Bakar / Cu

Bakar se dobija iz sulfidnih ruda halkopirita i halkozina. Proces proizvodnje se dijeli u

dvije faze. Prva je dobijanje sirovog bakra, a druga je rafiniranje sirovog bakra.
Rafiniranje bakra se vrsi topionickim prociscavanjem u plamenim pecima ili
elektropecima. Prema JUS-u CD1002 imaju dvije vrste bakra u zavisnosti od nacina
rafiniranja tj.topionicki bakar i elektrolicki bakar. Tehnicki cist i crven bakar ima
specificnu gustocu 8,9 kg/dm3. Tmp topljenja 1083 stepena, cvstoca u zarenom stanju
Rm= 200-220 mPa. Izduzenje u zarenom stanju do 50%. Zatim ima cvrstocu nakon
obrade deformacijom 300-500 mPa i izduzenje nakon obrade deformacijom 3-4%.
Modul elasticnosti je 115000mPa. Prema JUS-u cvrstoca topionickog Cu se krece od 99 -
99,75% a prema stapenu cvrstoce dijeli se na 4 kategorije.

Klasa kvaliteta Cu Minimalna Upotreba

kolicina
Cu
Topionicki Cu 99,00 Za lozista, spreznjake, naglavke, kotlovskih cijevi
1
Topionicki Cu 99,25 Polugabrikate trgovackog kvaliteta, za legure nepropisane
2 visoke cvrstoce
------------------ 99,50 Za limove, cijevi, trake, zice, legure za valjanje, presovanje
3 i kovanje sa vise od 60% Cu
------------------ 99,75 Za limove, cijevi, trake, zice, legure za valjanje,
4 presovanje, kovanje sa vise od 60%
El.tehnicki Cu 99,5- Za elektro tehnicke potrebe.
99,9

Bakar se vrlo dobro obradjuje valjanjem, izvlacenjem, i presovanjem, narocito velika

plasticnost Cu omogucava izvlacenje Cu na hladnom u vrlo tanke zice ili valjanje u tanke
listove.
Bakar se vrlo tesko lije jer u rastopljenom stanju plinove odnosno gasove sto ima za
posljedicu potoznost tj.supljikavost odlivaka, visoku zilavost bakra otezava obradu bakra
rezanjem. Zbog svoje osobine spajanja sa kisikom, bakar oksidi otezavaju livenje i daju
krtost i krhkocu. Radi sprjecavanja oksidacije dodaju se P, Al, Si, itd.(antioksidanti)
U zavisnosti od stepena deformacije mjenjaju se mehanicka svojstva bakra kao sto su
zatezna cvrstoca, tvrdoca, i izduzenje.
Cu je otporan na koroziju, djelovanje kisele i slatke vode, 0,05mm godisnje je gubitak na
poprecnom presjeku. Ali je neotporan na djelovanje organskih mineralnih kiselina i
amonijaka NH3. bakar se zbog svoje velike provodnosti i toplote tesko zavaruje
el.otpornim postupcima ves se zavaruje el.lucnim ili plinskim postupcima pa dobro se
gletuje. U masinstvu i vazduhoplovstvu Cu se koristi u vidu limova, traka, cijevi i poluga.
Za povecanje mehanickih osobina Cu se legira sa Zn, Sn, Al, Pb, te dobijamo legure
bakra, od kojih su najpoznatije mesing i bronza.
Slika pokazuje-zavisnost meh.osobina od stepena deformacije bakra
Legure Cu:
Mesing legura Cu sa Zn koji sadrzi 40-50% Zn. Sa povecanjem sadrzaja Zn, mehanicka
svojstva mesinga se mijenjaju. Najbolja mehanicka svojstva ima mesing sa oko 40% Zn.
Povecanje sadrzaja Zn preko 50% nema nikakvog korisnog dejstva jer njegova cvrstoca,
plasticnost naglo opadaju. Legura bakra Cu koja sadrzi do 45% Zn zove se mesing stim
sto se legure sa sarzajem Zn manje od 20% zovu TOMBAK, a legure preko su masing.
Tombak su obradjene standardom DIN 1709 a dijeli se
Ms 67 - polutombak
Ms 72 - zuti tombak
Ms 80 -svijetlo crveni tombak
Ms 85 -srednje crveni tombak
Ms 90 - crveni tombak.

Prema vrsti i nacinu obrade mesing dijelimo na dvije vrste i to mesing za gnjecenje u koje
spada Tombak, olovni mesingi silicijum mesing koji se primjenjuje za radijatorske cijevi,
za trake, za poluge, za matrice, patrice.
Drugi je mesing za livenje u koje spada Al mesing a zatim i MnPb mesing, i MnFe
mesing, koji se koriste za antikorozione proizvode za lezaje, za kosuljice motora i druge
antifrakcione elemente. Zatim za armature i elemente otporne na morsku vodu. U
vazduhoplovstvu kao i auto industriji treba voditi racuna da usljed vibracija benziske
uljne cijevi od bakra i mesinga su podvrgnute skrucivanju kao i procesu deformacije.
Radi toga je potrebno cijevi benziske i uljne instalacije koje su od bakra i mesinga
obavezno odrzavati prije montaze a i povremeno u exploataciji nakon svakih 200h rada
motora jer inace usljed povecanja krtosti moze doci do pucanja. Tmp zarenja Cu je 600-
650stepeni.
Hladjenje se moze vrsiti kako na vazduhu tako i u vodi. Hladjenje u vodi ima to
preimucsvto sto hladjenjem u vodi otpada oksidna skrama stvorena pri zagrijavanju.
Medjutim, hladjenje u vodi dozvoljeno je jedino u tim slucajevima ako na bakarnim
cijevima nema prikljucaka jer se naglim hladjenjem smanjuje cvrstoca srebrnog lema.
Mesingove cijevi se obavezno nakon zarenja hlade na vazduhu jer se hladjenjem u vodi
povecava krtost mesinga.

Bronze:
Bronzama se zovu legure Cu sa Sn i drugim metalima kao Al, Pb, i Mn. Prema vrsti
metala koji ulaze u ovu leguru nazivamo bronze aluminijeva, kalajeve, manganove...
Kalajne bronze su slicne mesingu po strukturi jednofazne do 8% kalaja tj cvrsti rastvor
kalaja u bakru i dvofazna 8-22% kalaja tj smjesa cvrstog rastvora i kristala hem.jedinjenja
kao sto je Cu3Sn- inter metalni sprej. Bronze sa vecim sadrzajem kalaja do 22% su vrlo
krte i ne upotrebljavaju se. U zavisnosti od sadrzaja kalaja mijenjaju se i mehanicke
osobine bronze. Kalajne bronze su vrlo otporne na koroziju, imaju dobru livkost i
antifukciona svojstva. Proizvodi od kalajnih bronzi su uglavnom odlivci. Bronze sa 4-7%
kalaja upotrebljavaju se za umjetnicki liv a sa sadrzajem 7-5% za masinske elemente.
Obicna kalajna bronza se rijetko koristi jer se dodavanjem Zn, Pb, P i Ni mogu dobiti
bolja meh.svojstva nego ciste i obicne bronze.
Aluminijeve bronze sadrze do 11% Al u sebi. Ove se oblikuju visokim antifikcionim
svojstvima ali predstavljaju poteskoce pri livanju. U poredjenju sa kalajevim bronzama
Al bronze imaju vecu cvrstocu i tvrdocu, pogotovo ako ima dodatnih elemenata kao Mn,
Ni, Fe. Ovi elementi omogucavaju dobijanje sitnorezne strukture pri livenju a Mn, i Ni
osim toga povecavaju antikorozivna svojstva. Al bronze se mogu kaliti te im se cvrstoca i
tvrdoca mogu povecati za 30%. Kaljenje se vrsi zagrijavanje na 900 stepeni sa
hladjenjem u vodi a zatim opustanjem na 600 stepeni sa hladjenjem na vazduhu.
Silicijeva bronza se upotrebljava sa sadrzajem 2-3%. Ova bronza ima dobre meh.osobine
i livkost te uspjesno moze zamijeniti u mnogim slucajevima kalajnu trosku.