Seluk niversitesi

ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi

Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi
(The Journal of Social and Economic Research)
ISSN: 1303 8370 / Nisan 2013 / Yl: 13 / Say: 25

TRK SVL HAVACILIK SEKTRNN

ULUSLARARASI REKABETLK DZEYNN
ANALZ

Aye Elif YAZGAN*

Sema YT**

ZET
2002den beri yurt ii pazarlarda, son yllarda da uluslararas pazarlarda etkisini
hissettiren Trk sivil havaclk sektrnn rekabet gcn deerlendirmek ve bu
dorultuda neriler sunmak almann amacn oluturmaktadr. Bu amala almada
Portern elmas modeli kullanlmtr.
Analiz sonucunda sektrn nitelikli insan gc bulmakta sknt yaad, yakt
maliyetlerinden olumsuz etkilendii; bunun yan sra lkenin corafik zellikleri
asndan ise avantajl olduu grlmtr. talebin yksek olmas ve sektrdeki
byme nemli bir avantajdr. Pazardaki ou firma maliyet liderlii stratejisi ile rekabet
ederken pazar lideri olan THY; kendi markas ile farkllama, AnadoluJet ile de maliyet
liderlii stratejisini benimsemitir. Trk turizm ve lojistik sektrnn bymesi havaclk
sektrnn rekabet gc iin olduka nemli bir etkendir.
Anahtar Kelimeler: Sivil Havaclk, Elmas Modeli
JEL Kodu: L91, L93, L19, L20

*
Ar. Gr., Gaziosmanpaa niversitesi
**
Ar. Gr., Gaziosmanpaa niversitesi
422 Aye Elif YAZGAN Sema YT

THE ANALYSIS OF COMPETITIVENESS OF TURKISH CIVIL AVIATION

INDUSTRY
ABSTRACT
The aviation industry is one of the primary industries that are growing swiftly not
only in Turkey but also throughout the World. Turkey is a large country with a growing
economy. Given its large size and growing population base demand on air service has
increased over the past years. Turkeys strategic location ensures unrivaled advantages in
airline in the region. Turkey is one of the four countries of the fastest growing of the
world for the last eight years in terms of civil aviation sector (THY, 2011: 6)
By the year of 2011, there are170 air transport enterprises, 65 maintenance and
training enterprise, 44 ground handling service, 1079 aircrafts and 67 airports in Turkey.
Purpose of the study is assessing the competitiveness level of the civil aviation
industry which makes feel the impact in national markets since 2002 and international
markets in recent years and offering suggestions in this context. This Porters diamond
model is used in this study to reach this aim
Porters diamond model stresses the significance of both internal and external sources
in creating firm competitive advantage. The Diamond Model which consists of four
national determinants of competitive advantage in a particular industry: (1) factor
conditions, (2) demand conditions, (3) related and supporting industries, and (4) firms
strategy, structure and rivalry (p.71). In addition to these four determinants of
competitiveness, there are two indirect variables in the model: (5) chance and (6)
government (Porter, 1990: 124-128). Factor conditions are the factors of production and
infrastructure necessary to compete in a particular industry. They include the labor skills
and natural resources that in early stages of development can provide an advantage. In
civil aviation industry factor conditions can be examined under several variables as Porter
defined:
Labor demand has increased in proportion to the growth rate of the sector in Turkish
civil aviation industry. The demand relates to both the flight and ground handling services.
Labor in the sector is quite varied. It is reported that number of employees such as air
traffic controllers, aircraft maintenance mechanics, flight operation experts, flight
technicians, cabin personnel, ground handling personnel has reached the 110.000 people
in 2011. The number personnel/employed in this sector are insufficient considering the
growth rate of the sector. Also shortage of qualified labor is seen.
In terms of geographical conditions Turkey has a favorable climate and terrain for the
aviation sector. Aircraft requirements have met by imports owing to absence of aircraft
production facility in Turkey. Airbus (Europe) and Boeing (US) companies market share
is more than %90 in Turkey aircraft industry. Fuel expenses are one of the most important
items of expenditure for airlines. Turkey is dependent on imported fuel and fuel costs
have increased in the last 3 years so it causes a disadvantage. Infrastructure investments
have increased in recent years. Although a significant change is not observed in number
of airports, major changes are seen in airports utilization rate. The most important
organizations that provide information about the sector are Directorate General of Civil
Aviation) and General Directorate of State Airports Authority.
According to the Demand Statistics of 2010 released by IATA (International Air
Transport Association), the demand in the transportation sector has contributed to the
national gross product at the rate of 14% and has increased about 8% in the past five years.
S BF Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi 423

While the demand for road transportation has increased by 7.6%, demand for railway
transportation has increased by 2% and lastly demand for marine transportation has
increased by 5%. The highest ratio of growth has been seen in air transportation with the
ratio of %16 (Anonymous C, 2011: 11).
As for the end of the year 2011, 27.415.000 passengers boarded domestic flights,
24.539.000 passengers boarded international flights.
The competition in the sector has occurred among the airline companies. Although
Turkish Airlines is superior to the others remarkably in domestic flights, in recent years a
growing number of other Turkish companies are increasing their market share gradually.
There are no international companies operating to domestic flights in Turkey.
THY has an important market share both in domestic lines and international lines.
THY also has focused more on international flights than domestic flights. In addition,
THY has been sponsor for many organizations, famous football clubs (Manchester United
and Barcelona), and outstanding sportspeople (such as, Caroline Wozniacki) to increase
its brand awareness in abroad.
THY, which is a leader in this sector, has determined its competition base as the
service quality and trust rather than price. It also competes in the domestic area by
operating with Anadolu Jet at reasonable prices.
However, Pegasus Airlines has tried to distinguish itself from others on the basis of
low price. Onur Air and Sun Express have followed same strategy as Pegasus. These
companies also determined appropriate price policy in international flights.
THY, has more planes than the others proportionally its market share. THY, which
has planes five times more often than its closest competitor, is followed by Pegasus, Onur
Air, and Sun Express.
THY, as a market leader has co-operated with various universities in Research and
Development. In 2006, ITU-THY Technical Design Office was started at the Faculty of
Aeronautical and Astronautical Engineering of Istanbul Technical University
(Anonymous i, 2011).
In 2011, agreements were made for cooperation in various technological areas
between the Universities of Kocaeli and Yalova (Anonymous j, 2011). The other
companies have been trying to cooperate with universities although they can't allocate
their resources as much as THYcan.
The effect of tourism and logistics sectors stand out when considering supporting
industries. Tourism industry is highly competitive industry in Turkey due to its long and
exceptionally attractive coastline, many natural attractions, unique historical and
archaeological sites, a suitable climate, improving touristic infrastructure and a tradition
of hospitality. Similarly competitiveness of logistics sector is increasing because of
Turkeys location. Turkey can serve as a transport hub or a link between neighboring
countries.
Auditing is crucial in civil aviation sector like other sector. It has performed at the
international standards. The number of inspections has increased proportionally to the
growth of the sector.
While civil aviation industry is negatively affected by external factors such as
political chaos, acts of terrorism, and diseases; signing agreements for lifting mutual visa
requirements for citizens by Turkey and many other countries have positive effect.
Keywords: Civil aviation, Diamond model
JEL Classification Codes: L91, L93, L19, L20
424 Aye Elif YAZGAN Sema YT

GR
Ulam sektr dnya ekonomisinde nemli bir paya sahiptir. Ulam
sektrnn iinde yer alan ve stratejik nemi ile katma deeri yksek,
lkelerin kalknmasnda ve rekabet gcnde kilit konuma sahip havaclk
sektr btn dnyada ekonomik byme, kreselleme ve liberalleme
paralelinde gelimektedir. Dnya havayolu trafii, 2002 ylndan bu yana
cretli yolcu km asndan %49 orannda art gstermitir (THY, 2011:
6).
lkemizde ise sektre ait byme daha hzldr. Son sekiz ylda
Trkiye Sivil havaclk sektr asndan, Dnyada en hzl byyen
drt lkeden biri konumundadr (THY, 2011: 6). Sektrde pazar henz
doygunlua erimemi olup sektrn bymesini nmzdeki yllarda da
srdrecei ngrlmektedir. Sivil havaclk sektr sadece yolcu
tanmasndan deil ayn zamanda kargo tamacl, bakm, yer
hizmetleri ve destek hizmetlerden olumaktadr.
Sektrlerin rekabet gcn deerlendirmede sklkla kullanlan Elmas
Modeli Michael E. Porter tarafndan gelitirilmitir. Bu model sayesinde
sektrlerin rekabet gc belirli etkenler erevesinde sistematik olarak
deerlendirilebilmekte bylece sektre ynelik gereki ve gelitirici
neriler sunulabilmektedir.

1. TRK SVL HAVACILIK SEKTR

Trkiyede 20 Mays 1933 ylnda 2186 sayl kanunla Milli Savunma
Bakanlna bal olarak sivil havayollar kurmak ve tamaclk yapmak
amacyla Hava Yollar Devlet letme daresi kurulmutur. Ayn yl Trk
Hava Postalarnn 5 uaklk filosu ile Trkiyenin ilk sivil hava
tamacl balamtr. 1935 ylndan sonra dare, 2744 sayl kanunla
Bayndrlk Bakanlna balanmtr. 1938 ylnda katma bteli bir
devlet idaresi olarak 3424 sayl Kanunla Devlet Hava Yollar Umum
Mdrlne dntrlen dare, yeni uaklar ile stanbul-Ankara
arasnda tarifeli posta ve yolcu tamaclna balamtr. 1944 ylnda
uak says 28e ulaan dare, 21 Mays 1958 tarih ve 6623 sayl Yasa ile
Trk Hava Yollarna (THY) dntrlmtr. Trkiyenin ilk zel
havayolu ise 1977 ylnda kurulan Bursa Hava Yollardr. stanbul-Bursa
S BF Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi 425

hattnda tarifesiz sefer yapan irket 1980 ylnda yeterli devlet desteini
de bulamamasnn sonucunda kapanmtr. (Hassu, 2004: 57).
eitli saysal gstergeler etrafnda 2011 yl Haziran sonu itibariyle
sektrn durumu u ekildedir:
Tablo 1. lkemizdeki Havaclk Sektrnn Durumu
Hava Tama letmeleri Havaalan
Havayolu letmesi 15(3Kargo) D- Hat 23
Hava Taksi letmesi 60 Sadece Hat 31
Genel Havaclk letmesi 40 zel Statl 13
Balon letmesi 16 Toplam 67
Zirai lalama letmesi 39
Toplam 170 Bakm ve Eitim letmeleri
Bakm Organizasyonu 35
Uu Eitim Organizasyonu 16
Hava Arac Says Tip Eitim Organizasyonu 14
Havayolu letmelerinde 346 Toplam 65
Hava Taksi letmelerinde 246
Genel Havaclk let. 235 Yer Hizmetleri
Balon 108 A Grubu 4
Zirai letmelerde 69 B Grubu 12
zel Jetleri 75 C Grubu 28
Toplam 1079 Toplam 44
Kaynak: SGHM, 2011: 21

2. ELMAS MODEL
Niin bir lkedeki baz endstriler dier lkelerdekinden daha
baarldr? Bir lkenin rekabet gcn ne etkiler? (Porter, 1990: 71). Bu
ve buna benzer sorular cevaplamak amacyla Michael E. Porter yeni
dncelerle ve uluslarn stnlk elmas adn verdii bir modelle
sonulanan bir aratrma yrtmtr.
Portera gre aadaki drt nitelik tek tek ve bir sistem olarak ulusal
stnlk elmasn oluturur. Her lke kendi endstrileri iin bunlar
oluturabilir ve ynetebilir. Bu nitelikler ekil 1de gsterilmitir.
426 Aye Elif YAZGAN Sema YT

Firma Stratejisi, Yaps

ans
ve Rekabet

Girdi Talep
Koullar Koullar

lgili ve destek
endstriler Devlet

ekil 1. Bir Sistem Olarak Elmas Modeli (Porter, 1990: 127)

Girdi koullar: lkenin yetimi i gc veya alt yap gibi endstride

rekabet etmek iin gerekli retim faktrlerinin durumu,
Talep koullar: Endstrideki rn ve hizmetler iin yurt ii pazar
talebinin nitelii,
lgili ve destek endstriler: lkede uluslararas rekabetilie sahip
ilgili ve destek endstrilerinin olup olmamas,
Firma stratejisi, yaps ve rekabet: lkede firmalarnn nasl
oluturulup organize edildii, ynetildii ve lke iindeki rekabetin
varln ifade eder.
ans: ansn rol lkenin durumuna, firmann ve devletin kontrolne
bal deildir. rnein yeni icatlar, bioteknoloji gibi yeni teknolojiler,
enerji krizi gibi nedenlerden dolay girdi maliyetlerinin deimesi, pazar
yapsnn deimesi ve savalar gibi olaylar ans unsuru iinde
deerlendirilir.
Devlet: Devletin ayr bir faktrden ok dier drt faktr zerinde
etkisi olan bir faktr olarak dnlmesi gerekir. Porter devletin en uygun
rolnn zor olsa da bir katalizr gibi irketlerin hedeflerini bytmeleri
ve rekabet gcn artracak faaliyetlerin performanslarnn seviyelerini
ykseltmeleri hususunda iletmeleri cesaretlendirmek ve hatta itmek
olduunu ifade etmitir.
S BF Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi 427

Elmas modeli 1990lardan itibaren bir ok sektrn ve lkenin rekabet

gc dzeyini belirlemede kullanlmtr. Trkiyede yaplm
uygulamalardan bazlar Tablo 2de yer almaktadr.
Tablo 2. Literatr zeti
allan
Yazarlar Bulgular
Sektr
Kmedeki mevcut girdi koullarnn, fiziksel altyapsnn ve bilgi
Bulu vd.

alt yapsnn firmalar asndan olduka avantajl olduu

(2004)

Biliim
belirtilirken; firmalarn finansal, pazarlama, eitim ve kuluka
Sektr
merkezi destei konusunda hizmet eksikliklerine sahip olduu
vurgulanmtr.
Eraslan, vd. Bulu vd.
(2006)

Elektronik Trk elektronik sektrnn rekabetilik seviyesi, elmas modeli ile

Sektr yaplan analiz sonucu orta seviyede tespit edilmitir.

Sektrnn rekabet pozisyonu 5 zerinden 2,85 olarak tespit

(2007)

Plastik edilmitir. Girdi koullarnn deeri 2,75, firma stratejisi ve rekabet

Sektr yaps 2,52 ilgili ve destekleyici kurulular 2,28 talep koullar 4,22
deerindedir. Devletin etkinlii ise 2,25 seviyesindedir.
Sektre ulusal pazarda artan talep ve talebin giderek daha fazla
sofistike olmas, nitelikli i gc ve firmalarn da alma
Grpnar,

(2007)
Barca

Mobilya stratejileri olduu vurgulanm, sektr ierisindeki firmalarn

Sektr ihracata nem vermeleri ve yksek teknolojiyi kullanmalar
gereklilikleri belirtilmitir. Ayrca Ar-Ge, tasarm ve pazarlamaya
odaklanlmas gerektii ifade edilmitir.
Sanayinin kresel anlamda srdrlebilir bir rekabet gcne sahip
Eraslan vd.

olmas iin maliyet, kalite ve eitliliini en etkin bir ekilde

(2008)

Tekstil ve
birletirmesi ve AB pazarnda sahip olduu pay srekli klarken
Hazr Giyim
yeni pazarlarda ni rnler ile ykselen bir byme eiliminin elde
edilmesi gereklilii vurgulanmtr.
Danmanlk

Tekirda
(2008)

Elektrik- Tekirda elektrik-elektronik sektrnn rekabet pozisyonu, elmas

Vezir

Elektronik modeli ile yaplan analiz sonucu orta seviyede tespit edilmitir.
Sektr
Innocentric

Merzifon Firma stratejisi ve rekabet yapsnn, girdi koullarnn, ilgili ve

(2010)

Ankastre destekleyici kurulularnn rekabet gcnn zayf, talep koullarnn

Kmesi ve devletin etkisinin ise orta seviyede olduu belirlenmitir.

Sektrde kaynak eitliliinin ve salam sermaye yapsnn ok

nemli olduu belirlenmitir. Ayrca deiik piyasa yaplarnn
Hn (2011)

Elektrik hayata geirilmesi ve tarife gruplarnn eitlendirilmesinin ne

Sektr kt gzlemlenmitir. irketlerin uzun vadede piyasay daha
kararl hale getirecek fiyat teklifleri hazrlamalar gerektii ortaya
kmtr. lgili ve destekleyici kurulular olarak niversitelerin ve
STKlarn daha da etkin olmalar gerektii saptanmtr.
ISKAV
(2011)

klimlendirme
Sektrn rekabetilik seviyesi yksek olarak belirlenmitir.
Sektr
428 Aye Elif YAZGAN Sema YT

Girdi koullar, talep koullar, ilgili ve destekleyici kurumlar, firma

Valilii
(2010)
Mula
Mula Turizm stratejisi ve rekabet yaps ve devlet olmak zere elmas
Blgesi modelindeki tm bileenlerin seviyesinin dk olduu
grlmtr.
Sanayi sektrleri grubundan mermer, hizmet sektr grubundan
Sanayi,
valilii
(2007)
Elaz

salk ve tarm sektr grubundan tavukuluk ve balklk

Hizmet,
sektrlerinin uluslararas rekabetilik gcnn orta, dier
Tarm
sektrlerin rekabetilik glerinin dk olduu belirlenmitir.
Aratrma ve
Danmanlk

OSTM OSTM plastik-kauuk, otomotiv yan sanayii, teknoloji-biliim

(2007)

Organize sektrleri dk; yap-inaat, talal imalat (metal ve metal ileme),

Vezir

Sanayi makine-tehizat, elektrik-elektronik ve i makinalar sektrleri ise

Blgesi orta dzeyde rekabetilik gcne sahip olduu tespit edilmitir.

3. TRK HAVACILIK SEKTRNN ULUSLARARASI

REKABET GC
Bu blmde sivil havaclk sektrnn elmas modeli balamnda
analizine yer verilmitir.

3.1. Girdi Koullar

3.1.1. Beeri Kaynaklar
Trk sivil havaclk sektrnde sektrn byme hzyla orantl
olarak artan bir igc talebi vardr. Bu talep hem uu hem de yer
hizmetleri ile ilgilidir. Sektrdeki igc olduka eitlidir. Pilot, hava
trafik kontrolr, uak mhendisi, uak teknisyeni, dispeer, yer
hizmetleri personeli, havaalan iletmecilii personeli ve kabin grevlisi
gibi birok grevde yer alan alan saysnn 2011 ylnda 110.000 kiiye
ulat belirtilmektedir (UBAK, 2011). Bu dorultuda birok
niversitede sivil havaclkla ilgili blmler yer almaktadr. Balcalar
Anadolu niversitesi, Erciyes niversitesi, Kocaeli niversitesi,
Erzincan niversitesi, Atlm niversitesi, Kastamonu niversitesi,
Mustafa Kemal niversitesidir. Ayrca Tde Uak Mhendislii,
ODTde Havaclk ve Uzay Mhendislii blmleri mevcuttur. Bunun
yan sra Trk Hava Kurumu niversitesi de nitelikli personel
yetitirmede sektre katk salamaktadr.
Sektrn byme hz gz nne alndnda i gc says yetersiz
kalmaktadr. Ayrca havaclk sektr kendine has sk kurallar ve
standartlar erevesinde hizmet reten bir sektr olduundan nitelikli i
S BF Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi 429

gc sknts daha da fazla hissedilmektedir. gcnn nitelii ve

nicelii asndan sektrde u sorunlar dikkati ekmektedir:
Eitim programlarnn mfredatlar gncel deildir, ayn zamanda
mfredatta uygulama eksiklikleri vardr. Sivil havaclk yksek
okullarnn ounun kurulduu yerlerde uluslararas havalimannn
bulunmamas bu sorunun nedenlerinden birisidir.
gcnn ngilizce eitim seviyesi sektr ihtiyacn karlayacak
dzeyde deildir (Anonim a, 2011: 2).
Yllardan beri kamu imknlar ile yetitirilen pilot kaynana bal
kalan sektrde, giderek ve artan bir ekilde zel sektr kaynaklar
ile yetitirilen pilotlar vastasyla kaynak eitlendirilmesine, pilot
yetitirme maliyetinde kamu yknn azaltlmasna ihtiya vardr
(Anonim b, 2011: 1).
Sektrnn ihtiyac olan (yapsal tamir, boya, kabin ii, kaplama
v.b.) personelin yetitirilmesine imkn verecek meslek liseleri
says yeterli deildir (Anonim a, 2011: 2).

3.1.2. Fiziksel kaynaklar

Corafik koullar: Sivil havaclk sektrnde corafik koullar hem
yer hizmetlerinde hem de uu esnasnda etkisini gstermektedir. Deiik
iklimlerde bulunan hava alanlar ve bakm birimlerinden dolay iklim,
havacl etkileyen en nemli unsurlardandr. klim zelliklerinden
dolay havacllk ulamnda ciddi engellerle karlalmaktadr. Hava
pist sahasndaki buzlanma, ar kar yalar, youn sis basks, ar
yamurda grme mesafesinin zorlamas gibi uuu engelleyebilen
unsurlar o blgenin iklimsel zelliinden kaynaklanmaktadr. Bu iklim
koullar, uak ve uakta bulunan personeli etkiledii gibi yer hizmeti
veren personel ve bakm servislerinde alan teknisyenleri de olumsuz
etkilemektedir (MEGEP, 2007: 60). Bu adan Trkiye, eitli iklim
zelliklerine sahip bir lke olduundan artlar mevsimlere gre deise
de genel olarak ok zorlayc bir iklime sahip olmadndan havaclk
sektr asnda elverili bir iklim yapsndadr.
Corafik konum asndan ise Trkiye, Asya ve Avrupa arasnda bir
kpr olmasndan dolay stratejik konumu, jeopolitik yaps, etrafndaki
lkelerin sosyo-ekonomik koullar ile byk avantajlara sahiptir.
430 Aye Elif YAZGAN Sema YT

Uak: Sektrn bymesi ile uak saylarnda yllar itibariyle art

gzlemlenmektedir.

400
Uak Says

300
200
100
0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
ekil 2. 2002-2010 Yllar Arasndaki Uak Says(SHGM, 2011: 23)

Yerli uak retimi olmad iin sektr bu ihtiyacn ithalatla

karlamaktadr. En ok satn alm yaplan firmalar Airbus (Avrupa) ve
Boeing (Amerika) olup bu iki firmann uaklar sektrdeki uaklarn
%90ndan fazladr.

Uak Yakt: Yakt giderleri havayolu iletmelerinin en nemli gider

kalemlerinden biridir. Trkiye gibi yaktta darya baml bir lke iin
bu maliyet unsuru daha da nemli olmaktadr.

2500,00
2000,00
Fiyat (TL)

1500,00
1000,00
500,00
0,00
Eyl.10

Eyl.11
Oca.07

Oca.08

Oca.09

Oca.10

Oca.11
May.07
Eyl.07

May.08
Eyl.08

May.09
Eyl.09

May.10

May.11

ekil 3. Uak Yakt Fiyat Endeksleri(TK, 2011)

S BF Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi 431

Yakt maliyeti ise 2008 ylnda beklenenden fazla artm olup

sonrasnda bir dme eilimi gsterse de son 3 yldr srekli artmaktadr.
Bu durum sektr iin byk bir dezavantajdr.

3.1.3. Bilgi kaynaklar

Sivil Havaclk Genel Mdrl: SHGM, Sivil Havaclk alannda
Trkiyenin en yetkili kurumudur. SHGMnin temel grevi; sivil
havaclk faaliyetlerinin milli karlara ve uluslararas Sivil Havaclk
dzenlemelerine uygun olarak yaplmasn salamaktr. Sektrn dzenli,
emniyetli ve gvenli bir ekilde ilemesi iin sivil havaclk
faaliyetlerinin planlanmasndan ve kontrolnden sorumlu olan SHGM,
her yl dzenli olarak faaliyet raporlar hazrlayp kamuoyunun bilgisine
sunmaktadr. Raporda, genel mdrlk hakknda genel bilgilerin (mali,
faaliyet, performans vb.) yan sra, havaclk sektr ile ilgili geliim ve
byklkler ile ilgili bilgiler verilmektedir (elebi, 2008: 47).
Devlet Hava Meydanlar letmesi: DHM Genel Mdrl,
havaalanlarnn iletilmesi, meydan yer hizmetlerinin yaplmas, hava
trafik kontrol hizmetlerinin ifas, seyrsefer sistem ve kolaylklarnn
kurulmas ve iletilmesi, bu faaliyetlerle ilgili dier tesis ve sistemlerin
kurulmasndan sorumludur. DHM, Sivil Havaclk Genel Mdrl
gibi her yl dzenli olarak faaliyet raporlar hazrlayp yaynlamaktadr.
Raporda, kurulula ilgili genel bilgiler (tekilat yaps, personel bilgileri,
mali durum vb.) ve hava meydanlaryla ilgili bilgiler verilmektedir
(elebi, 2008: 48).
Dier sendika ve dernekler: Sivil havaclkta ou mesleki alanda
faaliyet gsteren sivil toplum kurulular bulunmaktadr. Bu dernek ve
sendikalarn balcalar Hava Sendikas, TSHD (Trkiye zel Sektr
Havaclk letmeleri Dernei), Trkiye Havayolu Pilotlar Dernei,
Trkiye Havayolu Pilotlar Vakf, Pilotlar Dernei, Sivil Havaclk
Mezunlar Dernei, Uak Teknisyenleri Dernei, Havaclk Tbb
Derneidir. Bu sendika ve derneklerde zaman zaman sektre ynelik
aratrmalar yaparak ve raporlar sunarak bilgi salamaktadrlar.
432 Aye Elif YAZGAN Sema YT

3.1.4. Altyap
Havaalanlar: Trk havaclk sektr iin yaplan altyap
yatrmlarnda son yllarda byk artlar grlmtr. Havaalan
saysnda yllar itibari ile nemli bir deiiklik grlmemekle beraber asl
deiiklik aktif olarak kullanlma oranlarndadr.

67 67 67 67 66 67 67 67 67

39 39 39 39 39 40 40 40 40
28 28 28 28 27 27 27 27 27

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Toplam Sivil Havaalan Toplam Sivil-Askeri Havaalan

ToplamHavaalan Says

ekil 4. Toplam Havaalan Says (SHGM, 2010: 37)

2010 ylnda nceden atl durumda olan 4 havaalannn (Balkesir-

Krfez, Bursa-Yeniehir, anakkale, Siirt Havaalanlar) aktif hale
gelmesi salanm; yeterli yolcu talebi olmad iin iletmeye kapatlan
6 havaalan da (Sivas Nuri Demira, Tokat, Uak, Balkesir-Merkez,
Zonguldak-aycuma, Sinop Havaalanlar) yeniden iletime almtr. 5
havaalan (anlurfa GAP, Hatay, Amasya-Merzifon, Antalya-Gazipaa
ve Gkeada Havaalanlar) ise mevcutlara ilave olarak sivil havaclk
sektrne kazandrlmtr. Yine de aktif yolcu tamasnda kullanlan
hava alan says 46dr (SGHM, 2010: 29).
Yer Hizmetleri Kurulular: Yer hizmetleri kurulular; temsil, yolcu
trafik, yk kontrol ve haberleme, Ramp (Ramp, kargo ve posta, uak
temizlik, birim ykleme gerelerinin kontrol), uak hat bakm (uak hat
bakm, yakt ve ya),uu operasyon, ulam, ikram servis, gzetim ve
ynetim, uak zel gvenlik hizmet ve denetimi hizmetlerini sunan A, B
ve C tipi alma ruhsatlarna sahip kurulular ifade eder. 2011 yl
Haziran sonu itibariyle sektrde yer hizmetleri trlerinde faaliyet
gsteren iletmelerin 4 tanesi A, 12 tanesi B ve 27 tanesi C grubu alma
S BF Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi 433

ruhsatna sahiptir. Ayrca 1 tane de yetkilendirme olmak zere toplam 44

adet kurulu bulunmaktadr (SHGM, 2010: 39)

3.2. Talep Koullar

3.2.1. Sektrn Byme Durumu
Sivil havaclk sektrnn 2002 ylnda 2,2 milyar dolar olan cirosu
2010 ylnda 12 milyar dolara ulamtr. Trkiyede 2002 ylnda toplam
532 bin 531 olan havayolu trafii, havaclk konusunda yaanan olumlu
gelimeler erevesinde, 2010 yl sonuna kadar %127,8 byyerek 1
milyon 213 bin 125e ulamtr. 2002-2010 seneleri arasnda yllk
ortalama byme uak trafii iin %16, yolcu trafii iinse %25,5 olarak
gereklemitir (Anonim f, 2011).

3.2.2. Yurtii Talep Miktar

IATA (Uluslararas Hava Tamacl Birlii) tarafndan yaymlanan
2010 yl Talep statistikleri sonucuna gre Trkiyede son 5 yl iinde
lke gayrisafi yurt ii haslasna ortalama %14 katkda bulunarak Trkiye
ekonomisinde nemli bir yere sahip olan ulatrma sektrndeki talep,
yaklak %8 gibi nemli oranda artmtr. Bu bymenin iinde karayolu
iin talep yllk %7,6, demiryolu tamacl talebi yllk %2, denizyolu
tamacl %5 art gsterirken, hava tamaclndaki talep yllk
%16dan fazla bir art gstermitir (Anonim c, 2011: 11).
2011 yl Haziran sonu itibariyle, i hatlarda 27 milyon 451bin, d
hatlarda 24 milyon 539bin olmak zere toplam 51 milyon 990bin kii
hava yolu ile ulam tercih etmitir.
434 Aye Elif YAZGAN Sema YT

120000
Yolcu Says (x bin) 100000

80000

60000

40000

20000

0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
ekil 5. 2002- 2010 Yllar Arasnda Tanan Toplam Yolcu Says
(SGHM, 2010: 34)

Sektre ynelik talep 2003 ylndan itibaren nemli bir art

gstermektedir. zellikle uygun fiyatl uu imkn sunan havayollarnn
saysnn artmasyla talebin daha da artaca ngrlmektedir.

3.2.3. Talebin Yaps

Sosyo-ekonomik gelimeler, insanlarn konfora ve zamana daha fazla
kymet vermeleri gibi sebeplerle havayolu yolcu ve kargo tamaclna
olan talep artmaktadr. Grses (2006)in Samsunda yapt bir almada
talebi etkileyen en nemli 3 faktr srasyla gvenlik, fiyat ve dakiklik
olmutur. Aslnda Tk sivil havaclk sektrnde i hat uularnda daha
ok fiyat duyarll olduu dnlmtr. Ancak Trk yolcular
gvenlik unsuruna daha fazla nem vermilerdir. Bu da dnyadaki taleple
paralellik gstermektedir. Yine de fiyat asndan ekonomik olan
havayolu saysnn artt dnldnde yerel talebin byk bir
ksmnn uygun fiyat tercih ettii sylenebilir.

3.3. Firma Stratejisi Ve Rekabet Yaps

3.3.1. Sektrdeki Rekabet Yaps
Trk sivil havaclk sektr bnyesinde, 2011 yl Haziran ay
itibariyle 3 kargo olmak zere 15 havayolu, 60 hava taksi, 40 genel
havaclk, 16 balon ve 39 zirai ilalama olmak zere toplam 170 hava
S BF Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi 435

tama iletmesi bulunmaktadr. Asl rekabet havayollar irketleri

arasnda gereklemitir (SGHM, 2011: 22).

66 66
57 53
43 47
34 34

2008 2009 2010 2011 (Ocak-

Eyll)

THY Dier Trk Firmalar

ekil 6. Hatlarda Pazar Pay (THY, 2011: 10)

hatlarda THYnn gzle grlr bir stnl olmasna ramen son

yllarda says artan dier Trk firmalar pazar paylarn gittike
artrmaktadrlar. hatlar pazarnda yabanc firmalar yer almamaktadr.

60 54
47 52
43
31 30 30
16 18
10 9

2008 2009 2010 2011 (Ocak-

Eyll)

THY Dier Trk Firmalar Yabanc letmeler

ekil 7. D Hatlarda Pazar Pay (THY, 2011: 10)

THY, i hatlarda olduu gibi d hatlarda da nemli bir pazar payna

sahiptir. Sektrdeki bu grnmn nedeni THYnin stratejik olarak d
hatlara younlamas ve blgesel uular dier yerli firmalara
brakmasndan kaynaklanmaktadr.
436 Aye Elif YAZGAN Sema YT

3.3.2. Firma Stratejileri

Aadaki tabloda grld zere en fazla uak sahibi olan firma
THYdr. Pazarda da lider olan THY, rekabet unsurunu fiyat deil,
hizmet kalitesi ve gven duygusu olarak belirlemitir (Anonim d, 2011).
Bir ok uluslararas organizasyona, nemli futbol kulplerine
(Manchester United ve Barcelona gibi), nemli yabanc sporculara
(Caroline Wozniacki) sponsor olan firma yurt dnda da markalamaya
almaktadr. 2011 ylnda marka haberlerinde en ok THY'nn adnn
getii belirlenmitir (Anonim h, 2011). THY, AnadoluJet ile de daha
uygun fiyatl uularla daha ok Anadolu pazarnda rekabet etmektedir.
Pegasus firmas ise rekabet unsurunu fiyata dayandrmaktadr.
zellikle yln belirli zamanlarnda yapt kampanyalarla ok ucuza bilet
satabilmektedir.
Onur Air ve Sun Express de ayn ekilde fiyat zerinden rekabet
etmeye almaktadr. Yurtdna da ayn ekilde uygun fiyat politikas
belirleyen firmalar daha ok Trk mterilere hitap etmektedir.
Tablo 3. Havayolu letmelerinde Bulunan Byk Gvdeli Uak
Says (SHGM, 2011: 22)
Havayolu iletmesi Yolcu ua Kargo ua Toplam
THY 167 6 173
Pegasus Hava Tamacl 33 - 33
Onur Air Tamaclk 30 - 30
Gne Ekspres Havaclk 26 - 26
Sk-Ay Hava Tamaclk 16 - 16
Atlasjet Havaclk 13 - 13
Hrku Hava Yolu Ta. 8 - 8
MNG Hava Yollar Ve Ta. - 8 8
Turistik Hava Tamaclk 8 - 8
IHY zmir Hava Yollar 7 - 7
ACT Havayollar - 6 6
ULS Havayollar Kargo Ta. - 6 6
Borajet Hav. Ta. Uak. Bak. 5 - 5
Tailwind Havayollar 5 - 5
Saga Hava Tamaclk 2 - 2
Toplam 320 26 346

Pazara pay ile doru orantl olarak en fazla uaa THY sahiptir.
Uak says en yakn rakibinin 5 katndan fazla olan THYyi, Pegasus,
Onur Air ve Gne Ekspres Havaclk firmalar izlemektedir.
S BF Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi 437

3.3.3. Ar-Ge
Pazar lideri olan THY, Ar-Ge faaliyetleri iin eitli niversitelerle i
birlii yapmaktadr. 2006 ylnda T-THY Teknik Tasarm Ofisi, T
Uak ve Uzay Bilimleri Fakltesi bnyesinde almtr (Anonim i, 2011).
Kocaeli niversitesi ve Yalova niversitesi arasnda 2011 ylnda eitli
teknoloji konularnda ibirlii yapmak iin anlamalar yaplmtr
(Anonim j, 2011). Dier hava yollar irketleri THY kadar Ar-GEye
bte ayramamakla birlikte niversitelerle ksmen de olsa ibirlii
ierisindedirler.

3.4. lgili ve Destek Endstriler

3.4.1. Turizm sektr
Turizm sektr, ulamda yabanclarn ounun, yerli turistlerin ise git
gide daha fazla hava yolunu tercih etmeleri nedeniyle sivil havaclk
sektrne etki eden en nemli sektrdr.

25
20
15
10
5
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

ekil 8. Trkiyenin Turizm Geliri(Milyar $)

(Kaynak: Kltr ve Turizm Bakanl)

Trk turizm sektr lkenin corafi konumu ve doa gzellikleri

avantaj ile rekabet gc yksek bir sektrdr. Turizm geliri yllar
itibariyle genel olarak artma eilimindedir. zellikle son yllarda tantm
faaliyetlerine yaplan yatrmn artmas, fiyat kampanyalar, kltrel
etkinlikler sektrn bymesine katk yapmtr.
2002-2010 yl arasndaki sektrel geliimler aadaki gibi
gereklemitir:
438 Aye Elif YAZGAN Sema YT

Tantm btesi yaklak 3,5 kat artmtr

Katlnan uluslararas turizm fuar says %50 artmtr.
Mavi bayrakl plaj says 2,5 kat artmtr.
Turist rehberi says %62 artmtr.
Belgeli seyehat acentas says ise %40 artmtr(Kltr ve Turizm
Bakanl)
Tm bu olumlu gelimeler turizm sektrne paralel olan havaclk
sektrn dorudan etkilemektedir.

3.4.2. Lojistik Sektr

Trkiye, corafi konumunun retim ve tketim merkezlerine
yaknl avantaj ile lojistik sektrnde byyen bir lkedir. Lojistik
sektr 2010 ylnda 2009a oranla ABde ortalama yzde 7, Trkiyede
ise yzde 23 civarnda bym ve Trkiye lojistik sektr ABye oranla
2,7 misli hzl byme kaydetmitir (Anonim e, 2011). Dnya
Bankasnn 2010 yl Lojistik Performans Endeksinde 150 lke arasnda
39. srada bulunan Trkiyenin Gayri Safi Milli Hasla ierisindeki pay
%22 olmutur.
Havayolu ile tanan yk miktarnda da ykselen bir trend
gzlemlenmektedir.

2500000

2000000

1500000 Hat
D Hat
1000000
Toplam
500000

0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

ekil 9. 2002-2010 Yllar Arasnda Tanan Yk Miktar

(SHGM,2010: 36)
S BF Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi 439

3.5. Devletin Rol

3.5.1. Denetim
Her ulam sektrnde olduu gibi sivil havaclk sektrnde de
denetim faaliyetleri byk nem tamaktadr. Denetimler uluslararas
standartlara gre yaplmaktadr.

6000
5000
Denetim says

4000
3000
2000
1000
0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

ekil 10. 2002- 2010 Yllar Arasnda Yaplan Denetim Says

(SHGM, 2010: 51)

Sektrn gelimesine paralel olarak denetim saysnda da art

gzlemlenmektedir. Bu sayede sektrdeki hizmet kalitesi ve gvenlik
standartlar uluslararas standartlara uygun hale gelmektedir.
Ayrca 2012 ylnda sivil havaclkta bamsz denetim kurulularnn
faaliyete geirilmesi planlanmaktadr. Devletin yetki verdii kurulularn
denetim yapmalar ile denetim kalitesinin artrlmas hedeflenmektedir
(Anonim g, 2011).

3.5.2. Destek
2003 ylnda i hatlar yolcu tamacl pazarnn rekabete almas,
bu rekabet neticesinde cretlerdeki azalmayla birlikte yaratlan potansiyel,
sektrde nemli bir ivmeye neden olmutur (SHGM, 2010: 12). Ayrca
devlet, havaclk sektrnde eitli vergi oranlarnda baz indirimler
uygulamaktadr.
440 Aye Elif YAZGAN Sema YT

90 107 111
81 81 81 84 86 88
58
11 1 13 2 13 5 16 6 29
5 0 7 0 7 2 6 4

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Hava Ulatrma Anlamas kili Mzakereler

oklu Mzakereler

ekil 11. 2002- 2010 Yllar Arasnda Yaplan Hava Ulam

Anlamalar (SHGM, 2010: 65)

Bunun yan sra yaplan uluslararas anlamalarn artmas sektrdeki

oyuncularn ellerini glendirmitir.
9.Kalknma Plannda (2007-2013) hava trafii emniyetinin ve
kapasitesinin artrlmas, trafiin younlat meydanlarda kapasitelerin
artrlmas, meydanlara eriimin kolaylatrlmas, hava trafik kontrol
hizmetlerinin modernize edilmesi, uzun dnemli talebi karlamaya
ynelik olarak stanbul blgesi bata olmak zere yeni havalimanlarnn
yaplmas, meydanlarn evreye duyarl, kaliteli hizmet veren ve
bymeye ak yapda olmas iin yatrmlar yaplmas yer almaktadr
(Trkiye Ulam ve iletiim Stratejisi Hedef 2023, 2011).

3.6. ans
Siyasi kaos: Ortadoudaki gerilim petrol fiyatlarn artrarak sektre
olumsuz etki yapmaktadr.
Ekonomik kriz: Tm dnyada havaclk sektrn olumsuz etkilerken,
dk maliyetli havayollarnn arlkl olarak yer ald Trk sivil
havaclk sektrn nispeten daha az etkilemitir.
Hastalklar: Sars ve domuz gribi tm dnyada olduu gibi Trk sivil
havaclk sektrn de olumsuz etkilemitir.
S BF Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi 441

Terr olaylar: ABDdeki 11 Eyll saldrlar sektre ynelik

gvenlik endieleri dourmu, bu da sektre zarar vermitir.
Vizelerin kaldrlmas: Trkiye ile Ukrayna, Rusya arasnda 2011 yl
itibariyle karlkl olarak vizelerin kalkmas sonucunda Trkiyeye vize
uygulamayan lke ve zel idare blgelerinin says 64e kmtr. Bu
durum sektre olumlu katk salamtr.

SONULAR
Sivil havaclk sektr gnmzde byyen gelecekte de stratejik
nemi artacak bir sektrdr. Sektrn rekabet gcnn deerlendirilmesi
ile sektrn avantaj ve dezavantajlar belirlenerek rekabet gcn
artracak neriler gelitirilmitir.
Sektrn en nemli sorunu nitelikli i gc skntsdr. Bu noktada
sektrle ilgili eitim kurumlarnn says artsa da mfredatlarn gncel
olmamas, uygulama imknlarnn yetersizlii, verilen dil eitiminin
sektrn ihtiyacn karlayamamas gibi sorunlar mevcuttur.
Trkiye; sivil havaclk iin hem corafik konum, hem iklim hem de
arazi asndan olduka elverili bir lkedir. nemli tketim merkezlerine
yakn olmas da d hat seferleri asndan bir avantajdr.
Yakt maliyetleri Trkiye gibi yaktta dar baml bir lke iin her
sektrde sorun olmaktadr. Sivil havaclk sektr de bu sorunu
yaamaktadr. Yine uak retiminde lke imknlarnn yetersiz olmas
ithalat zorunlu klmaktadr.
Havaalan says sektrn ihtiyacn karlayamamaktadr. Ayrca
mevcut havaalanlarnn bir ksmnn yapsal sorunlar nedeniyle her tip
uaa uygun olmamas bir baka sorundur. Yer hizmetleri kurulularnn
saysnn da sektrn bymesine paralel olarak artmas gerekmektedir.
Ayrca Trkiyenin konumu itibariyle uak bakm ss olma hedefini
gerekletirmek iin hem personel hem de tesis asndan eksiklikleri
vardr.
Sektrn byme oran yksek olup yurt ii talep artmaktadr. Bu
durum sektrdeki firmalar iin olduka nemli bir frsattr.
442 Aye Elif YAZGAN Sema YT

Sivil havaclk sektrnde pazar lideri THYdr. THY pazarn

yarsndan fazlasn elinde tutmaktadr. Ancak rekabet stratejileri
asndan THY dierlerinden farkl bir yol izlemektedir. Dier yerli
firmalar fiyat odakl rekabet ederken THY marka yatrm ile farkllama
yoluna gitmektedir. letme byklnn de avantaj ile THY daha ok
d hat uularna younlamtr. Fiyat rekabetini AnadoluJete
brakmtr.
Devlet yapt mzakere ve uluslararas anlamalar ile sektrn yurt
dnda nn amaktadr. Denetim faaliyetlerinin artmas ile de hizmet
kalitesi ykselecektir.
Trk turizminin rekabet gc yksek bir sektr olmas havaclk
sektrn dorudan etkilemektedir. Son yllarda sadece Akdeniz ve Ege
deil, Trkiyenin dier blgelerinin de eitli etkinlikler (Erzurum k
olimpiyatlar, Rize Rafting enlii) vastasyla ne kmaya balamas
byk bir avantajdr.
Lojistik sektrnn geliiyor olmas, sektre yaplan yatrmlarn
artmas ve kargo tamaclnda artan hava yolu talebi sivil havaclk
sektrne nemli katklar yapmaktadr.
Sivil havaclk sektr siyasi kaoslar, terr olaylar, hastalklar gibi
dsal faktrlerden olumsuz olarak etkilenirken, eitli lkelerle karlkl
vizelerin kaldrlmas durumu sektr olumlu etkilemektedir.

Kaynaka
Anonim (a) , altay Raporu, Eriim Tarihi: 05.01.2012.
http://web.SHGM.gov.tr/doc4/mro.pdf
Anonim (b), FTO alma Grubu Raporu, Eriim Tarihi: 05.01.2012.
http://web.SHGM.gov.tr/doc4/ftor1.pdf
Anonim (c), TR52 Dzey 2 Blgesi 2023 Vizyon Raporu, Eriim
Tarihi: 28.12.2011. http://www.tr52.org/d/doc/42-ulastirma-sektor-
raporu.pdf
Anonim (d), Rportaj: Krizde Klmeye Gitmeyen Avrupadaki Tek
Hava Yolu irketiyiz, Eriim Tarihi: 28.12.2011.
http://www.ukrturk.net/wpcontent/uploads/2011/06/Turk_3_20112.pdf
S BF Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi 443

Anonim (e), Krizin Ardndan Toparlanan Lojistik Sektr 2011 Yl

Hedeflerini Bytt, Eriim Tarihi: 25.12.2011.
http://www.kargohaber.com/read.asp?id=5

Anonim (f), Trkler Uua Geti, Eriim Tarihi: 25.12.2011.

http://www.utikad.org.tr/haberler/default.asp?id=8589
Anonim (g), Sivil Havacla Bamsz Denetim Geliyor, Eriim
Tarihi: 26.12.2011. http://ekonomi.haberturk.com/airport/haber/703195-
sivil-havaciliga-bagimsiz-denetim-geliyor
Anonim (h), THY Haberin Zirvesine Kondu, Eriim Tarihi:
26.12.2011. http://www.sondakika.com/haber-thy-haberin-zirvesine-
kondu-3216493/
Anonim (i), T - THY Teknik Tasarm Ofisi Ald, Eriim Tarihi:
26.12.2011. http://www.turkishairlines.com/tr-TR/duyurular/987/itu---
thy-teknik-tasarim-ofisi-acildi.aspx
Anonim (j), THY ile KO arasnda ibirlii, Eriim Tarihi:
26.12.2011. http://www.ozgurkocaeli.com.tr/yazi/thy-ile-kou-arasinda-
isbirligi-79174.htm
Bulu, M., Eraslan .H. ve . ahin (2004), Elmas(Diamond) Modeli
le Ankara Biliim Kmelenmesi Rekabet Analizi, 3. Ulusal Bilgi,
Ekonomi ve Ynetim Kongresi, Eskiehir.
Bulu, M.,Eraslan, .H. ve H. Kaya (2006), Trk Elektronik
Sektrnn Rekabetilik Analizi, stanbul Ticaret niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi Yl:5 Say:9: 49-66 .
elebi, A. (2008), Trkiyenin Tam yelik Srecinde AB Sivil
Havaclk Mktesebatna Uyum Dzeyi ve Trkiye-AB Sivil Havaclk
Sorunlar, Ufuk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Uluslararas
likiler Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi, Ankara.
Elaz Valilii, Elaz li Tarm, Sanayi Ve Hizmet Sektrlerinin
Uluslararas Rekabetilik Dzeylerinin Analizi, Eriim Tarihi:
25.12.2011.http://www.vezirdanismanlik.com/documents/asset/arge/0AB
B2306-1517-0ADD-A0878EACBE8AC1F3.pdf
444 Aye Elif YAZGAN Sema YT

Eraslan, .H., Karata, A. ve H. Kaya,(2007), Trk Plastik

Sektrnn Rekabetilik Analizi, stanbul Ticaret niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Yl:6 Say:1:203-219.
Eraslan, .H., Bakan, . ve A. D. Helvacolu Kuyucu (2008), Trk
Tekstil Ve Hazr Giyim Sektrnn Uluslar Aras Rekabetilik
Dzeyinin Analizi, stanbul Ticaret niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
Yl:7 Say:13:.265-300.
Grpnar, K. ve M. Barca (2007), Trk Mobilya Sektrnn
Uluslararas Rekabet Gc Dzeyi ve Nedenleri, Eskiehir Osmangazi
niversitesi BF Dergisi, Ekim 2007,2(2),47-61.
Grses, F. (2006), Havayolu letmeciliinde Mteri Tercihlerini
Etkileyen Faktrler ve Yerli Yolculara Ynelik Bir Aratrma, Balkesir
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Turizm letmecilii ve Otelcilik
Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi, Balkesir.
Hassu, M. (2004), Rekabet Hukuku ve Hava Tamacl Sektr,
Rekabet Kurumu Yaynlar, Yayn No:0150, Ankara.
Hn, A, 20 Yl Trkiye Elektrik Sektr Rekabet Durumu
Deerlendirilemsi, Eriim Tarihi: 25.12.2011.
http://www.dektmk.org.tr/pdf/enerji_kongresi_11/40.pdf
nnocentric, Merzifon Ankastre Kmelenmesi, Eriim Tarihi:
25.12.2011.http://www.oka.org.tr/ContentDownload/merzifon_ankastre_r
aporu.pdf
ISKAV, Trkiye klimlendirme Sektr Hedefler ve Stratejiler
Belgesi, Eriim Tarihi: 25.12.2011.
http://sgm.sanayi.gov.tr/Files/Attachments/OtherFiles/sektor-raporu-
21092011-12-04012012151942.pdf
MEGEP (2007),Uak Bakm nsan ve evre, Eriim Tarihi:
09.01.2011
http://megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/modul.../850CK0002.pdf
Mula Valilii, Mula Blgesi Turizm Sektrnn Uluslararas
Rekabetilik Analizi, Eriim Tarihi: 25.12.2011.
http://www.kenttv.net/fotogaleri/havci/rekabet.pdf
S BF Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi 445

OSTM OSB, OSTM Organize Sanayi Blgesinde Faaliyet Gsteren

Sektrlerin Uluslararas Rekabetilik Dzeylerinin Analizi, Eriim Tarihi:
25.12.2011.http://www.vezirdanismanlik.com/documents/salespur/083A9
E4D-1517-0ADD-A043ECC272706FA2.pdf
Porter, M. E. (1990), Competitive Advantage of Nations, Macmillian
Inc., New York, USA.
SGHM(2010), Faaliyet Raporu, Eriim Tarihi: 06.01.2012.
www.SHGM.gov.tr/doc4/2010fr.pdf
SGHM (2011), Kurumsal Mali Durum ve Beklentiler Durumu, Eriim
Tarihi: 07.01.2012. www.SHGM.gov.tr/doc3/2011kmd.pdf
THY (2011), Faaliyet Raporu, Eriim Tarihi: 09.01.2012.
http://wwwdownload.thy.com/download/investor_relations/annual_report
s/2011__eylul_Faaliyet_Raporu.pdf
TK(2011), Uak Yakt Fiyat Endeksi, Eriim Tarihi: 06.01.2012.
www.tuik.gov.tr/
Vezir Danmalk (2008), Tekirda linde Faaliyet Gsteren
Sektrlerin Uluslararas Rekabetilik Dzeylerinin Analizi, Eriim Tarihi:
25.12.2011. www.tekirdag.gov.tr/rekabet/TekirdagRekabetcilikRaporu-
KOSGEB.

Dier Yararlanlan Web Siteleri

www.ubak.gov.tr
www.havais.org.tr/
www.toshid.org/
www.talpa.org/
www.pilotlarvakfi.org.tr/
www.pilotder.org.tr/
www.sivilhavacilik.org/
www.uted.org/
www.hvtd.org/