tccarlann arasndan kmaktayd.
Pein para demelerinin bykl nedeniyle, ak artrmaya
katlabilecek kiilerin sayls olduka snrl kalyordu. Bu koul
larda ak artrmaya katlanlar arasnda gizli anlamalar yapl
yor, hzineye denen miktarlar snrl tutuluyordu.
Malikne sistemini aynntl olarak inceleyen iktisat tarihi
si Mehmet Gen'in belirttii gibi, bir malikne sahibinin l
mnden sonra varisleri, ak artrma sonucunda ortaya kan
en yksek bedeli vermeyi kabul ederek malikneyi aile iinde
tutabilmekte, kuaktan kuaa aktarabilmekteydiler. Bylece
malikne sistemi geni tanmsal topraklann veya dier mukata
alann fiil mlkiyetini deil ama bu kaynaklardan devlet adna
vergi toplama imtiyazn elinde tutan ve bu imtiyaz babadan
oula geirebilen bir toplumsal kesim yaratmaktayd.
Ancak, stanbul'daki ak artrmalara katlan malikne sa
hipleri, taradaki maliknelerin vergi gelirlerinin toplanmas
iiyle her zaman kendileri ilgilenmiyordu. ltizamda olduu gibi
malikne sisteminde de, devlet katndaki siyasal nfuzu ve pa
rasal sermayesi sayesinde girdii ak arrmalan kazanan,
ancak stanbul'da oturan ve taradaki vergi kaynayla lgilen
meyen, tarada fazla gc olmayan bir malikneci tipi ortaya
kmt. Bu sermayedarlar elde ettikleri malikneleri kk
paralara blerek alt-taeronlara devrediyor, bylece ortaya ilti
zam sisteminde olduu gibi bir malikneci hiyerarisi kyordu.
18. yzylda tarada glenen yan ise stanbul'daki ak

129
artrmalara katlmam, maliknelere konu olan mukataalan
dorudan ele geirmeye almamtr. yan, taradaki gcn
alt-taeronluk dzeyinde kullanmay tercih etmi ve zaman
iinde malikne dzeninin vergi kaynandaki ileyiine egemen
olmutur. Ancak bu durum tanmsal retimin yeniden rgtlen
mesi anlamna gelmemitir. yan arasnda retimi yeniden r
gtleyen ya da vergi kaynan gelitirmeye alan malikne
sahiplerine veya alt-taeronlara ok az rastlanmaktadr. yan,
varolan retim yaplarn deitirmeden, devlet adna vergi top
lamay srdrm ve taradaki gc sayesinde tanmsal arta
el koyma srecinde devlete ve stanbul'daki malikne sahipleri
ne ortak olmutur. stanbul'daki ak artrmalar kazanan ser
mayedarlar ise tarada g sahibi olmadklan iin, yanla ortak
olarak almay kabul etmek zorunda kalmlardr.
Bu durumda, malikneye dntrlen mukataalann ya
da vergi kaynaklarnn fiili ynetimi asndan bakldnda, ma
likne sisteminin iltizam ortadan kaldramad, vergi kaynak
larn yeterince koruyamad grlmektedir. te yanda merkez
devletin umduu mal gelirler de salanamamtr. Bu nedenler
le malikne sistemi fazla yaygnlk kazanmam ve 19. yzyln
balarnda uygulamaya son verilmitir.

Soru 66: 17. vc 18. yzyllardaki mal bunalm karsn-

da merkez devlet baka ne gibi nlemlere
bavurdu; mal bunalm para dzenini nasl
etkiledi?

Sava dnemlerinde daha da arlaan mal bunalm kar

snda Osmanl brokrasisi ek gelir kaynaklanmn aray iin
deydi. 17. yzylda bavurulan bir yntem, padiahn kendisine
ait olduu kabul edilen i hzineden merkez hzineye nakit
para veya altn, gm gibi deerli madenler aktarmakt. Padi
ahn i hzinesi Osmanl Devleti'nin corafi snrlanmn hzla
geniledii dnemlerde bym, zenginlemiti. hazine pa
diaha ayrlan haslarla ve dier gelir kaynaklanyla da srekli
olarak beslenmekteydi. Savalarn younlat 1670'Ier ve
1680'lerde i hzineden merkez hzineye ylda ortalama 100
milyon akenin zerinde kaynak aktanlmtr. Ancak giderek
byyen asker harcamalar karsnda i hazirenin snrl kay
naklar yeterli olamazd. Nitekim, 18. yzyln balanna gelindi
inde i hzinenin kaynaklan byk lde tketilmiti.
kinci olarak, merkez devletin msadere kurumunu iletti
i, esas olarak fazla zenginleen askeri snf mensuplannn, ara
sra da sarraf ve tccarlann servetlerine el koyduu grlmek

130
tedir. Ancak bu yolla merkez hzineye aktarlan miktarlarn
sava harcamalar karsnda devede kulak kaldn da ekle
mek gerekin Daha uzun dnemli olarak bakldnda, msadere
uygulamalarnn esas neminin devletin salad gelirlerde
deil, zel mlkiyet haklaryla zel ellerde servet ve sermaye b i
rikimini engellemesinde olduu grlmektedir.
Mal bunalm karsnda devletin bavurduu nlemlerden
bir dieri de i borlanmadr. Bir nceki Soru'da malikne siste
minin, devletin mukataalan kullanarak bir tr uzun dnemli i
borlanmaya gitmesi olarak yorumlanabileceini belirtmitik.
Malikne sisteminin beklenen mal yararlan salayamamas
zerine, 1775 ylnda Osmanl mliyesi esham ad verilen bir i
borlanma srecini balatt. Bu yntemde devlet elindeki muka
taalan ok sayda paya blyor ve her paya den yllk vergi
gelirini kaydhayat kouluyla ve pein olarak denen bir bedel
karlnda zel kiilere satyordu. Basit bir rnek verecek olur
sak, yaam boyunca kendisine ylda 100 kuru net gelir sala
yacak bir mukataa pay iin, herhangi bir zel ahs devlete 600
kuru gibi bir muaccele bedelini pein olarak dyordu. Bu sis
temi ve daha genel olarak da mal bunalm karsnda devletin
araylann inceleyen Yavuz Cezar'm belirttii gibi, esham satn
alan kii ne kadar uzun yaarsa, bu yatnmdan o kadar krl
kyordu. lm halinde pay devlete geri dnyor ve yeniden
sata karlyordu. Bylece merkez devlet, malikne sistemiyle
yakn akrabal olan ancak yeni unsurlar da ieren bir i bor
lanma yntemi gelitirmi oluyordu.
Bu nlemlere ek olarak, Osmanl maliyecileri d borlan
ma olanaklarn da aratrmaya baladlar. Ancak, Osmanl b
rokrasisi 18. yzyl boyunca bu konuda olduka ekingen ve ih
tiyatl davranmtr. Yzyln sonlanna doru, Hristiyan
dnyasna kar giriilecek bir savan finansman iin Msl
man bir lkeden bor alnabilecei gerekesiyle Fas hkmetine
bavurulduysa da bu abalar sonusuz kald. Osmanl Devle
tinin resmen ve youn biimde Avrupa para piyasalannda bor
lanmaya girimesi, 19. yzyl ortalannda, Knm Sava srasn
da balayacak. Beinci Blm'de ele alacamz gibi, ksa bir
sre iinde mparatorluk zerinde Avrupa mal sermayesinin
denetiminin kurulmasna yol aacaktr.
Giderlerin gelirleri ok at sava yllarnda ba vurulan
bir dier nlem de taiti. Tai uygulamasnda devlet teda
vldeki sikkeleri topluyor, bunlarn deerli maden ieriklerini
azaltarak tekrar piyasaya sryordu. Bu ilem sonucunda daha
fazla para baslabildii iin, aradaki fark hzineye gelir olarak
kalyordu. Her tai sonrasnda fiyatlar ykseliyor, deerli
maden ierii azaltlm sikkelerin satn alma gc azalyordu.

131
Ancak tai uygulamalarnn siyasal snrlan vard. O ayda
bir datlan maalan dk ayarl sikkelerle denen Yenieriler
ayaklanyor, nde gelen yneticilerin kellelerini isteyebiliyorlar
d. Hzl enflasyon, toplumsal ve siyasal bunalmlan da berabe
rinde getiriyordu.
Mal bunalmlann ve sk sk ba vurulan tailerin Os-
manl para dzenini alt st etmesi kanlmazd, nitekim, Os
manlI paras 17. yzylda byk dalgalanmalar ve belirsizlikler
le dolu istikrarsz bir dnem yaamr. Akenin iindeki
gm miktan dalgalanmalar gstererek gerilerken Avrupa pa
ralan ve daha sonra da Avrupa paralarnn deerli maden ie
rikleri azaltlm sahteleri Osmanl piyasalarn istila etmitir.
Osmanl lkesinde yaygn olarak dolamaya balayan gm
paralar iinde en nemlileri Hollanda kkenli esedi ya da aslan
l kuru ile Meksika veya spanya kkenli riyal kurutu. Os
manlI devleti yabanc paralarla mcadele edemeyince veya
kendi paralarn basacak kadar deerli maden bulamaynca,
darphaneleri kapayarak ortaya kan fiil durumu kabul etmek
zorunda kalmtr. Bu koullann zellikle ticare ve kent eko
nomisini olumsuz etkiledii dnlebilir.
Akenin deerini iyice yitirerek gnlk al verilerde kulla
nlamaz duruma gelmesi zerine Osmanl devleti nce para ad
altnda ve yaklak ake deerinde bir sikke basm, daha
sonra 1690larda da kendi bast ve 120 ake deerindeki
byk gm kurulan tedavle srmtr. Bylece Osmanl
kuruu temel para birimi olarak akenin yerini alm oluyordu.
1690lardan itibaren Osmanl devleti i piyasalarda kendi
paralanmn egemenliini tekrar kurmaya al ve bunda bir l
de de baanl oldu. Osmanl kuruunun 1780lere kadar is-
tikrann koruduu sylenebilir. Ancak 1789 ile 1844 yllan ara
snda, III. Selim ile II. Mahmud'un Avusturya, Rusya, Yunanis
tan, Msr savalanyla ve ierde derin siyasal bunalmlarla dolu
saltanatlan srasmda, kuru da taie uram ve hzla deer
yitirmitir. Eldeki bilgiler 1788 ylnda bir kuruun 13 gram
kadar saf gm ierdiini gsteriyor. Buna karlk, 1844'teki
Tashih-i Sikke ileminden sonra baslan kurularda yalnzca 1
gram saf gm bulunuyordu. Bu durumda, 55 yllk sre iin
de kuru cinsinden fiyatlann 10-15 kat artm olmasn bekle
yebiliriz. Nitekim eldeki fiyat verileri bu beklentileri dorular ni
teliktedir.
Bylece, 1780lerin sonundan 1840'lann ortalanna kadarki
derin mail bunalm ortamnda Osmanl tarihinin en hzl enflas
yonunun yaand, enflasyon hznn ortalama olarak ylda
yzde dokuzu a ortaya kyor. Bu hz bugnk ller
iinde fazla yksek gzkmeyebilir ama 20. yzyl ncesindeki

132
deerli madenlere dayal para sistemleri iin ok yksek bir d
zeye iaret etmektedir. Ayrca 1789, 1808-1810 ve 1827-28 gibi
byk tailerin yapld yllarda enflasyonun bu ortalamann
ok zerine kt, hatta yzde 100' at unutulmamaldr.

Soru 67: 17. yzylda Osmanl ekonomisine egemen

olan eilim neydi?

Osmanl toplumunda devletin ok nemli bir konumu

vard. Ancak buna bakarak Osmanl ekonomisinin tarihini Os
manlI mliyesinin tarihine indirgememek gerekir. Daha nce
Soru 16da tarttmz gibi, ekonomi ve maliye ok farkl kav
ramlardr. Maliye, devlet hzinesinin ya da devletin vergi gelirle
riyle harcamalarnn durumunu yanstr. Buna karlk ekono
mi, devletin faaliyetlerinden de etkilenmekle birlikte, esas
olarak topluma ilidn retim, deiim, blm gibi temel s
releri kucaklamaktadr.
Oysa Osmanl dneminden gnmze kadar gelen ve Cum
huriyet Trkiyesindeki tarih yazclna da egemen olan bak
as toplumu devletle, ekonomiyi de maliye ile zdeletirmek
tedir. Bu nedenle de Osmanl tarihileri arasnda merkezi dev
letin zayflad dnemleri genel toplumsal bunalm dnemleri
olarak yorumlamak ve mali glklerin artt dnemleri de
ekonominin bunalma srklendii dnemler olarak grmek
eilimi ok yaygndr. Nitekim, merkezi devletin hem Avru
pa'daki ulusal devletler, hem de taradaki yerel gler karsn
daki gcnn geriledii ve mal bunalmn derinletii 17. ve
18. yzyllar pek ok tarihi tarafndan hem Osmanl toplumu,
hem de Osmanl ekonomisi iin uzun dnemli bir bunalm d
nemi olarak kabul edilmekte, daha dorusu varsaylmaktadr.
Maliye ile ekonomi arasnda karlkl etkileimin olduu,
birinin dierini etkiledii yadsnamaz, rnein bir mal bunalm
ekonomiyi olumsuz etkileyebilir. Mal bunalmn derinlemesiyle
birlikte merkez devlet reticiler zerindeki basky artrmak yo
luna giderse, bu uygulamalar retimin gerilemesine yol aabilir.
te yandan, ekonominin durgunluk eilimi iine girmesi de,
devletin vegi gelirlerini azaltacak, mliyeyi olumsuz etkileyebi
lecektir.
Ancak, maliye ile ekonomi arasnda her zaman bire bir ili
ki bulunmas gerekmez. Devlet mliyesinin bunalm iinde ol
duu her dnemde ekonominin de bunalm iinde olmas gerek
mez. Devletin ok nemli bir konumunun olduu Osmanl
toplumsal kuruluunda bile, ekonomi merkez devletten byk
lde bamsz bir izgi izlemi olabilir, zellikle merkez devle-

133
tin siyasal gcnn azalmasndan sonra, bir yandan
mal bunalm srerken, te yandan da ekonominin daha farkl
uzun dnemli eilimler iine girmesi mmkndn rn ein mal
bunalma ekonominin gerilemesi deil, daha nce, devletin el
koyduu artn bir blmne tarada glenen unsurlarn
ortak olmas ve bu nedenle devletin vergi gelirlerinin azalmas
yol am olabilir. te bu nedenle, mal bunalmn srekliliine
bakarak ekonomi zerinde varsaymlar yapmak yerine, 17. ve
18. yzyllarda Osmanl ekonomisinin hangi somut gelimelerin
etkisi altnda kalm olabileceini aratrmak gerekiyor.
17. ve 18. yzyllarda Anadolu'da nfus, tarmsal retim ve
zanaatlar retimiyle i ve d ticaretin hacminin ne gibi dalga
lanmalar gsterdii konusunda pek az ey bilinmektedir. Yine
de, eldeki snrl ve pek ou dolayl verileri bir araya getirdii
mizde, 16. yzyln sonlarndan 19. yzyln balarna kadar
geen iki yzyl akn sreyi ayr dneme ayrmak ve birbi
rinden farkl uzun dnemli eilim erevesinde incelemek
mmkn gzkyor.
16. yzyln sonlanndan 17. yzyln sonlarna ya da 18.
yzyln balanna kadar Osmanl ekonomisine ve zellikle Ana
dolu'ya egemen olan eilimi daralma ya da bunalm olarak nite
lendirmek gerekiyor. Her eyden nce, 16. yzyln sonlanndan
itibaren ve 17. yzylda Anadolu nfusunun nemli bir azalma
gsterdii anlalmaktadr. Nfustaki gerilemenin boyutlan
henz yeterince bilinmemektedir. Yine de bu konuda dolayl ka
ntlar verilebilir. Daha nce, kitabn nc Blm nde, Ana
dolu nfusunun 16. yzyl boyunca artarak yzyln sonlarna
doru on milyona yaklatnn tahmin edildiini belirtmitik.
Buna karlk, 19. yzyln ikinci eyreine gelindiinde, stan
bul ve Anadolu nfusunun 8-9 milyon dolaylannda kald tah
min edilmektedir. te yandan, 18. yzyln bir blmnde Ana
dolu nfusunun snrl da olsa bir art eilimi iinde olduuna
ilikin kantlar vardr. Ancak younlaan savalarn da etkisiy
le, Anadolu nfusunun 18. yzyln sonlarnda ve 19. yzyln
balarnda gerilemi olmas mmkndr. Bu durumda, Anado
lu nfusunun 16. yzyln sonlarndan balayarak ve 17. yzyl
boyunca nemli bir gerileme gsterdii sylenebilir. Bu gl
eilimin Anadolu iin sz konusu olduunu, Balkanlar nfusu
nun 16. yzyln sonlanyla 19. yzyln balan arasnda ayn
boyutlarda bir gerileme eilimi gstermediini de belirtelim.
Anadolu'nun nfusu 17. yzylda nemli bir gerileme gs-
terdiyse, bu eilimin ekonomiyi de etkilemesi, tanmsal retim
ve zanaaar retiminin gerilemi olmas beklenir. 17. yzyla
ilikin eldeki dolayl ve dolaysz kantlar da bu dorultuda bir
tablo iziyorlar. Yzyl boyunca zaman zaman yavalayan,

134
zaman zaman da hz kazanan Cell! hareketlerinin, yaygnlaan
gvensizlik ortamnn ve merann rgtledii sekban blkleri
nin taleplerinin zellikle kyl reticileri olumsuz etkiledii sy
lenebilir.
te yandan, Byk Kagunla birlikte kyllerin verimli
topraklan terketmelerinin tarmsal retimi olumsuz etkilemi
olmas beklenir. Merkez devletin mal bunalm ve tmar dze
ninin zlmesiyle birlikte yaygnlaan iltizam dzeninin, tanm
sal reticileri ezdii, retimde gerilemelere yol at dnle
bilir. 17. yzyln ortalarndaki ve sonundaki uzun ve masrafl
savalar da ekonomiyi olumsuz etkilemitir. Aynca, 17. yzyl
da sk sk ortaya kan salgn hastalklar da, hem ktisad g
lklerin bir gstergesi, hem de ktisad glkleri arlatran
bir ek etken olarak dnmek gerekiyor.

Soru 68: 18. yzylda Anadolu'ya egemen olan uzun d

nemli ktisad eilimlerden sz edilebilir mi?

18. yzylda Anadolu'daki ktisad duruma ilikin bilgileri

miz olduka snrldr. Yine de, Mehmet Gen'in ayrntl aratr-
malan sonucunda nerdii gibi, 18. yzylda Osmanl ekonomi
sini ve zellikle Anadolu'yu birbirinden olduka farkl eilimler
gsteren iki ayr dnemde incelemek mmkn gzkyor. Yz
yln balarndan 1760'larn sonlanna kadar uzanan birinci d
nemde Osmanl ekonomisinin pek ok kesiminin genel bir ge
nileme ve canlanma eilimi iinde olduu sylenebilir. Buna
karlk, 1760larn sonundan yzyl sonuna, hatta 1810'lara
kadar uzanan ikinci dnemde ekonomiye egemen olan eilimin
durgunluk veya bunalm olduu grlmektedir.
Eldeki veriler snrl olmakla birlikte, 1760'lann sonuna ka
darki birinci dnemde tanmsal retimin arttna ilikin eitli
belirtiler vardr. Bunlardan biri, Bat Avrupa'ya tarmsal mallar
ihracatnn srekli olarak artmas, buna karlk merkez devle
tin ihracat yasaklamalarnn yaygnlamamasdr. 17. yzyl bo
yunca ihrac sk sk yasaklanan pamuk, yn ve deri gibi ham
maddelerle pamuk ipliinin ihrac, gmrk vergilerinin
denmesi kouluyla, serbest braklmtr, te yandan yine bu
dnemde stanbul, Halep, Bursa, Ankara, Tokat, Edime gibi
kentlerdeki zanaatlara dayal imalat faaliyetlerinde, zellikle de
ipekli, ynl ve pamuklu dokumaclk dallannda nemli artlar
grlmektedir. Anadolu kentlerinde dokumaclk dalnda faali
yet gsteren pek ok yeni imalathanenin kurulduu, bu alanda
yeni yatrmlarn yapld anlalmaktadr. Aynca, merkezi dev
letin i gmrklere ilikin kaytlar, mparatorluk iindeki tica

135
rette de bir canlanma olduuna iaret etmektedir.
Bu uzun dnemli eilimlerin 1760lann sonlanndan itiba
ren tersine evrildii, buday ve dier hububatla deri, yn, zey
tinya gibi tanmsal mallara uygulanan ihracat yasaklamalan-
nn yaygnlat, bu arada ipekli ve pamuklu kumalann da
yasaklamalar kapsamna alnd grlyor. Tanmsal kesimin
yan sra zanaatlar retiminin de, 1760lann sonlanndan bala
yarak yzyln sonlanna, hatta 1810'lara kadar sren bir gerile
me eilimi iine girdii anlalmaktadr. Bursa, Tokat, Ankara
gibi zanaatlann youn olduu merkezlerde mamul mallar reti
mi gerilemektedir. Bu eilimlere kout olarak i ticaret hacmi
daralmaktadr. Buna karlk, Avrupa ile olan d ticaret, Fran
sz D evrimi'ne kadar genilemeye devam etmitir. Fransz Devri
mi ve onun ardndan gelen savalar, Anadolu'nun Bat Avrupa
ile ticaretini kesintiye uratmtr.
Ekonomilerin uzun dnemli dalgalanmalann aklamaya
girimek her zaman g bir itir. 18. yzyl Osmanl ekonomisi
ne ilikin bilgilerimizin snrl oluu, byle bir abay daha da
gletirmektedir. Yine de, 18. yzyln 1760'lann sonuna ka-
darki blmn, 17701er ve sonrasndan gl izgilerle ay
ran nemli bir farklla iaret etmek gerekiyor. 1760lann son
larna kadar sren birinci dnemde savalar olduka snrl
kalm, maliyetleri daha dk olmu ve giriilen savalar ar
yenilgilerle sonulanmamtr. Yzyln bu birinci blmnde,
1747-1768 yllan arasnda, Osmanl mparatorluu uzun sreli
bir bar dnemi yaayabilmitir. Bu sayede Osmanl mliyesi
nin gelirleriyle giderleri dengelenebilmi, tai eilimleri dizgin
lenmi tir. 1780lere kadar Osmanl fiyatlan snrl bir art eili
mi iindedir.
Buna karlk* 1768 ylndan 19. yzyln balanna ve
hatta 1820lerin sonuna kadarki dnemde, Osmanl mparator
luu bir dizi uzun, masrafl ve ar yenilgilerle sonulanacak sa
van iine srklenmitir. Avusturya, Rusya, Fransa, Yunanis
tan ve M srla giriilen savalar srasnda merkez devletin
mparatorluk iindeki gc gerilerken, tarada eitli bakaldn
harekeeri yaygnlamtr. Savalar ve ierideki siyasal buna
lmlar mliyeyi g durumda brakm, ek gelir salamak ama
cyla yaplan tailer, 1840'lara kadar srecek hzl bir enflas
yon dnemini balatmr. te yandan, devletin sava
yllarnda artan malzeme ve vergi talepleri, reticiler zerindeki
basklan arrm, hem tanmsal retimin hem de zanaatlar re-
timinin gerilemesine, i ticaretin daralmasna yol amtr. Ay-
rica, sava dnemlerinde yaygnlaan salgn hastalklar da eko
nomiyi olumsuz etkilemitir.
Yine de, ekonominin 18. yzyldaki uzun dnemli genile

136
me ve bupalm eilimlerini yalnzca savalar araclyla akla
maya almak yetersiz olur. Bu dnem zerine yeni aratrma
lar yapldka, ktisad gelimeleri daha geni bir ereve iine
yerletirmek ve daha ok boyutlu aklamalara girimek mm
kn olabilecektir.

Soru 69: 17. yzyln siyasal, toplumsal ve mal geli-

meleri Anadolu tarmna nasl yansd?

Tmar dzeni 16. yzyln sonlarndan itibaren zlmeye

bialamt. Yoksullaan sipahiler tmarlarn terkederlerken
devlet adna vergi toplama yetkisi mltezimlere devrediliyordu.
Devlet adna vergi toplayanlarn basklarna merann evresin
de toplanan sekban blklerinin talepleri ve yaygnlaan ekya
lk hareketleri eklenince, yerleik tanmla uraan kyller
reaya iftlii olarak adlandnlan topraklarn terkediyorlard.
Bu reticilerin bir blm anayollardan, verimli ovalardan
uzaklaarak daha gvenli bulduklan ancak tarma daha az el
verili yeni topraklara ekildiler. Bu alanlarda yeni yerleim bi
rimleri kurdular. Tmarlarn terkeden reayann bir blm ise
gerlie ynelerek yerleik tanm yerine hayvanclkla urama
ya baladlar. Byk Kagun olarak nitelendirilen bu gler,
Anadolunun krsal alanlarnn yerleim haritasnda nemli de
iikliklere yol at. 16. yzyl sonlarnda ya da 17. yzylda ter-
kedilen verimli topraklann pek ou ancak 19. yzylda, Anado
lu'nun nfusu artmaya baladktan sonra yeniden tarma
alabildi. Bu gelimelerin de etkisiyle, Anadolu nfusunun 17.
yzylda nemli bir gerileme gstermi olabileceini yukanda
belirtmitik.
te yandan, iltizamn yaygnlamasyla birlikte kyllk
zerindeki vergi yk de artmaya balamt. Mukataalan veya
mukataalann bir blmn ksa bir sre iin ellerine geiren
mltezimler ve alt-mltezimler, en ksa zamanda en fazla kr il
kesiyle kk reticelere ykleniyorlard. Bir yandan sekban
blklerinin talepleri, te yandan da mltezimin basksndan
bunalan kyller borlanmaya balaynca, kasaba ve kentlerde
ki tefecilerin eline dyorlard. Anadolu tannann bel kemiini
oluturan kk reticilerin kar karya kaldklan bu olum
suz koullar kanlmaz olarak retim dzeylerini de etkiliyor
du. Bu durumda, ekili alanlann daralmas, daha az verimli top
raklara gei ve reticiler zerinde artan basklar nedeniyle 17.
yzylda Anadolu'da tanmsal retimin geriledii tahmin edilebi
lir.
Buna karlk, 18. yzylda 1770'lere kadarki dnemde

137
Anadolu tarm snrl da olsa bir canlanma eilimi iinde ol
mutur. 18. yzyl boyunca Osmanl mparatorluumun Avru
pa ile olan ticaretinin de bir genileme eilimi iine girdii g
rlmektedir. Bu eilim zellikle Balkanlarda ulatrma
olanaklar olan blgelerde d pazarlar iin tarmsal mallar re
timini harekete geirmitir. Anadolu'da ise, zmir yresinde A v
rupa pazarlan iin tanmsal mallar retiminde kmseneme
yecek artlar grlmektedir.

Soru 70: iftliklerde retim nasl rgtlenmekteydi?

Tmar dzeninin zlmeye balamasyla birlikte ortaya

kan bir gelime, devlet mlkiyetindeki mir! topraklarn deneti
minin zel kiilerin eline gemesi ve bu topraklar zerinde
byk iletmelerin kurulmas olmutur. Hem mir topraklarn
denetiminin zel ellere geii, hem de bu topraklar zerinde ku
rulan iftliklerdeki retimin rgtlenmesi, mparatorluk iinde
blgeden blgeye nemli farkllklar gstermekteydi. Yine de, bu
genel srecin belli bal zelliklerini belirlemek mmkndr.
Tmar dzeninde, mir topraklann mlkiyeti devletin ol
makla birlikte, bu topraklarn babadan oula geen kullanm
hakk bir tapuyla birlikte reaya hanelerine verilmiti. 16. yzy
ln sonlarndan itibaren kentlerdeki nfuzlu kiiler, askeri snf
mensuplar ve devlet adna vergi toplama imtiyazn ellerine ge
iren mltezimler, sipahinin ve reayann terkettii topraklara
el koymaya baladlar; daha sonra da, mltezimlerin basklan
ve sekban blklerinin talepleri altnda bnalan ancak iftlerini
bozmayan reayann topraklann tefecilik yoluyla borlandrarak
.veya zor kullanarak ellerinden aldlar. Bu topraklarn tapulann
ya da fiil mlkiyetlerini ele geirdiler. Daha ok Balkanlar'da,
bir lde de Anadolu'da, birden fazla reaya iletmesini bir
araya getirerek, 500 ya da 1000 dnme, hatta kimi yerlerde
10.000 dnme kadar ulaan byk iftlikler oluturmaya ba
ladlar.
Ancak, iftliklerin ortaya k yalnzca miri topraklann
denetiminin kanunnamelere aykm olarak zel ellere geii yo
luyla olmamtr. Daha nce Soru 53'te deindiimiz gibi, mer
kez devlet erken dnemlerden itibaren vergi gelirlerini artrmak
amacyla mevat olarak adlandmlan bo ya da terkedilmi top
raklann retime almasn desteklemekteydi. B topraklan
enlendirenlere zel mlkiyet haklan veriliyordu. Aynca, 16.
yzyl ve sonrasnda sipahilerin ve kadlarn izniyle tmar dze
nine bal miri topraklann zel kiilere satld da grlmekte
dir.

138
Emein daha bol, topran daha kt olduu Balkanlar'da, ortaya
kmaya balayan iftliklerin sahipleri topra ileyecek reaya
bulmakta glk ekmiyorlard. Bu blgelerde iftlik sahipleri
topran denetimini ele geirdikten sonra reaya zerindeki s
mry artryor, angaya uygulamalan yaygnlk kazanabili
yordu.
Buna karlk Byk Kagun sonrasnda Anadolu'da, yerle
ik tanmla uraan nfus nemli bir gerileme eilimi iindeydi.
Emek ktl krsal alanlarn en nemli zelliklerinden biri duru
muna gelmiti. Ele geirdikleri topraklann bir blmnde iftlik
sahipleri ayn topraklar daha nceden ileyen reayay kirac ya
da ortak olarak kullanyorlard. Ancak iftlik sahipleri, terke-
dilen topraklar ileyecek reaya bulmakta glk ekiyorlard.
Bu nedenle emein zellikle kt olduu yrelerdeki iftlikler,
hayvanclk gibi daha az emek gerektiren faaliyetlere yneliyor
du. Hem emek ktl, hem de tarihsel olarak bu uygulamann
Anadoluda glenmemi olmas nedeniyle, 17. yzyl ve sonra
snda Anadoluda angarya tr ykmllkler yaygnlamam
tr.
Halil lnalckn iaret ettii gibi, 17. ve 18. yzyllarda ift
liklerde esas olarak farkl iletme biimi grlmektedir. ift
liklerin snrl bir blmnde retim, hem yl boyu, hem de ge
rektiinde mevsimlik olarak kiralanan cretli iiler tarafndan
gerekletirilmekteydi. Bu iftlikler khyalar tarafndan ynetili
yor ve cretli iiler topraksz veya az toprakl kyllerle ger
ler arasndan kiralanyordu. Bir byk birim olarak altrlan
bu iletmelerde her trl tanm aletleri, ekim hayvanlar ve to
humluk, iftlik sahibi tarafndan salanmaktayd. iftlik iinde
iftlik sahibinin konann yan sra ahrlara, rn depolamak
iin kullanlan yaplara ve tanm iileriyle gvenlik grevlileri
nin kaldklar bannaklara rastlan maktayd, rnein, Bat Ana
dolu'da Manisa yresinin gl yan ailelerinden Karaosmano-
ullannm bu tr bir byk iftlikleri vard.
17. ve 18. yzyllarda Anadolu'da rastlanan ikinci iletme
biiminde ise iftlik topraklannn bir blm, birinci biimde
olduu gibi, bir byk birim olarak iletiliyor, ancak geri kalan
blm ufak paralara aynlarak reaya ailelerine kiralanyordu.
iftlik olarak adlandmlan iletmelerin byk ounluu ise t
myle kyl ailelerine kiralanmaktayd. En yaygn olarak kulla
nlan kiraclk biimi ortaklkt. Bu yntemde, merkez devlet
adma talep edilen vergiler alt-mlteizime dendikten sonra, top
lam rn iftlik sahibiyle retici kyl arasnda daha nceden
kararlatrlan oranlarda paylalyordu. Kimi durumlarda, eki
lecek rn belirlemek dnda, iftlik sahibinin retim sreci
ne mdahalesi olmuyordu. Ancak retici reaya, devlete dedii

139
vergilerin yan sra, iftlik sahibine de nemli bir pay vermek
zorunda braklyordu. Bir baka deyile, iftlik olarak adland
rlan topraklan byk ounluunda, kk kyl iletmeleri
ne dayanan yap varln koruyor, ancak reaya zerindeki
bask ve smr artm oluyordu. Yrenin yanndan bir kii
nin hem devlet adna vergi toplad, hem de iftlik sahibi ola
rak reticiden kira talep ettii durumlara da sk sk rastlan-
maktayd.

Soru 71: 17. ve 18. yzyllarda Anadolu'da iftlikler ne

lde nem kazand?

iftlik olgusu Osmanl iktisadi tarihi yazclnda nemli

bir tartma konusudur. iftliklere ilikin olarak ne srlen
bir teze gre, kk iletmelerin temelini oluturduu tmar d
zeninin zlmeye balamasndan sonra, miri topraklar zerin
de fiil zel mlkiyet yaylm ve Osmanl tarm Dou Avru
pa'daki gelimelere benzer biimde, byk iletmeler evresinde
yeniden rgtlenerek, pazar iin, zellikle de d pazarlar iin
retime gemitir.Bu gelimelerin sonucunda 17. ve 18. yzyl
larda topran nemli bir yatnm alan durumuna geldii belir
tilmektedir.
zetlediimiz bu tezin temel unsuru vardr: Toprakta
zel mlkiyet, byk iletmeler ve meta retimi. Her birini ayn
ayn ele alalm. Toprakta zel mlkiyetin tmar dzeninin zl
meye balamasndan nce de varolduuna, tmar dzeninin
zlmeye balamasyla birlikte miri topraklann zel kiilerin de
netimine gemesi srecinin hzlandna yukanda deinmitik.
Ancak, 17. ve 18. yzyllarda toprakta fiil mlkiyetin ne lde
yaygnlatn bilemiyoruz.
kinci olarak iletme leklerine gelince, yine bir nceki So
ruda belirttiimiz gibi, ancak snrl sayda iftlik birer byk
birim olarak iletilmekte, iftliklerin byk ounluu ise
kk paralara ayrlarak reaya hanelerine ortaklk yoluyla
kiralanmaktayd. Bu durumda, iftlik olarak adlandrlan top
raklann byk bir blmnde retimin yeniden rgtlenmedi
i, kk kyl iletmelerine dayanan yapnn deitirilmedii
ortaya kmaktadr. Buna karlk, fiil zel mlkiyetin yaylma
s reticiler zerindeki basklann ve smrnn artmas anla
mna gelmekteydi. retici reaya, devletin temsilcisine dedii
verginin yan sra, iftlik sahibine de kira demek zorunda kal
yordu.
nc olarak da iftliklere ilikin tezin meta retimi bo
yutunu ele alalm. Her eyden nce meta retiminin hacminin

140
pazar iin retim olanaklaryla snrl olduunu belirtelim. I
veya d pazarlarn snrl kald, ulatrma olanaklarnn uzun
mesafeli ticaret iin elverili olmad yrelerde tarmsal meta
retimi genileyemeyecektir. Nitekim, mparatorluun Rumeli
vilayetlerindeki iftlikler incelendiinde, bunlarn byk liman
lara yakn yrelerde, Karadeniz ve Ege kylaryla Tuna ve ta
macla elverili dier rmaklarn evresinde younla grl
mektedir. 17. yzylda Balkanlardaki iftlikler retimlerini
mparatorluk iindeki pazarlara gnderirlerken, 18. yzylda d
pazarlar nem kazanmaya balamtr.
Buna karlk 17. ve 18. yzyllarda Anadolu'da uzun me
safe pazarlan iin tanmsal meta retimi snrl kalmtr. Kent
pazarlan iin retim yapan iftliklere daha ok byk kentlerin
evresinde rastlanmaktadr. te yandan, 17. ve 18. yzyllarda
Anadolu'dan tanmsal mallar ihraca da olduka snrl kalm
tr. zmir ve hinterland Anadolu'nun Avrupaya nemli miktar
larda tanmsal mal ihra eden tek blgesi olmutur. Bu durum
da, 17. ve 18. yzyllarda bir btn olarak Anadoluda iftlik
olarak adlandnlan ve zel denetim altndaki geni topraklarda
tanmsal meta retiminin yaygnla sonucuna varmak mm
kn gzkmyor.
Nitekim, Bat Anadolu'daki yann servetlerini hangi yollar
dan genilettikleri incelendiinde, en byk birim kaynaklan-
nn devlet adna vergi toplamak, tefecilik ve bir lde de ticaret
olduu, buna karlk yann byk iftliklerde tanmsal meta
retimini rgtlemeye girimedii ortaya kmaktadr. Bir baka
deyile, yerel olarak gl unsurlar fiil olarak denetledikleri
geni topraklarda tarmsal retimi yeniden rgtlemek, retim
ilikilerini dntrmek yerine, varolan retim yaplan ereve
sinde artn daha byk bir blmne el koymay tercih etmi
lerdir.

Soru 72: 17. ve 18. yzyllarda Osmanl zanaatlanna

ne oldu?

Nfusun ezici ounluunun krsal alanlarda yaad,

pazar iin retimin snrl kald tm sanayi ncesi toplumlar
da olduu gibi Osmanl Imparatorluu'nda da, tanm d retim
faaliyetlerinin byk bir blm krsal alanlarda, hane halknn
kendi tketimini karlamak iin yaplyordu, rnein, 19. yz
yln ikinci yansna kadar Anadolu kyllerinin byk ounlu
u, giydikleri pamuklu ya da ynl elbiselerin ipliini kendileri
eirirler, kuman kendileri dokurlard. Tanmsal faaliyetler iin
gerekli el aletlerinin byk bir blm yine ky ekonomisi er

141
evesinde retiliyordu. Tanmsal retim faaliyeerinin snrl
kald mevsimler bu tr faaliyetlere ayrlrd. Tarm-d faali
yetlerin gerektirdii iblm, uzmanlama ve ibirlii yine ky
ekonomisi erevesinde zmlenirdi.
16. yzyl boyunca pazar iin retimin yaygnlamasyla
birlikte krlarla kentler arasndaki iblm gelimi, Anadolu
kylleri rettikleri tanmsal mallarn daha byk bir blm
n yerel pazarlara indirirlerken, tketim gereksinimlerinin bir
blmn bu pazarlarda karlamaya balamlard. Ancak,
16. yzyln sonlarna doru balayan iktisadi bunalm, Celli
hareketleri ve Byk Kagun, krlarla kentier arasnda gelime
ye balayan iblmne ve yerel ticarete ciddi darbeler vurdu.
17. yzylda derinleen iktisadi bunalmla birlikte krsal alanla
rn pazarla olan balann geveterek ky ekonomisi erevesin
deki daha snrl iblmne dnd sylenebilir. Buna kar
lk, 18. yzylda, 1760'lann sonlanna kadar sren canllk ve
genijeme dneminde ise kylln yerel pazarlarla olan ba
larnn bir lde glendii tahmin edilebilir.
Anadolu'nun eii kentlerinde loncalar evresinde rgt
lenen zanaatlarn 17. yzyldaki iktisadi durgunluk ya da buna
lmdan ne lde etkilendiini henz bilmiyoruz, rnein Sura-
iya Faroqhi'nin son yllarda yapt bir almadan Ankara'daki
sof kuma dokumaclnn retim hacminin 17. yzyln ba
ile sonu arasnda fazla bir deiiklik gstermedii anlalmak
tadr. Ancak, 16. yzyln sonlannda balayan hammadde dar
lklarnn lonca retimini etkiledii bilinmektedir, rnein 15.
yzylda ve 16. yzyln ilk yansnda byk canllk gsteren
Bursa'daki ipekli dokumaclk dal, Osmanl-lran savalan sra
sndaki hammadde darlklarnn da etkisiyle, 16. yzyln ikinci
yarsnda ve 17. yzylda gerilemi, uzun mesafe pazarlan iin
retim yapma zelliini byk lde yitirmitir.
Buna karlk, 18. yzyln byk bir blmnde Anadolu
ve Balkanlar etkisi altna alan genel iktisadi genileme ve can
llk kentlerdeki zanaatlar retimini de etkilemi, rnein pa
muklu ve ynl dokumaclk dallannda pek ok kentte retim
artm, yeni imalathaneler kurulmutur. 18. yzylda Anadolu
zanaatlan Avrupa mamul mallarnn rekabetinden henz etki
lenmeye balamamt. Bir sonraki Soru da Osmanl d ticare
tini incelerken bu konuda ek gzlemler yapabileceiz.
Zanaatlarn retim hacminin gsterdii uzun dnemli ei
limlerden belki daha da nemli bir konu, zanaatlar retiminin
rgtlenme biimlerinde zaman iinde ortaya kan deiiklik
lerdir. 17. yzylda merkez devletin gcnn gerilemesiyle bir
likte, zellikle tara kentlerinde devletin loncalar zerindeki de
netimi ve lonca ynetimine salad destek kaybolmaya

142
balad. Bu durumda yelerin faaliyeerini denetlemeyi amala
yan lonca kurallarnn da gevedii, hatta bir blmnn geer
liliklerini tmyle yitirdikleri, loncalara bal bykl kkl
retim birimlerinin ya da imalathanelerin lonca denetiminden
daha zerk bir biimde almaya baladklar tahmin edilebi
lir.
Nitekim, lonca denetimi gevedike sz konusu imalathane
lerin daha kolay alnp satlmaya, kentlerdeki sermaye sahibi
asker snf yeleri, devlet yneticileri, ulema, tefeci ve tccarlar
iin birer yatrm alan durumuna gelmeye baladklarn biliyo
ruz. rnein 17. ve 18. yzyllarda, imalathanelerin herhangi
bir dier zel mlk gibi alnp satld, mlkiyetlerinin birden
fazla pay sahibi arasnda blld ve bu paylarn herhangi
bir retim arac gibi yatrm alan olarak alnp satld grl
mektedir. Ancak, belirli istisnalar dnda, bu kk lekli
imalathanelerin 17. ve 18. yzyllarda cazip bir yatrm alan
oluturduu sylenemez.
te yandan, kentlerdeki tarm-d retimin bir blmnn
kentlerde veya kentlerin yakn evresindeki kylerdeki haneler
de para bana deme yntemiyle gerekletirildiini biliyoruz.
rnein tekstil dalnda, retimin iplik eirmek gibi emek youn
aamalar imalathane sahipleri ya da tccarlar tarafndan evle
rinde alan kadnlara verilmekteydi. Daha nce de belirttii
miz gibi, para bana deme yntemi zerine bilgilerimiz ol
duka snrldr. Ancak, bu dzenin krlarda veya kentlerde
yaygnlamad anlalmaktadr.

Soru 73: 17. vc 18. yzyllarda Osmanl mparatorlu-

u'nun Avrupa ile ticareti nasl geliti?

16. yzylda olduu gibi 17. ve 18. yzyllarda da mpara

torluk iindeki blgeler aras ticaret byk nem tayordu.
Anadolu kentlerinin temel gereksinimleri byk lde Anado
lu'dan, bir lde de Karadeniz havzasndan ve Suriye'den kar
lanmaktayd. Nfusu 600 bini aan stanbul'un iaesi byk
sorunlar yaratmaya devam ediyordu, zellikle sava yllarnda
bakentte darlklar grlyordu. stanbul'un tkettii temel
gda maddeleri, mparatorluk iinden, deniz tamaclnn el
verili olduu alanlardan salanyordu. Buday, pirin ve et
Tuna boylarndan, Balkanlar'dan, Ba Trakya'dan, Karadeniz
ve Ege kylarndan ve Msr'dan gelmekteydi.
te yandan, 16. yzylda olduu gbi, 17. ve 18. yzyllarda
da mparatorluun d ticareti, Dou Avrupa-Dou Akdeniz bl
gesinde younlamaktayd. Gneydou Asya ve Hindistan'dan

143
gelen transit ticaret yollarnn 17. yzyln balarndan itibaren
Hint ve Atlantik O kyanuslarna kaymas, Suriye ve ran zerin
den gelen kervan ticaretine byk darbe vurmu, pek ok Ana
dolu kenti bu gelimeden olumsuz etkilenmiti. Asya'dan gelen
ticaret yollarnn Okyanuslar'a kaymas Msr' da olumsuz etki
lemiti. Ancak Msr, mparatorluk iindeki ticarette nemli bir
yer tutmaya devam ediyor, Suriye ve Anadoluya hububat ve
hammaddeler gnderiyordu.
mparatorluun d ticaretinde nemini koruyan bir dier
alan da Karadenizdi. 18. yzyln sonuna kadar Osmanl Devle
ti Karadenizdeki ticaretin tekelini elinde tutmu, dier lkele
rin bayram tayan ticar gemilerin Boazlar'dan Karadenize
klarn izne balamtr. Karadeniz evresinde gelien ve bu
arada Krmdan Rusya ve Polonya'ya, Tuna boyunca Dou A v
rupann ilerine kadar uzanan caret, Osmanl ekonomisi ve
merkez devlet iin byk nem tayordu.
Dou Avrupa ve Dou Akdeniz blgeleriyle karlatrld
nda, imparatorluun Bat Avrupa ile ticareti snrl kalmak
tayd. Ancak Bat Avrupa ticaretinin zellikle 18. yzylda gs
terdii gelime. Sanayi Devrimi sonrasnda hz kazanacak yeni
eilimlerin habercisi olarak nem tamaktadr.
17. ve 18. yzyllarda Kuzeybau Avrupann ykselmekte
olan devletleri Hollanda, ngiltere ve Fransa'nn ticaret firmalar
arasnda Avrupa ve dnya pazarlarnda srdrlen rekabet,
Dou Akdeniz blgesine de yansmtr. 16. yzyln sonlarnda
Venedik ve dier Italyan kent devletlerinin Dou Akdeniz ticare
ti zerindeki denetimi kaybolurken, nderlik ngiltereye gei
yordu. ngilterenin Dou Akdeniz blgesindeki ticaretinin teke
lini elinde tutan Levant Company, 17. yzyl boyunca Osmanl
pazarlannda Fransz ve HollandalI tccarlarla rekabeti srdr
d. 18. yzyln balarnda Hollanda ticaret sermayesinin
dnya leindeki gc gerilerken, ngiltere'nin Kuzey Ameri
ka'daki smrgeleri nem kazanyordu. Bu koullarda Dou
Akdeniz ticaretinin denetimi Fransz tccarlann eline geti. 18.
yzylda Fransz Devrimine kadarki dnemde Marsilya, Dou
Akdeniz ticaretine ynelen en byk Avrupa liman durumun
dayd. Osmanl mparatorluunun Avusturya ve Rusya ile tica
reti ise 18. yzylda ve daha ok Balkanlar daki kara snrlan
zerinde gelimeye balad.
17. ve 18. yzyllarda Ba Avrupa'ya yaplan ihracat iin
de, buday ve dier hububatla tiftik, pamuk ve ham ipek gibi
tekstil dalnda kullanlan hammaddeler ve eitli deriler n s
ray alyordu. Aynca 18. yzylda Balkanlar'dan ttn ihracat
nem kazanm. Hammaddelerin yan sra snrl miktarlarda
pamuk iplii, pamuklu bez ve kumalar, ynl tekstil rnleri

144
gibi mamul mallar da ihra ediliyordu.
Bat Avrupaya tanmsal mallar ihracat kentlerin iaesinde
ve loncalar iin gerekli hammaddelerin salanmasnda sorunlar
yaratmaktayd. Bu glkler 17. yzyln ikinci eyreine kadar
youn biimde srd. Merkezi devlet sk sk ihracat yasaklan
koyarak darlklarla mcadeleye alt. Ancak yerel tccarlann
faaliyetleri ve yaygnlaan kaaklk karsnda yasaklamalar
baanl olamad. Daha sonralan, 17. ve 18. yzyllar boyunca,
i retimin snrl kald, darlklarn ba gsterdii dnemlerde
merkez! devlet, belirli tanmsal mallann ihracatn yasaklamay
srdrd.
17. yzyln ilk yansnda zmir'in nemli bir ihracat liman
olarak ykselii de bu balamda ele alnabilir. 17. yzyln ba-
lannda merkez devletin taradaki gc gerilerken, Avrupal
tccarlar merkez devletin yasaklamalann aabilmek, ihracata
uygulad yksek vergilerden ve yasaklamalardan kaabilmek
iin yerel unsurlarla ibirliinin yollann aratryorlard.
zmir'in tarmsal mallar ihra eden bir liman olarak gelimesi,
ite bu koullarda yerel yneticilerin merkez devletten zerk bir
biimde Avrupal tccarlara vergi ve dier konularda kolaylklar
salamasyla balad. Ancak Anadolu'nun dier yrelerindeki li
manlar, benzeri gelimeler gstermediler. 18. yzyla gelindiin
de zmir ve hinterland, Anadolu'nun Avrupa ile ticarete alm
tek blgesi durumundayd. Balkanlarda ise Selanik hububat,
ttn ve pamuk ihracatyla mparatorluun en nemli ihra li
man durumuna gelmiti.
Osmanl lmparatorluu'nun Bat Avrupa'dan ithal ettii
mallar iinde en n sray mamul mallar, zellikle de lks tke
time ynelik ynl kumalarla, kt ve cam rnleri alyordu.
Bat Avrupa tccarlannn kendi smrgelerinden getirdikleri ve
Dou Akdeniz blgesinde retilmeyen eker, biber ve dier ba
haratla, dokumaclkta kullanlan boya maddeleri ithal mallar
iinde ikinci byk kmeyi oluturuyordu.
Sanayi Devrimi ncesindeki dnemi incelerken, Ba Avru
pa'dan ithal edilen mamul mallann yerli zanaatlar zerindeki
etkilerini fazla abartmamak gerekiyor. 19. yzyl ncesinde Av
rupa'dan mamul mallar ithalatnn hacmi ok snrl kalmaktay
d. rnein, 18. yzylda Avrupadan ithal edilen ynl kuma-
lann, stanbul ve Anadolu'daki toplam ynl kuma tketimi
iindeki paynn yzde 1 veya. 2'yi gemedii sylenebilir. Aynca,
mamul mallann pek ou lks ynl kumalar ya da kt ve
cam rnlerinde olduu gibi, Osmanl loncalannn rnleriyle
dorudan rekabete girmiyordu.
Dolaysyla, eldeki d ticaret verilerini inceleyerek, Anado
lu'daki zanaatlar retiminin durumu hakknda ek gzlemler

145
yapmak mmkndr. 18. yzyln sonlarna, hatta 19. yzyln
balarna kadarki dnemde, mamul mallarda Anadolunun
kendi tketimini ok byk lde kendi retimiyle ve bir l
de de mparatorluun dier yrelerinden karlad anlalmak
tadr. Bu durumda zanaatlarn, byk bir canllk ve gelime
iinde olmasalar bile, bir ykm ya da k iinde olmadklar
grlmektedir.

Soru 74: Kapitlasyonlar niin verildi, ne gibi sonulan

oldu?

Kitabn kinci Blmnde tarttmz gibi, Osmanl yne

ticileri i ve d ticareti, kentlerin ve zellikle bakent stan
bulun, sarayn, ordunun ve donanmann iaesinin salanma
snda ve bir lde de loncalann hammadde gereksinimlerinin
karlanmasnda bir ara olarak gryorlard. Ayrca merkez
devlet i ve d ticaretten gmrk gelirleri elde etmekteydi. Bu
durumda Osmanl yneticileri ticaretin her trlsnn ve zel
likle de ithalatn desteklenmesineden yanaydlar. Buna karlk,
i piyasalarda darlklar ba gsterdiinde, merkez devlet belirli
mallann ihracatn yasaklamaktan ekinmiyordu.
Avrupa'da merkantilist politikalar izleyen devletler ise, d
ticareti ulusal serveti artrmann ve isizlii azaltmann bir
arac olarak gryor ve bu nedenle ihracat artrmaya, ithalat
snrlamaya alyorlard. Aynca merkantilist devletler d tica
retin kendi lkelerinin flolanyla yaplmasn zorunlu klyorlar-
da. Grld gibi, Osmanl yneticilerinin ticarete ilikin n
celikleri merkantilist nceliklerden ok farklyd.
ncelikler farkl olunca, politikalann da farkl izgiler izle
mesini olaan karlamak gerekiyor. Osmanl devleti erken d
nemlerden itibaren ticareti zendirmek amacyla Avrupa lkele
rinin gemilerine ve tccarlarna ayncalklar tanmaya
balamt. 14. ve 15. yzyllarda bu ayrcalklar Dou Akdeniz
ticaretini ellerinde tutan Venediklilere ve onlarla rekabet eden
Ragusa, Cenova, Floransa gibi talyan kent devletlerinin vatan
dalarna verilmiti.
16. yzylda Afrikann gneyinin dolalarak Hindistan yo
lunun kefi, Orta Doudan geen Hindistan ticaret yollarnn
Okyanuslara kaymas tehlikesini ortaya karnca, Osmanl y
neticileri Avrupa tccarlarn Dou Akdenize ekebilmek iin
kapitlasyonlar olarak adlandnlan bu ayrcalklan yine bir
ara olarak kullandlar. Merkez devlet iin transit ticaretinin
salad gmrk gelirleri byk nem kamaktayd, te yan
dan, Osmanl Devleti yalnzca mal ve ktisad nedenlerle deil,

146
Avrupa arenasnda siyasal dostlar kazanmak amacyla da ticar
ayrcalklar tanmlardr. 16. yzylda Fransa, ngiltere ve daha
sonralan da Hollanda, Avusturya, Prusya ve dier lkelerin va-
tandalanna ayrcalklar verilmesinin bir nedeni de buydu.
Kapitlasyonlann Osmanl liman kentlerinde yaayan ve
mstemin ad verilen Avrupal tccarlara salad ayncalklar
iinde en nemlileri, mparatorluk iinde ticaret ve yolculuk ya
pabilmek, mallarn bir yreden dierine aktarabilmek, kendi l
kelerinin bayram tayan gemileri kullanabilmek gibi haklard.
17. ve 18. yzyllarda kapitlasyonlarla tannan haklar genile
meye balaynca, Avrupal tccarlara Osmanl lkesinde kendi
mahkemelerini kurmak ve ticar anlamazlklann bu mahke
melere gtrmek gibi mparatorluun egemenliiyle elien yeni
haklar da verilmeye baland. Bunlara ek olarak, Avrupal tc-
carlann deyecekleri gmrk vergileri en dk dzeylerde tu
tuluyor, pek ok durumda mstemin yerli tccarlardan daha az
gmrk vergisi dyordu.
Osmanl Devleti siyasal olarak gl olduu srece Avru
palI tccarlara tannan ayncalklann olumsuz sonularnn s
nrl kald dnlebilir. Aynca, 15. ve 16. yzyllarda kapit
lasyonlar lkeler arasnda karlkl olarak verildii iin, rnein
Venedik'e giden Osmanl tccarlar da benzeri haklardan yarar
lanyorlard. Ancak, 17. ve 18. yzyllarda Osmanl Devletinin
Avrupa devletleri karsndaki siyasal gcnn gerilemesiyle
birlikte, Avrupa devletleri kendi tccarlanna salanan haklar
geniletmeye baladlar.
18. yzyln sonlarna gelindiinde, Avrupa tccarlanna
salanan ayncalklar, Osmanl Devletinin kendi vatandalanna
salad ticar haklarn ok tesine gemi, hem Mslman
hem de zmmi olarak adlandnlan gayri mslim Osmanl tccar
lan mstemin karsnda rekabet edemez duruma gelmilerdi.

Soru 75: Gayri mslim Osmanl tccarlan ibirliki

miydi?

Kapitlasyonlann Avrupal tccarlara salad ayrcalk

lar, Mslim ve gayri mslim Osmanl tccarlann gl bir re
kabetle kar karya brakm, hatta pek ok konuda Avrupal
tccarlan daha avantajl bir duruma getirmiti. Bu durumda
Rum, Ermeni ve Yahudi kkenli zmmi tccarlar ayn ayncalk-
lan elde etmek zere Avrupa devletlerinin himayesine girmeye
baladlar, nceleri Avrupa lkelerinin konsolosluklan zmmi
tccarlan tercman olarak gsteriyor ve kendilerine birer berat
veriyordu. 1774 tarihli Kk Kaynarca Anlamas ile Avrupa

147
devletleri Osmanl lkesindeki Hristiyan aznlklar zerinde
haklar elde edince, bu himaye yaygnlanld. Zmm tccarla
rn byk bir ksm beratl konumuna getiler; ticar faaliyetle
rini Osmanl yasalarndan, mahkemelerinden bamsz olarak
ve yerli tccarlann demekle ykml olduklar vergilerin pek
ounu demeden srdrmeye baladlar.
Osmanl tarihinin zellikle son dnemini Mslmanlarla
gayri mslimlefin bir atmas evresinde yorumlayanlarn da
savunduklar yaygn bir gre gre, aznlk tccarlar hem din
sel ve etnik zellikleri nedeniyle, hem de msteminle rekabet
edecek gleri olmad iin Avrupa devletlerinin himayesine
girdiler, ksa bir sre iinde yabanc karlarn mparatorluk
iindeki temsilcileri durumuna geldiler ve Osmanl Devleti'nin
zayflayp dalmasnda nemli roller oynadlar. Bu yorumda
doru olan unsurlar vardr. Ancak, 18. yzylda ve 19. yzyln
balarnda mparatorluun Avrupa ile ticarete almaya bala
yan yrelerindeki aznlk tccarlann faaliyetlerini ve Avrupal
tccarlarla ilikilerini incelediimizde, bu basit grn yeterli
olmad, mparatorluun d ticareteualan blgelerindeki du
rumun daha karmak olduu ortaya kmaktadr.
rnein Anadolu'nun Avrupa ile ticarete en fazla alm
blgesi olan Bat Anadolu'da gayri mslim tccarlar yalnzca
d ticaretle uramyorlard. Reat Kasabann bu konudaki
aratrmalar, zmmi tccarlarn zmir'den blgenin ilerine
kadar yaylan bir ticaret ve tefecilik a kurduklarn gsteriyor.
Aznlk tccarlar, retici kylden vergi toplayan, kira talep
eden ve eitli yollarla tanmsal arta el koyan yerel mltezim
lerle, ayanla ve iftlik sahipleriyle yakn iliki iindeydiler. Ge
rektiinde bu kesimlere bor para vererek kendilerine balyor
lar, ihracata ynelecek tanmsal mallan topluyorlard. Bylece,
aznlk tccarlar tarmsal arta el koyma srecinde, zincirin
nemli halkalarndan birini oluturuyorlard. Tanm sal retimi
dorudan rgtlememekle birlikte, yerel olarak gl dier un
surlarla olan ilikileri kendilerine nemli avantajlar salyordu.
Kapitlasyonlarn kendilerine salad tm ayncalklan
kullanan Avrupal tccarlar da benzeri bir araclk an kurma
ya, liman kentlerinden ierilere doru nfuz etmeye altlar.
Ancak bu abalar, yerel ilikileri daha gl olan gayri mslim
tccarlarn direniiyle karlat. AvrupalIlar aznlk tccarlan
yerlerinden skp atamadlar. Bunun zerine mstemin, azn
lk tccarlarla ortaklk yapmak durumunda kaJdlar. Bu ibirli
i erevesinde Avrupal tccarlar liman kenerinde kurduklan
ticaret evleri araclyla d balantlan rgtlerken, aznlk
tccarlar da yerel unsurlarla olan ilikilerini kullanarak hem
ithal mallarnn pazarlanmasn, hem de ihra rnlerinin top

148
lanarak liman kentine aktarlmasn salyorlard. Aznlk tc
carlarla Avrupal tccarlar arasndaki ibirlii, birincinin g
szln ve kinciye olan bamlln deil, bu iki kesim ara-
sndaki g dengelerini yanstmaktadr. Avrupal tccarlar
aznlk tccarlarn kurduu yerel alan ortadan kaldramam
lar, ticar karlan bu kesimle paylamak durumunda kalmlar
dr.

Soru 76: 17. ve 18. yzyllar Osmanl ekonomisi iin

bir gerileme dnemi miydi?

Kitabn kinci Blm'nde Osmanl toplumsal kuruluuna

egemen olan vergisel retim tarznn en nemli zelliklerinden
birinin devletin ekonomi ve toplum zerindeki denetimi olduu
nu belirtmitik. Toprakta devlet mlkiyeti ile loncalar ve ticaret
zerindeki devlet denetimi srdke vergisel retim tarzn
zebilecek eilimler denetim altnda tutuluyordu.
16. yzyln ikinci yansnda i ve d gelimeler bir araya
gelince, Osmanl toplumsal kuruluu ktisad, toplumsal ve si
yasal bunalmlarn iine srklenmiti. Siyasal adan bakld
nda, 17. ve 18. yzyllarn en nemli zellii, Bat Avrupada
merkez devletlerin glenmeye balad bir dnemde Osmanl
mparatorluunda merkez devletin gcnn gerilemesidir. Or
taya kan iktidar boluu tarada ykselen yeni toplumsal ke
simler tarafndan doldurulmu, merkezle tara arasnda yeni
g dengeleri gelimitir.
16. yzyln sonlanna doru balayan ktisad bunalm,
blgesel farkllklarla birlikte, 17. yzyl boyunca srm, zel
likle krsal alanlar etkilemitir. Srp giden Celli hareketleri,
yaygnlaan gvensizlik ortam; mal bunalm karsnda merke
zi devletin yeni uygulamalan ve merkezi devlet adna vergi top
layan kesimlerin reticiler zerinde artan basks ktisad buna
lmn derinlemesinde nemli rol oynamtr. Yine de 17.
yzyldaki ktisad daralmann boyutlarn ve nedenlerini yete
rince anladmz sylenemez.
Mal bunalmn 18. yzylda da srdn gryoruz.
Ancak, merkez devletin mal bunalmna bakarak ekonominin
de daralma eilimi iinde olduu sonucuna varmamak gereki
yor. Mliyenin bunalm ekonominin daralmasndan deil, mer
kez devletin taradaki gcnn gerilemesinden ve tarada top
lanan vergilerin yerel olarak gl unsurlann elinde
kalmasndan kaynaklanyordu.
Nitekim, elimizdeki snrl verileri incelediimizde 18. yzy
ln nemli bir blmnde Osmanl ekonomisinin bunalm deil

149
tersine genileme ve canllk eilimi iinde olduu grlmekte
dir. Fransz tarihi Fernand Braudelin lmeden nce yazd
son kitaplarndan birinde iaret ettii gibi, 18. yzyln sonlar
na gelindiinde Osmanl mparatorluu 20-25 milyonluk nfu
sunu besleyebilen, giydirebilen, byk lde kendi kendine ye
terli bir iktisadi birim oluturuyordu. Avrupa ile yaplan
ticaretin hacmi, mparatorluun toplam retim ve tketim
hacmi yannda olduka snrl kalmaktayd. Yine Braudel'in de
yimiyle, Avrupa henz Osmanl ekonomisini fethedebilmi deil
di. Avrupa mamul mallarnn Osmanl pazarlarn istilas, ancak
19. yzylda, Sanayi Devrimi'nden sonra gerekleecektir.
te yandan, Osmanl ekonomisinin gcn srdrmesine
bakarak egemen retim tarznn zlmekte olduu, 18. yzyl
Osmanl toplumsal kuruluunun kapitalizm in ya da Avru-
pa'dakine benzer bir teknik dnmn eiinde olduu sonu
cuna da varmamak gerekiyor. Taradaki gcnn gerilemesine
karn, 17. ve 18. yzyllarda merkez devletin toplum ve ekono
mi zerindeki denetimi tmyle kaybolmamr. Bu durumda
tarada ykselen toplumsal kesimlerin merkez devlete kar va
rolan retim ilikilerini dntrecek, retimi yeniden rge-
yecek gleri yoktu. Taradaki yan, yeni retim yaplan olu
turmak yerine merkez devletin gelitirmi olduu arta el
koyma srelerini kullanmay, bir baka deyile, var olan yap
lar iinde kalarak el konulan arta ortak olmay tercih etmiler
dir. Merkez devlet adna vergi toplamann yan iin en nemli
birikim kaynan oluturmas, szn ettiimiz dnmlerin
snrl kaldn gsteren nemli kantlardan biridir.

150
 Beinci Blm

19. YZYILDA DNYA KAPTALZMNE AILI

Soru 77: ngiltere**! Sanayi Devrimi nasl geliti?

19. yzyl, Osmanl toplumu ve ekonomisi iin ncekiler

den ok farkl bir dnem oluturur. Vergisel retim tarz olarak
nitelendirdiimiz yaplar, nemli deiiklikler geirmelerine kar
n, 17. ve 18. yzyllarda egemenliklerini koruyabilmilerdi.
Ancak, 1820'lerden Birinci Dnya Sava'na kadar geen yakla
k yz yllk srede Osmanl Devleti, Ba'nm askeri, siyasal ve
iktisadi gcyle kar karya geldi. Ekonomi, Bat kaynakl
yeni bir ktisad dzene, kapitalizme almaya balad.
Bir yandan taradaki yan ve Balkanlarda hz kazanan ba
mszlk hareketleri, te yandan da Bat'mn artan gc kar
snda, Osmanl ynetimi bii* dizi Bat tr reformu uygulamaya
koyarak merkez devletin gcn ve etkinliini artrmaya al
t. ve d kaynakl bu gelimeler; kurumlan, toplumsal ve kti
sad yaplar hzla dntrm, ortaya 18. yzyldakilerden
ok farkl yaplar kmaya balamtr. Bu nedenle, 20. yzyl
Trkiyesi'nin toplumsal ve iktisadi kkenlerini her eyden nce
19. yzyldaki dnmlerde, Avrupa kkenli kapitalizm ile i
yaplann karlkl etkileiminde aramak gerekecektir.
imdi Avrupa'daki gelimelerle balayalm. Bugn geriye
dnp baktmzda, Sanayi Devrimi ad verilen teknik srama
ve kapitalist gelime iin gerekli nkoullann 18. yzyln ikinci
yansndaki ngiltere toplumunda hazr olduunu grebiliyoruz.
Her eyden nce, 16. yzylda balayan gelimeler sonucunda
ngiltere tarmnda pazar iin retim yaygnlam, kapitalist
retim ilikileri egemenlik kazanm ve bu eilimlere bal ola
rak retimde verimlilik artlan hzlanmaya balamtr. Tarm
sal kesimde kapitalist retim ilikileri geliirken pek ok kyl
retici topraklanndan kopanlm, bu kyller ya krsal alanlar
da cret karl almak ya da kentlere g etmek zorunda
kalmlardr. Bylece, kapitalist sanayiin en nemli nkoulla-

151
nndan biri olan mlkszlemi emekiler ordusu da yaratlm
t.
te yandan, geleneksel teknolojiye dayanan, basit el aletle
rini kullanan ve imalathaneler evresinde rgtlenen mamul
mallar retimi krsal alanlarda yaylmaktayd. Mamul mallar
retiminin gelimesiyle birlikte sermaye birikimi de nemli l
eklere ulayordu. Tarmdaki ve mamul mallardaki retim ar
tlar ulatrma alanndaki gelimelerle birleince, i ticaret b
yyor, ngilterede bir ulusal ekonomi ve ulusal pazar
oluuyordu. ngiliz hkmetleri de yerli retimi korumak iin
gerektiinde korumac politikalar izlemekten kanmyorlard,
rnein, 18. yzyl boyunca Hindistan'n ucuz emek kullanarak
retilen pamuklu kumalarnn ngiliz pazarlarna giriine izin
verilmemiti.
Daha sonralar ynl tekstil, kmr retimi, demir-elik
gibi dallar da nem kazanacaktr ama Sanayi Devrimi denilince
akla her eyden nce pamuklu tekstil dal geliyor. 1760 lardan
itibaren gelien bir dizi teknik yenilik sayesinde, pamuklu teks
til dalnda basit el aletlerine dayanan retim sreci yerini
buhar gcne dayanan makinelerin kullanld, cretli iilerin
altklar fabrika sistemine brakmaya balad. Buhar gcn
kullanan makinelerin nceleri iplik eirme daha sonra da
kuma dokuma aamalannda kullanlabilmesi, bu teknolojik
sramann en can alc noktasn oluturuyordu. 20. yzyldaki
teknolojik gelimelerle karlatrldnda 18. yzyln ikinci ya
nsndaki teknik yenilikler ok daha mtevaz ve ok daha
kk lekliydi. Ancak bu basit makinelerin ve buhar gc
nn kullanl sayesinde emek verimliliinde onlarca hatta yz
lerce kat art salanm, retim maliyetleri hzla dmeye ba
lamlard.
Ancak btn bunlara bakarak Sanayi Devrimini yalnzca
ngiltere ile snrl bir ereve iinde aklamaya almak yanl
tc olur. 18. yzyln balarndan itibaren d pazarlar Ingiliz
pamuklu tekstil sanayiinin gelimesinde nemli rol oynamtr.
18. yzylda ngiltere i pazarnn genilemesi snrl kalm,
buna karlk Kta Avrupas, Kuzey Amerika ve bugn nc
Dnyay oluturan alanlar ngiliz pamuklu tekstil sanayii iin
ok daha hzl byyen bir pazar oluturmulardr. Bylece In
giliz pamuklu tekstil sanayii erken aamalardan itibaren d pa
zarlara ynelen bir retim dal olarak gelimitir.
Sanayi Devriminin baarlarnn yan sra, ngiltere iinde
ki maliyetlerine de deinmek gerekiyor. Bu maliyetieri ilk aa
mada ngiliz emekileri yklenmitir. Krsal alanlardaki sanayi
nin byk bir hzla kentlere aktarlmas, olumsuz evre

152
koullarnn ykn iilerin omuzlarna yklemitir, te yan
dan, makine kullanmnn yaygnlamas, krsal alanlarda el
tezghlarnda retim yapan yzbinlerce dokumacnn isizlie
ve yoksullua terkedilmesi anlamna gelmitir. Aynca, fabrika
larda almaya balayan iilerin Sanayi Devriminin gerekle
tirdii retim sramasndan uzun bir sre yararlanamadklar
anlalmaktadr. 1760'larda balayan retim ve verimlilik art
larna, hzla ykselen krlara karn,. ngilterede ii cretleri
19. yzyln ikinci yarsna kadar nemli artlar gstermemi
tir.
19. yzyln balarndan itibaren Sanayi Devrimi ngilte
reden Kta Avrupasna srad. Fransa, Belika, Almanva ve
dier Bat Avrupa lkeleri, bir yandan yerli sanayilerini Ingiliz
mallarnn rekabetine kar korurken, te yndan da makine
kullanan fabrika dzenine gemeye baladlar. Ksa bir sre
sonra da ngiltere ve dier Bat Avrupa lkeleri, ucuz tanmsal
mallar ve mamul mallar iin pazar aray iinde, dikkatlerini
dnyann geri kalan blgelerine evirdiler.

Soru 78: 19. yzylda kapitalizm evre lkelerine hangi

yollarla yayld?

Sanayi Devrimi, nce ngiltere'yi, daha sonra da Bat Avru

pann dier lkelerini dk maliyetlerle ve byk miktarlarda
mamul mallar retebilen ekonomilere dntrmt. 19. yz
yln ikinci eyreine gelindiinde, Avrupann nde gelen lkele
ri bir yandan mamul mallanna yeni pazarlar bulmaya, te yan
dan da kendilerine bol ve ucuz gda maddeleri ve hammadde
kaynaklar bulmaya alyorlard. Sanayi Devrimi sonrasnda
Bat Avrupa lkeleriyle bugn nc Dnya olarak adlandn-
lan alanlar arasndaki mamul mallar - tanmsal mallar ticareti
nin daha nce grlmemi boyutlarda ve hzla genilemesi ite
bu koullarda balamr. Yzyln daha sonraki dnemlerinde
deniz tamaclnda gerekleen teknolojik srama, bu ticare
tin bymesini daha da hzlandrmtr.
Bylece Sanayi Devrimi sonrasnda dnya ticareti geniler
ken, dnya ekonomisinin hiyerarik yaps glenmektedir. Bu
hiyerarinin st basamaklarnda kapitalist retim tarznn ege
men olduu sanayilemi Avrupa toplumlanyla Amerika Birle
ik Devletleri vardr. Hiyerarinin alt basamaklannda ise kapi
talizm ncesi retim tarzlannn egemen olduu nc Dnya
ya da evre lkeleri grlmektedir.
Avrupa kapitalizminin evre lkelerine doru yayl yal

153
nzca ticaret yoluyla olmamtr. Yzyl ilerledike Avrupa lke
lerinden sermaye ihrac da nem kazanmaya balad. Avru
padan ihra edilen sermayenin yaklak yzde krk nc
Dnya daki devletlere bor olarak verildi. Aynca Avrupal ser
mayedarlar evre lkelerinde demiryollar, limanlar gibi ticareti
geniletmeye ynelik altyap yatnmlanna giritiler. Buna kar
lk, tanm ve sanayi gibi dorudan retim faaliyeerine yanlan
sermaye Birinci Dnya Sava'na kadar snrl kald.
D ticaretin genilemesi ve bu ticareti geniletmeye ynelik
yabanc yatnmlar, evre lkelerinde yeni uzmanlama ve re
tim kalplannm ortaya kmasna yol at. Tarmsal faaliyetler,
geimlik rnlerden d pazarlara ynelik meta retimine ka
yarken, krsal alanlardaki ve kentlerdeki zanaaar Avrupa k
kenli mamul mallarn rekabeti karsnda gerilemekteydiler.
Avrupa sermayesi tarafndan ina edilen demiryollar, i
blgelere tamaclk masraflann drerek yeni uzmanlama
ve retim kalplannm ortaya kn hzlandrmtr. Bylece
19. yzyl boyunca evre lkelerinde ina edilen demiyollar,
yeralt kaynaklar veya tanmsal adan zengin blgelerin Manc-
hester, Marsilya veya Hamburg gibi Avrupa limanlanna yakn
latrlmasnda, yeni bir iblmnn iine ekilmesinde nem
li rol oynadlar. Oysa yine 19. yzylda Avrupa'da ve Kuzey
Amerikada yaplan demiryollar, lkelerin kendi iindeki iktisa
d balar glendiriyor, ulusal ekonomilerin gelimesini sal
yordu.
Kapitalizmin evre lkelerine giriinde ve evre lkelerinde
ki retim kalplarnn deimesinde ticaret sermayesi de nemli
rol oynamtr. Byk liman kentlerinde faaliyet gsteren Avru
palI ticaret evleri ile bankalar tarafndan ynlendirilen ve oun
luu yerli olan tccarlar, hem ihracata ynelik tarmsal meta
retimini geniletmek, hem de Avrupa kkenli mamul mallann
krsal alanlara giriini kolaylatrmak amacyla krsal alanlarda
geni bir iliki a kurdular. retici ve tketici kyllere faizle
bor vererek, ticareti geniletmeyi ve yaratlan tarmsal artktan
nemli bir pay almay baardlar.

Soru 79: 19. yzyl evre lkelerinin tarihi nasl ince-

lenmelidir?

Bir nceki Soruda Sanayi Dvrimi'nden sonra kapitalizmin

dnyaya yayl srasnda, kapitalizm ncesi retim tarzlarnn
egemen olduu toplumsal kurulularda ortak olarak yaanlan
sreler zerinde durduk. 19. yzyl boyunca d ticaretin ge

154
nilemesi, yabanc sermaye yatrmlar ve retim kalplarnn
deimesi gibi srelerle birlikte ilerleyen ktisad, toplumsal ve
siyasal dnmleri dndmzde, bu toplumsal kurulu
larn tarihlerini incelerken kapitalizmin girii olarak nitelendiri
lebilecek d etkenlere nemli bir yer vermek gerektii ortaya
kyor.
Ancak, 19. yzylda evre lkelerinin tarihini yalnzca d
etkenler ya da kapitalizmin girii araclyla inceleyemeyiz. Bre
zilya'dan Msra, Osmanl mparatorluundan Hindistana
kadar evre lkelerinin 19. yzyldaki tarihleri, i toplumsal ya
plarn kapitalizme kar gsterdikleri tepkiler sonucunda bi
imlenmitir. Kapitalizmin giriinden kaynaklanan ortak sre
lerin yan sra, her evre lkesinin tarihinde pek ok zgl
boyut grlmektedir. Her toplumsal kurulu kendine zg bir
patika izlemitir. Bu nedenle nc Dnya lkelerinin 19.
yzyldaki tarihleri ve 19. yzylda dnya kapitalizminin n
c Dnyann farkl alanlarna yayl srecinde ortaya kan
eitlilikler, ancak kapitalizm ile kapitalizm ncesi yaplarn
karlkl etkileimi erevesinde anlalabilecektir.
rnein nfusun byk bir ksmnn yaad, retimin
byk bir ksmnn gerekletirildii tanmsal kesimi ele alalm.
Bir evre lkesinde kapitalizme al srecinin hangi tanmsal
yaplarla birlikte yryecei, bu tarmsal yaplarn ne lde de
iecei d etkenlerin yan sra bir dizi i etkene balyd. 19.
yzylda bir evre lkesinde i ve d pazarlar iin tanmsal meta
retimi birbirinden ok farkl yaplar altnda yaygnlaabilmek-
teydi. rnein bir lkede meta retimi cretli ii kullanan
byk kapitalist iletmeler tarafndan gerekletirilirken, bir
dier lkede kendi topraklarn ileyen ya da ortaklk yapan
kk ve orta byklkteki kyl iletmeleri meta retimine
ynelebilmekteydi.
Yerel snflann, yerel toplumsal yaplarn en zayf olduu
smrgelerde, kapitalizme al srecinin nasl geliecei,
hangi yaplar ortaya karaca d snflar tarafndan belirlen
mekteydi. Buna karlk, siyasal bamszln tmyle yitirme
mi pek ok evre lkesinde, egemen toplumsal snflann kar-
lanyla sanayilemi Avrupa lkelerindeki egemen kesimlerin
karlan her konuda akmyordu. Bu durumlarda kapitalizme
al sreci, lke iindeki gl toplumsal kesimlerle uluslara
ras dzeyde gl olan snflar arasndaki kar birlikleri, eli
kiler, mcadeleler ve uzlamalarla ilerlemekteydi.

155
 Soru 80: 19. yzylda evre lkeleri arasnda nasl bir
snflandrma yaplabilir?

Bu Soruda evre lkeleri arasnda hem i toplumsal ve ikti

sadi zellikleri, hem d kapitalizmin giriine ilikin d etkenleri
dikkate alan bir snflandrmaya girieceiz. Amacmz Osmanl
Imparatorluunu karlatrmal bir ereve iinde incelemek ve
Osmanl rneinin zgl boyutlarn daha iyi anlamaktr.
lkelerin i yaplar ve bu yaplarn dnya kapitalizmiyle
karlkl etkileimi asndan bakldnda, 19. yzyldaki evre
lkelerini ayr kmede ele almak mmkn gzkyor:
Resmi smrgeler; siyasal bamszln srdrmekle birlikte
bir emperyalist devletin "gaynresmi" imparatorluuna dahil
olan lkeler; ve Osmanl mparatorluumu da iine yerletirece
imiz siyasal bamszln emperyalistler aras rekabet koulla
rnda srdren lkeler kmesi.
Resmi smrgeler tanmlanmas en kolay olan kategoriyi
oluturuyor. 19. yzylda ngiltere, Fransa, Almanya, Hollanda
ve dier Avrupa lkelerinin smrgeleri durumundaki lkelerin
en nemli zellii, dnya kapitalizmine al srecinin smr
geci lkenin tam denetimi altnda yrtlm olmasdr. Byle
ce evre lkesinin d ticaretinden izledii mali ve iktisadi politi
kalara, tarmdaki iletme biimlerine kadar pek ok alan
smrge ynetimi tarafndan dzenlenmekteydi. Smrge yne
timleri gerektiinde zor kullanmaktan kanmyorlard.
Smrge ynetimlerinin temel amac smrgedeki retim
kalplarn smrgeci Avrupa lkesindeki egemen karlara en
uygun biimde deitirmekti. Bylece evre lkesi tanmsal mal
lar ihra eden ve metropol lkeden mamul mallar ithal eden bir
ekonomi durumuna getiriliyordu. Yerel koullann elverdii l
de, metropol lkeden g eden beyaz nfusun smrgede yer
lemesi zendiriliyordu. Aynca, smrge ynetiminin masrafla-
nnn karlanmas gerekesiyle konulan bir dizi vergi ve
smrgenin d borlannn denmesinde gsterilen titizlik, m et
ropol lkeye byk miktarlarda artk-deer aktanlmasn sal
yordu.
Gayrresmi imparatorluk kategorisindeki lkeler ise, siya
sal bamszlklarn srdrmekle birlikte, bir emperyalist devle
tin etki alan iine girmilerdi. lkenin d ticareti ve lkede gi
riilen yabanc yatrmlar esas olarak bir emperyalist lkenin
sermayedarlan tarafndan ynlendirilmekteydi. Smrgelerle
karlatrldnda bu durumun emperyalist lkenin dorudan
mdahalelerine daha az olanak salad dnlebilir. Ancak,
19. yzylda bu kategoriye giren pek ok evre lkesinde ege

156
men snflann karlanyla metropol lkedeki egemen karlar
genel bir uyum iindeydi. Siyasal iktidann ticaret sermayesi ile
ihracata ynelen byk toprak sahiplerinin koalisyonunun elin
de olduu Orta ve Gney Amerika lkeleri bu ikinci kategorinin
en iyi rneklerini oluturuyorlar. Bu siyasal ittifakn her iki or
tann karlan, dnya ekonomisine daha fazla almak ve ta
rmsal mallar ihracatna ynelmek konusunda birleiyordu.
evre lkeleri arasnda nc kategoriyi ise bir yandan
en azndan biimsel olarak siyasal bamszlklarn srdrr
lerken te yandan da emperyalist devletler arasnda rekabet ve
paylama kavgalanna sahne olan lkeler oluturmaktadr. 19.
yzylda in, ran ve Osmanl mparatorluumun durumlan
gaynresmi imparatorluktan ok emperyalistler aras rekabet ka
tegorisine uymaktadr. Bu lkelerin nemli bir zellii de dier
evre lkelerine kyasla daha gl bir merkez devletin varl
dr. Hem merkez brokrasinin emperyalist devletler karsnda
ki gc, hem de emperyalistler aras rekabetin salad olanak-
lar, sayesinde bu lkeler herhangi bir lkenin resmi ya da
gaynresmi imparatorluunun bir paras durumuna gelmemi
lerdir.
te yandan bu lkelerde, dnya ekonomisine almaktan
yana olan tccarlarla byk toprak sahiplerinin merkez devlet
karsndaki glerinin snrl kald grlmektedir. Merkez
brokrasi ile dnya kapitalizmine almaktan yana olan bu top
lumsal kesimler arasndaki mcadelede 19. yzyl boyunca
merkez devlet ar basmtr. Bu nedenle nc kategorideki
lkelerde dnya kapitalizmine al sreci, tccarlar ve byk
toprak sahiplerinin Avrupal sermayedarlarla ittifak kurmalan
yoluyla deil, Avrupa devletleriyle merkez brokrasi arasndaki
pazarlklar, basklar ve adm adm uzlama yoluyla ilerlemitir.
Merkez brokrasi asndan bakldnda, dnya kapitaliz
mine al, ekonomi ve toplum zerindeki denetimin yitirilmesi
tehlikesini de beraberinde getiriyordu: Dnya ekonomisiyle olan
balann glenmesi, tccarlar ve byk toprak sahipleri gibi
kesimlerin glenmesine yol aabilecekti. Ancak bu olaslk,
merkez brokrasinin kapitalizmin giriini engellemesi anlam
na gelmemitir. Merkez devletin sk sk kar karya kald as
keri, mal ve siyasal bunalmlar, birbirleriyle rekabet halindeki
Avrupal devletler ve bu lkelerin sermayedarlar iin pek ok
frsat yaratmaktayd. ok sk rastlanan bir durum, byle bir
bunalm srasnda bir Avrupa devletinin siyasal, askeri veya
mal destek salamas, buna karlk merkez brokrasiden tica
r ayncalklar veya rnein byk bir yatnm projesi iin izin
koparmasyd. Bylece aralanan kapdan ksa sre iinde dier

157
lkelerin sermayedarlar da girebiliyor, ekonominin da al
sreci ilerliyordu.
Yine de resmi smrgeler ve gayrresmi imparatorluklarn
bir paras olan lkelerle karlatrldnda, nc kategori
deki lkelere kapitalizmin giriinin daha yava ilerledii veya
daha snrl kald sylenebilir. Aada Osmanl rneinde in
celeyeceimiz gibi, tccarlarla byk toprak sahiplerinin ittifa
kna kyasla merkez! brokrasinin yabanc sermayedarlara sun
duu dnlerin snrlgtn vard. Bu nedenle nc kategorideki
lkelerde, varolan toplumsal yaplar kapitalizmin giriine kar
daha fazla direnebilmitir.

Soru 81: 19. yzyl balarnda merkez devleti ve impa

ratorluun toprak btnln tehdit eden i
ve d gelimeler nelerdi?

19. yzyln balarndan itibaren Osmanl yneticileri dta

ve ite iki nemli gelimeyle kar karya geldiler. Sanayi Devri
mi'nin yol at teknik ilerlemelerin sonucunda. Bat Avrupa k
tisad ve asker alanlarda byk bir srama yapmt. Bat'nn
ktisad yaylmasnn ne gibi gelimelere yol aabilecei henz
kestirilemiyordu ama 1798 ylnda Napolyon'un Msr igali,
Bat'nn asker alandaki ilerlemelerinin ne anlama gelebileceini
ak bir biimde gstermiti. Osmanl yneticilerini kaygland
ran bir dier sorun da Rusyann uzun bir sredir izledii gne
ye doru yaylma politikasyd. 1760'larn sonlanndan
1820'lerin sonlanna kadar Osmanl Devleti Rusya ile sk sk sa
vaa girdi ve bu savalarn oundan yenilgiyle ayrld. Rusya'ya
terkedilen byk topraklann yan sra, 1774 ylnda imzalanan
Kk Karlofa Antlamas ile Osmanl Devleti, hem Karade
niz'deki ticaret ve gemicilik tekelinden vazgemek, hem de
Rusya'nn Osmanl lkesindeki Ortodoks Hristiyan nfusun
haklarn savunabilecei ilkesini kabul etmek zorunda kalmt.
mparatorluk iinde ise, 1808 ylnda imzalanan Sened-i t
tifak ile taradaki ayann gc doruuna ulamt. Pek ok bl
gede yan ve derebeyleri merkez devletten bamsz olarak dav
ranyorlar, geni topraklann fiil denetimini ellerinde tutuyorlar
ve vergi gelirlerinin byk bir ksmna el koyuyorlard.
18. yzylda Anadolu'nun d ticareti daha snrl kalrken,
mparatorluun Balkan vilayetlerinin Bat Avrupa ile ticareti s
rekli olarak gelimiti. Bu gelime Balkanlardaki gayn mslim
tccarian glendirmi ve Fransz Devrimi'nden kaynaklanan
dnce akmlarnn da katksyla bu kesim Osmanl mpara

158
torluu ndan ayrlmay amalayan ulusuluk hareketlerinin n
derliini yapmaya balamt. Bu hareketler Avrupa lkelerinin
de desteini salaynca, 19. yzyln balarnda nce Srbistan
sonra da Yunanistan bamszlklarn kazandlar.
19. yzyln hemen balarnda. Yenierilerin yerine Nizam-
Cedid ya da Yeni Dzen olarak adlandrlan yeni birlikler kur
mak isterken ldrlen reformcu Sultan III. Selimden sonra
tahta geen II.Mahmud ite bu sorunlarla kar karyayd. II.
Mahmud ve evresindeki yneticiler bu koullarn mparatorlu
un dalmasna yol aabileceini dnyorlar ve zm
merkeziyeti eilimlerin glenmesinde, merkez devletin hem
Avrupal lkeler karsnda hem de mparatorluk iindeki yerel
unsurlar karsnda gcn artrmasnda gryorlard. Bunun
iin Batl model dorultusunda gl bir ordu kurulmas, vergi
gelirlerinin artrlmas, stanbul'daki Ve taradaki ynetimin et
kinlik kazanmas gerekiyordu. Ayn yllarda Msr'da Osmanl
Devletine kar mcadele veren bir valinin izledii politikalar
II.Mahmud ve dier merkeziyeti-reformcu Osmanl yneticileri
iin nemli bir m ek oluturmaktayd.
Msr'da Napolyon'un ve Fransz ordularnn pskrtlme
inden sonra valilii ele geiren Kavalal Mehmet Ali Paa, stan
bul'a kar bamszln ilan etmi ve gl bir ulusal devlet
kurma yolunda politikalar izlemeye balamt. Vergi toplama
daki etkinlii ve d ticarette devlet mdahalesine ve devlet te
kellerine arlk veren politikalar sayesinde mliyeyi glendir
mi, salad mal kaynaklarla da sanayide devleti giriimleri
balatm, gl bir ordu ve donanma kurmutu. Mehmet Ali
Paa, Avrupa lkelerine ve zellikle ticari karlar zedelenen In
giltere'nin basklama kar direnebildii gibi, 1830'lu yllarda
Osmanl ordularn Nizip ve Ktahya'da iki kez ar yenilgiye u
ratacakt.

Soru 82: 19. yzyln ilk yarsnda merkez devleti g

lendirici giriimler nelerdi?

II. Mahmudun otuz yl aan saltanatn, III.Selim tarafn

dan balatlan ve Bat'y rnek alan reform abalarnda en
nemli adplarn atld dnem olarak kabul etmek gerekir. Bu
reformlarn en nemli amac ve zellii, merkez devletin gc
n artrmakt. II.Mahmud'un ilk nemli giriimi, 1826 ylnda
orduda Batl yntemlerin kabul edilmesine kar direnen Yeni
eri Ocan kapatmak oldu. Ksa bir sre iinde, Avrupadan
getirilen subaylar tarafndan eitilen 75.000 kiilik yeni bir

159
ordu kuruldu. Ordunun eitimi iin asker okullar ald.
Merkezi devletin siyasal ve mal olarak glenmesi iin s
tanbulun gcnn taraya ulamas ve taradaki unsurlarn
glerinin snrlanmas gerekiyordu. Bu nedenle II.Mahmud
1820'lerin sonundan itibaren taradaki muhalefetin ktisad ve
mal temellerini ortadan kaldrmaya yneldi. Taradaki yan
iin en byk ktisad g kayna devlet adna vergi toplayabil-
inekti. Vergi toplama yetkileri gl yandan alnarak baka ki
ilere verilmeye baland. Rumeli ve Anadolunun eitli yrele
rinde yann fiil olarak denetledii geni topraklann bir
blmne el konuldu. Bu topraklar kyl reticilere datld.
te yandan, mal gelirleri artrmak amacyla 16. yzyldan
beri varln srdren 2.500 kadar tmar, sipahilerin deneti
minden alnarak, iltizam sistemine aktanld. Bylece bu toprak
lann vergi gelirleri de merkez hzineye yneldi. Gemite vakf
lara dntrlm topraklan ve dier kaynaklan da
denetlemek ve gelirlerini merkez hzineye aktarmak amacyla
Evkaf daresi ad altnda yeni bir ynetim kuruldu. Bu giriimle
rin taradaki yann ve ulema gibi dier unsurlarn glerini ge
rilettii sylenebilir. Ancak bu abalar merkez devletin gelirleri
ni artramam, srp giden savalar nedeniyle daha da
derinleen mal bunalmna zm getirememitir.
Tanzimat, IlI.Selim'in balatt ve II.Mahmud'un gelitirdi
i reform giriimlerinde yeni bir aamay yanstr. 1839 ylnda
ki Tanzimat Ferman ve 1856 ylnda okunan slahat Ferman
ile reform giriimleri ordu ve maliye alanndan brokrasiye, ei
tim, hukuk ve yargya yayld. Bu giriimlerin nemli bir boyutu
da Mslman veya gayri mslim olduuna baklmakszn, tm
Osmanl uyruklanna ayn temel bireysel haklann tannmas ve
zel mlkiyet haklarnn devlet gvencesine alnmasyd. Bu eit
haklar ilkesi erevesinde, o zamana kadar gayri mslim teba-
dan alnan cizyenin toplanmasna son veriliyordu. Ancak, mer
kez devlet gayri mslimleri askere almak istemedii iin, bede-
lat- askeriyye adyla yeni bir vergi konuldu.
Tanzimat Ferman'nda merkez devlet, bir yandan mliyeyi
glendirirken te yandan da taradaki unsurlann ktisad te
mellerini zayflatma abalarn srdrd. Ferman, merkez dev
letin en nemli gelir kayna olan r ve hayvan vergisi ana
mn toplanmasnda iltizam dzenini kaldrmakta, vergileri
devletin kendi memurlannn toplamas ilkesini getirmekteydi.
Ancak, ksa bir sre iinde pek ok yrenin vergi gelirlerinde
byk gerilemeler ortaya kti. Devletin tarada kendi bana
vergi toplayabilecek siyasal ve idar gcnn olmad grld.
Yerel unsurlarn gc karsnda devletin atad memurlar,

160
tahsildarlar hatta valiler aresiz kalmaktayd. Bu durumda mer
kezi devlet iltizam sistemine geri dnmek ve vergi gelirlerini
yerel unsurlarla paylamay kabullenmek zorunda kald.
Tanzimat Ferman, tarmsal reticilerin toprak sahiplerine
olan angarya ve benzeri ykmllkleri de kaldrmaktayd. A n
garya uygulamalar Osmanl imparatorluu dneminde Anado
lu'da yaylmamt. Buna karlk, 19. yzylda bile Rumeli'de
angarya ve benzeri ykmllklere rastlanmaktayd. Angarya
nn kaldrlmas, Balkanlardaki kyllk arasnda devletin top
lad vergilerin bir blmnn de kaldrlaca beklentilerine
yol at. Ancak stanbul'un byle bir niyetinin olmad anla
lnca ve iltizam dzeni geri gelince, 1840 larda ve 1850 lerde
Balkan kylleri ulusuluk akmlarnn da etkisiyle merkez!
devlete kar eitli ayaklanma ve direni hareketlerine giriti
ler.

Soru 83: Tanzimat sonrasnda izlenen dier ktisad po

litikalar nelerdi?

19. yzyl ncesinde olduu gibi Tanzimat Fermam ve son

rasnda da, merkez devletin ekonomiye ilikin politikalarn si
yasal, askeri ve mali ncelikleri ynlendiriyordu. Vergi gelirleri
nin artrlmasnn yan sra, gl bir ordunun kurulmas,
sarayn ve kentlerin iaesinin salanmas merkez! devlet asn
dan en nemli amalan oluturuyordu. Nitekim 19. yzyln ilk
yarsnda devletin balatt sanayileme giriimlerinin hedefi de
ordunun ve devletin gereksinimlerini karlamakt.
Msr'da Mehmet Ali Paa'nn balatt sanayileme giri
imleri ve bu abalar sonucunda Osmanl Devleti'ne kar ka
zand askeri baarlar, Osmanl yneticilerini etkilemiti. Geri
Osmanl mparatorluumda da 18. yzylda ve 19. yzyln ba
larnda devlet eliyle kurulan imalathanelere rastlanmaktayd
ama bu imalathaneler Sanayi Devriminden nceki teknolojiyi
kullanyorlard. 18301ar ve 1840'larda Osmanl yneticileri Av
rupa'dan en son teknolojiyi kullanan makineler ithal ederek
devlet mlkiyetinde ve esas olarak ordunun, donanmann ve sa
rayn taleplerini karlamak zere bir dizi fabrika kurdurdular.
ounluu stanbul ve evresinde kurulan bu kapitalist i
letmeler iinde en nemlileri Yedikule'den Kk ekmece'ye
kadar uzanan alanda kurulan ynl, pamuklu dokuma fabrika
lar, feshane, tophane ve tersanelerle demir dkmhaneleriydi.
Hereke deki ipekli dokuma fabrikasyla zmir'deki kt fabrika
s da ayn giriimin bir parasyd. Bu fabrikalarda almak ve

161
retimi ynetmek zere Avrupadan yksek cretlerle mhen
disler, teknisyenler ve hatta iiler getirildi.
Ancak, rettikleri mallar devlet tarafndan satn alnd ve
bylece ithal mallarnn rekabetinden korunduklar halde bu
fabrikalarn byk bir blm iletilemedi; bunlar, ksa bir
sre sonra retimi durdurmak zorunda kaldlar. 1850lere ge
lindiinde, Avrupal bir gzlemcinin deyiiyle, Trkiye'de Avrupa
makineleriyle, Avrupa hammaddeleriyle ve usta Avrupa ellerle
kuma reten bu sanayiden geriye fazla bir ey kalmamt.
19. yzylda merkezi devletin loncalara kar tavnn da ge
leneksel ncelikleri belirlemitir. 19. yzyl ncesinde ordunun,
sarayn ve kentlerin iaesi asndan merkez devletin loncalara
gereksinimi vard. Merkez devlet, loncalan hem denetlemekte
hem de desteklemekteydi. Ancak 19. yzylda mamul mallar it
halat hzla genileyince, loncalar iae konulanndaki nemlerini
yitirdiler. Lonca retiminin d rekabete kar korunmas mer
kez devlet iin nemli bir ncelik oluturmad.
Tanzimat dnemi reformlanyla devletin loncalar zerindeki
denetimini salayan narh dyzeni ve gedik uygulamalarna son
verilince, loncalann tekelci konumlan da ortadan kaldrlm
oldu. 19. yzyl boyunca, loncalar evresinde rgtlenen zana
atlar zellikle tekstil gibi ithal mallarnn rekabetiyle kar kar
ya bulunan dallarda, srekli olarak geriledi. Ancak, zellilde
bakentte merkez devlet loncalar siyasal olarak desteklemeyi
srdrd. Bylece hemen her dalda loncalar varlklanm 20.
yzyla kadar srdrebildiler. 20. yzyl balarnda ortadan kal
drldlar.
te yandan, mamul mallar retiminin d rekabete kar
korunmas iin toplumun dier kesimlerinden de nemli bir
talep gelmiyordu. 19. yzyln son eyreine kadar Sanayi Dev-
riminin teknolojisini kullanarak yatnm yapmaya hazrlanan
bir sermayedarlar snfndan sz etmek mmkn deildir. Bu
nedenle yerli sanayiin korunmas dncesi ancak yzyl sonla-
nna doru gndeme gelmeye balad.
19. yzylda yerli retime ve i ticarete destek olabilecek
bir gelime, i gmrklerin kaldrlmas olmutur. gmrk
ler, imparatorluk iindeki ticarete uygulanyor, kent kaplannda
ve limanlarda toplanyordu. 18. ytizyln ikinci yansnda merke
z devletin mal bunalm derinletike, bu vergiler de artrlm
ve 1830larn sonlarnda en yksek dzeylerine ulamlard.
Ancak, 1840'lardan itibaren merkezi devletin d borlanma gibi
yeni bir kaynak bulmasnn da etkisiyle, kara yollan zerindeki
i ticarete uygulanan vergilerde indirim yapld. 1874 ylnda
kara ticaretindeki i gmrkler tmyle kaldrld. mparator

162
luk iinde deniz yoluyla yaplan ticarete uygulanan gmrkler
ise ancak 20, yzyln balarnda kaldrlmtn

Soru 84: Reform giriimleriyle ekonominin da alma

s arasndaki iliki nedir?

Merkezi devletin reformlar yoluyla glenme ve mparator

luun toprak btnln koruma abalarnn ok nemli ve
kendi elikilerini beraberinde getiren bir dier boyutu daha
vard. Taradaki unsurlar karsnda merkez devletin gcn
artrmak, orduyu veya mliyeyi glendirmek iin balatlan gi
riimlerin pek ounda, Osmanl yneticileri Avrupal devletle
rin desteine ba vurmak zorunda kalmlardr. Geri Avrupa
devletleri reform giriimlerini destekliyordu, zellikle ngiltere,
reformlar ve Osmanl Devletinin glenmesini Dou Akdeniz
blgesine ilikin politikasnn ok nemli bir paras olarak g
ryor ve bu sayede Rusya'nn scak denizlere inmesini engelle
yebileceini dnyordu. Ancak, Avrupa devletleri reform giri
imlerine saladklar asker, siyasal veya mal destek
karlnda, Osmanl ekonomisinin da daha fazla almas
dorultusunda taleplerde bulundular, bask yaptlar. Bylece
reform giriimleri, ilk aamalarndan itibaren Avrupa devletleri
ne ve zellikle dnemin en gl devleti ngiltere'ye ekonominin
d ticarete ve yabanc sermayeye almas dorultusunda veri
len dnlerle el ele yrmtr.
Ancak, ekonomi da aldka, Avrupa sermayesinin mpa
ratorluk iindeki gc artyordu. Bu sre, Birinci Dnya Sava
ncesinde mparatorluun birbirleriyle rekabet halindeki A v
rupa devletleri arasnda nfuz blgelerine ayrlmasna kadar
uzanacaktr. Bylece merkez devletin gcn artrmak amacy
la balatlan reform giriimleri, merkez devletin ekonomi ze
rinde^ denetiminin azalmasna yol aacaktr.
Tanzimat ve sonrasndaki reformlarn bu elikili niteliini
merkez devletin Avrupa devletlerinin desteini salamak iin
att hemen her admda grmek mmkndr, rnein 1856 ya
lnda slahat Ferman'yla yabanc sermaye yatrmlarna, 1867
ylnda da yabanclarn mparatorlukta toprak satn almalarna
izin verilmekteydi. Bu dnleri datrken Osmanl yneticileri,
atlan admlarn uzun dnemli ktisad sonularndan ok, Av
rupa devletlerinden ksa vadede saladklan siyasal ve mal des
tei dnyorlard.
Ekonominin da almas ve Osmanl mliyesinin Avrupa
sermayesinin denetimi altna girmesi srecindeki en nemli

163
dnm noktalan, 1838 ylnda imzalanan d ticaret antlama
s, 1854 ylnda balalan d borlanma sreci ve 1850'lerden
itibaren demiryollan yapm konusunda yabanc sermayeye ve
rilen imtiyazlardr. Aada aynnl olarak ele alacamz gibi,
bu dnm noktalannn her birinde merkezi devlet askeri, siya
sal veya mali glklerle kar karyayd. Her dnm noktasn
da, ekonominin da almas dorultusunda atlan her admda,
Osmanl yneticileri uzun vadeli ktisad sonulardan ok, ksa
vadede Avrupal devletlerden salanacak siyasal veya mal des
tei dnyorlard.

Soru 85: 1838 Balta Liman Ticaret Antlamas hangi

koullarda imzaland, bu antlamann uzun
dnemli anlam nedir?

1838 ylnn 16 Austos gn Sadrazam Reit Paa nn Bo

azii'nde Balta Limanndaki konanda Reit Paa ile ngiliz el
isi Ponsonby iki devlet arasnda yeni bir ticaret antlamas im
zalyorlard. Bu Antlamay ayn yl Fransa ile, daha sonra da
dier Avrupa devletleriyle imzalanan ve benzeri koullar ieren
dierleri izleyecektir.
Balta Liman Antlamas, hem 19. yzylda hem de gn
mzde pek ok tartmaya konu olmu, neredeyse bir simge du
rumuna gelmitir. Bu nedenle Antlamann ieriini ve sonula-
nn aynnl olarak incelemekte yarar vardr.
Antlama'nn getirdii dzenlemelerin bir blm, Osmanl
Devletinin d ticarete uygulad tekel dzeni ile zel snrlama
lara ve ek vergilere ilikindi. 1838 ncesinde uygulanan ve Yed-i
Vahit olarak adlandmlan dzende, devlet bir maln herhangi bir
yredeki d ticareni, zellikle de ihracan, bir zel kiisinin
tekeline brakabiliyordu. Aynca, belirli hammaddelerin ya da
gda maddelerinin darlnn ekildii yllarda, mallarn ihracat
n yasaklayabiliyordu. Sava dnemlerinde, mliyeye ek gelir
salamak amacyla d ticarete olaanst vergiler uygulanabi
liyordu. Balta Liman Antlamas ile d ticaretteki bu tekeller
dzeni kaldrlmakta ve devlet olaanst vergiler ya da snrla
malar uygulama hakkndan vazgemekteydi.
Bylece Osmanl hammaddelerinin d ticarete almas ko-
laylanlm oluyordu. Ayrca, Osmanl Devleti zellikle mal
bunalm dnemlerinde bavurduu nemli bir ek gelir kayna
n kaybetmekteydi. Nitekim bir sonraki sava dneminde, Krm
sava srasnda, d ticaretten ek vergi alnamayacak ve bunun
da etkisiyle Avrupa para piyasalannda borlanmann yolu ala-

164
aktr.
Balta Liman Antlamas'nm getirdii dzenlemelerin bir
dier blm ise gmrk v e lile rin in dzeyine ilikindi. 1838
ncesinde Osmanl Devleti hem ithalat hem de ihracat zerin
den yzde 3 orannda gmrk vergisi almaktayd. Aynca, yerli
ve yabanc tccarlar, mallarn mparatorluk iinde bir blgeden
dierine tarlarken yzde 8 orannda bir gmrk vergisi de
mek zorundaydlar. Balta Liman Antlamas ihracata uygula
nan vergileri yzde 12 y e kanyor, ithalattan alnan vergiyi ise
yzde 5 olarak saptyordu. Aynca, yerli tccarlar i gmrkleri
demeye devam ederlerken, yabanc tccarlar bu uygulamann
dnda braklacakt. Bylece yabanc tccarlar nemli bir ayn-
calk elde etmi oluyorlard.
Ksa vadedeki sonulan asndan ele alndnda, d tica
ret zerindeki tekelleri ve dier engelleri ortadan kaldran d
zenlemelerin gmrk vergilerine ilikin dzenlemelerden daha
nemli olduu sylenebilir. Nitekim tekellerin ve devlet mda
halelerinin kaldrlmasndan sonra hammadde ihracatnda
nemli artlar grlmektedir.
Daha uzun vadede ise gmrk vergilerinin dzeylerine ili
kin dzenlemeler nem kazanmtr. Geri Balta Liman Antla
mas gmrk vergilerini nceki dzeylerden daha aalara ek
miyordu ama bu tr antlamay imzalayarak Osmanl Devleti
kendi gmrk vergilerini Avrupa devletleriyle birlikte olarak
saptamay bir ilke olarak kabul etmi oluyor ve bylece bam
sz bir d ticaret politikas izleyebilme hakkndan vazgeiyordu.
Antlama imzalandktan sonra, Avrupa devletleri gmrk
vergilerini daha da dk dzeylere indirmek iin elverili ko-
ullann olumasn beklediler. Nitekim 1860-61 yllanndaki
mal! bunalm ve Lbnan siyasal bunalm srasnda Osmanl
Devleti ihracattan alman gmrk vergilerini yzde l'e indiren
deiiklik maddesini imzalamak zorunda kald.
hracattan alnan vergiler Birinci Dnya Savana kadar
yzde 1 dzeyinde kald, ithalattan alman vergiler ise Osmanl
ynetiminin abalan sonucunda bir miktar artrlm, 1861'de
yzde 5'ten yzde 8e, 1905'te yzde 1l e ve 1908de yzde 15*e
karlmtr. Osmanl Devleti 1838 Antlamasn ancak Birinci
Dnya Sava baladktan sonra bir kenara itebilecek ve ancak
savan getirdii olaanst koullarda daha bamsz bir d ti
caret politikas izleyebilecektir.
Osmanl ynetimi niin byle bir antlamay imzalad? Sad
razam Reit Paa ve daha sonralan Tanzimat reformlarn ba
latacak dier yneticiler Serbest Ticaretin yararlarna m inan
yorlard, yoksa Ingiltere'nin oyununa m gelmilerdi? D

165
basklara kar niin direnememilerdi? Bu sorulara yant vere
bilmek iin, Antlama'nn imzaland dnemin koullann uzun
dnemli bir bak asyla deerlendirmek gerekiyor.
1820lere gelindiinde Ingiltere Sanayi Devrimi'ni tamamla
m ve Napoiyon Savalar sonucunda Fransay yenerek dnya
pazarlarnda rakipsiz duruma gelmiti. Ancak, ayn yllarda Sa
nayi Devrimi'ni yaamakta olan dier Avrupa lkeleri korumac
nlemlerle ngiliz mamullerinin kendi pazarlarna girmesini en
gelliyorlard. Bu durumda Ingiliz ticaret ve sanayi sermayesi A v
rupa dndaki lkelere yneldi. 1820lerden 1840'lara kadarki
dnemde ngiltere, Latin Amerikadan in'e kadar pek ok lke
de, mmknse yerel iktidarlarla anlaarak, gerektiinde ise
silah gc kullanmaktan ekinmeyerek, pek ok serbest ticaret
antlamas imzalamtr.
Ingiltere'nin Osmanl lkesiyle ticareti de 1820lerden itiba
ren hzla bymekteydi. Ancak, Ingiliz tccarlar Osmanl yne
timinin mdahalelerinden ve koyduu engellerden ikyet edi
yor, ticareti uzun dnemli bir yasal ereveye balamak
istiyorlard. Siyasal, asker ve mal bakmlardan gsz durum
da olan Osmanl Devleti nin ngiltere'nin serbest ticaret ynn
deki basklarna kar direnmesi gt. Bilinmeyen, antlama
nn imzalanp imzalanmayaca deil, ne zaman imzalanacay
d. Zamanlamay siyasal gelimeler belirleyecekti.
ngiliz diplomasisinin bekledii frsat Msr Valisi Mehmet
Ali Paa'nm isyanyla ortaya kt. Mehmet Ali Paa Msr'da d
ticareti devlet tekeline alm, elde ettii gelirleri sanayilemeye
ve askeri harcamalara yneltmiti. D ticaretteki devlet tekelle
ri ngiltere'nin Msr'daki karlarna darbe vururken, Mehmet
Alinin askeri gc Osmanl saltanatn tehdit eder duruma gel
miti. Mehmet Ali Paanm ordulan karsnda uranlan yenil
gilerden sonra Osmanl Devleti yalnzca Msr' deil, Suriye'yi
ve Anadolunun bir blmn kaybetmek tehlikesiyle kar kar
yayd.
Bir yandan Mehmet Ali Paa, te yandan da Rusya'nn
artan nfuzu karsnda Osmanl ynetimi kurtuluu ngilte
re'ye snmakta buldu. Umulan, ngiltereye sunulan ktisad
dnler karlnda, Ingiltere'nin Osmanl Devleti'nin toprak
btnln korumasn salamakt.
Balta Liman Antlamas ite bu koullarda imzalanmtr.
Antlamay Osmanl devlet adamlarnn bir gaflet annda imza
ladklar bir belge olarak yorumlamak veya antlamann uzun
dnemli sonular hakknda Osmanl yneticilerinin iyimser
beklentiler iinde olduklarn ileri srmek hatal olur. Osmanl
ynetimi, antlamann ktisad ve mal sonularndan habersiz

166
olmamakla birlikte, esas olarak siyasal nedenlerle masaya otur
mutur.
Antlamann iktisadi sonulan, antlama imzalandndan
bu yana tartma konusu olmutur. Daha 19. yzyln ortalan-
na gelindiinde, hacmi hzla byyen ithal mallannn rekabeti
karsnda, pek ok yerli ve Avrupal gzlemci, stanbul, Bursa,
Amasya, Diyarbakr, Halep ve am gibi merkezlerde zellikle
iplik eirme ve kuma dokuma gibi faiyetlerde el tezghlarnn
gerilemekte olduklarn vurguluyordu. Kk imalathane sahip
lerinin ve lonca alanlanmn ithal mallannn yaratt rekabet
ten ikyetleri 19. yzyl boyunca srmtr.
Balta Liman Antlamasnn el tezghlan zerinde yaratt
gerileme ve ykm 20. yzylda da sk sk tartld. Antlama
1960lann ve 1970'lerin youn tartma ortamnda tekrar gn
deme geldi. Pek ok yazar Antlamann Osmanl sanayiinin k
mesine yol atn, eer ekonomi kendi yolunda devam edebilse
mmkn olabilecek gelimeleri engellediini ve nihayet Antla
mann kapitalist sanayilemeye geii engellediini savundular.
Bu tezler zerinde biraz duralm.
Birinci olarak, 19. yzylda d ticaretin hzla geniledii ve
i pazarlan istila eden ithal mallarnn rekabeti karsnda, za
naatlara dayal yerli retimin nemli gerilemeler gsterdii do
rudur. Bir sonraki Soru'da daha ayrntl olarak tartacamz
gibi, eldeki bilgiler 19. yzylda Anadolu'nun d ticaretinin yak
lak 15 kat kadar arttn gstermektedir. Daha da arpc bir
rnek verelim: Avrupa'dan ithal edilen pamuklu tekstil rnleri
nin hacmi 1820'den 1914'e kadar 100 kattan fazla art gster
mitir. Ancak, ithalatn gsterdii hzl bymeyi tmyle masa
banda imzalanan bir belgeye balamak yanl olur. Sanayi
Devrimini tamamlam Avrupa ile el tezghlanna dayal Os-
manl retim yaps arasndaki farklar bykt. Nitekim, Avru
pa'dan pamuklu tekstil ve dier mamul mallann ithalatndaki
hzl byme Balta Liman Antlamasndan ok nce,
1820'lerde balamtr.
kinci olarak, pek ok gzlemci ve yazar Osmanl zanaatla
rnn tmyle yklp silindii izlenimini vermektedir. Oysa son
yllarda yaplan aratrmalar yerli imalat faaliyetlerinin nemli
bir direnme gsterdiklerine iaret etmektedir. Yine ithal mallan-
nn rekabetinin en gl olduu pamuklu tekstil dalndan r
nekler verecek olursak, yzyln ortalanndaki nemli gerileme
den sonra yerli iplik eirmecilii silinmi, ancak yerli kuma
dokumacl varln srdrebilmitir. Yeril dokumaclar daha
ucuz ve daha dayankl olan ithal mal iplii kullanarak ancak
ngiliz sanayiinin retmedii kumalan reterek ve bu tr ku

167
malarla varolan talebi krklemeye, beeniler yaratmaya al
arak varlklarn srdrmlerdir.
En ileri teknolojiyi, ytlksek emek verimliliini salayan ma
kineleri kullanan Avrupa sanayii karsnda bu direniin ancak
Osmanl emekilerinin dk cretleri kabul etmeleri sayesinde
srdrlebildiini de belirtmek gerekiyor. Bir baka deyile, 19.
yzyln ortalarndan itibaren ngiliz sanayimdeki ii cretleri
artarken, Anadolu'da geleneksel el tezghlarnda alanlar
dk cretlerle yetinmek zorunda kalmlardr. Bugn azgeli
miliin nemli bir boyutu olarak kabul edilen, dk cretler
gerektiren emek youn retim dallarnda uzmanlama olgusu
nun kkenlerini 19. yzyldaki bu tr gelimelerde bulmak
mmkndr.
Balta Liman Antlam asna ilikin olarak yakn gemite
yaplan yorumlar iinde en sorunlu olan, Osmanl ekonomisi
nin var olan gelime izgisini ya da Antlama'nn Osmanl sana
yiinin kapitalizme geiini engelledii tezidir. Oysa 19. yzyl
balarnda Anadoluda mamul mallar retimi incelendiinde,
retimin geleneksel loncalar evresinde rgtlendii, kk ve
orta lekli atlyelerde geleneksel el tezghlarnn kullanld ve
bu iletmelerdeki sermaye birikiminin snrl kald ortaya k
maktadr. thal mallarnn rekabeti karsnda hem direnen hem
de gerileyen bu yaplann bir Sanayi Devrimi eiinde olduklar
n sylemek mmkn deildir.
Sonu olarak. Balta Liman Ticaret Antlamas 18. yzyln
sonlanndan itibaren dnya leinde deimeye balayan ikti
sad, siyasal ve asker! dengeleri ve Osmanl Devleti ile Ingiltere
arasndaki eitsiz ilikileri yanstmaktadr. Antlamann kendi
bana Osmanl sanayiini y\ktm leri srmek yanltc olur.
Kald ki, gerileyen ya da yklan yaplann geleneksel zanaatlara
dayandn, kapitalizme gei srecinde olmadklann da biliyo
ruz.
Ancak, uzun vadeli olarak bakldnda bu antlamann Os-
manl Hkmetlerinin bamsz d ticaret politikas izleyebilme
seeneini ortadan kaldrdn da gryoruz. 1830larda deil
ama 19. yzyln sonlanna doru, Anadoluda ve mparatorlu
un dier yrelerinde cretli ii altrarak mamul mallar re
tecek kapitalist fabrika kurma giriimleri baladnda, gm
rkleri yeterince ykseltmek mmkn olmayacak ve biraz da
bu nedenle, sanayileme giriimleri ak ekonomi koullarnda
ok yava ve ok clz olarak ilerleyecektir. Lozan bar gr
melerinde bile, Avrupa devletleri Cumhuriyet hkmeerinin
kendi d ticaret politikalann saptayabilmek hakkna kar di
renmiler ve Cumhuriyet hkmeti ancak 1929 ylndan sonra

168
bu seenee kavumutur.

Soru 86: 19. yzylda Osmanl d ticareti ne gibi uzun

dnemli eilimler gsterdi?

18. yzyln sonlarnda hatta 19. yzyln balarnda Os

d ticaretinin hacmi, mparatorluk iindeki toplam reti
m a n lI
min yzde 1 ya da 2sini amyordu. Balkanlar, Anadolu, Suriye
ve Msr gibi geni planlan kapsayan mparatorluun kendi iin
deki ticaret d ticaretten ok daha nemli gzkmekteydi. A yn
ca, mparatorluun Orta Dou ve Dou Avrupa blgeleriyle olan
ticareti, Bat Avrupa ile olan ticaretinden daha fazla nem ta
maktayd.
Avrupada Napolyon Savalan'nn sona ermesinden Birinci
Dnya Savama kadar geen yaklak yz yllk srede bu tablo
hzla deiti. Osmanl ekonomisinin sanayilemi Bat ve Orta
Avrupa lkeleriyle olan balar glendi. Osmanl ekonomisi
gda maddeleri ve hammadeler ihra eden, buna karlk mamul
mallar ve belirli gda maddeleri ithal eden bir ekonomi durumu
na geldi.
19. yzyl boyunca mparatorluk sk sk toprak ve nfus
kaybna urad iin, d ticaretin hacmindeki art saptamak
g olmaktadr. Yine de bu konuda basit hesaplamalar yapmak
mmkn gzkyor. Elimizdeki snrl veriler, 18. yzyl boyun
ca Osmanl d ticaretinin yaklak bir kat arttna iaret edi
yor. Buna karlk, 1820lerden Birinci Dnya Savana kadarki
dnemde Osmanl d ticaretinin 10 kattan daha fazla arttn
syleyebiliriz. Birinci Dnya Sava ncesinde Osmanl ekono
misinin toplam retiminin yzde 10'dan fazlas ihra edilmek
teydi. Bu durumda 20. yzyl balarndaki Osmanl ekonomisi
nin Cumhuriyet Trkiyesi'nden daha yksek oranlarda dnya
ekonomisine alm olduu sylenebilir, lmparatorlk iindeki
kent pazarlan iin yaplan retim de dikkate alndnda, bu ve
riler tanmsal meta retiminin yaygnlam olduuna iaret et
mektedir.
Ttn, zm, incir, ham ipek, tiftik, afyon, mee palamu
du, fndk, pamuk ve zeytinya gibi tanmsal rnler 20. yzyl
balannda Osmanl lmparatorluunun temel ihra mallann
oluturuyordu. Osmanl ihracatnn nemli bir zellii de rn
lerin eitlilik gstermesi, hibir rnn toplam ihracat iindeki
paynn yzde 12y i amamasdr. Bu durumda Osmanl tan-
mmda tek bir rnn byk arlk kazanm olmasndan sz
etmek mmkn deildir, ihracat arasnda nemli yer tutan tek

169
 mamul mal kalemi ise elde dokunan hal ve kilimlerdi.
te yandan, ithalatn yandan fazlas mamul mallardan,
zellikle de pamuklu ve ynl tekstil rnlerinden oluuyordu.
19. yzyl boyunca yerli zanaatlar ithal mal kumalarn rekabe
ti karsnda hem direnmi, hem de gerilemitir. 20. yzyln
balarna gelindiinde, kentlisiyle kylsyle, yoksuluyla zengi
niyle Anadolu ve mparatorluk nfusu ya ithal mal pamuklu
kuma ya da ithal mal pamuklu iplik kullanlarak imparator
luk iinde dokunmu pamuklu kuma kullanmaktayd. Tekstil
rnleri ve giyim eyalarnn yan sra Osmanl ekonomisi de
miryollar malzemeleri, silah ve cephane, eitli makineler ve
dier mamul mallan da ithal etmekteydi.
Osmanl ithalat iinde gda maddelerinin de nemli bir yeri
vard. eker, ay, ve kahve gibi imparatorluk iinde retilmeyen
mallarn ithal edilmesini doal karlamak gerekiyor. Ancak
bunlara ek olarak, 20. yzyln balannda Osmanl ekonomisi
nemli miktarlarda buday, un ve pirin ithal etmekteydi. Tar
ma dayal bir lkenin hububatta kendine yeterli olamamasnn
bir nedeni, lke ii ulatrma ann zayflyd, rnein, deniz
yoluyla Balkan lkelerinden ve Rusya'dan ithal edilen buday,
stanbul pazarnda t Anadolu'dan gelen budaydan daha
ucuza satlabiliyordu. Hububat ithalatnn dier nedeni ise y
rrlkteki d ticaret antlamalannn korumac gmrk tarife
lerini engellemesiydi. Oysa ayn yllarda pek ok Avrupa devleti
gmrk duvarlar koyarak kendi hububat reticilerini d reka
bete kar korumaktayd.
19. yzyl Osmanl d ticaretinin bir dier zellii de sana
yilemi Avrupa lkeleri arasnda srekli bir rekabete sahne ol
masdr. 18. yzylda Dou Akdeniz blgesinin Bat Avrupa ile
ticareti Marsilya limannda slenen Fransz tccarlann deneti-
mindeydi. Ancak, Fransz Devrimi ve Napolyon Savalanndan
sonra Fransann iktisadi gc gerilerken, dnyann dier bl
gelerinde olduu gibi Dou Akdeniz'de de ngiltere konumunu
glendirmiti. 1820'lerden itibaren Ingilterenin Osmanl mpa
ratorluuma ihracat artmaya balad. Sanayi Devriminin
nemli rnleri pamuklu kuma ve pamuk iplii bu ihracatta
nemli yer tutuyordu. Balta Liman Antlam asyla Osmanl h
kmetleri tanmsal mallara ihracat yasa koyma hakkndan vaz
geince, Osmanl ihracat da hzla artmaya balad.
ngiltere'nin dnya pazarlannda rakipsiz olduu bir d-
' nemde imzalanan ticaret antlamalannn en fazla ngiltere'nin
iine yaramas beklenirdi. Nitekim, 1870lerin sonuna kadarki
dnemde ngiltere'nin Osmanl lmparatorluu'nun ve zellikle
Anadolu'nun d ticareti iindeki pay giderek artt. Buna kar

170
lk, Fransa 18. yzyldaki konumunu bir daha elde edemedi.
19. yzyln en nemli sanayi dal olan pamuklu tekstilde Fran
sz mamulleri ngiliz rnleriyle rekabet edemiyordu. mpara
torluun Balkan vilayetlerinin d ticareti ise daha ok Avustur
ya ve Rusyaya ynelmekteydi.
1880'lerden itibaren Osmanl d ticaretine damgasn
vuran bir gelime Alman-lngiliz rekabeti ve Osmanl d ticare
tinde Almanya'nn hzla artan paydr. 1870'lerde ngiltere
dnya pazarlarndaki gcnn doruuna ulamt.
1880'lerden itibaren Alman sermayesi demir-elik, kimya sana
yii ve dier dallardaki stnl ile devletin ve byk bankala
rn desteini kullanarak, saldrgan bir d ticaret politikas izle-
meye v e ngiltere'yi dnya pazarlarnda geriletmeye balad.
Osmanl mparatorluu, Almanya ile ngiltere ve bir lde
de Fransa arasndaki rekabetin en youn olduu ve Alman ban
kalarnn ve devletinin destei sayesinde Alman ticaret sermaye
sinin kazanlarnn en belirgin olduu alanlardan biridir, rn e
in Deutsche Bank, Anadolu ve Badad Demiryollarnn yapm
iin gerekli finansman salayarak Anadolu'da Alman sanayii
iin yeni pazarlar ve hammadde kaynaklarnn gelitirilmesine
nayak olmutur, te yandan, Alman bankalar Osmanl mpa
ratorluumun Almanyadan yapt ithalatn finansman iin
nemli miktarlarda ticari kredi salamlardr. Ancak bu aba
lara karn, pamuklu tekstil dalndaki stnl sayesinde n
giltere Birinci Dnya Sava'na kadar Osmanh ithalat ve ihra
catnda en byk pay elinde tutmay baard.

Soru 87: 19, yzylda Anadolu'daki tarmsal yaplarn

en nemli zellikleri nelerdi?

18. yzylda yann artan gcne karn Anadolu'da byk

lekli tanmsal iletmelerin snrl kaldna, iftlik olarak ad
landrlan topraklann byk bir blmnn bile ortaklk
yapan kyl haneleri tarafndan ekildiine kitabn Drdnc
Blm'nde deinmitik. Bir baka deyile, 18. yzylda Anado
lu'da yann glenmesine karn, kk reticilik tanmsal ya
plarn temelini oluturuyordu. Tlmar dzeninin zl
byk iletmelerin yaygnlamas anlamna gelmemiti.
Kk kyl iletmeleri 19. yzyl boyunca da nemlerini
korudular. Geri 19. yzyl Anadolu tarmnda kk ve orta
mlkiyetin yan sra byk toprak mlkiyeti de grlmekteydi.
Ancak byk toprak sahipleri, topraklarn, cretli iiler kulla
nan kapitalist iletmeler biiminde deil, ortaklk yoluyla

171
kyl hanelerine kiralayarak iletmeyi tercih ediyorlard. 19.
yzyl boyunca i ve d pazarlara ynelen tanmsal meta reti
minin nemli bir blm kk ve orta lekli iletmeler tara
fndan gerekletirilmitir. Kyl iletmelerinin nemlerini ko-
rumalannn nedenlerini Anadolu toplumsal kuruluunun
zelliklerinde aramak gerekiyor. Bunlann arasnda nce devle
tin rol zer nde duracaz.
Daha nce deindiimiz gibi, II. Mahmudun merkez devle
ti glendirme abalar ilk aamadan itibaren taradaki ayana
ve taradaki muhalefetin ktisad temellerine ynelmiti. Krsal
alanlan daha yakndan denetleyebilmek ve tarmsal artn
daha byk bir ksmna el koyabilmek iin merkez devlet, mir
topraklar zerindeki fiil mlkiyeti snrlandrmaya, ayann elin
deki iftliklerin bir blmn msadere etmeye balad. Bu n
lemlerin ne kadar baanl olduunu sylemek gtr. Ancak,
Bat Anadolu ve Dou Karadeniz blgelerindeki uygulamalann
yan sra Dou ve Gneydou Anadolu gibi merkez devletin g
cnn her zaman daha snrl kald blgelerde bile kimi Krt
airet reislerinin topraklarnn ellerinden alnd ve bu toprak
lann bir blmnn kyllere datld anlalmaktadr.
Daha da nemli olarak merkez devlet, ayann iktisad g
cnn temelini oluturan devlet adna vergi toplama imtiyazn
ellerinden almak iin aba gsterdi, rnein 1813 ylnda mer
kez devlet Karaosmanolu ailesinin Bat Anadolu'daki devlet
adna vergi toplama tekelini krmak amacyla, bu aile dndan
bir kiiyi yrenin vergi toplama lerinden sorumlu olarak atad.
yann ktisad g kaynaklann daraltma ve stanbula
ulaan vergi gelirlerini artrma abalan Tanzimat Fermanyl a
yeni bir aamaya ulat. Merkez devlet iltizam dzenini iptal
ediyor, tm vergileri kendi memurlar araclyla toplamaya
balyordu. Ancak, merkez devletin krsal alanlardaki gcnn
yeterli olmad anlalnca, ii yl sonra bu giriimden vaz geil
di, iltizam yntemine geri dnld. 19. yzyln geri kalan bl
mnde yerel unsurlar mltezimlikleri ellerinde tutarak tanmsal
artn bir ksmna el koymay srdrdler. Bylece yzyln ilk
yansndaki abalaryla merkez devlet taradaki yann gcn
geriletebilmi, ancak yerel unsurlan tmyle devreden kara
cak gcnn olmad da anlalmtr, iltizamn kaldrlama
mas merkez devletin gcnn snrlanm yanstmaktadr.
19. yzylda devletle yerel unsurlar arasndaki dengeleri
deitirebilecek, toprak mlkiyeti biimleri zerinde nemli et
kileri olabilecek bir etken de 1858 tarihli Arazi Kanunname-
sidir. Arazi Kanunnamesi ile devlet toprakta zel mlkiyeti tan
yor, topran alm satmm serbest brakyordu. Merkez devlet

172
 asndan Kanunname'nin en nemli amalan, bir yandan aya
nn ve dier yerel unsurlann gcn snrlamak, te yandan da
tarmsal retimi gelitirerek vergi gelirlerini artrmakt. Ancak,
Arazi Kanunnamesinin uzun dnemde ne gibi sonular yaratt
n deerlendirmek gtr. Toprak zerindeki fiil mlkiyet ya-
plannn siyasal, toplumsal ve ktisad pek ok etken tarafndan
belirlendiini dikkate alarak, 1858 Kanunnamesinin kendi ba
na etkilerinin snrl kaldn sylemek gereki olacaktr.
Krsal alanlarda byk toprak sahiplerinin glenmesi bu
kesimin tarmsal artktaki payn devlet aleyhine geniletmesi
anlamna gelecekti. Oysa kk reticiler, kolaylkla vergilendi-
rilebilen bir kesim olarak, merkez devletin mal temelini olutu
ruyorlard. Nitekim 19. yzyl boyunca merkez devlet bir yan
dan yerel unsurlarn ve byk toprak sahiplerinin gcn
snrlamaya alrken, te yandan da kk ve orta lekli i
letmelerdeki kyl reticileri ar biimde vergilendirmitir.
r ile hayvanlardan alnan anam, merkez devletin en
nemli gelir kaynaklarn oluturuyordu. Tanzimat Ferman, m
paratorluun farkl blgelerinde farkl oranlarda toplanmakta
olan r her yerde gayn safi retim zerinden yzde on ola
rak saptyordu. Ancak, devletin mal bunalmnn younlat
dnemlerde rn oran yzde 15 e kadar ykselmitir. ltizam
sisteminin srdrlmesi kk reticilerin zerindeki vergi y
kn daha da artrmtr. Hasat yerine gelen mltezim, kendi
takdirine gre her reticinin deyecei miktan saptamaktayd.
Bylece byk toprak sahipleri kollanyor, kk reticiler ok
daha yksek oranlarda vergi dyorlard.
19. yzyl boyunca kk reticiliin varln srdrebil
mesinin bir dier nedeni de Anadolu'da krsal alanlarda emein
greli ktl, topran ise greli bolluudur. 19. yzyln balan-
na gelindiinde Anadolu'da toplam nfus 16. yzyln sonlann-
daki dzeyinin altnda bulunuyordu. 19. yzyl boyunca nfu
sun artmasna karn, Anadolu'nun pek ok yresinde emek
ktl kendini duyurmaya devam etti.
Ekilebilir topraklarn greli bolluu ise ayn madalyonun
teki yzn oluturuyordu. Ulatrma olanaklar salandm-
. da ya da d talep arttnda, yeni topraklann retime sokulabil
mesi, 19. yzyl boyunca toprak ktlnn yaygn bir sorun ol
madm gstermektedir. Ayrca, yzyl boyunca tanmsal
teknolojide nemli deiiklikler grlmemesine karn, tanmsal
nfusun artyla birlikte ilenen toprak miktarlanmn ve tanm
sal retimin de artmas, yeni topraklarn kolaylkla retime a
labildiini gsteren bir dier kanttr.
Emein greli ktl ve retime sokulabilecek topraklann

173
bolluu, kk reticilerin byk toprak sahipleri karsndaki
pazarlk ve direnme gcn artrmaktayd. Anadolu'nun pek
ok yresinde en nemli retim arac olan bir ift kz ile yz
yllardr kullanlmakta olan temel retim aletlerini salayabilen
kyller, kendi topraklarn ileyebiliyorlard. Ekilebilir toprak
larn varl nedeniyle krsal alanlarda creer her zaman yk
sek kalm, cretli ii altran byk kapitalist iletmeler u
kurova'nn dnda yaygnlamamtr. Bo topraklarn olmad
yrelerde, ya da bo topraklar olduu halde bir ift kz olma
yan, kt hasatlar ve srekli borluluk nedeniyle kzlerini
elden karmak zorunda kalan kyl haneleri ise aalarn top
raklarnda ortak olarak almak zorunda kalyorlard.
Yaratlan tanmsal arta el koyanlar yalnzca devlet, mlte
zimler ve byk toprak sahipleri deildi. Verimliliin dk ol
mas, retimin hava koullanna ball ve devlet vergileriyle
mltezimlerin basklannn arl nedeniyle, hem kendi toprak-
lann ileyen kk ve orta lekli reticiler, hem de aalann
topraklann ileyen kiraclar tefecilere srekli olarak borluydu
lar. Tefecilik Anadolu'nun farkl yrelerinde farkl kesimlerin de-
netimindeydi. Toprak aalarnn gl olduu yrelerde aalar
ayn zamanda faizle bor da veriyorlard. Bylece byk toprak
sahipleri yalnzca artktan daha byk bir pay almakla kalm
yor, gerekirse tefecilik yoluyla kendilerine baladklan kylleri
topraklannda kirac olarak kullanyorlard. Kk mlkiyetin
egemen olduu, meta retiminin daha yaygn olduu yrelerde
ise tefecilik faaliyetleri reticinin maln satn alan tccarlann,
mltezimlerin ve kentlerde oturan dier kesimlerin elindeydi.

Soru 88: Tanmsal mallar ihracatndaki hzl artlar ve

Anadolu dndan gelen gmen dalgalan 19.
yzyl Anadolu tarmm nasl etkiledi?

19. yzyl Anadolu tanmna uzun dnemli bir bak asy

la yaklaarak, 1800 ylndaki yaplan Birinci Dnya Sava n
cesindeki yaplarla karlatrdmzda, grlen en nemli dei
iklik teknolojide veya tanmsal arta el konu biimlerinde
deildir. Kk reticilik ve esas olarak aile emei ile bir ift
kze dayal retim sreci, birka,ufak yre dnda, arln
korumutur. 19. yzyl Anadolu tarmnda grlen en nemli
deiiklik, tanmsal meta retiminin, bir baka deyile pazar
iin retimin, yaygnlamas, Anadolu kyllerinin nceki d
nemlerden ok daha gl bir biimde pazar ilikilerinin iine
ekilmeleridir.

174
 Pazar iin retimin yaygnlamasnn iki temel nedeni var
dr. Birincisi, daha nce Soru 86'da tarttmz gibi, 19. yzyl
boyunca Anadoludan Avrupa pazarlarna yaplan ihracat
byk artlar gstermitir. Bu ihracatn yzde 90'dan fazlas
ttn, zm, incir, ham ipek, tiftik, afyon, fndk, zeytinya ve
hububat gibi tarmsal mallardan oluuyordu. kinci olarak, yz
yl boyunca Anadolu'nun ve bu arada kentlerin nfusu artm
ve demiryollar yapmnn da etkisiyle i pazarlar iin tarmsal
retim genilemitir. imdi 19. yzyldaki demografik gelimeler
zerinde biraz daha ayrntl olarak duralm.
19. yzyl boyunca Anadoluun ve daha genel olarak Os
manlI mparatorluumdan kopmayan blgelerin nfusu srekli
olarak artt, rnein, bugnk Trkiye snrlar iinde kalan
alanlarn nfusunun 19. yzyln ikinci eyreinde 8-9 milyon
dan Birinci Dnya Sava ncesinde 16-17 milyona ykseldii
tahmin edilmektedir. Bu hzl artn bir blm nfusun kendi
bymesinden kaynaklanyordu. Ancak bunun yan sra, yzyl
boyunca mparatorluktan ayrlan blgelerdeki Mslman
nfus, Krm'dan, Kafkaslardan, Srbistan'dan, Bulgaris
tan'dan, Makedonya'dan ve Ege'deki adalardan Anadoluya g
etmitir. Buna karlk, Birinci Dnya Sava ncesinde bir mik
tar Rum ve Ermeni nfus da Anadolu ve Ege adalarndan Kuzey
ve Gney Amerika'ya g etmitir. Ancak, aynlanlarn saylan
gelenlerle karlatrldnda ok snrl kalmaktadr.
19. yzylda Anadolu'ya g eden nfus iinde byk
unsur grlmektedir. lk olarak Krm'dan Rumeli'ye ve Anado
lu'ya gler 1780'lerde balam ve zellikle 1850'lerde ve
1860'larda byk miktarlara varmtr. kinci olarak, Kafkas
yadan Rumeliye ve Anadolu'ya g eden erkezler de en youn
olarak 1850'lerde ve 1860'larda gelmilerdir. Nihayet, Balka-
lar'dan ve Makedonyadan Anadoluya gelen nfus ise 1877-78
Rus Sava ile ve 1912-13 Balkan Savalar srasnda ve sonra
snda g etmitir. Balkanlar'dan gelen nfus iinde daha nce
Krm ve Kafkasya'dan Rumeli'ye geenler de bulunmaktayd.
Kabaca bir hesapla, bu g hareketinin her birinde yz
yl boyunca gelen nfusun bir milyonu at, bir buuk milyo
na yaklat tahmin edilmektedir. Bu durumda Anadolu nfu
sunun 19. yzylda gsterdii toplam artn yaklak olarak
te birinin, belki de biraz daha fazlasnn, d glerden kay
naklandn syleyebiliriz.
Osmanl ynetimleri gelen nfusun krsal alanlara yerleti
rilerek tarmla uramasn zendirmeye almtr. Yzyllar
boyunca deniz yoluyla stanbul'un hububatn salayan Balkan
blgelerinin mparatorluktan ayrlmas, Osmanl ynetiminin

175
dikkatlerini Anadoluya evirmesine yol amt, te yandan,
Anadolu'da tarma elverili topraklar ilenmeden bo duruyor
du. 1857 ylnda karlan bir kararname ile gelen nfusa devlet
mlkiyetindeki topraklar verildii gibi, Rumeli'ye yerleen ve ta
nmla uramaya balayan gmenlere alt yl, Anadoluda ta
nmsal retime balayanlara ise on iki yl sreyle vergi bakl
tannd.
Gmenlerin byk bir ksm zaten krsal alanlardan geli
yordu. Sava koullarnda g etmek zorunda kaldklar iin
yaniannda nemli bir para veya mal varl getirmemilerdi.
Anadoluya gelenlerin ounluu, ekime elverili bo topraklann
bulunduu blgelere ve I Anadoluda demiryolu evresine yer
letirildi. Hububat retimine ok elverili olan Eskiehir-
Ankara-Konya geni, sparta, Bursa, Balkesir yreleriyle Ka
radeniz ve Ege kylar gelen nfusun en fazla yerletii yerler
oldu.
Gmenlerin bir blm ise stanbul ve dier kentlerde ya
amaya baladlar. Toplam nfusun artyla birlikte hem ta
nmsal retim ve hem de kent pazarlan iin retim genilemeye
balad. 1890lardan itibaren Konya-lstanbul ve Ankara-
Eskiehir demiryolu hatlarnn devreye girmesiyle birlikte, i pa
zarlar iin hububat retiminde nemli artlar oldu. stanbulun
tkettii budayn bir blm Anadolu'dan gelmeye balad.
D glerin yalnzca demografik ve iktisadi alanlarda deil,
toplumsal ve kltrel alanlarda da sonulan gnmze kadar
uzanan geni etkileri olmutur. Dalga dalga Anadoluya ulaan
bu nfus hareketlerini 19. yzyln en nemli toplumsal geli
meleri arasnda grmek gerekir.
imdi tanmsal mallar ihracatndaki ve Anadolu nfusun
daki artlann tanmsal meta retimi zerindeki etkilerini gs
termek zere bir iki say verelim. Birinci Dnya Sava ncesin
de, Anadolu'daki tanmsal retimin yzde 20 ye yakn bir
blmnn ihra edildii tahmin edilmektedir, te yandan,
yine ayn tarihlerde bugnk Trkiye snrlan iinde kalan
alanlardaki nfusun yaklak yzde 20si kentlerde yaamak
tayd. Kentli nfusun tkettii tanmsal mallarn byk bir b
lm de krsal alanlardaki retimle karlanyordu. Bu kaba ve
riler Birinci Dnya Sava ncesinde Anadolu tarmnda meta
retiminin ne lde yaygnlam olduunu arpc bir biimde
ortaya koyuyor.
Ancak, tarmn pazara yneli sreci Anadolunun her bl
gesini ayn lde etkilememitir. hracata ynelik meta retimi
esas olarak Bat Anadolu, Marmara ve Dou Karadeniz blgele
riyle Adana yresinde younlamtr. Demiryollarnn yapmm-

176
dan sonra Orta Anadolu blgesi de uzun mesafeli pazarlara y
nelmitir. Buna karlk, Dogu ve Gneydou Anadolu blgeleri
19. yzyl boyunca i ve d pazarlardan kaynaklanan gelime
lerin byk lde dnda kalmtr. Balkanlar'dan ve Karade
niz'in kuzeyinden Anadolu'ya ynelen glerden de fazla etkilen
meyen bu blgelerde tanmsal meta retiminin art snrl
kalmtr.

Soru 89: 19. yiizyrl Anadolu tarmnda toprak mlkiyeti

e kiraclk ilikileri blgelere gre ne gibi
farkllklar gstermekteydi?

19. yzyl Anadolu tanmnda kk ve orta lekli iletme

lerin nemli bir yeri vard. Byk toprak sahiplerinin toprakla-
nm byk lekli birimler olarak iletmek yerine kk para
lara blerek kyl hanelerine kiralamay tercih etmelerinin de
etkisiyle, pazar iin yaplan retimin nemli bir blm kk
ve orta lekli iletmeler tarafndan gerekletirilmekteydi.
Ancak, bu tablo Anadolu leinde genel olarak doru ol
makla birlikte, mlkiyet ve kiraclk ilikileri, meta retiminin
yaygnlk derecesi, iklim ve toprak koullar, retimin bileimi
gibi temel konularda blgeden blgeye nemli farkllklar grl
mekteydi. Hatta, 19. yzyl Anadolu tarmnn en nemli zellik
lerinden birinin blgesel farkllklar olduu sylenebilir. 19. yz
yl boyunca kapitalizmin ve meta retiminin yayl srecindeki
eitsizlikler blgesel farkllklan artrmtr. Bu farkllklann ir
delenmesi, hem 19. yzyldaki yaplann, hem de 20. yzyla ak
tarlan mirasn daha iyi anlalmasn salayacaktr.
Elverili toprak ve iklim koullan ile ana limanlara yaknlk
sayesinde Ba Anadolu, 18. yzylda Anadolu'nun ihracata en
fazla ynelen blgesi durumundayd. 19. yzylda tarmsal mal
lar ihraca hzla byrken bu eilim daha da glendi. Yzyl
boyunca zm, incir, ttn, pamuk, zeytinya gibi rnler
Bat Anadolu'nun ve zellikle zmir'in hinterlandnn temel ihra
mallann oluturdu.
18. yzylda Bat Anadoluda yanm, hem devlet adna
vergi toplamas nedeniyle hem de geni topraklarn fiil sahibi
olarak byk ktisad gc vard. Ancak, 19. yzyln balann-
daki merkezleme giriimleri srasnda yann siyasal gc s
nrland, devlet adna vergi toplama tekelleri ellerinden alnd.
Denetimleri altndaki topraklann bir blm de ellerinden al
narak Trk ve Rum kk reticilere datld. Yzyln geri
kalan blmnde Bat Anadolu blgesinde byk toprak mlki

177
yetiyle kk ve orta mlkiyet birlikte var oldular. Yl boyu c
retli ii kullanan byk iletmelere de rastlanmakla birlikte,
byk toprak sahiplerinin ounluu topraklarn ortaklk yo
luyla kyl hanelerine kiralayarak iletmeyi tercih ediyorlard.
zmir yresindeki nemli gelimelerden biri, 1867 ylnda
yabanclara toprak mlkiyeti hakknn tannmasndan sonra,
ngiliz sermayedarlarn byk miktarlarda toprak satn alarak
kapitalist iftlikler kurmaya girimeleridir. Ancak, topran g
rece bol ve emein grece kt olduu Bat Anadolu koullannda,
ngiliz sermayedarlar byk iletmeleri iin gerekli olan cretli
iileri kolayca salayamadlar. Kendi topraklann ileyen ya da
ortaklk yapan kylleri topraklarndan koparamadlar. Ksa
bir sre sonra da bu giriimlerden vaz geerek topraklann sat
mak zorunda kaldlar.
Bu projenin ve Anadoluya Avrupal nfus yerletirmeyi
amalayan dier giriimlerin baarszlkla sonulanmas, Ana
dolu toplumsal kuruluunun zellikleri hakknda bize nemli
ipular vermektedir. Avrupahlarn smrge ynetimleri kura
bildikleri lkelerde, smrge idareleri gerektiinde vergiler ko
yarak veya zor kullanarak var olan retim ilikilerini parala
makta, krsal alanlarda cretli iiler yaratabilmekteydi. Oysa
Osmanl Devleti siyasal bamszln kaybetmemiti ve kk
reticiler devletin mal temelini oluturuyorlard. Osmanl yne
ticileri, ngiliz sermayedarlarnn basklarna karn, kyl re
ticileri topraklarndan koparmak iin zor kullanmaya yanama
mlardr.
hracata ynelik tanmsal meta retiminin yaygnlat
dier iki blge ise Dou Karadeniz ile ukurovayd. Dou Kara
deniz blgesindeki fndk ve daha sonralan ttn ihracat geni
lerken, kk iletmeler nem kazandlar. ukurova'da ise
1860'larda ovann tekrar kurutulmasndan sonra, yrenin ve
rimli topraklan yerel olarak gl kesimlerin eline geti. Ovada
pamuk retimi gelimeye balarken emek darl nemli bir
sorun oluturuyordu. Bu durumda hem byk toprak sahiple
ri, hem de tanmsal retimden salad vergi gelirlerini artr
mak isteyen merkez devlet, yredeki gebe Trkmenler'in
ovada yerlemelerini ve yreye mevsimlik ii akmn destekle-
di.
20. yzyln balannda, Badat Demiryolu'nun Anado
lu'yu aarak Mersin'e varmas ve Mersin-Tarsus balansnn
Ingilizlerden satn alnmasyla ukurova yresinde Alman n
fuzu artt. Alman sermayesinin elindeki Demiryolu irketi, yk
sek nitelikli tohum kullanmalan, Almanya'dan tanmsal ara ve
makineler ithal edebilmeleri iin toprak sahiplerine kredi sala

178
maktayd, te yandan, 100 bine yakn gmen ii her yl Har-
put, Bitlis ve Musul gibi uzak yrelerden kalkarak ovadaki
byk iletmelere pamuk toplamaya gelmekteydi. Birinci
Dnya Sava ncesinde ukurova, mparatorluk iinde tarmn
en fazla ticariletii, kapitalist retim ilikilerinin en fazla yayl
d yre olmutu.
Anadolu blgesinde ise deve kervanlaryla yaplan ta
macln yksek maliyeti nedeniyle, uzun mesafeli pazarlar iin
yaplan retim tiftik ve afyon gibi mallarla snrl kalmaktayd.
Ancak, 1890lann balannda, Eskiehir, Konya ve Ankaray s
tanbul'a balayan Anadolu Demiryolunun ina edilmesinden
sonra, bu blgeden stanbul ve d pazarlar iin buday ve arpa
retimi hzla artt. Demiryolunun yapmndan sonra devlet ml
kiyetindeki topraklann Karadeniz'in kuzeyinden ve Balkan
lar'dan gelen gmen ailelerine datlmas, blgede kk ve
orta mlkiyete dayanan yapy daha da glendirdi. 20. yzyln
balanndan itibaren Anadolu blgesi Almanya iin bir hubu
bat amban olarak nem kazanmaya balad. Alman sermayesi
nin elindeki Anadolu Demiryolu irketi, yksek nitelikli tohum
lar getirterek, tarmsal aralar ithali iin kredi salayarak ve
byk lekli sulama projelerini balatarak tanmsal retimi ar
trmaya alyordu.
Anadolu'nun Bat ve Orta blgelerinde tarmsal meta reti
minin yaygnlamas eilimine karlk, Dou ve Gneydou bl
geleri 19. yzyl boyunca dnya ekonomisine al srecinin
byk lde dnda kaldlar. zellikle hububat gibi tanmas
g tanmsal mallarda, blgedeki meta retimi yerel kent pazar
laryla snrl kalmtr.
Nfusun nemli bir blmn gebe Krt airetlerinin
oluturduu Gneydou Anadolu blgesinde, merkezi devlet
hibir zaman gl olamamt. Bu blgede tmar dzeni ancak
snrl bir biimde uygulanabilmi, devlet askeri ykmllkler
ve dzenli vergi demeleri karlnda Krt airetlerine zerklik
tanmak zorunda kalmt. 19. yzyln balarndaki merkezle
me giriimlerine karn, blgedeki airet reisleri siyasal, toplum
sal ve ktisad glerini srdrdler. Airetlerin yerleik tanma
gemeye balamalanyla birlikte, airet reisleri de byk toprak
sahiplerine dnyor, yan-feodal olarak nitelendirilebilecek
retim ilikileri arlk kazanyordu. 20. yzyln balarndaki
Osmanl Tarm saymlar, Gneydou Anadolunun Adana'dan
sonra Anadolunun en eitsiz toprak dalmna sahip blgesi ol
duunu gstermektedir.
Dou Anadolu'nun Erzurum, Elaz ve Van yrelerindeki
mlkiyet ve kiraclk ilikileri ise daha farklyd. Bu yrelerde

179
krsal nfus yerleik tanmla uraan Trk ve Ermeni kylle
rinden oluuyordu. Uzak pazarlar iin retim snrl kalmakla
birlikte, yerel kent pazarlan iin meyve ve sebzecilik, baclk,
dier ticar rnler yaygnlam. Etnik, toplumsal ve iktisad
pek ok etken bir araya gelince, blgede kk ve orta iletme
lerin egemen olduu bir mlkiyet yaps arlk kazanmt.

Soru 90: Tarmsal meta retiminin gelimesi ve ithal

edilen mamul mallarn rekabeti krsal alanlar-
daki tanm d retim faaliyetlerini nasl et
kiledi?

19. yzyln balannda Anadoluda kentlerle krsal alanlar

arasndaki ktisad balar olduka zayft. Krsal alanlarda yaa
yan nfus, giyim eyalan, tanmsal aletler gibi gereksinimlerinin
byk bir blmn ky ekonomisi erevesinde retmekte ve
tketmekteydi. Kyller, tanmsal mallar retiminin snrl bir
blmn yerel pazarlarda satmakta, buna karlk temel ge
reksinimlerinin de ancak snrl bir blmn pazarlardan kar
lamaktaydlar.
rnein kydeki hayvanlardan salanan yn veya yerel ola
rak retilen pamuk, tanmsal faaliyetlerin yavalad mevsim
lerde kyl kadnlar tarafndan temizlenip erilerek iplik haline
getirilmekte, daha sonra da bu iplikler kullanlarak el tezghla-
nnda kuma dokunmaktayd. Hemen her ky evinde hane hal
knn tketim gereksinimlerini karlamaya ynelik el tezghla-
nn bulmak mmknd.
19. yzyl boyunca mparatorluk nfusunun yzde sekse
ninin krsal alanlarda yaad dnlrse, rnein dokumac
lk alannda toplam retimin ok byk bir blmnn krsal
alanlarda gerekletirildii, buna karlk kentlerde loncalar
evresinde rgtlenen zanaatlann retiminin hacim olarak ok
daha snrl kald ortaya kmaktadr. Bir baka deyile, zel
likle dokumaclk alannda kentlerdeki zanaatlann retimi, buz
dann su yznde kalan ve kenerdeki gzlemcilere grnen
blmn oluturuyordu. Oysa retimin ok byk bir blm
kentlerden pek aynlmayan gzlemcilerden ok uzaklarda, ky
evlerinde gerekletirilmekteydi.
Ky hanelerinin kendi tketimlerine ynelik retimin yan
sra, kimi krsal alanlarda ve zellikle zanaatlar retiminin daha
gelimi olduu kentlerin evresinde, tccarlar veya imalathane
sahipleri kyl kadnlan para bana deme dzeni erevesin
de rgtlyorlard. Bu sermayedarlar, yn, pamuk ve dier

180
hammaddeleri salayarak, iplik eirmecilii ve basit kuma do
kumacl faaliyetlerinin bir blmn ky evlerine sipari et
mekteydiler.
19. yzylda bir yandan tanmsal meta retimi yaygnlar
ken, te yandan da Avrupada retilen mamul mallar ve bu
arada zellikle pamuklu iplik ve kuma gibi tekstil rnleri
Anadoludaki yerel pazarlara girmeye balaynca, krsal alanlar
daki tanm d retim faaliyetleri hzl bir dnm iine girdi
ler. Krsal alanlann pazarlarla olan balan glendike, kyl
ler zamanlarnn daha byk bir blmn pazara ynelik
tarmsal faaliyetlere ayrmaya, buna karlk giyim ve dier
temel gereksinimlerinin artan bir blmn pazardan satn al
maya baladlar.
rneklerimizi yine krsal alanlardaki tanm d retim faa
liyetleri iinde en n srada gelen dokumaclk alanndan see
cek olursak, 19. yzyln ikinci eyreinden itibaren ngiliz sa
nayii tarafndan retilen ucuz ve salam pamuklu iplik yerel
pazarlara girmeye balaynca, krsal nfus ipliini pazardan
satn almaya balad. Yzyln son eyreine girilirken, krsal
alanlarda pamuldu iplik eirmecilii byk lde silinmiti.
Bylece ky ekonomisi iinde nemli bir yer tutan bir tanm d
faaliyet, ithal mallannn rekabeti karsnda nce ky blgeler
de, daha sonralan da Anadolunun i blgelerinde ve en uzak
kylerinde ortadan kalkyordu.
Ancak, pamuklu iplik eirmeciliinin terkedilmesi, pamuk
lu kuma dokumaclnn da terkedilmesi anlamna gelmedi.
Avrupa'daki Sanayi Devrimi pamuklu iplik retiminde byk
verimlilik artlan salam, buna karlk dokumaclk aama
sndaki verimlilik artlan snrl kalmt. Aynca, Anadolu ve
Orta Dou nun dier blgelerinde yerel beeniler nemlerini ko
ruyor, ngilterenin Lancashire pamuklu dokuma sanayii her y
renin deien beenileri iin farkl kumalar retemiyordu.
Bylece Anadolunun krsal alanlarnda ithal mal iplik kul
lanan kuma dokumacl varln srdrd, zellikle yoksul
ve orta halli kyller tkettikleri pamuklu kumalarn bir bl
mn kendileri dokumay srdrdler. Buna karlk daha zen
gin kyller, tkettikleri kumalan yerel pazarlardan satn al
maktaydlar. Kent ve kasaba pazarlannda satlan kumalann
bir blm Avrupadan gelirken, bir blm de yine ithal mal
iplik kullanlarak kentlerdeki imalathanelerde dokunmaktayd.
19. yzylda krsal alanlardaki tanm d retim faaliyetle
rinde grlen bir dier nemli gelime de ihracata ynelik hal
dokumaclnn yaygnlamasdr. Bu retim dalnn gsterdii
genileme, Avrupa kapitalizminin krsal alanlara girii sreci

181
asndan arpc bir rnek oluturuyor. Yzyln byk bir b
lmnde yerel ve Avrupal tccarlar krsal alanlarda dolaarak
kyl kadnlarn dokuduklar hallar ucuz fiyatlarla toplar ve
ihra ederlerdi. Avrupa ve Amerika'dan gelen talebin genileme
siyle birlikte, yabanc sermaye retimi daha byk leklerde
rgtleme gereini duydu. Avrupal sermayedarlar tarafndan
kurulan Oriental Carpet Manufacturers ya da ark Hah irketi,
Anadolunun eitli yrelerinde, zellikle tarmsal retim ola
naklarnn snrl kald yrelerde, kyl kadnlara iplik ve
dier girdileri salayarak ve para bana deme yntemini uy
gulayarak hal dokumacln yaygnlatrd. 1910'lara gelindi
inde, ark Hal irketi iin alanlarn says 15 bine ulayor,
elde dokunan hallar Anadolu'nun toplam ihracatnn yaklak
yzde 5'ini oluturuyordu.

Soru 91: Avrupa mamul mallarnn rekabeti kentlerdeki

zanaatlar nasl etkiledi?

19. yzyln balarnda Anadolu kentlerinde imalathaneler

evresinde retim yapan ve bir lde loncalara bal olan za
naatlarn, byk bir canllk ve gelime iinde olduklar ya da
kapitalist biimlere doru evrim gsterdikleri sylenemez.
Ancak 19. yzyln balarnda, tketimle karlatrldnda it
halatn hacmi ok snrl kalmaktayd. Zanaatlarn retimi, pa
hal ynl kumalar, kt ve cam rnleri gibi belirli istisnalar
dnda, Anadolu ve mparatorluk nfusunun talebini karlaya
bilmekteydi.
1820'lerden Birinci Dnya Savana kadar geen yaklak
yz yl boyunca Bat Avrupa lkelerinden ithal edilen mamul
mallarn hacmi hzla geniledi. Sanayi Devrimi'nin rnlerinin
rekabeti karsnda, zanaatlara dayal retim faaliyetleri kimi
dallarda direnebilmi, pek ok dalda gerilemi, kimi dallarda da
tmyle yklp gitmitir. Ulam kolaylklar nedeniyle ilk aa
mada stanbul ile Anadolunun ky blgeleri, daha sonralar da
demiryollarnn ulaabildii i blgeler, ithal mallarnn rekabe
tinden en fazla etkilenen alanlar oldu. Ayn biimde, ulam m a
liyetlerinin fazla nem tamad rnein tekstil gibi retim dal
larnda ithal mallarnn darbesi daha gl olmu, buna
karlk ulatrma maliyetlerinin nemli bir engel oluturduu
dallarda Avrupa mallarnn rekabeti snrl kalmtr.
Kentlerdeki zanaatlann ithal mallarnn rekabeti karsnda
gsterdikleri direnii de vurgulamak gerekiyor. Pek ok retim
dalnda yerel zanaatlar, direnmeye ve ortaya kan yeni koulla

182
ra uyum salamaya almlardr. Daha nce ele aldmz do
kumaclk dalndan rnekler verecek olursak, ithal mallannn
rekabeti karsnda kentlerdeki zanaatlann toplam tketim iin
deki pay srekli olarak gerilemitir. Ancak, kentlerdeki imalat
haneler ithal mal iplik kullanarak, yerel beenilere ynelik ku
malar dokuyarak ve hepsinden nemlisi, daha dk cretleri
ve karlan kabullenerek varlklarn srdrmlerdir.
Daha genel olarak bakldnda, ithal mallannn rekabeti
karsnda zanaatlarn emek youn dallarda ve srelerde uz
manlamaya baladklar grlmektedir. 19. yzyldaki bu geli
melerin, 20. yzylda nc Dnya lkelerinde rneklerini
yaygn olarak grdmz uzmanlama kalplannn habercisi
olduklan sylenebilir.

Soru 92: 19. yzylda byk lekli kapitalist sanayi ne

lde geliti?

Basit bir snflandrma yapacak olursak, 19. yzylda stan

bul yresinde ve Anadolu'daki mamul mallar retiminin ayn
biimde rgtlendiini syleyebiliriz. Son iki Soru'da ele ald
mz ky ekonomisi erevesindeki tanm d retim faaliyetleri
ile kentlerde imalathaneler evresinde rgtlenen zanaatlar,
basit el aletlerine dayanan geleneksel teknolojiyi kullanyordu.
Mamul mallar retiminin nc rgenme biimi ise, Sanayi
Devrimi sonrasnda Avrupa'da gelitirilen makineleri ithal ede
rek kullanan ve cretli ii kiralayan imalathaneler ya da fabri
kalardr. stanbul yresinde ve Anadolu'daki bu byk lekli
kapitalist sanayi iletmeleri iki ayn dalga halinde gelimitir.
Byk lekli sanayi iletmelerinin ilk dalgas, daha nce
tarttmz gibi, 1830lar ve 1840'larda devlet tarafndan ve
esas olarak ordunun ve devletin gereksinimlerini karlamak
zere balatlm, ancak ksa bir sre sonra retimi durdurmak
zorunda kalmlard. thal mal teknoloji kullanan kapitalist sa
nayi iletmelerinin ikinci dalgas ise 1880'lerden itibaren geliti.
Osmanl ekonomisinin serbest ticaret anlamalaryla ak tutul
duu, yerli sanayiin ithal mallannn rekabetinden korunamad
koullarda, bir blm yerli bir blm de yabanc sermaye-
darlar tarafndan kurulan bu iletmeler ancak ulatrma
masraflarnn yksek olduu, hammaddelerin yerel olarak ve
ucuza salanabildii ve hepsinden nemlisi dk cretlerin
nemli bir avantaj oluturduu dallarda retime geebiliyor ve
ithal mallanyla rekabet edebiliyordu.
Birinci Dnya Savana kadarki dnemde kurulan en

183
byk sanayi iletmeleri pamuklu, ynl ve ipekli tekstil dalla
rnda iplik, bez ve kuma reten fabrikalard. Ayrca eitli gda
maddeleri, ya ve sabun fabrikalar ile imento ve tula gibi in
aat malzemeleri reten imalathaneler kurulmutu. Bu fabrika
lar esas olarak stanbul ve bir lde de zmir ile Adana yrele
rinde faaliyet gsteriyorlard. Osmanl Devletinin Sanayi
Saymlar, Birinci Dnya Sava ncesinde bu yredeki
byk lekli sanayi iletmelerinde ancak be bin dolaylannda
iinin altn belirtmektedir.
mparatorluun en nemli sanayi merkezi ise, 1912 ylnda
Balkan savalar sonucunda Yunanistan'a katlana kadar Sela
nik'ti. rnein pamuklu tekstil dalnda, mparatorluk taki top
lam fabrika retimi kapasitesinin yansndan fazlas Selanik ve
evresinde younlamt. 1908 Devriminin getirdii ksa sreli
zgrlk ortamnda Selanik, grevlerin ve ii harekeerinin
merkezi durumuna gelmiti.

Soru 93: Yerli sanayiin korunmas ne zaman balad?

1838 Ticaret Antlamas'n imzalayan Osmanl yneticileri

nin temel kaygs, mparatorluun toprak btnl konusun
da Ingilterenin siyasal ve asker desteini salayabilmekti. Tan
zimat Paalannn serbest ticaretin uzun dnemli iktisadi
sonulan zerinde yeterince dndkleri sylenemez. 19. yz
yl boyunca ekonomiye ilikin geleneksel yaklam srdrl
m, merkez devletin iae ve mal ncelikleri iktisat politikala-
nna yn vermeye devam etmitir.
te yandan, yzyl boyunca tarmsal meta retiminin yay
gnlamas ve d ticaretin genilemesi, serbest ticaretten yana
olan tanmsal ve ticar karlarn da glenmesine yol amr.
rnein 20. yzyln balanna gelindiinde, byk toprak sa
hipleri ve ticaret sermayesi, uluslararas iblmnde Osmanl
mparatorluu nun payna tanmn dtn, devletin elindeki
snrl kaynaklan tarmsal kesime aktarmas gerektiini, yerli ve
yabanc sermayenin tanmsal retimin ve d ticaretin gelimesi
ni salayacak demiryolu, yol ve liman gibi altyap yatnmlanna
ynelmesi gerektiini savunuyorlard.
Serbest ticaret ve ak ekonomiden yana olan kesimlerin
daha gl olmalanna karn, koruyucu gmrk politikalarn
savunan sanayilemeden yana grlere de rastlanmaktayd.
zellikle 1908 Devriminden sonra stanbul ve zmir'deki yayn
organlarnda seici bir gmrk politikas izlenmesi gerektiini,
lml bir korumaclkla tanmn yan sra tanm a dayal sanayi-

184
Iemenin de balatlabileceini savunanlar artmaya balad. Ko
rumaclktan yana olanlar Amerika Birleik Devletlerinin yan
sra Almanya ve talya gibi Avrupa lkelerinin de ancak bu sa
yede glenebildiin!, Osmanl ekonomisi zerindeki Avrupa de
netiminin ancak bu sayede alabileceini savunuyorlard.
Ancak ak ekonomi politikalarnn terkedilmesi, korumac
politikalarn gndeme gelmesi ve mill ekonomi kurma hedefi
nin iktisat politikalarn ynlendirmeye balamas iin Birinci
Dnya Sava yllarn beklemek gerekecektir. Savan patlak
vermesiyle birlikte d ticaret kesilmi, mparatorluun toplam
tketiminin yaklak yzde yirmisini oluturan mamul mallar
ve gda maddeleri ithalat hemen hemen tmyle durmutur.
Bylece 1915 ve sonrasnda Osmanl ekonomisi, daha nce
ithal ettii mallan kendi olanaklanyla salamak durumunda
kalyordu.
te yandan, 1908 Devrimi sonrasnda izlenilen ve impara
torluk iindeki deiik etnik unsurlar Osmanl milleti kavram
evresinde bir araya getirmeyi amalayan liberal politikalar Bal
kan Savalan'nda uranlan yenilgilerden sonra terkediliyor, ik-
tidan ele geiren ttihat ve Terakki ynetimi Trk milliyetiliine
yneliyordu. ttihat ve Terakki ynetimi sava yllannda bir
Trk burjuvazisi yaratmaya alacaktr. Liberal iktisat politika
larn bir kenara iterek, korumac gmrk duvarlan ardnda ta
nn ve sanayisiyle birlikte kendi yayla kavrulacak bir ekono
mi oluturmak, mill irketler, mill bankalar kurmak ve
Mslman esnaf ve tccan rgtlemek gibi fikirler, glenmeye
balayan Trk milliyetilii fildrleriyle uyum gsteriyor, birlikte
yaylyordu. 1913 ylnn Aralk aynda yaynlanarak yrrle
giren Tevik-i Sanayi Kanun-u Muvakkati bu dorultudaki ilk
admlardan biridir. Bu geici yasa yerli sanayie eitli ayncalk-
lar tanyor, devlet destei salyordu.
Btn bunlann yan sra Dnya Sava, mill iktisat politi
kalarnn uygulanabilmesi iin gerekli d koullan da yaratm
tr. Savan balamasndan sonra, Almanya'nn ve dier Avrupa
lkelerinin itirazlarna karn, kapitlasyonlar tek yanl olarak
kaldnld. 1916 ylndan itibaren de seici tarifelerle belirli dal
larda yerli retimi korumay amalayan yeni gmrk rejimi uy
gulanmaya baland. Bylece korumac politikalara gei, ancak
d ktisad ve siyasal ilikilerin kesintiye uramas sayesinde
mmkn olabiliyordu.

185
 Soru 94: d. yzylda nasl bir para dzeni kuruldu?

Osmanl Devleti'nin 17. ve 18. yzyllarda sk sk mal bu

nalmlarla kar karya kaldna daha nce deinmitik. Mal
bunalmlar ekonominin gszlnden ok merkez devletin
gszlnden kaynaldanyordu. nk vergi gelirlerinin
byk bir ksmna taradaki yan ve yerel olarak gl dier
kesimler el koymaktayd. 1760lann sonlanndan itibaren, sa-
valann sklamas ve byyen ordularn masraflarnn artmas
nedeniyle, mal bunalm sreklilik kazand. Devlet, bte ak-
lanm kapatabilmek iin bir yandan Galata bankerleri olarak ad
landrlan byk sarraflardan faizle bor para alyor, te yan
dan da tedavldeki sikkelerin sk sk taii yoluyla ek gelir
salamaya alyordu. te bu nedenle, 1789 ile 1844 yllar
arasnda Osmanl ekonomisinin tarihinin en hzl enflasyonunu
yaadna, bu 55 yllk dnemde genel fiyat dzeyinin 10-15
kat arttna Drdnc Blm de deinmitik. Sk sk bavuru
lan tailer nedeniyle, 11. Mahmud Osmanl tarihinin en fazla
sayda sikke basan padiah olarak bilinmektedir. II. Mah-
mudun otuz yl aan saltanat srasnda bastrd paralann
says yaklak 1500 kadardr. Gm sikkelerin deerli maden
ieriinin sk sk drlmesi sonucunda, 1814te 23 Osmanl
kuruu bir Ingiliz sterliniyle eit deerdeyken, 1839'a gelindiin
de bir sterlin 104 kuru ediyordu.
ite bu koullarda ek gelir salamak amacyla piyasaya s
rlen kat paralar, varolan ktisad ve mal sorunlar daha da
arlatrmtr. Kaime ad verilen ilk kat paralar 1840 ylnda
tedavle karld. Aslnda kaimeleri hem kat para, hem de
devlet tahvili olarak kabul etmek gerekir. nk ayn zamanda
ylda yzde 8 faiz getiriyorlard. ok fazla miktarlarda baslnca,
kaimeler ksa sre iinde deerlerini yitirdiler, madeni paralar
karsnda zerlerinde yazl deerlerin ok altnda ilem grme
ye baladlar. Kaimeleri piyasadan ekme abalan 1860lara
kadar srm ve Osmanl Bankasnn kurulmasndan sonra
bu ilk deneyim sona ermitir. Osmanl Bankasnm kurulmasn
dan sonra lke iinde kat para basma ayncal devlet tarafn
dan bu kurulua braklm ve Osmanl Bankas Birinci Dnya
Sava yllarna kadar snrl miktarlarda kt paray dolama
karmtr. 19. yzyldaki dier kt patra basma giriimlerine
aada Soru 98de deineceiz.
1840'lara gelindiinde, bir ek gelir salama kayna olarak
madeni paralarn taii artk ok maliyetli bir yntem olmutu.
Sk sk uygulanan tailer ve onlar izleyen enflasyon dalgalan,
toplumsal ve siyasal bunalmlara yol ayordu. Ayrca, para biri

186
minin deerindeki dalgalanmalarn yaratt belirsizlikler ekono
miyi olumsuz etkiliyor, zaten yetersiz olan vergi gelirlerinin
daha da dmesine yol ayordu, te yandan, mparatorluun
deiik yrelerindeki kur dalgalanmalar d ticareti de olumsuz
etelem ekteydi. Avrupal tccarlar ve devlet temsilcileri para sis
teminin istikrara kavuturulmas iin bask yapyorlard.
te bu koullarda devlet nemli bir giriimde bulundu.
1844 ylnda Tashih-i Ayar ya da Tashih-i Sikke olarak adland
rlan bir ilemle, madeni para sistemi yeniden dzenlendi. Bir
gram saf gm ieren kuru, yirmi kuru deerindeki gm
mecidiye ve yz gm kuru deerindeki altn Lira temel para
birimleri olarak kabul edildi. Yeni altn liralar 6,6 gram saf altn
ieriyordu. Bylece ift metalli bir para dzeni srdrlm ya
da yeniden kurulmu oluyordu. Bu tarihten sonra devlet tai
giriimlerini durdurmu ve Birinci Dnya Sava'na kadar ma
deni paralarn d kur deeri 1,10 Osmanl Liras=l ngiliz ster
lini dzeyinde deimeden kalmtr.
Tahih~i Sikkeden sonra da lke iindeki para birliinin
tam olarak saland sylenemez. nceki dnemler kadar ol
masa da, 19. yzyl toyunca deiik blgelerde deiik lkelerin
paralan zellikle de Avrupa, Rus ve ran paralar kabul grmeye
devam etmitir. Aynca, yzyl sonlanna doru gmn altn
karsnda deerini yitirmeye balamasndan sonra, gm pa
ralarla altn Lira arasndaki kur farkllklan yaygnlam ve
gm kurular altn lira karsnda stanbul dndaki her bl
gede farkl kurdan ilem grmtr. Bu tr blgesel farkllklar
i ve d ticareti olumsuz etkilemekteydi.

Soru 95: D borlanma sreci hangi koullarda balad,

nasl geliti?

1840'lardan itibaren Avrupal sermayedarlar ve Avrupa

devletlerinin temsilcileri, mal sorunlara zm olarak d bor
lanmaya giriilmesi konusunda merkez brokrasiye bask yap
maya balamlard. Osmanl Devleti'nin Avrupa para piyasala
rnda tahvil satarak borlanmaya balamas Avrupa
sermayesinin eitli kesimlerine yararlar salayacakt. Tahville
rin Avrupa'nn belli bal flnans merkezlerinde satn dzenle
yecek olan bankerler byk komisyonlar elde edeceklerdi. Os-
manl tahvillerini satn alan kk lekli tasarruf sahipleri faiz
geliri salayacakt. te yandan merkez devlet eline geen fonla
rn bir blmn eitli sanayi mallan ve zellikle askeri ara
ve gere ithalinde kullanaca iin Avrupa sanayiine ek talep ya

187
ratlm olacakt.
lk d borlar 1840'l yllarda Galata bankerleri araclyla
ve ksa vadeli olarak Fransz bankalarndan saland. Ancak,
younlaan i ve d basklara karn, merkezi brokrasi uzun
vadeli d borlanma srecini balatmak konusunda tereddt
gsteriyordu. Nihayet, Krm Savann gerektirdii yeni harca
malar ve gelir-gider dengesinde yaratt byk ak, Avrupa
para piyasalarnda borlanma srecini balatt. Osmanl Devle
tinin uzun vadeli bor tahvilleri Londra, Paris, Viyana ve Frank
furt gibi borsalarda sata karld.
Birinci Dnya Sava'na kadarki 60 yllk srede Osmanl
d borlanmasn iki ayn dnemde incelemek gerekiyor. D
borlanmann balad 1854 ylndan Osmanl devletinin bor
larn deyemez duruma geldiini aklad 1876 ylma kadarki
sre ilk dnemi oluturuyor. Bu dnemde Osmanl Devleti ok
elverisiz koullarla, dier lkelerin dedii faizlerden ok daha
yksek faizlerle ve byk miktarlarda bor para ald.* Bu fonla
rn byk bir blm cari harcamalarda, saraylar yapmnda,
byk bir donanmann kurulmasnda ve brokrasinin maala
rnn karlanmasnda kullanld. Ekonomiyi canlandracak,
mali gelirleri arracak yatrmlara hemen hi kaynak ayrlmad.
Bylece ksa bir sre iinde Ormanl Devleti varolan borla
rn anapara ve faiz demelerini karlayabilmek iin yeniden
bor almak durumunda kald. Osmanl Devletinin d borlar
n deyebilmesi her geen yl daha gleiyor, ancak Avrupa
para piyasalarndaki hemen her kesim bu sreten kazan sa
lyor gibi gzkyordu. Osmanl Devletinin bor almay srdr
mesi Avrupal bankalar ve speklasyoncular iin kolay ve
abuk krlar, tahvilleri satn alan tasarruf sahipleri iin de yk
sek faiz gelirleri anlamna geliyordu. Byk bankalar ve spek-
lasyonbular, her yl geri denmesi gereken miktarlardan daha
fazlasn para piyasalarndan bularak borlanma furyasnn
srmesini saladlar.
Yeni bor bulmann zorlamas durumunda, Osmanl dev
letinin borlarn deyemez duruma gelmesi kanlmazd. Nite
kim 1873 ylnda yeni bir dnya bunalmnn habercisi olan
borsa krizleri Avrupa ve Amerika para piyasalarn etkisi altna
alnca, Osmanl devletinin Avrupa para piyasalarnda yeni fon
lar bulmas olanakszlat. 1875 sonbaharnda Osmanl devleti
bor demelerini yan yarya indirdiini aklad; ertesi yl tm
bor demelerini durdurdu.
Yirmi yllk hzl d borlanma srecinin vard noktay
birka ay ile zetleyelim. 1875 ylma gelindiinde Osmanl
Devletinin d borlan 200 milyon sterline yaklayordu. Ana

188
para ve faiz demeleri ise ylda 11 milyon sterlin tutuyordu.
Buna karlk ayn yllarda Osmanl mliyesinin tm gelirleri 18
milyon sterlin dolaylanndayd. Bir baka deyile, d bor de
melerini srdrebilmek iin devlet gelirlerinin yzde 60n d
bor demelerine ayrmak gerekecekti. Bu arada, 1873 borsa
krizleri sonrasnda borlarn deyemez duruma gelen tek lke
nin Osmanl mparatorluu olmadn da ekleyelim. 1870'lerin
bunalm ortamnda Avrupa para piyasalarnda yeni fonlar bula
maynca, Orta Dou ve Latin Amerika'da yirmiyi akn nc
Dnya lkesi, bor demelerini durdurmutur.

Soru 96: Dyun-u Umumiye daresi nedir, neyi simgele

mektedir?

1876 ylnda Osmanl Devleti'nin d bor demelerini dur

durduunu ilan etmesinden sonra Osmanl hkmeti ile Fran
sz, ngiliz, AvusturyalI, Alman ve dier alacakllarn temsilcileri
arasnda balayan ve 1877-78 Osmanl-Rus Sava nedeniyle
kesintiye urayan grmeler, 1881 ylnn Aralk ya da Hicri
takvime gre Muharrem aynda imzalanan bir antlamayla so
nuland.
Muharrem Kararnamesi olarak adlandrlan bu antlama
ile d borlarn miktarlar indiriliyor, deme koullan yeniden
dzenleniyordu. Ancak buna karlk Osmanl Devleti, impara
torluk iinde yabanc alacakllarn temsilcisi olarak alacak ve
devletin vergi gelirlerinin bir blmn yabanc alacakllar
adna toplayarak Avrupa'ya aktaracak yeni bir rgtn kurul
masn kabul ediyordu. Osmanl mliyesinin gelir kaynaklan
arasndan tuz ve ttn tekelleri, damga resmi, balklktan ve
alkoll ikilerden alman vergiler, ham ipekten toplanan r ile
Dou Rumeli vilayetinin dedii yllk vergi, Dyun-u Umumiye
(Genel Borlar) daresi ad verilen ve yabanc alacakllar tarafn
dan ynetilen bu yeni kurulua teslim ediliyordu.
Aynca, Osmanl Devleti, 1883 ylnda yabanc sermayeyle
kurulacak olan Ttn Rejisi irketi'ne imparatorluk iindeki
ttn retiminin denetlenmesinde, ttn alm ve satmnda ve
sigara retiminde tekelci ayncalklar tanmaktayd. Reji irke-
tinin yllk krlarnn bir blm d bor demelerinde kulla
nlmak zere Dyun-u Umumiye daresine aktanlacakt.
Bylece, 1876 ylnda Osmanl Devletinin d borlann
deyemez duruma gelmesi, Avrupa mali sermayesine bor de
melerini gvence altna alacak yeni bir yntem izleme olana
vermi oluyordu. Osmanl mliyesinin vergi kaynaklannn bir

189
blm zerinde aynntl bir denetim kuruluyor ve bu kaynak-
lann gelirleri dorudan Avrupadaki alacakllara aktarlyordu.
Dyun-u Umumiye daresi, kendi denetimine braklan vergi
kaynaklann gelitirmek ve vergileri daha etkin bir biimde top
lamak amacyla, mparatorluun yirmiyi akn kentinde be
binden fazla alanyla geni bir rgt kurdu. Esas arl ta
rada olan bu rgtn en st dzeylerinde iki yze yakn Avru
palI almaktayd. Dier alanlar ise Osmanl vatandalany-
d. Dyun-u Umumiye daresi, ttn ve ipek gibi vergileri
kendisine braklan tanmsal mallarn retimine ve ihracatnn
gelitirilmesine arlk verdi. Bylece ihracata ynelik tanmsal
retim de zendirilmi oluyordu.
Dyun-u Umumiye ldaresi'nin kurulmasndan sonra, Os-
manl Devleti Avrupa para piyasalannda tahvil satarak bor al
may srdrd. Osmanl mliyesi zerinde kurulan aynntl ve
etkin denetim, Osmanl, tahvillerinin riskini azaltmt. Bu ne
denle, Avrupa para piyasalannda daha elverili koullarla, daha
dk faizlerle bor bulunabiliyordu. Ancak, Dyun-u Umumi
ye idaresi sayesinde Avrupal alacakllar bor demelerinin ek
siksiz olarak ve zamannda yaplmasn saladlar. Bylece 1881
sonrasnda Osmanl Devletinin anapara ve faiz demeleri, al
nan yeni borlann ok zerinde seyretti. Birinci Dnya Sava-
'na kadarki dnemde Avrupa mali sermayesi, Osmanl Devle
tine verdii yeni borlann yaklak iki katn anapara ve faiz
demeleri olarak Avrupa'ya aktard.
1914 ylna gelindiinde, Osmanl Devleti'nin d borlan
160 milyon ngiliz sterlinine ulayordu. Mal bunalm yine ar
lam, eski borlann anapara ve faizlerini deyebilmek iin gi
derek artan miktarlarda yeni bor bulmak zorunluluk haline
gelmiti. Osmanl yneticileri Avrupa para piyasalarnda yeni
tahviller satabilmek iin Almanya ile Fransa arasndaki rekabet
ten yararlanmaya alyor, ancak her yeni borlanma iin Av
rupalI devletlere yeni dnler vermek zorunda kalyorlard. Ksa
bir sre iinde bor demelerinin yine durdurulmas kanlmaz
gzkyordu.

Soru 97: Osmanl Bankasnn nemi nereden kaynakla

nyordu?

Osmanl mparatorluunda Batl anlamda banka kurma

giriimleri 1830larda balad. Bu giriimlerin bir blm Gala
ta bankerleri olarak adlandrlan ve devlete bor verecek kadar
byk birikimlere sahip Levanten sermayedarlardan, bir bl

190
m de d ticarete ilikin kredi sorunlarm zmeye alan ya
banc sermayedarlardan geliyordu. Bu alandaki en nemli dev
let giriimleri, yzyln ikinci yarsnda kurulan Ziraat Bankas
ile Emniyet Sand'dr.
Osmanl mparatorluumda kapitalist ekonomilere zg
para ve kredi kurumlannn gelimesi srecinde Osmanl Ban-
kas'nn zel bir yeri vardr. 1863 ylnda ngiliz ve Fransz ser
mayesi tarafndan eit paylarla kurulan bu banka, pek ok ko
nuda Osmanl Devleti'nin merkez bankas gibi ilev grmtr.
Bu nedenle Osmanl Bankas, Dyun-u Umumiye Idaresi'yle
birlikte maliye ve ekonomi zerindeki yabanc sermaye deneti
mini simgeleyen ilgin bir rnek oluturmaktadr.
Osmanl Bankas'nn kurulmasna yol aan nedenlerin ba
nda merkez devletin mal glklerine zm bulma abalan
ile Avrupa sermayesinin d ticaretin gelimesini salayacak pa
rasal istikrar ortamm yaratma arzusu geliyordu. 19. yzyln
balannda mal bunalmn derinletiine yukarda deinmitik.
Ek mal gelir salamak amacyla merkezi devletin sk sk ba
vurduu tailer, para biriminin deerinde dalgalanmalara yol
ayor, eski paralarn tmyle piyasadan ekilmeden yeni ta
ilere giriilmesi, maden para sistemini kmazlara sokuyor
du. 1840 ylnda balatlan kt para basma sreci mal sorun
lara zm getiremedii gibi parasal sorunlan daha da
arlatrmt.
te yandan, 1850lerden itibaren Avrupa para piyasalarn
da tahvil satmaya balamasna karn, merkez devlet Galata
bankerlerinden ksa vadeli borlar almay srdryordu. D ti
caretin genilemesiyle birlikte Galata bankerleri byk liman
kentlerinde ithalatn ve ihracatn finansman ilerine girimi
ler, kendilerine yeni bir faaliyet alan amlard. Ancak, merke
z devletin giderek byyen ihtiyalan Galata bankerlerinin bo
yunu ayordu. Ksa vadeli kredi gereksinimleri iin devlet daha
gl kurumlarn aray iindeydi.
Osmanl Bankas, ya da o gnlerdeki adyla Bank- Osma-
ni-i ahane, ite bu koullarda kuruldu. Bankann kurulmasy
la devlet mparatorluk iinde kt para basma yetkisini Os
manlI Bankas'na veriyor, bylece bamsz para politikas
izleyebilme hakkndan vazgemi oluyordu. Osmanh Banka-
s'nn piyasaya srd snrl miktardaki banknotiar stanbul
ve yresinde altna evrilebiliyordu. Devletin i ve d borlan-
nn anapara ve faizlerinin denmesi, ypranm paralarn dola
mdan ekilmesi gibi ilemler de Osmanl Bankas'na brakl
yordu. Ayrca Banka devlete ksa vadeli borlar vermek ilevini
de stlendi.

191
 Osmanb Bankas, Ttn Rejisinin kurucular arasnda da
yer alm, yabanc sermaye yatrmlarna ortak olarak katlm
ve ilerleyen yllarda mparatorluk iinde yabanc sermaye kar
larnn ve zellikle Fransz sermayesinin karlarnn etkili bir
savunucusu olmutur. Banka, Dyun-u Umumiye ldaresiyle
birlikte Osmanl ekonomisi ve mliyesinin Avrupa sermayesi ta
rafndan denetimi ve ynlendirilmesinde nemli rol oynamtr.
Bir devlet bankas olarak almasna karn, Osmanl Ban
kas ile devlet arasnda nemli anlamazlklar kt grlmek
tedir. rnein, Osmanl Devleti nin d bor demelerini durdur
duunu ilan etmesinden ksa bir sre sonra, 1877-78 Osmanl-
Rus sava patlak vermiti. Osmanl Bankas, bu sava sresin
ce merkez devlete bor vermeyi reddetmitir. Bu durumda
sava harcamalann karlamak amacyla merkez devlet, Os-
manl Bankasna tand yetkiyi bir kenara iterek, sava sre
since kt para basmna girimitir. Osmanl devletinin n
c ve son kt para basma giriimi de, bir dier olaanst
dnemde, Birinci Dnya Sava yllarnda olmutur.
Osmanl Bankas'nn izledii politikalar arasnda imdiye
kadar pek az deinilen bir boyuta da dikkati ekelim. Avrupa
sermayesi asndan Osmanl parasnn istikrar, en nemli
amalardan biriydi. Bu nedenle Osmanl Bankas, Birinci
Dnya Sava na kadarki dnemde ok snrl miktarda kt
para basmtr. Oysa d ticaretin istikrar koullarnda yrtl
mesi yerine, Osmanl ekonomisini canlandrmay temel ama,
olarak kabul eden bir merkez bankasnn, belirli dnemlerde
daha fazla para basarak ekonomiyi canlandrmas mmkn ola
bilirdi. Osmanl Bankasnn izledii sk para politikalarnn 19.
yzyl Osmanl ekonomisi zerindeki maliyetlerinin daha ayrn
tl olarak aratrlmas gerekiyor.

Soru 98: Avrupa sermayesi tarafndan ina edilen de

miryollarnn ktisad sonulan nelerdir?

1850 lerden sonra Avrupa sermayesi d borlar dndaki

alanlarda da yatnm yapmtr. Yatrm yapmak isteyen Avrupa
lI sermayedarlar, Osmanl hkmetine ba vurarak gerekli imti
yaz koparyor ve bir anonim irket olarak rgtleniyorlard. Bi
rinci Dnya Savana kadarki dnemde d borlar dndaki
alanlara 75 milyon ngiliz sterlini dolaylarnda yabanc sermaye
yatrlmtr. Bu miktar, Osmanl d borlarna yarlan yaban
c sermayenin yaklak yans kadardr.
D borlar dndaki yabanc sermaye yarmlarnn te

192
iki gibi byk bir blm demiryollar irketlerine yatrlmtr.
Borlar dndaki yabanc yatrmlarn bir blm ise ticaret,
bankaclk, sigortaclk ile limanlara, su ve gaz irketleri gibi be
lediye hizmetlerine kaymtr. Buna karlk, d borlar dn
daki yabanc sermayenin ancak yzde 10 kadar madencilik,
tarm ve sanayi gibi dorudan retim alanlarna yatrlmtr.
Bu durumda Osmanl mparatorluundaki yabanc sermayenin
dorudan retim alanlarna deil, d borlara ve d ticareti ge
litirmeye ynelik altyap yatrmlarna yneldii grlmektedir.
Yabanc sermaye tarafndan demiryollar yapmn, ktisad
sonulannn yan sra, siyasal ve mal boyutlaryla ele almak ge
rekiyor. Osmanl yneticileri demiryollar yapmndan eitli ya
rarlar bekliyorlard. Bunlann en banda i gvenliin salan
mas, merkezi devletin gcnn mparatorluun uzak
kelerine ulatrlmas ve sava dnemlerinde cepheye asker ve
malzeme sevkedilebilmesi geliyordu. Demiryollar sayesinde
merkez devletin tarmsal vergileri daha etkin bir biimde topla
yabilecei, vergi gelirlerine ortak olan yerel unsurlarn paynn
gerileyecei umulmaktayd.
Daha da nemlisi, demiyollan Anadolu gibi bo toprak
larn bulunduu blgelerle stanbul gibi i pazarlar ve ihra li-,
manian arasndaki ulatrma maliyetlerini drerek yeni alan
larn tanmsal retime almasn salayabilirlerdi. Tanmsal
retimin artmas ise merkez devlet iin daha fazla vergi geliri
demekti. te bu beklentilerle merkez devlet yabanc sermayeli
irketlere demiryolu yapm iin imtiyaz veriyor, hatta gerekti
inde, ina edilen her kilometre iin yapmc ve mlk sahibi du
rumundaki irketlere her yl kilometre garantisi ad altnda be
lirli miktarlarda ek deme yapmay taahht ediyordu. Bu
demeler, Osmanl mliyesine ek ykler getirmi ve bu nedenle
demiryollan umulan mal yararlar salayamamtr.
Demiryollannn yapmn ve iletmesini stlenen ngiliz,
Fransz, Avustuyal, Belikal ve Alman sermayedarlar asn
dan ise demiryollar zellikle Osmanl devletinin kilometre ga
rantisi uygulamas sonucunda kendi balanna krl birer yat
rm durumuna gelmilerdi. Aynca demiryollar, Osmanl
mparatorluunun emperyalist Avrupa devletleri arasnda
nfuz blgelerine ayrlmas srecinde nemli rol oynamtr. m
paratorluun herhangi bir blgesinde demiryollannn yapmyla
birlikte bir yandan tarmsal retim, zellikle de d pazarlara
ynelik tanmsal retim geniliyor, te yandan da blgenin za
naattan Avrupa mamul mallarnn rekabeti karsnda geriliyor
du. Daha sonraki aamalarda ise ayn Avrupa lkesinin serma-
yedarlan blgede baka yatnmlara giriiyordu. Demiryolunu

193
ina eden Avrupa lkesinin tccarlarnn ve bankalarnn blge
deki gc ularmadaki tekelle birleince, dier Avrupa lkele
rinin sermayedarlarnn, zellikle de tccarlarnn blgede faali
yet gsterebilmeleri glemekteydi.
Ana hatlaryla bu sre, 1850'lerin sonundan Birinci
Dnya Savana kadarki yarm yzylda Avrupa emperyalizmi
nin Anadolu'ya ve mparatorluun dier blgelerine giriinde
gzlenebilir, rnein 1850 lerin sonu ve 1860'larn banda
Izmir-Aydn demiryolunun, daha sonra da lzmir-Kasaba hatt
nn yapm, Bat Anadolu'da ngiliz sermayesini glendirmitir.
Demiryollarnn yapmndan sonra blgenin ngiltere ile olan ti
careti hzla bym, ngiliz sermayedarlar madencilik, sanayi
ve belediye hizmetleri alanlarnda yatrmlara ynelmilerdir.
1880 lerin sonundan itibaren zmit-Ankara ve Eskiehir-
Konya hatlarnn, 20. yzyl balarnda da Gneydou Anado
lu'ya kadar uzanan Badad demiryolunun yapmlar da Orta ve
Gney Anadoluya Alman sermayesinin girii srecini balatt.
Demiryollar, blgenin Almanya ile olan ticaretini geniletti. An
kara, Konya ve Adana yreleri Alman sermayesi tarafndan bu
lkenin gelecekteki buday ve pamuk gereksinimlerini karl-
yabilecek alanlar olarak grlmeye baland. Blgedeki Alman
yatrmlar, umra'daki byk sulama projesi rneinde grl
d gibi, tanmsal retimi artracak altyap yatrmlarna ynel
tildi. Ancak, Birinci Dnya Sava'nn Almanya'nn yenilgisi ile
sonulanmas, Orta ve Gney Anadolu'da bir yan-smrge ya
ratmaya ynelik taanlarn gereklemesini engelledi.

Soru 99: 19. yzyldaki gelimelerin ortaya kard k

tisad ve toplumsal yaplar nasl zetlenebir?

19. yzyl, Osmanl toplumu ve ekonomisi iin ncekiler

den ok farkl bir dnem oluturur. Yzyln balannda, Os
manlI ekonomisi byk lde kendi kendine yeterliydi. Gele
neksel teknolojiyi kullanan tanm ve tanm d retim
faaliyetlerinde, kapitalizm ncesi retim ilikileri egemenlikleri
ni koruyordu. Merkezi devletin gcnn gerilemesine karn,
vergisel retim tarz olarak nitelendirdiimiz yaplar henz
zlmemiti. Taradaki yan, ktisad glerini retimi yeniden
rgtleyerek, retim ilikilerini dntrerek deil, devletin
kurduu arta el koyma srelerini kullanarak, devlet adna
vergi toplayarak salyordu. Ksacas, bu kitapta vergisel retim
tarz olarak nitelendirdiimiz yaplar, nemli deiiklikler geir
melerine karn, 17. ve 18. yzyllarda egemenliklerini koruya

194
bilmilerdi.
Ancak, 1820lerden Birinci Dnya Savana kadar gecen
yaklak yz yllk srede, Osmanl Devleti Bat'mn asker, siya
sal ve ktisad gcyle kar karya geldi. Ekonomi Bat kay
nakl yeni bir ktisad dzene, kapitalizme almaya balad. Bir
yandan taradaki yan ve Balkanlar'da hz kazanan bamszlk
hareketleri, te yandan da Bat'mn artan gc karsnda, Os-
manl ynetimi bir dizi Ba tr reformu uygulamaya koyarak
merkez devletin gcn ve etkinliini artrmaya alt. ve
d kaynakl bu gelimeler, kurumlan, toplumsal ve ktisad ya
plan hzla dntrm, ortaya 18. yzyldakilerden ok farkl
yaplar kmaya balamtr. Bu nedenle, 20. yzyl Trkiye-
si'nin toplumsal ve ktisad kkenlerini her eyden nce 19. yz
yldaki dnmlerde, Avrupa kkenli kapitalizm ile i yaplann
karlkl etkileiminde aramak gerekecektir.
19. yzyldaki en nemli gelimelerden biri, bir yandan Av
rupa'nn artan asker ve ktisad gc, te yandan da taradaki
yan ile Balkanlar'da hz kazanan bamszlk harekeeri kar
snda, Osmanl yneticilerinin balattklan merkeziyeti giriim
ler ve reform hareketleridir. Bu abalar sonucunda taradaki
yann gc geriletildi. Merkez devletin asker ve siyasal etkin
lii artrld. Osmanl yneticileri bu amala Avrupadan yeni
teknolojiler ithal etmeye de nem verdiler. Daha gl bi* ordu
nun kurulmasnn yan sra ve belki de ondan daha nemli ola
rak, yzyln ikinci yarsnda telgrafn yayl ve demiryollannn
yapm, devletin taradaki arln artrmr. Ancak reform
hareketleri, Avrupal devletlerin destei ve basklanyla birlikte
ilerliyordu. Reform giriimlerine saladklar destelder karl
nda Avrupal devletler ekonominin da almas dorultusun
da taleplerde bulundular. Bylece reformlar ile ekonominin d
ticarete ve yabanc sermayeye almas el ele yrd.
1820lerden itibaren hzla byyen Osmanl-Avrupa ticare
ti, bir yandan d pazarlara ynelik tanmsal meta retimini yay-
gnlatnrken, te yandan da zanaaara dayal tarm d re
tim faaliyetlerinin gerilemesine yol at. 1850lerden sonra
mparatorlua girmeye balayan yabanc sermaye ise devlet
borlan ile demiryollan gibi d ticareti gelitirmeye ynelik alt
yap yatrmlarnda younlat. Tanm ve sanayi gibi dorudan
retim alanlanna yarlan yabanc sermaye snrl kald. Bu ne
denle yabanc sermayenin Osmanl toplumsal kuruluunda var
olan retim tarzlar zerindeki etkisi dorudan deil, meta re
timinin ve zellikle dnya pazarlanna ynelik meta retiminin
yaygnlamasn salamak yoluyla olmutur.
1910'lara gelindiinde i ve d pazarlar iin tanmsal meta

195
retimi yaygnlam, ortaya yeni retim yaplan ve yeni birikim
kaynaklan kmt. Devlet adna vergi toplamak nemini yitirir
ken, byk toprak mlkiyeti ve d ticaret en nemli birikim
kaynaklan durumuna gelmitir. mparatorluun d ticaretini
yabanc sermayedarlarla birlikte ellerinde tutan aznlk tccar
lann gc artmtr.
Ancak meta retiminin yaylmas, ukurova'daki pamuk
retimi gibi istisnalarn dnda, cretli iiler kullanan kapita
list iftliklerin yaylmasna yol amamtr. Tarmsal meta reti
mi, ok byk bir blm ya kendi topraklann ya da ortak
olarak byk toprak sahiplerinin topraklann ileyen kk ve
orta lekli kyl iletmeleri tarafndan gerekletirilmekteydi.
Tanmsal yaplarda kk reticiliin nemini artran bir geli
me de yzyl boyunca mparatorluktan ayrlan blgelerden Ana
doluya g eden nfusun Anadolu'daki bo topraklara yerleti
rilmesi olmutur.
te yandan, zanaatlara dayal tanm d retim faaliyetleri
nin toplam tketim iindeki pay byk lde gerilemitir.
Devlet, geleneksel Osmanl dzeninin nemli bir paras olan
loncalardan vazgeememektedir. Ancak, ithal mallannm reka
beti karsnda zanaaar, varlklarn srdrebilmek iin dk
cretleri kabullenmek zorunda kalmaktadrlar. Yeni yeni kurul
maya balayan byk lekli kapitalist sanayi iletmelerinin sa
ylar ise, ak ekonomi koullannn da etkisiyle, ok snrl kal
mtr.
Bu koullarda iktisadi bymeden sz edilebilir mi? 19.
yzyl boyunca Anadolunun nfusunun, mparatorluktan ayr
lan alanlardan gelen glerin de katksyla:, srekli olarak artt
n biliyoruz. 1830'lardan Birinci Dnya Sava na kadarki s
rede, bugnk Trkiye snrlar iindeki alann nfusu yaklak
olarak iki katma kmtr. Bu durumda Anadolu'nun toplam
retim hacminin 19. yzyl boyunca kesin olarak arttm syle
yebiliriz. Ancak daha nemli olan, kii bana retim dzeyleri
nin gsterdii uzun dnemli eilimlerdir. Elimizdeki veriler, kii
bana retim dzeylerinin 20. yzyln balannda artma eili
mi iinde olduuna iaret etmektedir. Buna karlk, kii bana
retim dzeylerinin 19. yzyl boyunca ne gibi dalgalanmalar
gsterdiini kestiremiyoruz. D ticaretteki hzl artlar bu ko
nuda yeterli bir gsterge oluturmuyor. nk, 19. yzyl bo
yunca d ticaretin ekonomi iindeki arl snrl kalmtr. h
racatn toplam retim iindeki pay yzde 10un altnda
kalmtr.

196
 Soru 100: Osmanl dneminden Cumhuriyet Trkiye-
sifne devredilen ktisad ve toplumsal mira
sn zgl boyutlar nelerdi?

20. y 2yln balarnda Osmanl ekonomisi, byk lde

tarma dayanan, dnya pazarlarna ve yabanc sarmayeye al
m bir yap gsteriyordu, rnein, mparatorluun ve Anado
lu'nun ihracat iinde tanmsal mallarn pay yzde 90' ayor
du. Dyun-u Umumiye daresi ve Osmanl Bankas gibi
kurumlar, Avrupa sermayesinin ekonomi zerindeki denetimi
nin simgeleri durumuna gelmilerdi. Ancak bu zellikler, Os
m a n lI dneminden 20. yzyl Trkiyesi'ne devredilen m i r a s n
anlalmas iin yeterli deildir. nk bu zelliklere 20. yzyl
balanndaki azgelimi ekonomilerin pek ounda rastlamakta
yz. Osmanl toplumunu ve ekonomisini dnemin dier azgeli
mi ekonomilerinden ayran zellikler var myd, bunlar nelerdi?
Osmanl dneminin Cumhuriyet Trkiyesi'ne devrettii miras
deerlendirirken, bu zgl noktalar zerinde de durmak gereki
yor. Biz burada iki nemli zellik zerinde duracaz.
Osmanl toplumunu 19. yzyln pek ok azgelimi lke
sinden ayran zelliklerden biri, merkez devletin dier toplum
sal kesimler ve yerel unsurlar karsndaki gcdr. II. Mah-
mud dnemi ve sonrasnda merkez devlet, Avrupada
gelitirilen teknolojilerden de yararlanarak, konumunu glen
dirmi ve Birinci Dnya Sava'na kadar merkeziyeti eilimler
daha ar basmtr. Buna karlk, taradaki unsurlann,
byk toprak sahiplerinin ve tccarlarn siyasal gc snrl
kalmtr.
te yandan, 19. yzyl boyunca Avrupa'nn birbirleriyle re
kabet halindeki devletlerinden hibiri mparatorluk zerinde tek
bana etkili olamamtr. Merkez devletin asker gcn sr
drebilmesinin de etkisiyle, mparatorluk hibir Avrupal devle
tin resmi ya da gayriresmi smrgesi durumuna gelmemi, si
yasal bamszln tmyle yitirmemitir. Bu nedenle de
kapitalizme, dnya ekonomisine al sreci, darda yabanc
sermaye ile ierde byk toprak sahipleri ve ticaret sermayesin
den oluan koalisyonun ibirlii yoluyla deil, Avrupa devletleri
ve sermayedarlaryla merkez devlet arasndaki mcadeleler, pa
zarlklar ve uzlamalar yoluyla ilerlemitir. Merkezi devlet, g
cnn yettii lde, bu sreci etkilemeye ve ynlendirmeye a
lmtr.
Merkez devletin hem i unsurlar hem de d mdahaleler
karsnda gcn koruyabilmesi, bizi Osmanl dneminden
kalan mirasn ikinci zgl boyutuna getiriyor: Anadolu'daki ta-

197
nmsal yaplarda kk reticiliin nemi. Tanmsal kesimde
yaygn bir kk retici kitlesinin varl merkez devlet iin ta
nmsal arta el koymann en elverili koullann oluturuyordu.
Merkez devlet, hem mal tabann korumak hem de tarada
topraa bal yerel unsurlann glenmesini engellemek amacy
la, 19. yzyl boyunca, kk reticileri bir yandan vergilendi
rirken te yandan da byk toprak sahiplerine kar destekle
mitir.
Tanmsal yaplarda kk reticiliin nemini koruyabil
mesinin nemli bir dier nedeni de Anadolu'daki insan ve top
rak dengeleridir. 19. yzylda Anadoluda ekilebilir topraklann
snrlarna ulalmamtr. Topran greli bolluu ve emein g
reli ktl srmtr. Bu koullarda kk ve orta lekli ilet
melerin byk iftlikler karsnda varlklann koruyabilmeleri
daha kolay olmutur. te yandan, imparatorluktan aynlan bl
gelerden g eden nfus, aile iletmeleri erevesinde, bo top
raklara yerletirilince, hem tanmsal retimde nemli artlar
grlm, hem de kk ve orta lekli iletmelerin konumu
glenmitir. 19. yzyl boyunca i ve d pazarlara ynelik ta
nmsal meta retiminin byk bir blm bu iletmeler tarafn
dan gerekletirilmitir.
Sonu olarak, Osmanl dneminden 20. yzyl Trkiyesi'ne
devredilen mirasn temel zelliklerini iki kmede toplamak
mmkn. Bir yanda, tarma dayal ve d ticarete, yabanc ser
mayeye alm yaplar. Bu zelliklerin 20. yzyl balarndaki
azgelimi lkelerin pek ounda grldn biliyoruz. te
yanda ise gl merkez devlet, siyasal bamszln kaybedil
memi olmas ve kk reticiliin ar bast tanmsal yaplar.
Bu zellikler ise Osmanl toplumunu ve ekonomisini dnemin
pek ok azgelimi lkesinden aynyor, Osmanl mirasnn
zgl boyutlann oluturuyor. Cumhuriyet Trkiyesi'nin dev
rald yaplan anlamaya alrken, her iki kme zerinde de
durmak gerekiyor.

198
 EK OKUMA N KAYNAKLAR

Bu listenin bir amac Osmanl-Trkiye iktisadi tarihi zeri

ne daha ayrntl olarak okumak isteyenlere yardmc olmaktr.
Listenin ikinci amac ise bu kitabn hazrlan srasnda yarar
lanlan almalardan hi olmazsa bir blmne olan borcumu
zu belirtmektir.

Birinci Blm : Giri

E. H. Carr, Tarih Nedir? stanbul 1980.

A saf Sava Akat, 'Tarih maddecilik ve kapitalizm ncesi top
lumlar: Asya toplumu-feodalite tartmasna yeni bir yaklam",
Toplum ve Bilim, Say 1, Bahar 1975.
Huricihan lslamolu, alar Keyder, "Osmanl Tarihi Nasl Ya
zlmal: Bir neri, Toplum ve Bilim, Say 1, 1975,
Claude Cahen, Osmanllar'dan nce Anadolu'da Trkler, s
tanbul, 1979, (ngilizce ilk basm: Londra 1968).
Paul Wittek, Osmanl mparatorluu'nun Douu, stanbul,
1985 (ngilizce ilk basm: Londra, 1938).
M. Fuad Kprl, Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu, 2.
Basm, Ankara, 1972 (Franszca ilk basm: Paris, 1935).
Mustafa Akda, Trkiye'nin ktisad ve tima Tarihi* Cilt 1:
1243 1453, stanbul, 1977.
mer Ltfl Barkan, "Osmanl mparatorluumda bir iskn ve
kolonizasyon metodu olarak srgnler", stanbul niversitesi
ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt 11, 194 9-50.

199
kinci Blm: 16. Yzylda Ekonomi, Toplum ve Devlet

mer Ltfi Barkan, Trkiye'de Toprak Meselesi, Toplu Eser

ler 1, stanbul, 1980 (zellikle "ifti Snflarn Hukuk! Stat
s, 'Toprak iliinin Organizasyonu" "iftlik, "Tmar" ve "Ma-
likne-Divani Sistemi" konulu makaleler).
Halil nalck, "OsmanlIlarda Raiyyet Rsumu", Belleten, Cilt
23, 1959.
Halil nalck, "Capital Formation in the Ottoman Empire", The
Journal of Economic History, Cilt 29, 1969.
Halil nalck, 'The Ottoman Economic Mind and Aspects o f the
Ottoman Economy", Michael Cook (der.), Studies in the Econo-
mic History of the Middle East iinde, Londra, 1970.
Halil nalck, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-
1600, Londra, 1973.
Suraiya Faroqhi, "Agriculture and Rural Life in the Ottoman
Empire (ca 1500-1878)", New Perspectives on Turkey, No. 1,
1987.
Suraiya Faroqhi, "16. Yzylda Bat ve Gney Sancaklarnda Be
lirli Aralklarla Kurulan Pazarlar (el, Hamid, Karahisar-
Sahib, Ktahya, Aydn ve Mentee)", Orta Dou Teknik niver
sitesi Gelime Dergisi, Trkiye Tarihi zerine Aratrmalar
1978 zel Says iinde.
Suraiya Faroqhi, Peasants, Dervishes and Traders in the Ot
toman Empire, (Toplu Eserler), Londra, 1986.
Mehmet Gen, "Osmanl ktisad Dnya Grnn lkeleri" s
tanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Dergisi, 3.
Dizi, Say 1, 1989.
Haim Gerber, "Osmanl Loncalarnn Yaps ve Osmanl Sosyal
Tarihinde nemi ", Osmanl Tarih Arivi, say 1, 1977.
Rotjert Mantran, 17. Yzyn kinci Yarsnda stanbul, 2
Cilt, Ankara, 1986 (Franszca basm: Paris, 1962.
Ltfi Ger, "XVL-XVIII. Asrlarda Osmanl lmparatorluu'nun
Ticaret Politikas", stanbul niversitesi ktisat Fakltesi, Trk
ktisat Tarihi Yll, Say 1, 1987 iinde.
Salih zbaran, "Osmanl mparatorluu ve Hindistan Yolu" s
tanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Say
31. 1977.

200
nc Blm: 16. Yzylda D Dinamikler

Maurice Dobb, Paul Sweezy, vd., Feodalizmden Kapitalizme

Gei, stanbul, 1970.
Femand Braudel, La Mediterranee et le monde
Mediterraneen lf epoque de Philippe II, 2. Basm, Paris,
1966 (Birinci cildi 1989 ylnda Trke olarak yaymland; Ak
deniz ve Akdeniz Dnyas, eviren: Mehmet Ali Klbay).
mer Ltfi Barkan, "XVI. Asrn kinci Yarsnda Trkiyede Fiyat
Hareketleri", Belleten, Cilt 34, 1970.
Halil Sahilliolu, "Osmanl Para Tarihinde Dnya Para ve
Maden Hareketlerinin Yeri 1300-1750", Orta Dou Teknik ni
versitesi Gelime Dergisi, Trkiye Tarihi zerine Aratrma
lar 1978 zel Says iinde.
Halil nalck, The Ottoman Empire: Conquest, Organization
and Economy, (Toplu Eserler 1), Londra 1978.
Halil nalck, Studies in Ottoman Social and Economic His-
tory, (Toplu Eserler 2), Londra 1985.
Suraiya Faroqhi, Towns and Townsmen in Ottoman Anatolia:
trade, crafts and food production in an urban setting, 1520-
1650, Cambridge, 1984.
Suraiya Faroqhi, 1600 Yllarnda Anadolu Krlarnda Toplum
sal Gerilimler: Bir Yorumlama denemesi", 11. Tez Kitap dizisi,
No. 7, 1987.
Murt izaka, "Fiyat Tarihi ve Bursa pek Sanayii: Osmanl
Sanayiinin k zerine Bir nceleme", Toplum ve Bilim,
Say 11, 1980.
Bruce Masters, The Origins of Westem Economic Dominance
in the Middle East, Mercantilism and the Islamic Economy
in Aleppo, 1600-1750, New York ve Londra, 1988.

Drdnc Blm: 17. ve 18. Yzyllar

E. J. Hobsbawm, The Crisis of the Seventeenth Century", Past

and Present, Saylar 5 ve 6, 1954.
Halil nalck, "Militay and Fiscal Transformation in the Otto
man Empire, 1600-1700, Archivum Ottomanicum, Cilt 6,
1980.
Halil nalck, "Centralization and Decentralization in Ottoman

201
Administration", T. N aff ve R. Owen (eds.), Studies in Eighte-
enth Century Islamic History, 1977 iinde.
Yavuz Cezar, Osmanl Mliyesinde Bunalm ve Deime D
nemi (XVIII. yy.dan Tanzimata Mal Tarih), stanbul, 1986.
Mehmet Gen, "Osmanl Mliyesinde Malikne Sistemi, . Nal-
bantolu ve O. Okyar (deri.), Trkiye ktisat Tarihi Semineri,
Metinler, Tartmalar, Ankara, 1975 iinde.
Mehmet Gen, "XVIII. Yzylda Osmanl Ekonomisi ve Sava",
Yapt, No. 4, 1984.
zer Ergen, "1600-1615 Yllan Arasnda Ankara ktisad Tari
hine Ait Aratrmalar", O. Nalbantolu ve O. Okyar (deri.), Tr
kiye ktisat Tarihi Semineri, 1975 iinde.
Bruce McGowanf Economic Life in the Ottoman Empire: ta-
xation, trade and the struggle for land 1600-1800, Cambrid-
ge, 1981.
G. Veinstein, "Ayan de la region dIzmir et commerce du Levant,
deuxieme moitie de XVIIIe siecle", Etudes Balkaniques, Cilt 12,
1976.
Daniel Goflman, zmir and the Trade of the Levant 1550-
1650, Seattle, 1989.

Beinci Blm: 19. Yzylda Dnya Kapitalizmine Al

Orhan Kurmu, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, stanbul,

1974.
evket Pamuk, Osmanl Ekonomisi ve Dnya Kapitalizmi
(1820-1913), Alkara, 1984.
Donald Quataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisad Yayl
m ve Direni (1881-1908), Ankara, 1987.
Zafer Toprak, Trkiyede "Mill ktisat (1908-1918), Ankara,
1982.
alar Keyder, "Osmanl Ekonomisi ve Osmanl Mliyesi, 1881-
1914", Toplum ve Bilim, Say 8, K 1979.
Tevfk Gran, "Osmanl Tanm Ekonomisi 1840-1910", stanbul
niversitesi ktisat Fakltesi, Trk ktisat Tarihi Yll, Say,
1, 1987 iinde.
llber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, Ankara, 1983.
Charles Issawi, The Economic History of Turkey 1800-1914 ,
Chicago, 1980.

202
Charles Issawt, The Economic History of the Middle East
1800-1914, Chicago. 1966.
Roger Owen, The Middle East in the World Economy 1800-
1914, Londra ve NewYork, 1981.
Reat Kasaba, The Ottoman Empire and the World Economy,
The Nmeteenth Century, Albany, New York, 1989.
D. C. Blaisdell, Osmanl mparatorluu'nda Avrupa Mal De
netimi, Ankara, 1978 (ngilizce ilk basm: New York, 1929).

203
 NDEKLER

nsz............................................................................................................. 5
kinci Basm iin nsz............................................................................... ..7
Birinci Blm
GR
Som 1 : Tarih nedir, ne tr bir bilimdir?................................................... 9
Soru 2 : Bir kuram olmadan tarih yazlabilir mi?.................................... 10
Soru 3 : ktisad tarihin alan ve zmleme aralar nelerdir?................12
Soru 4 : retim tarz nedir, ne tr bir kavramdr?....................................14
Soru 5 : Toplumsal kurulu nedir?......................................................... 16
Soru 6 : Feodal retim tarznn temel zellikleri nelerdir?.......................17
Soru 7 : Asya Tipi retim Tarz nedir, nasl bir kavramdr.................... 19
Soru 8 : Osmanl toplumsal kuruluunun tarihinin bir dnemlemesi
yaplabilir mi?............................................................................ 22
Soru 9 : Osmanl Devleti 400 adrlk bir airetten mi kt?.................. 23
Soru 10 : Trkmen boylarnn Anadoluya glerinin demografik.
iktisadi ve toplumsal sonulan nelerdir?................................... 24
Soru 11 : Osmanl-Bizans etkileiminin Osmanl toplumsal
kuruluu zerinde ne gibi sonulan olmutur?........................ 25
Soru 12 : Osmanl Devleti Balkanlara yayl srasnda ne gibi
yntemler kulland, srgn uygulamas nedir?......................... 27
Soru 13 : Kuruluundan 15. yzyln sonlarna kadarki dnemde.
Osmanl toplumundaki en nemli eliki hangi kesimler
arasndayd?..............................................................................29
ikinci Blm
16. YZYILDA EKONOM. TOPLUM VE DEVLET
Soru 14 : 16. yzyln Osmanl tarihindeki yeri ve nemi nedir?...............31
Soru 15 : 16. yzyl Osmanl toplumundaki belli bal snf ve
tabakalar nelerdi?......................................................... ..........32
Soru 16 : Maliye nedir, ekonomi nedir, aralanndaki aynm
niin nemlidir?........................................................................ 35
Soru 17 : 16. yzylda Anadolu tanmnn belli bal zellikleri
nelerdi; Anadolu kyleri danya kapal, kendi
kendilerine yeterli birimler miydiler?........................................ 37
Soru 18 : Tmar dzeninin amac neydi?.................................................. 39
Soru 19 : Osmanl tarmnn temel birimi nedir; tanmsal retimi
kimler gerekletiriyordu?..........................................................41
Soru 20 : Tanmsal artk reticilerden nasl alnyordu, reayann
dedii vergiler nelerdi?............................................................43
Soru 21 : Tmarl sipahinin toplumsal ve ktisad konumu neydi.
mal ykmllkleri nelerdi?.................................................... 46
Soru 22 : Tmar dzeni dnda kalan topraklardaki mlkiyet
biimleri nelerdi, tanmsal arta hangi yollarla el
konuyordu?............................................................................. 49
Soru 23 : Tanmsal reticilerin konumlan ve ykmllkleri ne
gibi farkllklar gsteriyordu?........ ........................................... 51
Soru 24 : 16. yzylda tanmsal topraklardaki devlet mlkiyeti ile
zel mlkiyetin greli arlklan hakknda neler
sylenebilir?............................................................................. 53
Soru 25 : Ortaa toplumlannda loncalann yaps ve ilevleri

204
 nelerdi?......................... ...........................................................55
Soru 26 : Osmanl loncalarnn tarihsel kkenleri ve belli bal
zellikleri nelerdi?..................................................................... 56
Soru 27 : Loncalarda retimi denetleyen kurallar nelerdi?......................58
Soru 28 : Loncalar sermaye birikimine ne lde olanak
salyordu?............................................................................... 59
Soru 29 : Merkez devlet ile loncalar arasndaki ilikiler ve g
dengeleri nasl geliti?.............................................................. 61
Soru 30 : Loncalarn varlklann srdrebilmelerinin uzun
dnemde ne gibi sonulan olmutur?.......................................63
Soru 31 : ve d ticaretin nemi nereden kaynaklanyordu,
devletin ticarete ve tccarlara kar tavn neydi?..........................................64
Soru 32 : Bakent stanbul'un et ihtiyac nasl karlanyordu?.............. 65
Soru 33 : 15. ve 16. yzyllarda Osmanl imparatorluunun d
ticareti hangi lkelere ynelmiti?........................................... 68
Soru 34 : Osmanl Devleti'nin Hint Okyanusundaki ticaret
yollarna ilikin politikas neydi?..............................................70
Soru 35 : Merkantilizm nedir, Osmanl Devleti'nvd ticaret
politikalar merkantilist miydi?.................................................73
Soru 36 : 15. ve 16. yzyllarda en byk servetler kimlerin elinde
birikiyordu, hangi alanlara yatrlyordu?................................. 75
Soru 37 : zel mlkiyet ve zel ellerde servet birikimi asndan
vakf kurumunun yeri ve nemi neydi?.................................... 76
Soru 38 : 16. yzyl ortalannda Osmanl toplumsal kuruluuna
egemen olan retim tarznn en nemli zellikleri nelerdi?...... 78
Soru 39 : Osmanl toplumsal kuruluundaki egemen retim tarz
niin feodal deildir?.................................................................79
Soru 40 : Osmanl toplumsal kuruluundaki egemen retim tarzna
verilen adn (feodal, Asya tipi, vergisel veya dier) bir nemi
var m ?...................................................................... .............. 80
nc Blm
16. YZYILIN KNC YARISINDA
DI DNAMKLER VE OSMANLI EKONOMS
Soru 41 : Avrupa'da feodalizmin bunalm nasl geliti?...........................83
Soru 42 : Avrupa'da feodalizmin zlmesi srecinde kentlerin ve
uzun mesafeli ticaretin rol ne olmutur?................................84
Soru 43 : Bat Avrupa'da feodalizmin zl srecinde feodal
beylerle seriler arasndaki mcadelenin rol ne
olmutur?....................................... .........................................86
Soru 44 : 16. yzylda Avrupa'daki ktisad genileme ve canlln
belli bal zellikleri nelerdi?.................................................... 87
Soru 45 : Fiyat Devrimi nedir, sonulan neler olmutur?........................89
Soru 46 : 16. yzyl Dou Akdeniz havzas ve Osmanl
mparatorluu iin de genel bir genileme vc canllk
dnemi miydi?................................................................ ........92
Soru 47 : 16. yzyldaki ktisad genileme ve canllk kesintisiz
srd m ?............... ...............................................................94
Soru 48 : Osmanl para dzeninde tai neydi, hangi amala
yaplrd?................................................................................. 96
Soru 49 : Avrupa'dan tm Eski Dnyaya yaylan Fiyat Devrimi
Osmanl Imparatorluu'nu nasl etkiledi?................................99
Soru 50 : Osmanl fiyatlan 16. yzyln sonlarnda niin daha hzl
artmaya balad?..................................................................101

205
Soru 51 : 16. yzyln son eyreinde ortaya kan mal bunalmn
nedenleri nelerdi?..................................................................102
Soru 52 : 16. yzyln ikinci yansndaki gelimelerin tmar dzeni
zerinde ne gibi sonulan olmutur?.............................. ......104
Soru 53 : iftlik nedir, hangi koullarda ortaya kmaya
balamtr?............................................................................. 105
Soru 54 : 16. yzyln sonlarna doru hz kazanan gelimelerin
Osmanl zanaatlan zerindeki etkileri neler oldu?.................. 107
Soru 55 : 16. yzyln ikinci yansndaki gelimelerin kyllk
zerindeki etkileri neler oldu?................................................. 109
Soru 56 : Cell ayaklanmalan nasl geliti; bu hareketler kyl
ayaklanmalan olarak yorumlanabilir m i?................................111
Drdnc Blm
17. VE 18. YZYILLAR; KTSAD GERLEME M?
Soru 57 : Avrupa'da 17. yzyl ile 18. yzyln ilk yansnda
ortaya kan ktisad durgunluk nasl yorumlanabilir?............ 114
Soru 58 : 17. yzyldaki durgunluk Avrupada tanmsal yaplan
nasl etkiledi?......................................................................... 115
Soru 59 : 17. yzyl ile 18. yzyln ilk yansnda Avrupa'da
mamul mallar retimi ne gibi deiiklikler gsterdi?............... 117
Soru 60 : Merkantilist devletler arasndaki rekabet nasl geliti?............. 119
Soru 61 : 17. yzylda stanbul'daki merkez devlet ile taradaki
yerel unsurlar arasndaki g dengeleri nasl deiti?.............121
Soru 62 : yan kimlerdir, taradaki ykselileri nasl
gerekleti?.............................. ............................................ 122
Soru 63 : Ayan, siyasal ve toplumsal glerini hangi ktisad
alanlarda kulland?................................... .............................. 124
Soru 64 : ltizam nedir, iltizamn yaygnlamas Osmanl
mliyesinde ne tr bir dnm temsil etmektedir?............. 126
Soru 65 : Osmanl mliyesinde malikne sistemi nedir, hangi
koullarda ortaya kmtr?.....................................................128
Soru 66 : 17. ve 18. yzyllardaki mal bunalm karsnda merkez
devlet baka ne gibi nlemlere bavurdu; mal bunalm para
dzenini nasl etkiledi?............................ ............................... 130
Soru 67 : 17. yzylda Osmanl ekonomisine egemen olan
eilim neydi?..........................................................................133
Soru 68: . 18. yzylda Anadoluya egemen olan uzun dnemli
ktisad eilimlerden sz edilebilir m i?..................................... 135
Soru 69 : 17. yzyln siyasal, toplumsal ve mal gelimeleri
Anadolu tanmna nasl yansd?.............................................. 137
Soru 70 : iftliklerde retim nasl rgtlenmekteydi?............................. 138
Soru 71 : 17. ve 18. yzyllarda Anadoluda iftlikler ne lde
nem kazand?........................................................................ 140
Soru 72 : 17. ve 18. yzyllarda Osmanl zanaatlarna ne oldu?.............. 141
Soru 73 : 17. ve 18. yzyllarda Osmanl mparatorluunun Avrupa
ile ticareti nasl geliti?........................................................... 143
Soru 74 : Kapitlasyonlar niin verildi, ne gibi sonulan oldu?.............. 146
Soru 75 : Gayri mslim Osmanl tccarlan ibirliki miydi?.................. 147
Soru 76 : 17. ve 18. yzyllar Osmanl ekonomisi iin bir gerileme
dnemi miydi?........................................................................149

206
 Beinci Blm
S. YZYILDA DNYA KAPTALZMNE AILI
Soru 77 : Ingiltere'de Sanayi Devrimi nasl geliti?............................... 151
Soru 78 : 19. yzylda kapitalizm evre lkelerine hangi yollarla
yayld?................................................................................. 153
Soru 79 : 19. yzyl evre lkelerinin tarihi nasl
incelenm elidir?............ .........................................................154
Soru 80 : 19. yzylda evre lkeleri arasnda nasl bir
snflandrma yaplabilir?.........................................................156
Soru 81 : 19. yzyl balarnda merkez devleti ve mparatorluun
toprak btnln tehdit eden i ve d gelimeler
nelerdi?................................................................................... 158
Soru 82 : 19. yzyln ilk yansnda merkezi devleti glendirici
giriimler nelerdi?....................................................................159
Soru 83 : Tanzimat sonrasnda izlenen dier ktisad politikalar
nelerdi?.............. .....................................................................161
Soru 84 : Reform giriimleriyle ekonominin da almas
arasndaki iliki nedir?............ ...............................................163
Soru 85 : 1838 Balta Liman Ticaret Antlamas hangi koullarda
imzaland, bu antlamann uzun dnemli anlam
nedir?........................................................ ............................. 164
Soru 86 : 19. yzylda Osmanl d ticareti ne gibi uzun dnemli
eilimler gsterdi?....................................................... ........ 169
Soru 87 : 19. yzylda Anadoludaki tanmsal yaplann en nemli
zellikleri nelerdi?....................................................................171
Soru 88 : Tanmsal mallar ihracatndaki hzl artlar ve Anadolu
dndan gelen gmen dalgalan 19. yzyl Anadolu
tanmn nasl etkiledi?............................................................ 174
Soru 89 : 19. yzyl Anadolu tantmda toprak mlkiyeti ve
kiraclk ilikileri blgelere gre ne gibi farkllklar
gstermekteydi?..................................................................... 177
Soru 90 : Tanmsal meta retiminin gelimesi ve ithal edilen
mamul mallann rekabeti krsal alanlardaki tanm d
retim faaliyetlerini nasl etkiledi?..........................................180
Som 91 : Avrupa mamul mallannn rekabeti kentlerdeki
zanaatlan nasl etkiledi?....................................................... 182
Soru 92 : 19. yzylda byk lekli kapitalist sanayi ne lde
geliti?.................................................................................. 183
Soru 93 : Yerli sanayinin korunmas ne zaman balad?...................... 184
Soru 94 : 19. yzylda nasl bir para dzeni kuruldu?.......................... 185
Soru 95 : D borlanma sreci hangi koullarda balad, nasl
geliti?................. ...................................................................187
Soru 96 : Dyun-u Umumiye daresi nedir, neyi
simgelemektedir?................................................................... 189
Soru 97 : Osmanl Bankas'nn nemi nereden
kaynaklanyordu?................................................................... 190
Soru 98 : Avrupa sermayesi tarafndan ina edilen demiryollannn
ktisad sonulan nelerdir?...................................... ............ 192
Soru 99 : 19. yzyldaki gelimelerin ortaya kard ktisad ve
toplumsal yaplar nasl zetlenebilir?..................................... 194
Soru 100: Osmanl dneminden Cumhuriyet Trkiyesi'nedevredilen
ktisad ve tophmsal mirasn zgl boyutlannelerdi?............. 197
EK OKUMA N KAYNAKLAR................................................................... 199

207
 1950 doumlu olan Do. Dr. evket Pamuk liseyi
stanbul'da okudu. Daha sonra renimini yurt
dnda srdrd. 1972 ylnda ABD de Yale
niversitesi'n bitirdi. ktisat dalndaki doktorasn
1978 ylnda Califorma-Berkeley niversitesinde
ald. Ayn yl Ankara niversitesi SiyasaJ Bilgiler
Fakltesi'ne retim yesi olarak girdi. ktisad
tarih ve azgelimilik konularnda ders verdi.
1983 ylnda Ankara niversitesinden istifa
ederek ayrld. Halen ABD'de Villanova
niversitesi Ekonomi Blmnde retim yelii
yapmakta, Osmanl ve Trkiye ktisad tarihi
zerine aratrmalarn srdrmektedir. Bu
konulardaki makaleleri ODT Gelime Dergisi'rin
Trkiye ktisad Tarihi zel Saylar, Toplum ve
Bilim, Yapt gibi dergilerde ve yurt dnda
yaymland. 19. yzyl Osmanl ekonomisini
inceleyen kitab, Osmanl Ekonomisi ve Dnya
Kapitalizmi 1820-1913, 1984 ylnda kt. Bu kitap
1987 ylnda ngilizce olarak Cambridge
niversitesi Yaynlar arasnda da yaymlanmtr.