Visoka kola za primjenjene i pravne nauke

PrometejBanja Luka
_________________________________________________________
Ul.Knjaza Milosa 10A, tel. 051/315-780, fax. 051/315-820, e mail: prometej@prometejbl.com, www.

Prometej.com

SEMINARSKI RAD

MAINSKI MATERIJALI

ISPITIVANJE TVRDOE MATERIJALA

Student: Broj indeksa: Mentor:

Duko Lovri TI-260 Mr.Simo Vidovi

Banjaluka,decembar 2016

1
 SADRAJ

Uvod.3

Statike metode4

Utiskiva I sila utiskivanja.5

Uslovi ispitivanja6

Vikers metoda.7

Rokvel metoda...9

Dinamike metode.12

Zakljuak13

Literatura.14

2
 Uvod

Tvrdoa je sposobnost materijala da se odupre dejstvu spoljne sile koja je posljedica

kontakta sa nekim drugim mekim ili tvrim predmetom.

Tvrdoa se moe mjeriti po Mosovoj skali ili drugim razliitim skalama. Skale koje se
najese koriste u inenjerske svrhe su Rokvelova, Vikersova, i Brinelova i mogu se
meusobno porediti preko konverzionih tabela.
Mosova skala tvrdoe je skala od 10 stepeni kojom se odreuje relativna tvrdoa minerala.
Izmislio je njemaki mineralog Fridrih Mos 1812. godine. Tvrdoa pojedinanih minerala u ovoj
skali nije sloena proporcionalno. Ova skala je jedna od orijentacionih skala, a klasifikacija se
zasniva na tome da ako ispitivani mineral moe da ogrebe povrinu uzorka, bie klasifikovan
njegovom tvrdoom.

Tvrdoa se moe odrediti statikim i dinamikim metodama.

Kod statikih metoda sila ispitivanja koja deluje na utiskiva postepeno raste do maksimalne
vrijednosti.
Kod dinamikih ispitivanja sila na utiskivau se ostvaruje udarom, ili se tvrdoa odreuje na
osnovu elastinog odskoka utiskivaa od povrine koja se ispituje.

Statike metode:

1. Brinel (Brinell) metoda HBS, HBW

2. Vikers (Vickers) metoda, HV
3. Rokvel (Rockwell) metoda, HRC
4. Knup (Knoop) metoda, HK

Dinamike metode:

1. Poldi (Poldy) metoda, HP

2. Skleroskopska metoda (po oru(Shore)),HSh
3. Duroskopska metoda, HD

3
1. Statike metode

1.1. Brinel (Brinell) metoda HBS, HBW

Pod pojmom tvrdoe po Brinelu podrazumijeva se kolinik sile, koja deluje na odgovarajui
utiskiva u obliku eline kuglice i povrine kalote otiska koju taj utiskiva ostavlja na povrini
predmeta.

Prema tome, tvrdoa po Brinelu je:

F
HB
A
gde je:
A, mm2 - povrina otiska kalote
F, N - sila utiskivanja.
Konaan izraz za izraunavanje veliine tvrdoe po Brinelu je :
F 2 F
HB
D h D( D D 2 d 2 )
gde je:
D, mm -prenik kuglice-utiskivaa i
d, mm - prenik otiska.

4
 Utiskiva i sila utiskivanja

Za mjerenje tvrdoe po Brinelu utiskiva je elina kuglica prenika 10, 5 i 2.5 mm.
Izuzetno prenik kuglice moe biti 1 i 2 mm. Dozvoljeno odstupanje prenika kuglice
odgovara kvalitetu 6 prema ISO standardima. Materijal kuglice je okaljeni elik tvrdoe
850 HV. Prenik kuglice i sila utiskivanja pri mjerenju tvrdoe po Brinelu odreuju se iz
uslova:

F
const
D2

Preporuke za izbor odnosa F / D2 date su u tablici

Vrsta materijala F/D2

elik 30
Liveno gvoe: 10
Tvrdoe do 140 HB 30
Tvrdoe iznad bakra:
Bakar i legure 140 HBTvrdoe 5
do 35 HB Tvrdoe od 35 HB
do 200 HB Tvrdoe iznad 10
200 HB 30
Laki metali i njihove legure: 1.25; 2.5
Tvrdoe do 35 HB Tvrdoe
od 35 HB do 80 HB Tvrdoe 5; 10; 15
iznad 80 HB
10; 15

Pri izboru prenika kuglice, zavisno od debljine materijala, preporuuje se:

Prenik kuglice D, mm Debljina materijala s, mm

10 6
5 3-6
2.5 i 2 3
1 povrinsko

Vrijeme utiskivanja

Vrijeme trajanja utiskivanja zavisi od vrste materijala ija se tvrdoa mjeri. Optereenje, s
obzirom na statiki metod ispitivanja, poveava se postepeno.

5
Uslovi ispitivanja

Pri mjerenju tvrdoe ovom metodom potrebno je da budu zadovoljeni sljedei uslovi:
- Debljina uzorka mora biti najmanje 8 odnosno 10 puta vea od dubine otiska
(a>8 h = 8 F/D TTHBS, mm);
- Na poleini uzorka nasuprot otiska poslije mjerenja se ne smiju vidjeti nikakvi
tragovi deformacije;
- Odstojanje od sredine otiska do ivice uzorka, na kome se mjeri tvrdoa, kao i
odstojanje izmeu dva susjedna centra otiska zavisi od vrste ispitivanog
materijala;
- Otisak, koji ostavlja utiskiva, mora da bude takav da obezbjedi to tanija
mjerenja, odnosno mora da se ispuni uslov d = (0.24 - 0.6) D, tj. da centralni ugao
bude oko 60;
- Ugao izmeu ose utiskivaa i povrine uzorka mora biti 90, to znai da pravac
dejstva sile mora biti uvijek upravan na povrinu uzorka, to se ostvaruje
obradom povrine i izborom postolja. Uzorak mora biti stabilan i ist.

Tok rada pri ispitivanju

Za mjerenje tvrdoe potrebno je izvriti odgovarajuu pripremu povrine na kojoj e se

izvesti mjerenje. Povrina mora biti ista, odmaena i mainski obraena (struganjem,
bruenjem, poliranjem).

Tok rada se sastoji iz sledeih faza:

- Bira se utiskiva u zavisnosti od debljine materijala;
- Utiskiva se privruje u nosa aparata;
- Ukljui se lampa i osvijetli povrina uzorka;
- Uzorak se postavlja na postolje i pritee uz nosa utiskivaa;
- Slika povrine uzorka mora jasno da se projektuje na ekranu;
- Aktivira se aparat (pritiskom na taster) i zapoinje utiskivanje;
- Poslije predvienog vremena utiskivanja poluga se sputa i izvodi rastereenje;
- Izvodi se mjerenje otiska.

6
Aparat za ispitivanje tvrdoe

Statiko dejstvo odgovarajuih sila na utiskiva ostvaruje se pomou sistema poluga, dok
se uzorak postavlja na postolje aparata. Isti aparat je namjenjen i za mjerenje tvrdoe po
Vikersu, s tim to se mijenja utiskiva i izbor potrebnog optereenja (5-120 N).

1.2. Vikers (Vickers) metoda HV

Tvrdoa po Vikersu se definie kao kolinik sile kojom se deluje na dijamantski utiskiva u obliku
pravilne etverostrane piramide sa uglom pri vrhu od 136 i povrine otiska utiskivaa na povrini
predmeta koji se mjeri.

136
2 F sin
HB
F
A
_
d 2
d2

2 1.854 F N / mm 2

gde je:

F - sila utiskivanja u N,

A - povrina otiska u obliku etvorostrane piramide sa kvadratnom osnovom u mm2:

d2 d2
A
2 cos 22 2 sin 68

d dijagonala otiska u mm.

7
Zavisno od veliine sile utiskivanja metode mjerenja tvrdoe po Vikersu mogu biti:

A) Sila utiskivanja iznosi od 49 do 980

N:
HV5 , HVio, HV20 , HV30 , HV50 i HV100 ;

B) Sila utiskivanja iznosi od 1.96 do 49

N: HV0.2 , HV0.3 , HV0.5 , HVi, HV2 i HV3
;
C) Mjerenje mikrotvrdoe (sila utiskivanja manja od
1.96 N): HV0.15 , HV0.1 , HV0.05 , HV0.025 .

Treba istai injenicu da se smanjivanjem sile utiskivanja poveava rasipanje rezultata,

posebno kod ispitivanja mikrotvrdoe.

Brojna vrijednost izmjerene tvrdoe se unosi ispred oznake za tvrdou, a iza oznake, u
indeksu, unose se uslovi mjerenja po redosljedu:

- sila utiskivanja u N i
- vrijeme utiskivanja u sekundama.

8
Uslovi mjerenja

Pri mjerenju po ovoj metodi neophodno je ispunjavanje sljedeih uslova:

- Debljina uzorka mora biti vea 1.5 puta od dijagonale otiska;
- Odstojanje centra otiska od ivice uzorka, ili do konture bilo kog drugog otiska, ne
smije biti manja od dijagonale otiska;
- Utiskiva mora biti upravan na povrinu uzorka;

Uredjaj za mjerenje tvrdoe po Vikersu:

1.3. Rokvel (Rockwell) metoda HRC

Ova metoda, za razliku od Brinel metode, kao mjerilo tvrdoe uzima dubinu otiska.

Utiskiva i sila utiskivanja

Kao utiskiva se koristi elina kuglica prenika: D=1/16", 1/8", 1/4" i 1/2" ili dijamantska
kupa sa uglom konusa od 120 sa zaobljenjem pri vrhu r = 0.2 mm.

9
Zavisno od vrste materijala koji se mjeri, bira se utiskiva i veliina sile utiskivanja, to
omoguuje korienje niza postupaka koji se danas primenjuju u praksi.

Prema naim standardima blie su odreeni postupci prve grupe HRB i HRC, budui da se
najee primenjuju u praksi pri mjerenju tvrdoe materijala.

Kod ove metode postupak mjerenja tvrdoe odvija se u tri faze:

1. Prva faza utiskivanja otklanja uticaj povrinskih neravnina primjenom
odgovarajueg predoptereenja Fo, koje dovodi do prodiranja utiskivaa na dubinu
h1.
2. Druga faza u kojoj se utiskiva utiskuje na dubinu h2. Tada nastaju elastine he i
plastine hp deformacije, usljed dejstva glavnog optereenja F1, (dodatog na
predoptereenje Fo).
3. Trea faza je rastereenje, tj. otklanjanje glavnog optereenja F1 i elastinih
deformacija u uzorku nastalih u drugoj fazi.

10
Tvrdoa po Rokvel metodi odreena je pomou izraza:

Za skalu B:
h3 h1
HRB 130 e 130
0.002
Za skalu C:
h3 h1
HRC 100 e 100
0.002

Zavisno od tvrdoe materijala koji se ispituje bie razliite i dubine utiskivanja. Da bi, pri
ispitivanju, tvri materijali imali vee brojne vrednosti kod Rokvel B postupka se uvodi
konstanta Ki=130, a kod Rokvel C, K2=100, od kojih se oduzima broj Rokvelovih jedinica
izraunat na osnovu dubine utiskivanja.

Tok rada pri mjerenju

Tok mjerenja se sastoji u sljedeem:

- Odabira se odgovarajui utiskiva (elina kuglica ili dijamantska kupa);
- Odabira se sila glavnog optereenja (Fi u zavisnosti od tipa skale);
- Uzorak se postavlja na postolje i zavojnim vretenom dovodi u kontakt sa
utiskivaem;
- Okretanjem zavojnog vretena mora se mala kazaljka dovesti u poloaj reperne
crte, a velika kazaljka na nulu ime je nanijeto predoptereenje F0;
- Izvodi se oslobaanje poluge ime se aktivira nanoenje glavnog optereenja Fi;
- Po isteku potrebnog vremena vea kazaljka se zaustavi i tada se izvodi
rastereenje utiskivaa od glavnog optereenja Ft;
- Veliina tvrdoe direktno se oitava na odgovarajuoj skali aparata;

Po zavrenom ispitivanju uzorak se oslobadja utiskivaa sputanjem zavojnog vretena.

Oznaavanje tvrdoe po Rokvel metodi izvodi se na sledei nain: 45 HRC.

11
2. Dinamike metode

Ove metode zasnovane su na dinamikom dejstvu sile na utiskiva,kao i na udarno-elastinom

odskoku utiskivaa od predmeta ija se tvrdoa mjeri.

Rije je o jednostavnim, brzim, lakim i jeftinim metodama mjerenja, ali i neto smanjene tanosti.
Primenjuju se u sluaju djelova velike mase (dimenzija) i sloene geometrije, ili kada na finalnim
djelovima nije dozvoljena bilo kakva deformacija (valjci valjaonikih stanova, batovi kovakih
ekia, rezni alati i dr.).

Najvie su u primeni Poldi, skleroskopska i duroskopska metoda

2.1. Poldi (Poldy ) metoda HP

Ispitivanje tvrdoe ovom metodom koristi se u sluajevima kada se ne moe izvesti

mjerenje tvrdoe statikim metodama (npr. zbog nedostatka aparata, djela velikih
dimenzija, kada je nekorisno razaranje uzorka i sl.).

Ova metoda daje rezultate koji za praksu imaju zadovoljavajuu tanost.

Mjerenje tvrdoe je zasnovano na udarnom dejstvu utiskivaa i omoguuje izraunavanje

tvrdoe slino tvrdoi po Brinel-metodi. Odnosno, Poldi metoda je u principu
modifikovana Brinel metoda.

2.2. Skleroskopska metoda (po oru - Shore) HSh

Princip mjerenja tvrdoe, po ovoj metodi, zasnovan je na elastinom odskoku i na

vizuelnom mjerenju visine njegovog prvog odskoka. Visina odskoka zavisna je od vrste
materijala, njegove tvrdoe, modula elastinosti, stanja povrine, mase predmeta, kao i
aparata za mjerenje.

12
 ZAKLJUAK

Tvrdoa predstavlja otpornost materijala prema prodiranju nekog drugog, znatno tvreg
tijela. Tvrdoa se moe izraziti i kao otpor materijala prema plastinoj deformaciji.

Mjerenje tvrdoe je jedan od najrairenijih postupaka na podruju ispitivanja

mehanikih svojstava.

Tvrdoa se moe odrediti statikim, dinamikim i specijalnim metodama.

Kod statikih metoda sila ispitivanja koja deluje na utiskiva postepeno raste do
maksimalne vrijednosti.Kod dinamikih ispitivanja sila na utiskivau se ostvaruje udarom,
ili se tvrdoa odreuje na osnovu elastinog odskoka utiskivaa od povrine koja se
ispituje.

Tvrdoa se moe mjeriti po Mosovoj skali ili drugim razliitim skalama. Skale koje se
najese koriste u inenjerske svrhe su Rokvelova, Vikersova, i Brinelova i mogu se
meusobno porediti preko konverzionih tabela.

Statike metode:

5. Brinel (Brinell) metoda HBS, HBW

6. Vikers (Vickers) metoda, HV
7. Rokvel (Rockwell) metoda, HRC
8. Knup (Knoop) metoda, HK

Dinamike metode:

4. Poldi (Poldy) metoda, HP

5. Skleroskopska metoda (po oru(Shore)),HSh
6. Duroskopska metoda, HD

13
Literatura

[1]http://hr.pce-instruments.com/mjerna-tehnika/mjerni-uredaji/durometri.htm

[2]http://www.pce-grupa.ba/ispitivanje-materijala/tvrdoca-materijala.htm

[3]http://www.amt-metriks.ba/cms/index.php?durometri

[4]http://www.mediotehna.hr/onama.php

[5]http://www.rgf.bg.ac.rs/predmet/RO/VI%20semestar/Tehnicka%20dijagnostika/Preda
vanj2a/4.TehDi.pdf

[6]http://www.vorax.hr/dokumenti/hr/mjer_tvr_hr.html

[7]http://webmail.mef.unsa.ba/mts/docs/vMAT2-V5-Ispitivanje%20tvrdoce.pdf

14