Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015 153

Hakmul-Arab Eksem b. Sayfnin Eserleri zerinde Bir nceleme

Okt. Abdulhakim NEL*

zet
Bu makale, Hakmul-Arab olarak lakaplandrlan cahiliye
dnemi ediplerinden Eksem b. Sayf et-Temmnin hayatn; iir, hikem,
emsal, vasiyetler ve hutbeleri ieren edeb kiiliini konu edinecektir.
Eksem b. Sayf Cahiliye dneminde yaam ve slami dneme yetimi
bilge bir ahsiyettir. Mslman olup olmad konusunda tartmalar
mevcuttur. Fakat slmiyeti kabul ettii, hatta hakknda ayet nazil olduu
gr yaygnlk kazanmtr. Hz. Peygamber (s.a.v) ile mektuplam ve
slam hakknda bilgi almtr. Cahiliye dneminde fesahat, belaat, stn
zek, meselelere vukfiyet ve hikmetle temayz etmitir.
Eksem nemli bir ahsiyet olmasna ramen onun hayat ve edeb kiiliiyle
ilgili yeterli aratrmalar yaplmamtr. Bu makalenin amac, Trke
literatrde Eksem b. Sayfnin edebi kiilii hakkndaki eksiklikleri
gidermek ve edebi hayatyla ilgili bilinmeyenleri tespit ederek derli toplu bir
ekilde onlar ortaya koymaktr.

Anahtar kelimeler: Eksem b. Sayf, Hakmul-Arab, Hikmet

Abstract
This article discusses the life of Tamimi ben sayfi. It's one of the
writers of pre-islamic era. He was called the leader of Arabs. The article
discusses his literary personality with all its poetry, proverb, sermons, wills
(advises) and issues.
He is a wise person, lived in the per-islamic era and, grew up in the era of
Islam. There is a debate about whether he was muslim or not. But the
prevailing views says he converted to Islam. And there is averse came in
the Quranic taking a bout it. He was corresponded with the prophet
muhammad , and received information about Islam.

*
Okutman, Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Arap Dili ve Belagati Anabilim Dal,
a.hakim_122@hotmail.com
154 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015

With wisdom,Tamimi was distinguished by his eloquence, rhetoric,

intelligence and solving issues in the pre islamic era. Although he is an
important figure,there hasn't been enough research about his literary
character and his life.

Keywords: Aktham Ben Sayfi, Khatib, Wisdom

Giri
Bilindii zere Arapa, hikmetli ve veciz szler bakmndan olduka
zengin bir dildir. Arap edebiyat tarihini incelediimizde bu balamda her
dneme ait farkl hikmet dolu szlerle karlayoruz. Her dnemin de
kendine zg hususiyetleri var olmakla birlikte farkl ifade ve kavramlarn
kullanld da bir gerektir. Bu veciz ve hikmetli szleri, her dnemin
siyas, sosyal ve kltrel alanlardaki gelimelere paralel olarak
edebiyatlarn iir ve nesirlerinde grmek mmkndr.
Cahiliye dneminde hikmetli ve veciz szler halk arasnda byk bir
ilgi ve rabet grmekteydi. nk okuma ve yazma orannn ok az olduu
bir ortamda insanlar daha ok hafzaya dayal yani bir baka ifadeyle szl
edebiyata bal kalyorlard. Bu veciz ve hikmetli szlerin ezberlenmesini
ve zihinde tutulmas gereini douruyordu. Bu dnemde Lebd, Zheyr b.
Eb Slm gibi airlerin yazm olduklar iirlerde bu trden pek ok veciz
sze rastlamak mmkndr. Ayn ekilde slam dnemde de bu gelenek
srm, Ahnef b. Kays ve Al b. Eb Talib gibi air ve edebiyatlarn
rnlerine yansmtr.1 Dier dnemlerde de bu gelenei grmek
mmkndr. zellikle Abbas dneminde divan ktipleriyle gelien nesir
tryle beraber ksa ve veciz olan bu szlere daha fazla yer verilmeye
balanmtr. rnein Abdulhamid ve bn el-Amdin nesirlerin de olduu
gibi.
Arap dilinde hikmetlerin nemli bir yer tutmasna ramen ne yazk
ki hikmetlerle ilgili Arap edebiyatnda derinlikli ve nemine edeer
nitelikte aratrmalar yaplmamtr.2 Hikmet ve bilgeler zerindeki
almalar cahiliye dnemi insanlarnn hikmet ve emsallerde insan iin bir
talim ve vaaz irad ettiklerini gstermitir. nsann bu hikmetlerden ders
almas ve hayat yolundaki admlarn bu esaslara gre atmas iin edipler bu
rnleri ortaya koymutur. Bu hikmetlerin tm amel tecrbeler, bu hayat
zerine derin teemml ve mlahazalar neticesinde domutur. Bu yzden

1
Ahmed Emn, Feyzul-htr, Khire, ty., VIII, 225-226.
2
Ahmed Emn, Feyzul-htr, VIII, 226.
 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015 155

hikmet, kuvvetli mlahaza sahibi ve zeki insanlarn ii olarak kabul edilmi

ve hikmet onlara nisbet edilmitir. Bunlardan biri de Eksem b. Sayfdir.1

Eksemin Hayat
Ad, Eksem b. Sayf b. Rebh b. Haris b. Muhin b. Muaviye b.
erf b. Curve b. Useyd b. Amr b. Temm et-Temmdir.2 Kaynaklarda
Eksem b. Sayfnin 90 yl gibi uzun bir yaam srdrd ifade
edilmektedir. Doum ve lm hakknda eitli rivayetler aktarlmaktadr.3
lm tarihi ile ilgili her ne kadara net bir bilgi olmasa dahi milad 612 ile
630 yllar arasnda vefat ettii aratrmaclar tarafndan tahmin
edilmektedir.4 Eksem b. Sayfye eitli lakaplar atfedilmektedir. Bu
lakaplardan bazlar; Ebu Hafde, Ebul-Haffd, Ebu Hafde eklindedir.5
Temim kabilesinin Useyyid koluna mensup olan Eksem, kabilesinin nde
gelen ahsiyetlerinden biridir.6 Sayf ailesi iir ve edebiyata nem veren bir
ailedir. Bu ailenin birok ferdi dnemin aydnlar saylabilecek nitelikteydi.
ou okuma ve yazma bilen insanlard. rnein Eksemin kardei olu
Hanzala b. Reb Hz. peygamberin ktipliini yapmtr. 7 Ayn zamanda
slam dnemde itihatlaryla mehur Abbs kads Yahy b. Eksem (. h.
242) ise Eksemin torunudur.
Eksem, ksa ve z hikmetli szleriyle, edebiyatyla, adaletiyle, kabilesi
arasnda her ne kadar nlyse de blgedeki Araplar arasnda da o kadar
bilinen, saylan bir ahsiyettir. Bu nedenle Araplar arasnda Arap bilgesi
anlamna gelen Hakmul-Arab diye nitelendirilir.8

1
Cevd Al, el-Mufassal f trhil-Arab kablel-slm, Badat, 2.bask, 1993, VIII, 339-
340.
2
Eb Htim Sehl b. Muhammed es-Sicistn, el-Muammerne vel-vesy, thk.
Abdulmunim Amir, Khire, 1961, 13; ihabuddn Ahmed b. Al b. Hacer el-
Askaln, el-sbe f temyzis-sahbe, thk. Sdk Ceml el-Attr, Beyrt, 2001, I, 168;
zzddn b. el-Esr Eb Hasan Al b. Muhammed el-Cezer, Usdul-be f marifetis-
sahbe, Dmek, ty., I, 157; Hayruddin Zirikl, el-Alam, 11.bask, Beyrut, 1995, II, 6.
3
bn Hacer, el-sbe f temyzis-sahbe, I, 170; Asri ubuku, DA, Eksem b. Sayf
maddesi, X, 551.
4
ubuku, Eksem b. Sayf maddesi, X, 551.
5
es-Sicistn, el-Muammerne vel-vesy, s. 21; ubuku, Eksem b. Sayf maddesi,
X, 551.
6
Ahmed el-skender - Mustaf nn, el-Vast fil-edebil-Arab ve trhih, 16.bask,
Khire, 1916, 32; Cevd Al, el-Mufassal f trhil-Arab kablel-slm, V, 353 ve
VIII, 349-351-778.
7
bn Hacer, el-sbe f temyzis-sahbe, I, 168; Cevd Al, el-Mufassal f trhil-Arab
kablel-slm, VIII, 126-131.
8
Abdullah b. Muslim bn Kuteybe, el-Merif, thk. Servet Ukkae, Khire, 1960, 298;
Zirikl, el-Alam, II, 6.
156 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015

nl slam tarihilerinden el-Ykbnin de Eksemi Cahiliye dneminin

nde gelen Arap bilgeleri arasnda saymas da olduka dikkat ekicidir.1
Eksem, Arap nesep ilmine de vakf olduu gibi kabileler arasndaki
sorunlarn zmnde olduka stn bir yetenek ve kabiliyete sahipti.
Meclislerde konuurken ksa ve z szlerle konuurdu. Bu nedenle onun
ataszleri ok mehurdu ve Araplar arasnda bu hikmet dolu szleri dilden
dile dolard.2 Cahiliye dneminde okuma yazma bilenlerin says parmakla
saylacak kadar azd. Eksem bu okuma yazma bilenler arasndayd. 3
Eksem iyi bir bilge olduu kadar ayn zamanda iyi bir hatipti. Necran kral,
Kisra, Haris el-assan ve Numan el-Mnzir gibi dnemin krallaryla yakn
iliki kurmutur. Onlara eitli mektuplar yazm ve onlardan da mektuplar
almtr. Onlara yazm olduu mektuplarnda hikmetli szlere, nasihatlere,
darb- mesellere yer vererek edeb yeteneini ortaya koymutur. Ayn
zamanda Numan el-Mnzirnin Kisraya gndermi olduu Arap
hatiplerinden oluan heyette de yer almtr.

slamiyet Hakknda Bilgi Almas

Eksemin slamiyeti kabulyle ilgili kaynaklarda iki farkl rivayet
mevcuttur. lk olarak baz kaynaklar, onun Hz. Peygamberin risaletini
duyduunda pek yal bir kimse olduunu, peygamberimize gitmek
isteyince kavminin yal olduu iin yolda bana bir ey gelmesinden
endie ettiklerini syleyerek onu engellediini bildirmektedir. Bunun
zerine Eksem, olu Hubeyi kavminden iki adamla beraber bu
peygamberin haberlerini getirmek zere efendimize gndermitir.4 Hubey
ve beraberindekiler Hz. Peygambere soyunu, ne getirdiini ve Allahn
Ona ne emrettiini sorduklarnda Hz. Peygamber (s.a.v), Muhammed b.
Abdullah olduunu, Allahn kulu ve elisi olduunu buyurduktan sonra
onlara u ayeti okumutur:5

1
Cevd Al, el-Mufassal f trhil-Arab kablel-slm, V, 504.
2
el-skender - nn, el-Vast fil-edebil-Arab ve trhih, s. 32.
3
brhm es-Smir, el-Emsl el-Arabiyye, Mecelletut-tursi-ab, say:1, yl:
1975, s. 11; Al elk, en-Nesrul-Arab f nemzicihi ve tetavvurihi li asreyin-nahdati
vel-hads, 2.bask, Beyrut, 1974, s. 23 .
4
bn Hacer, el-sbe f temyzis-sahbe, I, s. 168; Cevd Al, el-Mufassal f trhil-
Arab kablel-slm, V, 560
5
bn Hacer, el-sbe f temyzis-sahbe, I, 168; mer Ferruh, Tarhul-edebil-Arab, 4.
Bask, Beyrut, 1981, I, 201; Cemaluddn bn Nubate el-Msr (. h. 768), Serhul-uyn
f erhi risaleti bn Zeydn, thk. Muhammed Ebul- Fadl brahim, b.y, t.y, s. 32
 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015 157

Muhakkak ki Allah, adaleti, iyilii, akrabaya yardm etmeyi emreder,

irkin ileri, fenalk ve azgnl da yasaklar. O, dnp tutasnz diye size
t veriyor.1 Hubey ile beraberinde olanlar Ekseme gelip bunu
bildirdiklerinde Eksem sevindi ve kavmini toplayarak onlara bir konuma
yapt:2
"
3
"
Ey kavmim! (gryorum ki bu peygamber) size ahlakn gzellikleri ile
emretmek ve sizi ktlklerinden sakndrmak istedi. Bu ite ba eken
olun, sakn kuyruklar (alt tabaka) olmayn. Bu ite nc olun, son olmayn.
Dier bir rivayete gre ise Temim kabilesinden yal bir zat olan Eksem b.
Sayf, peygamberliin ilk yllarnda efendimize olu Hubeyle gnderdii
mektupta slam hakknda bilgi istemitir. Bu mektubunda Eksem yle
yazmtr:

.
.
4
. .
Allahm senin adnla! Kuldan kula. Sonra, sana ulaan bize bildir.
Hakknda aslnn ne olduunu bilmediimiz bir haber ulat bize. Bir eyler
biliyorsan bizi de haberdar et. Sana bir eyler retildiyse bize de bu
rendiin eyleri ret ve bizi hayrda ortak kl. Vesselam
Peygamberimiz (s.a.v) de ona u mektupla mukabelede bulunmutur:
. . .
. . . .()
5
. .
. .
Allahn resulu Muhammedden Eksem b. Sayfye;

1
Nahl, 16/90.
2
Ferruh, Tarhul-edebil-Arab, I, 201.
3
es-Sicistn, el-Muammerne vel-vesy, 121; bn Hacer, el-sbe f temyzis-sahbe,
I, 168-169.
4
Muhammed Hamidullh, el-Vesik es-siyasiyye lil-ahdin-nebev vel-hilfetir-ride,
6.bask, Beyrut, 1987, s. 255; el-bl, ez-Zehir vel-alk f dbin-nfs ve
mekrimil-ahlk, Beyrut, 2011, s. 452.
5
Hamidullh, el-Vesik es-siyasiyyelil-ahdin-nebev vel-hilfetir-ride, s. 255; el-
bl, s. 453; Benzer ifadelerle bkz. Ahmed Zeki Safvet, Cemheretu resilil-Arab f
usril-arabiyyetiz-zhire, Beyrut, ty. I, 69.
158 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015

Allahn selm zerine olsun. Allaha olan hamdimi sana

bildiririm. Allah bana, Allahtan baka ilah yoktur, o birdir ve orta
yoktur dememi ve insanlara bu sz tebli etmemi emrediyor. Btn
mahlkat Allaha aittir. Her i Onundur. Her ey Ona dner. Allah onlar
yaratr, ldrr ve ahirette tekrar diriltir. phesiz dn Onadr.
Peygamberlerin mesajn size ilettim. Byk haberden elbette
sorulacaksnz. Bir sre sonra onun haberini elbette reneceksiniz.

Eksemin Hz. Peygambere gitmek zere yola kmas

Eksem, slam dini hakknda bilgi aldktan sonra kavminden yaklak
yz kii ile beraber Hz. peygambere gitmek zere yola kt. Yolda iken
susuzluktan vefat etti.1 Can ekitii srada yanndakilere Hz. peygamber
(s.a.v)e tabi olmalarn vasiyet etti ve Mslman olduuna dair onlar ahit
tuttu.2 Bunun zerine bn-i Abbs gibi mfessirlerin de ifade ettii gibi3
Allah (c.c), onun hakknda u ayeti indirdi:4




Allah yolunda hicret eden kimse yeryznde gidecek birok gzel
yer ve bolluk (imkn) bulur. Kim Allah ve Resl urunda hicret ederek
evinden kar da sonra kendisine lm yetiirse artk onun mkfat Allah'a
der. Allah da ok balayc ve esirgeyicidir.5
Bu rivayetlere ramen Eksemin Mslman olup olmad tartmaldr. bn
Abdiber, bnl-Esr ve bn Hacer el-Askaln yukarda ifade ettiimiz
rivayetlere dayanarak Eksemin Mslman olduunu kabul etmilerdir.
mer Ferruh ise onun irk zere ld kanaatindedir.6 Kanaatimizce
Eksemin slam kabul edii her ne kadar kesin deilse de szleri,

1
bn Hacer, el-sbe f temyzis-sahbe, I, 169.
2
Ahmed Zeki Safvet, Cemheretu hutabil-Arab f usril-arabiyyetiz-zhire, 1.bask,
Khire, 1923, I, 262; bn Hacer, el-sbe f temyzis-sahbe, I, 170; bn Nubate, Serhul-
uyn f erhi risaleti bn Zeydn, s. 33.
3
bn Hacer, el-sbe f temyzis-sahbe, I, 169; bn Nubate, Serhul-uyn f erhi risaleti
bn Zeydn, s. 33.
4
el-Chz, el-Beyn vet-tebyn, Kahire, 1998, III, 255; Eb Hill el-Asker, Cemheretul-
emsl, thk. Muhammed Ebul-Fadl ve Abdulmecd Katm, 2.bask, Beyrut, 1988, II,
338-339; bn Hacer, I, 169; Zirikl, el-Alam, II, 6; bn Nubate, Serhul-uyn f erhi
risaleti bn Zeydn, s. 33.
5
Nis, 4/100.
6
Ferruh, Tarhul-edebil-Arab, I, 201.
 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015 159

vasiyetleri, hutbeleri vs. incelendiinde en azndan Yahudilik, Hristiyanlk

ve irkten uzak olduu ve Hanif olabilecei sonucuna varlabilir.1

Edebi Kiilii
slam ncesi dnemden balayarak Arap dnce tarznn tabiatna
uygun olarak hikmetli sz, emsal ve vecizeleri iine alan kapsaml bir
edebiyat gelimitir.2 Eksem b. Sayfnin Araplarn toplumsal dinamizmine
ve kltrne byk katklar olmutur. Emsal ve hikemde bir r am ve
Hakmul-Arab olarak nitelendirilmitir.
Eksem, cahiliye dneminde hitabet stnl, hikmet ykl sz ve gzel
kelam ile tannanlardand.3 Kendisi fasih slup, hikmetli kelam ve belaat
ile temayz etmitir.4
Eksem b. Sayfyi ven insanlar onun hakknda yle demilerdir: O,
Cahiliye dneminde Arap hakmlerinin en belii, en fasih lisana sahip olan,
nesep hakknda en bilgini, en isabetli gr sahibi ve en ok mesel darb
edeniydi.5 Ayn ekilde Eksem, el-Hakmul-Mehr6, Kd el-Arab7
olarak nitelendirilmi ve hatiplerin, belaat ehlinin, hakmlerin ve
hkimlerin mehurlarndan ve nderlerinden kabul edilmitir.8 Bu zellikleri
Numan b. Mnzirin Kisrann nnde Araplar adna hitapta bulunmasn ve
o byk hatiplerin reisi olmasn salamtr.9
Kaynaklarda Eksemin Arap edebiyatndaki deerini gsteren birtakm
rivayetler daha mevcuttur. Bunlardan biri yledir: Ahnef b. Kaysa Bu
hilim ve hikmeti nerede buldun? diye sorulunca Kays b. Asmdan diye
cevap vermitir. Kaysa Bu hilmi kimden rendin? Kimin ilmini rivayet
ettin de bu bilgiyi elde ettin? diye sorulunca o da; Eksem b. Sayfden
rendim diye cevap vermitir.10

1
ubuku, Eksem b. Sayf maddesi, X, 551.
2
Ignace Goldziher, Klasik Arap Literatr, ev. Rahmi Er-Azmi Yksel, 2.basm,
Ankara, 2012, s. 20.
3
Cevd Al, el-Mufassal f trhil-Arab kablel-slm, III, 279.
4
Cevd Al, el-Mufassal f trhil-Arab kablel-slm, VIII, 352.
5
el-skender - nn, el-Vast fil-edebil-Arab ve trhih, s. 32; es-Sicistn, el-
Muammerne vel-vesy, I, 21-22; bn Nubate, Serhul-uyn f erhi risaleti bn
Zeydn, s. 33
6
bn Hacer, el-sbe f temyzis-sahbe, I, 168.
7
Cevd Al, el-Mufassal f trhil-Arab kablel-slm, V, 505.
8
el-Chz, I, 365; Mahmd ukr el-Els, Bulul-ereb f marifeti ahvlil-Arab,
Tashih ve erh Muhammed Behcet el-Eser, Khire, h.1342, I, 308; bn Nubate, Serhul-
uyn f erhi risaleti bn Zeydn, s. 31.
9
el-skender - nn, el-Vast fil-edebil-Arab ve trhih, s. 32.
10
emsuddin Eb Al Fahhr bn Mad el-Msev (. h. 630), el-Hucce alaz-zahib ila
tefkri Eb Tlib, thk. Seyyid Muhammed Bahrul-Ulum, 1.bask, h.1410, s. 332-334.
160 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015

Eksem siyasi, edebi ve kltrel bir kiilie sahiptir. Hikmet, atasz, vasiyet
ve hutbelerinde sava, ynetim, evlilik, ahlak, adalet, dostluk, sla-i rahim
vs. gibi hususlar onun ele ald konulardan bazlardr.
imdi Eksem b. Sayfnin edebi kiiliinin ayrntlarna deinmek istiyoruz.

Hikmetleri
Hikmet, akl ve hayata dair tecrbeden meydana kan, akllarn
kabul ettii ve ruh ile duygularn kulak verdii salam bir hkm, beli,
veciz ve isabetli bir szdr.1 Hikmet denilirken, hayatta edinilmi tecrbe ve
deneyimleri aklayan ve gayesi umumiyetle t ve nasihat olan szler
kastedilir. Bu itibarla hikmetli szler toplumda peygamber2, bilge, air vb.
gibi sekin, zeki, basiretli, fesahat ve belaat sahibi kimselerden sadr olur.3
Araplar Eski Babil, Msr, Yunan, Hint ve Fars hikmetlerinden etkilenmi ve
onlar da etkilemitir. Baz aratrmalar Arap hkmdarlar ile Babil ve Asur
hkmdarlar arasnda bir ilikinin olduunu gstermitir. Bu balamda
Yunan hikmeti Arap edebiyatnda, miladi 3 yl dolaylarnda hikmetlerini
Araplara tamaya balayan Sryani stadlar eliyle Reha ve Hre okullarnda
yaylmaya balamtr.4
Eksem b. Sayfnin asrlar nce dile getirdii hikmetlerine, emsallarine ve
vasiyetlerine bakldnda ve dikkatlice incelendiinde hayat iin iyi bir
dstur ve rnek alnabilecek ender bir kaynak olduu aka grlecektir.
Cahiliye dneminde evrensel hukuka uygun baz yorumlarda bulunmutur.
rnein ocuun doduu yataa ait olduunu ilk syleyen kiinin Eksem
b. Sayf olduu sylenir. Daha sonra slam bunu onaylam ve
desteklemitir.5 Zira Hz. peygamber (s.a.v) yle buyurmutur:

ocuk yatandr, zina edeneyse ta vardr.
6

Eksem b. Sayfnin dile getirdii baz hikmetler unlardr:

7

1
Abdulmunim Hafc, e-irul-chil, 2.bask, Beyrut, 1973, s. 141.
2
Tevrat, bazlar Hz. Sleyman ve Hz. Eyyuba nispet edilen hikmet ve emsalleri
barndrmtr.
3
Demirayak, Arap Edebiyat Tarihi-I, Erzurum, 2012, s. 274.
4
Abdulmecid bidn, el-Emsl fi-ir el-Arab el-kadm ve mukranetuh bi nezirih
fil-dbis-Smiyye, 1.bask, Kahire, 1956, 128-129
5
Cevd Al, el-Mufassal f trhil-Arab kablel-slm, V, 560.
6
Buhr, Buyu, 3,100; Mslim Rad, 36.
7
Ahmed b. Muhammed el-Endls bn Abdi Rabbih, el-Ikdul-ferd, thk. Muhammed
Sad el-Uryn, Khire, 1953, II, 143; el- Asker, II, 313; Eb Bekr b. Yahy b. sm el-
Endeles, Hadikul-ezhir, thk. Aff Abdurrahmn, 1. bask, Beyrut, 1987, s. 293.
 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015 161

Akrabalk sevgiye ihtiya duyar fakat sevgi akrabala muhta

deildir.
1



Yurtta uzaklan, ziyaretle birbirinize vasl olun
2



(ok) aka yapmak heybeti yok eder.
3


Kiinin lm iki enesi arasndadr.

4



Nasihat etmek istersen thmete uramaya hazr ol.

5

aresi olmayan kimsenin aresi sabretmektir.


Ayrla denin topluluu olmaz.




Doruyu sylemek bana bir arkada brakmad
6



Salkl grn feti arzu ve hevestir


7

Hkmdarlarn en kts beri (susuz) olann kendisinden korktuu
hkmdardr

Meselleri
Baz kaynaklarda Eksem b. Sayf ile Bzrcemihrin meselleri tek
balk altnda zikredilmitir. Bunlar birbirinden ayrt etmek mmkn
gzkmemektedir. Ayrca klasik emsal kitaplarnda cahiliye dneminde
1
el-Chz, el-Beyn vet-tebyn, III, 255; Cevd Al, el-Mufassal f trhil-Arab kablel-
slm, VIII, 351; Ferruh, Tarhul-edebil-Arab, I, 202.
2
Ebul-Fadl Ahmed el-Meydn, Mecmeul-emsl, thk. Muhammed Muhyiddn, 2.bask,
Khire, 1959, II, 287.
3
el-Meydn, Mecmeul-emsl, II, 287.
4
Safvet, Cemheretu hutabil-Arab, I, 312.
5
bn Abdi Rabbih, el-Ikdul-ferd, III, 38.
6
el-bl, ez-Zehir vel-alk f dbin-nfs ve mekrimil-ahlk, s. 40 .
7
el-bl, ez-Zehir vel-alk f dbin-nfs ve mekrimil-ahlk, s. 183.
162 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015

yaam olan Lokman el-d, Eksem b. Sayf ve Evs b. Hrise gibi

kimselere kendileri dile getirmedikleri halde pek ok mesel isnat edilmitir.1



2


Yangnda bile olsa arkada koru.


3

Az dolu yemee ancak diin ucuyla srp yemekle ulalabilir.
Bol rzka ancak tasarrufla ulalabileceini ve zor zamanda israf yapmamak
gerektiini ifade eder.
4

Her duyduun eye tamah etme
5


Ayrlk yoldalarn arasn at.
Trkemizdeki Gzden rak olan, gnlden de rak olur. szne
yakn bir meseldir.
6


Senin zayfn bakasnn irisinden iyidir.
Kt veya eksik olsa da sana ait olan bir eyin, gzel ve tam olup bakasna
ait olan bir eyden daha iyi olduunu ifade eden bir szdr.





Bir eyin devam etmesini istemekle beraber sabrszlk gstermek
fayda vermez, olmu bir eyden kanmaya almak ta kiiye fayda
salamaz.




Zamann iki memesini sadm; tatlsyla acsn tandm.
Devenin iki tanesi nde iki tanesi de arkada olmak zere drt
memesi vardr. Devenin memeleri zamandan bedeldir. Mana ise yle olur;
zamann hayr ve er olmak zere iki tarafn da tecrbe ettim ve iinde
nelerin olduunu anladm. Bu mesel zaman tecrbe eden kimse iin
kullanlr.

1
Abdulmecd Katm, el-Emslul-Arabiyye, 1. Bask, Dmek, 1988, s. 126.
2
Safvet, Cemheretu hutabil-Arab, I, 312.
3
Safvet, Cemheretu hutabil-Arab, I, 312.
4
Safvet, Cemheretu hutabil-Arab, I, 312.
5
Safvet, Cemheretu hutabil-Arab, I, 312.
6
Safvet, Cemheretu hutabil-Arab, I, 312.
 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015 163

1

sznn de Ekseme2 ait olduunu ve Hz.
Peygamberin onu dillendirdiini syleyenler vardr.

Hutbeleri
Cahiliye dneminde nesir trnn nemli bir ksmn tekil eden
hutbelerin irad alanlar daha ok vufd3 ve munfere4 tekil ederdi.
Cahiliye dneminde Araplar, komu devlet ve krallklara diplomatik
heyetler olarak kabul edilebilecek vufdlara kendilerini temsilen fesahat ve
belaat ile temayz etmi hatipleri seerlerdi. Nitekim Hre meliki Numan
b. Mnzir, Arap fesahat ve belagatini ispat etmek zere ran krallarndan
Kisra Enuirvana iinde Eksemin de bulunduu byle bir heyet
gndermitir.5 Numan b. Mnzir ran hkmdar Kisra Enuirvann
huzuruna geldiinde yannda Rum, Hint ve in heyetlerinin kendi
milletlerini vdklerini grmtr. Numan b. Mnzir de Araplar vp
onlarn btn milletlerden stn olduunu ifade ettiinde Kisra fkelenip
Araplarn din ve dnyaya dair milletler arasnda bir an olmadn, onlarn
zelil ve barbar bir topluluk olduklarn sylemitir. Numan da Araplardan
bir topluluk getireceini ve bu szlerine onlarn cevap vereceini ifade
etmitir. Kisra da bunu kabul edince Numan, Arap hatiplerden Kisraya
gitmelerini ve Arap meziyetlerinden bahsedip Araplarn onun zannettii gibi
olmadklarn ifade etmelerini istemitir.6
Eksemin hutbelerinde az szle ok mana ifade etmek, kelimeler ve
cmleler arasnda gzel uyum, sekin szler, ince anlamlar ve donatlm
ifadeler gibi hususlar n plana kmaktadr. Eksem b. Sayfnin dile
getirdii baz hutbeleri unlardr:

1
Hayra delalet eden, hayr yapan gibidir.
2
el-Asker, Cemheretul-emsl, I, 453.
3
Devlet ve krallklara gnderilen heyetler kendi toplumlarnn meziyetlerini anlatan
hutbeler irad ediyordu.
4
Munfere, en az iki kiinin bir hakem nezaretinde kendilerini veya kabilelerini ven
hutbe rad edilmesidir.
5
Yasin Kahyaolu, iir ve Nesir Balamnda Arapann slam Kltrndeki Yeri,
Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say:19, yl: Ocak-Haziran 2008, s. 97.
6
Safvet, Cemheretu hutabil-Arab, I, 15-16; Huseyn Hasan, Almu Temm, Beyrut,
1980, s. 105.
164 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015

Eksemin Kisra Karsnda Okuduu Hutbe

Metin:



.
.









.


.
.

.


1
. .
Tercme:
Varln en faziletlisi en yce olandr; insanlarn en deerlileri
hkmdarlardr, hkmdarlarn en deerlileri herkese kar en faydal
olanlardr, zamanlarn en hayrls en verimli olandr, hatiplerin (konuma
yapanlarn) en faziletlisi en doru szlsdr. Doruluk kurtulu sebebidir,
yalan ise felakete gtrr; ktln temelinde inatlk (husumette srar)
vardr, saduyu ve kararllk zor (ama salam) bir binektir; acziyet
yumuak2 bir binektir. Salkl grn feti arzu ve hevestir, (Bir eyi
yapamayacan syleyerek) acziyet gstermek fakirliin kapsn aan
anahtardr; ilerin en hayrls sabrdr, (Her zaman) hsn- zanda bulunmak
kmaz ve ikileme girmektir, (bazen) s-i zanda bulunmak ise koruyucu ve
himaye edicidir. Yneticilerin bozukluklarn slah etmektense
ynetilenlerin (halkn) bozukluklarn gidermek daha iyidir;maiyyeti kt
olan (ynetici, itii) suya dalan bir dalg gibidir. Vatanlarn en kts
yneticisi olmayan vatandr, hkmdarlarn en kts ise beri (susuz)
olann kendisinden korktuu hkmdardr; zm yok kii aciz kalr.
Evlatlarn en faziletlisi saygdeer, drst ve itaatkr olanlardr. (Kiinin)
en iyi yardmclar nasihatle ikiyzllk gstermeyip (samimi olanlardr.);
ordularn zafere en layk olan niyetleri iyi olanlardr. Varmak istediin
yere kadar gtreni azk olarak sana yeter; kt bir eyi dinlemen de
ktlk olarak sana yeter. Susmak bilgeliktir fakat onu yapan ok azdr,
belagat icazda(az szle ok ey anlatmakta)dr. Tavizsiz ve ar srarl

1
Safvet, Cemheretu hutabil-Arab, I, 21-22; el-skender - nn, el-Vast fil-edebil-
Arab ve trhih, s. 32-33.
2
Rzgrn nnde, nereye doru srklenecei belli olmayan, hafif, basit bir binek.
 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015 165

kimse nefret ettirir, tavizkar ve esnek olan kimse ise (etrafndakilere) uyum
gsterip sevilir.
Kisra hutbeyi ok beenmi, Eksemin hikmetinin geniliini ve
sznn kuvvetini itiraf ederek, Araplarn senden
baka hi kimsesi olmasa bile sen yeterdin demitir.
Bu hutbe ksa ama z cmlelerden meydana gelmitir. Kuvvetli
icaza sahiptir. Az szle ok manay ifade etme, cmlenin ksalna ramen
yce bir mana ve derin bir dnce ifade etmek bu hutbenin
zelliklerindendir. Ayn zamanda bu hutbe tecrbenin onaylad, akl-
selimin sayg gsterdii esaslar ihtiva etmitir.
Hutbenin cmleleri birbirinden kopuktur. Hutbenin ilk bir buuk
satrlk ksm tek bir hususu ele almaktadr; o da en faziletli eylerdir.
Dolaysyla buradaki cmleler birbiriyle balantldr denilebilir. Fakat
sonraki cmleler kopuk cmlelerdir.
Hutbenin ksa cmlelerden teekkl etmi olmas, cmlelerinin
dillerde dolaan hikmetler ve ender emsaller olmasna vesile olmutur.
Cmlelerin ksalna ve basitliine ramen bu cmlelere ince lafzlar ve
derin manalar sktrlmtr. Belki de bu cmlelerin birbirinden kopuk
olmasnn sebebi her cmlenin ayr bir konu ve dnceye temas ediyor
olmasdr. Burada cahiliye dneminde hutbelerin ulam olduu seviyeyi de
gz nnde bulundurmak gerekmektedir. nk slup asndan her
dnemin kendine has bir zellii vardr. Cahiliye dneminden rivayet edilen
hutbelerin genel zellii de budur.
Eksemin bu hutbesi siyasi hutbeler kategorisinde ele alnr ve
bugnn yneticileri de dhil olmak zere btn yneticilere nemli siyasi
mesajlar vermektedir.1 Zira Eksem bu hutbeyi bir hkmdar nnde irad
etmi; hkmdarlarn en faziletlileri, en ktleri hakknda gr beyan
etmitir. Bylece Kisraya Araplarn devlet ve ynetim ilerinden anladn
ve hkmdarlarn onlardan bir eyler alabileceini ortaya koymutur.
Hutbede en dikkat ekici cmlelerden birisi de hatiplerin (konuma
yapanlarn) en faziletlisi en doru szlsdr eklindeki cmledir. Eksem
bu sz ile yalan ktlemekle birlikte kendisinin yalanc olmadn,
szlerinde doru ve samimi olduunu ifade etmitir. Hemen akabinde
doruluun kurtulua, yalann ise felakete gtrdn ifade etmitir.
Nihayete gelindiinde ise unlar syleyebiliriz; bu hutbenin irad
amalarndan biri de Araplarn dnya grnde, fikirde, belagat ve
hikmette sahip olduu stnlkleri gstermektir. Bu amacn ifa etmi ve
Kisrann vglerine mazhar olmutur. Bu hutbedeki szler gnmzde de

1
Demirayak, Arap Edebiyat Tarihi, I, 248.
166 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015

dstur alnacak szlerdir. Szlerindeki kuvvet onlarn yaygnlamasna,

hikmet ve emsal olarak dillerde dolamasna neden olmutur.

Eksemin Amr b. Hinde Taziyesi

Metin:

.


:


.
. .
.
.


!
1

.
Tercme:
Ey hkmdar! Bu dnyada yaayanlar yklerinin dni ancak
baka bir yurtta aacak olan yolculardr. Bana kar koyamayacan bir i
gelmi, sana dnmeyecek olan biri senden ayrlp gitmi ve bir gn senden
ayrlp gidecek ve seni terk edecek olan kimseler seninle kalmtr. Bil ki
dnya gnden ibarettir: Dn bir ibret ve dil bir ahittir. O, sevdiini
almakla sana ac veren ve hem lehinde hem de aleyhinde olan hikmetini
baki klandr. Bugn de bir ganimet ve o, sen ona gitsen de gitmesen de sana
gelen bir dosttur. Onu bekleyiin uzamt fakat onun gidii de hzlca
olacaktr. Yarnn ise sahiplerinin kim olacan bilemezsin, seni hayatta
bulursa sana gelecektir. Nimet verene kretmek ve her eye gc yetene
teslim olmak ne gzeldir! Dallar olduumuz kklerimiz (kendilerinden
doduumuz atalarmz) gp gittiler; kkler gittikten sonra dallarn baki
kalmas da ne oluyor! Bil ki musibetten daha vahimi, geriye kt kimseleri
brakmasdr; iyilik yapan iyilikten daha iyidir, ktlk ileyen ise
ktlkten daha ktdr.
Bu hutbe, taziye gibi sosyal bir konuyu; sosyal dayanmay ieren
bir hutbe trdr. Eksem, bu hutbesini Arap hkmdarlarndan olan Amr b.
Hindin kardeinin vefat dolaysyla irad etmitir. Bu hutbede Eksem,
insan bir yolcuya benzetmitir. Bu yolcu bu dnyada ykn ykleyecek,
yolculuunu tamamlayp varmak istedii yere vardnda ise bu dnyadan
gtrd azn ortaya koyacaktr. nsann bu dnyada misafir olduunu
1
bn Abdi Rabbih, el-Ikdul-ferd, III, 230; Safvet, Cemheretu hutabil-Arab, I, 31;
Ferruh, Tarhul-edebil-Arab, I, 202.
 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015 167

ifade etmesi asndan ve insann dnya hayatna ancak bir yolcunun yola
olan ball kadar balanmas gerektiini vurgulamasndan dolay bu
ifadeler ok nemlidir.

Vasiyetleri
Eksem b. Sayfnin dile getirdii baz vasiyetleri unlardr:
Eksemin Evladna Vasiyeti
Metin:
!




. .

.
.


.






.

Tercme:
Ey oulcuum! limlerle mcadeleye girme onlarn gznde
basitleirsin ve seni bir kenara atarlar. Sefihlerle de tartma sana kar
cahilce davranrlar ve seni yererler. limleri ancak sabreden ve onlarn
grlerine uyan takip eder. Sefihlerden de ancak susan ve onlarla
konumayan kurtulur. Derin ilim sahibiyle tarttn zaman kendine kar
devaml fkesini arttrdn sanma. ittiin az bir eyden de doldurua
gelme, sonra seni holanmadn birok eye maruz brakr. fkeni
dindirmek iin kendini rezil etme. Bir cahil sana kar zorbalk ederse
hilmin sana fayda etsin. Sana ihsan edilmedii mddete sen ihsan
etmiyorsan ecrin nedir? Bakasna stnln nedir? ayet ecri ve fazileti
istiyorsan sana ktlk edene sen iyilikte bulun, sana zulmedeni affet, sana
fayda vermeyene sen faydal ol, bunun karln da Allahtan bekle; Zira
kmil olan hasene (iyilik), sahibinin ona karlk bu dnyada mkfat
beklemediidir.

Eksemin Kabilesine Vasiyeti

Metin:







.

.


168 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015

. .
.

.

.
. .

. . .

.
. . .
.
. . .


.

. .
.
. .
. . .

1
.

Tercme:
Size Allaha kar takval olmay ve sla-i rahim yapmay vasiyet
ediyorum. Aptal kadnlarla evlenmekten saknn zira onlarla evlenmek
tehlikelidir ve ocuu kayptr (botur). Atlara iyi bakn ve onlara deer
verin. Zira onlar Araplarn kaleleridir ve onlarn kan dindirici gleri
vardr. Develerin boyunlarn bo yere kesmeyin. Zira onda asaletin deeri
vardr. Stleri byklere hediye edilir, kkler de onunla beslenir. ayet
develer eziyet etmek isteseydi muhakkak bunu yapard. Kymeti bilinen
kimse asla lmez. Asl fakirlik mal yoksulluu deil akl yoksulluudur. Bir
adam bin adamdan daha hayrl olabilir. Zaman knayann knamas uzun
srer. Kaderine raz olann (kanaat edenin) hayat gzelleir. Sevinle
beraber var olan fakirlik, dmanlkla beraber var olan zenginlikten daha
iyidir. Alkanlk (huy) deimez. Dnya bir deverandr srekli senin olmaz
(bir gn lehine bir gn aleyhinde olur). Senin olan ey zayflna ramen
sana gelir, aleyhinde olan eyi ise gcnle uzaklatramazsn. Haset ilac
olmayan bir hastalktr. Kim bir gn grrse onda grlr (nasl muamele
edersen yle muamele grrsn). Ok atmadan nce ok klf doldurulur.
Pimanlk cahillikle beraber doar. Akln destei sabrdr. lerin en hayrls
sabrn sonudur. Sevginin bekas taahhtte adaletli olmaktan geer.
Aralklarla ziyaret edenin sevgisi artar. hanet (insanlar kandrmak)

1
Safvet, Cemheretu resilil-Arab, I, 25; Safvet, Cemheretu hutabil-Arab, I, 305
 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015 169

mutsuzluun anahtardr. Oyalanma ve acizliin neticesi mahvolmaktr. Her

eyin vaheti vardr. Dilini hayrla yumuat (her zaman hayr syle). Bir ey
anlatlamad zaman susmak, hatal mantk olaylar anlatmaya almaktan
daha iyidir. Saduyu (tedbir) sorumlu olduun eyi koruman ve
sakndrldn eyi terk etmendir. ok nasihat etmek oka kt zann celb
eder. Bir eyi srarla isteyen kimse kardakine yk olur. Hakkndan
fazlasn isteyen mahrum olmay hak eder. Nezaket berekettir, barbarlk ise
uursuzluktur. Cmertliin en iyisi ihtiyaca uygun yaplandr. Affetmenin
en iyisi de g yetirdikten sonra yaplandr.

Sonu
Hakmul-Arab olarak nitelendirilen Eksem b. Sayfi cahiliye
dneminde hikmette r am bir ahsiyettir. Emsallerinde, hutbelerinde
ve vasiyetlerinde hikmet ykl ve derin manal cmleler dile getirmitir.
Hikmet denilince Eksem akla geliyor ve hikmet ancak ona nisbet ediliyordu.
Bu sebepten olsa gerektir ki Ekseme bir hayli mesel ve hikmetli sz
atfedilmitir. Eksem, Kisrann Araplarn senden baka (hatibi, hakmi,
edbi ve bilgesi) olmasyd bile sen yeterdin vgsne bu hikmet, fesahat
ve zeksndan tr mazhar olmutur. Araplarn en ok mesel darb edeni,
ensab hakknda en bilgini, hkm vermede en mahir olan vs. gibi vasflar
Ekseme atfedilenlerden bazlardr.
Mslman olup olmad tartmal olsa da kanaatimizce o,
slamiyeti kabul etmitir. Hz. Peygambere mektup yazm ve slamiyet
hakknda bilgi istemitir. Peygamber efendimize giderken yolda vefat
edecei srada kavmini Mslman olmaya tevik etmesi ve kendisinin
Mslman olduuna dair onlar ahit tutmas, dahas bn Abbasn Nisa
suresi 100. Ayet-i kerimesinin onun hakknda nazil olduunu ifade etmesi
bu kanaati kuvvetlendiren hususlardr. Eksem, hikmet, hutbe ve
vasiyetlerinde slam ahlak ve anlayna uygun esaslar telkin etmitir.
Daima erdemli davranlar tavsiye etmitir.
Eksemin hikmet, emsal, hutbe ve vasiyetleri gnmzde de
deerlerini koruyarak srdrmekte ve her insan iin tutulacak t olma
zelliini tamaktadr. Edebi adan hl ender ifadeler olma vasfn da
barndrmaktadr. Hutbe ve vasiyetlerinde kulland cmlelerin birbirinden
kopuk olmas bu cmlelerin dillerde dolaan hikmetler olmasn salamtr.

Kaynaka
bidn Abdulmecid, el-Emsl fi-ir el-Arab el-kadm ve
mukranetuh bi nezirih fil-dbis-smiyye, 1. bask, Kahire, 1956.
Ahmed Emn, Feyzul-htr, I-X, Khire, ty.
170 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015

el-Askaln, ihabuddn Ahmed b. Al b. Hacer, el-sbe f temyzis-

sahbe, thk. Sdk Ceml el-Attr, Beyrt, 2001.
el-Asker, Eb Hill, Cemheretul-emsl, thk. Muhammed Ebul-Fadl ve
Abdulmecd Katm, I-II, Beyrut, 1988.
el-Chz, Eb Usmn Amr b. Bahr, el-Beyn vet-tebyn, thk. Abdusselm
Muhammed Hrn, Khire, 7. bask, I-IV, Mektebetul-Hnc, 1998.
Cevd Al, el-Mufassal f trhil-Arab kablel-slm, I-X, Badat, 1993.
el-Cezer, zzddn b. el-Esr Eb Hasan Al b. Muhammed, Usdul-be f
marifetis-sahbe, Drul-fikr, ty.
ubuku Asri, Eksem b. Sayf maddesi, DA.
Demirayak Kenan, Arap Edebiyat Tarihi-I, 2. bask, Erzurum 2012.
el-Els, Mahmd ukr, Bulul-ereb f marifeti ahvlil-Arab, Tashih
ve erh Muhammed Behcet el-Eser, I-III, Khire, h. 1342.
el-Endeles, Eb Bekr b.Yahy b. sm, Hadikul-ezhir, thk. Aff
Abdurrahmn, Beyrut 1987.
el-skender Ahmed ve nn Mustaf, el-Vast fil-edebil-Arab ve
trhih, 16.bask, Khire 1916.
el-bl, Hasan Selm b. Abdullah b. Selm el-Bhil, ez-Zehirvel-alk f
dbin-nfs ve mekrimil-ahlk, nr. hsn Zennn es-Smir, Beyrut
2011.
Ferruh, mer, Tarhul-edebil-Arab, I-VI, y.y., 1981.
Goldziher, Ignace, Klasik Arap Literatr, ev. Rahmi Er-Azmi Yksel,
Ankara 2012.
Hafc Abdulmunim, e-irul-chil, Beyrut 1973.
Hamidullh Muhammed, el-Vesik es-Siyasiyye lil-ahdin-nebev vel-
hilfetir-ride, Beyrut, 1987.
Huseyn Hasan, Almu Temm, Beyrut, 1980.
bn Abdi Rabbih, Ahmed b. Muhammed el-Endls, el-Ikdul-ferd, thk.
Muhammed Sad el-Uryn, Khire 1953.
bn Hazm Ali b. Ahmed b. Sad, Cemheretu ensbil-Arab, thk.
Abdusselm Muhammed Hrn, Khire 1962.
bn Kuteybe Abdullh b. Mslim, el-Merif, thk. Servet Ukke, Khire
1960.
bn Mad el-Msev, emsuddin Eb Al Fahhr, el-Hucce alaz-zahib ila
tefkri Eb Tlib, thk. Seyyid Muhammed Bahrul-ulum, h. 1410.
bn Nubate el-Msr, Cemaluddn, Serhul-uyn f erhi risaleti bn Zeydn,
Thk. Muhammed Ebul- Fadl brahim, y.y., t.y.
Kahyaolu, Yasin, iir ve Nesir Balamnda Arapann slam
Kltrndeki Yeri, Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say:19,
Yl: Ocak-Haziran 2008.
 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 20, Say 34, TemmuzAralk 2015 171

Katm Abdulmecd, el-Emslul-Arabiyye, Dmek 1988.

el-Meydn, Ebil-Fadl Ahmed, Mecmeul-emsl, thk. Muhammed
Muhyiddn, I-III, Khire 1959.
Safvet, Ahmed Zeki, Cemheretu hutabil-Arab f usril-Arabiyyetiz-
zhire, Khire 1923.
Safvet Ahmed Zeki, Cemheretu resilil-Arab f usril-Arabiyyetiz-
zhire, I-II, Beyrut ty.
es-Smir brhm, el-Emsl el-Arabiyye, Mecelletut-tursi-ab,
Say:1, Yl: 1975.
es-Selib, Eb Mansr en-Neysbr, Simrul-kulb fil-mudfi vel-
mensb, thk. Muhammed Ebul-Fadl, Khire 1959.
es-Sicistn, Eb Htim Sehl b. Muhammed, el-Muammerne vel-vesy,
thk. Abdulmunim Amir, Khire 1961.
elk Al, en-Nesrul-Arab f nemzicihi ve tetavvurihi li asreyin-nahdati
vel-hads, 2. bask, Beyrut 1974.
Zirikl, Hayruddin, el-Alam, I-VIII, Beyrut 1995.