24.10.

2011

BLM 3

SULARIN LETLMES

ehir ve kasabalarn ime ve kullanma suyu ihtiyacn salamak iin

kaptajdan alnan suyun, sarfedilecei yer civarndaki haznelere veya
tasfiye tesislerine getirilmesine suyun iletilmesi denir.

Su kayna ile hazne arasnda, suyun iletilmesini salayan isale hatlar,

arazinin toporafik durumuna, ve elde mevcut malzemelere bal olarak
ya serbest yzeyli veya basnl olarak projelendirilir.

letim cazibe ile olabilecei gibi, sular pompa ile de ykseltmek

gerekebilir. Buna terfili isale ve boru hattna da terfi hatt denir.

1
 24.10.2011

SERBEST VE BASINLI LETM ELEMANLARININ KARILATIRILMASI

Sularn serbest yzeyli olarak iletilmesinde ak kanallar veya galeriler

kullanlmakta, basnl olarak iletilmesinde ise borular kullanlmaktadr.
Sularn cazibeli isale ile iletilmesi durumunda basnl borularn kullanlmas
durumunda aadaki avantajlar salanr.
Sularn kirlenme ihtimali ok azdr.
Debinin artmas halinde sularn alnd yere bir pompa konarak, basn
yksekliinin arttrlmas suretiyle, borudan geen su miktar arttrlabilir.
Basnl borularda, arazi tesviye erilerini takip etme zorunluluu yoktur. Bu
sebeple, isale hattnn boyunu ksaltmak mmkn olur.
Sularm iletilmesinde serbest yzeyli kanal veya galerilerle oluturulursa,
Suyun kirlenme ihtimali ok fazladr. Bu ekilde iletilen sularn, kesinlikle
artlmas gerekir.
letilecek suyun miktar artarsa, bu artm ancak yeni bir suyolu ile salanabilir.
Ak kanal ve galeriler, hemen hemen tesviye erilerini takip ettiinden, iletim
hattnn boyu uzar.

LETM HATTI GZERGH SEMNDE ARANILACAK ZELLKLER

1. letim hattnn ekonomik olmas iin gzergh hatt gereksiz yere

uzatlmamal, teknik imknlar nispetinde en ksa yol takip edilmelidir.
2. Gzerghn, yasak blge, meskun yer, bataklk ve bunlara benzer
blgelerden geirilmesinden kanlmaldr.
3. Gzergh seiminde iletim hattndaki meydana gelecek maksimum
basnlar gz nnde tutulmaldr.
4. Deprem blgelerinde iletim hattnn fay hatlarn kesmemesi salanmaldr.
5. Gzergh geirilirken heyelan blgelerinden kanlmaldr.
6. Kk kapasiteli iletim hatlarnn tespitinde karayolu, demiryolu ve dere gibi
geirilmesi masrafl gzerghlar tercih edilmemelidir.
7. letim hatt hendei tabii zeminin dengesini bozmamaldr. Tabii zeminin
dengesi bozulduu anda yamalar kayarak iletim hattnn kopmasna sebep
olurlar. Bu gibi yerlerde hendekler tek veya ift tarafl istinat duvarlar ile takviye
edilmelidir.

2
 24.10.2011

8. letim hattnda tnel almas gerekiyorsa zeminin jeolojik yaps iyice

incelenmelidir. Zeminin tnel almasna imkan verip vermeyecei
aratrlmaldr.
9. Dere ve rmaklar geirilirken durumuna gre iletim hatt su seviyesinin
altndan veya stnden geirilir.
10. Su seviyesinin altndan geirilecekse iletim hatt dere veya rmak yata
altna indirilmeli, suyun gzergh srklememesi iin iletim hatt betonla
takviye edilmelidir. letim hattnn su seviyesinin stnden geirilmesi
halinde iletim hatt ykseklii feyezan su seviyesinin stnde olmaldr.
11. Gzergh seilirken iletim hatt hendeinin taban kotu yer alt su seviyesinin
maksimum deerinin zerinde bulunmaldr.

YK KAYIPLARININ HESABI
Uzun iletim hatlarna yersel yk kayplar ihmal edilerek sadece srekli yk
kayplar gz nnde tutulur. Srekli yk kayplar iin en rasyonel ifade,
Darcy Weisbach formldr.

f v2
hk = J .L = . .L
D 2g
hk: Yk kayb (m)
J: Hidrolik eim
D: Boru ap (m)
v: Ortalama hz (m/s)
f: Srtnme faktr
L: Boru boyu (m)

Darcy-Weisbach bantsndaki f in hesab iin Prandtl-V.Cerman-Colebrook

denklemleri kullanlr. Genel olarak isale hatlarnda k=0.1 mm, ve ebeke
borularnda k=0.4 mm kabul edilirse de bu deerler, tecritli elik ve font
borularla asbest-imento borular iindir.

3
 24.10.2011

Darcy-Weisbach bantsnn kullanlmasndaki glk sebebiyle, gnmzde

eksponansiyel ifadeli amprik formllerle de hesap yaplmaktadr. Bunlardan
Manning-Stricler forml, daha ziyade serbest yzeyli akmlar
uygulanmaktadr.
1 2 / 3 1/ 2
v= .R .J
n: Cidar przllk katsays
n
R: Hidrolik yarap;
Borularda .D 2 / 4 D
R= =
.D 4

Hazen-Williams forml;
v = 0.85.C .R 0.63 J 0.54
bu forml basnl akmlar iin kullanlr. Burada, C: Cidar przll ve boru
cinsi ile ilgili bir katsaydr. Daire enkesitli akmlar iin R=D/4 olup, yukardaki
forml;
0.63
.D 2 D
Q = 0.85.C . . .J 0.54 = 0.279.C.D 2.63.J 0.54
4 4

LETM HATLARININ ENKEST EKLLER

Kaya iindeki kanallarla kargir isale hatlarnda, genilikleri derinliklerinin iki misil
olan dikdrtgen enkesitler kullanlr.
Genel olarak basnl iletim hatlarnda daire kesitler,
st kapal fakat serbest yzeyli iletim hatlarnda ise at nal kesitler kullanlr.
Yani daire kesit i basnca kar dayankldr.
At nal kesitlerin ise dardan gelen zemin ve kaya basnlarna kar
mukavemeti yksektir

4
 24.10.2011

SALE HATTI GZERGHININ GERLMES

sale hatlarnn planlanmasnda ilk yaplacak i boru hattnn ve dier iletme

tehizatnn gsterildii toporafik haritann hazrlanmasdr.
Kaptaj ile su haznesinin ina edilecei blge arasnda kalan ksmlarn
grlebilecei harita karlr.
Bu harita zerinde isale gzergh tespit edilir.

Yarma
: Vantuz
Dolgu t : Tahliye vanas

1 1 1
3 3 1
1
t 2 2 1
t t

5
 24.10.2011

SALE HATLARINDA KULLANILAN BORULAR

Font Borular
ehirlerin su ebekelerinde en ok kullanlm olan borulardr. Bu borular dey
vaziyette duran kum kalplarnda dey dkmle, veya su ile soutulan ve
yatay bir eksen etrafnda dndrlen kalplarda savurma usul ile retilir.
mr uzundur, korozyona dayankldr. Savurma ve dey dkm borular 60,
80, 100, 125, 150, 175, 200, 250, 300, 350, 400, 450, 500, 600, 700, 800,
1000, 1250 mm olarak imal edilirler. Boylar 7 metreye kadar mevcuttur.
Kullanmadan nce i yzeyleri bitmle kaplanr. Font borularn balantlar;
Flanl balant, Ambuatman ve kordonlu balant ve Lastikli balant.

elik Borular
sale hatlarnn yksek basnca maruz byk apl ksmlarnda ou kez elik
borular kullanlr. Boylarnn uzun olmas, boru hattnn ksa zamanda
denmesine imkan verir. Heyelan blgeleri iin ok uygundur. Metropolitan
ehirlerde istisnalar olmakla beraber, eklerinin yaplmasndaki glk
sebebiyle, su ebekelerinde nadiren kullanlrlar.
Boylar 16 metreye kadar vardr. 40 cmden kk apta yaplmazlar. 16 kg/cm2
den daha fazla basnlarda kullanm yaygndr. Korozyona kar dayanmlar
azdr. Balantlar, font borulara ek olarak kaynak yapm da mmkndr.

6
 24.10.2011

Plastik Borular
PE (Poly ethylene) ve sert PVC (Polyvinylchloride) den imal edilen plastik
borular, son yllarda geni uygulama alan bulmutur.
PVC iin maksimum iletme basnc ykseklii 160 mss kabul edilebilir. Bu
basn iin en byk ap 300 ile 400 mm arasnda deiir.
PE borular iin ise maksimum iletme basnc ykseklii 100 mssdur. Birleim
ekilleri; Yaptrma, Tayton, Pimadur ve Rekadr.
Plastik borular, scaklk deiimine kar ok hassastrlar. Scakln dmesi ile
malzemenin arpmaya kar mukavemeti azaldndan 5 Cden daha dk
scaklklarda borularn denmesi durdurulmal.
Don olan zamanlarda borularn tanmasna zen gsterilmelidir. 10 16 kg/cm2
basnca dayankldrlar.
ok uzun olarak imal edilebilirler. Fakat ticari olarak 5 12 m boyda retilirler.
Asitlere kar dayankl, korozyon tehlikesi yok ve hafiftirler. lerine koruyucu
madde srlmez.

7
 24.10.2011

Beton Borular
Basnsz isale hatlarnda tpk
kanalizasyonda olduu gibi beton
borular kullanlr. Bu borular 600 mm
den byk aplar iin kullanlr.
Szdrmazln temin edilmesi
zordur. nce cidarl borularda dozaj
600-800 kg, kaln cidarlarda 450-600
kgdr. Borularn boylar 6 metreye
kadar yaplr. letme basnc 100
mssdur.
SK ynetmeliine gre iin dktil font
boru, D=700-1600 mm iin imento
kaplamal elik, D>1600 mm iin
ngerilmeli beton boru kullanlr.

DUCTILE
ZELLKLER PE100 PVC ELK BETON AIKLAMA
FONT

retim Aral 20-3600 20-630 ..-4000 200-3200 200-3200

PE100 boru dndaki kullanlan hammadde

Garanti edilen servis mr(yl) 50 0-20 3-15 5-25 0-30
kalitesine, yataklamann dzgnlne baldr.

OK
Krlganlk zellii OK DAYANIKLI DAYANIKSIZ DAYANIKLI DAYANIKLI
DAYANIKSIZ

Standart uzunluk(m) 12 6 6 6 2

KISM OK OK KISM Bu deerlendirme kimyasaln cinsine baldr.

Korozyon - Anma direnci OK DAYANIKLI
DAYANIKLI DAYANIKSIZ DAYANIKSIZ DAYANIKLI SO2, NOx, Klorin gibi

OK
Fittinglerin retilebilirlik kolayl OK KOLAY ZOR OK ZOR OK ZOR
KOLAY

Deme kolayl
100 50 25 40 15
(En kolay:100 en zor:0)

Hijyenik stnlk MKEMMEL ENDEL ENDEL ENDEL ENDEL

Cidar przllk katsays (C) 149 149 120 130 100 retim kalitesine ve hammaddeye bal

MKEMMEL- MKEMMEL KISITLI KISITLI KISITLI

Fiting eitlilii ve ucuzluu
UCUZ UCUZ PAHALI OK PAHALI PAHALI

Kimyasallara dayanm MKEMMEL ENDEL SORUNLU ENDEL ENDEL

Ko darbesi snmleme kabiliyeti MKEMMEL SORUNLU SORUNLU SORUNLU SORUNLU

PE100'de boru apnn 25 kat apnda tam

Dnlerde dirsek ihtiyac OK AZ OK FAZLA OK FAZLA OK FAZLA OK FAZLA
daire yapmak bile mmkndr

Max. Instant test pressure(PN10) 28 bar 16 bar >40 bar >40 bar >13 bar

Birletirme gvenlii(Max:100 Min Contal birletirmeler her zaman endie

100 0-50 0-80 0-80 0 - 30
:0) vericidir.

Sulu ortamlarda verimlilik MKEMMEL ENDEL SORUNLU ENDEL SORUNLU

htiya duyulan kanal genilii %110 %200

%5-10 FAZLASI %110 FAZLASI %200 FAZLASI Ortalama 400 mm apnda boru iin alnmtr.
(%boru ap olarak) FAZLASI FAZLASI

Boru etrafn yataklama

PE100'deki toprakta sivri talar yoksa etrafn
zorunluluu 10 100 70 60 100
kumlamaya gerek yoktur.
Max:100 min:0

8
 24.10.2011

CAZBE LE SALE

Kaptaj kotunun ehir suyu haznesinin giri kotundan yeteri kadar byk olmas
durumunda, sular cazibe ile iletilir. Toporafik harita zerinde iaretlenen plan
yardmyla nce zemin profili sonra da boru profili izilir. Profil genel olarak
1/2000 ve 1/200 leinde izilir. Profil zerinde krk noktalarn kotlar ve
balangc olan mesafeleri belirtilir.

Kaptaj
Piyezom
etre iz
gisi Vantuz
Hazne
Rezervuar Vantuz
Statik basn

Tahliye vanas Tahliye

vanas Tahliye
vanas

CAZBEL SALEDE DONATIM ELEMANLARI

VANALAR
Kapatma Vanalar
ounlukla boru hattnn yksek yerlerine cazibe ile boalan ksmlar
birbirinden ayrmak iin konur. Ayrca uzun isale hatlarnda, boaltma
sresinin ksaltlmas ve su kayplarnn nlenmesi iin belirli aralklarda
kapatma vanalar yerletirilir. Vana aralklarnn seiminde boaltma
sreleri esas alnr. Bu sre hattn nemine gre 2-3 saati gememelidir.
Basn Krc Vanalar
Borudaki akn basn altnda akmasn temin etmek iin, basn
drclerin ve haznelerin giriinde oluturulur.
Tahliye Vanalar
Borularn alak yerlerinde biriken tortular temizlemek veya hatt boaltmak iin
gzerghn en ukur noktalarnda yerletirilir.

9
 24.10.2011

VANTUZLAR (HAVA VANALARI)

Bo durumdaki isale hatlar doldurulduu zaman su, havay hattn tepe noktasna
srkler ve hava burada birikir.
Tepe noktalarnda biriken hava, boru kesitini baz hallerde tamamen tkayarak,
akn kesilmesine neden olur. sale hatlarnn tepe noktalarnda basn
dktr.
Bu gibi yerlerde basncn dk olmas nedeniyle, su iinde znm olan CO2
v.b gibi gazlar sudan ayrarak serbest hale geerler ve tepe noktalarnda
birikirler. Bu durumda yine kesit daralarak ak engellenir veya tamamen
durur.

10
 24.10.2011

MASLAKLAR (BASIN DRCLER)

letim hattnda; menba ile depo arasnda baz noktalarda ykseklik fark
ok ise hattn bu noktalarnda oluan statik basnlar, kullanlan borunun
cinsine gre dayanabilecei snr aar. Bu durumda basnc drmek
amac ile gerekli olan bu yapya maslak denir. Maslak; iletim borusunun
iine akt bir havuzdur. Kilitli dairevi
font kapak 125
nce kenarl savak Toprak dolgu

Bz
150

A
%2 Giri borusu
Dip
savak 100

k A
borusu 100 k
borusu

100 100
Giri
borusu Tahliye

Blokaj
PLAN 1/50
A-A KEST LEK 1/50

BORU APLARININ HESABI

sale borusunun profili izildikten sonra mevcut hidrolik yke ve iletilecek debiye
gre boru ap belirlenir.
Mevcut yk, kaptajdaki su kotu ile haznedeki maksimum su kotu, veya boru hatt
boyunca hazneden daha yksek kotlu tepelerin bulunmas halinde kritik tepe
noktas kotu arasndaki farktr.
Bu fark boru boyuna blnerek hattn maksimum hidrolik eimi bulunur.

K Mevcut yk

Maksimum su seviyesi
L1
Qiht.
H

Mevcut yk L2
I = J max =
L1 + L2

J p J max olmal Mevcut yk

K
3-4 m akma basnc
L1 L2
Qiht.
L3

11
 24.10.2011

Boru hattnn maksimum hidrolik eimde geirebilecei debiye isale hattnn

kapasitesi ad verilir. Hattan temin edilecek su miktar bu deeri gemez. sale
hatt profilinin izilmesi ve eitli bilgilerin ekil de verilmitir.

A Statik su seviyesi
K 1 Yk kayb

B J max Vanada krlan

yk kayb
J 2

TERFL SALE

Kaptajdaki su kotunun hazne kotundan daha dk olmas halinde sular pompalar

ile ykseltilir. Bu ekildeki isaleye terfili isale denir.
Sularn kaptajdan hazneye ykseltilmesinde;
Pistonlu pompalar
Santrfj pompalar
olmak zere iki tip tulumba vardr. Pistonlu pompalarn emme ykseklii daha
fazla ve randman daha yksektir. Bu pompalar pahaldr ve ok yer kaplar.
Santrfj pompalarn emme ykseklikleri daha az, verimleri daha dktr. Bu
pompalar daha az yer kaplar ve devreye abuk girer.

.Q.H .Q.H
N= ( BB ) N= ( kW saat )
75. 102.

Q: Terfi debisi H: Terfi ykseklii

: Toplam randman N: Pompa gc
: Suyun birim hacim arln ifade etmektedir.

12
 24.10.2011

TERF MERKEZNN YER SEM

Tesisin bulunduu yere kolayca gidilebilmeli.

Makine ve tehizatn kolayca tanabilecei yer seilmeli.
Feyazan blgesinin dnda olmaldr.
Tama gc fazla olan zeminler seilmelidir.
Yer alt suyu seviyesi fazla yksek olmamal.
Bu artlar salanamad takdirde sular bir n pompa ile kaptajdan alnr ve
yukardaki artlarn saland yerde ina edilen ana terfi merkezine baslr.

POMPA SAYISI VE SEM

Her terfi merkezi iin biri yedek olmak zere en

az iki pompa seilir. Pompalarn says sarfiyat
salnmlarna gre belirlenir.
Qmax.=2.Qmin. ise her birinin kapasitesi Qmin.
e eit olan pompa seilir, biri yedek, biri
minimum debide alr. Sarfiyatn maksimum
olmas halinde iki pompa beraber alr.
Qmax.=3.Qmin. ise; Her birinin kapasitesi
minimum debiye eit olan, drt pompa seilir.
Biri yedek, biri minimum debiyi iletir. Ortalama
sarfiyatta ikinci, maksimum sarfiyatta da nc
pompa devreye girer.
Verimi Qmin. e eit olan bir, 2/3Qmax. a eit iki
olmak zere pompa seilir. Byk
pompalardan biri yedektir.

13
 24.10.2011

POMPA SEMNDE AAIDAK FAKTRLER DKKATE ALINIR

Gnlk su ihtiyac
En fazla su sarf edilen gnde pompalarn alma sresi
Elektrik enerjisinin gndz ve gece saatlerindeki fiyat
Kaptajn verimi
Mmkn olan iletme kapasitesi
Terfi borusunda kabul edilecek yk kayb
Pompalar en fazla 16-20 saat altrlr.

POMPA VE BORU KARAKTERSTKLER

Uygun pompann seimi iin pompa karakteristik erisi ile boru karakteristik
erisi ayn eksen takmnda izilir.
ki erinin kesim noktasna karlk gelen deerler iletilecek debiye ve terfi
yksekliine eittir.
Pompa karakteristik erisi, (Q,H), basma yksekliinin debi ile deiimidir.
Boru karakteristik erisi ise borudaki yk kayplarnn debi ile deiimini
gsterir
H
Boru karakteristii
(Yk kayplarnn
debi ile deiimi)

HC
HB
HA
C
B Pompa karakteristii
A (Basma yksekliinin
debi ile deiimi)

Randman erisi

Q
QA Q B Q C

14
 24.10.2011

EKOMOMK BORU API HESABI

Terfili isale hatlarnda toplam maliyeti minimum yapan bir boru apnn
belirlenmesi mmkndr. Bu apa ekonomik boru ap denir. Btn
tesislerde olduu gibi terfi hatlarnda da toplam maliyet;
na (tesis) maliyeti
letme (bakm, onarm, yedek para, enerji vb.) maliyeti
olmak zere iki tip maliyetin toplam olarak hesaplanr. na veya tesis maliyeti
boru ap bydke artar. Buna karlk, belirli bir debi iletilirken boru ap
bydke borudaki yk kayb ve buna bal olarak terfi ykseklii
azaldndan iletme maliyeti azalr.

c=a+b
(Toplam maliyet)
Maliyet (TL)

a
(na maliyeti)

b
(letme maliyeti)

De Boru ap

TESPT KTLELER

me suyu tesislerinin ortaya konulmasnda ve tesisin iletim hatlar ile

ebekelerinin yapmnda kullanlan borularn meydana getirdii hatlar,
ilettikleri suyun basnc altnda daima isel kuvvetlere maruzdur.
letilen svnn hareketinden ve basncndan ileri gelen bu kuvvetler boru
hatlarn, hareketlenmelere ve bunun sonucu su kaaklarnn ortaya
kmasna sebep olurlar.
Bunun yannda ok meyilli gzerghlarda borularn ar eim ve yer ekimi
nedeni ile aa kayma tehlikesi de vardr.
Her iki halde boru hattnn gvencesini bozucu olaylara sebep olabilir.
Hatlar rijitlemek ve basnlara kar salamlatrmak iin uygulanan bu
tedbirlerin banda tespit kitleleri gelir.
Tespit kitleleri iki ksmda incelenir.
1. Fazla meyilli iletim hatlarndaki tespit kitleleri,
2. Armatr ve zel paralardaki tespit kitleleri.

15
 24.10.2011

Dolgu
Dolgu

Beton veya
Ankraj kargir tespit kitlesi

Beton tespit kitlesi

Meyilli arazide tespit kitleleri

L G

bkey dirseklerin tespiti D bkey dirseklerin tespiti

16