Professional Documents
Culture Documents
PHYS QUANTUM CHLTNC2007 7194 - (Thuvienvatly) PDF
PHYS QUANTUM CHLTNC2007 7194 - (Thuvienvatly) PDF
M U
M U
Hc phn c hc lng t nng cao l mn hc bt buc i vi hc
vin cao hc chuyn ngnh Phng php Ging dy Vt l v chuyn ngnh
Vt l L thuyt-Vt l Ton, n nhm b sung v nng cao mt s kin thc
c hc lng t nh cc phng php tnh gn ng trong c hc lng t,
l thuyt tn x lng t, c hc lng t tng i tnh,... Cc kin thc
ny l c s hc vin tip thu cc kin thc v Vt l thng k, Vt l
cht rn, C s l thuyt trng lng t,...
Vi mc tiu nh trn, ni dung ca mn hc c xy dng trong 4
chng. Chng I khi qut li cc c s ca c hc lng t (c s ton hc,
cc tin ca c hc lng t, nguyn l bt nh Heisenberg, phng trnh
Schrdinger, s bin i theo thi gian ca gi tr trung bnh cc i lng
vt l,...). Chng II trnh by cc phng php gn ng gii phng
trnh Schrdinger thng c s dng trong c hc lng t. Chng III
trnh by l thuyt tn x lng t. Chng IV trnh by khi qut c hc
lng t tng i tnh, bao gm mt s phng trnh c bn (Phng trnh
Klein-Gordon, phng trnh Dirac, phng trnh Pauli,...), mt s khi nim
c bn (Mt xc sut tng i tnh v mt dng xc sut tng i
tnh, spin v mmen t ca ht vi m,...). Ngoi ra, cc hc vin cao hc
Vt l L thuyt -Vt l Ton cn c 15 tit kho st su hn v cu trc
cc trng thi nguyn t, l thuyt lng t v bc x, hiu ng Zeemann d
thng, cc trng thi nng lng m, tnh bt bin ca phng trnh Dirac.
gip hc vin nm chc cc kin thc ca mn hc, s thi gian
dnh cho hc vin rn luyn cc k nng vn dng v gii cc bi tp, xmine
chim 1/4 thi lng ca mn hc.
2
Mc lc
1 C s ca c hc lng t 4
1.1 C s ton hc ca c hc lng t . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.1.1 Ton t: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.1.2 Cc php tnh trn ton t . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.1.3 Hm ring, tr ring v phng trnh tr ring ca ton
t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1.4 Ton t t lin hp tuyn tnh (ton t hermitic) . . . 6
1.1.5 Cc tnh cht ca ton t hermitic . . . . . . . . . . . 8
1.2 Cc tin ca c hc lng t . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2.1 Tin 1: Trng thi v thng tin . . . . . . . . . . . 9
1.2.2 Tin 2: Cc i lng ng lc . . . . . . . . . . . . 9
1.2.3 Tin 3: Php o cc i lng ng lc . . . . . . . 10
1.2.4 Gi tr trung bnh ca bin s ng lc . . . . . . . . . 11
1.2.5 Tnh h s phn tch ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.3 S o ng thi hai i lng vt l . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.3.1 S o chnh xc ng thi hai i lng vt l . . . . . 12
1.3.2 Php o hai i lng ng lc khng xc nh ng
thi. Nguyn l bt nh Heisenberg. . . . . . . . . . . 13
1.4 Phng trnh Schrdinger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.4.1 Phng trnh Schrdinger ph thuc thi gian . . . . . 15
1.4.2 Mt dng xc sut. S bo ton s ht . . . . . . . 16
1.4.3 Phng trnh Schrdinger khng ph thuc thi gian.
Trng thi dng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.5 S bin i theo thi gian ca cc i lng ng lc . . . . . 19
1.5.1 o hm ca ton t ng lc theo thi gian . . . . . 19
3 L thuyt tn x lng t 57
3.1 Bin tn x v tit din tn x . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3.1.1 Tit din tn x . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3.1.2 Bin tn x . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
3.1.3 Tn x n hi ca cc ht khng c spin . . . . . . . 60
3.2 Tn x n hi trong php gn ng Born . . . . . . . . . . . 65
3.3 Phng php sng ring phn . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Chng 1
C s ca c hc lng t
Z Z
1 (x), 2 (x), 1 (x)A2 (x)dx = +
A 1 (x) 2(x)dx. (1.7)
V V
C hc lng t nng cao Ch.1: C s ca c hc lng t 7
t u = , dv = (d/dx).dx, th
Z + Z +
d
Adx = |x=+
x= dx,
dx
v Z Z XX
(x)A(x)dx = ci i (x)Acj j (x)dx
V V i j
XX Z
= ci cj i (x)Aj (x)dx
i j V
XX Z
= ci cj aj i (x)j (x)dx
i j V
XX
= ci cj aj ij
i j
X
= |ci |2 ai .
i
L = LL,k = Lk L,k .
M = MM,k = Mk M,k .
= L,k = M,k .
y chnh l iu kin ng thi o c chnh xc hai i lng ng
lc L v M. V ta c th rt ra nh l sau:
iu kin t c v hai i lng ng lc o c ng thi l
ton t tng ng ca chng giao hon vi nhau.
Chng ta s chng minh nh l ny sau y.
a) iu kin t c: Nu L, M c chung hm ring k th hai ton t
L, M giao hon c vi nhau.
Ta c
LMk = L Mk = Mk Lk = Mk Lk k ,
M Lk = M Lk = Lk Mk = Lk Mk k .
Suy ra
LMk = M Lk ,
hay
LM M L k = 0 = LM M L = 0 = LM = M L.
C hc lng t nng cao Ch.1: C s ca c hc lng t 13
L = L,
M L = M L = M (L) = L M .
V M v L giao hon nn
M L = LM = L M .
= hng s.,
hay M = hng s. = M., ngha l cng l hm ring ca ton t M.
Ta c giao hon t
h i h i h i
d d
L, M = L L, M M = L, M = iP . (1.24)
Xt tch phn: Z
I() = d iM
| L d |2 dx 0 (1.25)
V
trong l mt thng s thc, tch phn ly trong ton b min bin thin
V ca x.
Z h i
I() = d d
(L iM) (L d iM)dx
d
V
Z
= d iM)
(L d + (Ld iM)dx
d
V
d = L
v tnh cht hermitic, L d + , M d + , do (L
d = M d iM)
d +=
d + iM,
L d nn
Z
I() =
L d + iM)(
d d iM
L d dx
V
Z h i
2 d2 d d d d d 2
I() = L i LM M L + M dx
V
Z ih
2 d2 d d d 2
I() = L i L, M + M dx
V
theo (1.24), th
Z
2 d2 d 2
I() = L + P + M dx, suy ra
V
I() = 2 L2 + P + M 2 0.
Mun cho I() 0 th tam thc bc hai theo trn phi c bit thc
2 2 2
= P 4 L M 0, ngha l
h i2
P2 L, M
L2 2
M hay L2 2
M . (1.26)
4 4
C hc lng t nng cao Ch.1: C s ca c hc lng t 15
M = px = i~ : ton t xung lng theo phng x.
x
th
[x, px ] = i~,
suy ra h thc bt nh Heisenberg cho to v xung lng
~
x.px . (1.29)
2
Nh vy ta khng th ng thi o chnh xc to v xung lng ca
mt ht vi m. Sai s mc phi khi o tun theo h thc bt nh Heisenberg
(1.29).
ngha vt l: Vic khng o c chnh xc ng thi to v xung
lng ca ht vi m chng t rng n lng tnh sng ht. Ht vi m khng
c qu o xc nh. l mt thc t khch quan do bn cht ca s vt
ch khng phi v kh nng hiu bit s vt ca ta b hn ch hoc my o
km chnh xc. V h thc bt nh l biu thc ton hc ca lng tnh
sng ht ca ht vi m.
~j(~r, t) = i~ ( ) (1.37)
2m
l vect mt dng xc sut. ln ca ~j(~r, t) c ngha nh l dng ht
trung bnh qua mt n v din tch t vung gc vi phng chuyn ng
trong mt n v thi gian.
Theo phng trnh (1.35) c dng ca phng trnh lin tc m t
nh lut bo ton s ht vi m:
~j + = 0. (1.38)
t
f i~ f
t HE (~r)
E (~r)i~ = f (t)HE (~r) = = E,
t f (t) E (~r)
Z ( )
dL L i h i
= (x) + H, L (x)dx. (1.51)
dt t ~
Ta nh ngha o hm ton t L theo thi gian dL/dt l ton t c
xc nh sao cho
Z !
dL dL dL
= = (x) (x)dx. (1.52)
dt dt dt
X i i
(x, t) = Cn (t)n (x), trong Cn (t) = cn e ~ Ent = Cn (0)e ~ En t .
n
Chng 2
H = H0 + V , (2.1)
trong V l ton t hiu chnh nh (ton t nhiu lon) cho ton t khng
nhiu lon H0 . iu kin coi V l nh so vi H0 s ni sau. xc
(0)
nh, ta xt trng hp ph gin on. Gi thit bi ton tm hm ring n ,
C hc lng t nng cao Ch.2: Mt s phng php gn ng trong c hc lng t 23
(0)
tr ring En ca ton t khng nhiu lon H0 t phng trnh
(0)
Nhn hai v ca ng thc mi tm c vi m v ly tch phn theo ton
min ca cc bin c lp, ng thi xt n tnh trc giao chun ho ca
(0)
cc hm k , th ta c
X
(0)
Cm E Em = Vmk Ck , m = 1, 2, 3, ... (2.5)
k
trong Z
(0) (0)
Vmk = m (x)V k (x)dx (2.6)
V
l phn t ma trn ca ton t nhiu lon c tnh theo cc hm sng ca
bi ton khng nhiu lon. H phng trnh (2.5) hon ton tng ng vi
phng trnh (2.3). N chnh l phng trnh Schrdinger trong biu din
nng lng. By gi, ta s dng gi thit coi ton t V l nh theo ngha l
cc mc nng lng v hm sng trong bi ton nhiu lon s gn vi cc gi
C hc lng t nng cao Ch.2: Mt s phng php gn ng trong c hc lng t 24
(1) vmn
Khi m 6= n, ta thu c Cm = (0) (0)
. (2.16)
En Em
Phng trnh (2.14) cho ta khi m = n
X X
(2) (1) (1) (1) (1)
En = Cn vnn En + vnk Ck = vnk Ck v theo (2.15) vnn = En(1) .
k6=n k6=n
(1) (2)
By gi ta tm gi tr ca Cn v Cn . Chng c th thu c t iu kin
chun ho c xt n (2.4)
Z X
(x)(x)dx = 1 |Ck |2 = 1. (2.18)
V k
(2)
Theo gi tr ca Cm tr thnh
vnn vmn X vmk vkn
(2) .
Cm = 2 + (2.21)
(0) (0) (0) (0) (0) (0)
En Em k6=n En Em En Ek
da vo (2.9), ta c
X |Vnk |2
En = En(0) + Vnn + (0) (0)
. (2.23)
k6=n En Ek
Biu thc (2.24) cho thy rng s hng hiu chnh cp mt tht s b nu
(0) (0)
(|Vkn|/|En Ek |) 1, ngha l iu kin v ton t V nh l
(0)
|Vkn| |En(0) Ek |, n 6= k. (2.25)
(0)
cho hm sng v cc mc nng lng En s ln v ta khng dng c cc
cng thc . Tuy nhin, nu s cc tr ring gn nhau ln cn mc n ca H0
khng nhiu th c th thay i phng php tnh sao cho c trong trng
hp ny vn c th kh c s xut hin cc s hiu chnh ln. Chng ta
ch xt trong trng hp n gin l c hai mc nng lng gn nhau.
(0) (0)
Gi s H0 c hai tr ring E1 v E2 gn nhau, tng ng vi cc
(0) (0)
hm ring 1 v 2 , cn tt c cc tr ring khc xa chng. Trong php
tnh gn ng cp khng, ta tm nghim di dng
(0) (0)
(0) = a1 + b2 (2.26)
H (0) = E (0) , H = H0 + V ,
chng ta thu c
(0) (0) (0) (0)
aH1 + bH2 =E a1 + b2 . (2.27)
(0)
Nhn (2.27) vi 1 v ly tch phn, ta c
Z Z
(0) (0) (0) (0)
aH11 + bH12 = aE; H11 = 1 H1 dx, H12 = 1 H2 dx (2.28)
V V
(0)
Tng t vi 2 , ta c
Z Z
(0) (0) (0) (0)
aH21 + bH22 = bE; H21 = 2 H1 dx, H22 = 2 H2 dx. (2.29)
V V
Ta c: Z
(0)
Hmn = m Hn(0) dx = En(0) mn + Vmn . (2.30)
V
Hai phng trnh (2.28) v (2.29) c bin i thnh
(
(H11 E)a + H12 b = 0
(2.31)
H21 a + (H22 E)b = 0
trong ta lu H12 = H21 do H l ton t hermitic.
Ta xt hai biu thc ca (2.33) trong hai trng hp gii hn
1. Nu H11 H22 |H12|, th theo (2.30) c ngha l
(0) (0) (0) (0)
E1 + V11 E2 + V22 E1 E2 |V12|.
(0) (0)
T iu ni trn, suy ra rng trong s cc gi tr nng lng E1 , E2 , E3 , E4 , ...
s khng c cc gi tr gn nhau. Do c th dng cc gi tr ny cng cc
(0) (0)
hm tng ng ca chng 1 , 2 , 3 , 4 , ... lm cc i lng gn ng cp
khng khi cn tnh cc hm sng theo cng thc (2.24) trong php tnh
gn ng cp mt v cc hiu chnh cho nng lng trong php gn ng
cp hai theo cng thc (2.23).
Phng php ny cng c th dng c khi E1 = E2 , ngha l khi c
(0) (0)
mc suy bin bc hai vi hai hm 11 v 12 . Tt c cc cng thc ny vn
(0) (0) (0) (0)
cn ng, nu hiu 1 l 11 v 2 l 12 .
Gi H l Hamiltonian ca h,
H = H0 + V . (2.46)
Ta cn tm tr ring E v hm ring ca H, ngha l phi tm nghim ca
phng trnh
H = E. (2.47)
Do c suy bin bi hai nn phng trnh (2.47) c th vit
(
(0) (0) (0)
H0 n1 = En n1
(0) (0) (0) (2.48)
H0 n2 = En n2 .
hay
V1 C1 + V2 C2 = C1 E (1) 1 + C2 E (1) 2, = 1, 2.
R (0) (0)
lu rng V = V n V n dx, ta suy ra
(
V11 E (1) C1 + V12 C2 = 0
(2.50)
V21C1 + V22 E (1) C2 = 0.
(1) (1)
ng vi hai gi tr E1 v E2 s c hai cp gi tr cho C1 v C2.
(1)
a)Vi E1 = V11 + V12 , h phng trnh (2.50) tr thnh
(
V12 C1 + V12 C2 = 0
V12C1 V12 C2 = 0.
Trong trng hp ny ta tm c
1
C1 = C2 = ,
2
(1)
hm sng tng ng vi mc nng lng E2 l
1 (0) (0)
n2 = n1 n2 .
2
Mc nng lng khng cn suy bin na. Nh vy nhiu lon lm mt
suy bin.
By gi ta xt l thuyt nhiu lon khi c suy bin bi n 2. C th
l t vn nh sau: Cn tm nghim ca phng trnh
H = E (2.54)
trong
(0)
Mt mc E (0) ng vi n hm p . Gii hn tm cc hiu chnh nng lng
trong php gn ng cp mt v cc hm sng trong php gn ng cp
khng, ngha l )
(0) (1)
E = E +E ,
P (0) (2.56)
= p Cp p .
mi mc Ep ng vi mt hm sng
X (0)
p = Ck pk . (2.61)
k
C hc lng t nng cao Ch.2: Mt s phng php gn ng trong c hc lng t 35
V = eEz. (2.62)
C hc lng t nng cao Ch.2: Mt s phng php gn ng trong c hc lng t 36
m Z Z Z Z
2 2
2 2 4 2
z sin dd = r cos2 sin dd = r .
0 0 0 0 3
C hc lng t nng cao Ch.2: Mt s phng php gn ng trong c hc lng t 38
Nh vy ng vi mc nng lng
(0) (1) (0)
E21 = E2 + E21 = E2 3aeE (2.82)
ta c hm sng trong php gn ng cp khng
(0) (0)
1 = C111 + C212 = C11 (200 + 210) . (2.83)
iu kin chun ho hm sng cho
Z
1 1 dV = 1,
V
C hc lng t nng cao Ch.2: Mt s phng php gn ng trong c hc lng t 39
ta tm c C11 = 1/ 2, vy
1
1 = (200 + 210) . (2.84)
2
Tng t mc nng lng
(0) (1) (0)
E22 = E2 + E22 = E2 + 3aeE (2.85)
(0)
Nhn bn tri hai v vi m (x, t) ri ly tch phn theo to , ta c
dCm (t) X
i~ = Vmk (t)Ck (t), (2.92)
dt
k
trong
Z
(0) (0)
Vmk (t) = e (Em Ek )t
i (0)
(0)
~ m (x)V (t)k (x)dx = eimk t vmk (t),
V
Z
1 (0) (0)
(0) (0)
mk = Em Ek ; vmk (t) = m (x)V (t)k (x)dx, (2.93)
~ V
C hc lng t nng cao Ch.2: Mt s phng php gn ng trong c hc lng t 41
dCm (t) X
(1)
i~ = vmk (t)eimk t nk = vmn (t)eimn t , (2.96)
dt
k
(1)
Lu rng (2.99) ch ng khi vmn (t), t nh hiu chnh Cmn nh so vi
n v.
a) Ta xt trng hp c bit khi nhiu lon khng ph thuc thi
C hc lng t nng cao Ch.2: Mt s phng php gn ng trong c hc lng t 43
khi
(0)
~ = Em En(0) (2.107)
th xc sut c gi tr cc i. R rng nu nng lng ~ ca nng lng
(0) (0)
kch thch bng hiu hai mc nng lng Em En th xc sut chuyn di
t trng thi n n trng thi m ca h lng t c gi tr cc i. l
tnh cht cng hng ca s kch thch bng bc x. Vic kho st hm
(0) (0)
(0) sin2[ 2~t (Em En ~)]
fm (Em , t) = 2
1 (0) (0)
2~ (Em En ~) t
cho ta iu kin
~ (0)
Em
t
Lu rng t yu cu bt nh nng lng ca trng thi cui
(0)
Em phi nh so vi nng lng ~ ca trng kch thch, ta rt ra bt
ng thc
1 (0) ~
t , Em .t (2.108)
2
(0)
ngha l Em ~ nu thi gian tc ng ca nhiu lon ln so vi chu
k ca nhiu lon.
Khi t th da vo cng thc
sin2 t
limt = () : hm delta Dirac,
2t
(0) (0)
vi = (Em En ~)/(2~) v lu tnh cht (ax) = (x)/a, ta suy ra
2
2 (0) (0)
wmn (t) = |vmn (0)| t Em En ~ . (2.109)
~
Nh vy khi xt trong mt thi gian di th ch c chuyn di lng t
nu i s ca hm delta Dirac bng khng, tc l nng lng bc x kch
thch ~ ng bng hiu hai mc nng lng.
(0)
(0) = 2 = n (~r2 )m (~r1 ). (2.120)
(0) (0)
Nh vy theo nguyn l khng phn bit cc ht ng nht , 1 v 2 u
tho mn cc phng trnh
(0) (0) (0) (0)
H0 1 = E0 1 ; H0 2 = E0 2 .
H = E, H = H0 + V . (2.121)
Vi lu
Z Z Z Z
(0) (0) (0) e2 (0)
Vij = Vji = i V j dVi dVj = i dVi dVj ,
r12 j
theo :
V11 = V22; V12 = V21 = V12 = V21 . (2.123)
ta tm E (1) bng cch cho nh thc sau bng khng
V11 E (1) V
12
= 0. (2.124)
V21 V22 E (1)
vi E0 = En + Em . t
T suy ra
(K ) C1 + AC2 = 0
(2.129)
(K ) C2 + AC1 = 0.
Thay = K + A, ta thu c C1 = C2 = 1/ 2.
Thay = K A, ta thu c C1 = C2 = 1/ 2.
Suy ra hm sng i xng
1 (0) (0)
s (~r1 , ~r2 ) = 1 + 2 , Es = En + Em + K + A, (2.130)
2
hm sng phn xng
1 (0) (0)
a (~r1 , ~r2 ) = 1 2 , Ea = En + Em + K A. (2.131)
2
Phng php ny khng cho chnh xc cao, so vi thc nghim th
vo khong 20%. Ta s xt bi ton ny theo phng php khc c chnh
xc cao hn, l phng php trng t hp Hartree-Fok.
R
Vi iu kin chun ho cho hm l dq = 1, ta cn tm cc
hm sao cho E t cc tr. E l mt i lng ph thuc vo v c
gi l phim hm. Ta tm cc tr ca phim hm ny. y l mt bi ton
bin phn c iu kin. Mun vy, ta dng phng php tha s bt nh
Lagrange. Ni dung phng php ny sau: Gi s cn tm cc tr ca phim
hm f = f (x1 , x2 , ..., xn ) vi iu kin i (x1, x2 , ..., xn ) = 0, i = 1, 2, ..., n.
Lagrange a bi ton tm cc tr f c iu kin v bi ton tm cc tr
P
khng c iu kin ca hm F = f + i i i , trong i c gi l cc
tha s bt nh Lagrange. Ta tm cc tr ca cc hm F vi bin x. Khi
cc im m F t cc tr cng l nhng im m f t cc tr vi iu kin
no .
Hm F t cc tr khi bin phn ca n F = 0.
Chuyn bi ton (2.132) v bi ton cc tr ca F
Z Z
F = Hdq E dq 1 . (2.134)
P
Trong s hng th nht v th hai ng vai tr ca f v i i i ,
cn E l tha s bt nh Lagrange. Php tnh bin phn cho ta
Z Z Z
F = Hdq E dq = H E dq = 0. (2.135)
(2.136) vi ly tu , nn suy ra
H E = 0; hay H = E, (2.139)
Z
dq = 1. (2.141)
Nh vy, vic tnh nng lng E0 trong trng thi c bn quy v vic
tnh cc tiu ca phim hm. Hm sng thc hin vic tnh cc tiu l
hm sng 0 trng thi c bn.. T iu kin cc tiu (2.140), ta xt tip
cc i lng 1 , E1 , 2 , E2 , .... Cc hm sng ca cc trng thi dng kch
thch n tip sau khng nhng ch tho mn iu kin chun ho m cn
phi tho mn iu kin trc giao
Z
n dq = 0. (2.143)
tm , , ta tnh
J J
= = ... = 0
v thu c 0 , 0 , .... Ta tm c hm th E = J (0, 0 , ...) rt gn E0 v
hm sng0 (q, 0 , 0 , ...) rt gn vi 0 . Ta tip tc tm E1 , 1 , E2 , 2 khi
bit E0 , 0 Z
E1 = min 1 H1 dq,
R R
vi iu kin |1 |2dq = 1, 1 0 dq = 0.
Z
E2 = min 2 H2 dq,
R R R
vi iu kin |2 |2dq = 1, 2 1 dq = 2 0 dq = 0.
c th, ta xt th d sau:
Dng phng php bin phn tm tr ring v hm ring ca ton
t H ca dao ng iu ho mt chiu
~2 d2 m 2 2
H = + x,
2m dx2 2
ta tm hm th. Trc ht c nhn xt l hm th phi tho mn cc iu
kin chun, trong c iu kin 0 khi x .
Hm sng ca trng thi c bn khng c mt (xem phn dao ng
iu ho) c dng
1 2
(x, ) = A exp x
2
R
iu kin ||2dq = 1 cho ta A = (/)1/4 , vy
Z
1 ~2 m 2
J () = Hdx = + .
4 m
C hc lng t nng cao Ch.2: Mt s phng php gn ng trong c hc lng t 52
J () m
= 0 = 0 =
~
Trong trng thi c bn E0 = J (0 ) = (~)/2 v hm sng
m 1/4
mx2
0 = (x, 0 ) = exp .
~ ~
Tm tip E1 , 1 . Hm 1 phi trc giao vi 0 . Chn
1 2
1 (x, ) = Bx exp x ,
2
R
trong B 2 = (2/ ) 3/2, do iu kin chun ho |1|2 dx = 1. Cn
Z
J () = 1 H1 dx,
vi iu kin cc tiu
J () m
= 0 = 0 = .
~
Cui cng ta thu c
3
E1 = J (0) = ~,
2
1/2
2 m 3/4 mx2
1 = x exp .
~ 2~
Z 2 Z
2 e 1 (~r1 )
g2 (~r2 ) = 1 dV1 = e dV1 , (2.149)
r12 r12
trong i = e|i |2, i = 1, 2 l mt in tch gy ra bi mt in t ti
im c to ~ri .
Nng lng ton phn ca h bng
Z
E = HdV,
Z
~2 2 ~2 2 2e2 2e2 e2
E= 1 2 + 1 2 dV1 dV2
2m 1 2m 2 r1 r2 r12
E = E1 + E2 G. (2.150)
Trong Z Z
2 2
1 2 1 2
G = e2 dV1 dV2 = dV1 dV2 (2.151)
r12 r12
l nng lng tng tc tnh in gia cc in t. T (2.147), ta nhn thy
trong biu thc ca E1 , E2 u c mt nng lng tng tc gia cc in
t, do trong tng E1 + E2 , nng lng ny c tnh n hai ln. Nh
vy nng lng E ca h phi l E1 + E2 G. Nu h gm N in t, bng
lp lun tng t, ta thu c phng trnh t hp Hartree cho in t th
i trong trng thi lng t ni :
" #
~2 2 X Z |nk | 2
i + U (~ri ) + ei ek dVk ni = Eni ni . (2.152)
2m |~ri ~rk |
k
Bi ton rt v Z Z
H E dV1 dV2 = 0,
Z Z
H E dV1 dV2 = 0,
~2 2 2e2
E + H11 + G11 2(~r) [H12 + G12 ] 1 (~r) = 0, (2.156)
2m r
vi Z
e2
Gik (~r1 ) = i (~r2 )k (~r2 ) dV2 ,
r12
Z
~2 2 2e2
Hik = i k dV.
2m r
cc phng trnh (2.155), (2.156) thu c bng phng php trng t hp
Hartree-Fok. So snh chng vi cc phng trnh t hp Hartree (2.147), ta
nhn thy trong cc phng trnh Hartree-Fok c thm cc tch phn trao
i, l cc tch phn dng Gik . Phng php trng t hp c ng dng
rng ri tnh hm ring v nng lng ca cc nguyn t phc tp v
cho kt qu rt ph hp vi thc nghim. Tuy nhin, vic gii phng trnh
Hartree-Fok phi dng phng php tnh s v s dng my tnh.
57
Chng 3
L thuyt tn x lng t
H
gc khi d; tx = jtx dSr l dng ht tn x qua mt mt kn bao quanh
tm tn x, mt ly tch phn c gi thit cch tm tn x, do c th
coi ti mi im ca mt ny, cc ht tn x bay theo phng xuyn tm.
Theo (3.4), tit din tn x hiu dng ton phn l t s gia xc sut
tn x ton phn ca ht (trong mt n v thi gian) v mt dng xc
sut trong chm ht ti.
Khi tng tc gia cc ht ch ph thuc vo khong cch gia chng,
th bi ton v chuyn ng ca hai ht c th quy v hai bi ton chuyn
ng mt ht: Mt bi ton xt chuyn ng ca mt ht vi khi lng rt
gn m = m1 m2 /(m1 + m2 ) i vi tm qun tnh. Cn bi ton th hai xt
chuyn ng t do ca tm qun tnh. Nghim ca bi ton th nht cho ta
gc tn x trong h tm qun tnh. Vic chuyn t h tm qun tnh sang
h phng th nghim c thc hin bng cc cng thc
m2 sin
tg1 = , 2 = , (3.5)
m1 + m2 cos 2
trong 1 l gc tn x ca ht th nht, 2 l gc git li ca ht th hai
c xc nh trong h phng th nghim, cn l gc lch ca ht th nht
trong h tm qun tnh. Trong chng ny, ta ch kho st s tn x trong
h tm qun tnh ca cc ht va chm.
3.1.2 Bin tn x
Chng ta xt bi ton tn x dng ca ht tn x ti tm ca trng
lc. Chn tm tn x c nh ti gc to . Trc z hng theo phng ca
cc dng ht ti.
xa tm lc, ht ti chuyn ng t do, do nng lng ca ht
bao gi cng dng, c ph lin tc do khng b lng t ho, hm sng ca
ht c dng sng phng
t = eikz . (3.6)
Tng tc ca ht vi tm lc c th c m t bng hm th U (r),
gi thit rng hm ny ch khc khng trong mt min khng gian hu hn
c r a , m ta gi l min tc dng lc. Trong min ny, ht b tn x, do
hm sng ca ht thay i.
Tuy nhin, sau ht tn x li bay ra xa khi tm lc, n li chuyn
ng t do. V dng ht tn x bao gi cng c phng i qua tm tn x,
nn chuyn ng ca ht tn x phi c m t bng mt sng cu phn
C hc lng t nng cao Ch.3: L thuyt tn x lng t 60
k
~
eik~r
tx = A(, ) , (3.7)
r
trong r, , l cc to cu; A(, ) c gi l bin tn x, ni
chung ph thuc vo gc , . Trong tn x n hi, k c gi tr nh nhau
trong cc biu thc (3.6) v (3.7).
t Z
(~r) = A~q~qd3 q, (3.20)
V~q
trong
ei~q~r
~q(~r) = . (3.21)
(2)3/2
Coi ~q l mt vect no vi cc thnh phn qx , qy , qz cn d3 q = dqx dqy dqz .
H hm ~q(~r) l mt h hm trc chun, ngha l
Z
~q0 (~r)~q(~r)d3 r = (~q0 ~q). (3.22)
2 i~
q~r
2 i~q~r
e = 2 e = q 2 ei~q~r ,
~r
ton t 2 = ( 2 )/(~r2 ) khng tc dng ln A~q(, ), ta vit li (3.23)
Z 1
Z
2
+k ~ 2 3
A~q~qd q = ~
+ k A~qei~q~r d3 q.
2 2
(3.24)
(2) 3/2
3
A~q k 2 q 2 ei(~q~q )~r d3 qd3 r = A~q k 2 q 2 3
ei(~q~q )~r d3 r d3 q,
(2) (2)
Z
= A~q k 2 q 2 (~q ~q0 ) d3 q,
C hc lng t nng cao Ch.3: L thuyt tn x lng t 63
= A~q0 k 2 q 02 ,
Theo (3.25) tr thnh
Z
2 02
1 0
A~q0 k q = F (~r)ei~q ~r d3 r,
(2)3/2
hay Z
1 1 0
A~q0 = F (~r)ei~q ~r d3 r,
(2)3/2 k 2 q 02
chuyn q~0 thnh ~q ta c biu thc cho bin tn x
Z
1 1
A~q = 3/2 2 2
F (~r)ei~q~r d3 r (3.26)
(2) k q
Thay kt qu tnh c ny vo (3.20) v lu (3.21), ta c
Z Z i~
q~r
1 1 q~r0 e
0 i~
(~r) = 3/2 2 2
F (~r )e 3/2
d3 qd3 r 0 , (3.27)
(2) k q (2)
R
Lu rng ~r0 trong ...d3 r 0 l bin tch phn, cn ~r trong (~r) l to ca
hm . T (3.27), ta vit c
Z Z i~q(~r~r0 )
1 e
(~r) = F (~r0 ) 3 2 2
d3 q d3 r 0 . (3.28)
(2) k q
t Z 0
1 ei~q(~r~r ) 3
G(~r, ~r0 ) = d q, (3.29)
(2)3 k2 q2
th (3.28) c th vit li thnh
Z
(~r) = F (~r0 )G(~r, ~r0 )d3 r 0 . (3.30)
By gi ta xt ngha hm Green.
Dng ca (~r) tu thuc vo dng ca s hng F (~r0 ), cn hm Green
G(~r, ~r0 ) l mt hm c th tnh c. C th nu cho
th Z
(~r) = (~r0 ~r0 )G(~r, ~r0 )d3 r 0 = G(~r, ~r0 ).
C hc lng t nng cao Ch.3: L thuyt tn x lng t 64
0 ~r.~r0 0 ~r.~r0
r cos = nn |~r ~r | r
r r
Do
Z r0
ik r ~r.~
1 e r
4 ~ 0
Z 2
4m20 0
0 sin(r ) 02 0
d = 4 U (r ) r dr d. (3.44)
~ 0 r 0
Cng thc ny c ng dng nhiu trong vt l ht nhn.
Trng hp gi tr nh ca gc tn x th
Z 2
4m20
0 02 0
d = 4 U (r )r dr d (3.45)
~ 0
hay
~v ~2
|U | = ka (vi ka 1), (3.47)
a m0 a2
trong a l bn knh tng tc ca trng U , cn U c cp ln ca
trng trong min tn ti c bn ca n.
Biu thc ~2 /(m0 a2 ) v cp ln bng su cc tiu ca ging th
bn knh a, ti c xut hin mc nng lng. T rt ra ngha n
gin ca iu kin c th ng dng c php gn ng Born cho cc ht
tn x chm. C th t iu kin (3.46), suy ra rng nng lng tng tc
trung bnh phi nh so vi th nng cc tiu ca ht trong ging th, ti
c hnh thnh trng thi lin kt. Khi iu kin (3.46) c thc hin, php
gn ng Born c ng dng cho tt c cc vn tc.
Suy ra: Z 1
2` + 1
f` (r) = P` (x)eikrxdx. (3.56)
2 1
Php tnh v phi ca (3.56) vi r ln cho ta kt qu
2` + 1 i`/2 ei(kr`/2) ei(kr`/2)
f` (r) = e ,
2 ikr
sin(kr `/2)
f` (r) = i` (2` + 1) . (3.57)
kr
Nh vy
X
ikz sin(kr `/2)
e = i` (2` + 1) P` (cos ). (3.58)
kr
`=0
Tit din tn x hiu dng ton phn thu c bng cch ly tch phn
(3.62) theo ton b gc khi 4. Vi
d = 2 sin d = 2d(cos ),
ta c
Z Z (X
)
4
1
= d = 2 (2` + 1) e2i` 1 P` (cos )
0 4k
`=0
(
)
X
(2`0 + 1) e2i`0 1 P`0 (cos ) 2 [d(cos )]
`0 =0
2 X
(2i)
= (2` + 1)(2`0 + 1) e2i` 1
k2
`,`0 =0
Z
2i`0
1
e 1 (2) P` (x)P`0 (x)dx
1
i vi cc a thc Legendre, ta c tnh cht
Z 1
2
P` (x)P`0 (x)dx = ``0 .
1 2` + 1
Nn kt qu trn c th vit li
X
= 2 (2` + 1) e2i` 1 e2i`0 1 ,
k
`=0
(2i)2 X ei` (ei` ei` )ei` (ei` ei` )
= (2` + 1) .
k2 (2i)2
`=0
S hng th nht trong du ngoc vung ca cng thc (3.68) biu din sng
cu hi t vi bin (1)` , cn s hng th hai biu din sng cu phn
k vi bin S` = e2i` . Mun ca c hai bin u bng n v. Do ,
hm m t tn x n hi c dng sng ng to bi chng cht cc sng
cu hi t v sng cu phn k.
Theo cng thc ca hm sng nh trn, ta thu c mt dng xc
sut tng ng vi sng hi t bng
ikr ikr ikr
ikr
~js = ~ ` 2 e e e e ~k
|(1) | = ~er , (3.69)
2mi r r r r 2m0 r 2
C hc lng t nng cao Ch.3: L thuyt tn x lng t 73
Chng 4
H = x px + y py + z pz + 0 (4.18)
x2 = y2 = z2 = c2 ; 02 = m20 c4 ;
i j + j i = 0, i 6= j v i 0 + 0 i = 0; i, j = x, y, z.
t
i = ci v 0 = m0 c2 , (4.21)
ta c
i + i = 0; 2i = 2 = 1,
(4.22)
i j + j i = 0 vi i 6= j.
Da vo (4.21) v (4.22), phng trnh (4.17) c th c vit li
h 2
i
i~ = c (x px + y py + z pz ) + m0 c , (4.23)
t
y l phng trnh Dirac. Nu t
th (4.23) tr thnh
i~ = H ~ p~ + m0 c2 .
vi H = c (4.24)
t
By gi chng ta i tm dng c th ca cc ton t x , y , z v .
Chng ta th tm cc ton t di dng tp hp cc hng s, ni chung
C hc lng t nng cao Ch.4: C hc lng t tng i tnh 78
x = x = I x
1 0 0 0 i 0 0 0
C hc lng t nng cao Ch.4: C hc lng t tng i tnh 79
0 0 1 0 1 0 0 0
0 0 0 1 0 1 0 0
z =
1 0
; = . (4.28)
0 0 0 0 1 0
0 1 0 0 0 0 0 1
Dng cc ma trn Pauli, ta c th vit gn hn
0 x 0 y 0 z I2 0
x = ; y = ; z = ; = .
x 0 y 0 z 0 0 I2
(4.29)
D dng nghim li c rng, cc ma trn i , l cc ma trn hermitic,
ngha l nu chuyn v cc ma trn ri ly lin hip phc, ma trn tr li vi
ma trn ban u
+
x = x ; +
y = y ; +
z = z ; + = . (4.30)
Vi vic a vo cc ma trn hng 4 ny, phng trnh Dirac m t c
tnh cht ca cc ht c spin 1/2. ng vi n > 4 s l thuyt vn khng
b ph hu.
By gi, vi n = 4, v cc ma trn Dirac hng 4 chn nh trn, hm
sng ca h vi m c th c m t bi mt lng spin Dirac
1
2
=
3 . (4.31)
4
0 0 pz 0 1 0 0 0 1
0 0
0 pz
+ m0 c2 0 1 0 0
2
+
pz 0 0 0 0 0 1 0
3
0 pz 0 0 0 0 0 1 4
Suy ra
1
i~ t m0 c2 0 cpz c(px ipy ) 1
2
i~ t 0 m0 c 2
c(px + ipy ) cpz 2
3 = 3
i~ t cpz c(px ipy ) m0 c2 0
i~
t
4
c(px + ipy ) cpz 0 m0 c2 4
Do , ta rt ra c
i~
t
1
= c(px ipy )4 + cpz 3 + m0 c2 1
2
i~
t
2
= c(px + ipy )3 cpz 4 + m0 c 2
. (4.32)
i~ 3
= c(px ipy )2 + cpz 1 m0 c2 3
t
i~
t
4
= c(px + ipy )1 cpz 2 m0 c2 4
1 = i x ; 2 = i y ; 3 = i z ; 4 = .
i k + k i = 2ik . (4.35)
C hc lng t nng cao Ch.4: C hc lng t tng i tnh 81
T php bin i
~ ) = (
( ~ ) +
~ = (
~ ) ~ = 0.
v
nn
+
( +
~ ) + +
~ = ( +
~ ) + +
~ =
~ ,
v v tri
+
+ + = +
t t t
Suy ra phng trnh (4.42) tr thnh
+ +
= ~ . (4.43)
t
t
w = + v ~ .
~j = c + (4.44)
Phng trnh (4.43) c vit li di dng
w
+ div~j = 0 (4.45)
t
Trong i lng
1
2
w = + = (1 2 3 4 ) 2 2 2 2
3 = |1 | + |2 | + |3 | + |4| 0 (4.46)
4
T rt ra h cc phng trnh
Eu1 = m 0 c 2 u1 + c(px ipy )u4 + cpz u3
Eu2 = m 0 c 2 u2 + c(px + ipy )u3 cpz u4
(4.52)
Eu3 = m0 c2 u3 + c(px ipy )u2 + cpz u1
Eu4 = m0 c2 u4 + c(px + ipy )u1 cpz u2
C hc lng t nng cao Ch.4: C hc lng t tng i tnh 84
th vo (4.57), ta suy ra
H Lz Lz H = i~c (y px x py ) . (4.58)
Kt qu tng t thu c cho cc hnh chiu khc ca mmen xung
lng.
Nh vy mmen xung lng ca ht t do trong trng hp ny khng
phi l tch phn chuyn ng v khng bo ton, ta a vo khi nim
mmen ton phn
~ ~
J~ = L +S
h i
~
~
trong S l ton t cha bit, vi iu kin sao cho J, H = 0, (i = x, y, z).
Ta xt Jz .
C hc lng t nng cao Ch.4: C hc lng t tng i tnh 86
h i h i
Jz , H = 0 Lz + Sz , H = 0
hay h i h i
Lz , H + Sz , H = 0.
T (4.58) ta rt ra kt qu
H Sz Sz H = i~c (x py y px ) . (4.59)
tho mn (4.59), ta t
Sz = Ax y , (4.60)
trong A l hng s cha bit.
Dng cc h thc giao hon (4.22) cho cc ton t i , , ta thu c
H Sz Sz H = A H x y x y H = Ac [(x px + y py ) x y x y (x px + y py )]
H Sz Sz H = 2Ac (y px x py ) = 2Ac (x py y px ) .
So snh biu thc ny vi (4.59), ta suy ra A = i~/2. Vy ton t Sz bng
i~ i~ 0 x 0 y i~ x y 0 i~ iz 0
Sz = x y = = =
2 2 x 0 y 0 2 0 x y 2 0 iz
1 0 0 0
~ z 0 ~ 0 1 0 0
Sz = = . (4.61)
2 0 z 2 0 0 1 0
0 0 0 1
Bng cch tng t, ta thu c
0 1 0 0
i~ ~ x 0 ~ 1 0 0 0
Sx = y z = = , (4.62)
2 2 0 x 2 0 0 0 1
0 0 1 0
0 i 0 0
i~ ~ y 0 ~ i 0 0 0
Sy = z x = = . (4.63)
2 2 0 y 2 0 0 0 i
0 0 i 0
C hc lng t nng cao Ch.4: C hc lng t tng i tnh 87
Cn ton t
S 2 = Sx2 + Sy2 + Sz2 .
Dng cc tnh cht ca cc ton t x , y , z , chng ta thu c
3 1 1
S 2 = ~2 I = ~2 1+
I. (4.64)
4 2 2
Phn tch cc kt qu thu c trn, ta c th gi J~ l mmen ton phn ca
ht (bo ton theo thi gian). Mmen ton phn bng tng mmen qu o
v mmen spin ca ht. Cc ton t Sz v S 2 trong (4.61) v (4.64) c
a v dng cho. Khi hnh chiu ca spin ln trc z c th ly hai gia tr
~/2. Cc tr ring ca ton t S 2 c dng ~2 s(s + 1), trong s = 1/2. T
, thy r rng ht c spin bng ~/2.
E = + m0 c2
Trong gn ng c in E e m0 c2 m0 c2 , ngha l vn tc ca in
t v c v trng gy bi th nh . Khi h phng trnh (4.68),
(4.69) chuyn thnh
e ~
= c~ ~p A + e, (4.70)
c
e~
c~ ~p c A 1 e ~
= ~ ~p A . (4.71)
+ 2m0 c2 e 2m0 c c
Thay gi tr ca t phng trnh (4.71) vo phng trnh (4.70), ta
tm c phng trnh ch cha hm spin
h i2
~p A
~ e
~
c
= + e . (4.72)
2m0
hay
2
e
~
~p c A
e~ ~
i~ = + e ~ B . (4.74)
t
2m0 2m0 c