FIZIKA III: VALOVI I OPTIKA

Pregled formula

Velimir Labinac
Odjel za fiziku, Sveuciliste u Rijeci
E-mail: velimir.labinac@ri.ht.hr
Branka Milotic
Odjel za fiziku, Sveuciliste u Rijeci
E-mail: brankam@phy.uniri.hr

3. sijecnja 2015.
Sadrzaj

I GEOMETRIJSKA OPTIKA 5

1 Zakoni geometrijske optike 5

1.1 Svjetlost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2 Zraka svjetlosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.3 Brzina svjetlosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.4 Apsolutni i relativni indeks loma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.5 Dioptar. Ravni dioptar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.6 Zakoni geometrijske optike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.6.1 Zakon pravocrtnog sirenja svjetlosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.6.2 Zakon o nezavisnosti snopova svjetlosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.6.3 Zakon odbijanja (refleksije) svjetlosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.6.4 Zakon loma (Snellov zakon, zakon refrakcije, Descartes-Snellov zakon) . . . . . 6
1.6.5 Nacelo povratne putanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.7 Fermatovo nacelo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.8 Planparalelna ploca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.9 Opticka prizma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.10 Totalna refleksija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

2 Zrcala 9
2.1 Ravno zrcalo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.1.1 Realna i virtualna slika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.1.2 Konstrukcija i narav slike kod ravnog zrcala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.2 Sferno zrcalo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.2.1 Karakteristicne tocke i velicine sfernog zrcala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.2.2 Paraaksijalne zrake (Gaussova optika) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.2.3 Konstrukcija i narav slike kod sfernog zrcala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.2.4 Jednadzba (konjugacije) sfernog zrcala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2.5 Jednadzba ravnog zrcala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2.6 Povecanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2.7 Zarisna daljina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2.8 Dogovor o predznacima velicina kod zrcala i leca . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

3 Sferni dioptar. Debela leca 13

3.1 Sferni dioptar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3.1.1 Zarista i zarisne daljine sfernog dioptra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3.1.2 Konstrukcija i narav slike kod sfernog dioptra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3.1.3 Jednadzba (konjugacije) sfernog dioptra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3.1.4 Jednadzba ravnog dioptra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3.1.5 Povecanje slike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3.2 Sustav sfernih dioptara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3.2.1 Glavne ravnine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
3.2.2 Konstrukcija slike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
3.2.3 Jednadzba konjugacije i povecanje slike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
3.3 Debela leca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
3.3.1 Konstrukcija slike kod debele lece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
3.3.2 Jednadzbe za debelu lecu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

1
 3.3.3 Zarisne daljine debele lece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
3.3.4 Glavne ravnine za debelu lecu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

4 Tanka leca 19
4.1 Jednadzba (konjugacije) za tanku lecu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
4.2 Vrste tankih leca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
4.3 Konstrukcija i narav slike za konvergentnu lecu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.3.1 Povecanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4.3.2 Jakost ili konvergencija lece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4.4 Dublet leca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

5 Opticki instrumenti 23
5.1 Oko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
5.1.1 Normalno oko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
5.1.2 Moc razlucivanja normalnog oka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
5.1.3 Akomodacija oka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
5.1.4 Bliza tocka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
5.1.5 Dalekovidno oko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
5.1.6 Kratkovidno oko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
5.1.7 Vidni kut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
5.2 Lupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
5.3 Mikroskop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
5.4 Keplerov dalekozor (teleskop) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
5.5 Galileiev dalekozor (teleskop) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
5.6 Newtonov dalekozor (teleskop) - reflektor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
5.7 Moc razlucivanja dalekozora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

II VALNA OPTIKA 28

6 Valna jednadzba. Nacelo superpozicije 28

6.1 Jednodimenzionalna valna jednadzba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
6.1.1 Primjeri za (x, t) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
6.2 Sirenje valova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
6.2.1 Putujuci val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
6.2.2 Stojni val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
6.2.3 Transverzalni val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
6.2.4 Longitudinalni val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
6.3 Harmonijski valovi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
6.3.1 Zapis harmonijskog vala pomocu kompleksne eksponencijalne funkcije . . . . . 29
6.4 Faza i fazna brzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
6.5 Valovi u tri dimenzije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
6.5.1 Harmonijski ravni val u 3D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
6.5.2 Harmonijski sferni val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
6.5.3 Harmonijski kruzni (cilindricni) val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
6.6 Iradijancija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
6.7 Nacelo superpozicije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
6.8 Superpozicija dva vala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
6.8.1 Ravni valovi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
6.8.2 Sferni valovi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

2
7 Interferencija 33
7.1 Youngov eksperiment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
7.1.1 Geometrijska razlika putova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
7.1.2 Opticka razlika putova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
7.1.3 Pojacanje i ponistenje svjetlosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
7.1.4 Svijetle i tamne pruge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
7.1.5 Iradijancija monokromatskih valova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
7.2 Fresnelova zrcala, Fresnelova biprizma i Lloydovo zrcalo . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
7.3 Lokalizirane pruge interferencije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
7.3.1 Interferencija na tankom, prozirnom sloju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
7.3.2 Newtonovi kolobari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

8 Difrakcija (ogib) 39
8.1 Fraunhoferova difrakcija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
8.2 Ogib na jednodimenzionanoj pukotini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
8.3 Ogib na pravokutnoj pukotini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
8.4 Ogib na optickoj resetki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
8.5 Braggov zakon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

9 Polarizacija. Fresnelove jednakosti 43

9.1 Ravni elektromagnetski val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
9.2 Polarizacija monokromatskog, ravnog EM vala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
9.2.1 Linearna polarizacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
9.2.2 Kruzna polarizacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
9.2.3 Elipticna polarizacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
9.2.4 Nepolarizirana svjetlost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
9.3 Nacini polarizacije EM vala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
9.3.1 Brewsterov zakon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
9.3.2 Malusov zakon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
9.3.3 Stupanj polarizacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
9.4 Fresnelove jednakosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

10 Disperzija. Apsorpcija. Dopplerov efekt 49

10.1 Disperzija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
10.1.1 Valni paket i grupna brzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
10.1.2 Grupna brzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
10.2 Apsorpcija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
10.3 Dopplerov efekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
10.3.1 Longitudinalni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
10.3.2 Transverzalni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

III MEHANICKI VALOVI. AKUSTIKA 52

11 Brzina i energija mehanickoga vala 52

11.1 Brzina transverzalnog vala na napetoj niti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
11.2 Zvuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
11.3 Brzina zvuka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
11.3.1 Brzina zvuka u plinovima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
11.3.2 Brzina zvuka u tekucinama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
11.3.3 Brzina zvuka u cvrstim tvarima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

3
 11.4 Gustoca energije elasticnog vala w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
11.4.1 Gustoca energijskoga toka j . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
11.4.2 Intenzitet vala I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
11.4.3 Amplituda promjene tlaka pm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
11.5 Razina jakosti zvuka LI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

12 Stojni valovi. Dopplerov efekt u akustici 55

12.1 Titranje napete niti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
12.2 Titranje ucvrscenog stapa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
12.3 Titranje zraka u svirali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
12.3.1 Titranje zraka u otvorenoj svirali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
12.3.2 Titranje zraka u zatvorenoj svirali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
12.4 Udari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
12.5 Dopplerov efekt u akustici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
12.5.1 Izvor zvuka giba se brzinom ui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
12.5.2 Prijemnik se giba brzinom up . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
12.5.3 Izvor i prijemnik gibaju se po istom pravcu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

IV FOTOMETRIJA 57

13 Osnovne fotometrijske velicine 57

13.1 Snaga zracenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
13.2 Fotometrijski ekvivalent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
13.3 Svjetlosni tok (svjetlosni fluks) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
13.4 Svjetlosna jakost (svjetlosni intenzitet) I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
13.4.1 Candela (cd) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
13.4.2 Izotropan tockasti izvor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
13.5 Osvjetljenje (iluminancija) E . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
13.5.1 Prvi Lambertov zakon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
13.6 Sjaj (luminancija) L . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
13.6.1 Ukupni tok s povrsine dA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
13.7 Svijetljenje plohe (svjetlosna odzracnost, svjetlosna egzitancija) M . . . . . . . . . . . 59
13.8 Difuzni izvori svjetlosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
13.8.1 Svijetljenje povrsine za difuzne izvore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
13.9 Drugi Lambertov zakon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

V PRILOZI 61
Prilog 1: Interferencija na tankim listicima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

LITERATURA 62

4
 I GEOMETRIJSKA OPTIKA

1 Zakoni geometrijske optike

1.1 Svjetlost
Svjetlost je, u uzem smislu rijeci, vidljivi dio EM spektra iz intervala valnih duljina 380 - 780 nm. U
sirem smislu, cijeli EM spektar.

1.2 Zraka svjetlosti

Model u kojem je sirenje svjetlosti opisano pomocu zraka svjetlosti, valjan je samo u posebnim uvjetima.
Ako su ti uvjeti zadovoljeni, valna optika prelazi u geometrijsku, a uvjet formalno zapisujemo u obliku

0 (1.1)

Zrake svjetlosti su putanje po kojima se svjetlosna energija prenosi iz jedne u drugu tocku. U homogenom
i izotropnom optickom sredstvu zrake su okomite na valne fronte (plohe konstantne faze). Valne fronte
daju oblik valu pa tako govorimo o ravnom, sfernom ili cilindricnom valu.

ravni val kruzni val

Slika 1.1

1.3 Brzina svjetlosti

U vakuumu iznosi
c = 3 108 m s1 (1.2)

1.4 Apsolutni i relativni indeks loma

Apsolutni indeks loma optickog sredstva definiran je izrazom
c
n= (1.3)
v
gdje je v brzina sirenja svjetlosti u tom sredstvu. Za vodu je n = 4/3, a za staklo n = 3/2.
Relativni indeks loma sredstva 2 prema sredstvu 1 definiramo relacijom
v1
n2,1 =
v2
Brzina v1 je brzina sirenja svjetlosti u optickom sredstvu 1, a v2 brzina sirenja u sredstvu 2.

5
1.5 Dioptar. Ravni dioptar
Dioptar je granica (granicna ploha) izmedu dva razlicita opticka sredstva. Ako je granicna ploha ravnina,
govorimo o ravnom dioptru.

1.6 Zakoni geometrijske optike

Empirijski zakoni koje su vecim dijelom otkrili jos stari Grci.

1.6.1 Zakon pravocrtnog sirenja svjetlosti

U homogenom i izotropnom optickom sredstvu svjetlost se siri pravocrtno.

1.6.2 Zakon o nezavisnosti snopova svjetlosti

Ako jedan svjetlosni snop prolazi kroz drugi, snopovi ne utjecu jedan na drugog.

1.6.3 Zakon odbijanja (refleksije) svjetlosti

Ako svjetlosni snop upada na zrcalo Z, onda upadna i reflektirana zraka leze u jednoj ravnini. Pri tome
je kut upadanja jednak je kutu odbijanja .

upadna zraka odbijena zraka

a=b
a b

Slika 1.2

1.6.4 Zakon loma (Snellov zakon, zakon refrakcije, Descartes-Snellov zakon)

upadna zraka

n2 > n1

a
n1

n2

b
lomljena zraka

Slika 1.3

Matematicka formulacija zakona loma glasi

sin n2
n1 sin = n2 sin ili = = n2,1 (1.4)
sin n1

6
gdje je n2,1 relativni indeks loma sredstva 2 prema sredstvu 1. Ako je n2 > n1 tada kazemo da je sredstvo
2 opticki gusce, odnosno sredstvo 1 opticki rjede.

1.6.5 Nacelo povratne putanje

Ako zraka svjetlosti prolazeci razlicitim optickim sredstvima slijedi putanju iz tocke A u B, onda od
B do A slijedi istu putanju gibajuci se u suprotnom smjeru. Slicno se zbiva i ako zraka svjetlosti prolazi
nehomogenim optickim sredstvom kojemu je indeks loma funkcija polozaja, n = n (r) (slika 1.4).

g B
A

g B
A

Slika 1.4

1.7 Fermatovo nacelo

Svjetlost se izmedu dviju tocaka A i B giba po onoj putanji po kojoj ce iz jedne u drugu tocku stici u
najkracem vremenu. Kad racunamo putanju svjetlosti po Fermatovom nacelu, na pocetku promatramo
sljedeci integral:
1 B
Z
t= n (s) ds (1.5)
c A
gdje od A do B uzimamo Rbilo koju mogucu putanju, a n(s) je indeks loma kao funkcija puta s. Zatim
B
trazimo ekstrem integrala A n (s)ds koji ima dimenziju puta pa se zato naziva opticki put svjetlosti. Iz
dobivenog izraza potrazimo pravu putanju svjetlosti.
Svi se zakoni geometrijske optike mogu izvesti iz Fermatovog nacela. Fermatovo nacelo vrijedi samo
ako se indeks loma polagano mijenja na duljini reda velicine valne duljine svjetlosti.

1.8 Planparalelna ploca

Homogeno, izotropno, opticko sredstvo omedeno s dva paralelna, ravna dioptra. Na slici 1.5 velicina
je pomak zrake nakon prolaska kroz planparalelnu plocu.

D
d sin (a - b)
D=
cos b
a

b
d n

Slika 1.5

7
1.9 Opticka prizma
Homogeno, izotropno opticko sredstvo omedeno s dva ravna dioptra koji zatvaraju kut A. Kut A naziva
se kut prizme.

a1 d

a2
n

d = a1 + a2 - A

Slika 1.6

Kut izmedu upadne i izlazne zrake naziva se kut devijacije . Minimalni kut devijacije min dobije se za
1 = 2 . Tada indeks loma mozemo izracunati po formuli
 
min + A
sin
2
n(min , A) =   (1.6)
A
sin
2

1.10 Totalna refleksija

Promatramo sirenje svjetlosti iz opticki gusceg u opticki rjede sredstvo. Pri odredenom kutu upada
na dioptar, svjetlost vise ne prelazi u opticki rjede sredstvo. Taj se kut naziva granicni kut za totalnu
refleksiju i na slici 1.7 obiljezen je sa g . Ako je upadni kut veci od granicnog, svjetlost se reflektira
natrag u opticki gusce sredstvo. Pojava se naziva totalna refleksija ili potpuno odbijanje svjetlosti.

a1 < ag < a2

n2
n2 < n1
n1
a1 ag a2

Slika 1.7

Granicni kut za totalnu refleksiju racunamo po formuli

 
n2
g = arcsin (1.7)
n1

8
2 Zrcala
2.1 Ravno zrcalo
Uglacana, ravna povrsina koja moze reflektirati svjetlost, tako da je za cijelu plohu upadni kut jednak
kutu odboja. Ako to nije slucaj radi se o plohi koja reflektira difuzno.

2.1.1 Realna i virtualna slika

Oko ce opaziti tockasti izvor svjetlosti ako se on nalazi u sjecistu zraka svjetlosti. Ako su u blizini
svjetlosnog izvora zrcala ili dioptri, tada je moguce da se reflektirane ili lomljene zrake sijeku u tockama
koje predstavljaju sliku izvora. Te se zrake mogu zaista sjeci ili ljudskom oku moze izgledati kao da
se zrake sijeku (ustvari se sijeku produzeci reflektiranih ili lomljenih zraka), sto oko ne razlikuje. Ako
se zrake zaista sijeku, onda je slika stvarna (realna). Sijeku li se produzeci zraka, slika je nestvarna
(virtualna).

2.1.2 Konstrukcija i narav slike kod ravnog zrcala

I'
I - predmet, izvor svjetlosti
I' - virtualna slika predmeta I
Z - ravno zrcalo

Slika 2.1

virtualna slika

velicina slike jednaka je velicini predmeta

zamijenjena je lijeva i desna strana

slika je na istoj udaljenosti od reflektirajuce plohe kao i predmet

svjetlosni snop je stigmatican: slika tocke je tocka.

2.2 Sferno zrcalo

Reflektirajuca ploha oblika kalote kugle (dio kugline povrsine). Sferna zrcala mogu biti konkavna (udub-
ljena) i konveksna (ispupcena).

2.2.1 Karakteristicne tocke i velicine sfernog zrcala

Na slici 2.2 prikazane su karakteristicne tocke i velicine sfernog zrcala. Karakteristicne tocke nalaze se
na optickoj osi o.

T, tjeme

9
 F, zariste (fokus)

C, srediste zakrivljenosti (centar)

d(T, F ) f, zarisna (fokalna) daljina

d(T, C) r, polumjer zakrivljenosti

r r
f o f
C F T T F C

Konkavno zrcalo Konveksno zrcalo

Slika 2.2

2.2.2 Paraaksijalne zrake (Gaussova optika)

Za konstrukciju slike kod sfernih zrcala i leca sluzimo se paraaksijalnim zrakama. Upadni kutovi para-
aksijalnih zraka na zrcalo su mali, odnosno, zraka upada na zrcalo blizu opticke osi (slika 2.3).

neparaaksijalna zraka

paraaksijalna zraka

C F T o

Slika 2.3

2.2.3 Konstrukcija i narav slike kod sfernog zrcala

Sliku kod sfernog zrcala konstruiramo pomocu karakteristicnih zraka. Za konstrukciju slike dovoljne su
dvije karateristicne zrake.

10
Konkavno zrcalo; r < 0, f > 0; predmet je izmedu centra i zarista.

h - visina predmeta
h' - visina slike
s - udaljenost predmeta od
tjemena zrcala
s' - udaljenost slike od
tjemena zrcala
h
o C F T
h'

s
s'

Slika 2.4

Narav slike:

realna

obrnuta

uvecana

Konveksno zrcalo; r > 0, f < 0

h h'
T F C o
s s'
h - visina predmeta
h' - visina slike
s - udaljenost predmeta od
tjemena zrcala
s' - udaljenost slike od
tjemena zrcala

Slika 2.5
Narav slike:

virtualna

uspravna

umanjena

11
2.2.4 Jednadzba (konjugacije) sfernog zrcala
Jednadzba sfernog zrcala vrijedi samo za paraaksijalne zrake. Jednadzba glasi:

1 1 1
+ = (2.1)
s s f
gdje je s udaljenost predmeta, a udaljenost slike od tjemena zrcala. Za s s = f (definicija
zarista i zarisne daljine).

2.2.5 Jednadzba ravnog zrcala

Jednadzbu ravnog zrcala dobijemo za r, f s = s .

2.2.6 Povecanje

h s
m= = (2.2)
h s
gdje je h visina predmeta, a h visina slike.

2.2.7 Zarisna daljina

r
f = (2.3)
2
Za konkavno zrcalo je prema dogovoru r < 0 pa je f > 0.
Za konveksno zrcalo je r > 0 pa je f < 0.

2.2.8 Dogovor o predznacima velicina kod zrcala i leca

Velicina s je pozitivna za realne predmete, a negativna za virtualne.

Velicina s je pozitivna za realne slike, a negativna za virtualne.

Radijus zakrivljenosti r je pozitivan za konveksne plohe gdje se predmet i srediste zakrivljenosti

nalaze na suprotnim stranama zrcala ili lece, a negativan za konkavne plohe gdje se predmet i
srediste nalaze na istoj strani.

Zarisna daljina zrcala je po definiciji zarisna daljina predmeta. Ako je zarisna daljina predmeta
pozitivna, predmet i zariste predmeta nalaze se na istim stranama zrcala ili lece.

Velicine h, h , m pozitivne su za uspravne, a negativne za obrnute predmete ili slike.

12
3 Sferni dioptar. Debela leca
3.1 Sferni dioptar
Granica izmedu dva opticka sredstva koja ima oblik dijela kugline plohe (kalote).

3.1.1 Zarista i zarisne daljine sfernog dioptra

n2 > n1

n1 r n2

o F1 T C F2

Slika 3.1

n2 > n1

n1 r n2

T F1
F2 C o

Slika 3.2

Promatramo samo paraaksijalne zrake (Gaussova optika). Ako je predmet beskonacno daleko, sve
zrake paralelne s optickom osi o sijeku se u zaristu slike (drugo zariste) F2 . Ako je slika predmeta
beskonacno daleko tada se on nalazi u zaristu predmeta (prvo zariste) F1 . Udaljenost d(T, F1 ) = f1
naziva se zarisna daljina predmeta, a d(T, F2 ) = f2 zarisna daljina slike. Na slici 3.1 prikazana su zarista
konveksnog, a na slici 3.2 konkavnog sfernog dioptra.
Oprez: za n2 < n1 zarisne daljine mijenjaju predznake.

3.1.2 Konstrukcija i narav slike kod sfernog dioptra

Konveksni sferni dioptar; r > 0; f1 , f2 > 0

13
 n2 > n1

n1 r n2

h F2 o
F1 T C h'
s s'

Slika 3.3

Narav slike:

realna

obrnuta

umanjena

Konkavni sferni dioptar; r < 0; f1 , f2 < 0

n2 > n1
n1 n2

h
h'
F2 C T F1 o
s'
s
r

Slika 3.4

Narav slike:

virtualna

uspravna

umanjena

14
3.1.3 Jednadzba (konjugacije) sfernog dioptra
Jednadzba sfernog dioptra vrijedi samo za paraaksijalne zrake. Jednadzba glasi:
n1 n2 n2 n1
+ = (3.1)
s s r
gdje je s udaljenost predmeta, a s udaljenost slike od tjemena zrcala. Po definiciji zarista slike, zarisna
daljina slike iz jednadzbe konjugacije (3.1) je
n2 r
s s = f2 = (3.2)
(n2 n1 )

Po definiciji zarista predmeta, zarisna daljina predmeta iz jednadzbe konjugacije (3.1) je

n1 r
s s = f1 = (3.3)
(n2 n1 )
Dijeljenjem jednadzbi (3.2) i (3.3) dobijemo
f2 n2
= (3.4)
f1 n1

3.1.4 Jednadzba ravnog dioptra

Za R jednadzba (3.1) postaje
n1 s = n2 s (3.5)
i to je jednadzba ravnog dioptra.

3.1.5 Povecanje slike

h n1 s
m= = (3.6)
h n2 s
gdje je h visina predmeta, h visina slike.

3.2 Sustav sfernih dioptara

Vise razlicitih optickih sredstava odvojenih sfernim dioptrima nazivamo sustavom sfernih dioptara. Pro-
matrat cemo sustave kod kojih se opticke osi pojedinih dioptara podudaraju. Tada govorimo o centrira-
nom sustavu sfernih dioptara.

n1 n2 n3 nk-1 nk
1
2
1
2 o
F1 F2
3
4 3
4

Slika 3.5

Na slici 3.5 tocka F1 je zariste predmeta, a tocka F2 zariste slike sustava sfernih dioptara.

15
3.2.1 Glavne ravnine

G1 G2

o F1 F2
2
1

Slika 3.6

Pustimo zraku 1 kroz zariste predmeta F1 na sustav sfernih dioptara. Izlazna zraka je paralelna s
optickom osi. Spojimo produzetke ulazne i izlazne zrake. Ravnina G1 koja prolazi sjecistem produzetaka,
a koja je okomita na opticku os naziva se glavna ravnina predmeta (prva glavna ravnina).
Pustimo zraku 2 paralelno s optickom osi na sustav sfernih dioptara. Izlazna zraka prolazi kroz zariste
slike F2 . Spojimo produzetke ulazne i izlazne zrake. Ravnina G2 koja prolazi sjecistem produzetaka, a
koja je okomita na opticku os naziva se glavna ravnina slike (druga glavna ravnina).

3.2.2 Konstrukcija slike

Konstrukcija slike za sustav sfernih dioptara ide sukcesivno: konstruiramo sliku za prvi dioptar koja
postaje predmetom za drugi dioptar. Slika za drugi postaje predmetom za treci dioptar i tako redom do
zadnjeg dioptra.
Medutim, ako su nam poznati polozaji glavnih ravnina, tada je konstrukcija slike kod sustava sfernih
dioptara znatno laksa (slika 3.7).

G1 G2
n1 n2

h F1 F2
o
h'

g1 g2
x x'

Slika 3.7

3.2.3 Jednadzba konjugacije i povecanje slike

Prema slici 3.7, jednadzba konjugacije za sustav sfernih dioptara glasi:
g1 g2
+ =1 (3.7)
x x
Povecanje slike je:
h n1 x
m= = (3.8)
h n2 x
gdje su n1 , n2 indeksi loma pocetnog i konacnog optickog sredstva.

16
3.3 Debela leca
Leca je centrirani, opticki sustav sastavljen od dva dioptra, a barem jedan od dioptara je zakrivljen. Za
konstrukciju slike i racun najjednostavnije je promatrati lece sastavljene od sfernih ili ravnih dioptara.
Ako je razmak d izmedu tjemena dioptara mali (d r1 , r2 ), govorimo o tankoj sfernoj leci, a ako je
velik, leca je debela (d & r1 , r2 ).

3.3.1 Konstrukcija slike kod debele lece

Slika predmeta nakon loma na prvom dioptru postaje realan ili virtualan predmet za drugi dioptar.
Konacnu sliku predmeta dobijemo nakon loma na drugom dioptru.

n1 , n3 < n 2

n1 n2 n3

h1
F2
o F1 F'1 h'2 F'2

h'1 = h2

s1 d s 2'
s2
s 1'

Slika 3.8

3.3.2 Jednadzbe za debelu lecu

Za lom na prvom dioptru vrijedi jednadzba:
n1 n2 n2 n1
+ = (3.9)
s1 s1 r1

Za lom na drugom dioptru jednadzba glasi:

n2 n3 n3 n2
+ = (3.10)
s2 s2 r2

pri cemu je
s1 + s2 = d (3.11)
u sto se lako mozemo uvjeriti ako je realna slika koju daje prvi dioptar takoder realan predmet za drugi
dioptar, odnosno, s1 , s2 > 0.

3.3.3 Zarisne daljine debele lece

Zarisnu daljinu slike za debelu lecu f2 mozemo dobiti iz jednadzbi (3.9) - (3.11) za
D D
s1 , s1 = f2 1 , s2 = d f2 1 , s2 = f2 (3.12)

17
 D
gdje je f2 1 zarisna daljina slike za dioptar D1 . Slicno, za
D D
s1 = f1 , s1 = d f1 2 , s2 = f1 2 , s2 (3.13)
D
iz (3.9) - (3.11) dobivamo zarisnu daljinu predmeta za debelu lecu f1 pri cemu je f1 2 zarisna daljina
predmeta za dioptar D2 . Konacne formule za f1 i f2 glase:
n2 n3 n2
D
+
= D
d f
f2 1 2 f1 2
n1 n2 n2
+ D
= D (3.14)
f1 d f 2 f2 1
1

gdje je:
n2 n3 n2
D
=
f1 2 r2
n2 n2 n1
D
= (3.15)
f2 1 r1

Naglasimo: zarisnu daljinu predmeta f1 debele lece mjerimo od tjemena prvog, a zarisnu daljinu f2 od
tjemena drugog sfernog dioptra.

3.3.4 Glavne ravnine za debelu lecu

G1 G2

F2 o
F1

D1 D2

g1 g2

Slika 3.9

Kod debele lece mozemo jednostavno odrediti polozaje glavnih ravnina ako su zadani indeksi loma i
polumjeri zakrivljenosti sfernih dioptara. Ako mjerimo od tjemena debele lece, polozaj glavne ravnine
predmeta je:
d
1 = f1 D (3.16)
f1 2
a polozaj glavne ravnine slike:
d
2 = f2 D1
(3.17)
f2

18
4 Tanka leca
4.1 Jednadzba (konjugacije) za tanku lecu
Iz jednadzbe (3.11) u granici d 0 s2 = s1 . Zbrojimo li lijeve i desne strane jednadzbi (3.9) i
(3.10) dobijemo jednadzbu tanke lece koja vrijedi samo za paraaksijalne zrake
n1 n3 n2 n1 n3 n2
+ = + (4.1)
s s r1 r2
gdje smo uveli s1 = s, s2 = s . Za s i s = f2 definirana je reciprocna zarisna daljinu slike tanke
lece f2 :  
1 1 n2 n1 n3 n2
= + (4.2)
f2 n3 r1 r2
Za s i s = f1 definirana je reciprocna zarisna daljina predmeta tanke tece f1
 
1 1 n2 n1 n3 n2
= + (4.3)
f1 n1 r1 r2
Posebno, ako je leca indeksa loma n smjestena u zraku (za zrak n 1), vrijedi n1 = n3 = 1. Jednadzbe
(4.2) i (4.3) postaju  
1 1 1 1 1
= = = (n 1) (4.4)
f1 f2 f r1 r2
pa jednadzba konjugacije za tanku lecu (4.1) dobiva oblik
1 1 1
+ = (4.5)
s s f
Naglasimo: predznaci polumjera zakrivljenosti u relacijama (4.1) - (4.4) definirani su u odnosu na smjer
svjetlosti. Zarisne daljine postaju jednake, no treba i dalje razlikovati tocke: zariste predmeta (prvo
zariste) i zariste slike (drugo zariste).

4.2 Vrste tankih leca

Nazivi leca dani su u odnosu na promatraca koji gleda u lece s njihovih vanjskih strana, a ne u odnosu
na smjer svjetlosti.

KONVERGENTNE LECE (pozitivne, konveksne, sabirace,

lece tankog ruba)
bikonveksna plankonveksna konkavkonveksna

upadni smjer
svjetlosti

r1 > 0 r1 r1 < 0
r2 < 0 r2 < 0 r2 < 0
f >0 f >0 |r1| > |r2| f > 0

Slika 4.1

19
 DIVERGENTNE LECE (negativne, konkavne, rastresace,
lece debelog ruba)
bikonkavna plankonkavna konkavkonveksna

upadni smjer
svjetlosti

r1 < 0 r1 r1 < 0
r2 > 0 r2 > 0 r2 < 0
f<0 f<0 |r2| > |r1| f < 0

Slika 4.2

4.3 Konstrukcija i narav slike za konvergentnu lecu

Konvergentna leca; f > 0; predmet se nalazi na udaljenosti vecoj od zarisne daljine f.

L F1 - zariste predmeta
F2 - zariste slike

h
F2 o
F1
h'

s s'

Slika 4.3

Narav slike:

obrnuta

realna

Divergentna leca; f < 0

20
 F1 - zariste predmeta
F2 - zariste slike L

h
h' o
F2 F1
s'
s

Slika 4.4
Narav slike:

virtualna

uspravna

umanjena

4.3.1 Povecanje

h s
m= = (4.6)
h s

4.3.2 Jakost ili konvergencija lece

1
j= (4.7)
f
Jedinica za jakost lece je m1 .

4.4 Dublet leca

Sustav od dvije tanke, centrirane lece. Ako je f1 zarisna daljina za prvu lecu i f2 zarisna daljina za drugu
lecu, a njihov razmak je d, zarisne daljine dubleta 1 , 2 mozemo izracunati iz relacija
1 1 1
+ =
1 d f2 f1
1 1 1
+ = (4.8)
2 d f1 f2
Nakon sredivanja izrazi (4.8) postaju
f1 (f2 d)
1 =
f1 + f2 d
f2 (f1 d)
2 = (4.9)
f1 + f2 d
U gornjim je formulama 1 prva zarisna daljina dubleta: to je udaljenost zarista predmeta dubleta 1 od
lece L1 . Velicina 2 naziva se druga zarisna daljina dubleta i to je udaljenost zarista slike 2 od lece L2 .

21
 L1 L2

F1L 1
F2L 1

F1 F1L 2
F2L 2

F2 o

F1 - zariste predmeta dubleta

F2 - zariste slike dubleta

Slika 4.5

Za d 0 vrijedi
1 1 1 1 1
= = = +
1 2 f1 f2
ili j = j1 + j2 (4.10)

22
5 Opticki instrumenti
5.1 Oko
5.1.1 Normalno oko
Kod normalnog oka slika predmeta uvijek nastaje na mreznici. Ulogu lece u oku, najvecim dijelom,
imaju dva dijela: roznica i ocna leca. Zarisne daljine za oko kao sustava leca su f1 = 15 mm i f2 =
24 mm, a ukupna jakost sustava leca je j 58 m1 .
Velicina kojom se opisuje normalni vid jest daljina normalnog vida dnv = 25 cm.

Slika 5.1

5.1.2 Moc razlucivanja normalnog oka

Najmanji vidni kut za koji oko razlikuje dvije tocke definira se kao:

promjer cunjica 4 106 m

= = = 1, 66 104 rad 35 (5.1)
duljina oka 24 103 m

5.1.3 Akomodacija oka

Stezanjem i otpustanjem misica priraslog za lecu oka mijenja se zarisna daljina oka. Na taj nacin, nor-
malno oko jasno vidi predmete na svim udaljenostima d & dnv jer slika uvijek nastane na mreznici.
Ovakvo mijenjanje zarisne daljine oka naziva se akomodacija oka.

5.1.4 Bliza tocka

Tocka najbliza oku koju ono jos uvijek jasno vidi naziva se bliza tocka. Za normalno oko bliza tocka je
na udaljenosti d 25 cm, no moze biti i manja.

5.1.5 Dalekovidno oko

Po definiciji, dalekovidno oko jest neakomodirano oko kod kojeg slika beskonacnog predmeta nastaje
iza mreznice. Korigira se konvergentnom lecom. Napomenimo da je bliza tocka akomodiranog daleko-
vidnog oka uobicajno nekoliko puta udaljenija od oka nego bliza tocka normalnog oka.

23
 Neakomodirano dalekovidno oko

Slika 5.2

5.1.6 Kratkovidno oko

Po definiciji, kratkovidno oko jest neakomodirano oko kod kojeg slika beskonacnog predmeta nastaje
ispred mreznice. Korigira se divergentnom lecom. Napomenimo da je bliza tocka akomodiranog krat-
kovidnog oka uobicajno nekoliko puta bliza oku nego bliza tocka normalnog oka.

Neakomodirano kratkovidno oko

Slika 5.3

5.1.7 Vidni kut

u
o

24
 Slika 5.4

5.2 Lupa
Lupa je konvergentna leca zarisne daljine f 10 cm . Lupa povecava vidni kut kod gledanja bliskih
predmeta smjestenih na udaljenostima blizim nego bliska tocka oka. Kutno povecanje za lupu definiramo
kao:
u dnv
M= = (5.2)
u s
gdje je dnv daljina jasnog vida.

h'

h
u' F2 o
F1 s f

Slika 5.5
Ako je predmet priblizno u zarisnoj ravnini lece tada je kutno povecanje:
dnv
M= (5.3)
f

5.3 Mikroskop
U mikoskopu su dvije konvergentne lece. Leca bliza predmetu naziva se objektiv, a leca bliza oku
promatraca okular koji djeluje kao lupa. Ukupno povecanje mikroskopa jednako je umnosku povecanja
za objektiv Mob i povecanja (5.3) za lupu Mok
(d fok fob ) dnv
M = Mob Mok = (5.4)
fob fok
gdje je d udaljenost izmedu okulara i objektiva, fok zarisna daljina okulara, a fob zarisna daljina objek-
tiva.

Fob Fok u'

o

25
 Slika 5.6

5.4 Keplerov dalekozor (teleskop)

U Keplerovom dalekozoru objektiv i okular su konvergentne lece. Objektiv je leca velike fokalne daljine.
Ukupno povecanje Keplorovog dalekozora glasi
fob
M= (5.5)
fok

u Fob = Fok u'

o

Slika 5.7

5.5 Galileiev dalekozor (teleskop)

U Galileievu dalekozoru objektiv je konvergentna leca, a okular divergentna leca. Objektiv je leca velike
zarisne daljine. Ukupno je povecanje Galileieva dalekozora

u fob
M= = (5.6)
u fok
Pri tom treba paziti jer je fok < 0.

u u' Fob = Fok

o

Slika 5.8

5.6 Newtonov dalekozor (teleskop) - reflektor

Osnovu Newtonova dalekozora cini konkavno zrcalo koje sluzi kao objektiv.

26
5.7 Moc razlucivanja dalekozora
Najmanji vidni kut kod kojeg jos uvijek razlikujemo dva tockasta izvora. Racunamo ga po formuli:

= 1, 22 (5.7)
D
gdje je valna duljina upadne svjetlosti, a D promjer objektiva. Moc razlucivanja je posljedica difrakcije
svjetlosti na otvoru objektiva.

27
 II VALNA OPTIKA

6 Valna jednadzba. Nacelo superpozicije

6.1 Jednodimenzionalna valna jednadzba

2 1 2
= (6.1)
x2 v 2 t2
v je fazna brzina sirenja vala. Opce rjesenje gornje jednadzbe glasi:

(x, t) = f (x vt) + g(x + vt) (6.2)

Funkcija f (x vt) opisuje val koji se siri u smjeru pozitivne x osi, a funkcija g(x + vt) val koji se siri u
negativnom smjeru x osi.

6.1.1 Primjeri za (x, t)

Titranje napete zice: funkcija (x, t) je pomak dijelova zice iz ravnoteznog polozaja.

Zvuk u fluidu: (x, t) je pomak dijelova fluida (zrak, voda).

Svjetlost: (x, t) je komponenta elektricnog ili magnetnoga polja Ex , Ey , Ez , Bx , By , Bz

6.2 Sirenje valova

Promatrajmo kako se valovi sire kroz neko sredstvo, na primjer, po povrsini vode. Ako udarimo po
povrsini vode, pomaknut ce se cestice vode iz ravnoteznog polozaja. Energija titranja prenosi se na
cijelu povrsinu, jer su cestice vode povezane medumolekulskim silama. Tako smo dobili val na vodi.

6.2.1 Putujuci val

Ako je sustav dovoljno velik te ga mozemo ga smatrati otvorenim (npr. more, jezero), energija titranja
ce se siriti u druge dijelove sustava. Kazemo da je val putujuci.

6.2.2 Stojni val

Ako sve cestice u sustavu titraju, ali se titranje ne moze siriti jer je sustav zatvoren (na primjer, lokva
vode), kazemo da su se stvorili stojni valovi.

6.2.3 Transverzalni val

Kod transverzalnog je vala smjer titranja (cestica ili EM polja) okomit na sirenje vala.

6.2.4 Longitudinalni val

Kod logitudinalnog vala smjer titranja je u smjeru sirenja vala.

28
6.3 Harmonijski valovi
Harmonijski ravni val (krace - ravni val) u jednoj dimenziji opisujemo funkcijama

(x, t) = A0 sin(kx t + ) ili (x, t) = A0 cos(kx t + ) (6.3)

A0 - amplituda

- valna duljina (prostorna periodicnost vala)

k - valni broj (valni vektor); k = 2/

- perioda (vremenska periodicnost vala)

- frekvencija; = 1/

- kruzna frekvencija; = 2/ = 2

- fazni pomak (zadan u radijanima)

Argument u (6.3) mozemo transformirati pomocu gornjih formula pa dobijemo

h x t i
(x, t) = A sin 2 + (6.4)
2

6.3.1 Zapis harmonijskog vala pomocu kompleksne eksponencijalne funkcije

= A0 sin(kx t + ) = Im A0 ei(kxt+) = Im (A0 ei ) ei(kxt) = Im A ei(kxt)

     

= A0 cos(kx t + ) = Re A0 ei(kxt+) = Re (A0 ei ) ei(kxt) = Re A ei(kxt)

     
(6.5)

U gornjim izrazima uveli smo kompleksnu amplitudu

A = A0 ei (6.6)

koja sadrzi informaciju o faznom pomaku. Zapis ravnog vala pomocu kompleksne eksponencijalne
funkcije pojednostavljuje racun kod zbrajanja, deriviranja i integriranja ravnih valova. Na kraju racuna
uzme se realni ili imaginarni dio dobivene funkcije.

6.4 Faza i fazna brzina

Faza harmonijskog vala je
(x, t) = kx t + (6.7)
Brzina tocaka vala s konstantnom fazom (d/dt = 0) naziva se faznom brzinom. Za harmonijski val,
fazna brzina je

d dx
=k = 0
dt dt
dx
v = = (6.8)
dt k
Tocke konstantne faze imaju konstantan (slika 6.1).

29
 v

Y = konst.

Slika 6.1

Dokazimo gornji iskaz. Za = f[(x, t)] i tocke konstantne faze imamo

d df d
=
dt d dt
d d
=0 =0 (6.9)
dt dt
cime smo pokazali da je = konst.

6.5 Valovi u tri dimenzije

Valna jednadzba u 3D glasi:
2 2 2 1 2
+ + = (6.10)
x2 y 2 z2 v 2 t2

6.5.1 Harmonijski ravni val u 3D

Harmonijski ravni val u 3D opisujemo funkcijom

(r, t) = A sin(k r t + ) (6.11)

Plohe konstantne faze (valne fronte) ravnog vala jesu ravnine okomite na smjer valnog vektora. U ravni-
nama koje su medusobno udaljene za , cestice ili EM polje titraju u fazi (slika 6.2).

x l l

Slika 6.2

Plohe konstante faze odredene su jednadzbom

(r, t) = k r t + = konst. (6.12)

30
Jedinicni vektor u smjeru k zapisimo kao
k
k = (6.13)
k
pa (6.12) postaje
k r = b (t) (6.14)
gdje je b (t) = (konst. t ) /k. Jednakost (6.14) jest jednadzba ravnine kojoj se udaljenost od
ishodista b(t) mijenja s vremenom.

6.5.2 Harmonijski sferni val

Harmonijski sferni val opisujemo funkcijom

A
sin(kr t + )
(r, t) = (6.15)
r
Amplituda vala je A/r, dakle, ovisi o r. Plohe konstantne faze su sfere r = (konst. t ) /k.

6.5.3 Harmonijski kruzni (cilindricni) val

Harmonijski kruzni (cilindricni) val opisujemo funkcijom

A
(, t) sin(k t + ) (6.16)

Amplituda vala ovisi o koordinati . Funkcija (6.16) je rjesenje valne jednadzbe za velike vrijednosti
sto smo naglasili pomocu znaka .

6.6 Iradijancija
Promatramo elektromagnetske valove, a za valnu funkciju uzimamo komponentu elektricnog polja

E (6.17)

Iradijancija I je prosjecna energija elektromagnetskog vala koja padne u jedinicnom vremenu na je-
dinicnu plostinu, a jednaka je
I = 0 c E 2 T


(6.18)

2
Ovdje je 0 permitivnost, a E T je prosjecna vrijednost kvadrata elektricnog polja po vremenu
ZT
2 1
E 2 dt


E T
= (6.19)
T 0

Vremenski interval T je mnogo veci od periode titranja vala, T . Za ravni harmonijski val E =
E0 cos(kx t + ) gornji integral jednak je

E02
E2


T
= (6.20)
2
pa za harmonijski val iradijancija postaje
1
I = 0 cE02 (6.21)
2
Stariji naziv za iradijanciju koji se jos uvijek cesto koristi je intenzitet.

31
6.7 Nacelo superpozicije
Neka su 1 , 2 , ..., i rjesenja valne jednadzbe. Tada je i linearna kombinacija rjesenja
X
= c i i (6.22)
i

takoder rjesenje valne jednadzbe. Koeficijenti ci su, opcenito, kompleksni brojevi.

Gornja se tvrdnja naziva nacelo superpozicije, a posljedica je linearnosti valne jednadzbe.

6.8 Superpozicija dva vala

6.8.1 Ravni valovi
Promatrajmo dva svjetlosna vala jednakih valnih duljina

E1 = E01 cos(k1 r t + 1 )
E2 = E02 cos(k2 r t + 2 ) (6.23)

Velicine E1 , E2 su odgovarajuce komponente elektricnoga polja (x, y ili z komponenta) u valu iz prvog
i drugog izvora. Njihov zbroj iznosi

E = E1 + E2 = E01 cos(k1 r t + 1 ) + E02 cos(k2 r t + 2 ) (6.24)

Iradijancija za ukupno polje E jednaka je

I = 0 c E 2 T



1 2 1 2
= 0 cE01 + 0 cE02 + 20 cE01 E02 cos [(k1 k2 ) r + (1 2 )]
2 2
p
= I1 + I2 + 2 I1 I2 cos [(k1 k2 ) r + (1 2 )] (6.25)

gdje su I1 , I2 iradijancija prvog i drugog vala posebno. Pretpostavili smo, takoder, da razlika faznih
pomaka (1 2 ) ne ovisi o vremenu. Izraz

(k1 k2 ) r + (1 2 )

naziva se fazna razlika dvaju valova. Clan (k1 k2 ) r u faznoj razlici je razlika optickih putova izrazena
preko kuta.

6.8.2 Sferni valovi

Za dva sferna harmonicka vala jednakih valnih duljina
A
E1 = cos (kr1 t + 1 )
r1
B
E2 = cos (kr2 t + 2 ) (6.26)
r2
iradijancija ukupnog polja E = E1 + E2 je

I = 0 c E 2 T


p
= I1 + I2 + 2 I1 I2 cos [k (r1 r2 ) + (1 2 )] (6.27)

gdje su I1 , I2 iradijancije prvog i drugog vala posebno. Clan k (r1 r2 ) koji se javlja u faznoj razlici
posljedica je razlike optickih putova.

32
7 Interferencija
Interferencija je posljedica superpozicije nekoliko valova, najcesce dva. U optici je opazamo kao pravilni
raspored tamnih i svijetlih podrucja gdje se svjetlost ponistila ili pojacala.
Svjetlost jedne valne duljine naziva se monokromatska svjetlost, a izvor koji daje takvu svjetlost,
monokromatski izvor svjetlosti. Laser je u dobroj mjeri monokromatski izvor svjetlosti.
Da bi se interferencija mogla opaziti nuzno je da su izvori valova koherentni. Za dva izvora kazemo
da su koherentna ako je razlika faznih pomaka njihovih valova (1 2 ) konstantna u vremenu. Ako
razlika faznih pomaka ovisi o vremenu, iradijancija dva superponirana vala ima oblik
p
I = I1 + I2 + 2 I1 I2 hcos [(k1 k2 ) r + 1 (t) 2 (t)]iT (7.1)
p
Clan 2 I1 I2 hcos [(k1 k2 ) r + 1 (t) 2 (t)]iT upucuje na interferenciju. Ako izvori nisu kohe-
rentni, tada je prosjecna vrijednost kosinusa kuta u (7.1) jednaka nuli, a interferencija nestaje. Zato
kod prirodne svjetlosti (nekoherentan izvor) interferenciju ne mozemo opaziti.

7.1 Youngov eksperiment

Kod Youngova eksperimenta promatramo dva koherentna svjetlosna vala koji su nastali na pukotinama.
Pruge interferencije mozemo uhvatiti na zastoru u cijelom prostoru pa zato kazemo da su nelokalizirane.
Vaznost Youngova eksperimenta je velika, jer je njime prvi put eksperimentalno pokazana valna
priroda svjetlosti.

7.1.1 Geometrijska razlika putova

M
r1

1
r2

Slika 7.1

Iz slike 7.1 vidimo da je geometrijska razlika putova za zrake 1 i 2

= r2 r1 (7.2)

7.1.2 Opticka razlika putova

Opticka razlika putova je
= n(r2 r1 ) (7.3)
gdje je n indeks loma sredstva u kojem se nalazi tocka M.

33
7.1.3 Pojacanje i ponistenje svjetlosti
Ako je
= m , m = 0, 1, 2, ... (7.4)
nastaje pojacanje svjetlosti.
Za

= (2m + 1) , m = 0, 1, 2, ... (7.5)
2
nastaje ponistenje. Iz geometrijske razlike putova zakljucujemo da se mjesta pojacanja i ponistenja
nalaze na rotacijskim hiperboloidima cija je jednadzba

r2 r1 = konst. (7.6)

7.1.4 Svijetle i tamne pruge

Ako postavimo zastor paralelno ravnini u kojoj se nalaze pukotine opazit cemo da su pruge oko osi O
priblizno ekvidistantne.

y
a
d O

zastor

Slika 7.2

Pretpostavimo da su pukotine na razmaku a i da je udaljenost od pukotina do zastora d. Udaljenost od

osi O do svijetle ili tamne pruge jednaka je
d
y= (7.7)
a
Udaljenost dviju susjednih svijetlih ili tamnih pruga iznosi
d
y = (7.8)
a

7.1.5 Iradijancija monokromatskih valova

Valovi nastali na pukotinama su koherentni, jednakih amplituda i titraju u fazi (1 = 2 ) . Kod monokro-
matskih valova valne duljine , iradijancija u Youngovu pokusu je
 ay 
I = 4I0 cos2 (7.9)
d
gdje je I0 iradijancija svakog od valova zasebno.

34
7.2 Fresnelova zrcala, Fresnelova biprizma i Lloydovo zrcalo
Koherentne izvore svjetlosti nuzne za interferenciju mozemo dobiti i na druge nacine koji su slicni Yo-
ungovu pokusu. Uz Youngov, najpoznatiji pokusi za dobivanje interferencije koriste:

Fresnelova zrcala

Fresnelovu biprizmu

Lloydovo zrcalo

U tim se pokusima iz jednog realnog izvora dobivaju jedan ili dva virtualna izvora svjetlosti kao sto
je prikazano na slikama 7.3 - 7.5.
Formule (7.2) - (7.9) ostaju valjane s tim da kod racunanja treba uzeti u obzir cinjenicu da refleksijom
na guscem sredstvu, faza svjetlosnog vala dobiva fazni pomak .

Z1 neprozirna prepreka

S'1

Z2
S'2
zastor

Z1 , Z2 zrcala
S'1 , S'2 virtualni izvori

Slika 7.3: Fresnelova zrcala

S'1

S'2
biprizma

zastor
S'1 , S'2 virtualni izvori

Slika 7.4: Fresnelova biprizma

35
 S

S'

zastor
S' virtualni izvor

Slika 7.5: Lloydovo zrcalo

7.3 Lokalizirane pruge interferencije

7.3.1 Interferencija na tankom, prozirnom sloju
Promatramo interferenciju na tankom, prozirnom sloju debljine i indeksa loma n. Izvor svjetlosti je
sirok (nije tockast) i zato pretpostavljamo da na sloj upada ravni val. Lomljeni i reflektirani val su takoder
ravni valovi.

2
1 D
A x n'
C
y y
D l n

B
n'

Slika 7.6
Ako se listic nalazi u optickom sredstvu indeksa loma n > n (na primjer, listic stakla u zraku), tada je
geometrijska razlika putova za zrake 1 i 2
AB + BC DC = 2y x (7.10)
dok je opticka razlika putova [Prilog I]
 

= 2ny n x +
2

= 2n cos l (7.11)
2
Pri izvodu formule (7.11) uzeli smo u obzir da se zraka 2 reflektira na opticki guscem sredstvu pa se
javlja fazni pomak /2.
Ako je sredstvo u kojem se nalazi listic opticki gusce, odnosno n > n tada je opticka razlika putova
 

= 2ny + n x
2

= 2n cos l + (7.12)
2

36
Uvjet za pojacanje svjetlosti na prozirnom sloju je

2n cos l = m , m = 0, 1, 2, ... (7.13)
2
Uvjet za ponistenje svjetlosti na prozirnom sloju je

2n cos l = (2m + 1) , m = 0, 1, 2, ... (7.14)
2 2
Predznak vrijedi za slucaj n > n , a predznak + za n < n . Napomenimo da rezultati (7.13) i (7.14)
vrijede i u slucaju ako se debljina prozirnog sloja polagano mijenja.
Zamijenimo li siroki izvor s tockastim, interferenciju dobijemo u beskonacnosti za konstantnu deb-
ljinu sloja (slika 7.7(a)). Ako se debljina sloja obasjanog tockastim izvorom mijenja, tada interferen-
cija nastaje u tockama iznad prozirna sloja pa govorimo o nelokaliziranim prugama interferencije (slika
7.7(b)).

Interferencija na sloju konstantne debljine Interferencija na sloju kojem se

debljina mijenja
S S

n n

(a) (b)

Slika 7.7

7.3.2 Newtonovi kolobari

Plankonveksnu lecu polozimo na planparalelnu plocu indeksa loma n tako da njen zaobljeni dio dotice
plocu. Iz sirokog izvora pustimo svjetlost na lecu i opazamo interferenciju. Pretpostavimo da je leca u
optickom sredstvu indeksa loma n < n .

1 2

d > d'
R

r B
n d A d'
n'

Slika 7.8

37
Iz slike 7.8 slijedi da je opticka razlika putova za zrake 1 i 2 priblizno jednaka

= 2nd + (7.15)
2
gdje se druga zraka reflektirala na planparalelnoj ploci nacinjenoj od opticki gusceg sredstva pa dobije
pomak u fazi za /2. Iz trokuta sa stranicama R, r, R d zakljucujemo da vrijedi

r2
d (7.16)
2R
uzmemo li u obzir da je d R. Iz (7.15) i (7.16) je polumjer svijetlih krugova
r
svijetli (2m 1) R
rm = , m = 1, 2, ... (7.17)
2 n
a polumjer tamnih krugova r
R
rmtamni = m , m = 0, 1, 2, ... (7.18)
n

38
8 Difrakcija (ogib)
Ako neproziran objekt postavimo izmedu tockastog izvora svjetlosti i zastora, opazit cemo da se sjena
objekta razlikuje od ostre sjene koju predvida geometrijska optika. Blizi pogled na sjenu otkriva da se
svjetlost pojavljuje u geometrijskoj sjeni, a da se zatamnjenja pojavljuju izvan sjene, gdje geometrijska
optika predvida samo svjetlost.
Zajednicko ime pojavama u kojima putanja svjetlosti blizu rubova neprozirnih objekata odstupa od
pravocrtne jest difrakcija ili ogib.
Razlike izmedu interferencije i difrakcije nema, jer je kod obje pojave konacni efekt jednak: proma-
tramo pojacanja ili slabljenja svjetlosti (opcenito, pojacanja ili slabljenja valova) na zastoru iza pukotina
ili neprozirnih objekata. Fizicari razlikuju ova dva efekta samo po broju izvora: kod interferencije su
obicno dva izvora svjetlosti, dok je kod difrakcije broj izvora velik ili cak beskonacan.

8.1 Fraunhoferova difrakcija

U primjerima koji slijede pretpostavit cemo da na pukotine ili neprozirne objekte upada ravni val i da
se ravni val nakon ogiba siri iza pukotina. Takva se aproksimacija naziva Fraunhoferova difrakcija i
matematicki je formulirana izrazom  
1 1 1
+ a2 (8.1)
2 d d
gdje je d udaljenost od izvora do pukotine ili neprozirnog objekta, d udaljenost od pukotine do zastora,
a sirina pukotine i valna duljina svjetlosti.

8.2 Ogib na jednodimenzionanoj pukotini

Promatramo ogib na pukotini cija je duljina mnogo veca od njene sirine. Neka je sirina pukotine a, a
valna duljina upadne svjetlosti .

1.0

Lea
0.8

0.6
I / I0

a q
0.4
-2p -p p 2p
0.2

0.0
-8 -4 0 4 8
Zastor a

Slika 8.1

Iradijancija na zastoru iza pukotine jednaka je

 2
sin
I = I0 (8.2)

gdje je
a
= sin (8.3)

39
Kut je kut ogiba zraka svjetlosti (slika 8.1). Velicina I0 je iradijancija centralnog maksimuma. Iz (8.2)
vidimo da centralno pojacanje dobivamo za

=0=0 (8.4)

Ponistenja svjetlosti dobijemo za

= m a sin = m , m = 1, 2, ... (8.5)

8.3 Ogib na pravokutnoj pukotini

Promatramo ogib na pravokutnoj pukotini sirine a i duljine b.

y y

x x
j
b
q
a z z

Slika 8.2

Iradijancija na zastoru je
 2  2
sin sin
I = I0 (8.6)

gdje su
a
= sin

b
= sin (8.7)

Kutovi i definiraju smjer ogiba zraka svjetlosti (slika 8.2). Velicina I0 je iradijancija centralnog
maksimuma. Centralno pojacanje dobijemo za

==0=0 (8.8)

Ponistenja svjetlosti dobijemo za

= m a sin = m , m = 1, 2, ...
= n b sin = n , n = 1, 2, ... (8.9)

8.4 Ogib na optickoj resetki

Promatramo ogib na N jednodimenzionalnih pukotina sirina a, izmedu kojih je razmak h. Velicina h
naziva se konstantom opticke resetke.

40
 a

Slika 8.3

Iradijancija na zastoru je
 2  2
sin sin N
I = I0 (8.10)
N sin
Velicine i jesu
a
= sin

h
= sin (8.11)

Pojacanja svjetlosti koja odgovaraju glavnim maksimumima javljaju se za

= n h sin = n , n = 0, 1, 2, ... (8.12)

pri cemu mora biti

6= m a sin 6= m , m = 1, 2, ... (8.13)
Indeks n u izrazu (8.12) pokazuje red difrakcijskih maksimuma.

8.5 Braggov zakon

Kristali ogibaju rendgenske zrake ( 1010 m) kao prostorna opticka resetka.

Q
Q
d
d

d
d

Slika 8.4

41
Smjerovi u kojima dobijemo pojacanja dani su Braggovim zakonom

2d sin = m , m = 1, 2, .... (8.14)

Ovdje je d razmak izmedu susjednih ravnina s atomima u kristalu, a kut je kut komplementan upadnom
kutu. Na slici 8.4 prikazana su dva izbora kristalnih ravnina za koja se dobiju pojacanja.

42
9 Polarizacija. Fresnelove jednakosti
9.1 Ravni elektromagnetski val

k
B

Slika 9.1

U ravnom EM valu smjerovi titranja elektricnog E i magnetskog polja B u svakom su trenutku medusobno
okomiti. Titranje elektricnog i magnetskog polja zbiva se u ravnini okomitoj na smjer gibanja vala.

9.2 Polarizacija monokromatskog, ravnog EM vala

Ey

Ex

Slika 9.2

Promatrat cemo samo elektricno polje u monokromatskom, ravnom EM valu. Pretpostavimo da se val
giba u smjeru osi z, a elektricno polje titra u ravninama paralelnim ravnini x-y.
Opcenito, smjer titranja elektricnog polja stalno se mijenja. Takvo titranje u ravnini z = konst.
paralelnoj x-y ravnini moze se prikazati kao suma dvaju okomitih titranja (slika 9.2)

E = Ex + Ey (9.1)

gdje su

Ex = E0x cos (kz t) ex

Ey = E0y cos (kz t + ) ey (9.2)

Fazni pomak konstantan je u vremenu. Kod monokromatskog, ravnog vala elektricno polje titra na
posebno jednostavan nacin. Drugim rijecima, vrh vektora elektricnog polja opisuje u ravnini paralelnoj
x-y ravnini jednostavne krivulje. Kazemo da je monokromatski ravni val polariziran.

43
9.2.1 Linearna polarizacija

z
k
E

ravnina titranja

Slika 9.3

Pretpostavimo da je
= 0 ili (9.3)
u jednakostima (9.2). Tada je

Ex = E0x cos (kz t) ex

Ey = E0y cos (kz t) ey (9.4)

i

E = E0x ex E0y ey cos (kz t)
Vektor elektricnog polja ima fiksan smjer titranja. Gledano u prostoru, elektricno polje titra u ravnini
koja je okomita na x-y ravninu i naziva se ravnina titranja (slika 9.3).

9.2.2 Kruzna polarizacija

Lijeva polarizacija Desna polarizacija

E E

k k

Slika 9.4

Uzmimo da je
= /2 (9.5)
i E0x = E0y = E0 . Imamo

E = E0 cos (kz t) ex E0 sin (kz t) ey (9.6)

Vrh vektora elektricnog polja opisuje kruznicu. Predznak odreduje smjer vrtnje vektora elektricnog
polja: za dobivamo lijevu kruznu polarizaciju (suprotno smjeru kazaljke na satu), a za predznak

44
+ desnu kruznu polarizaciju (u smjeru kazaljke na satu). Za valove s lijevom kruznom polarizacijom
kazemo da imaju pozitivan helicitet, a oni s desnom negativan helicitet. Promatrac je okrenut u smjeru
suprotnom od gibanja EM vala i gleda vrh valnog vektora (slika 9.4).

9.2.3 Elipticna polarizacija

Ey

Ex

Slika 9.5

Ako su E0x , E0y razliciti, a ima bilo koju konstantnu vrijednost, govorimo o elipticnoj polarizaciji.
Linearna i kruzna polarizacija su posebni slucajevi elipticne polarizacije (slika 9.5).

9.2.4 Nepolarizirana svjetlost

Ukoliko je svjetlost sastavljena od valova razlicitih frekvencija, fazni pomak , opcenito, ovisi o vre-
menu. Ako se mijenja u vremenu nasumicno i vektor elektricnoga polja ima nasumican smjer titranja
pa govorimo o nepolariziranoj svjetlosti.

9.3 Nacini polarizacije EM vala

Svjetlost se moze polarizirati refleksijom, selektivnom apsorpcijom, dvostrukim lomom ili rasprsenjem.
Polarizacija refleksijom temelji se na Brewsterovu zakonu. Polarizaciju svjetlosti pomocu kristala mozemo
uspjesno obaviti pomocu svima poznatog polaroida, kristala koji koristi selektivnu apsorpciju.

9.3.1 Brewsterov zakon

ravnina upada

u r
n1
n2
l

l + r = p/2

Slika 9.6

45
Promatramo upad svjetlosti iz optickog sredstva indeksa loma n1 u opticko sredstvo n2 . Ako je upadni
kut svjetlosti u jednak Brewsterovom kutu uB , reflektirana svjetlost je linearno polarizirana i ravnina
titranja okomita je na ravninu upada. Reflektirana i lomljena zraka zatvaraju pravi kut pa iz Snellova
zakona slijedi
n2
tan uB = (9.7)
n1

9.3.2 Malusov zakon

ulazna nepolarizirana
svjetlost
ravnina proputanja
polarizatora

a
polarizator

analizator

Slika 9.7

Kristal pomocu kojeg polariziramo svjetlost selektivnom apsorpcijom ili dvostrukim lomom naziva se
polarizatorom. Postavimo dva linearna polarizatora tako da svjetlost prolazi najprije kroz jedan pa onda
kroz drugi (slika 9.7). Drugi polarizator naziva se analizatorom i njime mijenjamo intenzitet izlazne,
polarizirane svjetlosti. Intenzitet svjetlosti I iza analizatora racunamo po Malusovu zakonu

I = Imax cos2 (9.8)

Kut je kut sto ga zatvaraju ravnine propustanja polarizatora i analizatora, a maksimalni se intenzitet
izlazne svjetlosti Imax dobije ako se ravnine propustanja analizatora i polarizatora podudaraju.

9.3.3 Stupanj polarizacije

Djelomicno polariziranu svjetlost mozemo zamisliti kao mjesavinu nepolarizirane i linearno polarizirane
svjetlosti. Stupanj polarizacije djelomicno polarizirane svjetlost i definira se kao
Imax Imin
P = (9.9)
Imax + Imin
gdje su Imax i Imin maksimalan i minimalan intenzitet svjetlosti propustene kroz linearni polarizator kada
ga zakrecemo od 0 do 360 .
Upada li svjetlost na granicu izmedu dva opticka sredstva, reflektirana i lomljena zraka bit ce dje-
lomicno polarizirane. Ako je kut upada jednak Brewsterovom kutu, tada je reflektirana zraka potpuno
linearno polarizirana i stupanj polarizacije je P = 1. Lomljena zraka maksimalno je djelomicno polari-
zirana jer je stupanj polarizacije najveci za upad pod Brewsterovim kutom.

46
9.4 Fresnelove jednakosti

ravnina upada

ki kr
qi qr
ni
nt
qt
kt

Slika 9.8

Promatrajmo upad ravnog, monokromatskog vala iz optickog sredstva indeksa loma ni na opticko sred-
stvo indeksa loma nt Smjer upadnog vala zadan je valnim vektorom ki . Smjer reflektiranog vala zadan je
s kr , a smjer transmitiranog (propustenog) vala je kt (slika 9.8).

Refleksija i lom elektrinog polja Refleksija i lom elektrinog polja

okomitog na ravninu upada paralelnog ravnini upada
Ei Er

Ei Er
ki kr ki kr
qi qr qi qr
ni ni
nt nt
qt qt
kt kt
Et Et

Slika 9.9

Elektricno polje u monokromatskom, ravnom valu u svakoj tocki mozemo rastaviti na dvije okomite
komponente na nacin slican onome u jednadzbama (9.1) i (9.2). Neka je jedna komponenta elektricnoga
polja paralelna, a druga okomita na ravninu upada (slika 9.9). Za paralelnu komponentu omjer amplituda
reflektiranoga i upadnoga elektricnog polja glasi
 
E0r nt cos i ni cos t
rq = = (9.10)
E0i q ni cos t + nt cos i
Za okomitu komponentu omjer amplituda reflektiranoga i upadnoga elektricnog polja glasi
 
E0r ni cos i nt cos t
r = = (9.11)
E0i ni cos i + nt cos t
Za paralelnu komponentu omjer amplituda transmitiranoga i upadnoga elektricnog polja glasi
 
E0t 2ni cos i
tq = = (9.12)
E0i q ni cos t + nt cos i

47
Za okomitu komponentu omjer amplituda transmitiranoga i upadnoga elektricnog polja glasi
 
E0t 2ni cos i
t = = (9.13)
E0i ni cos i + nt cos t

Jednakosti (9.10) - (9.13) nazivaju se Fresnelovim jednakostima.

48
10 Disperzija. Apsorpcija. Dopplerov efekt
10.1 Disperzija
U vecini se optickih medija svjetlost razlicitih valnih duljina siri razlicitim brzinama. U tom slucaju
indeks loma ovisi o valnoj duljini
n = n () (10.1)
i govorimo o disperziji svjetlosti. U formuli (10.1) je valna duljina svjetlosti u vakuumu.

10.1.1 Valni paket i grupna brzina

Brzinu sirenja monokromatskog vala s kruznom frekvencijom i valnim vektorom k nazvali smo faznom
brzinom. Relaciju za faznu brzinu izveli smo u (6.8):

v= (10.2)
k
Promotrimo, sada, grupu ravnih, monokromatskih EM valova razlicitih valnih vektora koji se gibaju u
pozitivnom smjeru osi x. Superponirajmo (zbrojimo) valove oblika (6.5) po kontinuiranom intervalu
valnih vektora: Z
E (x, t) = Ak ei(kxk t) dk (10.3)

U izrazu (10.3) kompleksna amplituda Ak koja ukljucuje fazni pomak i kruzna frekvencija k ovise o
valnom vektoru k. Novi val (10.3) nazivamo valnim paketom. Na slici 10.1 prikazan je karakteristicni
izgled Gaussova valnog paketa u trenutku t = 0.

vg

-100 100

Gaussov valni paket

E(x, t = 0) = exp(-0,001x 2 ) sin(0.5x)

Slika 10.1

10.1.2 Grupna brzina

Brzina valnoga paketa naziva se grupnom brzinom. To je brzina ovojnice superponiranih valova (slika
10.1). Definirana je formulom 
d 
vg =  (10.4)
dk k=k0
Valni vektor k0 je vektor za koji je amplituda Ak maksimalna (dAk /dk = 0).

49
 Ako indeks loma ne ovisi o valnoj duljini, svi se valovi u valnom paketu sire istom faznom brzinom
(10.2). Tada je grupna brzina jednaka faznoj brzini, a ovisnost kruzne frekvencije o valnom vektoru je
posebno jednostavna
(k) = vg k (10.5)
Ako indeks loma ovisi o valnoj duljini (ili valnom vektoru), valovi u paketu sire se razlicitim faznim
brzinama v (k) . Iz definicije indeksa loma
c
n (k) = (10.6)
v (k)
te iz (10.2) slijedi
kc
(k) = (10.7)
n (k)
Uvrstimo li (10.7) u formulu za izracun grupne brzine (10.4) dobijemo
c dn kc
vg =
n dk n2
 
dn k
=v 1 (10.8)
dk n
Ako umjesto valnog vektora u (10.8) upotrijebimo valnu duljinu = 2/k dobijemo
 
dn
vg = v 1 + (10.9)
n d

10.2 Apsorpcija
Eksperimenti pokazuju da se intenzitet EM vala I smanjuje dok prolazi kroz opticko sredstvo po Bougu-
erovu zakonu (Beer-Lambert-Bouguerov zakon)
I (x) = I0 ex (10.10)

I0 je intenzitet EM vala u x = 0.
je koeficijent apsorpcije. Ovisi o sredstvu kroz koje se val siri.
x je debljina sloja u sredstvu kojeg je val prosao.

10.3 Dopplerov efekt

10.3.1 Longitudinalni
Pretpostavimo da izvor emitira EM valove frekvencije 0 . Izvor i prijemnik nalaze se u vakuumu i gibaju
se duz istoga pravca relativnom brzinom u. Frekvencija EM valova koju biljezi prijemnik mijenja se
po formuli s
1 u/c
= 0 (10.11)
1 + u/c
gdje je c brzina svjetlosti u vakuumu. Ako se izvor i prijemnik medusobno priblizavaju tada je u < 0, a
ako se udaljavaju u > 0.
Za u c gornju formulu mozemo pojednostaviti
 u
0 1 (10.12)
c
Ako smjer brzine prijemnika nije paralelan sa smjerom spojnice, racunat cemo s projekcijom te brzine
up na spojnicu (slika 10.2).

50
 uo u

up
izvor prijemnik

Slika 10.2

10.3.2 Transverzalni
Ako se prijemnik giba u odnosu na izvor tako da je njegova brzina u okomita na spojnicu s izvorom, tada
prijemnik biljezi frekvenciju s
u2
= 0 1 (10.13)
c2
gdje je 0 frekvencija EM valova koje odasilje izvor.
Ako smjer brzine prijemnika nije okomit na smjer spojnice s izvorom, racunat cemo s projekcijom
te brzine uo na smjer okomit na spojnicu (slika 10.2).

51
 III MEHANICKI VALOVI. AKUSTIKA

11 Brzina i energija mehanickoga vala

Valovi koji se sire kroz elasticna sredstva (fluidi i cvrste tvari) nazivaju se mehanickim valovima. Kroz
fluide (tekucine i plinove) mogu se siriti samo longitudinalni valovi. Kroz cvrste tvari mogu se siriti i
longitudinalni i transverzalni valovi.

11.1 Brzina transverzalnog vala na napetoj niti

Fazna brzina transverzalnog vala vz koji se siri napetom niti iznosi
s
FN
vz = (11.1)

gdje je FN napetost niti, duljinska gustoca

m
=
l

11.2 Zvuk
Longitudinalni valovi u elasticnim sredstvima jesu zvucni valovi. Dio fizike koji proucava zvuk naziva
se akustikom.

11.3 Brzina zvuka

Brzina je zvuka u elasticnom sredstvu s
1
vz = (11.2)
KQ
gdje je gustoca elasticnoga sredstva, a KQ adijabatska kompresibilnost koja se racuna po formuli
1 V
KQ = (11.3)
V p

11.3.1 Brzina zvuka u plinovima

Fazna brzina zvuka u idealnom plinu gustoce tlaka p i adijabatske konstante iznosi
r
p
vz = (11.4)

Iz jednadzbe stanja idealnog plina kvocjent p/ mozemo izraziti pomocu temperature T
p RT
= (11.5)
M

gdje je opca plinska konstanta R = 8, 314 J mol1 K1 , a M molna masa plina. Brzina je zvuka u plinu
iskazana u obliku: r
RT
vz = (11.6)
M

52
11.3.2 Brzina zvuka u tekucinama
Brzina je zvuka u tekucinama s
B
vz = (11.7)

pri cemu je B obujamni modul elasticnosti.

11.3.3 Brzina zvuka u cvrstim tvarima

Brzina zvuka u cvrstim tvarima iznosi s
EY
vz = (11.8)

Ovdje je EY Youngov modul elasticnosti koji se javlja u Hookovu zakonu
F l
= EY (11.9)
S l

11.4 Gustoca energije elasticnog vala w

Gustoca energije elasticnog vala opisanog valnom funkcijom jednaka je zbroju gustoca kineticke i
potencijalne energije " 
2  2 #
1
w = wk + wp = + v2 (11.10)
2 t x
Za harmonijski val (x, t) = A sin(kx t + ), gornja formula postaje

w = A2 2 sin2 (kx t + ) (11.11)

Izracunamo li vremenski prosjek izraza (11.11) zbog sin2 (kx t + ) T = 1/2 dobijemo



1
hwiT = A2 2 (11.12)
2

11.4.1 Gustoca energijskoga toka j

Gustoca energijskog toka vala je energija E koju val prenese u jedinicnom vremenu t kroz jednicnu
plostinu okomitu na smjer vala S
E
j= = wvz = A2 2 vz sin2 (kx t + ) (11.13)
tS

11.4.2 Intenzitet vala I

Vremenski prosjek gustoca energijskog toka vala naziva se intenzitetom vala I
1
I = hjiT = hwiT vz = A2 2 vz (11.14)
2
U akustici se umjesto intenziteta zvuka upotrebljava naziv jakost zvuka.

53
11.4.3 Amplituda promjene tlaka pm
Kod sirenja zvuka u plinovima amplituda vala A moze se izraziti pomocu amplitude promjene tlaka pm
vz pm
A= (11.15)
p
Za intenzitet zvuka pomocu (11.15) i (11.4) dobije se

1 1 vz3 (pm )2 1 (pm )2

I = A2 2 vz = = (11.16)
2 2 2 p2 2 vz

11.5 Razina jakosti zvuka LI

Subjektivna ocjena glasnoce zvuka raste mnogo sporije nego stvarni intenzitet zvuka. Zato se uvodi
razina jakosti zvuka
I
LI = 10 log (11.17)
I0
gdje je I0 jakost zvuka na pragu cujnosti

I0 = 1012 W m2

Mjerna jednica za razinu jakosti zvuka je decibel (dB).

54
12 Stojni valovi. Dopplerov efekt u akustici
12.1 Titranje napete niti
Napeta nit duljine l po kojoj se valovi sire brzinom v moze titrati samo odredenim frekvencijama koje su
visekratnici frekvencije osnovnoga tona
s
vz 1 FN
1 = = (12.1)
2l 2l

gdje je FN napetost niti, a = m/l duljinska gustoca niti. Frekvencije koje su visekratnici osnovne
frekvencije nazivamo harmonicima ili svojstvenim (vlastitim) frekvencijama
s
n FN
n = n1 = , n = 1, 2, ... (12.2)
2l

12.2 Titranje ucvrscenog stapa

Ako je stap duljine l po kojemu se valovi sire brzinom v ucvrscen na jednome kraju, vlastite frekvencije
titranja su s
vz (2n + 1) EY
n = (2n 1) = , n = 1, 2, ... (12.3)
4l 4l
Ako je stap ucvrscen u sredini vlastite frekvencije titranja su
s
vz (2n + 1) EY
n = (2n 1) = , n = 1, 2, ... (12.4)
2l 4l

12.3 Titranje zraka u svirali

12.3.1 Titranje zraka u otvorenoj svirali
Svojstvene frekvencije titranja zraka u otvorenoj svirali dane su izrazom
vz
n = n , n = 1, 2, ... (12.5)
2l
gdje je vz brzina zvuka u zraku.

12.3.2 Titranje zraka u zatvorenoj svirali

Svojstvene frekvencije titranja zraka u svirali zatvorenoj na jednome kraju jesu
vz
n = (2n 1) , n = 1, 2, ... (12.6)
4l
U formulama (12.4) i (12.5) broj n je broj cvorova nastalog stojnog vala.

12.4 Udari
Promotrimo dva vala iz koherentnih izvora cije su frekvencije 1 2 . Frekvencija vala koji je superpo-
zicija pocetnih valova iznosi (1 + 2 )/2, a amplituda (time i intenzitet) vala se periodicno povecava i
smanjuje frekvencijom
b = |1 2 | (12.7)
Ovaj efekt naziva se udarima, a b naziva se frekvencijom udara.

55
12.5 Dopplerov efekt u akustici
12.5.1 Izvor zvuka giba se brzinom ui
Valna duljina zvuka frekvencije 0 kojeg prima slusatelj (prijemnik) jest
vz + ui
= (12.8)
0
Ako se izvor giba prema prijemniku, brzina ui < 0, a ako se giba od prijemnika ui > 0. Ovdje je vz
brzina zvuka u elasticnome sredstvu u kojem se nalaze izvor i slusatelj. Frekvencija zvuka kojeg prima
slusatelj glasi
v0 0
= = (12.9)
1 + ui /vz

12.5.2 Prijemnik se giba brzinom up

Frekvencija zvuka kojeg prima slusatelj iznosi
vz up
= (12.10)
0
Giba li se prijemnik prema izvoru zvuka, brzina prijemnika up < 0, dok je up > 0 ako se prijemnik giba
od izvora. Zbog 0 = vz /0 vrijedi  
up
= 0 1 (12.11)
vz

12.5.3 Izvor i prijemnik gibaju se po istom pravcu

vz up
= 0 (12.12)
vz + ui
Ako brzine izvora i prijemnika ne leze na istom pravcu, tada racunamo s projekcijama tih brzina na
spojnicu izvora i prijemnika (slika 10.2). Transverzalni Dopplerov efekt u akustici ne postoji.
Naglasimo da su formule (12.8)-(12.12) napisane u koordinatnom sustavu u kojem zrak miruje. Na
primjer, recenica izvor se giba prema prijemniku znaci da je vektor brzine izvora usmjeren prema
prijemniku gledano iz koordinatnog sustava u kojem zrak miruje.

56
 IV FOTOMETRIJA

13 Osnovne fotometrijske velicine

13.1 Snaga zracenja
Neka svjetlosni izvor zraci energiju dES u vremenu dt. Snagu zracenja svjetlosnog izvora definiramo
izrazom
dES
P = (13.1)
dt
Jedinica za snagu zracenja je watt (W).

13.2 Fotometrijski ekvivalent

Fotometrija proucava svjetlosne velicine u podrucju valnih duljina elektromagnetskog zracenja na koje je
osjetljivo ljudsko oko. Svjetlost razlicitih valnih duljina ima razlicit ucinak na ljudsko oko. Na primjer,
normalno oko je najosjetljivije za svjetlost valne duljine 555 nm (zeleno-zuta svjetlost), dok infracrveno
svjetlo oko ne moze zapaziti.
Fizicka velicina koja pokazuje osjetljivost ljudskog oka na svjetlost razlicitih valnih duljina naziva
se fotometrijski ekvivalent ili spektralna svjetlosna ucinkovitost K () . Na slici 13.1 prikazan je kvalita-
tivno fotometrijski ekvivalent za normalno ljudsko oko.

Kmax
K(l)

400 555 750

l/nm

Slika 13.1

13.3 Svjetlosni tok (svjetlosni fluks)

Snagu zracenja koju oko zapaza ovisno o valnoj duljini svjetlosti nazivamo svjetlosnim tokom ili svje-
tlosnim fluksom i definiramo ga kao
d = K () dP (13.2)
Jedinica za svjetlosni tok je lumen (lm).

57
13.4 Svjetlosna jakost (svjetlosni intenzitet) I
Promatramo tockasti izvor svjetlosti. Svjetlosna jakost je svjetlosni tok d kojeg emitira izvor (a kojeg
oko zapaza) po prostornom kutu d
d
I= (13.3)
d
Opcenito, svjetlosti tok iz svjetlosnog izvora ovisi o smjeru u kojem je svjetlost emitirana, pa je I =
I (, ) . Jedinica za svjetlosnu jakost je candela (cd).

13.4.1 Candela (cd)

Candela je jedinica za svjetlosnu jakost u danom pravcu izvora koji emitira monokromatsko zracenje
frekvencije 540 1012 Hz i cija je energijska jakost u tom pravcu 1/638 W sr1 . Candela je osnovna SI
jedinica.

13.4.2 Izotropan tockasti izvor

Kazemo da je tockasti izvor svjetlosti izotropan ako je svjetlosna jakost konstantna

I = konst. (13.4)

Tada je ukupni svjetlosni tok iz tockastog izvora

= 4I (13.5)

13.5 Osvjetljenje (iluminancija) E

Svjetlosni tok d koji upada na plohu plostine dS odreduje osvjetljenje plohe E
d
E= (13.6)
dS
Jedinica za osvjetljenje je lux (lx) .

13.5.1 Prvi Lambertov zakon

Ako tockasti izvor osvjetljava plohu, tada za osvjetljenost dobijemo
d d
E=I =I cos (13.7)
dS dS
Ovdje je povrsina dS projekcija povrsine dS okomito na r (slika 13.2)

dS = dS cos (13.8)

Izvor

r
DS
a
DS

Slika 13.2

58
Prostorni kut d povezan je sa dS relacijom

dS
d = (13.9)
r2
pa za osvjetljenje plohe tockastim izvorom dobijemo
I
E= cos (13.10)
r2
Gornju jednakost nazivamo Prvim Lambertovim zakonom.

13.6 Sjaj (luminancija) L

normala na
plohu DS

q DW

A DA

Slika 13.3

Promatramo plosni izvor svjetlosti. Svjetlosni tok kojeg emitira povrsina dA u smjeru u prostorni kut
d (slika 13.3) glasi
d2 = L cos dAd (13.11)
Sjaj plosnog izvora je, prema tome
1 d2
L (, ) = (13.12)
cos dAd

13.6.1 Ukupni tok s povrsine dA

Prostorni kut jednak je
d = sin dd (13.13)
a tok s povrsine dA
Z 2 Z
d = dA d d sin cos L (, ) (13.14)
0 0

13.7 Svijetljenje plohe (svjetlosna odzracnost, svjetlosna egzitancija) M

Promatramo plosni izvor svjetlosti. Ukupan svjetlosni tok sa povrsine dA iznosi

d = MdA (13.15)

Usporedbom s (13.14) za svijetljenje plohe dobijemo

Z 2 Z
M= d d sin cos L(, ) (13.16)
0 0

59
13.8 Difuzni izvori svjetlosti
Plosni izvor svjetlosti je difuzan ili Lambertov ako je njegov sjaj konstantan

L = konst. = L0 (13.17)

Jedini pravi Lambertov izvor je povrsina savrseno crnog tijela.

13.8.1 Svijetljenje povrsine za difuzne izvore

Ako je izvor difuzan, mozemo izracunati integrale u (13.16)

M = L0 (13.18)

13.9 Drugi Lambertov zakon

Promatramo difuzni izvor svjetlosti ciji je sjaj L0 . Iz (13.3) i (13.11) slijedi da je svjetlosna jakost
povrsine dA u smjeru
d2
dI = = L0 cos dA (13.19)
d
Za = 0 iz gornjeg izraza dobijemo svjetlosnu jakost povrsine dA u smjeru normale na plohu

dI0 = L0 dA (13.20)

a Drugi Lambertov zakon je iz (13.19) i (13.20)

dI = dI0 cos (13.21)

60
 PRILOZI

PRILOG I: Interferencija na tankim listicima

2
1 D
u x n'
u
A C
y
D y l n

B
n'

Pretpostavimo da je n > n . Opticka razlika putova za zrake 1 i 2 iznosi

 

= 2ny n x + (I.1)
2

gdje je fazni pomak posljedica refleksija zrake 2 na opticki guscem sredstvu. Duljina y je

y= (I.2)
cos l
Iz trokuta ACD duljina x je AC sin u. Duljinu AC mozemo izraziti pomocu i kuta l
AC
= tan l (I.3)
2
a Snellov zakon upotrijebit cemo da izrazimo upadni kut u pomocu kuta loma l

n sin u = n sin l (I.4)

Duljina x postaje

x = AC sin u
 n n sin2 l
= (2 tan l) sin l = 2 (I.5)
n n cos l
Opticka razlika putova (I.1) postaje

n sin2 l
   

= 2n n 2
cos l n cos l 2
1 sin2 l
 

= 2n
cos l 2

= 2n cos l (I.6)
2

61
LITERATURA
Hecht E., Optics, 4th ed., Addison Wesley, Reading, MA, 2001.

Henc-Bartolic V., Kulisic P., Valovi i optika, Skolska knjiga, Zagreb, 2004.

62