1 POJAM INFORMACIONIH SISTEMA

Vrlo teko je odrediti, posebno danas, ta je najbitnije poznavati iz oblasti IS za menadere,

politiare i sve druge korisnike IS. Za sve oblike organizovanja preduzea, optine, kole,
drave je neophodno dobro poznavati IS da bi oni mogli da opstanu i napreduju. IS mogu
pomoi proizvodnim kompanijama da svoje poslovanje jednostavno odvijaju i na udaljenim
podrujima, da ponude nove proizvode i servise, da iznova oblikuju poslove i radne tokove, i
da pronau nove naine voenja poslova.
Pojmovno odreenje IS
Informacija je openito obavijest, podatak o neemu, predana novost ili znanje, to je
formalno, kolekcija simbola koji mogu imati odreeno znaenje
Podatak je sirova injenica koja predstavlja neku istinu iz stvarnog svijeta. Pojedinani
podaci sami za sebe znae malo ili nemaju neko znaenje.
Informacija je interpretacija podatka - proien, organiziran i obraen podatak u smislenom
kontekstu. Informacija je subjektivnog znaenja, u kontekstu primaoca, a znanje se gradi na
temelju novih informacija koje se nadovezuju na postojee znanje. Isti podaci mogu biti
razliito interpretirani od strane razliitih ljudi u ovisnosti o njihovom znanju.
Kratak primjer razliitosti informacije i podatka moe biti sljedei. Supermarketski broja za
provjeravanje prikuplja milione podataka, kao to su identifikacijski broj proizvoda ili cijena
svakog pojedinano prodatog proizvoda. Ovakvi dijelovi podataka mogu biti totalizirani i
analizirani da daju potpunu informaciju, kao to je ukupni broj boca deterdenta za posue
koji je prodat u odreenoj prodavnici, koje marke deterdenta se najbre prodaju u toj
prodavnici ili u tom podruju ili koja je ukupna svota potroena na tu vrstu deterdenta u
prodavnici ili itavom regionu.
Sistem je ureeni poredak meuzavisnih komponenti povezanih zajedno prema nekom planu
za postizanje odreenog cilja.
Sistem openito je oblik drutvene organizacije (npr. dravni), skup dijelova, povezanih
opom funkcijom (npr. ivani), skup jedinica, organizacijski ujedinjenih u cjelinu (npr.
preduzee), oblik, nain ustrojstva, organizacija neega (npr. izborni), uslovljen planskim,
pravilnim rasporedom dijelova (npr. sistem rada).
Komponente sistema jesu njegovi fiziki dijelovi, ulazi i izlazi te procesi, njihove pretvorbe i
upravljaki postupci (planiranje, organizacija, upravljanje i nadzor).
Elementi sistema:
- Podsistemi: komponente koje pripadaju sistemu
- Granica: definie opseg i domaaj sistema
- Okolina: sve to je izvan granica sistema, ali se jo uvijek tie sistema
- Ulazi: elementi koji ulaze u sistem iz okoline
- Izlazi: elementi koji naputaju sistem
- Okruenja: veze izmeu sistema i njegove okoline (zatita, filtri)
- Ogranienja: unutranji i vanjski faktori koji odreuju i ograniavaju
funkcioniranje sistema.
Karakteristike sistema:
- organizacija struktura i poredak, hijerarhijske veze koje odreuju formalnu
komunikaciju i upravljaki lanac (npr. vojska, preduzee)
- interakcija nain na koji pojedine komponente sarauju s drugim
komponentama (pr. Nabava s Proizvodnjom, Proizvodnja s Prodajom)
 - meuzavisnost jedan podsistem ovisi o drugom (ulaz), da bi mogao
funkcionirati
- integrisanost mjera povezanosti komponenti

Osnovna uloga informacionih sistema prikazana je na slici.

Ove uloge IS su strukturirane po hijerarhijskim nivoima. Osnovna, i na poetku razvoja

dominantna uloga je podrka IS poslovnim operacijama (masovna obrada podataka). Vii
nivo u razvoju IS je podrka odluivanju menadera operativnog i srednjeg nivoa, odnosno
MIS (Management Information Systems - menadment informacioni sistemi, ili IS za podrku
menadmentu), a najvii nivo podrke IS je u ostvarivanju strategijske prednosti preduzea.
Ova uloga se ostvaruje kada se IS ukljui kao element strategije preduzea, bilo u primarnim
ili aktivnostima podrke.
Svaki od uesnika u lancu stvaranja vrijednosti proizvoda koristi odreena dostignua IT,
odnosno odgovarajui IS. Na slici 2.2 prikazana je uloga IT u lancu stvaranja vrijednosti u
jednom preduzeu.

Organizacija: Automatizacija biroa

Ljudski resursi: DB o zaposlenima

Tehnologije: npr CAD/CAM

Nabavka: on-line veza sa dobavljaima

Operacije: Logistika Marketing i Uslune aktivnosti:

Logistika
Automatizo- izlaza: prodaje: Dijagnosticiranje i
ulaza:
vano On-line Podrana sa servisiranje na
Automatizov
upravljanje naruivanje i IT analize daljinu
ano skladite
procesom ulaz naloga trita
SLIKA 2.2 Uloga IT u lancu stvaranja vrijednosti u jednom preduzeu
Na taj nain, informacioni sistemi postaju jedan od conditio sine qua non uspjeha i opstanka
preduzea u izrazito nestabilnom poslovnom ambijentu.
Informacioni sistem u tehnikom pogledu moe se definisati kao skup meusobno povezanih
komponenti koje skupljaju, procesiraju, biljee i distribuiraju podatke kako bi pomogle
donoenje odluka, koordinaciju i kontrolu u organizaciji. Informacioni sistemi slue i kao
pomo menaderima i radnicima za analizu raznih problema, kao i veoma korisna pomo kod
izrade novih proizvoda. Takoer IS sadri neophodne informacije o ljudima, mjestima i
stvarima unutar organizacije ili vanjskog okruenja.
Svakoi IS ima tri aktivnosti koje su neophodne da korisnik IS donesi odluke, da kontrolie
operacije, analizira probleme, i da kreira nove proizvode ili da daje usluge. Ove aktivnosti su
input, procesiranje i output.
Informacioni sistem je skup komponenata organizovanih tako da omoguavaju
registrovanje, prikupljanje, prenos, obradu, skladitenje, analizu i distribuciju informacija
za razliite namjene. Prema optoj teoriji sistema, svaki sistem sadri elemente na ulazu i
izlazu, odnosno inpute i outpute, kao i odgovarajue upravljanje.
Kod informacionih sistema (slika 2.3) upravljanje se ostvaruje preko povratne sprege koja
utie na ulaze, transformacije i izlaze. Uticaj okruenja se takoe manifestuje na sve elemente
informacionog sistema.

Slika : 2.3.Funkcije u informacionom sistemu

Informacioni sistemi (IS -Information Systems) mogu se zasnivati na klasinim rjeenjima,
koja predpostavljaju korienje poslovne dokumentacije (tzv. manuelna obrada informacija),
ili rjeenjima koja su dijelimino ili potpuno bazirana na primjeni informacione tehnologije.
Ova posljednja vrsta informacionih sistema naziva se informacioni sistemi bazirani na
raunaru, kompjuterizovani informacioni sistemi ili raunarom podrani informacioni
sistemi. U literaturi, na engleskom jeziku, koristi se pojam CBIS (Computer Based
Information System - IS podran raunarom). U ovoj knjizi e se pod IS podrazumjevati
informacioni sistemi podrani raunarom, odnosno CBIS sistemi.
Informacioni sistemi, zasnovani na primjeni informacione tehnologije (slika2.3.) sadre
slijedee komponente:
- hardver,
- softver,
- mrea,
- procedure,
- metode i tehnike (znanja zaposlenih),
 - procesi i podaci,
- baze podataka i
- drutveni kontekst.

Input skuplja neobraene podatke unutar organizacije ili iz okruenja. Procesiranje je proces
koji ove podatke obrauje i dovodi ih u razumljivu formu. Output prenosi procesirane tj.
obraene podatke ljudima koji e ih koristiti ili aktivnostima za koje e biti od koristi. IS
zahtijeva feedback a to je output koji je vraen odreenom broju lanova u organizaciji da im
pomogne da procjene ili isprave fazu inputa. [38]
Iz perspektive Javne uprave, IS predstavlja organizacijsko i menadersko rjeenje bazirano na
IT, gdje se nesmije zanemariti i utjecaj okruenja. Da bi u potpunosti razumio IS, menader
mora razumjeti organizaciju, menadment, i dimenzije IT u sistemima kao i njihovu mo da
se naprave rjeenja za dato okruenje.

U dananje vrijeme IS su integralni dio javne uprave na svim nivoima vlasti. Uistinu neke
slube, ministarstva i organizacije bez ureenog IS nemogue je da normalno funkcioniu. U
svim segmentima organizacijske strukture kljuni elementi su:
- Ljudi
- Strukutura
- Operacijske procedure, politika i kultura.
Javna uprava je sastavljena od vie nivoa i specijalnosti. Njena struktura pokazuje izrazitu
podjelu rada. Egzistiraju ljudi sa najniim stepenom obrazovanja do eksperata koji su tu
zaposleni i imaju razliite funkcije. Glavne funkcije ili specijalizirani zadaci koje obavljaju
javne uprave, ine usluge prema svojiom korisnicima odnosno graanima te, finansije,
raunovodstvo kao i razne evidencije graana (tabela).
Funkcija Svrha
Usluge Davanje svih neophodnih usluga prema njihovim korisnicima,
odnosno jednostavno reeno servis graana
Finansije Upravljanje finansijskom imovinom
Raunovodstvo Odravanje organizacijskih i finansijskih zapisa dohodak,
isplate,
Evidencije Razne evidencije graana, biraki spiskovi, imovina
stanovnitva.

Standardne operacijske procedure (SOPs) su bitna pravila koja su razvijana due vrijeme a
slue za izvrenje zadataka. Ova pravila vode zaposlene u razliitim situacijama, od pisanja i
raunanja do odgovara na zahtjeve korisnika. Veina postupaka su unaprijed formulisani i
zapisani, ali drugi su neslubeni. Poslovni procesi su definisani ranije, bazirani su na svojim
standardnim operativnim procedurama. Mnogi poslovni procesi i SOP-ovi su ugraeni u
informacioni sistem, kao to su, kako platiti neki raun ili kako ispraviti pogreku na raunu
ili npr. kako zaprimiti neki dokument.
Uprave kao i bilo koja druga organizacija zahtjevaju mnogo razliitih vrsta vjetina i ljudi.
Zajedno sa menaderima, radnici koji raspolau znanjem (ministri, ininjeri, arhitekte ili
naunici) dizajniraju naine pruanja usluga i same usluge i kreiraju nova pravila ponaanja, a
radnici koji raspolau podacima (sekretarice, knjigovoe) bave se papirologijom. Radnici
koji neposredno rade sa strankama su ti koji daju neophodne usluge.

1.1 Uloga IS u organizacijama

U dananje vrijeme nezamislivo je da menaderi uspjeno upravljaju i vode organizacije na
ijem su elu oni, bez dobro organizaovanog i uspjenog IS. Uspjenii IS danas direktno utiu
na to kako menaderi odluuju, planiraju i upravljaju njihovim zaposlenim i vremenom sve
vie, oni utiu na odluke koji e se uvijek i posebno na vrijeme donijeti. Zbog toga,
odgovornost za sisteme nije preputena donosiocima tehnikih odluka[37].

1.2 Primjene IS u organizacijama

Slika 2.5. ilustruje novu vezu izmeu organizacija i IS. Oigledan je rast meuovisnosti
izmeu poslovne strategije, pravila i postupaka sa jedne, i softvera IS, hardvera, BP i
telekomunikacija sa druge strane. Promjena u jednoj od ovih komponenata trai promjene u
drugim. Ova veza postaje kritina kada menaderi planiraju budunost.
 Uprava Hardver

Biznis strategija Zavisnosti Softver Baza podataka

Proceduralne usluge Telekomunikacije

Organizacija Informacioni sistem

Slika 2.5. Zavisnosti izmeu organizacija i informacionih sistema
Ako se povea obim posloa i usluga, a naroito kod poveanja kvaliteta usluga, to i jeste cilj
razvoja IS te poveanje produktivnosti zaposlenih, sve vie i vie ovisi o sredstvima i kvaliteti
IS na bilo kom nivou organizacije. Druga promjena u vezi izmeu IS i organizacije rezultira
iz rastuih dometa i vidika sistemskih projekata i aplikacija. Izgradnja i rukovoenje
sistemima danas, ukljuuje mnogo vei dio organizacije nego u prolosti. Kako organizacije
postaju vie digitalne firme sistemi se ire na obuhvatanje korisnika usluga, davaoca usluga
i ak posrednih korisnika (slika 2.6. ).

Slika : 2.6. Proireni vidici IS

Dok su raniji sistemi proizvodili tehnike promjene koje su djelovale samo na nekoliko ljudi u
nekoj od organizaciji, savremeni sistemi donose menaderske promjene (ko ima koju
informaciju, o kome, kada i kako esto) i institucionalne srne promjene (koje usluge su
dostupne, pod kojim uslovima, od koga). Kako se javne uprave kreu prema digitalnim
organizacijama, skoro svi menaderi i zaposleni u upravi - kao i korisnici i davaoci usluga
uestvuju u razliitim sistemima uprave, povezani digitalnim informacionim webom.

1.3 Tipovi informacionih sistema

U savremenom ivotu javljaju se i razliiti interesi, zatim rezliite strunosti kod ljudi koji
upravljaju organizacijama i sami nivoi organizacione sloenosti, a samim tim i razliite vrste
sistema. Nikada jedan sistem ne moe obezbjediti sve potrebne informacije koje jedna
organizacija treba. Slika prikazuje vrstu sistema koji se nalaze u jednoj organizaciji. U
prikazivanju organizacija je podjeljena na strateki nivo, menadment nivo, nivo znanja i
operacioni nivo, onda je dalje podjeljen na funkcionalna podruja kao to su marketing,
proizvodnja (u javnim upravama usluge), finansije, raunovodstvo i ljudski resursi (Anthony,
1965).
Slika : 2.7. Tipovi informacionih sistema
Svaka uspjena i za nae okruenju tipina organizacija ima operacioni nivo sistema, nivo
sistema znanja, menadment nivo sistema i strateki nivo sistema za svako funkcionalno
podruje. Npr. Usluna funkcija generalno ima usluni sistem na operacionom nivou da
zabiljee dnevne usluge i da procesuira zahtjeve za uslugama. Nivo znanja dizajnira
promotivni prikaz za usluge organizacije. Menadment nivo sistema prati mjesenu
realizaciju usluga tako to vri analize i obavjetava i davaoce usluga i korisnike usluga o
nivou i kkvalitetu datih uusluga. Za sistem planiranja usluga u nekom vremenskom period
slui strateki nivo. Prvo opisujemo specifine kategorije usluga sistema svakog
organizacionog nivoa i njihove vrijednosti u organizaciji. Zatim pokaemo kako organizacije
koriste ove sisteme za svaku glavnu poslovnu funkciju.

1.4 Globalna konfiguracija sistema

IT i usavravanja u globalnim telekomunikacijama daju internacionalnim firmama
fleksibilnost u njihovom globalnom poslovnom dizajnu. Tabela . prikazuje etiri tipa
konfiguracije sistema za globalne poslovne organizacije.

Slika 2.9: Globalna poslovna organizacija i sistemske konfiguracije

Centralizirani sistemi su oni u kojima se razvoj i djelovanje sistema u potpunosti deavaju na
domaoj bazi to bi u javnoj lokalnoj uprovi se deavalo na nivou opine. Dupli (dvostruki)
sistemi su oni u kojima se razvoj dogaa na domaoj bazi ali operacije se predaju
autonomnim jedinicama na stranim lokacijama kao komunikacija izmeu opina.
Decentralizirani sistemi su oni u kojima svaka strana jedinica dizajnira svoje vlastite solucije i
sisteme gdje nebi bilo mogunosti razmjene podataka i komunikacije na razliitim nnivoima
vlasti. Umreeni sistemi su oni u kojima se razvoj i djelovanje sistema dogaaju po
integrisanoj i koordiniranoj metodi kroz sve jedinice.
Kao to se moe vidjeti na slici gore, lokkalna uprva tei da ima visoko centralizirane sisteme
u kojima osoblje za razvoj pojedinanih lokalnih sistema razvija aplikacije za svoje potrebe.
Kantolne organizacije dozvoljavaju svim loklnim jedinicama da zasnuju svoje vlastite
sistemske solucije bazirane na lokalnim potrebama ali sa podacima koje su neophodne za
funkcionisanje tog i viih nivoa. Entitetski, vjerovatno bi traili jedinstven IS i onda ga
reproducirli na sve lokalne uprave i kantone. Svaka jedinica, bez obzira gdje je locirana, treba
da ima identine aplikacije.
Menaderi treba da odrede koji poslovni procesi bi trebali biti integrisani, kratkorone i
dugorone beneficije ove integracije i odgovarajui nivo finansijskih i organizacijskih resursa,
da podre ovu integraciju. U jednoj organizaciji postoji mnogo vrsta informacionih sistema
koji podravaju razliite organizacijske nivoe, funkcije i poslovne procese. Neki od ovih
sistema, obuhvataju vie od jedne funkcije ili poslovnog procesa i mogu biti spojeni na
poslovne procese drugih organizacija. Sistemi integrisanja informacija iz razliitih poslovnih
funkcija, poslovnih procesa i organizacija esto zahtijevaju obimnu organizacijsku promjenu.
IS koji kreiraju tokove informacija i poslovne procese.

1.5 Upravljanje znanjem i informacionni sistemi

Pravovremena informisanost, kao i mogunost uspjenog akumuliranja, skladitenja i
dijeljenja znanja, kako izmeu aktera u javnom sektoru, tako i izmeu javnog i privatnog
sektora, te najvanije, izmeu vlasti i graana, vani su faktori koji sudjeluju u stvaranju javne
koristi. Dobro upravljanje znanjem omoguiti e isporuku kvalitetnijih, i graanima
prilagoenijih javnih usluga, kao to e i stvoriti uslove za donoenje odluka kojima se mogu
poboljati ishodi javnih politika. Istodobno, stvaranje znanja kod graana o prirodi javnih
politika i djelovanju tijela vlasti, doprinijeti e i rastu povjerenja. Posebno u donoenju
odluka, u vidu kakvih akata ili mjera, javne vlasti e se esto morati nositi sa sloenim i
haotinim okruenjem, kakvo ljudsko drutvo u stvari i jest. Ovakvi izazovi e zahtijevati od
donosioca odluka konstantan pristup novim i relevantnim informacijama te rad u
kolaborativnom okruenju. Nasuprot tome, birokratije su tradicionalno monopolizirale i
centralizirale znanje, te su ga slale u pravcu prema gore na ljestvici, umjesto da su ga inile
iroko dostupnim1. Logika, pak, ide u prilog tome da maksimizacija znanja zahtijeva
multiplikaciju zajednikih prostora za kreiranje znanja, njihovo spajanje i sudjelovanje to
veeg broja nosioca znanja, odnosno ljudi. Spomenuti prostori za kreiranje znanja mogu biti
fiziki (poput dvorana, predvorja za neformalno druenje), ali i sve vaniji internet i drugi
oblici raunarskih mrea. U organizacijskom smislu, prema principu umreenog vladanja, s
druge strane, mree podupiru ciklus stvaranja, prikupljanja i dijeljenja znanja, jer pruaju
naunu osnovu koja se ostvaruje kroz rad velikog broja organizacija, umjesto jedne. U
politikom smislu, potreba za maksimiziacijom znanja, zahtijeva stvarnu participaciju graana
u javnim pitanjima.

1.5.1 Definicija Knowledge Management-a

Iako upravljanje znanjem nema svoju konanu definiciju, ono se openito smatra procesom
kroz koji organizacija stvara dodanu vrijednost akumulirajui aktivu znanja2. Svakako,
proces akumuliranja ili stvaranja ovakve aktive znanja, odnosno vrijednosti organizacije
kroz obogaivanje njenih naunih resursa, ukljuuje dijeljenje znanja izmeu zaposlenika,

1
Brown, M. M., Brudney, J. L. Learning Organization in the Public Sector. Public Administration Review
Vol. 63 Issue 1. January 2003. Str. 33.
2
Santosus M., Surmacz, J. The ABCs of Knowledge Management. Knowledge Management Research
Centre. Web stranica: http://www.cio.com/research/knowledge/edit/kmabcs.html
organizacionih jedinica unutar preduzea/ustanove, te vie razliitih preduzea meusobno.
Vaan nain generisanja znanja predstavlja dobijanje informacija od klijenata, preko kojeg
preduzee moe ocjenjivati kvalitetu usluga, te prilagoavati svoje unutranje procese
konstantno fluktuirajuim zahtjevima klijenata.
Moemo zakljuiti da se posao javne uprave uvelike svodi na upravljanje znanjem, odnosno
informacijama. Bilo da se radilo o predlaganju i izglasavanju zakona, voenju evidencija radi
regulacije pojedinih drutvenih i privrednih sektora, voenju administrativnih postupaka, ili
donoenju odluka na svim nivoima unutar javne uprave adekvatno raspolaganje i brzina
dohvata podataka od kljune je vanosti za njeno uspjeno djelovanje. U kontekstu isporuke
javnih usluga, znanje prikupljeno kroz transakcije s graanima, koristiti e se u
prilagoavanju usluga mijenjajuim zahtjevima graana.

1.5.1.1 Podaci, informacije, znanje

Znanje je bitno utoliko to pomae pri donoenju odluka. Vano je naglasiti da informacija
sama po sebi ne predstavlja znanje. Varga pritom razlikuje tri pojma: podaci, informacije i
znanje, pri emu je podatak skup prepoznatljivih znakova na kakvom mediju, informacija -
subjektivno vrednovana injenica ili obavijest (koja se sastoji od skupa podataka), a znanje -
ureen skup informacija koje se odnose na neko podruje3. Mogunost ostvarivanja znanja iz
raspoloivih informacija stoga zavisi o njegovom strukturiranju i prikazivanju. U ovom
pogledu koristan je osvrt na sveobuhvatan ciklus upravljanja znanjem:
- Socijalizacija dijeljenje znanja izmeu pojedinaca;
- Eksternalizacija izraavanje znanja i njeno prevoenje u razumljive forme koje i
drugi mogu razumjeti, tj. informacije;
- Kombinacija Pretvaranje nedavno stvorene informacije u analogne ili digitalne
simbole koji omoguuju prikupljanje informacija, kao i njihovu integraciju,
diseminaciju, ureivanje, kombiniovanje s drugim informacijama, i poveanje
njihove iskoritenosti;
- Internalizacija - pretvaranje informacije u znanje pojedinaca (poput donosioca
odluka, rukovodioca projektima), privatnih ili javnih organizacija, vlasti te drutva
u cjelini.
Prema razliitim autorima, postoji vie podjela znanja. Jedna od najpoznatijih je ono latentno i
eksplicitno, kojem je pridodano i umreeno znanje4. Latentno znanje je znanje koje se nalazi u
podsvijesti zaposlenika, te je rezultat dugotrajnog iskustva u pojedinim podrujima. Ovakvo
se znanje sastoji od obiaja, nepisanih pravila, uvjerenja, osjeaja i slino. Eksplicitno znanje
predstavlja konkretno znanje o kakvoj stvari i sastoji se od formaliziranih principa, procedura,
algoritama i sl. Umreeno znanje jest pak ono znanje koje kola unutar radne zajednice, ili vie
takvih zajednica, kroz neki vid kolaboracije. Upravo je umreeno znanje preduslov za to
bolje funkcionisanje sloenih radnih sredina, kakva je javna uprava. Umreeno znanje
ponajvie iziskuje adekvatno koritenje tehnologija poput mrea (korporativnih intraneta i
ekstraneta povezanih unutar unajmljene infrastrukture ili preko globalne internetske mree),
posebnih softvera i slino. U tom pogledu potrebno je razlikovati ulogu ICT-a u procesu
stvaranja znanja. Potrebno je napomenuti kako u sluaju da je kontekst rjeavanja problema
visoko strukturiran (problem se moe lako definisati i potencijalna rjeenja je mogue

3
Varga, M. Podaci i raunala. Poslovno raunarstvo. eri V., Varga, M., Birolla, H. urednici. Zagreb:
Znak, 1998. Str 77.
4
Riley, T. B. Knowledge Management And Technology. International Tracking Report 2. Commonwealth
Centre for Electronic Government, 2003. Str 6. Web stranica:
http://www.electronicgov.net/pubs/research_papers/tracking03/IntlTrackingRptJune03no2.pdf.
jednostavno nabrojati), utoliko e donosioc odluka vie koristiti automatizirane sisteme i
informacije. Kada je kontekst problema nestrukturiran i bez jasnih naznaka o ishodu njegovog
rjeavanja, tada donosioci odluka preferiraju direktno, odnosno, intuitivno znanje.

2 INFORMACIONI SISTEMI I MENADMENT

Menaderi su ti koji otkrivaju poslovne izazove okoline, postavljaju organizacionu strategiju
i alociraju ljudske i finansijske resurse kako bi dobili odgovarajuu strategiju i koordinirali
posao. Posao menadmenta je da daju smisao mnogim situacijama sa kojima se susree
organizacija i formuliu plan kako bi rijeili organizacione probleme. Jedan poslovni IS
odraava nade, snove i stvarnosti menadera. Ali menaderi moraju uraditi mnogo vie od
oblikovanja onog to ve postoji.
Menaderske uloge i odluke razlikuju se na razliitim nivoima organizacije. Top menadment
donose dugorone strateke odluke o tome koje proizvode ili usluge proizvoditi odnosno
davati. Srednji menadement prezentiraju programe i planove top menadera. Operativni
menadment su odgovorni za monitoring dnevnih aktivnosti. Svi nivoi menadmenta moraju
biti kreativni, razvijati rjeenja za irok spektar problema. Svaki nivo menadmenta ima
razliite informacione potrebe i zahtjeve od informacionog sistema.
Savremeno poslovanje karakteriu brze promjene u okruenju i sve vei pritisak konkurencije
(slika2.10). Promjene u okruenju odnose se na promjene:
- uslova poslovanja,
- tehnologija,
- metoda,
- standarda i
- informacionih sistema.
Menadment poslovnih sistema mora stalno da iznalazi odgovore u sve turbulentnijem
poslovnom okruenju. Jedan od odgovora je razvoj sopstvene strategije u oblasti :
- poslovanja,
- automatizacije,
- integracije,
- informacija i
- iskorienja resursa.
U svim promjenama na ulazu u poslovni sistem evidentan je uticaj elemenata informacionih
sistema, a posebno u oblasti tehnologije, metoda, standarda i informacionih sistema u uem
smislu. Pritisak konkurencije moe se, takoe, ogledati i u primjeni savremenih informacionih
rjeenja. Sve to zahtjeva da poslovni sistem razvije odgovarajuu strategiju ija je jedna
komponenta i strategija razvoja informacionog sistema(IS), a na osnovu strategije informacija,
integracije i automatizacije.
SLIKA 2.10 Razvoj strategija u funkciji promjenama u okruenju
Zadatak informacionih sistema je da menadmentu preduzea prui podrku u donoenju
poslovnih odluka kojima se obezbjeuje efektivno i efikasno poslovanje. Pri tome se pod
efektivnou podrazumjeva stepen ostvarenja ciljeva (doing the "right" thing), a pod
efikasnou mjera korienja ulaznih resursa u ostvarivanju izlaza (doing the "thing" right).
Uticaj informacionih sistema na menadment je i posredan, jer se primjenom informacionih
sistema stvara pozitivna klima i kultura, poveava transparentnost poslovnih procesa, stvaraju
preduslovi za brze i pozitivne organizacione promjene i reinenjering poslovanja, poveava se
opti nivo znanja zaposlenih i potreba za integracijom sa okruenjem. Naime, uticaj
informacionih sistema na menadment je izuzetno znaajan, pozitivan i efikasan.

2.1 Informacioni sistemi i informacione tehnologije

Menadment koristi IT kao jedan od oosnovnih alata da se prilagode nastalim promjenama u
razvoju IS. Hardver se koristi za input, procesne i output akivnosti u informacionom sistemu.
Softver se sastoji od detaljno programiranih instrukcija koje kontroliu i koordiniraju
hardwarske komponente u IS. Tehnologija za pohranjivanje ukljuuje i medij za
pohranjivanje podataka, kao to su magnetni ili optiki disk ili traka, i softver koji kontrolira
organizaciju podataka na medijima. Komunikaciona tehnologija koja se sastoji i od fizikih
ureaja i softvera, povezuje razne dijelove hardvera i prenosi podatke sa jedne lokacije na
drugu. Kompjuterska i komunikaciona oprema mogu biti umreene zbog razmjene podataka,
slika, zvuka, glasa ak i videa. Sve ove tehnologije predstavljaju pomona sredstva koja mogu
biti podijeljena kroz organizaciju i osnovati informaciono-tehnoloku (IT) infrastrukturu. IT
infrastruktura brine se o osnivanju platforme na kojoj firma moe graditi specifine
informacione sisteme. Svaka oragnizacija mora paljivo dizajnirati i upravljati ovim
infrastrukuturama tako da ima zbirku tehnolokih slubi koje su potrebene za posao koje ono
eli ostvariti sa IS.
Informaciona tehnologija (IT - Information Technology) se odnosi na tehnoloki aspekt
informacionih sistema, a posebno hardver, komunikacione tehnologije, operativne sisteme,
sisteme za upravljanje bazama podataka, softver za mreu i druge komponente. Zbog toga se
u literaturi IT posmatra kao dio IS, a zbog znaaja IT kod nekih autora se poistovjeuje sa IS,
to je pogreno.
Znaaj IT je evidentan, ali je kljuni faktor uspjeha ovjek koji primjenjuje metode, tehnike i
procedure u odgovarajuim poslovnim procesima radi obezbjeivanja poslovnih i irih
drutvenih ciljeva. Pri tome se razlikuju tri nivoa uticaja IT (tabela 2.1):
 - nivo industrije,
- nivo preduzea i
- strategki nivo.

TABELA 2.1
NIVO SEGMENTI
Nivo IT mjenja :
industrije proizvode i usluge,
ekonomiku industrije,
trita.
Nivo IT izaziva kljune snage konkurentnosti:
preduzea kupci,
dobavljai,
supstituti proizvoda,
nove ponude,
konkurenti.
Strategki IT podrava strategiju preduzea:
nivo vodea uloga u pogledu minimalnih trokova,
diferencijacija proizvoda,
specijalizacija trita.

2.2 Uticaj okruenja na menadment i IS

Poslovni sistem je organizacioni sistem u kome se ekonomski resursi (input) transformiu
pomou razliitih organizacionih prosesa (processing) u proizvode i usluge (output). Pri tome
informacioni sistem obezbjeuje potrebne informacije za upravljanje ovim organizacionim
sistemom (slika 2.11).

SLIKA 1.7 Veza menadmenta, IS i okruenja

Uticaj okruenja na menadment manifestuje se u izmjenama poslovnog okruenja. Izmjene
poslovnog okruenja ogledaju se u :
- poveanju sloenosti i promjenljivosti poslovnog okruenja,
- poveanju konkurencije i globalizaciji ekonomije,
- poveanju drutvene odgovornosti,
- sve veem uvaavanju etikih zahjteva,
- izmjeni strukture i kvalifikacije potrebne radne snage,
- sve veim zahtjevima i oekivanjima kupaca,
- ubrzanim tehnolokim inovacijama.
Poveanje sloenosti i promjenljivost poslovnog okruenja zahtjeva od menadmenta da se
neprekidno suoava sa ovim promjenamama, da ih stalno predvia i planira odgovarajuu
poslovnu strategiju. Ovaj uticaj je izraen u svim preduzeima, tako da se moe rei da su sva
preduzea u krizi, pri emu su razliiti intenzitet i faze krize u preduzeima. IS u ovim
uslovima postaje faktor opstanka preduzea jer omoguava menadmentu da se fleksibilno
ponaa u odnosu na promjene na tritu, a posebno da vrlo brzo dostavi top menadmentu sve
neregularne pojave, kritine trendove i primjenom odgovarajuih sistema za podrku
odluivanju da reenje za strukturirane probleme odluivanja.
Poveanje konkurencije i globalizacije ekonomije ogleda se u promjeni konkurentnosti na
bazi cijene i njenoj evoluciji ka kvalitetu (ukljuujui i brzo reagovanje na zahtjeve kupaca).
Konkurentnost na bazi cijene ostvaruje se stalnim tehnolokim inovacijama i izmjenom cijene
rada. Iako je u mnogim zemljama u razvoju cijena rada i 10 puta manja od cijene rada u
industrijski razvijenim zemljama, u ovim zadnjim konkurentnost se postie viim nivoom
primenjene proizvodne i informacione tehnologije i savremenim menadmentom. Primjenom
IS utie se na snienje trokova, a time i poveanju konkurentnosti na bazi cijene. Iste
konstatacije vae i za uticaj IS na poveanje kvaliteta i fleksibilnosti. U uslovima globalizacije
trita IS postaje nezamjenljiv faktor za ukljuivanje preduzea u svjetske privredne tokove.
Tako na primjer, ukljuivanjem na INTERNET mreu preduzee moe da plasira svoje usluge,
prati cijene konkurencije, tehnoloki razvoj, metode i tehnike za unapreenje poslovanja, itd.
Na slici 2.12 prikazan je nain podrke IT globalizaciji poslovanja.
Promjene drutvene odgovornosti preduzea ogledaju se u vrim vezama preduzea i
drutva u cjelini, to se manifestuje :
- unapreenjem zatite ivotne sredine u pogledu zagaenja, buke, vegetacije,
ivotinja, parkova,
- pruanja jednakih mogunosti za stare, hendikepirane, drugi pol,
- dopunskim zapoljavanjem maloljetnih, penzionisanih, siromanih,
- socijalnom i drutvenom zatitom zaposlenih,
- vezama sa dravnim organima i politikim strankama,
- novim pristupom marketingu (tzv. direct marketing),
- uvaavanjem privatnosti i etike.
 SLIKA 1.8 Podrka IT globalizaciji poslovanja

Primjena IT zahtjeva i redefinisanje donoenja poslovnih odluka i, uopte, poslovnih procesa

(tabela 2.2).

TABELA 2.2
R. STARI NOVI IT
b. PRISTUP (PRAVILO) PRISTUP (PRAVILO)
1. Menaderi donose sve Donoenje odluka je dio DSS
odluke aktivnosti svakog
zaposlenog
2. Samo eksperti mogu Radnik opte kvalifikacije ES
realizovati sloene moe raditi kao ekspert
aktivnosti
3. Informacija se moe dobiti Informacije mogu nastati Distr.
samo na jednom mjestu u istovremeno na vie IS i
jednom trenutku mijesta, tamo gdje je DB
potrebno
4. Rad sa informacijama Rad sa informacijama se Bei~
zahtjeva posebne moe ostvariti na svakom .
prostorije mjestu kom.

U svim ovim aspektima IT omoguuje vre veze preduzea i drutva. Tako, na primjer,
pomou IT svim zainteresovanim pruaju sve relevantne informacije o raspoloivim radnim
mjestima, zaradama, uslovima na radu, itd.
Doprinos IT veem uvaavanju etikih zahtjeva ogleda se u raznim sistemima za zatitu
privatnosti i mogunostima brzog udruivanja ljudi u zatiti odreenih etikih principa (na
primjer zloupotrebe dijece).
IT utie na izmjenu strukture i kvalifikacije radne snage i , obrnuto, trendovi zapoljavanja
radno aktivnog stanovnitva zahtjevaju sve veu primjenu IT.

IT zahtjeva poveanje nivoa znanja zaposlenih u razvoju i korienju IS, u nekim sluajevima
viu kvalifikaciju radne snage, a u nekim i niu zbog automatizacije poslovnih procesa. U
svakom sluaju, zaposleni u narednom periodu moraju da imaju "informatiku kulturu",
odnosno da budu "informatiki pismeni".
U savremenom poslovanju kupac postaje alfa i omega, to zahtjevaju i standardi kvaliteta i
savremeni marketing koncepti. Zahtjevi kupaca postaju sve sofisticiraniji, stalno se menjaju
njihova oekivanja i elje vezane za nove proizvode ili usluge. Zbog toga je utvrivanje ovih
zahtjeva, oekivanja i elja kupaca i njihova transformacija u proizvode i usluge kljuni
zadatak menadmenta. Ovaj zadatak se moe uspjeno realizovati primjenom IT, korienjem
koncepta direktnog marketinga i primjene CAD/CAM sistema za razvoj proizvoda i
tehnologija.
U skladu sa narastajuim potrebama drutva, ali i nezavisno od toga, ubrzano se ostvaruju
znaajne tehnoloke inovacije. Jedan od preduslova za njihovo nastajanje, transfer i
upravljanje u praksi je primjena IT zbog poveanja fleksibilnosti, mogunosti pristupa novim
tehnologijama, a u mnogim sluajevima IT je ugraena u nove tehnologije (na primjer:
neuronski ipovi, svemirske tehnologije, tehnologije dijagnosticiranja u medicini, geologiji,
itd.).
Uticaj okruenja manifestuje se i direktno na stalne izmjene organizacije i menadment
preduzea. Preduzea su prinuena da stalno stvaraju poslovne alijanse sa drugim
preduzeima, ak i konkurentskim, da bi ostvarila vei uspjeh na tritu. Ne ulazei u
problematiku poslovnih alijansi, treba istai novi tip alijanse, tzv. virtualnu korporaciju
(fabriku) koja se zasniva na formiranju kompetitivnih vorova koji zaokruuju lanac stvaranja
vrijednosti, a od kojih svaki moe pripadati razliitom preduzeu.
Ovaj koncept ne moe se zamisliti bez intenzivne primjene IT, koja premoava velika
rastojanja izmeu vorova i stvara preduslove za izmenu informacija neophodnih za
odluivanje. U tom smislu, menadment mora sve vie da respektuje primjenu novih
upravljakih koncepata, kao to su reinenjering poslovnih procesa(BPR - Businesss Process
Reengineering), totalno upravljanje kvalitetom(TQM - Total Quality Management),
proizvodnja tano na vrijeme (JIT - Just in Time), itd. Ne ulazei dublje u ove savremene
koncepte upravljanja, treba istii samo onaj aspekt gdje IT i odgovarajui IS predstavljaju
informacionu "kimu" i osnovu za integraciju informacija i procesa, to je posebno izraeno u
CIM konceptu (CIM - Computer Integrated Manufacturing).

3 TIPOVI INFORMACIONIH SISTEMA

Najjednostavnija i osnovna podjela informacionih sistema je:
- Formalni i
- Neformalni.
Formalni IS zasnivaju se na opte prihvaenim i fiksnim definicijama podataka i procedura
za skupljanje, biljeenje, obradu i koritenje tih podataka. Pod formalnim sistemom
podrazumjeva se IS koji je strukturiran tj. on radi na osnovu saglasnosti sa prethodno
definisanim pravilima koja su relativno fiksina, odnosno ve propisana i utvrena i ne
mjenjaju se lako. Npr u evidenciji graana odnosno korisnika sistema zahtjevae Korisnikovo
ime, identifikacioni broj kao i popis dozvoljenih usluga prema odgovarajuem
identifikacionom broju.
Neformalni IS oslanjaju se na neodreena pravila ponaanja. Tu nema slaganja o tome ta je
informacija ili kako bi trebala biti zabiljeena ili obraena. Ovaki sistemi su veoma bitni za
ivot jedne organizacije.
Formalni IS mogu biti kompjuterski bazirani ili runi. Runi sistemi koriste tehniku papira i
olovke. Kompjuterski bazirani IS se oslanjaju na tehnologiju hardvera i softvera da obrade
podatke. U knjizi, pod izrazom informacioni sistem podrazumijevae se kompjuterski bazirani
formalni IS koji se koristi kompjuterskom tehnologijom. Iako kompjuterski bazirani IS koriste
kompjutersku tehnologiju da pokrenu proces obrade toka podataka u razumljivu informaciju,
postoji otra razlika izmeu kompjutera i kompjuterskog programa s jedne strane, i IS s druge
strane.

4 VRSTE INFORMACIONIH SISTEMA

Kod podjele IS za osnov klasifikacije se mogu uzimati razliiti kriterijumi. Tako se IS
razvrstavaju uglavnom prema sljedeim kriterijumima:
1. prema primijenjenoj tehnologiji
a. konvekcionalni i
b. kompjuterizovani IS,
2. prema opsegu odnosno, obuhvatu
a. jednostavni i
b. kompleksni IS,
3. prema podruju primjene ili orjentisanosti IS
a. IS nabavke,
b. IS prodaje,
c. IS proizvodnje,
d. marketing IS,
e. drutevni IS,
f. poslovni IS),
4. prema vrsti podataka,
a. IS o teritoriji,
b. IS o proizvodu,
c. IS zasnovan na statistikim podacima,
d. IS zasnovan na naunim podacima itd...,
5. prema stepenu razvijenosti IS
a. nerazvijeni IS,
b. klasini IS i
c. IS na veem stepenu razvoja - Integralni IS,
6. prema karakteru informacionog toka5
a. Opta poslovna djelatnost na koju se informacioni tok odnosi,
b. Opta priroda ili svojstva informacije koja se obrauje i prenosi,
c. Vremenski okvir informacionog toka.
Posebno je interesantana takozvana upravljaka i funkcionalna podjela
informacionih sistema. Prema upravljakom kriterijumu IS se mogu razvrstati na:
1. transakcione IS (TPS),
2. upravljake IS (MIS),
3. sisteme za podrku odluivanja (DSS),
4. ekspertne sisteme (ES).
5. Sistemi znanja (KWS i Office system)
6. Geografski IS (GIS)
Polazei, pak, od funkcionalne podjele, IS se svrstavaju u sljedee skupine:

5
Tomas Prins kao osnov podjele uzima informacioni tok gdje pri njihovom razvrstavanju
polazi od tri primarna inioca.
 1. raunovodstveni IS,
2. finansijski IS,
3. marketing IS,
4. IS u proizvodnji (CAD- CAM);
Da i kod podjele IS u literaturi postoje znaajne razlike i neusaglaenosti potvruju autori koji
pod funkcionalnom podjelom podrazumijevaju sljedeu klasifikaciju IS:
1) Sistemi za prikupljanje informacija,
2) Sistemi za prenos informacija,
3) Sistemi za obradu informacija,
4) Sistemi za uvanje informacija,
5) Informaciono-istraivaki sistemi,
6) Informaciono-upravljaki sistemi,
7) Informacioni sistemi za podrku odluivanja;
Zahvaljujui brzini, organizaciji i kvalitetu obrade podataka koja se postie primjenom
moderne raunarske tehnike sve savremene informacione sisteme karakterie kompjuterska
podrka. Njihova specifinost je u tome to je proces unosa, obarade podatka i izdavanja
informacija automatizovan, tako da za ovjeka ostaje samo funkcija kontrole i opsluivanja.
Specifina svojstva Poslovnih informacionih sistema:

dokumentovanost podatka i informacija - dokaz o poslovnim stanjima, promjena,
ili tvrdnjama. Nije dovoljno da postoji samo dokument ve i da su podaci u njemu
tani, itljivi i razumljivi.

racinalnost i ekonominost - tenja da se sa to manje napora i energije postigne
to vie rezultata (ispit, i skripte ili u biznisu nelegalni poslovi). Svaka informacija
ima svoj trokovinik, koji prikazuje cijenu koja se za neku informaciju plaa i
kakavi su ekonomski efekti od njene upotrebe. Zato odnos izmeu cijene
proizvodnje neke informacije i njenog doprinosa u efektima funkcionisanja
poslovnog sistema predstavlja polazni kriterijum za odluivanje hoe li se neka
informacija proizvoditi. Efekti od korienja informacije kroz trokove
prikupljanja, obrade i prezentiranja informacija. Selektivnost i td....

unificiranost i standardizovanost tehnikih elementi IS-a (bolje rei kompatibilnost
- objasni sukobe novih i starih tehnologija).

jedinstvenost informacionog sistema.
Postoje razne klasifikacije poslovnih informacionih sistema. U praksi i literaturi je
najzastupljenija neto proirena upravljaka podjela po kojoj se informacioni sistemi dijele u
5 grupa i to:
1) Neautomatizovani,
2) Automatizvani,
3) Upravljacki,
4) Sistemi za podrku odlcuivanju i
5) Ekspertni sistemi

4.1 Veza izmeu sistema

Slika ilustruje kako su razliiti nivoi sistema u organizaciji vezani jedan s drugim. TPS su
tipino glavni izvor podataka za druge sisteme, gdje su ESS prvenstveno primaoci podataka iz
sistema na niem nivou. Ostali tipovi sistema mogu razmijeniti podatke izmeu sebe. Podaci
takoer mogu biti razmijenjeni meu sistemima razliitih funkcionalnih podruja. Npr.
redosljed zahvaen sistemom prodaje moe biti poslan do nekog sistema u organizacijama
kao transakcija za za obavljanje nekih naznaenih poslova po ve utvr+enom redoslijedu.
Definitivno je prednost imati neku mjeru integracije meu ovim sistemima da bi informacija
mogla protjecati lako izmeu razliitih dijelova organizacije. Ali integracija kota i integrisati
mnogo razliitih sistema je nevjerovatno kompleksno i troi puno vremena. Svaka
organizacija mora izvagati svoje potrebe za integracionim sistemima.

Slika : 2.8. Meusobna zavisnost sistema

4.2 NEAUTOMATIZIOVANI INFORMACIONI SISTEMI

Neautomatizovani informacioni sistemi se zasnivaju na runoj ili mehanografskoj obradi

podataka. Kod ovih sistema obrada nije objedinjena pa se veliki broj radnika bavi
prikupljanjem i djeliminom obradom podataka popunjavajui razne obrasce i izvjetaje u
okviru svojih redovnih poslova. Postoje i radnici kojima je obrada iskljuiva djelatnost npr.
voenje knjigovodstva, raunovodstvo, personalna evidencija i sl.
Nosioci podataka su dokumenti i na njima su upisani podaci tako da se mogu uvati i
prenositi. Informaciona baza je skladite dokumenata koji se u njoj uvaju. To mogu biti
kartoteke, biblioteke, skupovi zapisnika, slubnih listova i sl.
Na osnovu ulaznih podataka u toku izvravanja radnog procesa dopunjava se odnosno aurira
informaciona baza, iz koje se mogu dobiti korisni izvjetaji.
Nedostaci neautomatizovanih informacionih sistema:
- Obrada nije jedinstvena i ne obavlja se uvijek na isti nain,
- Dolazi esto do dupliranja rada na obradi podataka (vodi se vie slinih kartoteka
itd..),
- Obrada podataka vri se u onoj mjeri u kojoj to zahtijevaju zakonske obaveze i u
cilju dobijanja sumarnih pokazatelja o rezultatima rada,
- Podaci nisu formatizovani i strogo struktuirani, a zadaci koji se rjeavaju esto
nisu do kraja definisani,
- Obrada je spora to dovodi do kanjenja informacija,
- Prave se greke zbog nepostojanja upustava, pogreno prispjelih podataka,
pogrenog raunanja, zamora pri obradi i slino,
 - U neautomatizovanom IS znaajni su i usmeni informacioni tokovi koji su
promjenjivi i nepostojani,
- Mnoge odluke se donose na osnovu usmenih informacija i iskustva ili na osnovu
nepotpunih i esto zastarjelih podataka

4.3 SISTEMI AUTOMATSKE OBRADE PODATAKA

TRANSAKCIONI SISTEMI
Sistemi za automatsku obradu podataka podrazumijevaju prikupljanje, uvanje i obradu
podataka i obezbjeenje informacija primjenom raunara.
U literaturi ovi sistemi imaju naziv Transakcioni sistemi za automatsku obradu podataka
(Transaction Processing Systems) i teite im je na samim podacima i obradi podataka sa
ciljem da se raunar to bolje iskoristi te da obrada bude to efikasnija.
Ovi sistemi su nastali automatizacijom pojedinih poslovnih funkcija, tako da se sistem AOP-a
sastoji iz posebnih aplikacija koje obuhvataju pojedine funkcije ili organizacione cjeline. Npr.
knjigovodstvo, presonalna evidenecija, praenje kupaca i dobavljaa, praenje magacina,
izdavanje faktura, obraun plata i sl.
Prvo su automatizovane funkcije knjigovodstva i finansija, zato to su za njih u potpunosti
bila razraena rjeenja pri runoj obaradi podataka pa su ona samo preneena na raunar.
AOP je bio tako organizovan da koristi raunare koji su u to doba bili malog memorijskog
kapaciteta, male brzine procesora i podrazumijevao je samo paketnu obradu podataka.
Prednosti transkacionih informacionih sistema u odnosu na neautomatizovane IS:
- sistematizuje se prikupljanje i uvanje podataka,
- ubrzava se prikupljanje i obrada podataka,
- poveava se kvalitet izvjetaja i izvjetaji se sistematizuju po pojedinim
upravljakim nivoima,
- uvodi se opta nomenklatura i jedinstveni sistem obiljevanja,
- zaposleni se informatiki obrazuju.
Poslije izvjesnog funkcionisanja uoene su slabosti AOP-a:
- Zanemaruje se sistemski pristup,
- Polazi se od postojeeg stanja IS-a kojeg treba automatizovati bez otklanjanja
slabosti,
- Projektovanje sistema AOP-a se samo svodi na projektovanje programa,
organizacije podataka i njihovu obradu, pri tom se na posmatraju zahtjevi sistema
ve samo pojedinani zahtjevi.
- Pristup je pogrean jer pravi cilj raunara nije automatizovana obrada podataka ve
poveanje efikasnosti u odluivanju. (AOP ne ukljuuje proces odluivanja - nema
izbora izmeu alternativa).
- Poto se aplikacije realizuju nezavisno jedna od druge a koriste dobar dio
zajednikih podataka to dolazi do velikog umnoavanja, odnosno redudance. Tako
se deava da se matini broj radnika, ime i prezime javlja u tridesetak i vie
datoteka.
- Nedovoljan stepen informatike obuenosti radnika, nepovjerenje izmeu
korisnika i informatiara, strah od raunara za radno mjesto.
4.4 UPRAVLJAKI INFORMACIONI SISTEMI - MANAGEMENT
INFORMATION SYSTEMS
Upravljaki informacioni sistem predstavlja dramatian raskid sa automatskom obradom
podataka (Mc Leod) jer se shvatilo da raunar moe mnogo vie od puke obrade podataka. Od
polovine 60 do polovine 70 bile su u funkciji samo dvije namjene raunara:
1. za automatsku obradu podataka;
2. za upravljaki informacioni sistem.
MIS je integralan (cjelovit) sistem obezbjeivanja informacija za podravanje procesa
upravljanja nekim poslovnim sistemom.
Integralni znai da su djelovi saodraeni u jednom optem dizajnu sistema.
Osnovna funkcija MIS-a je da menaderima (preko kvalitetnih, pravovremenih i pouzdanih
informacija) obezbijede uvid u ponaanje preduzea (poslovnog sistema) tako da mogu
efikasnije da iskoriste svoje menaderske vjetine i umjea.
Upravljaki informacioni sistem se moe definisati kao:
1. organizaciona cjelina meusobno povezanih elemenata koja ima svrhu formiranja
informacije za potrebe upravljanja;
2. niz aplikativnih sistema koji se odnose na oblikovanje, odailjanje, primanje,
sreivanje, obradu i memorisanje informacija potrebne organima upravljanja;
3. sistem koji generie informacije koje se koriste u procesu funkcionisanja sistema,
proizvodei upravljako djelovanje usmjereno na smanjenje elemenata neizvjesnosti.
Karakteristike, specifinosti po kojima se upravljaki IS razlikuje od tradicionalnih
informacionih sistema se ogledaju u sljedeem:
1. Upravljaki IS nije to i automatska obrada podataka. Automatska obrada podataka je
samo jedan dio IS. AOP se odnosi na pojedinane aplikacije (podsisteme) koji nesu
meusobno povezani. Kod UIS svi podsistemi su povezani, i ine jedinstvenu cjelinu
ije je funkcionisanje podreeno cilju - obezbjeivanje kvalitetnih informacija za
adekvatno upravljanje poslovnim sistemom odnosno njegovim podsistemima.
2. Prilagoenost informacija zahtjevima korisnika. UIS pretpostavlja tako organizovanu
mreu komunikacija da se podaci, odnosno informacije isporuuju korisniku na mjestu
gdje treba i u obliku koji on zahtijeva. Tradicionalne IS karakteriu siromani
ablonski izvjetaji koji se dugo zadravaju u pojedinim sektorima pa su, stoga,
neaurni i neblagovremeni.
3. Brz pristup podacima. S obzirom na vremensku komponentu UIS se odnose na
budunost (isto kao i na sadanjost i na prolost). UIS podrazumijeva takvu
organizaciju podataka da se potrebni podaci za relativno kratko vrijeme ("svakog
momenta") mogu otkriti i upotrijebiti. Naime, hronologija poslovnih dogoaja i
promjena se putem adekvatne organizacije podataka registruje za itavo vrijeme
poslovanja preduzea. Ti se podaci uz adekvatnu obradu koriste za donoenje odluka
tekueg i dugoronog karaktera. Upravljake IS karakterie i integralnost, odnosno
podaci se pamte samo jednom, izlaz jednog podsistema je adekvatan, istovjetan ulazu
u drugi podsistem . Ovi su podsistemi povezani, spregnuti u jedinstvenu cjelinu
odnosno sistem.
4. UIS nije zatvoren sistem. On sakuplja iz okruenja podatke o kretanjima na tritu,
konkurenciji, optim ekonomskim prilikama. Na osnovu sakupljenih podataka daje se
mogunost korisnicima UIS da brzo reaguju na promjene u okruenju i njima
prilagode funkcionisanje poslovnog sistema. To nije sluaj sa tradicionalnim IS.
 5. Vodea uloga menadera u projektovanju UIS. U prvim godinama primjene
kompjutera, kada je jedino bila na raspolaganju tehnologija batch obrade,
komercijalna upotreba kompjutera se svodila na nekoliko raunovodstvenih aplikacija
(platni spiskovi, platni rauni i druge operacije u seriji). Kod tako oragnizovanih IS,
osoblje koje radi u raunskom centru je bilo zadueno za sve. Naime, kompjuterski
profesionalci su bili odgovorni za programiranje, kreiranje koncepcije sistema,
instalaciju sistema, organizaciju unosa i obrade podataka itd. Dakle, osoblju koje je
odravlao sistem, bilo je preputeno da definie ciljeve sistema, strategiju razvoja, kao
i strukturu izvjetaja (od kojih su veina njih bila jedva razumljiva ljudima van
kompjuterskog centra). Pojava poslovnih programskih jezika, razvoj koncepta baza
podataka, mogunost ON-Line obrade, kao i pojava personlanih raunara uvodi nas u
novo doba primjene kompjuterske tehnologije koje je u prvom redu obiljeeno
dominacijom upravljakih informacionih sistema. Dok je kod tradicionalnih IS fokus
bio na obradi transakcija, kod UIS upotreba informacija postaje osnovni element koji
determinie koncepciju i nain funkcionisanja informacionog sistema. Shodno tome,
konceptualizacija i primjena UIS, se sprovodi uz aktivnu (odluujuu) ulogu top
menadmenta preduzea, odnosno poslovnog sistema. Da bi udovoljilo ovom zahtjevu
poslovodstvo mora posjedovati adekvatno informatiko znanje. Zbog toga svi
programi za obrazovanje menadera, obavezno ukljuuju problematiku projektovanja
informacionih sistema.
Dakle, u prvim godinama kompjuterske ere kljune figure u upotrebi informacione
tehnologije su bili profesionalci u informacionim sistemima. Danas, upravljaki informacioni
sistemi zahtijevaju da glavni menaderi preduzea preuzmu vostvo u primjeni informacione
tehnologije, i uopte u funkcionisanju.
Imajui u vidu navedene osobine UIS, projektovanje njegovih podsistema zahtijeva tretman
upravljanja kao informacionog procesa kojim se smanjuje neizvjesnost i poslovni sistem
optimalno usmjerava prema cilju. Izgradnjom adekvatnog upravljakog IS vidno e se
poboljati kvalitet poslovnog izvjetavanja i na njemu zasnovanog upravljanja.

4.5 SISTEMI ZA PODRKU ODLUIVANJA - DECISION SUPPORT

SYSTEMS (DSS)
DSS sistemi imaju zadatak da prue podrku pri donoenju poslovnih odluka. Struktuirane
odluke su rutinske i ponavljaju se, tako da je za njih mogue predvidjeti proceduru i algoritam
za rjeavanje.
ta sa nestruktuiranim odlukama koje se ne mogu formalizovano opisivati, kod kojih se
problem ne rjeava samo na osnovu prikupljenih informacija. Kod ovih odluka problem koji
se rjeava nije u potpunosti definisan i teko ga je razgraniiti od slinih problema.
Nestruktuirane odluke su nove i sloene i esto se donose po specijalnom postupku.
U ovim sluajevima upravljaki IS je od koristi ali ne rjeava problem u cjelini i do kraja.
Osnovna funkcija sistema za podrku odluivanja je da donosiocima odluka pomogne pri
rjeavanju sloenih i nestruktuiranih problema. DSS u sutini predstavlja korisniku blizak
softver koji prati obogaena baza podatka i baza modela (modeli odluivanja).
S ozirom da pomau pri rjeavanju slabo struktuiranih problema DSS su namijenjeni viim
nivoima odluivanja ( stratekom i taktikom).
Za razliku od MIS-a (koji se bazira na horizontalnoj matrici informacija) kod DSS imamo
veritikalne informacione tokove.
DSS su laki za koritenje, jer su jezici za komunikaciju dosta jednostavni i struktura sistema
je takva da obezbjeuje lak pristup podacima u interaktivnom radu.
DSS pomau korisnicima da ispolje svoju efikasnost i znanje uz poseban naglasak na lini
stil odluivanja.
Bitno je naglasiti da DSS ne predstavljaju automatizaciju procesa donoenja odluka ve
predstvaljaju sredstvo i alat koje korisnici mogu upotrebljavati u onim sluajevima kada se ne
mogu unaprijed pripremiti algoritmi kojima se problem rjeava.
Osnovni elementi sisitema za podrku odluivanja su:
1. korisnici,
2. podaci (baza podataka dopunjena sa internim podacima koji se odnose na planiranje i
prognoziranje i eksternim podacima bitnim za strateko odluivanje /podaci o
istraivanju trita i sl./),
3. modeli odluivanja koji sadre;
a. programske pakete za:
i. optimizaciju,
ii. statistiku analizu,
iii. finansijsku analizu i sl.,
b. alate za simulaciju i modeliranje problemskih situacija. Modelima odluivanja
se rjeava simulacioni model, i na osnovu utvrenih kriterijuma bira
zadovoljavajue rjeenje.
4. specijalni softver koji povezuje korisnike sa podacima i modelima.

4.5.1 Geografski informacioni sistemi (GIS)

Geografski informacioni sistemi (GIS) predstavljaju jednu posebnu kategoriju sistema
koji objedinjavaju pristup razliitim transakcionim i eksternim bazama podataka sa
geografskim, zemljino-knjinim, demografskim i podacima o prometu, kako bi se
dolo do vizualnih (geografskih) pregleda relevantnih podataka o prostornoj strukturi
trita, distribuciji kupaca i dobavljaa i slino.
GIS (Geografic Information System) je specijalna kategorija DSS-a koja moe analizirati i
pokazati podatke za planiranje i donoenje odluka koristeci digitalne mape. Software moe
sakupiti materijal, pohraniti ga, manipulisati i pokazati informacije koje se odnose na
geografiju, veui podatke do mjesta, relacija i podruja na karti. GIS moe biti upotrijebljen
za davanje podrke u donoenju odluka koje zahtijevaju znanje o geografskoj rasporeenosti
ljudi, ili drugo. Naprimjer, GIS moe biti upotrijebljen da pomogne dravnoj ili lokalnoj vladi
da izrauna vrijeme tj. brzinu odgovora u sluaju elementarnih nepogoda ili da pomogne
bankama da odrede najbolju lokaciju za instaliranje novih ogranaka, i slino. GIS alat postao
je dostupan ak i malim preduzetnicima, a neki se mogu koristiti na web-u. GIS doputa
menaderima da promijene podatak i automatski prerauju poslovni scenario u cilju nalaenja
boljeg rjeenja.

4.6 EKSPERTNI SISTEMI ( ES )

Ekspertni sistemi oponaaju rad eksperta a razvijeni su primjenom neke od tehnika vjetake
inteligencije.
Ekspertni sistemi sadre velika znanja i veliko iskustvo i pravila zakljuivanja koja nude
rjeenja na nivou eksperata.
Kod projektovanja i razvoja ekspertnih sistema nameu se sljedea pitanja (problemi):
1. Kako pribaviti znanje od eksperta?
2. Kako to znanje predstaviti raunaru?
3. Kako na osnovu pribavljenog znanja izdvojiti rjeenje konkretnih praktinih
problema?
Ekspertni sistemi mogu biti heuristiki kada se rasuuje na osnovu intuitivmog-neformalnog
znanja za razliku od onih kod kojih se rasuivanje vri na osnovu formalnih teorijskih
postavki.
Postoje i fleksibilni ES koji vre postepeno integrisanje novih znanja u postojee strukture
znanja.
Struktura ES se sastoji od:
- baza znanja;
- mehanizma zakljuivanja;
- specijalizovane baze podataka i
- specijalizovanog softvera koji predstavlja korisniki interfejs.
Mehanizam zakljuivanja interpretira podatke iz baze podataka sa stanovita znanja iz baze
znanja i izvlai zakljuak.
Softver za podrku ekspertnom sistemu olakava rad i komunikaciju korisnika sa sistemom.
Specijalizovana baza podataka sadri injenice dobijene ekspertizom i formira se za svaki
konkretni zadatak. (Ne postoji opta granica izmeu baze podataka i baze znanja, jer
dobijajui odreena svojstva podaci iz baze podataka postepeno prelaze u znanje).
Baza znanja kao centralna komponenta ekspertnog sistema sadri objektivne zakonitosti
rjeavanja problema ali i neodreene -heuristike sisteme za rjeavanja problema. Od
kvaliteta baze znanja zavisi kvalitet ekspertnog sistema. Baza znanja sadri specijalizovana
znanja eksperata i specijalista (projektuje se modularno da bi se mogla dograditi nova znanja).
Jezici koji podravaju rad ekspertnih sistema su LISP, PROLOG, SNOBOL, SYNTEL. Ovi
jezici omoguuju opis pravila logikog povezivanja IF.... THEN, ili IF ...AND....AND
...THEN......
Ekspertni sistemi ne mogu jo uvijek u potpunosti zamijeniti eksperta, oni mu samo
olakavaju rad pri emu ono to ekspert moe rijeiti za due vrijeme ES treba mnogo manje
vremena. Ekspertni sistemi su usko orjentisani programski paketi i zbog nepotpunih podataka
mogu dovesti do pogrenih rjeenja.

4.7 SPECIJALIZIRANI INFORMACIONI SISTEMI

4.7.1 INFORMACIONI SISTEMI U ROBNOM PROMETU

Za normalno funkcionisanje robnog prometa neophodna je intezivna komunikacija izmeu

uesnika i razmjena veliko broja informacija.
Razvojem IS i primejnom IT dolazi do racionalizacije robnog prometa. Zahvaljujui
automatizaciji informacionih aktivnosti ostvaruje se velika uteda poveava ukupna
produktivnost i robni promet ini efikasnijim.
Pod komuniciranjem u robnom prometu podrazumijevamo transfer informacija od poiljaoca
do primaoca sa informacijom koja je razumljiva primaocu sa ciljem da se promijeni njegovo
ponaanje.
Za ostvarenje komunikacije treba savladati prostornu i vremensku udaljenost izmeu uesnika
u robnom prometu.
Komuniciranjem se ostvaruje jedinstvo robnog prometa i zahvlaljujui ovom procesu uesnici
imaju istu ili slinu predstavu o nekom dogaaju.Komuniciranje je dvostrani proces i uesnici
su i poiljaoci i primaoci poruka.
Proces komuniciranja mogu ostvarivati iskljuivo ljudi bez upotrebe maina, moe uz
djeliminu upotrebu maina ili uz potpunu automatizaciju. Nijedna oblast ljudske djelatnosti
nije doivjela takvu informatizaciju kao to je to savremena trgovina odnosno robni poromet
tako da je danas ona i nezamisliva bez primejne sredstava informacione tehnologije koja se
prije svega ogleda u razvoju informacionih sistema zasnovanih na jedinstvenom numerisanju
proizvoda kao to su:
EAN6
UPC7
EFTPOS8
EOS9
EIHR10
EDI11 i sl.
4.7.2 SISTEMI JEDINSTVENOG OZNAAVANJA PROIZVODA
Donoenje pravih poslovnih odluka na osnovu kojih se moe raunati na poslovni uspjeh,
zahtijeva od subjekata robnog prometa da u svakom trenutku raspolau sa tanim
informacijama o svim elementima svoga poslovanja npr.
- robi koju nabavljaju (njenoj vrsti, stanju na zalihama, raspoloivoj koliini itd..),
- poslovnim partnerima (njihovom asortimanu, solventnosti, poslovnosti itd..),
- ostvarenom prometu,
- uinku po pojedinim organizacionom jedinicama,
- tranji (po artiklima, lokacijama, vremenskom periodu i sl),
Ove informacije nije nuno samo obezbijediti ve ih i brzo i ekonomino razmjenjivati . S
ovim u vezi u trgovinskoj razmjeni uvijek je postojala potreba za identifikacijom robe koja se
trguje (radi lakeg naruivanja, kontrole, prijema, otpreme, fakturisanja i sl.).
U doba nerazvijenih informacionih sistema kada je koritena iskljuivo runa obrada podataka
za identifikaciju su bili dovoljni jednostavni opisi. Meutim, sa uslonjavanjem robnog
prometa razvojem i irenjem asortimana, opisi su morali biti dui i precizniji da ne bi dolo do
dvosmislenosti i zamjene artikala. Sve je to oteavalo manipulaciju robom i obradu podataka
uslonjavalao. Da bi se to izbjeglo dolo se na ideju da se artiklima dodjeljuju oznake (u
poetku samo brojevi) u skladu sa dogovorenim prinicpima. U fazi rune obrade podatka te
idnetifikacione brojeve su itali ljudi zadueni za nabavku, voenje robnog knjigovodstva,
kontrolu faktura i sl.
Pojavom raunara i njihovom masovnom primjenom u obradi podataka bio je priustan zahjev
da se raunari koriste i za prikupljkanje , odnosno zahvat podataka. Tako su se u poetku
ovjeku razumljivi identifikacioni brojevi unosili u raunar. Meutim kako je to bilo sporo i
sa dosta greaka, javila se potreba da se razviju simboli koji su mainski itljivi. Tako je
razvijeno vie vrste simbola na pr.
1. OCR kod - (Optical Character Recognition - optiko prepoznavanje znakova),
2. Magnetni kod,
3. Bar kod (izuzetno ekonomian i uspio je da potisne ostale)

6
European Article Numbering - Evropsko numerisanje artikala
7
Univerzal Product Code - Univerzalni kod artikla
8
elektronski transfer novca
9
Entry Order Systems
10
Electronic in Home Retailing (teleoping iz stana)
11
Elektronska razmjena podataka
Bar kod je mainski itljiv grafiki prikaz podatka provougaonog oblika koji se sastoji iz
tamnih pruga i svjetlih meuprostora. Ispod ovih simbola nalazi se ovjeku razumljiva oznaka
u OCR-B formatu. Optikim oitavanjem - prelaskom snopa svjetlosti preko pruga - koje se
zasniva na razlici u refleksiji svjetlosti svijetlih i tamnih zona simbola, raunar automatski
nedvosmislenio identifikuje oznaeni artikal - ime se i vri automatski unos odreenog
podatka..
U nedostataku standarda preduzea su u poetku koristila svoje interne simbole. Meutim,
problemi nabavka robe sa tuim simoblom (morala je da se ponovo oznaava svojim) su
poskupljivali cjelokupni proces rada.. To je i bio razlog da u pojednim zemljama nastane i
razvije se nacionalni sistem numerisanja proizvoda. Tako je 60-tih godina u Francuskoj nastao
GENCOD u Velikoj Britaniji SPNS (Standard Product Numbering System) u vedskoj
DAKOM. U njemakoj u Austriji BAN (Bundes Artikal Number). Prvi vei standard
meunarodnog formata je UPC (Univerzal Product Code - Univerzalni kod artikla) koji je
vaio za podruje SAD i KANADE. Evropski sistem (standard) identifikacije proizvoda
(EAN - European Article Numbering - Evropsko numerisanje artikala) nastao je 1997. godine.
Japan i Australija su veoma brzo pristupili ovoj asocijaciji tako da se danas moe govoriti o
svjetskom standardu.

4.8 VRSTE INFORMACIONIH SISTEMA KOJI PODRAVAJU

POSLOVANJE SAVREMENOG PREDUZEA
Informatizacijom svih faza poslovanja, nastali su informacioni sistemi koji su osposobljeni za:
1. preciznu i tanu naplatu prodate robe,
2. racionalan sistem nabavke,
3. praenje optimalnog nivoa zaliha,
4. automatsko inventarisanje i opsluivanje kupca po sistemu just-in-time.
U cjelini gledano savremena informatika postaje integralni dio marketing strategije preduzea.
Ovim se smanjuju prijetnje da ono postane zarobljenik okruenjem, a poveaju anse da
ono postane manipulant okruenjem. Tako je npr trgovina sa ekspanzijom tree tehniko-
tehnoloke revolucije prela iz mehanike faze u elektronsku fazu koju karakterie masovna
primjena sredstava savremene informacione tehnologije u procesu prikupljanja, obrade i
distribucije informacija kao i u automatizovanoj realizaciji operativnih poslova.
Modernizovana informatika podrka prati i podrava podsisteme poslovanja preduzea kao
to su:
1. naruivanje robe,
2. skladitenje,
3. prodaja,
4. manipulacija novcem i finansijskim instrumentima,
5. proces prenosa poslovne dokumentacije i
6. komuniciranje sa svim poslovnim subjektima.

4.8.1 INFORMACIONI SISTEMI ZA UPRAVLJANJE NABAVKOM I

ZALIHAMA
Primjenom kompjuterizovanih informacionih sistema u podsistemu nabavke preduzea
obezbjeuju:
1. potpunu i tanu evidenciju o svim proizvodima koji se nabavljaju (ifru-oznaku
proizvoda, naziv proizvoda i granu kojoj pripada),
 2. potpunu i tanu evidenciju nabavnih cijena,
3. potpunu i tanu evidenciju o svim dobavljaima (naziv dobavljaa i adresu, broj iro
rauna itd..),
4. potpunu i tanu evidencija proizvoda koji su ugovoreni (narueni) sa dobavljaima
(ugovorene koliine, vrijeme isporuke, magacin uskladitenja, maloprodajni objekti u
kojima e se proizvodi prodavati),
5. potpunu i tanu evidenciju prispjelih i plaenih faktura dobavljaima. Automatizacija
nabavke ostvarena je primjenom posebnih sistema automatskog naruivanja robe
poznatih kao EOS - (Entry Order Systems). Ovi sistemi se primjenjuju u veleprodaji
za uspostavljanje komunikacije izmeu baze podataka veletrgovinskih preduzea i
njihovih kupaca (esto trgovaca na malo).
EOS sistem podrava proces pripreme i slanja narudbenica. Naime, elektronska obrada
doputa preduzeu integraciju obrade narudbi, planiranja nabavke, zaliha, raunovodstva,
kao i planiranja prevoza u sveukupnom informacionom sistemu. Realizacija ovog sloenog
sistema u hardverskom, softverskom i organizacionom pogledu ima odreene zahtjeve, kao
to su:
1. Ureenu, aurnu i dobro organizovanu bazu podataka sa definisanim prioritetima i
protokolima pristupa na centralnom raunaru kod veletrgovinske organizacije;
2. Komunikacioni kanal izmeu veletrgovca i njegovih potencijalnih kupaca;
3. Softver za manipulaciju sa porudbenicama;
4. Skenere, optike olovke i ostale barkod itae.
Postupak nabavke pomou ovog sistema je jednostavan. Uitavanjem bar-kodova za robu
koja se eli nabaviti pravi se zbirna narudba, koja se preko komunikacionog kanala alje
raunaru (odgovarajuem softveru za prijem i obradu porudbenica) veleprodajne
organizacije. Po prijemu narudbi kupcu se alje roba sa odgovarajuom dokumentacijom
(otpremnica, raun itd..). Upotrebom EOS sistem-a veletrgovinsko preduzee bitno
poboljava svoju ekonominost:
smanjuje ili potpuno eliminie trokove klasine pripreme i obrade dokumenata;
poveanjem obrta zaliha smanjuje angaovanje obrtnog kapitala;
smanjuje predstavnitva - prodajne punktove;
vri bru naplatu robe od kupca;
smanjuje trokove za ureenje prodajnog prostora i prateih objekata (sa kupcem
fiziki ne uspostavlja kontakt).
Kupci (maloprodavci) su za upotrebu EOS sistema motivisani sljedeim koristima:
1. Mogunost izbora optimalne nabavke. Koristei se EOS sistemom kupac moe
napraviti komparaciju komercijalnih uslova nabavke iste robe od razliitih prodavaca.
Ovaj proces moe pratiti i odgovarajui softver - tipa sistema za podrku odluivanja -
DSS (Decision Suport System), kojim se kompariraju i rangiraju po stepenu vanosti
elementi ponude (lokacija, cijena, termin isporuke itd..), i predlae optimalna ponuda;
2. Poveanje realnosti prodajnih planova. Zahvaljujui informacijama koje upotrebom
EOS sistema dobija, kupac moe sainiti mnogo realnije planove prodaje;
3. Smanjenje kupoprodajnih trokova (trokova putovanja, razmjene dokumentacije
itd..).
Kompjuterizovani informacioni sistemi za upravljanje zalihama, obezbjeuju:
1. blagovremeno registrovanje prijema proizvoda od dobavljaa,
2. osnovne podatke o magacinu u kojem se proizvod skladiti,
3. registrovanje izlaza proizvoda iz magacina,
4. set informacija koje su potrebne knjigovodstvu i finansijskoj slubi i
 5. set informacija o stanju zaliha (optimalne, minimalne i maksimalne).

4.8.2 INFORMACIONI SISTEMI ZA UPRAVLJANJE PRODAJOM

Od razvijenih informacionih sistema prodaje najpoznatiji su POS (Point of Sale), i EIHR
(Electronic in Home Retailing) sistemi. S obzirom na znaaj prodaje za ukupno poslovanje
preduzea ovi sistemi su doivjeli posebnu afirmaciju.
POS (Point of sale) predstavlja sistem prikupljanja i obrade informacija u trenutku i na mjestu
prodaje. Primjena POS sistema je bila uslovljena razvojem sistema jedinstvenog numerisanja
proizvoda.12 Naime, zahvaljujui sistemu jedinstvenog ifriranja i numerisanja omoguena je
automatska identifikacija proizvoda. U savremenom robnom prometu koriste se dva sistema
(standarada) ifriranje i numerikog oznaavanja proizvoda i to: EAN (European Article
Numbering Association), i UPC (Universal Producte Code) sistem.
Kako je ve naglaeno EAN je evropski trinaestopozicioni sistem numerisanja proizvoda
(prve tri pozicije predstavljaju zemlju, sljedeih pet identifikuju proizvoaa, slijede etiri
pozicije koje su namijenjene identifkaciji proizvoda, i poslednja trinaesta je rezervisana za
kontrolni broj). Prikljuenjem japanske trgovine i prometa ovaj sistem poprima meunarodnu
dimenziju i prerasta u IEAN. Na amerikom kontinentu u upotrebi je dvanaestopozicioni
kodni sistem oznaavanja proizvoda - UPC iju strukturu ini prefiks, pet brojeva rezervisanih
za proizvoaa, pet brojeva za proizvod i na kraju kontrolni broj.
U poetku su korieni batch POS sistemi da bi kasnije bili zamijenjeni On-line POS
sistemima. Kao to se vidi na slikama broj 6 i 7, On -line POS sistem moe imati distribuiranu
ili centralizovanu strukturu.

12
Tri glavna podruja primjene POS sistema su: 1. Supermarketi: uglavnom za kontrolu inventarisanja i brzo
izvjetavanje o prodajnim transakcijama; 2. Zalihe: uglavnom za kontrolu inventarisanja, izvjetavanje o
transakcijma, i zaduenje tj. knjigovodstvenu evidenciju kredita; 3. Prodavnice brze hrane: uglavnom za brzo
praenje i izvjetavanje novano-prodajnih transakcija. (prema N. Stern, R. Stern Computers in society,
Prentice Hall, Inc., Englewood Cliffs, London 1983, str. 353).
 On-line distribuirani POS sistem13

Slika 8. On-line centralizovani POS sistem

Za cjelovito fokusiranje ovog sistema posluiemo se analizom James Briena, gdje on istie
da se za realizaciju POS sistema moe koristiti sljedea hardverska podrka:14
13
Prema Stern, N., and Stern, R., "Computer in Society" Prentice Hall, Inc. Englewood Cliffs. N. J. str. 356.
14
Koriena je analiza James A. O Briena data u knjizi Information systems in busisness managemet IRWIN,
Homewood Illinois 1988, strane 186 i 461.
 - transakcioni terminali koji obuhvataju POS terminale ili terminale koje prati video
displej i tastatura;
- OCR ureaj (Optical Character Recognition) za optiki prenos podataka - optike
scaninig olovke (OCR wand);
- MICR ureaja (Magnetic ink Character Recognition) za itanje magnetnih zapisa
(karaktera). Od ovih ureaja u upotrebi je najvie megnetski ita/sortira korien
u bankarstvu za obradu ekova;
- druge tehnologije, kao to su elektronski mi, svjetlee olovke, ureaji za
prihvatanje zvunih (glasovnih) ulaza (naredbi), kao i ureaji za prihvatanje
naredbi na principu dodira.
Sistemska povezanost hardverske platforme za realizaciju POS sistema data je slikom broj 8.

Automatizovani POS sistem

POS (on-line) terminali u maloprodajnim objektima glavne su kompjuterske aplikacije.
Veina POS sistema obuhvata nekoliko registar kasa koje lie na terminale i koje su on-line
povezane na kontroler podataka, lociran u prodajnom objektu. Kontroler podataka obuhvata
samo minikompjuter sa periferijama ili je to jedinica za memorisanje transakcija od POS
registar kasa na magnetnu traku, a podaci se preko komunikacionih linija mogu slati u
regionalni kompjuterski centar. Stoga POS terminali, kompjuteri prodavnica i centralna
kompjuterska oprema, predstvaljaju osnovne komponente maloprodajnog kompjuterizovanog
informacionog sistema. Kod mnogih POS sistema regisatar kase imaju ulogu intelegentnih
terminala koji mogu korak po korak da obrauju prodajne transakcije. Naime, mogi terminali
su programirani tako da prodavac jednostavnim pritiskom na neki taster moe unijeti cijenu ili
drugi podatak za sve robe iz prodajnog asortimana. Ovi terminali su osposobljeni i za
izvravanje aritmetikih operacija kao to su obraun poreza, diskont i obraun sume (zbira).
Neki terminali su osposobeljni da za potrebe kreditnih transakcija izvre On-line provjeru
kredita.
Veina POS terminala automatski ita podatke sa bar kod zapisa proizvoda ili sa trgovakih
etiketa (trgovake etikete sa koriste za svjee izmjerljivu robu). Koristi od POS sistema su
viestruke. Naime, POS sistem nudi pogodnosti kako za trgovinsko preduzee tako i za
potroaa, kupca. Kupac ne mora mnogo da eka naplatu kupljenih proizvoda, automatski
dobija raun, razne stimulacije u pogledu uslova plaanja (kreditne kartice itd..), vie vjeruje
tanosti obrauna cijene nego kada to sama kasirka radi itd.. Isto tako, za trgovinsko
preduzee postoji itava skala prednosti koje se ostvaruju na ovaj nain: roba se brzo
naplauje, potrebno je manje radnika, smanjena je mogunost greke ili manipulacija prilikom
naplate, smanjuju se trokovi promjene i obiljeavanja cijena, mogunost automatskog
smanjivanja stanja zaliha, svestrano izvjetavanje o prodaji (po punktovima, po proizvodima,
po danima, prosjenoj vrijednosti kupovine itd..) informacije o odnosu prodaje i zaliha,
izvjetaji o prosjenoj vrijednosti kupovine, stepenu supstitabilnosti asortimana i realizaciji
naplate.
J.Brein uoava i sljedee koristi od POS sistema:
- Oigledno POS terminali, kontroleri i itai podataka, i druge hardverske
komponente za komunikaciju i prenos podataka su skupi ureaji. Kako se onda
isplati njihovo instaliranje? Najvea mjera koristi takvih sistema je njihova
sposobnost za poveanje prihoda od prodaje i reklame, ukljuujui i mogunost
brzog izvoenja detaljne analize prodaje.
- Druga korist je upravljanje inventarisanjem u realnom vremenu koje obezbjeuje
POS sistem. Ovo je znaajno za maloprodajne zalihe zbog usklaene dinamike
nabavke i prodaje, ime se obezbjeuju samo koliine koje obezbjeuju nesmetanu
maloprodaju. Dakle, koje su koliine moe se saznati preko ovih sistema, kao i
kakvo je trenutno stanje robe na zalihama, odnosno tekue trgovake informacije o
pojedinanim zalihama.15
Sa terminala prodajnog punkta poslije svake prodaje informacija se prenosi do centralne baze
gdje se smanjuju zalihe, pri emu se kada zalihe dou do minimalnog nivoa automatski
naruuje roba. Dakle, zahvaljujui POS sistemu promovisana je just-in-time politika
inventarisanja kojom su se drastino smanjili trokovi, odnosno izdvajanja za popis robe, uz
obezbijeen optimalan nivo zaliha. Istovremeno, POS sistemi se povezuju sa nabavkom i
sistemom elektronskog unosa i obrade porudbenica, dostavnica i prijemnica, sistemom
elektornskih poruka izmeu prodavnica i kancelarija (predstavnitava), ime se kreira
integralni iformacioni sistem kao mono orue za upravljanje ne samo trgovinskim
preduzeem.
Pored efekata koji se mogu materijalno kvantifikovati (uteda trokova radne sange, trokova
isticanja cijena, trokova kancelarijskog materijala, trokova odravanja itd..), primjenom
POS sitema oite su i sljedee nematerijalne koristi: poboljanje rasporeda u maloprodajnim
objektima, poboljanja u kontroli zaliha, bolji sistem prihvata podataka, poboljano
izvjetavanje i kontrola dobiti.16
Kako prodaju, pored materijalnih, prate i finansijski tokovi, to njihov obuhvat zahtijeva
integraciju POS sistema sa sistemima elektronskog prenosa novca. Tako, EFTPOS
(elektronski transfer novca) prati sistem POS i u momentu prodaje za vrijednost prodate robe
vri prenos sredstava sa rauna kupca (potroaa) na raun trgovinskog preduzea. Ovaj
15
Poreenjem tehnologije POS terminala sa tehnologijom klasinih registar kasa moe se doi do sljedeih
zakljuaka: 1) Cijena POS terminala je za 20% vea od cijene registar kasa koje oni zamjenjuju. 2) Obavljanjem
prodajne transakcije pomou POS terminala utroi se samo jedna etvrtina vremena potrebna za transakciju
putem registar kasa. 3) Kod POS sistema bitno se samnjuje potreba za naplatnim punktovima. Ovim se znaajno
smanjuje i broj zaposlenih, odnosno trokovi zarada prodajnog osoblja. 4) POS terminali su osposobljeni za
izvravanje operacija koje su nezamislive za registar kase kao to je transakcija kreditne kontrole. Tako se putem
POS terminala automatski zahvata glavnina podataka potrebna za funkcionisanje informacionog sistema prodaje.
5) POS terminali pored izdavanja rauna kupcu omoguuju automatsko izvjetavanje o ostvarenoj prodaji (po
svim tipovima pretrage: vremenski, po objektima, prodajnim mjestima itd..), o produktivnosti prodajnog osoblja,
o stepenu obrta pojedinih roba. 6) POS terminali obezbjeuju veliku preciznost naplate ime raste stepen
kvaliteta usluga pruenih kupcu. (prema OBrien, J, A., op cit. figure 13-14, strana 462).
16
Konar, J., Razvoj i primena informacionog sistema maloprodaje Nova trgovina, IX/X 1995
proces se ostvaruje zahvaljujui postojanju memorijskih mikroipova na kreditnim karticama
koji pamte identifikacioni broj vlasnika kartice, njegovo ime, stanje na raunu tj. kreditini
potencijal. Po kupovini robe stanje na raunu vlasnika kartice se smanjuje, sredstva se knjie
u korist rauna trgovinskog preduzea. Ovaj sistem naplate pored pogodnosti koje prua
kupcu (nema potrebu da nosi gotovinu, ak i za male kupovine, vri se bra naplata, nema
potrebu ni za ekovnim knjiicama, kartica je njegova finansijska legitimacija - indikator
njegove kupovne sposobnosti) prua i pogodnosti prodavcu - trgovinskom preduzeu
(smanjuje gotovinsko plaanje, odvija se bra naplata uz smanjeni rizik od prevare, ima manje
papirne dokumentacije).
Sinhronizacijom POS i EFTPOS sistema potpuno se automatizuje niz aktivnosti vezanih za
konkretnu prodaju. Uitavanje barkodova i elektronska registracija prodaje na blagajnama
(POS) omoguuje preduzeima da prate tane iznose potronje kupaca od prodavnice do
prodavnice, kao i da sprijei nedostatke zaliha. EFTPOS oprema omoguuje brzo plaanje za
robu ime smanjuje redove na blagajnama, brzo zaduuje kupev raun uz automatski prenos
sredstava na raun trgovca ime se bitno ubrzavaju novani tokovi.17
Trgovinska tehnologija daje mogunost menaderima trgovinskog preduzea da budu u toku
sa prodajnim trendovima i potrebama potroaa. Kada su povezani sa skladinom mreom,
POS procesi mogu poveati brzinu i uinak procesa fizike distribucije. Na primjer, trgovac
prehrambenih proizvoda ima jedno ili dva velika centralna magacina koja su smjetena blizu
glavnih magistralnih vorita. Preko podataka iz sistema POS zadovoljavaju se tane potrebe
svake prodavnice iz centralnog magacina radi pokria dnevne ili nedjeljne prodaje. Gotovo
svi magacini su kompjuterizovani sa robotizovanim rukovanjem. To smanjuje zalihe u
prodavnicama, ali i u centralnom magacinu pri emu je smanjen rizik od nedostatka robe na
zalihama.18
Na hardversku konfiguraciju POS sistema poseban uticaj je ostvario brzi razvoj tehnologije
personalnih raunara (PC). Ovaj proces je pospjeen onog momenta kada su maloprodajne
firme shvatile da je jedan od naina da u trinoj utakmici zarade vie od konkurencije razvoj
to vie kompjuterskih aplikacija u svom poslovanju. Tako se danas u poslovanju trgovaca na
malo u razvijenim zemljama pomou personalnih kompjutera zapisuje (unosi) prodaja na
stotine roba. Personalni raunari sa cash driwer ureajima i komunikacionim sposobnostima
zamjenjuju tradicionalne registar kase i POS terminale. PC sa cash driwerima postaju POS
terminali u momentu prodaje robe. Meutim, oni mogu jo obezbijediti i specijalne
informacije o specifinostima kupaca koje pomau prodajnom osoblju u poveanju prodaje i
poboljavanju upravljanja kreditima. Poslije ina, momenta, prodaje PC moe da slui za
razne standardne informacione obrade i procese. Na ovaj nain tehnoloki ojaana
17
Zadnjih godina se razvijaju kompjuterizovani sistemi koji obezbjeuju potpunu integraciju porcesa plaanja.
Tako su na primjer firme Visa International and Purchase, iz San Franciska-California, i MasterCard
International iz NewYork-a, udruile snage da razviju jedinstveni sistem, zasnovan na njihovim standardnim
procedurama plaanja. Ovaj sistem je prezentiran u febrauru 1996., pod imenom Secure Electronic Transaction
(SET). SET je sistem koji, preko otvorenih mrea, obezbjeuje sigurnu vezu izmeu finansijske institucije
primaoca i finansijske institucije izdavaoca kao i asocijacije bankarskih kartica. SET je nasto ukrtanjem
Tehnologije Sigurnih Transakcija (Securitu Transaction Technology - STT), koji su u septembru 1995. tritu
predstavili Visa i Microsoft, i konkurentskog Protokola Sigurnih Elektornskih Plaanja (Securiti Electronic
Payments Protocol- SEPP). koje je razvio MasterCard.
(prema "Electronic Commerce" Oracle - magazine, volume x/numer 4, july/avgust 1996, str 46).
18
Tako na primjer britansko preduzee koje se bavi trgovinom na malo Dixons and Currys ima dva skladita
koja primaju veinu isporuka od proizvoaa. Mali se ureaji isporuuju pojedinim prodavnicama - da bi
pokrivale prodaju u svakoj od njih - ali se bijela tehnika (suvie velika da produktivno zauzima prostor u
prodavnicama) dri u regionalnim skladitima od kojih svako opsluuje 30 ili 40 objekata; ta skladita isporuuju
bijelu tehniku direktno potroaima a ne prodavnicama. Prije uvoenja EPOS sistema i centralizacije magacina,
ovakva usklaenost nije bila mogua. (Prema Dibb, S. i dr., Op.cit, str. 363).
maloprodaja postaje promotor novog naina poslovanja, pa je sasvim razumljivo to su
Ekspertni sistemi poeli da se razvijaju zahvaljujui maloprodaji. Naime, iz pokuaja
obuhvatanja i ekspertize kupaca, unapreenja trgovakih planova i drugih pitanja ([ta kupiti a
ta ne?) kao odgovori razvili su se kompjuterizovani sistemi sa bazama znanja i
mogunostima zakljuivanja. Ideja je brzo prenijeta i u ostale djelatnosti. Personalni raunari
se po obavljenoj funkciji POS terminala isto tako mogu koristiti a projektovanje organizacije
prodaje. Najbolje prodavnice, na ovaj nain, imaju stalnu reviziju svoje organizacije prodaje i
"fresh look" na ostvarenu promociju prodaje.
Praksa razvijenih trgovinskih preduzea pokazuje da je za automatizaciju sistema prodaje
neophodno uloiti znaajna sredstva. S tim u vezi, savremenu trgovinu karakterie niz
nastojanja usmjernih na smanjenje trokova razvoja i odravanja ovih sistema. Jedno od tih
nastojanja svakako ide u pravcu primjene novih - produktivnijih, pristupa i metoda u razvoju
IS-a.19
EIHR (Electronic in Home Retailing). Upotrebom EIHR sistema danas u razvijenim
zemljama kupac (potroa) po sistemu teleopinga iz svog stana moe naruiti i kupiti robu.
Za realizaciju i ostvarenje ovog sistema potrebne su sljedee hardverske, softverske i
komunikaciono-protokolarne pretpostavke:
- kuni raunar (ili tv prijemnik snadbjeven odgovarjuim adapterima za prijem
teleteksta);
- prikljuak na lokalnu mreu;
- sreena baza podataka u kompjuterskom centru trgovakog preduzea koje se bavi
prodajom na malo;
- komunikacioni protokol, sa password-om koji se dodjeljuje potroau (kupcu).
Prijavljivanjem na mreu potroa, koristei dobijeni password i ponaajui se u reimu
postojeeg protokola, vri izbor robe i obavlja kupovinu. Pri tom, komunikacioni softver,
izbor i operacije koje se izvravaju po izboru opcija iz menija omoguuju sutinsku pretragu
baze podataka. Da bi na ovaj nain moglo prodavati svoju robu i imati stalan kontakt sa
svojim potroaima, trgovinsko preduzee na malo pored besprekorno ureenog materijalnog
knjigovodstva mora imati i dobar tim marketing operatera koji e skaniranjem ili pripremom
posebnih reklamnih ilustracija i poruka do kupca dostavljati multimedijalne zapise o svim
artiklima iz prodajnog asortimana. U poetku je prenos slike predstavljao problem za ovaj
sistem. Meutim, upotrebom savremenih procesora adaptera i razvojem kompjuterskog
prenosa multimedijlanih efekata ovaj nain prodaje se pored slike obogatio i sa
odgovarajuim zvunim efektima. Po obavljenom izboru i naruivanju roba se isporuuje
kupcu. Za masovnost u primjeni ovog sistema od presudnog je znaaja odgovor na pitanje: Ko
sve moe biti kupac? Zbog karaktera komunikacije sa bazom podataka relevantni su samo
poznati kupci. U razvijenim privredama ovaj nain kupovine ne mora biti zadovoljstvo
samo privilegovanih potroaa. Naprotiv, svaki potroa koji se prijavi i u iju se platenu i
kreditnu sposobnost trgovinsko preduzee uvjeri, dobija komunikacione ifre (password) i
ima pravo na kupovinu. Prednosti koje motiviu potroaa na ovu kupovinu su sljedee:
- ostvarenje kupovine iz kunog ambijenta;
- uteda vremena potrebnog za kupovinu;
- korienje bonifikacija, prodajnih pogodnosti, kreditnih kartica itd..;
- jednostavna mogunost izbora robe.
Primjenom ovog sistema u poslovanju trgovinskog preduzea se mogu uoiti sljedee
prednosti:

19
Vrijeme povratka uloenih sredstava za implementaciju POS sistema je razliito i kree se od 14 do 18
mjeseci.
 - orjentacija na sigurne/stalne potroae;
- jednostavno upoznavanje sa potrebama, namjerama i eljama potroaa (analizom
nekoliko kupovina istog potroaa moe se uoiti emu on preferira);
- efikasno istraivanje potroaa (npr. pri ulaska u bazu podataka od svakog
potroaa se moe traiti miljenje vezano za ukljuivanje novih artikala u prodajni
program itd..);
- aurna evidencija i optimalne zalihe;
- smanjenje trokova prodajnog prostora (s obzirom da se sa kupcem elektronski
komunicira nema potrebe za superlukzuno ureenje prodajnog prostora, naprotiv
on moe biti mnogo manji nego to bi klasina prodaja to iziskivala);
- samanjenje trokova radne snage na poslovima operativne prodaje (smanjenjem
ovih trokova se ostavlja prostora za ekonomisanje sa dodatnim trokovima
distribucije i dostavljanja robe do stana potroaa).
Primjenom sredstava informacione tehnologije u trgovini je dolo do ubrzanog protoka roba i
informacija sa jedne strane dok je sa druge strane primjena IS-a zasnovanih na ovoj
tehnologiji bitno poveala produktivnost i konkurentnost preduzea.20
Pored sistema koje smo prethodno ekspozirali (POS, EOS, EIHR itd..) informatiku sliku
savremene trgovine upotpunjuju i sistemi elektronske razmjene podataka.

4.8.3 SISTEM ELEKTRONSKE RAZMJENE PODATAKA - EDI SISTEM

Preduzee je u svom poslovanju upueno na svakodnevnu komunikaciju sa subjektima iz
svog okruenja. U toj komunikaciji razmjenjuje razne dokumente i informacije (ponude,
narudbenice, potvrde porudbine, dokumentacije o isporuci, fakture i podatke o plaanju).
Iako veliki broj firmi ovu komunikaciju i razmjenu informacija i dalje ostvaruje preko papirne
dokumentacije, u razvijenim zemljama praksa sve vie postaje i elektronska razmjena
podataka, odnosno EDI sistem (Electronic Data Interchange) kojim se ostvaruju znaajne
utede u poslovanju.
Pojavom EDI sistema stvoreni su uslovi da se transakcije naruivanja, kupovine (nabavke) i
prodaje robe i plaanja mogu obavljati za nekoliko minuta izmeu prostorno udaljenih
uesnika u robnom prometu. Elektronske verzije u skladu sa EDI -standardima dokumenata
kao to su: narudbenica, otpremnica, prijemnica, faktura, ponuda itd.., su postali praksa
najprije trgovinskih pa poslije i ostalih preduzea razvijenih zemalja. Pri tome je, s obzirom
na globalizaciju trita i internacionalni karakter moderne trgovine, sistem elektronske
razmjene podataka - EDI, postao meunarodni standard. To je i razlog da se kao posebna
(poslednja) faza u razvoju kompjuterskih informacionih sistema trgovine istakne period koji

20
Na primjeru multinacionalne kompanije Benetton se najbolje vidi kako modernizacija poslovanja utie na
uspjenost prodaje i cjelokupnog poslovanja. Ova firma ima 4500 prodajnih objekata, od kojih se 1500 nalazi u
Italiji, 700 u SAD-u, 350 u Velikoj Britaniji itd... Benetton je elektronskom mreom povezao svoje prodajne
agente, fabrike i skladita. Pretpostavimo da student iz Londona eli kupiti Benettonovu majicu istu kao to ima
njegov stariji brat. On je trai u benettonovoj prodavnici. Ako je tamo nema prodava odmah reaguje i zove
benettonovog prodajnog agenta koji naruuje preko personalnog raunara taj tip majice. Informacija elektronski
putuje do Italije gdje raunar pretrauje podatke o zalihama i pronalazi da nema vie takve vrste majica.
Porudbenica zatim automatski putuje do maine koja odabira preu i automatski poinje plesti majicu.Gotova
majica se pakuje u kutiju sa oznakom barkoda te je alju u magacin. Raunar u magacinu komanduje robotu da
pripremi majicu i drugu robu koja se mora isporuiti prodavnici u Londonu. (Prema Dibb, S. i dr., op.cit. str
371.).
poinje sa razvojem EDIFACT (Electronic Data Interchange for Administration, Commerce
and Transport) i EANCOM (EAN Communication) projekta (standarda) 21.
Zbog novine EDI sistema (standarda) kod nas, sa jedne strane, kao i zbog prisutnih
nesporazuma i nejasnoa (pa ak i u strunim krugovima) oko ovog sistema, sa druge strane,
osjeamo potrebu da u funkciji kompleksnosti i sveobuhvatnosti predmeta istraivanja,
preciznije definiemo ovu kategoriju.
Prirodni cilj poslovanja preduzea, pored ostalog, zahtijevao je i smanjenje trokova
komuniciranja sa ostalim uesnicima robnog prometa. Najvei dio ovih trokova se odnosio
na papirna dokumenta vezana za procese nabavke isplate, osiguranja, prevoza, prodaje i
reklamacije. Razvoj informacione tehnologije i elektronskih medija stvorio je osnovu da se
smanje ovi trokovi uz obezbjeenje potpune, pouzdane i trenutne informacije. Dakle,
osmiljen je nain kako da se poslovna dokumenta iz poslovne aplikacije jednog preduzea u
standradnom formatu prenesu elektronskim putem (brzo, jeftino i efikasno) do poslovne
aplikacije drugog preduzea.22
EDI se definie kao kretanje poslovnih podataka elektronskim putem izmeu ili u okviru
firme (ukljuujui njihove zastupnike i posrednike) u struktuiranom, kompjuterski obradivom
formatu podataka koji omoguava da podaci budu transferovani bez ponovnog ukucavanja
za poslovne aplikacije koja je kompjuterski podrana na jednoj lokaciji u poslovnu aplikaciju
podranu na drugoj lokaciji.23 Iz ove definicije se vidi da se EDI izmeu dvije firme obavlja
kao direktna transmisija, a moe se ostvariti i preko posrednika, pri emu je bitno da se
preneseni podaci ponovo ne ukucavaju ve direktno postaju ulaz aplikacije. Ako u
kompjuterski standardizovanom formatu kao izlaz svoje aplikacije preduzee, putem
komunikacione mree, poalje svom isporuiocu porudbenicu koju on prvo odtampa pa je
poslije ukucava u svoju aplikaciju obrada narudbi, onda je u pitanju tzv. djelimini EDI.
Takoe, EDI treba razlikovati od faksimil transmisije i od elektronske pote. Primalac
faksimil transmisije ovu ne moe direktno unijeti u poslovnu aplikaciju. Isto tako, za razliku
od EDI-ja koji koristi strogo struktuiran format, poruke elektronske pote imaju slobodan
format, pri emu, EDI kao prenos poruka u strogo struktuiranom formatu moe imati razliite

21
Postoje razliite podjele faza razvoja kompjuterizovanih IS trgovine.Navodimo jednu od najustaljenijih:
Kompjuterizacija trgovine kao djelatnosti odvijala se uglavnom kroz tri faze: :
* Period kompjuterizacije trgovine od pojave raunara pa sve do sredine 70-tih godina. Kompjuterima su
pokrivane pre svega administrativne funkcije, obraun linih dohodaka i sl. Uvoenje i razvoj inofmacionih
sistema u trgovini (to podrazumeva nabavku hardvera, softvera, obuku kadrova, nove ifarske sisteme i
organizaciju rada) umnogome je doprinelo unapreenju rada i reavanju problema obrade podataka iz postojee
dokumentacije. Meutim, nuno je uloiti napore da se upotreba informacionih sistema ne svede samo na
automatsku obradu podataka. U sluaju klasinog AOP-a informacije o dogaaju se unose i obrauju naknadno,
te one samo pruaju saznanje ta se u prethodnom periodu desilo. Za pravovremeno reagovanje neophodno je
infomacije o dogaaju, tj. o promeni registrovati i imati u momentu njihovog nastanaka.
* Period od sredine 70-tih godina tj. od pojave jedinstvenog svetskog sistema kodiranja i identifikacije.To je
period uvoenja i razvoja EPOS-a (Electronic Point of Sale) sistema zasnovanih na skeniranju simbola,
automatsoj identifikaciji artikala i kompjuterizaciji osnovnih procesa rada (nabavke, prodaje, upravljanja
zalihama i dr). Ova faza kompjuterizacije i kompjuterskog poslovanja je u toku.
* Period koji poinje sa razvojem EDIFACT (Electronic Data Interchange for Administration, Commerce and
Transport ) i EANCOM (EAN Communication) projekta. U poetnoj je fazi u svetu i naravno kod nas.
Razmenom poruka elektronskim putem proirie se dimenzije elektronske trgovine i elktronskog poslovanja.
(Prema Miti B.- Elektronska trgovina u svetu i Jugoslaviji - Zbornik tree YUEDI konferencije str. 25)
22
U tehnikom pogledu nastanak i razvoj EDI sistema je vezan za brak personalnog raunara (kao radne
stanice) i telekomunikacionih mrea
23
Ovdje se pod poslovnom aplikacijom podrazumijeva kompjuterski program koji se primjenjuje nad ulaznim
podacima u cilju automatskog praenja poslovnih funkcija, npr. aplikacija za narudbenice koja prima
porudbine ili pak aplikacija potraivanja kojom se preate poslate fakture i primljene uplate. (prema EDI -
FORUM, The Jornal of Electronic Data interchange, Val. 1, 1989- Ned C. Hill i Daniel M. Fereguson).
nivoe24. Dakle, kod EDI sistema je bitan prenos dokumenta (podatka) od poslovne aplikacije
jednog preduzea do poslovne aplikacije drugog preduzea. Ovu specifinost EDI sistema
treba imati u obzir, dakle, i kod projektovanja i implementacije poslovnih aplikacija iji izlazi
mogu biti dokumenti koji su predmet elektronske trgovine. Da bi se dokumenti koji su
generisani poslovnim dogaajima u poslovanju jednog preduzea mogli prenijeti elektronskim
putem, moraju se kao to je ranije naglaeno, prenijeti u unaprijed definisani format -
standard. Definisanje i razvoj standarda za elektronsku razmjenu podataka u poetku je bio
determinisan karakterom djelatnosti kao i specifinostima i standardima privredne
infrastrukture na koju se EDI sistem naslanja. Usaglaavanjem ovih standarda izmeu
razliitih zemalja i djelatnosti, 1987. godine se dolo do definisanja meunarodne EDI
sintakse poznate pod nazivom EDIFACT. Ovaj standard koristi i primjenjuje u procesu
elektronskog prenosa podataka veliki broj preduzea razvijenih zemalja25.
Na osnovu prethodne elaboracije da se napraviti sljedea distinkcija: EDI nije isto to i
elektornska trgovina (Electronic Commerce, Electronic Trade); EDI je standard, princip,
odnosno metod koji se primjenjuje i u drugim djelatnostima (zdravstvo, graevinarstvo itd.).
To to je trgovina djelatnost na koju je on skoro prvo primijenjen dovodi esto do zabuna i
poistovjeivanja ova dva termina. Evropska zajednica je u tom pravcu u pogledu elektronske
razmjene podataka razvila dva velika projekta TEDIS 1 i TEDIS 2 (Trade Electronic Data
Intrechange System ) kao otvorena sistema koji funkcioniu koristei meunarodne standrade
UN/EDIFACT i ISO/ISP (Internstional Standards Organization/International Standard
Profile). Istovremeno, elektronska trgovina se ne iscrpljuje samo u EDI reimu. Pod
elektronskom trgovinom se pored ovog podrazumijeva i prenos podataka (dokumenata) putem
sistema elektronske pote, faks sistema, teleks sistema, sistema razmjene kompjuterskih
fajlova i crtea, bar kod sistema i dr.
Zahvaljujui EDI sistemu i brzom (trenutnom) prenosu i razmjeni informacija izmeu
preduzea sa razliitih kontinenata dolo je do nove eksplozije u razvoju meunarodne
trgovine. Tu elektronsku fazu karakterie: smanjenje trokova poslovanja, pouzdanost (vea
tanost) podataka o poslovanju, vea sigurnost u upravljanju, on-line komunikacija sa
poslovnim partnerima, povezivanje input i output sistema, smanjenje broja zaposlenih itd...
Meutim, razvoj i popularizacija EDI sistema skopana je sa nizom problema od kojih emo
navesti samo neke:
 Pravni problemi. Pravo je po samoj svojoj prirodi pomalo konzervativno i tei da
sauva poredak onakvim kakav on jeste, esto neprimjereno reagujui na nove pojave.
Specifinosti transakcija (bez hartije) koje nastaju primjenom EDI sistema jo uvijek
ne prati odgovarajua pravna regulativa, pa esto dolazi do nesporazuma u pravnom

24
Tako imamo: a)generiki EDI (standarde su razvile posebne institucije za standardizaciju kao napr. ANSI-jev
standard ANSI-X12) koji je razvijen za iroku upotrebu ima dosta opcionih mogunosti i moe se podrati sa
razliitom hardverskom platformom; B) EDI u skladu sa konvencijama pojedinih industrijskih grana (neke
industrijske grane su u skladu sa svojim konvencijama razvile poseban standard koji je esto usaglaen sa optim
EDI standardima; C) Sopstveni EDI ( razvija ga firma sama za potrebe komunikacije sa svojim partnerima,
visoko je rigorozan i zahtijeva posebnu komunikacionu opremu i protokole na primjer, amerike firme K-mart,
GM i Service Merchandise su razvile sopstvene sisteme za EDI standarde. Ovi sistemi su ipak usmejereni na
korienje generikih standarda).
25
Komitet X-12 Amerikog nacionalnog istituta za standarde je za potrebe Sjeverne Amerike razvio arhitekturu i
sintaksna pravila pod nazivom X-12 za sve trgovinske transakcije koje se mogu prevesti u EDI. Ovaj standard je
na podruju Amerike dugo u upotrebi, ali obzirom na savremene programske pakete koji omoguuju konverziju
jednog protokola u drugi, uspostavlja se komunikacija i primjena EDIFACT standarda i na ovom tritu. Brzo je
dolo do potpunog usaglaavanja ova dva standarda i stvaranja jedinstvenog svjetskog standarada za elektronski
prenos podataka - UN/EDIFACT-a.
 tumaenju EDI transakcija. Pri tom glavne pravne smetnje primjeni i razvoju EDI
sistema su sljedee:26
obaveza da se saini, podnese, poalje ili sauva potpisani dokument u pismenoj
formi;
obezbjeivanje dokaza o informacijama razmijenjenim ili poslatim putem EDI-ja;
tekoe u odreivanju vremena i mjesta izvrenja transakcije putem EDI-ja.
 Poseban problem predstavlja spremnost i zainteresovanost potencijalnih partnera za
komunikaciju na ovaj nain. U pojednim zemljama veliki trgovinski sistemi postaju
promotori ovog oblika komuniciranja. Oni svojom veliinom i znaajem na tritu
primoravaju svoje partnere na EDI komunikacije. Uobiajena poruka Switch to EDI
format or lose business (preite na EDI format ili gubite posao) znai mnogo vie od
opomene. S tim u vezi posebno je interesantan odgovor na pitanja: Da li ba svako
trgovinsko preduzee treba da pree na ovaj oblik komuniciranja? Kao i kod ostalih
IS-a, odluka o uvoenju bi bila uslovljena izradom projekta-fizibiliti studije, odnosno
analizom isplativosti. Meutim, EDI postaje i imperativ koji namee poslovno pa i
institucionalno okruenje. (Evropska zajednica je donijela odluku da od 1.1.1997.
godine svi uesnici u robnom prometu preu na EDI standard).
 Stanje infrastrukture u okruenju - telekomunikacioni sistemi i mree kao hardverska
platforma, na koju se EDI sistem oslanja, moe predstavljati ozbiljno ogranienje za
njegovu realizaciju. Zato je i sasvim razumljivo to ovaj sistem funkcionie samo u
razvijenim zemljama sa monom telekomunikacionom mreom.
 Problemi u razvoju EDI sistema mogu biti i softverske prirode. Tako se esto kao
prepreka u razvoju ovog sistema javlja nabavka i odravanje translacionog softvera.
Ovaj softver kao ulaz ima podatke i dokumenta u formi kako ih produkuju aplikacije
poslovnog sistema (dakle: fakturu kako je generie aplikacija, porudbenicu
generisanu od aplikacije itd....), dok izlaz iz ovog softvera treba da budu dokumenta u
elektronskoj formi EDI standarda. U tom pogledu specifinosti aplikacija
informacionog sistema koje hrane translacioni softver utie na njegovu arhitekturu.
Izrada translacionog softvera pojedinano za svako preduzee izazvala bi velike
trokove kako za preduzee tako i za service providera. Zato bi optimalno rjeenje
bilo u kreiranju softverskih paketa koji imaju univerzalni karakter i koji se mogu
instalirati i povezati sa razliitim softverskim platformama IS-a. Sloenost ovog
zahtjeva odslikava stuktura softvera za prevoenje koji se sastoji iz tri grupe programa
i to:
1. Programi za konverziju fajlova (sa njima se podaci preuzimaju iz poslovne
aplikacije i reformatizuju da bi bili prilagoeni softveru za formatizovanje);
2. Programi (softver) za formatizovanje (prihvata podatke i formatizuje ih u format
EDI standarda);
3. Komunikacioni softver bira trgovinskog partnera ili komunikacionu mreu i alje
(ili prima) podatke po EDI-ju formatizovane ka (ili od) kompjutera druge partije
koristei prihvatljivi protokol27.
injenica da na domaem tritu ne postoji velika ponuda translacionog softvera najbolje
govori o stepenu razvoja EDI tehnologije kod nas.

26
Nedin Z. Pravne prepreke razvoju EDI Zbornik prve YU-EDI konferencije, 1993.
27
Jedan broj softverskih kompanija je odgovorio ovom izazovu pa je EDI sistem podrao sa svojim
prevodilakim programima koji kotaju od 800 do 3000 $ za mikroraunare, dok slini softver za velike i mini
raunare kota od $10000 do $30000. U oba sluaja treba imati u obzir da se na cijenu softvera dodaje i godinje
odravanje.
Dileme pri izboru standarda esto su usporavale prelazak na EDI sistem. Meutim, i pored
postojanja razlitih standarda razmjene podataka (neki autori navode da ih ima 26 ) preduzea
esto imaju mali izbor. Nekada standard moe biti ve definisan u najbliem okruenju kojem
se preduzee mora prilagoavati. Razvoj standarda je poeo od sopstvenih standarda koje su
razvijale same firme pa preko standarda koje su definisali nacionalni instituti za standarde,
sve do usvajanja internacionalnih standarda. Tako je npr, u SAD objavljen standard za vie
od 12 dokumenata - ANSI X-12. U Evropi se razvijao EDI da bi se 1984. spojili u Joint EDI
Committee (JEDI). U Evropi se takoe razvijao posebni komitet EDIFACT koji je izradio
opti sistem podataka i sintaksnih pravila. Globalno posmatrajui, univerzalnost i opta
primjena UN/EDIFACT standarda (primjenjuje se na svim kontinentima) u novije vrijeme u
potpunosti rjeava ovu dilemu. Jedan EDI standard format - sastoji se od pravila za
prevoenje jednog ili vie dokumenata u elektronske poruke.28 Parvila koja definiu kako se
formatizuje jedan elektronski dokument nazivaju se transakcionim skupom. Transakcioni
skup (fajl, datoteka) je dakle ekvivalent poslovnog dokumenta (ili poruke). Podskupovi
unutar transakcionog skupa su segmenti podataka (ekvivalent za slog) i ima ih tri ili vie.
Segmenti podataka se sastoje od elemenata podataka (ekvivalent polju) kao to su cijena,
jedinica mjere i koliina (elementi podataka su definisani u reniku podataka). Takoe, treba
naglasiti da se EDI standardi vremenom mijenjaju, jer firme koje ih koriste stiu nova
iskustva i predlau bolje varijante. Meunarodne institucije (i najvia tijela) objavljuju dopune
i izmjene standarda pri emu preduzee da bi moglo odgovoriti svojim partnerima koji koriste
nove standarde i partnerima koji koriste stare standarde mora u svom sistemu imati i jednu i
drugu verziju standarda.
Faze po kojima e se uvoditi EDI zavise od koncepta za koji se preduzee opredijeli. Prva
faza predstavlja pripremnu radnju za uvoenje EDI-ja i u njoj je neophodno dovesti IS do
takozvane up to second aurnosti. U drugoj fazi se korisnicima omoguava pristup do
podataka IS organizacije kojim se daje uvid u njen asortiman, ime se stvara osnova za EDI,
koji se realizuje po grupama poslovnih elemenata u treoj fazi kao nadgradnji druge faze.29
U skladu sa ovim, kao i kod implementacije drugih podsistema tako i kod implementacije EDI
sistema u IS preduzea treba primjenom standardne metodologije do detalja razraditi
projekat uvoenja (sa preciznim rokovima, potrebnim sredstvima, kadrovima, nosiocima
aktivnosti itd..). Jedna od aktivnosti kritinog karaktera je izbor service provider-a ije e se
usluge i mrea koristiti.Ovo esto zna da bude nepremostiva faza kojom se razvojne ambicije
preduzea sputavaju. Ukoliko ne postoji pouzdani service provider, i ako se mree i
komunikacioni sitemi poslovnih partnera ne mogu koristiti onda preostaje jedino izgradnja
sopstvene mree kao poduhvata koji je skup. Ovi problemi mogu izazvati zastoj u
implementaciji EDI sistema i po nekoliko godina. ( Na primjer, zbog nepostojanja na
mnogim lokacijama slobodnih korisnikih prikljuaka na JUPAK mrei, moe predstavljati
gotovo nepremostivo ogranienje u namjeri domaih preduzea da svoje IS integriu sa EDI
sistemom). Izbor hardvera, komunikacione opreme i translacionog softvera je faza koja
prethodi poetku primjene EDI sistema u IS preduzea. Za realizaciju EDI sistema pored
prihvaenih standarda formata za veinu poslovnih dokumenata u infrastrukturnom pogledu
su neophodni i: softver za prevoenje interno memorisanih podataka u standardne formate;
komunikaciona mrea i standardi za meumreno komuniciranje i jeftin kompjuterski
hardver.

28
UCS (Uniform Communication Standard) standard definie skup od oko 15 elektronskih dokumenata:
narudbenica, izmjena cijena, raun itd...
29
Joanov, B., Postupak uvoenja EDI - Pogled jednog projektanta Zbornik tree YUEDI konferencije, str 60;
EDI sistem kao generator transformie IS preduzea. Preko tangirajuih aplikacija dolazi do
adaptacije cjelokupnog IS-a prema sistemu elektronske razmjene podataka. Vrhunac ove
transformacije predstavlja takozvani poslovni reininjering kada EDI postaje dominantna
poslovna tehnologija na osnovu koje se stiu trina prednost i ostvaruje vea dobit.30
Na kraju, ostaje jo da opiemo kako izgleda tok EDI transakcije. Direktna komunikacija
(kompjuter-kompjuter) u EDI reimu izmeu dva trgovinska partnera zahtijeva da obije firme
koriste sline komunikacione protokole, da imaju jednaku prenosnu brzinu, da imaju
telefonsku liniju raspoloivu u isto vrijeme i da imaju kompatibilan kompjuterski hardver.
Ako ovi uslovi nijesu ispunjeni onda komunikacija u EDI standardu postaje nesigurna i
nepouzdana. Ovaj problem se rjeava upotrebom mrea sa dodatnim vrijednostima (VAN
mree). Preko sitema potanskog sandueta se moe uskladiti razliito vrijeme kada partneri
mogu da komuniciraju (jedan poalje transakcioni protokol, a drugi ga transformie kada on
to eli-kada se prijavi). Pored ovog jedan od VAN-ovih servisa moe da obezbijedi
konverziju transakcionog skupa u neki drugi standard (za sluaj da partneri imaju razliite
standarde). Konkretna transakcija se realizuje tako to se prvo informacije iz porudbenice
unose u sistem koji proizvodi elektronsku narudbenicu. Veina informacija se unosi samo
jednom, jer su iste informacije osnova za sva ostala dokumenta. Elektronska narudbenica se
alje ili direktno prodavcu, ili se alje preko boksa elektronske pote koji je obezbijeen
komunikacionom mreom. Prodavac prima elektronsku narudbenicu i prevodi podatke u
formu koju zahtijeva aplikacija prodavca za ulaz porudbine. Sada se elektronska potvrda
alje kupcu sa oznakom da je transmisija izvrena. To se zove funkcionalno potvrivanje.
Mogue je i da prodavac proita porudbinu i poalje kupcu potvrdu porudbine i obavijesti o
raspoloivosti specifinih artikala navedenih u narudbenici. Sistem prodavca za ulaz
porudbine, zatim generie interne instrukcije stovaritu robe, fabrici ili uslunom centru radi
izvravanja porudbine. Aplikacija unosa porudbine moe isto tako da bude prespojena sa
aplikacijom fakturisanja tako da se moe pripremiti elektronska faktura. Prenos ostalih
podataka se vri na slian nain. Procesom prevoenja se odreuje format podataka tako da se
oni mogu poslati ili primiti od partnera. Proces premoavanja ima dvije posebne aplikacije.31
Zanimljivo je istai da kao posebni podskupovi EDI standarda mogu biti i razni oblici
elektronskog plaanja kao i finansijski EDI.32
Postoje tri grupe razloga koje primoravaju menadment nekog preduzea da svoj IS razvija u
skladu sa EDI sistemom.
1. Od EDI komunikacije preduzee ima korisiti.
IS zasnovan na papirnoj dokumentaciji ima dosta nedostataka:
veliki trokovi papirne dokumentacije,
kanjenje (to zbog pote, to zbog runog procesa obrade dokumenata),
dranje neoptimalnih zaliha zbog kanjenja informacija,
greke u prenosu podataka (jedan isti podatak se vie puta unosi pa je poveana
vjerovatnoa greke),

30
Uvoenjem EDI-ja trgovinsko preduzee u informatikom smislu postaje dio jednog velikog sistema, to ga
obavezuje na stalno praenje novih protokola, standarda i tehnologija, sa jedne strane, kao i na razvoj sopstvenog
sistema zatite i rezervnog modela u slujau veih havarija (pada) zajednike mree i sistema.
31
EDI - FORUM, The Jornal of Electronic Data interchange, Val. 1, 1989- Ned C. Hill i Daniel M. Fereguson -
(Prema Novac i razvoj, broj 17 / 1995, str 135.)
32
Kod ovog oblika EDI-ja ne dolazi samo do prenosa informacija izmeu uesnika elektronske komunikacije,
ve ga prati i transfer vrijednosti realizovan od strane finansijskih institucija. Poznati su sljedei oblici ovog
sistema: ACH (Automatic Clearing House) - omoguava eletronsko plaanje i transfer informacija izmeu
partnera, FedWire - neposredni transfer informacija koje predstavljaju rezultate transfera vrijednosti iz istog
dana, sa jednog rauna na drugi, (poznat i sinonim elektronski prenos sredstava).
 veliki trokovi rada zbog rune obrade dokumenata,
neizvjesnost poslovanja.
Uvoenjem EDI sistema eleminiu se navedeni nedostaci. Primjenom EDI sistema preduzee
eliminie vremensko kanjenje informacija, smanjuje neizvjesnost poslovanja, preciznije
prognozira novane tokove, unapreuje odnose sa poslovnim partnerima, smanjuje trokove
rada, odnosno obezbjeuje veu dobit, a time i bogatstvo svojih dioniara.
Koristi od EDI sistema se mogu predstaviti i na sljedei nain:33
Ukljuivanje u meunarodni IS to omoguava nesmetanu cirkulaciju informacija sa
poslovnim partnerima u cijelom svijetu;
Prihvatanje meunarodnih standarda i gotovih rjeenja to uveliko smanjuje trokove
iznalaenja sopstvenih sistema;
Pogodnosti breg trgovinskog ciklusa (Direktnom vezom izmeu raunara poslovnih
partnera cirkuliu tane i uvijek raspoloive informacije koje rezultiraju time da roba
koja je traena stigne kada treba i gdje treba, skrauje se ciklus od porudbine do
isporuke i od fakturisanja do naplate, ime se smanjuju materijalne rezerve i
dugovanja i oslobaa obrtni kapital. Usljed razmjene veeg broja i to kvalitetnijih
informacija uspostavlja se mnogo sigurniji lanac snadbijevanja te se smanjuje ili ak
eliminie potreba za zatitinim ili interventnim zalihama za reagovanje u
nepredvienim okolnostima.
Strateke dobiti. Poboljani odnosi sa dobavljaima, zadovoljni kupci i zaposleno
osoblje, poveana produktivnost, poveana konkurentnost, a samim tim i poveano
uee na tritu, poboljanje imida.
Smanjenje greaka. Dokumenti u vidu standardizovanih elektronskih poruka
razmjenjuju se izmeu raunara pa se jednom unijeti dokumenat ne mora unositi
ponovo.
Uteda u trokovima administracije i obrade. (Izraunava se kao proizvod prosjene
plate administrativnog slubenika i vremena utroenog na prikupljanju,
objedinjavanju podataka, prevodu, unosu podataka, kucanju, fotokopiranju, zavoenju,
arhiviranju, slanju potom ili telefaksom, kontroli, ispravljanju greaka i sl.).
Smanjenje potanskih i papirnih trokova . Primjenom EDI sistema bitno se
smanjuju trokovi papira, memoranduma, koverti, trokovi slanja tj. trokovi
transporta i potanskih marki (izraunato je da slanje poruka preko EDI-ja kota
manje od jedne potanske marke).
Pozitivni efekti reorganizacije zaposlenih na unosu podataka, koji sada obavljaju
kvalitetnije poslove itd..
2. Preduzee uvodi EDI sistem zato to to od njega poslovni partneri trae. Savremeno
preduzee se mora prilagoavati EDI sistemu, kako smo to prethodno elaborirali i zbog
svog poslovnog okruenja. Ukoliko to partenri zahtijevaju onda je preduzee prinueno da
razmjenu dokumenata i informacija ostvari putem EDI sistema.
3. Promjene u infrastrukturnom okruenju su takve prirode da se moe oekivati da e
uskoro EDI postati dominantni nain razmjene informacija u procesu komunikacije
poslovnih partnera, odnosno u svim segmentima robnog prometa. Zato svako preduzee
mora izgraivati informacioni sistem fleksibilne platforme koji e moi da se uskladi sa
zahtjevima standarda komunikacija iz okruenja.

33
Miti, B.,op.cit., str. 30 i 31.