Dnden Bugne Trke

PROF. DR. HAMZA ZLFKAR

zdeyiler zerine bir deerlendirme

rkiyenin sayl bilim adamlarndan olan Rdvan Ege, Kanal 663

T 7de trafikle ilgili olarak 17.8.2007 gn sabah saat 9.30da yap-
t konumada sz arasnda bir zdeyi kulland:
Mtevekkil olma, mtedebbir ol.
Sayn Rdvan Ege, bu zdeyii yolda ara srenleri uyarmak amacyla sy-
ledi. Kadere boyun eerek, tevekkle kaplp iin iinden kma, dn, tra-
fikte dikkatli ol, tedbiri elden brakma anlamlarnda kulland. Birbiriyle ses
ve ekil bakmndan uyumlu olan bu tr szler deien ve gelien dilimizde
ierdii kelimelerden dolay artk anlalmaz olmutur.
Eski ad vecize olan zdeyi bat dillerinde maxim veya maxime kelimesiyle
karlanr. Cumhuriyetin ilk yllarnda bu kelime iin nerilmi olan karlk,
ksa sz ve lger idi. (Tarama Dergisi, TDTC, stanbul 1934) lger benimsen-
medi. 1960l yllarda vecize iin zdeyi kelimesinin kullanldn gryoruz.
Kaya Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri adl kitabnda yle diyor:
Hikem muhtevay tayan cmlelere vecze (maxime) denir. imdi onun yerine
zdeyi terimi vaz olunmutur. (115. s.)
Trke szlkler bat dillerinden gelen aforizm kelimesini maddeleri ara-
sna alarak bunu zdeyi terimiyle karlamlardr. Batda bu kavram iin kul-
 TRK DL Dnden Bugne Trke

lanlan maksim ile aforizmin anlam ve kapsam bakmndan ayrlan taraflar ve-
ya birleen yanlar aklanmaya muhtatr.
zdeyi Trke Szlkte Bir dnceyi, bir duyguyu, bir ilkeyi ksa ve
kesin bir biimde anlatan, genellikle kim tarafndan sylendii bilinen zl
sz, vecize, kelamkibar, aforizm biiminde tanmlanmtr.
Dil Derneinin Trke Szlknde de ayn tanm bulmaktayz.
Grld gibi bir kavram bir zaman dilimi iinde vecize, zdeyi, afo-
rizm, kelamkibar kelimeleriyle anlatlm, aralarnda anlam bakmndan bir
fark olup olmad akla kavuturulmamtr.
emsettin Sami Kamus- Trk adl eserinde vecize szn almam, kelamkibar
iinse u karl veriyor:
Mesel hkmne gemi hikmetamiz sz, mehur sz.
Daha baka eski szlklere bavurulduunda konu ile ilgili herhangi bir
bilgi elde edilmemitir.
Szlklerde vecize, zdeyi, aforizm, kelamkibar yannda zl sz terimini de
664 gryoruz. Dil Derneinin Trke Szlknde de zl sz terimi Gereksiz ay-
rntlardan arnm sz, hikmet, vecize biiminde tanmlanm. Grld
gibi zl sz, bu szle gre ayn zamanda vecizedir.
Bu durumda bir kavram iin karmza vecize, zdeyi, zl sz, aforizm, ke-
lamkibar terimleri kyor. Dil bilimi ile uraanlar da bu kavram iletiimsel
szler diye adlandrrlar. Bunlardan vecizenin Trk edeb hayatnda, edebiyat
evrelerinde yaygn olduunu, terim nitelii kazandn ncelikle belirtmek
gerekir. zdeyie gre vecize kullanm bakmndan daha yaygndr. Karlk
olarak nerilmi olan zdeyie kullanm younluu, vecizedeki anlam btn-
l verilerek ve daha yaygnlatrlarak ne karlmas salanmaldr. Bu-
nun yannda zdeyiin (vecize) anlam snrlar yeterince belirlenmemitir. z-
deyi, hikmetli sz m, deyim mi, atasz m? zdeyiin zellikleri nelerdir,
dil bilgisi asndan nasl bir yap gsterir? Bu hususlar aydnlatldnda z-
deyi (vecize) teriminin ne olduu akla kavuur ve tanm daha net yapla-
bilir.
Baki kalan bu kubbede bir ho seda imi yap olarak ne deyim ne de
ataszdr. Bu daha ok bir zdeyitir.
Bat szlkleri zdeyii bir temel ilkenin veya kuraln sz hlinde form-
le edilmi ksa ve filozofa sylenmi biimi olarak tanmlyorlar. Bu soru ve
 Prof. Dr. Hamza ZLFKAR TRK DL

tanmlar da gz nne alarak ve rneklerden hareket edip baz esaslar belir-

lemeye alalm.
Atasznn kimin tarafndan sylendii bilinmezken zdeyiin sahibi,
syleyeni bellidir. Muallim Naci, dem ol, isterse hasm olsun btn dnya
sana demi. Tartlmayacak kadar ak olan bir gerein, bir fikrin bulun-
duu bu anlatmda, arlkl olarak t (nasihat) kavram bulunmaktadr.
Bu bakmdan yukarda Rdvan Egenin syledii szle rten bir yaknlk
grlmektedir. Her iki szde de birbiriyle uyumlu kelimelerden seilmi sa-
natl yaplar bulunmaktadr.
Hseyin Rahmi Grpnarn Utanmaz Adam adl romanndan bir rnek
alalm:
Her eyde mkfatla mcazat, tatl ile acy muvazene ederdi. Acaba
bu bir zdeyi mi? Bu szde de kelimeler birbiriyle uyumlu olarak seilmi ve
sanatl bir anlatm bulunuyor. dllendirme ile cezalandrmay, tatl ile ac-
y dengeli tutmak anlamna gelen mkfatla mcazat, tatl ile acy muvazene
etmek bir deyimdir. Bu durumda zdeyileri tespit ederken bunlarn bir deyim
olup olmadklarn gz nnde bulundurmamz gerekir.
665
Atatrkn iki szn ele alalm.
lkesini, yksek istiklalini korumasn bilen Trk milleti, dilini de ya-
banc diller boyunduruundan kurtarmaldr.
Trk dilinin sadeletirilmesi, zenginletirilmesi ve kamuoyuna bunlarn
benimsetilmesi iin her yayn vastasndan faydalanmalyz.
Bu iki szden ilki zdeyi ltlerine daha uygun dmektedir. Ata-
trkn bu tr eitli alanlar iin syledii szler onun Sylev ve Demeler adl
kitabnda yer alm ve hepsi de ilgili alan mensuplar tarafndan bir emir, bir
ilke olarak gz nnde bulundurulmutur. Ancak yukarda verdiim iki r-
nekte grld gibi bunlarn bir ksm, uyarc, yol gsterici bir ksm da
zdeyi nitelii kazanm szlerdir. u szn de bu deerlendirmeye rnek
olarak vereyim:
Trk dilinin kendi benliine, aslndaki gzellik ve zenginliine kavu-
mas iin btn devlet tekilatmzn dikkatli, alakal olmasn isteriz. sz
de Atatrke aittir. Onun bu emrine (direktif) gerei gibi dikkat edilmesini
bekliyoruz.
zdeyilerin bir blm, Kanuni Sultan Sleymana ait olduunu
bildiimiz Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi/Olmaya devlet cihanda bir
 TRK DL Dnden Bugne Trke

nefes shhat gibi, rneinde olduu gibi kafiyeli, vezinli szlerdir. Bylece akl-
da kalmalar kolaylamtr. zdeyilere hikmetli sz veya mehur sz de dendi-
ini biliyoruz.
Dneminde ve daha sonraki yllarda birok edebiyatlarca, yazarlar ve
aydnlarca yeri dtnde kullanlm olan Ziya Paann dizelerinin bir b-
lm birer zdeyi nitelii kazanmtr. Hayatn her safhasnda insann ba-
na bir olay gelebilir, bir olayla karlalabilir anlamndaki Meydana d-
en kurtulmaz seng-i kazadan biimindeki mehur sz bir atasz gibi dil-
lerde dolamtr. inde t (nasihat) kavram vardr. Toplumsal bir duru-
mu yanstan vezinli, sanatl bir szdr. Tad bu gereklikten dolay da bir
zdeyitir; sahibi var olduu iin atasznden ayrlr.
zdeyiler tecrbelere ve gzlemlere dayanr. zdeyiler zenle seilmi,
gerei ifade eden kelimelerden olumutur. Kuaklar arasnda aktarlmas ise
ataszleri kadar kuvvetli deildir. Kullanmak istediimiz birok zdeyii ye-
niden kaynandan kontrol ederek kullanrz.
zdeyilerde bir bilgelik (hikmet), gizlidir. Bunlar yapca cmle nitelin-
de olan kalplam szlerdir. Yazarlar yeri geldiinde dncelerini pekitir-
666
mek iin ya byle bir szden yararlanr veya kendileri byle bir sz yaratma
ihtiyac duyar.
Trk edebiyatnda zdeyileriyle nl olan Cenap ahabettindir. Onun
1918de yaymlanan Nesr-i Harp, Nesr-i Sulh ve Tiryaki Szleri adl eserinde z-
deyilerin eitli rnekleri bulunabilir (Tacettin Uzun, Cenap ahabettinden
Vecizeler, Seluk nivesitesi Edebiyat Dergisi, 2006, 15. say). Ancak bunlarn
da hangilerinin gerekten zdeyi olduu incelemeye deer. Ayrca yazarn
Servet-i Fnunda yaymlanm olan Serseri Fikirler adl makalelerinde de z-
deyiler yer alr. Onun Kpee gem vurma kendini at sanr. Saanak altnda
glenle alayan pek fark olunmaz biimindeki rnekleri bir atasz nitelii
tamaktadr. Kullanlan zaman eki bakmndan da ataszlerine benzemekte-
dir. Ancak sahibi, syleyeni belli olmas bakmndan zdeyi saylmtr.
Bunlara belki de zdeyiten ok zl sz demek daha uygun olur.
Birok zdeyii syleyenin kim olduu bilinmez. Halk arasnda yaygn
olarak byle bir zdeyiin sahibi aratrldnda sz konusu zdeyiin
yaratcs bulunabilir. Bunlara gezgin zdeyiler diyebiliriz.
Cevdet Kudret, rneklerle Edebiyat Bilgileri adl kitabnda zdeyilerin
eski Yunan edebiyatndan bu yana kullanlageldiini ifade eder. (400. s.)
 Prof. Dr. Hamza ZLFKAR TRK DL

XVII. yzylda Fransz edebiyatnn Klasisizm dneminde yaam olan La-

rochefoucauldnun zdeyiler adl eserinden sonra bu trn bat edebiyatnda
yayglatn belirtir.
Cevdet Kudret, Bireysel ve toplumsal durumlar akl yoluyla inceleyip
yarglayan zdeyi, her alanda akln stnlk ve klavuzluunu benimsemi
olan Klasisizm akmnn bir temel ilkesine uygun den bir edebiyat tr ol-
duu iin zellikle o devirde tutunup benimsenmitir. der.
Trk bilgelerinin pek ok zdeyileri dilimizde bulunmakla birlikte bi-
zim yazarlarmz, aydnlarmz nedense rnekleri Balzac, Pascal, Aristodan
verir, hep batl bilgelerin szlerini rnek alrlar, dncelerini pekitirmeye
alrlar. Bunlar yazlarnn iinde veya yazlarnn balnda kullanrlar.
Trk bilgelerinin szleri her zaman Tevfik Fikretin phe bir nura do-
ru komaktr. biimindeki zdeyii gibi sade bir dille sylenmemitir. Ha-
kikatin yldrmlar, prltlar, dncelerin arpmasndan doar anlamn-
daki Namk Kemalin Brika-i hakkat msademe-i efkrdan doar. bii-
mindeki zdeyii bugn iin ierdii eskimi kelimelerden dolay unutulma-
ya terk edilmitir. Atatrkn Hakimiyet bilakayd u art milletindir. zde- 667
yii ise Egemenlik kaytsz artsz milletindir. biiminde sadeletirildii
iin bugn varln korumutur.
eviri olan zdeyiler ise ierdii kelimelerden dolay daha ok kullanl-
mtr. Hasan Eren Eski Dilcilikten Yeni Yazm Uzmanlna adl ya-
zsna Hz. sann Kim gnahsz ise gnahkra ilk ta o atsn. sz ile ba-
lamt. Bunun gibi bir baka yazsna Konfysn nl sz ile yle ba-
lamt:
Konfyse sordular:
Bir lkeyi ynetmeye arlsaydnz, yapacanz ilk i ne olurdu?
Byk filozof yle cevap verdi:
Hi phesiz, dili gzden geirmekle ie balardm.
Dinleyicilerin hayret dolu baklar karsnda szlerini yle srdrd:
Dil dzensiz olursa, szler dnceyi iyi anlatamaz, dnce iyi anlatl-
mazsa, yaplmas gereken eyler doru yaplamaz. Grevler gerei gibi ya-
plamazsa det ve kltr bozulur. detler ve kltr bozulursa, adalet yan-
l yola sapar. Adalet yoldan karsa, aknlk iine den halk, ne yapaca-
 TRK DL Dnden Bugne Trke

n, iin nereye varacan bilmez. te bunun iin hibir ey dil kadar

nemli deildir.
zdeyilerin yap bakmndan gsterdikleri zellikler ayr bir aratrma
konusudur. Bol rneklerle konu yap ve anlam bakmndan aydnlatlmal,
teki edeb trlerden ayrlan yanlar ortaya konulmaldr. zdeyilerle ilgili
yazlm makaleler varsa bunlar deerlendirilmelidir. Ahmet Haimin Servet-i
Fnun- Uyan adl dergide (74-l0. cilt, 1922-237, l5 Haziran 1933) Veci-
zeler adl bir makalesi bulunduunu biliyoruz. Ayrca Atatrkn zdeyile-
ri Mustafa Baydar tarafndan toplanp deerlendirilmitir (Atatrk Diyor ki s-
tanbul 1960).
Gnmzde zdeyiler yaratan, bu yolla yazlarnda dncelerini peki-
tiren yazarlarmzn olup olmadn aratrmak da bir inceleme konusudur.
zdeyiler gndeme getirilmedike, kullanmlar yaygnlatrlmadka
zenginletirilmesi, yenilerinin ortaya kmas mmkn olmaz.

668