ISPITIVANJA DINAMIKIM DEJSTVOM SILE

Pod ispitivanjima dinamikim dejstvom sile podrazumijevaju se ispitivanja pri

kojima sila djeluje jednim ili ponovljenim udarom i ispitivanja pri kojima se
vrijednost sile mijenja u izvjesnom opsegu po odreenom zakonu i sa
odreenom uestanou.
Postoji velik broj metoda ispitivanja materijala na osnovu dinamikog dejstva
sile, i njihovi rezultati slue danas kao polazna taka za proraune pri
konstruisanju maina.

U ispitivanja udarnim dejstvom sile spadaju razni postupci odreivanja tvrdoe:

Poldijeva, skleropska i duropska metoda, zatim odreivanje ilavosti udarom na
savijanje po arpiju i Izodu, ispitivanje postupkom istezanja pri udaru itd.
Dejstvom sile promjenljive vrijednosti utvruje se otpornost materijala prema
zamoru.

Odreivanje tvrdoe dinamikim dejstvom sile

Za razliku od statikih metoda ispitivanja tvrdoe kod dinamikih metoda

ispitivanja na utiskiva se djeluje udarnim optereenjem. Mjerilo tvrdoe je
veliina otiska koju naini utiskiva u ispitivanom materijalu ili veliina
odskoka tega ili klatna poslije udara o ispitivani materijal.

Postupak uporednog ispitivanja izvodi se Poldijevim aparatom koji omoguuje

da utiskiva, okaljena elina kuglica prenika d, istovremeno ostavi otisak u
ispitivanom materijalu i u komadu ipke poznate tvrdoe. Jaina udarca treba da
bude tolika da ostavi otisak prenika 2-4 (mm).

Na sljedeem dijagramu uporeene su tvrdoe po Brinelu sa tvrdoa odreenim

postupkom uporednog ispitivanja udarom:
 Uporeivanje Brinelove (kriva 2) i Poldijeve (1) tvrdoe

Kao to se iz dijagrama vidi vrijednosti Brinelove i Poldijeve tvrdoe, u datom

primjeru, su istovjetne samo pri preniku otiska od priblino 3,75 (mm). Kod
manjih prenika tvrdoa po brinelu pokazuje manje a kod veih prenika otiska
vee vrijednosti od tvrdoe odreene Poldijevom metodom.
Postupci elastinog odskakanja odreuju tvrdou posrednim putem, tj. preko
ispitivanja elastinih svojstava povrine datog materijala. S obzirom da se ta
svojstva kod materijala iji moduli nemaju sline vrijednosti kao to su na
primjer: guma, drvo, kamen, elik, itd., osjetno razlikuju, to i podaci o tvrdoi
zasnovani na njima pokazuju velika kolebanja i ne treba ih meusobno
uporeivati, poto bi se inae mogao izvesti pogrean zakljuak.
Za ova ispitivanja se najee koristi orov skleroskop koji je prikazan na
sljedeoj slici:
orova metoda

orova metoda spada u grupu ispitivanja tvrdoe elastinim odskokom. Zasniva

se na principu odbojnosti tega od ispitivanog materijala. Princip ispitivanja je
sljedei:

Sa visine h1 puta se da slobodno pada teg sa zaobljenim dijamantskim

vrhom (1) na izbruenu i poliranu povrinu uzorka (3).

Usljed elastinog udara o uzorak teg se odbija i mjeri se visina odskoka

(h2), koja slui kao mjerilo tvrdoe.

Veliina h2 moe neposredno da se oita na skali, koja je privrena uz

staklenu cijev (2) i ima 130 podioka, tzv. orovih jedinica.

Staklena cijev u kojoj se nalazi teg mora da bude vertikalno postavljena

radi to manjeg trenja tega.

Visina sa koje pada teg je razliita i zavisi od teine tega npr. : za teg
teine 25 mN visina je oko 256mm, za teg teine 250 mN visina je oko
112mm.

Obino se vre tri mjerenja tvrdoe i to na tri razliita mjesta pa se kao

mjerodavna veliina uzima njihova srednja vrijednost.

Za ispitivanje mekih metala koristi se zatupljeni elini teg bez

dijamantskog vrha.

Dobijeni rezultati se mnoe koeficijentom 0,65 da bi se preveli u orove

jedinice.
Ispitivanje ilavosti metala

Ispitivanje ilavosti smatra se kao jedno od najvanijih ispitivanja materijala

dinamikim dejstvom sile. Pod ilavou se podrazumijeva sposobnost nekog
metala ili legure da se suprostave dejstvu udara. Ukoliko je za lomljenje uzorka
udarom potrebno utroiti vei rad, utoliko se taj materijal smatra ilavijim.
Ispitivanja ilavosti se definiu po arpijevoj metodi.

arpijev metod

Definie se kao rad koji je potrebno utroiti po jedinici povrine poprenog

presjeka, iznad zareza, da bi se probni tap slomio jednim udarom. arpijevo
klatno prikazano je na slici:

arpijevo klatno ima na svome kraju teg sa noem u sredini. Ono se prije
ispitivanja otkloni za izvjestan ugao 1 u odnosu na ravnoteni poloaj i tada
raspolae sa potencijalnom energijom G*h = 10, 20 ili 30 (N/m). Pri udaru o
epruvetu dio energije se utroi, a ostatak die klatno do izvjesne visine h2.
Razlika ove dvije energije predstavlja utroenu energiju za prelamanje epruvete.
Epruveta za ispitivanje ilavosti je paralelopipednog oblika, duine 55 (mm),
kvadratnog poprenog presjeka, sa zarezom na sredini, ija dubina iznosi 2, 3 ili
5 mm. Na sljedeoj slici prikazana je Menaeova epruveta sa dubinom zareza
3mm.

No uvijek udara u epruvetu sa suprotne strane od one na kojoj se nalazi zarez.

Kao povrina presjeka epruvete uzima se povrina ispod zareza i ona iznosi u
zavisnosti od dubine zareza 0,5 cm kvadratnih. Temperatura epruvete treba da je
20 2C, i ukoliko je nia ili via, mora se posebno podvui, poto se
vrijednosti ilavosti odreene na razliitim temperaturama znatno razlikuju.

ilav prelom je sitnozrnaste strukture, mat boje i sa jasnim znacima deformacije.

Krt prelom je krupnozrnast, svjetlije boje i bez vidljivih znakova deformacije. U
zavisnosti od strukture materijala i sulova ispitivanja esto se pojavljuje prelom,
iji jedan dio povrine ima odlike krtog, a drugi dio ilavog loma. Ovakav
prelom zove se mjeoviti.
Ispitivanje zamaranjem

Pod zamaranjem se podrazumijeva postepeno razaranje materijala usljed

dugotrajnog dejstva periodino promjenljivih optereenja. Periodino
promjenljivim optereenjem se naziva takvo optereenje koje se mijenja
periodino, priblino po zakonu sinusoide. Postoje dve osnovne vrste
promjenljivog optereenja :

1. jednosmjerno promjenljivo optereenje

2. naizmjenino promjenljivo optereenje

Kod jednosmjerno promjenljivog optereenja materijal je tokom cijelog

ispitivanja optereen istom vrstom naprezanja, ija se vrijednost neprekidno
mijenja. Najmanji dio funkcije optereenje vrijeme, koji se periodino
ponavlja, zove se ciklus. Broj ciklusa u jedinici vremena naziva se frekvencom.

Prema JUS C.A4.035 od 1966. godine, gornje optereenje je najvea algebarska

vrijednost optereenja u ciklusu.

Donje optereenje je najmanja algebarska vrijednost optereenja u ciklusu.

Srednje optereenje se izraava kao algebarska vrijednost aritmetike sredine

gornjeg i donjeg optereenja.

Apsolutna vrijednost algebarske razlike gornjeg i donjeg optereenja naziva se

rasponom.

Apsolutna vrijednost polovine algebarske razlike gornjeg i donjeg optereenja

naziva se amplituda.

Kod naizmjenino promjenljivog optereenja neprekidno se mijenja veliina

tokom zamaranja, a periodino predznak optereenja. Pod naponom se
podrazumijeva optereenje jedinice poprenog presjeka epruvete i obino
izraava u N/mm kvadratnom. Postoje dva osnovna napona.

normalni i
tangencijalni.

Normalni napon djeluje normalno na povrinu presjekai obiljeava se sa + ako

izaziva zatezanje, i sa ako izaziva pritisak.
Tangencijalni napon djeluje u ravni presjeka i izraava se kao apsolutna
vrijednost.
Valerov dijagram zamaranja

Kao mjerilo otpornosti materijala prema periodino promjenljivom optereenju

slui dinamika vrstoa, koja se odreuje iz Velerovog dijagrama zamaranja.
Valerova kriva prikazana je na sljedeoj slici:

Poetni dio Velerove funkcije je krivolinijski i obuhvata napone pod kojima

dolazi do preloma epruvete poslije odgovarajueg manjeg ili veeg broja
promjena optereenja. Pri odreenom broju optereenja, koji se naziva
graninim brojem promjena optereenja, Velerova kriva prelazi u pravu
paralelnu sa apscisnom osom. Veliina ordinate pravolinijskog dijela velerove
krive zove se dinamika vrstoa materijala. To je najvei napon, koji pri datom
periodino promjenljivom optereenju, moe ispitivani materijal da izdri
neogranieno dugo, a da pri tome ne doe do preloma.
Ukoliko se broj promjena optereenja nanese u logoritamskoj podjeli, dobiva se
otar prelaz poetnog u zavrni dio Velerove krive, koja se tada praktino svodi
na dve prave.

Na slici su date Velerove krive za nekoliko esto upotrebljavanih metala i

legura.

________________________________________________________________

Dijagrami dinamike vrstoe

Dinamika vrstoa zavisi od vrste optereenja, vrste naprezanja i srednjeg

napona. Pomou dijagrama dinamike vrstoe mogue je pregledno prikazati
zavisnost dinamike vrstoe od srednjeg napona pri jednosmjerno i
naizmjenino promjenljivom optereenju, za razliite vrste naprezanja. Od
dijagrama dinamike vrstoe u praksi se najee koriste Smitov i Hajov.
Smitov dijagram

Smitov dijagram se obino konstruie do srednjeg napona jednakog granici

razvlaenja, poto napon vei od granice razvlaenja osjetno trajno deformie
materija, ve pri prvom optereenju.
Hajov dijagram

Hajov dijagram dinamike vrstoe dobija se iz Smitovog kada se na apscisnu

osu nanesu vrijednosti srednjeg napona, a na ordinatnu osu odgovarajue
vrijednosti amplitude. Preko Hajovog dijagrama lake se odreuje faktor
sigurnosti.
Zamor metala i legura

Pod dejstvom periodino promjenljivog optereenja struktura metala i legura

oteuje se u manjem ili veem stepenu u zavisnosti od niza inioca. Ova pojava
naziva se zamorom.
Osnovni uzork zamora lei u anizotropnosti strukture vrstih supstanci usljed
ega se pojedini strukturni elementi ponaaju razliito pri djelovanju spoljnih
sila.
Proces zamaranja odvija se u vie faza. U poetnoj fazi, pod dejstvom
periodino promjenljivog optereenja, najvie napregnuti djelovi kristalne
reetle poinju da se pomeraju du odgovarajuih kliznih ravni. Usljed toga
pojedina ua podruja metalnog zrna bivaju trajno deformisana. U sljedeoj fazi
zamaranja lokalno deformisana podruja poinju poslije veeg broja promjene
optereenja da ojaavaju i to pri znatno niim naponima, nego to bi bio sluaj
kod statikog optereenja. U fazi dinamikog ojaavanja materijala naponi se
praktino ne mijenjaju sve dok cijela masa zrna ne ojaa. Najzad, u treoj fazi,
napon se poveava do vrijednosti zatezne vrstoe to izaziva pojavu prve mikro
prskotine, na mjestu najmanje otpornosti.