OSMANLI SOSYAL HAYATINDAN

KLELN K A L D I R I L I I

smail P A R L A T I R

Eski Trklerden beri T r k sosyal hayatnda Klelik K u r u m u ' n u n

varl bilinmektedir. I l u n l a r ' d a n balayarak kle kullanm giderek
yaygnlam, Tobalarda ve Kora kavimlerinde kle kullanld kay
naklarda yer almtr. zellikle yazl belgelerde klelerle i l g i l i kayt
lar, aratrcdar tarafndan ortaya kardmtr. 1

Trklerin Islmiyeti kabulnden sonra, bu dinin getirdii tolerans

ile klelik, sosyal hayatta daha bir yaygnlk kazanm, zellikle Os
manllarda saray ve evresinin rabeti ile iyiden iyiye bir kurumlama
zellii kazanmtr.

Osmanllarn kuruluundan sonra devlet, genileme politikas

gerei hem snr boylarnda aknlar dzenlemeye balam hem de uzun
seferler gerekletirmeye ynelmitir. Bunun sonucu elde edilen gani
metler arasnda sava esirleri de nemli bir art gstermitir. Bu esir
ler genellikle devlet ve saray hizmetinde kullanlmaya balanm, bir
ksm da esir pazarlarna karlmtr. Bundan tr de imparatorlu
un deiik merkezlerinde esir pazarlar kurulmaya balanmtr.

Osmanl sosyal hayatnda kleliin yerlemesinde, F a t i h dne

minde kurulan Harem'in byk rol olmutur. Arkasndan cariyelik
kurumu hzl bir gelime gstermitir. 2 Bunun sonucunda da gerek sa
rayda gerek saray dnda cariyelerle evlenme gelenei yerlemeye ba
lamtr.
Kle elde edilmesi ise birka kaynaktan gerekleiyordu. Bunlarn
banda sava ganimeti olarak alman esirler geliyordu. Onu, insan av-

1 Bu konuda geni bilgi iin bak: Do. Dr. smail Parlatr, Trk Sosyal Hayatnda Klelik,
"Belleten" S. T . T . K . Basmevi, Ankara 1984.
2 Ziya Erkins, Osmanl Haremi Ne Zaman Kuruldu, "Tarih Dnyas" y l : 1, s. 8-9, Aus
tos 1950.
aeatay Uluay. Harem, T . T . K . Basmevi, Ankara 1971, s. 11.
418 S M A L PARLATIR

cl izlemeye balad. Hediye verme ve ticaret de ayrca kle elde

edilmesinde nemli bir y o l olarak kendini gstermektedir.

Klelik kurumu, Osmanl sosyal hayatnda yerleir ve yaygnla

rken kendine zg birtakm kurallar da birlikte getiriyordu. zel
likle "Esir pazarlar", "Esir alm satmndaki t u t u m ve resm ilem
ler", "Esirlere yaplan davranlar", "Esirlerin grd eitim ve kul
lanldklar yerler" bu kurumun en belirgin unsurlar olarak karmza
kmaktadr.

Osmanl sosyal hayatnda bylesine kurumlaan klelik, zaman

zaman d a tepkilerle karlamtr. B u kuruma i l k tepki I I . Osman
ile gerekleir. I I . Osman, sarayda yerleen cariyelerle evlenme, hatta
"Harem-i hmayun"u kaldrma giriiminde bulundu. Padiahlarn
T r k kzlar ile evlenmesi geleneini yerletirmek i i n nce eyhlis
lm Esat Efendi'nin kz ile evlendi. Daha sonra i k i n c i evliliini Per
tev Paa'nn kz ile yapt. Fakat onun att bu adm, daha sonraki
padiahlar tarafndan devam ettirilmedi, gene Harem yeniden canlan
drld. 3

k i n c i tepki, Tanzimat ile kendini gsterdi. Bunda biraz da dnya

devletlerinin bu kuruma ald tavr ve onlarn zorlamasnn da pay
vardr. Nitekim, 3 Kasm 1839'da iln edilen Hatt- hmayun'da insan
eitliine byk nem veriliyordu, padiah bunu u szleri ile dile ge
tiriyordu:
" . . . tebaa- saltanat- seniyyemizden olan ahli-i islm ve milel-i
s'ire bu ms'adt- ahanemize bil-istisn mazhar olmak zere can
ve rz ve namus ve mal maddelerinden hkm-i er' iktizsmca kffe-i
memlik-i mahrsamz ahlisine taraf- ahanemden emniyet-i kmile
verilmi..." 4

te yanda, Hatt- hmayun'un iln edilmesinde byk rol oyna

yan Mustafa Beit Paa da sadareti yllarnda bu konuya eilmekten
geri kalmam, eitliin korunmas, gszlerin gzetilmesi ve zellik
le esir pazarlarnn kaldrlmas yolunda birtakm giriimlerde bulun
mutur. 5

3 . H a k k Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, T . T . K . Basmevi, Ankara

1945, s. 146.
4 Enver Ziya Karal, Osmanh Tarihi, C. 5, T . T . K . Basmevi, Ankara 1970, s. 257.
5 Cavit Baysun, Mustafa Reit Paa, Tanzimat I, Maarif Matbaas, istanbul 1940, s. 738.
 OSMANLI SOSYAL HAYATINDAN... 419

Aslnda k k l bir gemii olan bylesine bir kurumu, yle birden

bire kaldrmak kolay i deildi. N i t e k i m bu yolda atlan admlar yava
yava semeresini vermeye balad, biraz da bu ii zaman halletmeliydi.
yle de oldu. Her gelen padiah, bu konuda birtakm kararlar ald ve
uygulamaya alt.

Kleliin kaldrlmas hareketine devam eden Sultan Abdlmecid,

1847'de "meclis-i vkel"daki bir toplantya katld ve ser-y zen-
ciyye ticaretini yasakladn bildirdi. Bu kararn irade-i sereijje'ler
ile pekitirmeye alt. Babakanlk Arivi'ndeki irade-i hriciyye'de
k a y t l 1888 nolu irade, zenci ticaretini kesinlikle yasaklyordu. A y n
6
y l (1847) skdar esir pazar da resmen kaldrlyordu.

Tanzimat sonrasnda atlan bu admlar, bir sre sonra biraz yava

lad. Bununla birlikte, dnya devletlerinin bu kuruma kar ald
tavr, daha da arlamaya balamt. Osmanl devleti onlarn bu t u
tumuna ilgisiz kalamazd. N i t e k i m 1856 Paris Antlamas ile Osmanl
devleti, Avrupa Milletler Cemiyeti'ne girmi ve bu antlama ile de zenci
kle ticaretinin kaldrlmas kararn onaylamt. Ayrca kle ticareti
ile uraanlar sk bir denetlemeye tabi tutacan, klelere zdhk
verileceini taahht etmi ve buna ilikin szlemeler de yapmt. 7

Dnya devletleri ile yaplan bu antlamalar sonucu 1855'te erke

kle ticaretinin yasaklanmas resmen duyurulmu ve 1857'de de
zenci kle ticaretinin yasakland yeniden iln edilmiti. Bu konuda
Trablusgarp, Badad, Bursa valileri ile Basra Krfezi'ndeki Osmanl
donanma komutanlklarna kesin emirler gnderiliyordu. Msr valisi
Said Paa'ya da Sudan ve Habeistan'dan alnarak Msr'da satlan
zenci klelerin zd edilmesi ve bu ile uraanlarn cezalandrlmalar
konusunda talimat veriliyordu. 8

Osmanl mparatorluu, kle ticaretinin yasaklanmas ve esir

pazarlarnn kaldrlmas yolunda kararlar alrken zaman zaman da bu
kararlara aykr davranlara da giriyordu. Nitekim, 1264 (1848) tarih
li i k i irade, bunu aka gsteriyor. Birincisinde Trablus vahinin gn
derdii kle ve cariyelerin y o l giderlerinin karlanmas karara ba
lanrken tekisinde ise stanbul'a ulaan klelerin listesi veriliyordu. 9

6 Babakanlk Arivi, rade-i dhiliyye, sene: 1263, no: 1858.

7 Sabri akir Ansay, Hukuk Tarihinde slm Hukuku, A . . ilahiyat Fakltesi Yayn:
25, Ankara 1958, s. 67.
8 Dstr, istanbul 1299, cz 4, s. 368.
9 Babakanlk Arivi, rade- dhiliyye, sene: 1264, no: 9553.
420 SMAL PARLATIR

B i r baka olay ise 1860 sonrasnda Rus basknndan kaan er-

keslerin Trabzon ve Samsun evresine yerletirilmesi, bunlarn bakm
0
szlk yznden orada esir pazarlar kurdurularak satlmasdr.!

Bununla birlikte Osmanl ynetimi, Tanzimat'la birlikte nem

verdii kleliin kaldrlmas konusuna, biraz da dnya devletlerinin
empoze etmesi ile ciddiyetle eilmeye devam etti. stelik 2.8.1890'da
toplanan ve "klecilik aleyhtarl" olarak nitelenen Brksel Konfe-
rans'na da katld. Burada alnan kararlar resmen benimsedi. By
lelikle imparatorlukta mevcut esir pazarlar, yava yava ortadan
kalkmaya balad.

1908 Merutiyeti'nden nce erke t t i h a d ve Tevn Cemiyeti,

saraydaki erkes kzlarnn kardmasmda Elena kahraman Deli
Fuad Paa'dan yardm ister. Fuad Paa, I I . Abdlhamid ile dargndr.
Ancak bu konuda ingiliz elilii mstear Fi Moris'i araya sokar ve
kzlarn saraydan karlmasn salar. Bununla birlikte Paa, bu kzlar
adna zntlerini belirtmekten de geri kalmaz. nk o kzlarn sa
raydaki durumlar olduka iyidir. Bu dncelerini o yle dile geti
rir:
" . . . Oradaki kzlar babalarnn evinden ziyade emniyettedirler.
Adamn (Abdlhamid'in) bu cebhesi byle salamdr. Bizden bir t e k l i f
v u k u bulur bulmaz, emin olun derhal bunlar karr. .. Sonra bu kz
lar ziyan olmasn. Ortalarda kalrlar diye k o r k a r m " 1 1

Aslnda Deh Fuad Paa'nn bu szlerinde gerein pay byk,

Saray hayatna alan bu kzlarn birden bire darya karlmas,
kimsiz olanlarnn yeniden esir simsarlarnn eline dmesini kolayla
trabilirdi. Gene de, erke kzlar saraydan karld. kmak isteme
yenler de oldu. Onlar, Yldz'n lo odalarnda altklar hayat benim
seyenlerdi. Ancak, imparatorluun son bulmas ve Trkiye Cumhuri-
yeti'nin saray geleneklerini kesinlikle ortadan kaldrmas, klelik ku-,
rumunun Trk sosyal hayatndan yava yava kaybolmasn salad.

10 erke Muhacirleri, " H r r i y e t " , no: 17, 19 ekim 1868.

11 erkes Kzlar Saraydan Niin karlmt, "Yeni Tarih Dnyas", C. 1, s. 1, 17.9.1953.