Professional Documents
Culture Documents
Giao Trinh Thong Ke - Cho CH 20 PDF
Giao Trinh Thong Ke - Cho CH 20 PDF
Gio trnh mn hc
H Ni 2010
MC LC
2
DANH MC CC K HIU VIT TT V CC I LNG THNG K
3
S(y/x) w lch chun ca s sai khc gi tr y (t lch cc gi t y tnh c theo
phng trnh hi qui khi v thc nghim)
Sxo lch chun ca gi tr x tnh c dng phng trnh hi qui khi c gi trj y
SB lch chun ca cc th nghim o mu trng (nn)
SxE lch chun ca gi itrj x ngoi suy t th
Sxow lch chun ca gi t x tnh c khi s dng phgn tnh hi qui khi (c
trng s)
yB tn hiu o ca mu trng
z- phn b chun
4
M U
5
Excel hoc cc phn mm thng k khc, c ga c th tm thy trong ti liu tham
kho. Trong gio trnh bn cnh cc din gii ng dng c cp n rt nhiu cc v
d, hu ht c ly t cc bi bo trn cc tp ch phn tch cng b trong v
ngoi nc. Cc bi tp cui chng cng gip cho sinh vin c th hiu v vn dng
vo mc ch c th trong Ha phn tch.
V phn cc khi nim thng k v thut ng, gio trnh c gng Vit ha sao
cho mang ngha chnh xc nht v tun theo ti liu tiu chun v ph bin nht hin
nay c qui nh t TCVN 6910-1:2001 nhm mc ich thng nht cc s dng,
song c trch dn t ting Anh c th hiu ng ngha v tin cho sinh vin khi s
dng cc phn mm my tnh.
Ni dung ca gio trnh gm 7 chng. Chng 1 cp n cc khi nim c
bn v cc i lng thng k v cc ngun sai s thng gp trong Ha phn tch.
Chng 2 trnh by v cch tnh cc i lng thng k v ng dng trong x l s
liu trong phn tch. Chng 3 cp v l thuyt cc hm thng k v kh nng ng
dng trong x l thng k trong Ha phn tch. Chng 4 v cc phng php so snh
thng k v nh gi cc kt qu phn tch. Chng 5 v phn tch phng sai nhm
nh gi nh hng ca cc yu t n kt qu th nghim. Chng 6 v phn tch
tng quan hi qui v cch nh gi cc kt qu th nghim trong phn tch cng c.
Chng 7 v m bo cht lng v kim sot cht lng trong phng th nghim, cc
ni dung v tnh ton khng m bo o v xc nhn gi tr s dng ca phng
php phn tch theo yu cu ca ISO/IEC 17025. Mi chng c cc v d minh ha
c th d p dng.
Gio trnh ny nhm phc v cho cng tc ging dy v nghin cu khoa hc ca
sinh vin v hc vin cao hc chuyn ngnh ha phn tch. Qua gio trnh ny sinh
vin c th p dng cc phc v cho vic x l s liu trong qu trnh lm kha
lun tt nghip, lun vn thc s, lun n tin s. Ngoi ra cc cn b cc phng th
nghim phn tch c th tham kho phc v cho cng vic phn tch s liu, vic cng
nhn v m bo cht lng PTN theo tiu chun ISO 17025.
Gio trnh c chnh sa v hon chnh trong nhiu nm v s dng lm
gio trnh ging dy chuyn cho sinh vin b mn Ha phn tch.
Chng ti xin cm n cc ng nghip, sinh vin, hc vin cao hc v cc cn
b phn tch c, ng dng v gp , gi v ni dung ca gio trnh ny.
6
Chng 1: MT S THUT NG V KHI NIM
TRONG X L S LIU PHN TCH
7
-Loi mu no
- Ly mu i din hay mu ngu nhin
- Kch thc mu (s lng v lng mu)
- Mu thng k hay mu tng th dng phn tch
- Sai s mc phi khi ly mu l bao nhiu?
Bc 4. Chun b mu phn tch : qui trnh bo qun v x l mu ty thuc vo:
- Mu l cht rn, lng hay cht kh
- Cht phn tch dng tan hay khng tan trong nc
- Tro ha kh hay x l mu theo phng php t
- Tch cht bng phng php ha hc hay che cc cht cn tr nu cn?
- C cn lm giu cht phn tch khng?
- Cn chuyn dng cht phn tch xc nh khng?
- Cn iu chnh mi trng mu phn tch? ( pH, thm thuc th)
Bc 5. Tch cht bng phng php ha hc khi cn thit. Cc phng php tch
cht phn tch ra khi cht cn tr i km trong nn mu phc tp c th gm:
- Chng ct
- Kt ta
- Chit bng dung mi
- Chit pha rn
- Tch sc k
- in di
Trong hai qu trnh sc k v in di thng c ghp ni vi detector
pht hin cht. V vy hai phng php ny c th cho ra kt qu phn tch .
Bc 6. Phn tch. i vi phn tch nh lng ngi ta chia thnh hai loi phng
php chnh l:
- Phn tch bng phng php ha hc: dng xc nh lng ln cc cht
da trn 4 loi cn bng ha hc xy ra trong dung dch gm:
- phng php phn tch trng lng
- phng php phn tch th tch (vi 4 k thut chun )
8
Trong phn tch ha hc, lng cht phn tch c xc nh trc tip thng
qua cht chun hay cht to thnh theo phng trnh ha hc.
- Phn tch cng c vi cc thit b o da trn tn hiu in thng qua vic
o cc i lng quang ph, cng dng hoc in th, hoc s
mdng xc nh lng vt v siu vt cc cht. Theo phng php
ny ch c th xc nh c lng cht phn tch nu c nh chun (tc l
tm c mi quan h tuyn tnh dng phng trnh hi qui gia i lng
o l tn hiu phn tch v nng cht phn tch trong dy cc dung dch
chun. Do vy, nh lng cn tri qua cc bc sau:
- Dng ng chun (tm quan h tuyn tnh gia tn hiu phn tch v nng
cht phn tch, xc lp phng trnh hi qui)
- Phn tch mu cha bit da trn phng trnh hi qui thu c
- Phn tch mu hiu chnh/mu chun kim tra v mu trng nh gi
ng ca phng php phn tch.
- Phn tch mu lp v mu thm chun kim tra lp li v hiu sut thu
hi.
Bc 7. X l s liu phn tch v bo co kt qu
T cc s liu phn tch thu c trong qu trnh th nghim, cn tin hnh x
l thng k s liu thc nghim v bo co kt qu phn tch.
Nh vy c c s liu phn tch nh lng, nh phn tch phi tra rt
nhiu bc trong qu trnh phn tch, trong x s liu thc nghim l khu
cui cng. Tuy nhin, s liu thu c mun chnh xc th tt c cc khu
trong qu trnh phn tch phi c m bo cht lng cng ging nh cht
lng ca sn phm xut xng ph thuc vo rt nhiu khu trong qu trnh
sn xut. Do vy tin cy ca kt qu phn tch cui cng ph thuc vo
tin cy ca tt c cc bc trong qu trnh phn tch.
1.2. Sai s v cch biu din sai s trong phn tch nh lng
Bi phn tch nh lng gm rt nhiu bc trong qui trnh phn tch v mi
bc trong qu trnh hoc bt k php o no trong qu trnh u km theo s
khng chc chn ca kt qu o hay gi l khng m bo o (uncertainty). Do
vy, kt qu phn tch s c tin cy nht nh (cao hoc thp) m khng phi tin
cy l 100% v khng phi khng c khng m bo.
V d nh phn tch tin hnh xc nh tng hm lng st trong mt mu nc
ngm bng phng php trc quang vi thuc th o- phenantrolin sau khi kh Fe3+
9
c trong mu thnh Fe2+ ri to phc mu. Gi s kt qa o 1 ln th nghim l 20,1
ppm. Tuy nhin, nh phn tch nghi ng th nghim c th b nh hng ngu nhin
bi nhiu yu t xy ra trong qu trnh th nghim nn tin hnh th nghim li t mu
ban u. Kt qu phn tch li l 21,0 ppm. Vy gi tr no ng? Trong trng hp
ny khng c c s khng nh c kt qu thu c chnh xc cha v khng
c s liu no lm mc so snh. V cng khng th khng nh gi tr 20,1 ppm c
chnh xc khng hay c th km theo khng chc chn trong n.
Mt trng hp khc, mt nh ha hc tin hnh tng hp thuc th hu c dng
cho phn tch trc quang theo qui trnh tham kho trong ti liu. Kt qu xc nh bc
sng cc i ca ph hp th l max= 610 nm, trong khi ti liu tham kho cng b l
605 nm bi cng phng php v cng iu kin th nghim. Vy ti sao li c s sai
khc. Nu ti liu cng b kt qu o c th dao ng l 2 nm, c ngha l (605 2)
nm v kt qu th nghim t c c dao ng l (610 5 nm) th hai gi tr th
nghim c khc nhau hay ging nhau? Nguyn nhn no lm cho kt qu khc nhau v
s khc nhau ny c chp nhn c khng?
Vy hiu th no l sai s?
Sai s (error) l s sai khc gia cc gi tr thc nghim thu c so vi gi
tr mong mun. Tt c cc s liu phn tch thu c t thc nghim u mc sai
s. Sai s php o dn n khng chc chn hay khng m bo o ca s
liu phn tch.
Hai cch biu din sai s thc nghim c dng ch yu trong Ha phn tch
l sai s tuyt i v sai s tng i.
1.2.1.Sai s tuyt i (EA) (Absolute error)
Sai s tuyt i l s sai khc gia gi tr o c (xi) vi gi tr tht hay gi tr qui
chiu c chp nhn (k hiu l ).
EA = xi -
10
b) gi tr c n nh hoc chng nhn trn c s th nghim ca mt s t chc
quc gia hoc quc t; (v d cc mu chun c chng nhn CRM (certified
reference material) hoc mu chun i chng (standard referrence material SRM)
ca Vin tiu chun v cng ngh Quc Gia- M (National Institute of Standard and
Technology- NIST) hoc mt s t chc khc) lun c ghi gi tr chng nhn trn mu
da trn c s kt qu nhn c t nhiu phng th nghim c uy tn trn th gii)
c) gi tr tho thun hoc c chng nhn trn c s th nghim phi hp di
s bo tr ca mt nhm cc nh khoa hc hoc k thut;
d) k vng ca i lng (o c), ngha l trung bnh ca mt tp hp nht
nh cc php o khi cha c cc gi tr tham chiu theo mc a), b) v c) hay gi tr
trung bnh ca v s cc php o lp li)
1.2.2. Sai s tng i (ER) (Relative error)
Sai s tng i l t s gia sai s tuyt i v gi tr tht hay gi tr bit trc,
hay gi tr c chp nhn.
xi
ER =
EA
ER = . 1000 (ppt)
11
195 200 205 210
(EA : mg) -5 0 5 10
(Er : % ) -2,5 0 2,5 5
Hnh 1.1: Sai s tuyt i v sai s tng i khi phn tch aspirin trong mu
chun.
12
Sai s h
Sai s h thng khng
thng bin i
i
Khi
lng
cht Gi tr ng
phn
tch
(mg)
Sai s h thng phn nh ng ca phng php phn tch hay phn nh s sai
khc ca gi tr o vi gi tr tht ca n. Hu ht cc sai s h thng c th nhn bit
c v c loi tr bng s hiu chnh nh phn tch mu chun hay loi tr nguyn
nhn gy ra sai s.
Cc nguyn nhn gy sai s h thng c th gm:
- Sai s do phng php hay quy trnh phn tch nh: Phn ng ho hc khng
hon ton, ch th i mu cha n im tng ng, do ion cn tr php xc
nh
- Sai s do dng c nh: dng c cha c chun ho, thit b phn tch sai, mi
trng phng th nghim khng sch.
- Sai s do ngi phn tch nh: mt nhn khng chnh xc, cu th trong thc
nghim, thiu hiu bit, s dng khong nng phn tch khng ph hp, cch ly
mu phin din, dng dung dch chun sai, ho cht khng tinh khit, do nh kin c
nhn (nh phn tch kt qu sau da trn kt qu trc) ...
-Sai s do nhiu ca thit b in t o, v d ng nn dng cao
* Cch loi tr sai s h thng:
- Tin hnh th nghim vi mu trng: Mu trng l mu khng c cht phn tch
nhng c thnh phn nn ging nh dung dch mu phn tch nh ha cht, thuc th,
13
mi trng, nhiu tn hiu o ca thit b phn tch cng c. Bng cch ly kt qu
o c tr i kt qu phn tch mu trng ta c th loi tr nh hng c nh ca cc
yu t i km.
- Phn tch theo phng php thm chun loi tr nh hng ca cc cht cn
tr. Php phn tch ny c tin hnh trn c s thm mt lng cht phn tch bit
trc v mu phn tch (spiked sample) v tin hnh tt c cc bc nh vi mu
phn tch. S sai khc lun dng hay lun m gia gi tr tm li c v gi tr thm
chun ban u cho bit phng php c mc sai s h thng hay khng.
- Phn tch mu chun (hay mu chun c chng nhn (CRM): Mu chun ny
c xem l mu thc c hm lng cht cn phn tch bit trc, c dng
nh gi chnh xc ca phng php.
-Phn tch c lp: khi khng c mu chun th phi gi mu phn tch n phng
th nghim (PTN) khc, tin hnh phn tch c lp loi nhng sai s do ngi phn
tch v thit b phn tch, i khi c phng php gy nn, trn c s nh gi s sai
khc gia kt qu phn tch ca mnh vi kt qu ca PTN khc.
- Tham gia cc cuc thi th nghim thnh tho do h thng qun l PTN t chc.
- Thay i kch thc mu: pht hin sai s h thng khng i v bin i.
- Lun chun ha thit b v dng c o trc khi tin hnh th nghim, nng cao tay
ngh ca ngi lm th nghim.
1.3.2. Sai s ngu nhin hay sai s khng xc nh (random error or indeterminate):
y l nhng sai s gy nn bi nhng nguyn nhn khng c nh, khng bit
trc. Sai s ngu nhin thng gy ra do:
- Yu t khch quan: nhit tng t ngt, thay i kh quyn, i lng o
c chnh xc gii hn
- Yu t ch quan: thao tc th nghim khng chun xc (c th gy ra gi tr
bt thng); thnh phn cht nghin cu khng ng nht
Do sai s ngu nhin khng th bit trc c nn loi tr n cn phi lm
nhiu th nghim v tin hnh x l thng k s liu phn tch.
Sai s ngu nhin lm cho kt qu phn tch khng chc chn, cn sai s h
thng lm cho kt qu phn tch sai.
14
kt qu thu c nh sau:
PTN Ln1 Ln 2 Ln 3 Ln 4 Ln 5 Ln 6
Phng th nghim B:
Phng th nghim C:
Phng th nghim D:
Phng th nghim E:
15
1.3.3. Gi tr bt thng (outliers)v sai s th (gross error):
Gi tr bt thng l nhng gi tr thu c thng rt cao hoc rt thp so vi cc
gi tr cn li trong tp s liu lp li. Gi tr bt thng dn n kt qu thu c
bng cch tnh trung bnh t tt cc cc s liu s sai khc nhiu so vi gi t mong
mun. Trong th d 1.2 trn nu nhn vo cc trc s biu din kt qu o s d nhn
thy PTN D kt qu hm lng albumin l 35 g/l c gi tr thp hn nhiu so vi cc
gi tr khc chnh l gi tr bt thng.
Gi tr bt thng do nhng nguyn nhn bt thng xy ra trong qu trnh phn
tch gy nn. Do , trc khi x l s liu cn phi loi tr gi tr bt thng.
S sai khc ln gia gi tr bt thng v gi tr trung bnh hay gi tr thc c
gi l sai s th. Sai s th c pht hin khi tin hnh nhiu th nghim lp li.
1.4. khng m bo o (uncertainty) v lan truyn khng m bo o.
Kt qu phn tch nh lng c ngha rt quan trng khng ch trong nh gi
cht lng sn lng, kim tra vt liu theo yu cu k thut m cn cho thy sn phm
c p ng c gii hn qui nh ca tiu chun, lut php...hay khng. Bt c quyt
nh no da trn kt qu phn tch cng quan trng v vy kt qu phn tch c biu
th phi c cht lng, ni rng hn l c mc tin cy cho mc ch s dng. Trong
mt vi lnh vc th nghim ca ho hc phn tch hin nay, lut php yu cu cc
phng th nghim phi gii thiu bin php m bo cht lng m bo nng lc
cung cp cc d liu theo ng yu cu cht lng. Cc bin php bao gm: s dng
cc phng php phn tch c ph duyt; p dng cc th tc xc nh kim
sot c h t l n g n i b ; th a m g ia v o c c h th n g th n g h i m th n h th o (c h n g
trn h th nghim thnh tho); cng nhn theo ISO/IEC 17025 v thit lp lin kt chun
o lng ca cc kt qu. Cc yu cu ny s c xt chi tit trong chng 7.
Theo cc yu cu trn, mt trong nhng nhim v bt buc l nh phn tch phi
phi chng minh c cht lng kt qu th nghim ca h bng cch cng b mc
tin cy i km vi kt qu. M t tro n g c c c ch th n g d n g l c l n g k h n g
m bo o.
1.4.1. nh ngha khng m bo o
Theo o lng hc - thut ng chung v c bn(VIM) th khng m o l
thng s i km kt qu o, c trng cho phn tn ca cc gi tr o, c th qui
cho gi tr o mt cch hp l.
16
Thng s ny c th l lch chun, sai chun, khong tin cy, hoc bi ca
chng v gm nhiu thnh phn (s xt trong cc chng tip theo). Khi bo co kt
qu phn tch, gi tr trung bnh phi vit km theo khng m o di dng x U.
Cch tnh chi tit cc khng m bo o thnh phn cch biu din
khng m bo o cui cng s c cp c th trong mt s phn v chng 7.
1.4.2. Lan truyn khng m bo o khi c sai s h thng
i vi cc i lng o gin tip t nhiu i lng m mi i lng c
khng m bo o thnh phn th c s lan truyn khng m bo o hay kt qa
cui cng s cha khng m bo o tng hp.
C hai cch tnh lan truyn khng m bo o khi trong qu trnh phn tch c
sai s ngu nhin v sai s h thng. i vi php phn tch mc sai s ngu nhin,
cc kt qu phi c x l thng k tm lch chun nn lan truyn khng
m bo o l lan truyn lch chun ca tng i lng o. Ni cch khc tng
thnh phn ng gp vo kt qu o cui cng l c lp ln nhau v khng m
o ca chng c xc nh t lch chun ca cc php o lp li . Phn ny s
xt trong chng 3.
Trng hp i lng o cui cng ph thuc vo cc i lng o thnh phn
v chng c quan h tuyn tnh tc l c s lan truyn sai s h thng (accumulated
error) n kt qu o gin tip, c lp th lan truyn khng m bo o s c x
l tng t nh lan truyn sai s h thng.
- Khi ch c kt hp tuyn tnh ca php o ngu nhin (s liu thu c l kt qu
cui cng ca php cng v tr) th sai s xc nh tuyt i ET l tng cc sai s
tuyt i ca php o ring r.
17
Nu m= AB C th Em = EA +EB + EC
- Khi biu din nguyn nhn cc kt qu (kt qu o tnh t php nhn hoc chia),
ngi ta dng sai s xc nh tng i ETR
Em E A E B EC
Nu m= A(x/)B( x/) C th
m A B C
Th d 1.3:
a) Khi cn mu trn cn phn tch c c kt qu l 0,0001 gam, chnh xc ca
gi tr c c l 0,0002 gam th c kt qu nh sau:
mchn +mu= (21,1184 0,0002) gam ; mchn= (15,8465 0,0002) gam
vy khi lng mu s l
mmu= (21,1184 0,002) - (15,8465 0,002) = (5,2719 0,004) gam
b) Cho khi lng mol nguyn t ca Cl l 35,4530,002 g/mol th khi lng mol
phn t ca Cl2 l 70,906 0,004 g/mol
c) Khi lng dung dch c tnh theo cng thc m=V.d= (3,430,01).(5,660,01)=?
Ta c:
ERV= 0,01/3,43 ; ERd= 0,01/5,66; ERm= (0,01/3,43)+(0,01/5,66)
Th d 1.4 : Khi c th tch dung dch ng trong buret 50 ml (cp chia 0,1
ml), chng ta c th thy vch cht lng v tr ln hn 30,2 ml v nh hn 30,3 ml.
18
Nu c th c on v tr vch cht lng cp chia khong 0,02 ml ( khng
m bo o) th c th ghi th tch l 30,24 0,02 ml.
19
V d khi lng cn cc trn cn phn tch (c cp c l 0,0001 gam) l
1,3501gam th s 1 cui cng l s gn ng. hp th quang trn my trc quang
hin th 4 ch s sau du phy l 0,5690.
* i lng o gin tip: y l kt qu tnh c t cc i lng o trc tip
nh cc php cng tr, nhn chia, logarit
V d kt qu cn khi lng mu t hai ln cn cc v cn c cc ln mu, tnh nng
t khi lng cn v th tch dung dch
- Php tnh cng v tr : tnh kt qu cui cng sau lm trn s v ghi s c
ngha sau du phy theo gi tr no c t s c ngha nht sau du phy.
- Php nhn v chia: kt qu ca php nhn v php chia c lm trn s sao
cho n cha s c ngha nh gi tr c t s c ngha nht.
- Php tnh logrit v ngc logrit:
+ logrit: ly cc ch s sau du phy bng tng cc s c ngha trong s ban u
ly logarit
+ ngc logarit: ly cc s c ngha bng s cc ch s sau du phy.
20
c ngha na trong kt qu tnh, khi s ny c vit thp xung pha di
(subscipt) ca s c ngha. S khng c ngha c ghi thm ny cng nhc chng ta
bit s con s c ngha cn dng trong kt qu tnh cui cng.
Trong th d 1.6 c th ghi cc kt qu cc s nh sau: a) 10,73 ; b)88,547
1.6. lp li, ti lp, hi t, phn tn
1.6.1. lp li (repeatability)v ti lp ( reproducibility):
Trong phn tch, khi thc hin cc php th nghim trn nhng vt liu v trong
nhng tnh hung c xem l y ht nhau thng khng cho cc kt qu ging nhau.
iu ny do cc sai s ngu nhin khng th trnh c vn c trong mi quy trnh
phn tch gy ra v v khng th kim sot c hon ton tt c cc yu t nh hng
n u ra ca mt php o. Do vy, khi bo co cc d liu phn tch, cn xem xt
n nguyn nhn v kt qu s thay i ny.
Rt nhiu yu t khc nhau (khng k s thay i gia cc mu th c xem l
ging nhau) c th ng gp vo s thay i cc kt qu ca mt phng php phn
tch, bao gm:
a) ngi thao tc;
b) thit b c s dng;
c) vic hiu chun thit b;
d) mi trng (nhit , m, s nhim ca khng kh ...);
e) khong thi gian gia cc php o lp li
S thay i gia cc php o c thc hin bi nhng ngi thao tc khc nhau
v/hoc vi cc thit b khc nhau s thng ln hn s thay i gia cc php o do
cng mt ngi thc hin vi cc thit b nh nhau trong khong thi gian ngn.
* lp li: c trng cho mc gn nhau gia gi tr ring l xi tin hnh trn
cc mu th ging ht nhau, c tin hnh bng mt phng php phn tch, trong
cng iu kin th nghim (cng ngi phn tch, cng trang thit b, phng th
nghim, trong cc khong thi gian ngn) (within laboratory precision) .
* ti lp (reproducibility): c trng cho mc gn nhau gia gi tr ring l
xi tin hnh trn cc mu th ging ht nhau, c tin hnh bng mt phng php
phn tch, trong iu kin th nghim khc nhau (khc ngi phn tch, trang thit b,
phng th nghim, trong khong thi gian di) (between laboratory precision) .
Nh vy, nh gi lp li ca phng php phn tch cch tt nht l tin
hnh lm song song cc th nghim lp li t cng mu th ban u. (Cn cc lng
21
cn mu ban u khc nhau v tri qua cc bc ging ht nhau trong cng iu kin
th nghim). c bit, khng c hiu chun li thit b gia cc ln o tr khi vic
ny l mt phn cn thit ca tng php o ring r.
ti lp thng c xt n di dng cc th nghim nh gi lin phng (
ti lp gia cc PTN), hay ti lp gia cc ngy lm th nghim khc nhau (
nh gi n nh ca phng php phn tch hay thit b phn tch)
22
- chch phng php o (bias of the measurement method): ch mc sai
khc gia k vng ca cc kt qu th nghim nhn c t tt c cc phng th
nghim s dng phng php v gi tr quy chiu c chp nhn.
Ch : - chch ca phng php o c th khc nhau cc mc hm lng
khc nhau.
- Mc sai khc gia chch ca phng th nghim v chch ca
phng php o gi l chch gia cc PTN do yu t PTN gy nn (laboratory
component of bias).
1.7.2. Hiu sut thu hi (recovery): Hiu sut thu hi l cch khc biu din
chch di dng phn trm tng i ca lng tm li c. chch cng nh th
hiu sut thu hi cng ln.
Theo ng ngha ca t ny th thu hi c dng ch phn cht cn phn tch
c tch ra khi nn mu cng c ngha l phn cht c th nh lng c, mc d
khng phi thc s l ly ring ra cht phn tch.. Tuy nhin, khi thc hin qu trnh
x l mu, tch, chit v phn tch chng ta khng th bit chnh xc cht phn tch
c tch ra ht cha v khng c cch no bit xc nh c chnh xc bao
nhiu % trong s c sn trong mu. V vy, trong thc t ngi ta xc nh hiu sut
thu hi bng cch thm mt lng cht cn phn tch bit trc vo nn mu, trn u.
Nu gi thit rng nn mu thc c thm cht chun vo c cng c tnh phn tch
vi nn mu thc cn phn tch th hiu sut thu hi c nh ngha nh sau:
H%= 1005.( C cthmchun- Cnn)/Cchun c thm vo
Mc ch ca vic nh ga hiu sut thu hi l kim tra xem cht chun c
thm vo c trn u vi nn mu th no v tnh cht ca nn mu c ging vi
nn mu phn tch ban u hay khng.
1.8. chnh xc ( gm ng v chm) (theo ISO 3534-1)
* chm (precision): dng ch mc gn nhau ca cc gi tr ring l xi
ca cc php o lp li. Ni cch khc, chm c dng ch s sai khc gia cc
gi tr xi so vi gi tr trung bnh x .
Nh vy: - chm ch ph thuc vo phn b ca sai s ngu nhin v khng
lin quan ti gi tr thc hoc gi tr c chp nhn.
- thc o chm thng c th hin bng phn tn v c tnh
ton nh l lch chun ca cc kt qu th nghim. chm cng thp th lch
chun cng ln.
23
Ba khi nim thng k c dng m t chm ca mt tp s liu l
lch chun, phng sai v h s bin thin (s xt sau). Tt c cc khi nim ny c
lin quan n chch ca s liu phn tch c lp khi gi tr trung bnh: di = xi x
24
PTN Hm lng Sai s tuyt i/ Sai s tng Nhn xt
trung bnh chch i
25
Chng 2 CC I LNG THNG K
(Descriptive statistics)
i vi cc php phn tch lp li t mu ban u, c hai loi i lng dng
ch s phn b cc ga tr trong tp s liu l gi tr trung bnh v phn tn ca cc
gi tr di dng lch chun. Cc i lng thng k thng s dng nh gi tr
trung bnh, trung v, phng sai, lch chun, lch chun tng i, h s bin
thin Sau y chng ta ln lt xt cc khi nim ny
2.1. Cc i lngch s phn b ca cc gi tr o lp li
x x ... xn x
i 1
i
x = 1 2 = (2.1)
n n
(x i x) 0
(x i x) 2 < ( x a)
i
2
( vi a x )
* Trung bnh hnh hc hay trung bnh nhn (geometric average) vi cc php
o c hm lng cn tm di dng logarit th:
1
lg x hh= (lg x1 lg x2 ... lg xn )
n
26
Trong cc i lng trung bnh k trn, thng s dng trung bnh s hc
* Trung v (median) : Nu sp xp n gi tr lp li trong tp s liu theo th t tng dn
hoc gim dn t x1, x2, , xn th s nm gia tp s liu c gi l trung v.
- Nu n l s l th trung v chnh l s gia dy s.
- Nu n l s chn th trung v l trung bnh cng ca 2 gi tr nm gia dy
s.
Ch : Gi tr trung bnh hay trung v ca tp s liu c gi l cc gi tr trung
tm ca tp s liu. Cc tp s liu khc nhau c cng gi tr trung bnh c th rt khc
nhau v ga tr ring l v s th nghim. V vy, trung bnh v trung v khng cho ta
ci nhn tng qut v s phn b cc s trong tp s liu. Trong trng hp cn xt
n phn tn ( lch khi ga tr trung bnh).
* im t phn v (quartile): Nu sp xp cc s liu trong tp s liu t nh n
ln th mi tp s liu c 3 im t phn v: 25 % cc s trong tp s liu sp xp
c gi tr nh hn hoc bng im t phn v th nht, 75 % cc s trong tp s liu
sp xp c gi tr nh hn hoc bng im t phn v th ba, 50% cc s trong tp s
liu sp xp c gi tr nh hn hoc bng trung v (im t phn v th hai).
Khong gia im t phn v (interquartile) biu th s khc nhau gia im t phn
v th nht v th ba.
C th hnh dung im t phn v theo s sau:
Trung v
Th d 2.1. Kt qu phn tch lp li hm lng Selen (g/g) trong thc phm sau 9
ln th nghim nh sau: 0,07; 0,07; 0,08; 0,07; 0,07; 0,08; 0,08; 0,09; 0,08. Tm cc
gi tr trung bnh, trung v, s tri v im t phn v th nht v th ba.
Gii: p dng cng thc tnh c gi tr trung bnh l 0,07677= 0,077 g/l
27
Sp xp theo th t t thp n cao th s chnh gia l s th 5 v l 0,08g/l
x i
cng thc: x i 1
.
n
x i
i 1
khi N . Thng thng khi N > 30 c th xem nh x
N
28
ln ca R ph thuc vo kch thc mu. Vi cng sai s ngu nhin, khi s
php o tng, R s tng. Do , khong bin thin c dng c trng cho
phn tn ca tp s liu khi s php o nh.
* Phng sai (variance) ( 2 v S2): l gi tr trung bnh ca tng bnh phng s sai
khc gia cc gi tr ring r trong tp s liu so vi gi tr trung bnh. Phng sai
khng cng th nguyn vi cc i lng o.
x
N
2
i x
tnh theo cng thc 2 i 1
x
m k
2
ij xi
j 1 i 1
th phng sai chung ca m mu thng k ny l: S2
N m
(2.5)
vi N l tng tt c cc th nghim N=m.k
(Khi nim ny t dng trong ho hc)
Nu phng sai cng ln th tn mn ca cc gi tr o lp li cng ln hay
lp li ca php o km.
* lch chun (Standard deviation)
29
- lch chun tp hp (Population standard deviation): () c trng cho
phn tn cc s liu trong tp hp cc gi tr o ca mu tng th so vi gi tr trung
bnh v c xc nh theo phng trnh:
x
N
2
i x
i 1
hay 2 (2.6)
N
x x
n 2
i
S i 1
hay S S2 (2.7)
n 1
x
m k
2
ij x
S 1 1
bc t do f=m(k-1) (gi thit Sj khc nhau khng ng
m.k m
k).
30
ca mu thng k. biu thc tnh phng sai (2.5) gi tr phng sai tc l
trung bnh ca tng bnh phng th ch c n-1 gi tr tng bnh phng c tnh
nn f= n-1.
Thut ng bc t do cn c gii thch qua ch s chch bnh phng
( xi x) 2 ) c lp dng trong php tnh phng sai nh sau:
Khi tnh ton ch khng lm trn s liu ca lch chun cho n khi kt
thc php tnh ton v gi tr cui cng phi c ghi di dng s c ngha.
n 2 3 4 5 6 7 8 9 10
* lch chun hp nht (hay lch chun gp) (Pooled standard deviaton)
x x x ....
n1 n2 n3
2 2 2
i1 x1 2j x2 3k x3
i 1 j 1 k 1
S pooled
n1 n 2 n3 ... m
31
* sai chun ( lch chun ca trung bnh) (standard deviation of a mean/
standard error):
Nu c nhiu dy s liu lp li (hay nhiu mu thng k), mi dy c n s liu
c ly ngu nhin t tp hp cc s liu lp li th s phn tn ca trung bnh tp
hp (vi N th nghim) c c trng bng sai chun m thay cho lch chun
trong tp hp. S phn tn ny gim khi N tng.
x x
n 2
i
S2 S
Sx i 1
n n nn 1
32
Th d 2.2. (a) Mt sinh vin phn tch lp li 4 ln xc nh hm lng Sn trong
mt mu qung thic c cc kt qu nh sau: 51,3%, 55,6%, 49,9% v 52,0%.
Tnh gi tr trung bnh, lch chun v lch chun tng i
Gii: p dng cc cng thc ta c
lch chun
(51,3- 52,2)2 (55,6- 52,2)2 (49,9- 52,2)2 (52,0- 52,2)2 (-0,9)2 (3,4)2 (-2,3)2 (-0,2)2
S=
4 1 3
xi x i
i 1
= i 1
0,504113 0,50 4 (g/ml)
N 35
%RSD=100./=3,06%.
33
- Trong mt tp s liu lp li (v d c n th nghim lp li) do cng mt k
thut vin trong 1 PTN tin hnh trn cng trang thit b, ha cht.. trong khong thi
gian ngn th lch chun lp li l:
n
(x i x) 2
Sr i 1
n 1
(x x )
i 1
2
( x ki xk ) 2
Sr1 i 1
Sk i 1
2 2
n 1 n 1
Mi mu thng k hay mi ngi th nghim lm n th nghim lp li, do c
n-1 bc t do. Tng s mu thng k l k mu. Vy bc t do i din cho tt cc cc
mu l f0 =k(n-1).
Do vy, phng sai trong cng mu (within-sample estimation of variance/
within-sample mean square) s l:
k k n
Si (x x j )2
2
ij
j 1 j 1 i 1
S 2 r = MS within
k k (n 1)
j 1
xi
Trung bnh tp hp l x
k
Khi phng sai gia cc mu (hay phng sai gp gia cc nhm):
34
k
k ( x j x) 2
j 1
MS between
k 1
Khi phng sai ti lp l tng phng sai ca hai thnh phn phng gia cc
nhm v trung bnh phng sai trong mt nhm. T gi tr ny ly cn bc hai ca
phng sai s thu c lch chun ti lp v lch chun ti lp tng i
(%RSDR).
Th d 2.3: Mt PTN thuc h thng cng nhn cc PTN Vit nam VILAS (PTN
c cng nhn cht lng ca Vn phng cng nhn cht lng thuc b ti
nguyn mi trng) cn nh gi lch chun lp li v lch chun ti lp
tin hnh xc nhn gi tr s dng ca phng php th mt loi thuc tr su
trong mu rau. Bn KTV khc nhau, mi ngi lm lp 10 ln vi mt mu rau
thm chun (l mu rau sch, khng cha cht cn phn tch v c thm cht
chun) c nng 100,0 ppb trn cng thit b, dng c v ha cht c sn trong
cng PTN..
Kt qu hm lng thuc tr su tm li c trong mu thm chun ny nh
sau:
35
- So snh chnh xc trong cc th nghim mi KTV, kt lun v sai s ngu
nhin hay sai s h thng.
- Hy tnh lch chun lp li v lch chun ti lp ca PTN ny.
Gii: + Trc tin tnh 4 gi tr trung bnh hm lng ca 4 KTV, lch chun
lp li v lch chun tng i ca mi KTV, ta c cc kt qu ln
lt nh sau :
x = 99,465 ppb
36
Cch tnh ton cc i lng thng k s dng phn mm MINITAB:
Phn mm MINTAB l phn mm thng k in hnh, c s dng rng ri
trong x l thng k s liu phn tch, thch hp cc bng s liu c copy t word,
excel hoc chuyn cc file s liu dng ASCII sang.
tm cc i lng c trng thng k ca tp s liu lp li cn nhp s liu
di dng ct (mi tp s liu trong mt ct) v copy vo ct trong ca s lm vic
ca MINITAB, chn Stat Basic Statistics Display Descrative Statistics, chn ct
cha tp s liu v trong mc Statistics chn cc i lng mong mun. Khi kt
qu s c hin th trong ca s ca Session.
PTN S TN Gi tr TB Sai chun lch chun Phng sai %CV Trung v Khong
bin thin
A 6 41,9 0,202 0,494 0,244 1,18 42,0 1,4
B 6 41,9 0,697 1,708 2,916 4,08 42,0 4,1
C 6 43,2 0,171 0,420 0,176 0,97 43,2 1,1
D 6 39,1 1,330 3,250 10,58 8,32 38,8 8,0
E 6 41,5 0,526 1,288 1,659 3,10 41,9 3,6
37
Bng 2.1: Quan h gia nng cht phn tch v CV(%) cho php vi phng
php phn tch.
CVmax 2 3 4 5 7 11 15 21 30 43
(%)
- Nu lm lng cht phn tch 1 ppb th sai s tng i cho php t -50 %
n +30 %
- Nu lm lng cht phn tch t 1 ppb n 10 ppb th sai s tng i cho
php t -30% n +10%
- Nu lm lng cht phn tch nh hn1 ppm th sai s tng i cho php t -
20% n +10%.
2.3. Lan truyn khng m bo o khi c sai s ngu nhin
Chng ta u bit, kt qu nh lng thu c t thc nghim trong rt nhiu
php o khng phi l kt qu ca php o trc tip m c th c tnh ton t mt
hay nhiu php o trc tip. Khi khng c sai s h thng th tt c cc kt qu phn
tch nh lng thu c t thc nghim u c cha sai s ngu nhin. Nh cp
cc gi tr c bo co phi c vit di dng gi tr trung bnh (ng s c ngha
km theo) khng m bo o. Khi ch c sai s ngu nhin th khng m bo
o c th l lch chun, sai chun, dung sai, hoc khong tin cy khi s dng
chun thng k no (s xt sau). Mt khc, mi s liu thu c trong cc php tnh
u c hoc lm lp li nhiu ln hoc c nhiu yu t sai s gy nn v c lch
chun ring, v vy phi xt n lan truyn sai s ngu nhin gy ra cho kt qu cui
cng.
Trong phn ny, chng ta s xt lan truyn khng m bo o theo lch
chun.
Gi s cc kt qu thc nghim thu c a, b, c, ... l cc s liu thu c t
cc php o trc tip M1, M2 , M3. Gi x l gi tr cui cng tnh ton c t cc
kt qu ring r a, b, c.Khi x l hm s ph thuc vo cc tham s a, b, c
38
Gi a , b , c l lch chun ca cc php o trc tip khi xc nh a, b, c,
v gi thit l sai s trong cc php o ny c lp ln nhau th lch chun ca i
lng x l :
2 2
x [ x a 2 x b 2 ...]1 / 2 (theo nh lut lan truyn sai s, biu thc
a b
ny ng khi x l hm tuyn tnh ca cc php o a, b,c).
Cch tnh lch chun ca i lng x ny tu thuc vo dng cng thc tnh
em s dng. Kt qu o ca i lng x s c biu din di dng : x Sx
V d trong tp s liu th tch dung dch chun dng cho qu trnh chun , cc gi
tr th tch thu c l 10,09; 10,11; 10,09; 10,10; 10,12 ml, Nh vy, th tch dung
dch chun dng s l x S = 10,10 0,01 (vi N=5 th nghim lp li),
S x a1 .S a2 b1 .S b2 c1 .S c2 ...
2 2 2
Sa
Nu x= k.lna vi k l hng s th Sx= k .
a
k Sa
Nu x= k.loga th Sx= .
2,30 a
39
0,07
lch chun tng i ca php o l .100% 0,1%
58,51
b) x= 2,0164(0,0008)+1,233(0,002)-2,61(0,01)= ?
x= 0,6394= 0,64
do vy Sx=356,0.0,0026=0,93
Kt qu cui cng s l x = 356,00,9
d) S lng t trong php o hunh quang , c tnh t biu thc sau:
= If /kclI0
trong cc i lng c tnh nh sau (km theo lch chun tng i)
I0 =cng tia ti (0,5%)
If = cng hunh quang (2%)
= h s hp th mol (1%)
c = nng (0,2%)
l = chiu di lp hp th (0,2%)
k l h s thit b.
T phng trnh trn, lch chun tng i c tnh nh sau:
RSD = (22 + 0,22 + 0,22 + 0,52 + 12) = 2,3%
Th d 2.6 : Tnh lch chun s mmol Cl- trong 250,0 ml dung dch mu, nu
ly 25,00 ml dung dch mu ny chun bng dung dch chun AgNO3 c nng
( 0,11670,0002) M. Th tch dung dch AgNO3 tiu tn sau 3 ln chun
lp li l 36,78; 36,82 v 36,75 ml.
Gii : - th tch dung dch chun AgNO3 trung bnh l: 36,78 ml
40
- p dng cng thc tnh lch chun th tch chun ta c S= 0,035
- Vy V AgNO 36,78 0,04 (ml)
3
2 2
Sx 0,0002 0,04
Ta c : ( ).102 0,019
x 0,1167 36,78
Do Sx= 42,92.0,019=0,082
Kt qu s mmol Cl- trong 250 ml mu l (42,920,08) mmol
Ch : Trong qu trnh tnh ton v c s lan truyn sai s nn cn trnh lm
trn s khi vic tnh ton cha kt thc.
2 2
0,036 0,02
Nn Sx= 0,6190. =0,020135
1,17 1,89
41
V khng m bo o ca cc s thnh phn ch 2 ch s sau du phy nn Sx
phi c vit l 0,020. Do vy kt qu cui cng phi biu din thnh 0,62(0,02) v
trong khng m bo o ch c 2 s c ngha sau du phy.
Th d 2.7: a) Dung dch HCl c c nng phn trm l 37,0(0,5)%, khi lng
ring 1,18(0,01) g/ml. c dung dch cha 0,050 mol HCl cn 4,18 ml dung dch
HCl c. Nu lch chun tng i ca 0,050 mol HCl l 2% th khng m
bo o ca 4,18 ml HCl c l bao nhiu? Bit khi lng nguyn t ca H l
1,00794(0,00007) v Cl l 35,453(0,002)
Gii: T gi tr lch chun tng i ca s mol HCl l 2% dng cng thc i
ra lch chun tuyt i S= 0,02.0,050= 0,001
s mol HCl trong 4,18 ml dung dch HCl c l:
V (ml ).d .C % molHCl.100.M
mol HCl= do V(ml)=
100.M d .C %
0,050(0,001).[1,00794(0,00007) 35,453(0,002)]
Ta c 4,18(x)=
1,18(0,01).0,370(0,005)
0,050(0,001).36,4609(0,0002)
=
1,18(0,01).0,37(0,005)
Ta c
2 2 2 2
0,001 0,01 0,005 0,0002
x= 4,18. =4,18.0,118258=0,494318 =
0,050 1,18 0,37 36,4609
0,49 (ml)
b) xc nh nng dung dch HCl sau khi pha long, ngi ta chun li bng
dung dch chun Na2CO3 vi ch th phenolphtalein. chun ht 27,350,04 ml
dung dch HCl cn (0,9674 0,0009) gam Na2CO3 (khi lng mol phn t l
105,9880,001). Tnh nng mol ca dung dch HCl.
Gii: Phng trnh phn ng vi ch th phenolphtalein l
2.0,9674(0,0009).1000
Do C= 0,66745
105,988(0,001).27,35(0,04)
42
2 2 2
0,0009 0,001 0,04
SC= 0,66745. = 0,00116136
0,9674 105,988 27,35
BI TP CHNG 2
43
Chng 3 HM PHN B V CHUN PHN B
44
ng biu din ny c dng ph bin minh ha cc th nghim kho st iu
kin ti u ca phng php phn tch.
i vi cc s liu dng (b) thng hay dng biu ct hay biu hnh ch
nht (bar chart) nhm so snh mt cc nhanh nht v bin thin ca gi tr thc
nghim theo bin ri rc m chng ta chn kho st. Loi th ny ch cho php
kt lun c rng yu t ang xt nh thi gian, a im, loi cht ..c nh hng
ch khng cho php d on qui lut nh hng.
i vi cc s liu dng (c) ngi ta thng qui v gi tr phn trm ca mi
bin minh ha n chim bao nhiu phn trong tp s liu. Do thch hp nht l
loi th hnh qut hay hnh trn (pie chart). Tuy nhin, loi biu din ny ch ph
hp vi cc nghin cu thng k m t c gi tr trong Ha phn tch.
Hnh 3.1 l cc th d m t cc loi th thng gp trong thc nghim phn
tch.
Trungbnh%ccdnglinkttheoTessieretal
0.16
0.14
100%
0.12
0.10 80%
0.08 PD5
60% PD4
0.06
PD3
0.04 40% PD2
PD1
0.02
20%
0.00
0 1 2 3 4 5
0%
-5
CSO (x10 M)
3
2- Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn As Cd Hg Pb
(a1). nh hng ca nng sunfit n s (b) Phn trm chit cc dng lin kt
chnh lch hp th quang ca hai dung ca 11 nguyn t trong t ly cnh
dch cha sunfit, fushin v khi c hoc khng chn ng tp kt rc thi in t theo
c Hg2+ qui trnh ca Tesier at al.
45
Xng A95
benzen %
0.20 (TN1)
Toluen %
m-p xylene %
1.15 11.27
0.15 12.68 o xylene %
delta A khc %
0.10
Y=A+B* X
Parameter Value Error
16.39
---------------------------
0.05 A 0.00195 0.00277
B 0.16152 0.00377
----------------------------
R SD N P
0.00 ---------------------------
0.99918 0.00392 5 <0.0001
Hnh 3.1. Cc loi th biu din s liu thc nghim trong Ha phn tch
HamluongcacdangCrtheoTessieretal(mg/kg)
60
40
Hamluong
20
5
0 4
3 Phandoan
1234 5 2
6 910 12 1
14 16 18
Mau(D)
Hnh 3.2. th dng khng gian 3 chiu biu din s liu thc nghim
46
Nu cc v d trn trnh by cch biu din gi tr thc nghim ca cc tp s
liu khc nhau s dng ln ca cc s liu th i vi tp s liu lm lp li ngi
ta li quan tm n tn s xut hin cc gi tr trong tp s liu. Khi s liu c
biu din di dng biu tn sut (historgram).
Trong phn trnh by di y s cp n biu biu din tn sut ca gi tr
trong tp s liu lp li di hai dng biu tn sut v biu dng ng th hin
qui lut ton hc .
47
Nh vy c tt c N=60 gi tr. Gi tr thp nht l ca PTN D vi
0
0.006 0.008 0.010 0.012 0.014 0.016 0.018 0.020
Al ( %)
48
ng cong l tng (hnh 3.4) v c biu din bng hm ton hc v gi l hm
1 x 2
1 ( )
mt xc sut c dng nh sau: y ( x) e 2
(3.1)
2
trong : 3,1416; e 2,7183; l tham s v l lch chun, c trng
cho phn tn ca php o (measure of dispersion); l tham s v l gi tr tht
hay gi tr trung bnh tp hp, c trng cho php o v tr phn b (measure of
location) ; x l ta hoc gi tr o trn trc honh; Y: tung , chiu cao ca ng
biu din tung ng vi gi tr x th hin mt xc sut khi xut hin x.
Hnh 3.5: Phn b chun vi cc gi tr Hnh 3.6: Biu din hnh hc ca phn b
lch chun khc nhau. chun
x
Nu k hiu Z th Z l mt bin ngu nhin v hm phn b c dng
1
1 .Z 2
Y ( z) e 2 (3.2)
2
49
khi h ta mi ny c Z=1 v z=0
Hm phn b Z ny c gi l phn b chun hay phn b Gauss. Phng trnh
(3.2) m t mt xc sut ca phn b, l tng din tch gia ng cong v trc
x l 1 n v. ng biu din cn c gi l ng cong sai s (error curve) (hnh
3.4).
50
Trong thc t, a s cc kt qu o lp li trong phng php phn tch thng
thng u tun theo phn b chun (tr cc php m). Tuy nhin, khi x l thng
k, c bit trong cc php phn tch a bin khng c gi thit trc l c phn b
chun trong cc tp s liu thu c t cc phng php phn tch (nh phn tch
lng vt, phn tch bn nh lng... ) m phi kim tra xem tp s liu c tun theo
phn b chun hay khng.
6
kim tra s tun theo phn b chun
ca tp s liu, c th s dng mc
4
Normality Test trong ca s Stat
Descritive Statistics.
2
Kt qu kim tra theo chun
Kolmogorov- Smirnov cho thy ch s
0
0.46 0.47 0.48 0.49 0.50 0.51 0.52 0.53 KS=0,026 v tr s P (Pvalue > 0,150). Tr
Hmlngnitrit(m
g/kg) s P>0,05 chng t tin cy thng k
l 95% c th kt lun tp s liu tun
theo phn b chun..
(Chi tit tr s P v cch bin lun theo
tr s P s xt trong chng 4)
51
Hnh 3.7. th tn sut ca tp s liu hm lng nitrat
52
l 0,50. Nh vy, phn b ny gn i xng, lch tri m, t hn phn b chun. Gi
tr nhn nh c th kt lun phn b ny gn tin ti phn b chun.
Ch : -Trong thc nghim c nhng tp s liu lp li tuy khng ln nhng tun
theo phn b chun (gi tr trung bnh, trung v v s tri trng nhau). Tuy nhin cng
c mt s tp s liu khng theo phn b ny m theo phn b lch (skewed
distribution)(tn xut ca s tri>trung v>trung bnh). Khi gi tr skewed tin ti
khng th phn b lch tr thnh phn b chun. Nhng dng phn b lch ny c th
t c gn phn b chun nu chuyn cc kt qu sang dng logarit thp phn (
log(x)) hoc logarit t nhin(ln(x)) ri tnh gi tr trung bnh v lch chun. Phn
phi ny gi l phn b log-chun (log-normal distribution). iu ny hay gp trong
mt s tp s liu phn tch mi trng khi thnh phn mu khng phi ng nht (m
thng l ly ngu nhin ti cc a im khc nhau) v cn kim tra s tun theo
phn b chun trc khi tin hnh phn tch thng k a bin.
3.2.2. Phn b Poiison
Trong mt s phng php phn tch hin i, kt qu php o l cc i lng
nguyn ri rc, nh m xung vi phn trong Ho phng x, m lng t trong phn
tch ph Rn ghenS liu thc nghim trong cc phng php ny c c im nh
sau:
- Kt qu trong tp s liu l nhng s m cc s kin xy ra trong mt khong
thi gian.
- Xc sut xy ra s kin trong mt n v thi gian l nh nhau vi cc khong
thi gian khc nhau.
- S s kin xy ra trong khong thi gian ny c lp vi khong thi gian khc.
Nu lp li nhiu ln cng mt th nghim th mi quan h gia gi tr o v tn
xut c biu din bng hm phn b xc sut nh sau:
x .e
y . vi x= 0,1, 2, 3 v l trung bnh ca s cc s kin
x!
trong khong thi gian xt. Dng ng phn b nh hnh 3.8 c gi l phn b
Poisson. Cc i lng c trng thng k l:
- Gi tr trung bnh =
- Phng sai 2 =
53
Hnh 3.8. Phn b Poisson vi cc gi tr trung bnh khc nhau.
54
Phn phi chun
PP chun
Hnh 3.9: Phn b Student vi f=1; f=3, f=5, f=100 v phn phi chun.
Chiu cao v rng ca cc ng cong ca phn b t chun ho ph thuc
vo bc t do f ca lch chun. Bc t do f cng nh th ng cong cng t. Khi
N th S v phn b t chuyn thnh phn b chun Z (thc t ch cn xt vi
N>30). Cc gii hn tch phn ca phn b t ph thuc vo xc sut P v bc t do f
c cho trong ph lc 2. Khi bit hai gi tr f v P c th tra bng t tm gi tr tch
phn ca phn b t (khc vi chun Z ch ph thuc vo P). C hai loi bng tra gi tr
t tng ng vi phn b t mt pha hoc hai pha (hnh 3.10) trong phn ph lc. V
d, trong bng 2b, khi P=0,95, f=4 th t= 2,776 ( chun 2 pha).
xc sut P
/2 /2
55
Tng t nh phn b chun, mt sc xut tm c l P% nu gi tr trung
S
bnh trong khong t. S x hay do c th o li l tin cy thng k P
n
v bc t do f cho trc th gi tr thc ca php xc nh s nm trong khong
S
x t( P, f ) . ; gi tr t c tra trong bng t 2 pha. y chnh l khong tin cy c
n
on cho tp s liu nh c N<30.
Chun t (Student-test) c dng ngoi vic tnh khong tin cy ca s liu thc
nghim cn dng so snh gi tr trung bnh thc nghim vi gi tr c chp nhn,
so snh 2 gi tr trung bnh hoc tnh khng m bo o ca lch chun mu khi
s mu o nh.
3.2.4. Phn b Fisher (F)
Gi s c 2 tp s liu vi kch thc mu n1 v n2, phng sai tng ng l S12
v S22 , vi cc bc t do f1= n1-1 v f2= n2-1 v lp t s :
2
S1
F 2 ( sao cho F>1)
S2
f1 2
2
x
Y
th hm mt xc sut s c dng: ( x , f1 , f 2 )
A f1 f 2
f
(1 1 ) 2
f2
56
1 2 3 4
57
Hnh 3.12. Hm phn b ca chun 2
Phn phi F
Bc t do f1 v f2
F=S12/S22
x Z
N
Nh vy, gii hn tin cy ca gi tr thc c tnh theo phng trnh:
x z
N
59
y Z l gi tr chun thng k Gauss, lin quan ti tin cy thng k, thng
l 90 %, 95 %, 99 ( tng ng vi xc sut xut hin gi tr x l 1,64; 1,96 v 2,58). V
d, vi mc tin cy thng k l 95% th gi tr thc tn ti trong khong :
( x 1, 96 ; x 1, 96 )
N N
i vi cc tp s liu nh (tc l cc mu thng k c s th nghim lp li
n<30), ngi ta s dng S ( lch chun mu) thay cho ( lch chun tp hp) v
gi tr chun student (t) thay cho chun Gauss Z .
S
Khi , gii hn tin cy c tnh l : x t
n
Gi tr t c tra trong bng phn b t hai pha (bng 2b, phn ph lc) vi tin
cy thng k 95% v bc t do f= n-1.
thin R nh sau: x R .t R
Gi tr tR c tra tin cy thng k P=0,95 v P=0,99 nh bng 3.2.
Bng 3.2. Gi tr t tra theo khong bin thin R tin cy thng k 95% v 99%
n 2 3 4 5 6 7 8 9 10
tR (P=0,95) 6,4 1,3 0,72 0,51 0,40 0,33 0,29 0,26 0,23 0,00
tR (P=0,99) 31,83 3,01 1,32 0,84 0,63 0,51 0,43 0,37 0,33 0,00
60
Th d 3.3: a)Kt qu phn tch tng hm lng asen v c trong mt mu nc ngm
ngoi thnh H Ni theo phng php ph hp th nguyn t ha hi lnh sau 5
ln lp li l: 24,75; 25,12; 24,76; 26,28; 25,15 g/l. Tm khong xc nh ca hm
lng thc asen trong mu nc ny.
Gii: - Vi n=5, tin cy thng k P= 95%, nu xem s liu ny tun theo phn b
Student th gii hn tin cy ca hm lng asen trong mu nc ngm l
S
xt tra bng t(P=0,95; f=4)= 2,776; gi tr trung bnh l 25,212 g/l,
n
lch chun S= 0,627
0,627
Thay vo cng thc trn ta c: = 25,212 2,776. = 25,212 0,778 g/l
5
2.41 2.30 2.27 2.42 2.30 2.34 2.29 2.39 2.44 2.31
2.35 2.38 2.41 2.25 2.60 2.38 2.33 2.27 2.31 2.37
2.40 2.39 2.25 2.20 2.34 2.39 2.23 2.29 2.40 2.29
2.12 2.21 2.41 2.29 2.33 2.39 2.39 2.33 2.34 2.40
61
c xt chng 4 v chng 5).
Th d 3.5 : Kt qu phn tch hm lng Ni(II) theo phng php von-ampe ho tan
xung vi phn hp ph trong mu nc Sng Hng ngy 26/4 nm 1997 sau 5 ln lm
lp li l 0,53; 0,50; 0,62; 0,48; 0,65 ppm. y l phng php phn tch n nh
c kim tra v xc nhn gi tr s dng ca phng php. H s bin thin ca
phng php phn tch Ni trong mu c hm lng t 0,1-1,0 ppm l 20 % . Hy biu
din kt qu phn tch ni trn.
Gii: y l bi ton tm khong tin cy khi bit lch chun ca phng php phn
tch.
- Nu s th nghim lp li n <30, th t dy s liu lp li s tnh c gi tr trung
bnh, khi bit lch chun S (hoc nu bit CV(%) trong khong nng xc nh
S
th tnh S theo cng thc CV (%) .100% ). Tra bng tm t(P,f) v tnh c
x
S
x t
N
- Nu s th nghim lp li N>30 th c th xem nh tp s liu ca mu thng k
l tp hp v tp s liu tun theo phn phi chun. Do vy, tin cy thng k 95%
ta c Z=1,96 nn khong tin cy s l:
S
x 1 , 96
N
62
Th d 3.6. Xc nh s th nghim cn tin hnh thu c chnh xc mong
mun:
S
Nguyn tc: Trong cng thc: x t
N
S
Gi tr - x = t c gi l khng chc chn, hay khng m bo
N
o ca kt qu thc nghim. Khi s th nghim ln th gi tr ny gim c n bt
k gi tr no mong mun x . Ti mt mc hm lng cht cn phn tch c
th, gi tr - x v lch chun S l gi tr cn t c, cho trc (theo ISO), t
S
ta s tnh c i lng t . Tra bng vi t(P=0,95; n ) =1,96 (gi tr s th nghim
N
ln x , s tm c N kt qu thc nghim c tin cy cho trc.
Th d: Kt qu xc nh lng vt Pb (ppm) trong 10 mu t ly t cc v tr
ngu nhin ti tha rung nghin cu nh sau:
91, 95,104, 82, 95, 103, 97, 89,85, 89 ppm Pb.
- Tnh khong tin tp s liu trn.
- sai s ti a gia gi tr trung bnh v gi tr thc l 2 ppm th cn ly t
nht bao nhiu mu phn tch.
Gii: - Kt qu tnh gi tr trung bnh v lch chun, sai chun theo cng thc
(c th s dng phn mm thng k) ln lt l: 93; 7,20 v 2,28.
Tra bng chun t 2 pha vi P= 0,95 v f=9 ta c t= 2,262
63
sai s tng i (nh ga ng khi kim tra vi mu CRM) v h s bin thin
(nh gi lp li v ti lp) ti a no ty theo cp hm lng. Hm lng
cng nh th sai s cho php cng ln. Bi ton t ra l cn chn phng php no
sau N ln th nghim lp li th t h s bin thin CV(%) mong mun.
S
Theo cng thc = t nu bit v N, s tnh c S sau , thay vo cng
N
thc trn xem c tho mn iu kin CV a % cho trc hay khng.
Th d: Mt sinh vin nghin cu xy dng phng php von-ampe ha tan catot trn
in cc thy ngn treo xc nh hm lng nifedipin(M= 346,335 g/mol) trong
cc tiu bnh nhn sau khi ung thuc. Khong tuyn tnh ca php xc nh l 3.10-8
M n 9.10-8M. Mt mu chun nc tiu t to (l mu nc tiu, khng c nifedipin
v thm lng bit trc 4,0.10-8M nifedipin vo mu) cho sai s tng i gia gi
tr tm c vi gi tr chun thm vo l 10% sau 5 ln lm lp li. Hy kim tra xem
phng php ny c tha mn yu cu v chm, t kt lun phng php c t
chnh xc phn tch lng vt hay khng.
x
Gii: Ta c sai s tng i E R .100% 10% v = 4,0.10 M
-8
S
Nn x = 4,1.10-8 M v x -= 0,4.10-8M==t. tra bng vi t(P=0,95; f=4)= 2,776
n
0,4.10 8. 5
0,322.10
-8
Do S=
2,776
64
ny, c th chuyn dng ca tp s liu thnh dng logarit thp phn ( log(x) hoc
logarit t nhin (ln(x). Khi th tn xut s c biu din theo logarit nng
t c phn b chun. Hnh 3.13a v 3.13b biu din th tn xut ca nng
khng th trong huyt thanh v sau khi ly log nng .
Hnh 3.13a: th biu din tn xut Hnh 3.13b: th biu din tn xut
theo nng (phn b bt i xng) theo log(nng ) (phn b chun)
tm khong tin cy cho tp s liu tun theo phn b log-chun, trc tin
cn ly logarit tt c cc s liu trong tp hp ban u thnh tp s liu mi sau
ly log(x) v tnh lch chun cho tp s liu mi ny, t tm khong tin cy
theo chun Z hoc chun t v qui i gii hn tin cy t log(x) thnh gi tr x.
Th d: Kt qu phn tch hm lng haptoglobin (g/l) trong mu huyt tng ly
ngu nhin t 8 ngi khe mnh thu c nh sau:
1,82 , 3,32 , 1,07 , 1,27 , 0,49 , 3,79 , 0,15 , 1,98
-Tnh cc i lng thng k v nhn xt s b xem tp s liu c tun theo phn b
chun hay khng.
-Gi s rng hm lng hatoglobin tun theo phn b logarit- chun. Hy biu din
khong tin cy ca hm lng hatoglobin theo phn b ny.
Gii: + kim tra phn b chun c th s dng phn kim tra trong phn mm
thng k hoc tm cc i lng trung bnh, trung v v s tri. Kt qu tnh ny nh
sau:
Gi tr trung bnh l 1,74, rt khc vi gi tr trung v l 1,55, ng thi khng c s
65
tri. Ch s lch skewness l 0,57 v nhn l -0,72 chng t phn b lch phi
dng v rt t, chng t tp s liu vi rt t gi tr ny cha tin ti phn b chun.
+Nu chuyn tp s liu trn v dng logarit c s 10 (log) th thu c tp s liu
mi nh sau:
0,26; 0,52; 0,03; 0,10; -0,31; 0,57, -0,82; 0,30
Tp s liu log ny c gi tr trung bnh l 0,082, trung v 0,182, lch chun l
0,462. Tra bng chun t vi P=0,95 v f=7 c t= 2,365.
S 0,462
Nh vy gii hn tin cy l : t. 2,365. = 0,413
n 7
BI TP CHNG 3
66
Chng 4: CC PHNG PHP KIM TRA THNG K
68
x nghi ngo x lan can
Qtnh= (4.1)
x max x min
N tin cy thng k
8 0,47
9 0,44
10 0,41
69
* Tiu chun 2: (p dng cho tp s liu c s th nghim n>10)
Tiu chun ny da trn khong gii hn tin cy ca gi tr trung bnh tin
cy thng k 95% l x 2 ( qui tc 2) (vi x l gi tr trung bnh ca tp s liu
( loi b s liu nghi ng) v l lch chun tp hp). Nh vy, bt c gi tr
no nm ngoi khong x 2 s l gi tr bt thng v cn c loi b.
*Tiu chun 3: ISO gi c th s dng chun Grubb kim tra sai s th.
y l php kim tra da trn lch ca cc gi tr nghi ng vi gi tr trung
bnh v lch chun ca tp s liu.
Gi s tp s liu thc nghim c sp xp theo th t tng dn x L , x2, ,
xH . Tnh gi tr trung bnh x , lch chun S v kim tra cc gi tr nghi ng theo
cch sau:
xH x x xL
Trc tin tnh G i vi gi tr cao nghi ng v G vi cc gi tr
S S
thp nghi ng, trong x v S c tnh km theo c gi tr nghi ng.
Sau so snh gi tr Gtnh c vi gi tr Gbng (s php o l N) trong bng
4.2 mc khng tin cy = 5% v 1%. Nu Gtnh>Gchun th xL v xH l gi tr bt
thng cn loi b tin cy thng k cho. Cch lm ny t c p dng v phi
kim tra tng s liu nghi ng bt thng, tuy nhin c u im l p dng c cho
c tp s liu ln v nh.
70
Bng 4.2: Gi tr G chun 5% v 1 % ca s khng ph hp vi gi tr bt thng
trong mu chun.
5% 1% 5% 1%
xH x
Ta c: vi gi tr cao nghi ng T = (121- 46,6)/ 22,5= 3,3
S
71
300
250
200
Pb(mg/kg)
150
100
50
72
Biu tn sut xut hin cc gi tr trong tp s liu c dng:
20
15
Frequency
10
0
0 12 24 36 48 60
Ni
73
(x 0 )
( y phi gi nh rng z N c phn phi chun vi gi tr trung
bnh bng "khng" v phng sai bng "mt").
- Tnh gi tr Ztnh (hay Zthc nghim ) v so snh vi g tr Zbng (hay Zchun) trong
bng 4.3.
Bng 4.3: Gi tr Z cc mc tin cy thng k khc nhau.
Mt cch tng qut, nu Z tnh < Zbng th chp nhn gi thit o hay ni cch
khc v o khc nhau khng c ngha thng k. Cn nu s dng phn mm thng
k tnh ton xc sut th gi thit o c chp nhn nu Pvalue P ( thng chn
l 0,05 tc l khi gi thit ng m loi b th s mc sai lm loi mt ( tc l ging
nhau nhng kt lun l khc nhau) vi xc sut l %). Th d nu gi tr Pvalue=0,027
th c ngha l ch c 2,7% c hi o. Do vy, cn kt lun l o .
Ch : Khi cn so snh s khc nhau gia hai i lng th phn b xc sut
c dng l phn b 2 pha (2 sided). Trng hp hai i lng khc nhau th c th
dng phn phi xc sut 1 pha (1 sided) so snh gi tr no ln hn.
(x 0 ) 2,33 2,35
Z tnh N 40 1,53
0,0823
74
Nh vy Z<1,96 chng t khng c s khc nhau c ngha tin cy thng k
95%.
t.S
Nh vy nu 0 x th xem nh 0 x (tc l chp nhn gi thit o
n
vi P=0,95%)
75
php ch mc sai s ngu nhin. Cn nu ttnh > tbng th phng php phn tch mc sai
s h thng.
Trong thc t cch so snh ny cn c p dng :
- nh gi ng ca phng php nghin cu bng cch so snh gi tr trung
bnh ca tp s liu lp li khi phn tch mu gi t to (thm mt lng cht phn
tch vo mu thc c xc nh l khng c cha cht phn tch) hay mu chun i
chng CRM bng phng php nghin cu ri so snh kt qu trung bnh t c vi
gi tr chun bit (vi mu t to) hay gi tr c chp nhn vi mu CRM.
- Xt nh hng ca nguyn t l (so snh khi c nguyn t l v khi khng c
nguyn t l)
- nh gi nh hng ca dung mi chun khi thm 1 dung mi khc.
(50,06 50) 5
ttnh= 0,14
0,956
76
As(III) As(V)
Nc my 10 50 9,60,4
20 50 19,70,3
Nc bin nhn to 10 50 10,20,4
20 50 20 0,3
(Ngun t liu: M.H. Arbab-Zavar, M. Hashemi , Talanta, 52, (2000) 10071014.)
Hy kim tra xem phng php nghin cu c mc sai s h thng hay khng v
c nn p dng phn tch asen trong nc bin khng?
(9,6 10) 5
+ mc thm 10 g As(III) vo mu nc my: ttnh= 2,24
0,4
(19,7 20) 5
+ mc thm 20 g As(III) vo mu nc my: ttnh= 2,24
0,3
(10,2 10) 5
ttnh= 1,11
0,4
(20 20) 5
ttnh= 0
0,3
77
-Vi Th d 4.5:
Test of mu = 2.35 vs not = 2.35 ( im tra gi tr thc 2,35 hoc khng phi 2,35)
The assumed standard deviation = 0.0823 ( lch chun gi thit l 0,0823)
N Mean SE Mean 95% CI Z P
Trung bnh lch chun Khong tin cy Z tr s P
40 2.34000 0.01301 (2.31450, 2.36550) -0.77 0.442
- Vi th d 4.6:
Test of mu = 50 vs not = 50 (Kim tra vi gi tr thc =50 hoc khng phi 50)
Variable N Mean StDev SE Mean 95% CI T P
Bin Trung bnh lch chun sai chun Khong tin cy t tr s P
Se(ng/ml) 4 50.3250 0.8655 0.4328 (48.9477, 51.7023) 0.75 0.507
- Vi th d 4.7:
N Mean StDev SE Mean 95% CI T P
5 9.60000 0.40000 0.17889 (9.10333, 10.09667) -2.24 0.089
78
Ch : Php so snh vi chun t 2 pha trn c dng nh gi s khc
nhau c ngha hay khng c ngha gia gi tr trung bnh thc nghim v gi tr c
chp nhn, tc l khng quan tm ti du ca chng. Tuy nhin, trong mt s trng
hp cn kim tra xem mt trong hai gi tr cn so snh l ln hn c ngha hay khng.
V d cn kim tra xem khi c mt xc tc tc phn ng c tng ng k khng, ion
cn c gy ra sai s h thng hay khng Khi cn s dng chun t mt pha.
79
ln hn ng k vi gi tr kia.Nhng cn hiu rng kt lun ch da trn chun thng
k v ty thuc vo mc chc chn ca n theo hng xc x. Tuy nhin, trong
trng hp ny cn nghi ng sai s h thng dng, ni cch khc quyt nh da trn
chun 2 pha hay mt pha cn thc hin trc khi th nghim. Thng thng trong
thng k lin quan n s liu th chun hai pha thng c s dng hn.
Khi , s bc b gi thit kim tra nu Ftnh > Fbng (P, f1, f2) (chun 2 ui: 2-
tailed-test) hoc P < P. Ni cch khc, khi hai phng sai S1 2 v S 2 2 c s khc
nhau c ngha hay chm cc s liu thc nghim gia hai mu thng k (hoc hai
phng php) l khc nhau.
80
Nu lp li hai phng php khc nhau th c th kim tra xem phng php
A c chm tt hn hay km hn phng php B (kim tra chun 1 ui: one-tailed-
test). Nu Fthc nghim > Fchun (P,f1, f2) th c th kt lun phng php A km chnh xc
hn phng php B.
Cch lm:
81
Bc 1: Kim tra xem lp li ca hai tp s liu (qua phng sai S A 2 v S B 2 )
l ng nht hay khc nhau c ngha thng k? (chun F).
( x Ai x A ) 2 ( xBi xB ) 2 (n A 1) S A (nB 1) S B2
2
Sx S pooled i 1 1
(
A1 x B
n A nB 2 n A nB 2
4.4)
x A xB 1
Do , t tnh
S pooled 1 1
n A nB
Nu tthcnghim > tchun(P,f) (tra chun t 1-pha) th s khc nhau gia x A > x B l c
ngha thng k.
82
x A xB
ttnh
sA2 sB2
nA nB
So snh vi ga tr tchun tra bng vi P=0,95 v bc t do f tnh theo cng thc
2
S A2 S B2
f A2 B
n n
2
sau a gi tr f v s nguyn.
SA 2
SB
n A nB
n A 1 nB 1
Th d 4.6: Trong phng php xc nh thic trong thc phm, ngi ta tin
hnh un si hi lu mu vi HCl cc thi gian khc nhau. Kt qu thu c nh
sau:
Thi gian un hi lu( pht) Hm lng thic (mg/kg)
30 55; 57; 59; 56; 56; 59
75 57; 55; 58; 59; 59; 59
(Ngun s liu: Analytical Methods Committee. 1983. Analyst 108: 109)
Hy so snh xem hai gi tr trung bnh hm lng thic t c bi cng mu
phn tch khi un mu vi HCl cc thi gian khc nhau c khc nhau khng?
Gii:- Tnh cc i lng thng k c trng
83
- So snh hai gi tr trung bnh t c hai thi gian khc nhau bng
chun student p dng cho hai phng sai nh nhau:
x A xB 1
Ta c t tnh vi
S pooled 1 1
n A nB
(n A 1) S A (n B 1) S B2 5.2,80 2 5.2,57 2
2
Sx S pooled 1,65
A1 x B
n A nB 2 10
57,00 57,83
Do ttnh= = 0,88
1 1
1,64
6 6
84
khc nhau khng c ngha.
Sau khi c kt qu kim tra hai phng sai, kim tra s ging hay khc nhau
ca hai gi tr trung bnh, vo phn Stat Basic Statistics 2t. Trong ca s ny
cng chn vo s liu theo ct khc nhau v chn c mc gi thit hai phng sai
nh nhau (Asume equal variances). Nu hai phng sai khc nhau ( theo kt lun
phn so snh hai phng sai ) th khng chn mc ny.
Kt qu thu c l:
Two-sample T for C1 vs C2
85
l khc nhau c ngha thng k.
- Trong phn so snh hai gi tr trung bnh, tnh t theo cng thc sau:
x A xB 28,00 26,25
ttnh 5,29
sA2 sB2 0,5776 0,09
nA nB 6 7
Khi so snh vi ga tr tchun tra bng vi P=0,95, bc t do f tnh theo cng
2
S A2 S B2
f A2 B
n n
thc 2
6 ta c tbng= 2,45.
SA 2
SB
n A nB
n A 1 nB 1
Kt qu tnh theo phn mm my tnh, (khng chn mc gii thit phng sai bng
nhau) nh sau:
Two-Sample T-Test and CI
86
Trong thc t, vic so snh hai gi tr trung bnh c th p dng khi c hai mu
cn kim tra v c tin hnh so snh tay ngh hai ngi phn tch, ng ca
hai phng th nghim vi cng mu phn tch, nhng khng thch hp lm so snh
hai phng php phn tch v y ch l vic so snh hai gi tr trung bnh thc nghim
vi s mu hn ch, ti mt mc hm lng ca cht phn tch, m khng c trng
cho ton b vng nng kho st. Vic so snh phng php nghin cu vi 1
phng php khc (thng l phng php tiu chun) nh gi phng php phn
tch phi c thc hin nhiu mc nng theo phng php so snh tng cp
hoc so snh dng th.
4.4. So snh tng cp
Gi s chng ta nghin cu phng php A phn tch cht cha bit no .
Sau khi tm c cc iu kin ti u ca php xc nh, cn tin hnh nh gi
phng php phn tch vi phng php tiu chun. Nu s dng phng php so
snh hai gi tr trung bnh ca cng mu s khng thch hp v kt qu ph thuc vo
nh hng ca hm lng cht nn khc nhau c trong mu phn tch. Thng thng
cc kt qu phn tch ch cha sai s ngu nhin. Tuy nhin, chnh s khc nhau v
thnh phn nn mu v nh hng ca cc cht i km khc nhau vi mi phng
php khc nhau l khc nhau. D vy khi so snh mt mc nng cht phn tch
kt qu cho la hai phng php nh nhau nhng li c s khc nhau khi so snh cc
mc hm lng khc, c ngha l c th xut hin sai s h thng gia hai php o.
Khi , cn tin hnh th nghim theo tng cp vi nhiu mc hm lng khc nhau
thay i hm lng cc ion i km. Vi mi mu phn tch khi s c tin
hnh bi ng thi hai phng php: Phng php ang nghin cu v phng php
tiu chun. Cc gi tr thc nghim thu c ln lt l x1A, x1B; x2A, x2B..xiA v xiB..
Cc kt qu thu c c th so snh theo phng php tng cp hoc phng php
th (s xt trong chng 6).
Trong php so snh tng cp ngi ta s dng chun t tng cp (a paired- t-
test). Gi thit o trong trng hp ny l khng c s khc nhau c ngha v kt qu
phn tch cng hm lng cht phn tch trong cng mu ca hai phng php. Ni
cch khc, cn so snh hiu s trung bnh ca hai tp s liu c khc 0 c ngha hay
khng.
Cch lm: - Tnh lch gia tng cp gi tr theo cng thc di= xAi-xBi. Cc gi
tr di ny c gi nguyn du + hoc -.
- Tnh gi tr d (l trung bnh s sai khc gia cc cp gi tr di) theo cng thc
87
n
d i
d i 1
sd
(d i d) 2
n 1
(d ) n
- Tnh gi tr t tng cp theo cng thc:
t calc
sd
Sau so snh gi tr ttnh v gi tr tbng c tra trong bng chun t vi tin
cy P=0,95 v (n -1 ) bc t do.
STT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
PP A 47,5 29,5 74,4 5,5 30,9 9,8 25,5 2,9 8,6 23,8
PP B 51,8 27,4 71,6 6,0 29,2 8,0 23,2 3,2 8,8 23,5
STT 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
PP A 84,4 147,0 30,6 19,9 33,9 25,0 107,6 18,0 125,3 84,9
PP B 87,9 150,5 29,8 19,8 29,0 25,3 107,5 15,1 134,6 81,4
(Ngun s liu: T.Gao, J. Baasner, M.gradl, A. Kistner, Analytical Chimica Acta, 320,
(1996), 171-176.)
Hy dng phng php so snh tng cp xem cc kt qu xc nh ca hai phng
php c trng nhau khng?
Gii: Cch 1: Tnh theo cng thc:
- lch gia hai phng php A v B ln lt l
di: -4.3 2.1 2.8 -0.5 1.7 1.8 2.3 -0.3 -0.2 0.3 -3.5 -3.5
0.8 0.1 4.9 -0.3 0.1 2.9 -9.3 3.5
88
nn lch trung bnh l: d =0,07
lch chun c on cho cc lch Sd= 3,236
0,07. 20
Do vy ttnh= 0,096
3,236
89
6 Nc 0,000 0,004 0,0006
7 my 0,040 0,0397 0,04
8 0,060 0,0567 0,059
9 0,080 0,0776 0,078
10 0,100 0,105 0,101
90
phn b chun. Cc s liu ca mi mu phn tch c th l s liu lm 1 ln hoc s
liu lp li (n vi mi phng php lm lp li m v n th nghim khc nhau.
91
Chng 5: PHN TCH PHNG SAI
92
- Bi ton hai yu t A v B, yu t A c k mc th nghim, yu t B c m mc
th nghim, mi mc ca A v B lm lp li n ln (two-way ANOVA).
- Bi ton 3 yu t tr ln (Latin squares).
i1
xi
chung hay cn gi l trung bnh tp hp : X
k
Gi thit o trong trng hp ny l cc mu c ly t cng tp hp c trung
bnh mu l v phng sai tp hp l 2 . Ni cch khc cn kim tra gi thit o l
= x1 = x 2 == x k . Khi cc mu thng k thuc cng tp hp th phng sai trong
mi mu (within-sample) phi chnh l phng sai gia cc mu (between sample).
Vic so snh ny c thc hin qua chun F bng cch tnh t s hai phng sai gia
cc mu thng k v trong cng mu thng k ri so snh vi gi tr trong bng F
(hoc so snh ga tr P value vi ) a ra kt lun thng k.
* Phng sai trong cng mu thng k:
n n n
(x1 j x1)2
j 1
(xkj xk ) 2
j 1
(x
j 1
ij xi ) 2
S1 Sk S i1
2 2 2
n 1 n 1 n 1
Mi mu c n th nghim lp li, do c n-1 bc t do. Tng s mu thng k l
k mu. Vy bc t do i din cho tt cc cc mu l f0 =k(n-1).
93
Do vy, phng sai trong cng mu (within-sample estimation of variance/
within-sample mean square) s l:
k k n
Si
2
(x
i 1 j 1
ij xi )2
S 2 within i 1
k k (n 1)
(x i X )2
S 2 sample mean i 1
k 1
Tuy nhin, khi gi tr trung bnh chung thay i th phng sai mu tng th 2 cng
thay i theo nn phng sai gia cc mu (phng sai gp gia cc nhm):
k
k ( xi X ) 2
S 2 between i 1
bc t do f1=k-1
k 1
Nu gi thit o l ng th hai phng sai phi khng khc nhau hay nh nhau.
Cn nu ga thit o l sai th phng sai gia cc mu phi ln hn phng sai trong
cng mu thng k.
Ni cch khc ta tnh bi thc:
S 2between
Fcalculate 2 v so snh vi ga tr Fbng(P=0,95; f1=k-1; f0=k(n-1)
S wwithin
Nh vy nu Ftnh >Fbng th gi thit o b loi b, tc l cc ga tr trung bnh
ca cc mu thng k l khc nhau c ngha. iu ny c th do c mt gi tr trung
bnh khc vi cc gi tr trung bnh khc, hoc cc gi tr trung bnh khc ln nhau
hoc cc gi tr trung bnh phn thnh hai nhm ring bit. Mt cch n gin tm
ra nguyn nhn s khc nhau gia cc gi tr trung bnh l sp xp cc ga tr trung
bnh theo th t tng dn v so snh s khc nhau ca hai gi tr trung bnh cnh nhau
vi i lng biu th s khc nhau c ngha ti thiu (A). Nu hiu hai ga tr trung
bnh cnh nhau ln hn A th c ngha chng gy ra s khc nhau trong tp hp.
94
2
i lng A c tnh theo cng thc sau: AS .t( p , f 0 )
k
PTN/lp 1 2 3 4 5 6
li
95
7 G 5,2 4,7 4,9 5,1 5,7 5,3
Hy dng phng php so snh cc gi tr trung bnh kim tra xem gi tr trung
bnh gia cc mu c ging nhau khng v kt lun thnh phn mu c p ng yu
cu v ng nht khng.
Gii: - Cch 1: Dng cc cng thc nu trn tnh ton v kt lun da vo
Ftnh v Fbng .
- Cch 2: Nhp s liu vo phn mm MINITAB di dng 2 ct. Ct C1 l %
Al2O3 c nhp theo th tu t tri sang phi v t trn xung di (ht 6 s liu ca
PTN A sau n 6 s liu ca PTN B ). Ct C2 nhp yu tnh hng l PTN, cc
s liu c k hiu l 18, trong vo theo th t ttrn xung di l 1 1 1 1 1 1;
2 2 2 2 2 2 8 8 8 8 8 8 .
x l s liu, vo Stat->ANOVA-> Analysis of Means, nhp response l
ct C1 cha %Al2O3. Trong Distribution of data chn Normal vi factor 1 l ct
C2 cha cc k hiu cc mu thng k, chn alpha-level l 0.05, v chn OK. Kt qu
thu c nh sau:
5.50
5.393
5.25
5.025
Mean
5.00
4.75
4.657
4.50
1 2 3 4 5 6 7 8
mau
96
cc mu thng k nm trong gii hn quyt nh th kt lun l khng c bng
chng ni rng cc gi tr trung bnh mu l khc nhau. Ni cch khc cc mu
ny u thuc cng tp hp hay mu chun ban u tho mn tnh ng nht.
Mc S A1 a2 a3 ... ai ... ak
ln TN
...
...
97
so snh s sai khc gia cc kt qu th nghim khi thay i cc mc ca yu
t A, ngi ta so snh phng sai do s thay i cc mc nghin cu gy nn vi
phng sai chung 2 ca th nghim xem chng c khc nhau ng tin cy hay khng.
Nu s khc nhau khng ng tin cy th c th kt lun yu t A s nh khng ng
k n kt qu th nghim v ngc li.
Trng hp khng c s khc nhau gia cc gi tr trung binhg tc l tt c cc
s liu thuc cng tp hp th phng sai chung ca th nghim c th nghim c th
tnh theo cng thc:
( x ij X )2
2
i j
k (n 1)
Tuy nhin, cch tnh ny li khng c s dng trong Ha phn tch v vic tnh
ton ph thuc vo c s sai khc cc s liu ring r trong cng tp s liu v trong
cc nhm s liu khc nhau v c mi quan h gia tng cc sai khc v ngun gy ra
s sai khc nh sau:
Tng bnh phng cc s sai khc= tng bnh phng sai khc gia cc th
nghim lp li trong mt nhm v tng bnh phng s sai khc gia cc nhm l:
k
( xij X ) 2 = k ( xi X ) 2 +
i j i 1
( x
i j
ij xi ) 2
Do vy, phng sai c trng cho s sai khc gia cc th nghim lp li trong
nhm, gia trung bnh cc nhm vi nhau c th tm tt theo bng sau:
Bng 5.2: Bng tnh phng sai khi nghin cu nh hng ca yu t A
(within-sample)
SSTN= xi j
2
ij - i
n
k (n 1)
98
Tng sai khc kn-1 T2 SS 0
SS 0 x 2 ij S02=
i j kn kn 1
T l tng tt c cc php o Y= x
i j
ij
Vic so snh phng sai c thc hin qua chun F l t s gia phng sai
giu cc nhm v phng sai trong cng nhm
2
SA
Ftinh 2
>1 v so snh vi Fchun (P, fA, fB)
SB
99
iu kin Kt qu o cng hunh quang /Trung bnh
A Dung dch mi pha 102; 100; 101 101
B Dung dch bo qun 1h trong bng ti 101; 101; 104 102
C Gi dung dch 1h trong nh sng du 97 ; 95 ; 99 97
D Gi dung dch 1h di nh sng trng 90 ; 92 ; 94 92
Trung bnh chung 98
tnh gi tr F, cn tnh qua cc bc trung gian sau u
xi - x Ti Ti2
A 2 0 1 3 9
B 1 1 4 6 36
C -3 -5 -1 -9 81
D -10 -8 -6 -24 576
T= -24 T
i
2
i 702
Vi n= 3; k=4, N= k.n=12; x 2
ij 258
702 (24) 2
Gia cc mu =186 3 186/3= 62
3 12
(24) 2
Tng 258 =210 11
12
Vy Ftnh= 62/3=27
Tra bng vi P=0,05 v f1=3 v f2=8 ta c Fbng= 4,066. Nh vy Ftnh >Fbng nn loi
b gi thit H0 do cc gi tr trung bnh mu khc nhau c ngha, ni cch khc
iu kin bo qun c nh hng n bn ca thuc th hunh quang.
Nu s dng phn mm MINITAB x l s liu theo cch nhp s liu phn so
snh cc gi tr trung bnh. Kt qu thu c nh sau:
Source DF SS MS F P
C8 3 186.00 62.00 20.67 0.000
100
Error 8 24.00 3.00
Total 11 210.00
S = 1.732 R-Sq = 88.57% R-Sq(adj) = 84.29%
Nh vy Pvalue= 0,000<0,05 chng t s khc nhau gia hai phng
sai l c ngha tc l cc gi tr trung bnh trong nhng iu kin khc nhau l khc
nhau.
Yu t A
a1 a2 ... ai ... ak
b1 y111, y112, ..., y11n y211, y212, .. y21n yi11, yi12, .. yi1n yk11, yk12, .. yk1n
b2 y121, y122, .. y12n y221, y222, .. y22n yi21, yi22, .. yi2n yk21, yk22, .. yk2n
B ...
bj y1j1, y1j2, .. y1jn y2j1, y2j2, .. y2jn yj1, yij2, .. yijn ykj1, ykj2, .. ykjn
...
bm y1m1, y1m2, .. y1mn y2m1, y2m2, .. y2mn yim1, yim2, .. yimn ykm1, ykm2, ..
ykmn
Tng ct A1 A2 Ai Ak
101
Khi tin hnh x l s liu theo ANOVA hai yu t cn tnh ln lt cc bc
nh sau:
cu trong 1 ct).
k m n k m
Yiju yiju Ai Bj
i1 j1 u1 i1 j1
- t (ABij) l tng cc gi tr mc i ca yu t A v mc j ca yu t B, gi
l tng cc .
Tng s cc th nghim ca A l kn v ca B l mn
n
Yij yiju (tng cc kt qu nghin cu trong 1 ) n
Yij ( y iju ) 2
2
u 1 u 1
1 k m n 1 k 2 1 m 2
SS4 (yiju) 2
(Ai ) (Bj )
k.m.n i1 j1 u1 k.m.n i1 k.m.n j1
Mu kt qu tnh ton ANOVA c trnh by trong bng 5.4
102
Ngun bin thin Bc t do Tng cc bnh phng Trung bnh bnh
(Source of (Degrees of (Sum of squares) phng
variation) freedom) (Mean of square)
(x i x) 2
F S2
A k-1 SSA=SS2-SS4 SS A
SA
2
k 1
m1
mk (n 1)
(Residue error) 1 k m 2
SSe= SS1 - Yij
n i1 j1
Trong :
SA2 v SB2: phng sai c trng cho nh hng ca yu t A v B n kt qu
th nghim.
SAB2: phng sai c trng cho nh hng tng h ca c hai yu t A v B n
kt qu th nghim.
S e2 : phng sai c trng cho sai s ngu nhin ca cc th nghim.
V bc t do:
fA=k-1: fB = m-1 ; fAB= (k- 1).(m-1) ; fe = m.k.(n-1)
103
So snh FA, FB, FAB vi gi tr Fbang vi P=0,95; f1= fA hoc fB hoc fAB v f2= fe
v kt lun v mc nh hng ca tng yu t n kt qu th nghim nh phn
5.1.
Th d 5.3: Trong thc nghim so snh kh nng tch loi Cu2+ trong nc ca
nha vng cng (% Cu2+) mt ngi phn tch lm th nghim phn tch phng sai 2
yu t l 5 ngy lm th nghim v 4 loi nha. Mi th nghim lm lp li hai ln. Kt
qu thu c bng di y.
Hy nh gi xem c s khc nhau c ngha ca cc loi nha theo thi gian hay
khng cng nh c s tng tc cu hai yu t nghin cu hay khng. Biu din kt
qu tnh c vo bng ANOVA. Ly P=0,95.
Ngun:
( Sinh vin t gii theo cng thc tnh ton nu ).
Hng dn: S dng phn mm MINITAB, s liu c nhp vo dng sau:
Ct th nht l kt qu % Cu t trn xung di theo th t tng ngy v tng
loi
Ct th hai l ngy phn tch theo th t 8 s liu l 1( ngy th 1) sau n 8
s liu l 2 ( ngy th hai) Ct th ba l loi nhp theo th t 1, 1; 2, 2; 3, 3 ; 4, 4 ;
104
5, 5, ln lt t ngy 1 n ngy 5.
Vo Stat->ANOVA->2-way.
Chn response l %Cu
Row factor l ngy
Column factor l loi
V nh du vo dislay mean
Kt qu thu c nh sau:
Source DF SS MS F P
Ngay 4 3359.0 839.761 3205.20 0.000
Loai 3 1922.9 640.962 2446.42 0.000
nh hng tng h 12 8267.9 688.992 2629.74 0.000
Sai s chung (within) 20 5.2 0.262
Total 39 13555.1
105
Loai Mean ----+---------+---------+---------+-----
1 27.83 (*
2 27.60 *)
3 23.57 (*)
4 41.86 (*
----+---------+---------+---------+-----
25.0 30.0 35.0 40.0
Kt qu trn cho thy tt c cc tr s P ca ngy, loi v nh hng tng h
ca chng (interaction) u bng 0.000 tc l nh hn =0,05 chng t c nh hng
c ngha n kh nng loi Cu trong nc. S phn b gi tr trung bnh ca % Cu
theo ngy v theo loi nha u cho thy cng tng thi gian th kh nng hp th Cu
cng ln v tt nht loi nha th 5.
5.4. Bi ton phn tch phng sai 3 yu t tr ln- phng php vung Latinh
Trong trng hp cn nghin cu nh hng ca 3 yu t tr ln, xy dng
bng qui hoch thc nghim, ngi ta s dng phng php vung La tinh (Latin
square).
Nguyn tc: khng mt iu kin nghin cu xc nh lp li trong mt hng
hay mt ct. Ni cch khc trong bng qui hoch thc nghim khng c hai ging
nhau.
Gi thit c 3 yu t A, B, C, mi yu t c 4 mc nghin cu. Mi m t mt
iu kin nghin cu l t hp cc mc nghin cu ca 3 yu t. Th d: s 1 khi
lm th nghim ly mc a1, b1 v c1.
Ta c bng qui hoch thc nghim nh sau:
Bng 5.5: Qui hoch thc nghim phn tch phng sai 3 yu t, mi yu t 4 mc th
nghim.
b1 b2 b3 b4 Tng
hng
a1 c1 c2 c3 c4 A1
y1111; y1112; y1113 y2121; y2122; y2123 y3131 y3132; y3133; y4141 y4132; y4143
a2 c2 c3 c4 c1 A2
106
y1221; y1222; y1223 y2231; y2232; y2233 y3241; y3242; y3243 y4211; y4212; y4213
a3 c3 c4 c1 c2 A3
y1331; y1332; y1333 y2341; y2342; y2343 y3311; y3312; y3313 y4321; y4322; y4323
a4 c4 c1 c2 c3 A4
y1441; y1442; y1443 y2411; y2412; y2413 y3421; y3422; y3423 y4431; y4432; y4433
Tng B1 B2 B3 B4 Y*
ct
j 1 i 1
1 n 2
SS 2 Ai
n i 1 S
2
FA A 2
1 n
SS3 Se
2
Bj 2
n j 1 SB
FB 2
1 n
Cq
Se
SS 4
2
2
n q 1 S
FC C 2
1 n 1 n 1 n Se
SS5 2
(
n i 1
Ai ) 2
2
(
n j 1
B j ) 2
2 q
( C )2
n qi 1
107
Bng 5.5: Bng phn tch phng sai ba yu t
SS A
A n-1 SSA= SS2-SS5 SA
2
n 1
SS B
B n-1 SSB= SS3-SS5
2
SB
n 1
SS
C n-1 SSC= SS4-SS5 C
2
SC
n 1
Sai s th nghim (n-1)(n-2) SSe=SStotal-SSA-SSB-SSc SS e
Se
2
(n 1)(n 2)
(Residue error)
b1 b2 b3 b4
a1 c1 C2 c3 c4
0, 351 0,522 0,24 5 0,248
108
a2 c2 C3 c4 c1
0,356 0,258 0,452 0,526
a3 c3 C4 c1 c2
0,211 0,356 0,456 0,521
a4 c4 C1 c2 c3
0,169 0,254 0,255 0,452
109
0.456 3 3 1
0.521 3 4 2
0.169 4 1 4
0.254 4 2 1
0.255 4 3 2
0.452 4 4 3
V cc s liu khng phi l ma trn cn bng do vy khng dng balanced
ANOVA m phi dng dng General linear Model
Vo STAT->ANOVA->General linear Model. Nhp response l ct hp th
quang, Model l ct A, B, C, random factor chn A, B. Trong results chn: In
addition, coefficient for covariate terman table of unusal observation. V bm vo
OK. Kt qu thu c nh sau:
General Linear Model: Do hap thu quang versus A, B, C
110
Th d 5.2: Kt qu phn tch tng hm lng Hg (g/g) bng phng php HPLC trong 3
loi ng vt thn mm (Rap., Nev., Sca.) 8 im ven b bin Bohai - Trung Quc thu
c nh sau:
a im 1 2 3 4 5 6 7 8
Loi
111
4 8 0.04263 0.06164 (------------*------------)
---------+---------+---------+---------+
0.025 0.050 0.075 0.100
112
Chng 6: PHN TCH TNG QUAN V HI QUI
COV XY
(x i x)( y i y )
(6.2)
n
vi n l s cp gi tr trong tp s liu X v Y
Do vy, c th tnh r theo mt trong 3 cng thc khai trin sau :
114
n xi y i ( xi ) 2 ( x x).( y y)
r
i i
(6.3)
( ( xi x ) )( ( y i y ) )
2 2
( ( x x ) )( ( y y )
i
2
i
2
)
1
x y n x y
i i i i
r (6.4)
(xi ) 2 ( yi ) 2
(xi )( yi
2 2
n n
r r
r r
115
Hnh 6.1: th biu din mc tng quan gia hai i lng o
Th d 6.1: Tin hnh phn tch hm lng gluco trong mu theo phng php
trc quang ng hc- xc tc, xy dng ng chun, ngi ta pha 6 dung dch
chun c nng gluco thay i nh trong bng di y v o gi tr hp th
quang ca dung dch phc mu tng ng. Kt qu thu c nh sau :
0 2 4 6 8 10
ca dung dch phc mu c
nong-do-glucozo(mM)
tng quan tuyn tnh rt tt.
r. n2
t (6.5)
(1 r 2 )
Th d 6.2: Khi so snh kt qu phn tch cht M c tin hnh bi hai phng php
A v B (mi phng php lm 10 th nghim tng ng 10 mu c 10 mc nng
khc nhau) ngi ta tnh c h s tng quan r=0,65. S mc hm lng em
phn tch l n=11. Vi gi tr h s tng quan khng ln ny cha th kt lun
ngay l kt qu xc nh theo hai phng php c tng quan tuyn tnh. Do vy, cn
kim tra xem c tha mn theo chun t hay khng?
Theo cng thc trn c th tnh c:
0,65 11 2
t 5,57 ; tra bng gi tr t bc t do f=9 v tin cy thng k 95 %
(1 0,652 )
ta c t= 2,56
Nh vy gi tr ttnh vn ln hn ga tr t trong bng, ni cch khc c th xem phng
php A ph hp vi phng php B v ngc li.
Th d 6.3: Khi phn tch hm lng cc kim loi (mg/kg mu kh) Ti, Mn, Fe, Cu,
Pb, Zn , Ni, Cr trong mu bn ly cc cng thot nc trong th theo phng
php ICP-AES, thu c cc kt qu sau:
Mu Ti Cr Mn Fe Ni Cu Zn Pb
1 1247,0 210,5 579,0 51156 31,9 113,0 1001,8 106,0
2 1022,0 88,7 420,0 22960 28,5 128,2 512,2 160,6
117
3 1187,0 210,8 479,3 26494 73,7 243,1 965,0 *
4 1003,0 104,3 462,5 26079 34,4 249,3 497,6 103,6
5 767,7 147,0 379,2 37854 58,7 126,9 724,6 197,1
6 726,3 32,6300,7 20503 57,2207,7 667,8 56,5
7 972,2 45,1639,6 34584 38,7184,3 1257,0 104,9
8 * 73,8524,6 26171 35,3 156,1 839,1 196,0
9 943,0 * 510,0 36990 * 235,9 * 255,4
10 699,2 65,9 429,9 23760 29,2 378,5 810,464,0
11 614,4 49,7 295,1 24717 13,9 366,1 494,8199,3
12 1145,0 50,7 369,9 37912 27,1 259,8 1179,0 283,5
13 905,8 128,9 451,3 52115 32,2 356,5 * 378,6
14 * 59,6510,8 39931 38,0 131,3 706,5312,3
15 898,0 74,7377,7 26779 34,1 89,6 381,1108,6
16 558,9 101,8 397,9 21001 24,5 235,9 439,6183,9
17 1217,0 53,3 528,4 23656 23,8 139,0 990,583,6
18 1160,0 71,9633,5 31204 37,6 143,1 * 98,0
19 955,3 100,7 469,2 26171 30,5 189,7 839,1 207,8
118
Mn 0,638 0,184
0,006 0,465
Fe 0,356 0,424 0,345
0,161 0,079 0,147
Ni 0,151 0,434 0,034 0,028
0,578 0,072 0,894 0,911
Cu -0,452 -0,098 -0,365 -0,032 -0,218
0,068 0,697 0,124 0,898 0,385
Zn 0,592 0,087 0,595 0,477 0,173 -0,022
0,026 0,747 0,015 0,062 0,521 0,934
Pb -0,065 0,129 -0,113 0,551 -0,150 0,250 0,040
0,810 0,621 0,655 0,018 0,566 0,316 0,888
Nh vy ch nhng gi tr h s tng quan c tr s P <0,05 (h s r c in m
trong bng trn l c tng quan tuyn tnh. Cn c v cc h s r ny c th rt ra
c chiu hng v mc tng quan gia hm lng cc kim loi nu trn. Theo
kt qu ny ch c cc cp nguyn t Mn-Ti; Zn- Ti; Fe-Mn; Pb- Fe c mi tng
quan t l thun trong cc mu bn ly ti cng thot nc th. iu ny c ngha
l khi hm lng kim loi ny trong mu cao th hm lng kim loi c tng quan
cng ln. Nh vy c th kt lun cc kim loi c tng quan hm lng s c cng
ngun pht tn (c th do ngun gc t nhin nh Mn, Ti v Fe trong t, ct, Pb,
trong t nhin, Pb v Fe c th do ngun pht tn t cc hot ng giao thng...
6.2.ng chun v phng php bnh phng ti thiu trong phn tch nh
lng
Gi s c 2 tp s liu X v Y trong mi tp s liu c nhiu gi tr, mi gi tr
ca Y thu c t thc nghim khi thay i gi tr ca X.
X: x1 x2 x3 x4 x5 ... ( nng )
Y: y1 y2 y3 y4 y5 ... (tn hiu phn tch)
ng chun s l ng biu din s ph thuc tuyn tnh gia tn hiu o v
nng cht nh phn, nu phng trnh hi qui c dng y = a + bx, trong a l
im ct trc tung ca ng chun v b l dc ca ng chun. Trong thc t
119
phn tch, khi h s tng quan r > 0,99 c th xem c tng quan tuyn tnh tt gia
x v y v phng trnh hi qui c dng nh lng y theo x.
T cc im trn th ( x1; y1) ( x2; y2)........ (xn; yn) ta s tm c trng tm ca
tp s liu (centroid of all points) ( x ; y ).
Khi c quan h tuyn tnh gia bin c lp x (nng ) v bin ph thuc y (tn
hiu phn tch ) th vn quan trng l lm th no tm c ng thng ng
nht m phng trnh hi qui ca ng thng ny cho php tnh c gi tr l thuyt
c sai s so vi cc im thc nghim l nh nht (trong khi mi im thc nghim
u mc sai s)? Do , tm ng thng ny cn ti thiu ho chch (c gi tr
dng hoc m) gia cc gi tr thc nghim yi v gi tr yi (tnh c theo phng
trnh hi qui biu din quan h tuyn tnh gia v x v y) theo tng bnh phng
chch (sum of square of the residuals). V vy phng php ny cn gi l phng
php bnh phng ti thiu (hnh 6.2).
120
dc ca ng chun (slope) th s sai khc gia gi tr thc nghim yi v gi tr y i
tnh theo phng trnh l:
yi = yi y i = yi a b.xi (6.6)
(y )
i 1
i
2
( y i ) 2 n.a 2 b 2 ( xi ) 2 2a y i 2b ( xi y i ) 2ab xi
i 1 i 1 i 1 i 1 i 1
(6.8)
n
(y i )
2
n n
i 1 2 y i 2b xi 2n.a 0 (6.9)
a i 1 i 1
n
(y ) 2
i n n n
i 1
b
2
i 1
( x i . y i ) 2b
i 1
( x i ) 2
2 a
i 1
xi 0 (6.10)
b
( x x )( y y ) n x y x y
i i i i i i
(6.11)
(x x) i n x ( x )
2 2
i i
2
n n n n
yi . xi2 xi . xi . yi
a y b.x i 1 i 1
n
i 1
n
i 1
(6.12)
n x ( xi )
2
i
2
i 1 i 1
121
Tn hi
u o
Hnh 6.3: Phng trnh hi qui tuyn tnh (y=a+bx) vi khong tin cy c on.
b 2 2 b 2 2 b 2 2
Sb 2 ( ) .Sy1 ( ) .Sy 2 ... ( ) .Sy n (6.14)
y1 y 2 y n
Vi phng sai ca m hnh (variance of fit) tnh theo cng thc tnh phng sai l :
Sy 2
(y i a bxi ) 2
; (6.15)
n2
122
n( x1 y1 ... x n y n ) xi ( y1 ... y n )
b
n xi2 ( xi ) 2
(6.16)
b 2 (nx1 xi )
2
n 2 x12 ( xi ) 2 2nx xi
Nh vy ( ) (6.17)
y1 MS 2 MS 2
vi MS n xi2 ( xi ) 2
b 2 (nx1 xi ) n 2 x 22 ( xi ) 2 2nx 2 . xi
2
Tng t : ( )
y 2 MS 2 MS 2
(6.18)
Do :
b 2 b 2 n xi n( xi ) 2n( xi ) n 2 xi2 n( xi ) 2
2 2 2 2
n
( ) ... ( )
y1 y n MS 2
MS 2
MS
(6.19)
2
n Sy
Vy Sb Sy . 2 2
n xi ( xi )
2 2
( xi x ) 2
n xi2 2 x 2
Sa 2 Sy 2 . Sy
i
(6.20)
n xi2 ( xi ) 2 ( x x )
i
2
(6.21)
T cc gi tr phng sai ca a v b c th tnh c lch chun Sa, Sb
Sy
Sb
(x
i
i x) 2
(6.22)
x
2
Sy i
Sa i
(6.23)
( xi x) 2
i
123
Th d 6.4: Kt qu xy dng ng chun phn tch hm lng Ca theo phng
php FIA thu c nh sau:
Nng (ppm) 0 2 4 6 8 10 12 x =7
xi - x -5 -3 -1 1 3 5
Chiu cao pic (cm) 2,1 5,0 9,0 12,6 17,3 21,0 24,7
- x l s liu c th tnh trc tip theo cng thc hoc s dng phn mm
my tnh nh Excel, Minitab hoc Origin.
+ Kt qu tnh ton theo phn mm thng k Origin 6.0 thu c nh sau:
Par. Error
A 1,52786 0,29494 R SD N P
124
Regression 1 417.34 417.34 2227.53 0.000
Residual Error 5 0.94 0.19
Total 6 418.28
Kt qu bng phn tch phng sai cho thy gi tr Pvalue <0,05 ca hng s a, b
< 0,05 chng t x v y c quan h tuyn tnh. Tr s P trong kt qu nh gi ca
phng trnh hi qui (chun F) <0,05 cng chng t phng trnh trn chi s sai
khc gia l thuyt
Theo cc kt qu trn ta c: a=1,528 ; b= 1,930 ; Sa =0,295; Sb=0,041.
lch chun ca phng trnh l: Sy=0,4329. H s tng quan r=0,9988.
Tra bng gi tr chun t vi bc t do f=5, tin cy 95% c t=2,57 nn
phng trnh hi qui ca ng chun trn s c dng:Y=(1,530,76)
+(1,930,11)x.
Ngoi ra, cc thng s trong bng phn tch phng sai cng cho bit m
hnh xy dng c l ph hp vi thc nghim.
25
20
chiu cao pic (cm)
15
u cao pic
10
Chi
a=1,53
0
0 2 4 6 8 10 12
nng
Nng phn
cht cht ph
tchn t
ch (ppm)
Hnh 6.4: ng chun biu th quan h gia chiu cao pic v nng cht
125
*Tnh nng cht nh phn:
- T phng trnh hi qui tm c, khi mu nh phn c gi tr i tn hiu
phn tch l y0 th c th tnh c nng cha bit x0.
- khng m bo o ca gi tr x0 tnh c theo phng php ng chun
s dng phng trnh y = a+ bx gy ra do 3 sai s ring phn v kt qu phn tch mc
sai s do a, b c cha sai s.
Theo nh lut lan truyn sai s, lch chun ca nng x0 c tnh nh sau:
Sy 1 ( y y)2
S x0 1 2 0
b n b ( xi x) 2
i
Sy 1 1 ( y y) 2
S x0 2 0
b m n b ( xi x) 2
i
126
Sy/x 1 ( y0 y) 2
lch chun S x 1 2
0
b n b ( xi x) 2
i
y i
vi n=7 ; b= 1,93 Sy/x= 0,433 y i 1
13,1
7
7 2
( xi x)
i 1
83 ,9256
b 'i
b i
trong n l s im trn ng chun, c tnh n im c nng
n 1
bng khng.
Phng sai ca hai phng trnh s c tnh nh sau:
Sy
2
(y i y i ) 2
(y i a bxi ) 2
n2 n2
S'y
2 (y i y ' i ) 2
(y i b ' xi ) 2
n3 n3
S sai khc phng sai ca hai phng trnh ny c so snh theo chun F (tnh
theo t s ca hai phng sai sao cho F>1 v so snh gi tr ny vi F(P,f1,f2) vi P=0,95
v f1 = n-3, f2 = n-2.
2
S'y
Ftinh 2
Sy
Nu Ftinh< F(P, f1, f2) th s khc nhau v phng sai ca hai phng trnh khng c
ngha thng k. Ni cch khc, c th xem nh a=0.
* Kim tra b v b: Khi khng c sai s h thng th phng trnh y=a+bx tr
thnh phng trnh y= a+b'x, tc l s khc nhau gia b v b' khng c ngha thng
k. Do vy, c th dng chun t kim tra nh s khc nhau ca 2 gi tr trung bnh.
Vi phng trnh y = a + bx khi chuyn c thnh phng trnh y=b'x th gp
cc tng bnh phng thu c v tnh phng sai chung nh sau:
Sg
2
(y i a bxi ) 2 ( y i b' xi ) 2
(m1 2) (m 2)
1 1
S g2
2
Sd
x2 1 ( x )2 1 2
1i m1 1i x 2i m ( x 2i )
2
128
b1 b2
kim tra ngha ca hiu b1-b2 ta tnh t v so snh vi t(P,f).
Sd
STT 1 2 3 4 5 6 7 8
129
0.18
0.16
0.14
0.12
Y = A + B* X
0.10
Parameter Value Error
0.08 ------------------------------------------------------------
Abs
A 2.31211E-4 0.00124
0.06
B 0.00413 5.89054E-5
0.04 ------------------------------------------------------------
0.02 R SD N P
0.00 ------------------------------------------------------------
0.99939 0.00232 8 <0.0001
-0.02
0 10 20 30 40
7
CAs.10 M
kim tra sai s h thng ca phng php cn so snh hng s a ca phng trnh
hi quy vi gi tr 0.Nu xem a = 0, phng trnh tr thnh y = Bx. Cc gi tr B
c tnh nh bng di y
Cc gi tr lin quan n h s s l
130
Nu A 0 khng c ngha thng k mc tin cy 95%, phng trnh hi
SS
p dng cng thc: SS= y i A Bx i v S2=
2
ta c bng gi tr:
n2
S '2
C: Ftnh= = 4,14/3,05=1,35; Tra bng F(0,95;7;6)=4,3874 =>Ftnh <
S2
F(0,95;5;6) c ngha l s sai khc gia gi tr a v 0 khng c ngha thng k hay
phng php khng mc sai s h thng.
131
* Kim tra chm ca cc th nghim xy dng ng chun :
ng chun m chng ta dng tnh cc gi tr x0 khi c gi tr o yo thng gi
thit khng chnh xc nu c l nh nh nhau ti mi im trn ng chun. Nu
phng sai khng ng nht s khng ch dn n chm khng ng nht m
khng chnh xc cng tng do thay i dc ca ng chun (hnh 6.5).
Tn hi
u o
Tn hi
u o
Nng Nng
Hnh 6.5. Phng sai khng ng nht cc nng khc nhau ca dung dch
chun
nh gi ng nht v phng sai, ngi ta tin hnh o lp li 10 ln cho
mi th nghim mc nng thp nht (x1) v cao nht (xn) c th. Sau tnh gi
tr trung bnh tn hiu phn tch ti hai mc nng ny ( y1 v y n ), cc gi tr
phng sai S12 v S2n sau kim tra s sai khc gia hai phng sai ny bng chun
F, vi
2
Sn
F= 2
v so snh vi Fbng (P=0,99; f1=9; f2=9)
S1
Nu Ftnh >Fbng tc l hai phng sai khc nhau c ngha th cn tin hnh theo cc
cch sau khc phc sai s :
- Chn khong nng hp hn xy dng ng chun v nh gi li
ng nht phng sai nh trn.
- Dng phng trnh hi qui khi (xem mc 6.7).
132
- Dng phng trnh hi qui phi tuyn
133
- Gii hn quyt inh xDL
- gi tr nh nht pht hin c ( xLOD)
- gii hn nh lng ( xLOQ)
6.4.1. Gii hn pht hin (limit of detection- LOD)
Theo IUPAC v ISO, LOD c xem l nng nh nht ca cht phn tch m
phng php phn tch c th pht hin c Nh vy, LOD ph thuc v thnh phn
nn ca mu phn tch v do phi c nh gi cho mi loi nn mu khc nhau
khi s dng phng php phn tch v phi c cng b trong ti liu v xc nhn
gi tr s dng ca phng php (xem chng 7).
Nu xt php phn tch mu trng s thy khi s php o mu trng ln s cho ta
cc kt qu v phn b hm lng cht phn tch trong mu trng khc 0 (tc l
cng th nghim th nhiu nn cng tng) mc d phn b ny c th tun theo phn
b chun hoc khng. Nh vy sai lm mc phi l khi trong mu c cht phn tch
nhng khng pht hin c v xem khng c (sai lm loi I) l = 0,05. Gii hn ny
gi l gii hn cnh bo (critical limit) (hnh 6.7). Tuy nhin y khng th xem l
gii hn nh lng v khi mt na cc php o vi cc mu c nng s thp
hn Lcrit v b loi b. Do vy, cn chuyn nng thp nht pht hin c v pha
tng nng cho n khi xc sut xy ra sai lm loi I v sai lm loi II bng nhau
(hnh 6.8)
Hnh 6.7: Phn b ca cc php o mu trng khi khng c cht phn tch
134
(Lcrit l nng ti xc sut mc phi sai lm loi mt (kt lun l c cht
phn tch nhng thc t khng c) l =0,05)
6.4.1.1. Qui tc 3
LOD c xem l nng thp nht (xL) ca cht phn tch m h thng phn
tch cn cho tn hiu phn tch (yL) khc c ngha vi tn hiu ca mu trng hay tn
hiu nn (blank or background). Cn ch mu trng trong trng hp ny phi l
mu c thnh phn nn nh mu thc nhng khng cha cht phn tch
Tc l : yLOD= y B k .S B
135
Nh vy, nng nh nht m thit b phn tch c th pht hin c theo
phng trnh hi qui dng y= a+bx trong phng php ng chun l
y B 3S B a
x LOD
b
Mu trng (Blank) thng c to ra khi khng c cht phn tch. Tuy nhin,
trong nhiu trng hp khi khng c cht phn tch th khng th o c tn hiu o
nn c th thay mu trng bng mu thm chun (spiked) bng cch thm mt lng
bit trc cht phn tch nng nh nht c th ghi nhn c tn hiu vo nn
mu thc, sau o tn hiu phn tch v cng tnh lch chun tng t nh trn.
6.4.1.2. Xc nh LOD khi khng c mu trng
Mt cch khc c dng tnh gii hn pht hin v gii hn nh lng ca
cc php phn tch m tn hiu nn rt thp hoc khng phn tch mu trng l s
dng lch chun ca phng trnh hi qui thay v s dng lch chun ng
nn, tc l xem SB=Sy v tn hiu khi phn tch mu nn yB= a. Khi tn hiu thu
c ng vi nng pht hin YLOD= a+ 3. Sy. Sau dng phng trnh hi qui c
th tm c LOD.
3.S y
xLOD=
b
k. (S 2 B S a )
2
136
Vi t(=0,05, f=n-2) l gi tr t tra bng chun student 1 pha tin cy P=0,95 v
bc t do f=n-2; m l s th nghim o lp li ti LOD, n l s im xy dng ng
chun, x l gi tr trung bnh cc nng s dng lp ng chun ; b l dc
ng chun (trong phng trnh hi qui).
6.4.1.4. Xc nh LOD da trn t s tn hiu/nhiu ( S/N)
Cch ny ch p dng i vi cc quy trnh phn tch s dng cc phng php
phn tch cng c c nhiu ng nn. Thng thng cch tnh ny p dng ph bin
cho cc phng php sc k, in di.
xc nh LOD, trc tin cn phn tch mu (mu thc, mu thm chun hoc
mu chun) nng thp cn c th xut hin tn hiu ca cht phn tch v xc
nh t l tn hiu chia cho nhiu (S/N = Signal to noise),
trong S l chiu cao tn hiu ca cht phn tch,
N l nhiu ng nn
Nhiu ng nn c tnh v hai pha ca ng nn v tt nht l tnh nhiu
ln cn hai bn ca pc, b rng mi bn ti thiu gp 10 ln chiu rng ca pc ti na
chiu cao.
LOD c chp nhn ti nng m ti tn hiu ln gp 2-3 ln nhiu ng
nn, thng thng thng ly S/N =3
2H
S
N h
137
6.4.2.Gii hn nh lng ( limit of quantity- LOQ)
LOD c xem l nng thp nht (xQ) ca cht phn tch m h thng phn
tch nh lng c vi tn hiu phn tch (yQ) khc c ngha nh lng vi tn
hiu ca mu trng hay tn hiu nn (blank or background).
yQ= y B + K. SB
STT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Abl 0,0064 0,0063 0,0060 0,0063 0,0053 0,0057 0,0055 0,0061 0,0063 0,0059
STT 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Abl 0,0061 0,0063 0,056 0,0063 0,0060 0,0058 0,0059 0,0062 0,0055 0,0063
138
* Gii hn pht hin:
3S B 3.0,00038
LOD 0,2785.10 7 M (0,05g )
b 0,00413
139
Hnh 6.9 : phng php xc nh LOD ca phng php phn tch
140
n tch
u ph
Tn hi
Hnh 6.10. Gii hn pht hin, gii hn nh lng v khong tuyn tnh
141
hng bi c tnh ca k thut o). V d, c th tng nhy bng cch tng chiu
dy lp hp th trong phn tch trc quang hoc thay i amplier trong phn tch in
ho.
Theo tc gi Mandel*, nhy php phn tch c xc nh l t s gia
dc ca ng chun v sai chun. Do , nhy tng nu dc tng v lch
chun gim. Nh vy c th so snh cc phng php phn tch v k thut phn tch
qua gi tr gii hn pht hin thp, khong tin cy hp v chnh xc cao.
Gia gii hn pht hin v nhy m c mi quan h nh sau:
y L y bl
m tg b vi xL l LOD
x L x bl
CL = ( xL- xbl )/m vi m l nhy php phn tch hay CL = K.Sbl /m v xbl =0
(*).
thu c LOD phn nh trung thnh kt qu phn tch th gi tr ca m trong
phng trnh (*) cn biu th l hm ca khong tin cy c ngha l mt.Sm vi Sm l
sai chun ca gc nghing. t l gi tr chun Student ng vi mc tin cy mong
mun, bc t do . Vi k=3 phng trnh (*) s cho mc tin cy 99,86 %. Vi k=2
phng trnh (*) s cho mc tin cy 89 %.
Theo nhng iu kin th phng trnh (*) c vit thnh:
142
ybl l tn hiu ca nn.
Khi mc gy nh hng ca B v C n php xc nh A c biu din
qua h s chn lc. H s ny cng nh th php phn tch cng chn lc.
kB,A = bB/bA kC,A= bC /bA
Phng trnh hi qui xc nh A c th c vit thnh:
Y= bA ( CA + kB,A. CB + kC/A.CC) + ybl
Th d :
143
- Cch 2: Nu nh hng ca nn mu khng qu ln th c th phn tch theo
phng php thm chun gim bt nh hng cu nn mu. Theo phng php
ny, nng cht phn tch c th xc nh theo cch tnh theo cng thc hoc ngoi
suy t th hoc tm phng trnh hi qui dng y=a+bx theo phng php bnh
phng ti thiu.
phng php thm chun cho kt qu ng phi tin hnh thm dn lng
chnh xc cht chun vo cc mu phn tch c khi lng nh nhau, ri tin hnh tt
c cc bc trong qui trnh phn tch. Tuy nhin, cch lm ny i hi nn mu phi
nh nhau v mu phi c ng nht cao. Do vy, thng ngi ta thc hin ph 1 mu
sau lc ra, (tinh ch nu cn) nh mc thnh V0 (ml) dung dch v ly ra cc th
tch Vx ca dung dch ny tin hnh thm chun.
Gi s ly Vx (ml) mu phn tch c nng Cx vo cc bnh c th tch V ml.
Thm ln lt 0, V1 (ml), 2V1 (ml), 3V1 (ml)nV1 (ml) dung dch chun c nng
Cs vo cc bnh nh mc ny v nh mc n vch bng nc ct (cn ch cc
mc nng thm vo phi m bo nm trong khong tuyn tnh ca php o). o
tn hiu phn tch ca cc dung dch ny c cc i lng yx , yx1 , yx2yxn . Khi
nng cht phn tch Cx c tnh theo cc cch sau:
Cch 1: tnh theo cng thc
V trong khong nng kho st c mi tng quan tuyn tnh gia tn hiu
phn tch v nng nn c th thit lp cc mi tng quan sau:
yx VxCx /V
yx1 (VxCx+V1Cs)/V
yx VxCx
Do C x
yx V C
. 1 s
yx1 VxCx V1Cs y x1 y x V x
yx 2V C
Cx . 1 s
Tng t nh th s c
y x 2 y x Vx
yx nV C
Cx . 1 s
y xn y x V x
144
Ly gi tr trung bnh cc nng Cxi ny ta s c nng Cx cn tm.
Cch 2: V ng thm chun v ngoi suy t th (hnh 6....)
Tn hi
u o
Tn hiu mu
Lng thm vo
Lng cht phn tch
trong mu
145
Th d:
a
tg=b=a/CxVx ta s c Cx
b.V x
Khong tin cy ca nng cht phn tch trong mu xE l
2
Sy 1 y
S XE 2
xE t. SXE vi b n b ( xi x) 2
i
146
Khi tng s th nghim n (s im thm trn ng chun) hoc tng bnh
phng hiu sai khc gia xi v x trung bnh th chnh xc ca php o tng. Thng
thng cn t nht 6 im trn th thm chun v th thm chun nn t c
gc gn 450.
Lng As thm vo 0 5 10 15 20 25 30
(g)
Par. Error
A 0,32179 0,00744 R SD N P
147
nu 2 ng thng ny trng nhau. Nu 2 ng chun ny c chung h s gc b
nhng im ct trc tung khc nhau th phng php mc sai s h thng khng i,
cn nu h s gc khc nhau tc l phng php mc sai s h thng bin i (hnh
6.12).
C th tnh nhanh hiu sut thu hi t hai phng trnh hi qui nh nhau:
Gi s phng trnh hi qui s dng dung dch chun c dng y= aC+ bC.xC
Cn phng trnh hi qui ca dy mu chun l y = aj + bj.xf
th nng tnh c t tnh hiu o yf l
xf= (yf-aC)/bC
Nu v th biu din hai trc ta l xC v xf th phng trnh hi qui mi l
Hnh 6.12: ng biu din hiu sut thu hi (ng(1): af>0 v bf<1; ng
(2) af<0 v bf>1)
148
Th d 6.9: xc nh hm lng Se trong mu huyt thanh, mu c phn hy
theo phng php t. xc nh nh hng ca nn mu n hiu sut thu hi,
ngi ta xc nh hm biu din hiu sut thu hi bng cch chia mu huyt thanh
thnh 6 phn, 5 phn mu c thm nhng lng cht chun khc nhau v sy kh
1000C v x l mu bng HNO3 v H2O2.
149
+ Khng c mt trong mu phn tch
+ bn thn cht ni chun khng gy ra s thay i nn mu
+ Tnh cht l ha ca cht ni chun phi cng tng t cht phn tch cng tt. V d
nhit si gn nhau (trong sc k kh) c thi gian lu c trng, kh nng
pht hin nh nhau
+ Thm cht ni chun vi hm lng cao trnh sai s th tch. Mt khc, th tch
thm vo trong mu cn phi c tnh n khi tnh kt qu phn tch
+ Qu trnh tnh ton khi c ni chun phi tng t nh khi c cht phn tch
150
Chun b cc dung dch chun c nng cht A thay i cn gi nguyn nng
(% th tch) ca B v IS. Khi bm mu vo thit b o, th tch bm khng th ly
chnh xc 1 l m c cc gi tr nh bng trn.
Chiu cao pic ca A = (Injection Volume)*(%Av/v)*(Detector Response
A)*(Sensitivity).
Mt s sc ca mu thu c nh sau:
151
Hnh 6.14: Sc phn tch cht A khi c cht B v cht ni chun
152
Hnh 6.16: Sc khi phn tch mu cha bit v phng php ni suy t ng
chun
6.7. S dng ng hi qui trong so snh hai phng php phn tch
Khi nghin cu mt phng php mi, nh ha phn tch cn tin hnh xc nhn
gi tr s dng ca phng php phn tch (validation of method) trc khi c th p
dng phng php nghin cu xc nh cht phn tch trong cc i tng khc
nhau. Mc ch ca vic lm ny l tm xem c xut hin sai s h thng hay khng,
tc l phng php mi c cho kt qu phn tch lun thp hn hay cao hn qui trnh
phn tch chun thit lp.
Khi cn so snh hai phng php phn tch ngi ta c th s dng cc cch sau:
153
* Cch 1: Dng chun thng k student (t-test) so snh ng ca 2 phng
php qua vic so snh hai gi tr trung bnh. Cch lm ny s khng thch hp cho
phn tch cng c v nng cc cht phn tch bin thin khong rng.
* Cch 2: Mi mu c tin hnh ng thi bi hai phng php v cc mu so
snh c hm lng cht phn tch thay i trong khong nng kho st. Sau s
dng chun t so snh tng cp (xem chng 4).
* Cch 3: Dng phng php th bng cch lm cc th nghim song song vi
mi mc nng vi c hai phng php, sau biu din trn h to hai chiu.
Mt trc ca th dng biu din kt qu ca phng php mi cn trc kia biu
din kt qu ca phng php tiu chun hoc s liu dng so snh. Mi im trn
th (x,y) i din cho 1 mu c phn tch bng 2 phng php c lp. i khi,
vi mi phng php ch phn tch 1 ln nhng cng c trng hp lm c phng
php lm nhiu th nghim lp li.
Trn c s hai tp s liu ny, dng phng php bnh phng ti thiu tnh
cc h s a, b, r v lp phng trnh hi qui dng y=a+bx. Trng hp l tng khi kt
qu ca hai phng php nh nhau i vi tt c cc mu th a= 0; b=r=1 (hnh 6.18).
Thc t, nu khng c sai s h thng th sai s ngu nhin s m bo 2 php phn
tch khng cho cng kt qu vi tt c cc mu v x , y s c quan h tuyn tnh (a0
; b=r 1)
Cc trng hp khng l tng c th xy ra gm:
+ b=1 nhng a 0: mt trong hai phng php phn tch lun c kt qu cao hn
hoc thp hn phng php kia hay ni rng xut hin sai s h thng khng i
gia hai phng php phn tch (c th do tn hiu mu nn khng chnh xc) (hnh b)
+ b>1 hoc b<1 c sai s h thng bin i xy ra vi dc ca ng biu
din mt trong 2 phng php (hnh c) hoc c c hai loi sai s h thng khng i
v bin i (hnh d)
+ Sai s h thng lm cho b1 tc l ng biu din c dng ng cong
(khng tuyn tnh) (hnh e).
+ Mt s trng hp c bit cho kt qu biu din dng hnh f, do cht phn tch
trong mu tn to cc dng khc nhau v t l cc dng ny thay i cc mu khc
nhau. Khi o phng php nghin cu ch pht hin c mt dng cn phng php
kia c th pht hin c hai dng tn ti .
154
Phng php nghin c
Hnh 6.18: ng dng phng trnh hi qui trong so snh hai phng php
(a)- hai phng php hon ton ph hp vi tt c cc mu
TT 1 2 3 4 5 6 7 8 9
PP nghin cu 30,12 36,20 52,88 60,70 78,10 34,67 80,20 94,90 87,12
155
PP tiu chun 29,80 36,16 51,65 59,13 78,71 33,20 81,54 95,41 86,19
(Ngun: E.A.M. Kronka et al.; Analytica. Chimica. Acta 334 (1996) 287-293).
Bng cch biu din kt qa ca phng php tiu chun trc X v kt qu t
c bi phng php nghin cu trc Y, dng phn mm Origin 6.0, kt qu cc h
s ca phng trnh hi qui thu c nh sau:
a=1,56 ; b= 0.98 ; r= 0,999
Cc i lng thng k tng ng l:
Sy/x= 0,96236; sai chun SEa =0,89338 ; SEb =0,0136
Gi tr chun t vi 7 bc t do, tin cy 95 % l 2,36 v vy h s ca a v b
tng ng l: a= 1,562,11 v b=0,980,032
156
ca gi tr y (y y) ti mt gi tr x trong qu trnh lm th nghim lp li. ng hi
qui khi c gi l ng hi qui khi. Sai s ti mi im trn ng chun c
biu din bng thanh sai s (error bar). Thanh ny cng ln khi nng cht phn tch
cng cao (hnh 6.19).
Hnh 6.19: nh hng ca sai s vic o tn hiu phn tch (signal) trong tnh ton
phng trnh hi qui
w x y i i i n xw y w
bw i
v a y w b x w
w x nxw
2 2
i i
i
157
trong x w v y w l to im trung tm khi (weighted centroid) vi
w x
i
i i w y
i
i i
xw = v y w =
n n
i
Trong phng trnh ny S(y/x)w c tnh nh sau:
1
( wi yi 2 n y w 2 ) b 2 ( wi xi 2 n x w 2 ) 2
S( y / x) w i i
vi x0 l xp x khi ca y0.
n2
Phng trnh ny cho thy im gn u ng chun (gi tr khi ln nht) v
im gn im tm ti (y0- y w) nh s c gii hn tin cy nh nht.
S khc nhau gia hai phng trnh hi qui l gi tr 1/w0. V w0 gim r rt khi y
tng nn tin cy tng khi y tng.
Nh vy c th kt lun rng mc d tnh ton trong phng trnh hi qui khi
phc tp hn nhng s thu c khong gii hn tin cy ca nng cht phn tch tin
cy hn trong phn tch cng c. Vi s h tr ca cc phn mm tnh ton trong thc
t phn tch c th s dng phng trnh hi qui khi tng tin cy ca kt qu
phn tch.
Nng (ng/ml) 0 10 20 30 40 50
158
Cng hunh quang 4 22 44 60 75 104
3 20 46 63 81 109
4 21 45 60 79 107
5 22 44 63 78 101
4 21 44 63 77 105
Cng hunh quang trung bnh 4 21,2 44,6 61,8 78,0 105,2
120
100
80
Y=A+B*X
cnghunhquangtrungbnh
159
hunh quang trung bnh theo nng quinin c dng: y= 2,21+1,99 x.
120
100
80
------------------------------------------------------------
A 3.22566 0.87159
40 B 1.92587 0.05081
------------------------------------------------------------
20
R SD N P
------------------------------------------------------------
0 0.99861 1.44252 6 <0.0001
------------------------------------------------------------
0 10 20 30 40 50
nngquinin(ng/ml)
160
161
Chng 7 : M BO CHT LNG TRONG
PHNG TH NGHIM PHN TCH
Yu cu v qun l: Yu cu v k thut
1. T chc. 1. Yu cu chung
2. H thng cht lng. 2. Nhn s.
3. Kim sot ti liu. 3. Tin nghi v iu kin mi trng.
162
4. Xem xt yu cu, ngh v hp ng. 4. Phng php th nghim, hiu
5. Hp ng ph v hiu chun v th chun v ph duyt phng php
nghim. 5. Thit b.
6. Dch v mua sm v ngun cung cp. 6. Lin kt chun o lng.
7. Dch v khch hng. 7. Ly mu.
8. Khiu ni. 8. Qun l mu th nghim, hiu
9. Kim sot cng vic th nghim hoc chun.
hiu chun khng ph hp. 9. m bo cht lng kt qu th
10. Bin php khc phc. nghim v hiu chun.
163
7.1.2. Cc iu kin tin hnh QA/QC
Thc hin QA/QC trong PTN phn tch thc cht l xy dng h thng qun l
cht lng v t chc thc hin cc bin php kim sot, x l, nh gi v hiu chnh
cc s liu.
7.1.2.1. Nng lc qun l v thc thi cng vic ca phng th nghim .
PTN phi thit lp mt h thng cht lng c th hin bng h thng cc vn
bn, ti liu, gi chung l h thng ti liu cht lng. H thng ny bao gm: s tay
cht lng; cc qui nh; th tc iu hnh nhng hot ng; qu trnh c tnh cht
chung ca phng th nghim; cc qui nh; ti liu c tnh cht ch dn cng vic c
th. V PTN phi c mt c cu t chc, trch nhim v ngun nhn lc, c cc iu
kin v bin php thc hin qun l cht lng v vn hnh c h thng ny
trong ton b hot ng ca mnh.
PTN phi nh k tin hnh nh gi ni b theo cc thi hn (thng l mt
nm) v th tc nh kim tra xem hot ng ca PTN c lin tc tun th cc
yu cu ca h thng cht lng hay khng. Cn b qun l cht lng c trch nhim
lp k hoch v t chc nh gi theo chng trnh nh. Khi vic nh gi pht
hin ra nhng nghi ng v hiu qu ca cc hot ng hoc v s ng n ca cc kt
qu phn tch, o, th, PTN phi tin hnh cc hot ng khc phc kp thi , phi
thng bo bng vn bn cho cc c s c lin quan bit v nhng sai st ny hiu
chnh chng.
Lnh o PTN phi nh k (thng l mt nm) xem xt li h thng qun l,
cht lng v cc hot ng phn tch, o, th ca PTN m bo s ph hp lin
tc v tnh hiu qu ca chng v a ra nhng thay i hoc ci tin cn thit.
7.1.2.2. V c s vt cht.
C s vt cht ca PTN l yu t khng th thiu c m bo cho s thnh
cng ca QA/QC, n phn nh nng lc ca phng th nghim. V vy, ty theo yu
cu ca cng vic m PTN xy dng c s vt cht cho ph hp. iu kin c s vt
cht ti thiu ca mt PTN phn tch l :
*Tiu chun /phng php.
Cc tiu chun / phng php m PTN tun theo phi p ng c yu cu
c xc nh v ph hp vi php phn tch, o, th thuc phm vi hot ng ca
PTN, bao gm c ly mu, x l, vn chuyn, lu kho v chun b mu. V tiu
chun/phng php lun c s pht trin do PTN phi c s cp nht cc phng
164
php v c k hoch nng cp trang thit b c th thc hin tiu chun/phng
php tin tin. PTN phi xy dng mt phng php ph duyt tiu chun/phng
php bao gm nh gi sai s, lch, gii hn pht hin ca phng php v gii hn
tin cy, chn lc, kh nng chng li iu kin bn ngoi chn ra c nhng
tiu chun/phng php ph hp vi yu cu s dng.
* Chn la phng php :
Tt nht l s dng cc phng php tiu chun ha v phi s dng nhng n
phm mi nht ca cc tiu chun. l cc tiu chun quc t, tiu chun vng, tiu
chun quc gia. Khi cn thit, PTN phi hiu chnh li cc tiu chun ny bng nhng
chi tit b sung m bo s p dng thch hp. PTN cng c th chn cc phng
php thch hp c cng b trong cc sch v tp ch khoa hc. Cc phng php
ni b (do phng th nghim t xy dng) cng c th c s dng nu ph hp vi
yu cu qui nh v c kim nh li .
i vi cc phng php cha c cng b trong tiu chun hoc qui nh k
thut, cn phi c s tha thun ca c quan qun l chng trnh quan trc khi phi
s dng nhng phng php khng c trong cc qui nh k thut tiu chun. S tha
thun ny c biu hin bng mt vn bn qui nh r rng v cc yu cu v mc
ch ca phng php phn tch, o, th.
*Ph duyt phng php :
PTN phi kim tra li cc phng php tiu chun, khng tiu chun v cc
phng php mi khng nh cc phng php ny l ph hp vi vic s dng.
Phi ghi li cc kt qu ca vic ph chun v th tc thc hin vic ph duyt
ny.Vic ph duyt phi da trn cc thng tin v lp la, ti lp, cc c trng
tiu biu ca vic phn tch o, th v nh hng ca cc yu t my mc, con ngi
v mi trng n khng m bo ca kt qu v phi kt thc bng mt cng b
ca PTN rng phng php l ph hp vi yu cu s dng nh.
S ph hp ca phng php c th kim tra bng cch so snh vi cc yu cu
c trng cho vic s dng nh nh khng m bo ca kt qu, gii hn pht
hin, chn lc ca phng php, tuyn tnh, gii hn nh lng, lp li hoc
ti lp, kh nng chng li cc nh hng bn ngoi...
Cc k thut c s dng ph duyt mt phng php c th l mt
hoc mt s trong cc cch sau: s dng cc chun o lng hoc mu chun; so snh
kt qu vi cc phng php khc; so snh lin phng th nghim; nh gi mt cch
h thng nhng yu t nh hng n kt qu; nh gi khng m bo ca kt qu
165
da trn hiu bit khoa hc v cc nguyn tc l thuyt ca phng php v kinh
nghim thc t .
*c lng khng m bo o
PTN phi c th tc c lng khng m bo o ca tt c cc php phn
tch, o, th.
PTN phi quan tm n tt c cc thnh phn quan trng khi nh gi khng m
bo o bng cch s dng cc phng php ph hp. Ti liu c bn nh gi, trnh
by khng m bo ca php o hin nay l ISO/ TAG 4/WG3Guide to expression
of uncertainty in measurement ,1993 v b tiu chun ISO 5725
*Trang thit b
a/ Tt c trang thit b ca phng th nghim phi ph hp vi yu cu ca tiu
chun/phng php m phng th nghim m nhn, phi t chnh xc theo cc
qui nh k thut tng ng.
Phng th nghim phi giao vic vn hnh v bo dng trang thit b cho cc
cn b nng lc v c k hoch tng cng c s vt cht c nhng trang thit b
ph hp thc hin cc tiu chun mi ban hnh ng thi loi b nhng tiu
chun/phng php lc hu.
Trang thit b phi c h s ghi chp v phi c nh du, dn nhn, theo di,
kim tra qu trnh vn hnh ca chng pht hin kp thi nhng sai st v c s
hiu chnh hp l c nhng trang thit b c chnh xc theo cc qui nh k thut
tng ng.
b/ Trang thit b phi c nh du, dn nhn phn bit v nhn dng c d
dng, trong phn nh c tnh trng hiu chun, kim nh v thi hn hiu
chun, kim nh tip theo ca n. Phi duy tr v lu gi h s ca tng loi trang
thit b .
c/ Phi thit lp cc th tc bo dng v thc hin vic bo dng trang thit b
thng xuyn hay nh k .
Trang thit b sai hng phi c dn nhn phn bit vi cc trang thit b
bnh thng. Phi ngng s dng n cho n khi sa cha, hiu chnh xong v vic
hiu chun hoc kim nh sau chng minh thit b hot ng tt .
Khi v l do no , trang thit b vt ra ngoi phm vi kim sot trc tip ca
PTN trong mt thi gian nht nh, PTN phi kim tra m bo rng thit b vn
tt trc khi a vo hot ng tr li trong PTN.
d/ Phi m bo tnh lin kt chun o lng ca tt c cc trang thit b ca PTN.
166
Thc cht ca yu cu m bo tnh lin kt chun chnh l vic thc hin mt chui
php hiu chun k tip nhau i vi tt c trang thit b ca PTN, lm cho cc trang
thit b ny u c so snh (trc tip hay gin tip) v tip l hiu chnh theo h
thng chun o lng quc gia hay quc t, t m bo cho trang thit b o, th,
phn tch lun tin cy v chnh xc. C th phng th nghim phi thc hin mt s
vic sau:
+PTN phi xy dng v thc hin chng trnh hiu chun cho tt c cc trang thit
b nh hng r rt n gi tr v chnh xc ca cc kt qu phn tch, o, th trc
khi a chng vo s dng cng nh trong sut qu trnh s dng chng. Chng
trnh hiu chun phi bao gm c cc phng tin o dng cho cc php o ph tr , v
d o cc iu kin mi trng .
+i vi cc trang thit b khng th thc hin c vic hiu chun nu trn,
phng th nghim c th p dng cc bin php sau:
- Tham gia mt chng trnh so snh lin PTN hoc cc cuc thi th nghim
thnh tho c bng chng v s ph hp ca cc trang thit b lin quan.
- S dng cc mu chun m cc gi tr v thnh phn v tnh cht ca n
c chng nhn kim tra trang thit b.
- S dng cc chun hoc cc phng php c cc bn lin quan tho
thun.
*Tin nghi v iu kin mi trng phng th nghim .
Mi trng PTN l yu t rt quan trng do PTN phi m bo cc yu cu v
bo qun trang thit b, nhy, nh sng, m, rung, ting n, nhiu x ph
hp vi tiu chun/phng php la chn. Yu cu chung l tin nghi ca PTN, bao
gm c cc iu kin v mi trng, chiu sng v cc ngun nng lng, phi ph
hp c th d dng thc hin mt cch ng n cc php phn tch theo yu cu.
Cn c s quan tm c bit khi vic ly mu, hoc vic phn tch c thc hin
nhng ni ngoi a im c nh ca PTN. Phi qui nh thnh vn bn cc yu cu
i vi cc tin nghi v iu kin mi trng c th nh hng n kt qu phn tch.
PTN phi p ng c yu cu phn tch ( mc nht nh). Cc nhn vin,
k thut vin phi c y trang thit b, iu kin thao tc cc cng vic c giao
m khng cn tr nhau. Khng gy nhim bn t ngun ny sang ngun khc.
PTN phi c cc th tc v thc hin vic gim st, kim tra chc chn rng
mi trng khng tc ng xu ti vic ly mu; vic tin hnh phn tch, o, th.
Vic thc hin cc php phn tch phi c dng li khi cc iu kin mi trng
167
khng ph hp. Cn c bit kim sot s ph hp vi cc yu cu ca cc yu t nh
s v trng v mt sinh hc, bi bn, nhng tn hiu in t gy nhiu, cht phng x,
vic cung ng in, nhit , m, rung ng, ting n v.v
Trng hp c nhng hot ng nh hng ln nhau, PTN phi phn lp mt
cch c hiu qu cc khu vc ny trnh nhng nh hng xu qua li.
PTN phi thc hin s kim sot i vi vic s dng v ra vo phng th
nghim m khng c nhim v hn ch nhng nh hng xu n kt qu phn
tch, c bit nhng ni c nh hng trc tip n cht lng cc php phn tch.
*Ha cht thuc th.
i vi PTN mi ch tiu, phng php u c yu cu v cp tinh khit ca
ha cht, thuc th s dng. c bit i vi trng hp phn tch lng vt th
tinh khit ca ha cht, thuc th, nc ct c dng l rt quan trng.
* Bo qun mu
Khi nhn vin PTN tip nhn mu phi c mt phng n qun l mu ph hp
nh phi ghi chp nhng thng s c lin quan, phi c cc k hiu i vi tng mu
trnh nhm ln v bo m cc tnh cht vn c ca n khng b thay i n tn
khi phn tch a ra nhng kt qu ph hp vi yu cu.
-PTN phi c cc th tc cho vic qun l mu thch hp vi tng thng s.
- PTN phi c cc cch nhn dng v phn bit mu. Nhng k hiu nhn
dng phi c duy tr trong sut thi gian tn ti ca mu trong PTN m bo
khng gy ra s nhm ln cc mu khi phn tch, khi lun chuyn, k c khi a vo
h s, ti liu.
- Khi tip nhn mu, PTN phi ghi li mi s khng bnh thng hoc sai lch so
vi m t trong cc phng php phn tch, o, th m PTN s dng; phi tham kho
kin ca cc b phn lin quan h cho cc hng dn c th khi c s nghi ng v
s ph hp ca mu.
PTN phi c cc th tc v tin nghi phng trnh cc h hng i vi mu
trong qu trnh lu gi, x l, chun b v tin hnh phn tch. Phi tun th cc hng
dn km theo mu.
*Mu QC.
T chc ly mu v phn tch mu QC l bin php cn thit ca h thng cht
lng kim sot qu trnh ly mu v phn tch. Cc mu QC thng dng l mu
QC thit b v mu QC phng php.
168
Cc mu QC thit b dng nh gi v kim tra cht lng kt qu do thit b
mang li. N bao gm chun kim tra (control standard), chun thm tra (verification
standard)v mu trng thit b (instrument blank).
- Mu trng thit b: mt lng nh dung mi, thng l nc ct, c
cho trc tip vo thit b o s nhim do thit b gy ra. Mu ny
thng dng nh gi n nh v nhiu ca thit b.
- Chun kim tra: l mu chun dng kim tra chnh xc ca cc
dung dch chun v c dng chun ha thit b .
- Chun thm tra: l mu chun theo di n nh ca thit b theo thi
gian.
Cc mu QC phng php c dng nh gi cht lng ca phng php
c dng trong PTN. N gm mu trng phng php (method blank), mu lp PTN
(replicate sample), mu thm vo phng php (additional sample)v mu chun
c chng nhn hay mu kim chng (certified reference material- CRM).
- Mu trng phng php: l mu bng vt liu sch c qua cc bc x l
ging nh cc mu phn tch. Mu ny c dng nh gi s nhim to ra
trong ton b qui trnh phn tch .
- Mu lp PTN: hai hoc nhiu hn cc phn ca cng mt mu phn tch c
chun b v phn tch ring r bi cng mt phng php. Mu ny dng nh
gi chm ca kt qu phn tch trong PTN.
- Mu thm phng php: l cc mu phn tch hoc vt liu sch c thm
vo mt lng cht phn tch bit trc v c x l ging nh khi phn tch.
Mu thm c dng nh gi mc sai lch gy ra do nh hng ca nn
v sai s ca PTN, cc sai s hiu chun, sai s chun b mu ....
- Mu chun c chng nhn (CRM): l nhng mu tin cy trong hm
lng ca cc cht c xc nh chnh xc bng cch tnh trung bnh t kt qu
ca nhiu k thut phn tch v nhiu PTN. Nhng mu ny thng c cung
cp bi t chc NIST (National Institute of Standard and Technology) v mt s
t chc khc v c bn trn th trng. Vic phn tch mu kim chng l
nh gi chnh xc, ng, sai s h thng ca phng php c s dng.
*Trnh nng lc ca th nghim vin.
Tt c cc k thut vin vn hnh trang thit b ca PTN phi c y nng lc,
trnh cn thit p ng yu cu ca cng vic, cc k thut vin phi c o to
ng chuyn ngnh v PTN thng xuyn phi c k hoch bi dng, b sung
169
nhng k thut mi cho nhn vin d dng tip cn vi nhng phng php tin tin
nng cao trnh ph hp vi yu cu thc t.
Nng lc ca th nghim vin c phn nh qua n nh ca cc kt qu
trong nhng hot ng kim sot cht lng v trong nhng hot ng tham gia th
nghim lin PTN v th nghim thnh tho.
Nhim v ca cn b lnh o v k thut vin phi c phn cng r rng v
c th hin bng vn bn.
* T chc hot ng QA/QC:
T chc m PTN trc thuc cn phn tch r nhim v, trch nhim ca tng cn
b, nhn vin trong PTN, xc nh c th ngi no l cn b qun l k thut,
ngi no l cn b qun l cht lng v phi l nhng ngi c nng lc, kinh
nghim, hiu bit v x l thng k, bit lp k hoch QA/QC. Nh vy mi c th
pht hin nhanh nhng ch cha hp l ca QA/QC v c bin php khc phc kp
thi.
Cn hnh thnh QA/QC theo ngnh dc trong n v, trong ngi qun l chu
trch nhim chung v QA/QC cc chuyn ngnh nhm duy tr nhng hot ng
thanh tra cht lng ni b v nh gi bn ngoi, t chc hot ng gim st cht
lng v cc hot ng h tr k thut m bo cht lng.
iu kin bo qun v lu hnh kt qu s dng phi c tin cy v c kh
nng so snh c vi nhau, cng nh trao i quc t.
7.1.3. Th tc tin hnh QA/QC
Mt chng trnh kim sot cht lng tt phi bao gm y cc yu t sau:
7.1.3.1.Thit lp k hoch ng: Khi thit lp k hoch phn tch cn xc nh ni
dung, nhim v ca cc php phn tch t c cc yu cu v ngun nhn lc, trang
thit b, phng php ly mu v phn tch, cc bin php phng tin m bo an
ton.
7.1.3.2.S cng nhn trnh th nghim vin: Trc khi th nghim vin c
php lm vic th phi chng minh c kh nng ca mnh trong qu trnh phn tch,
c th hin qua thao tc, tc phong v tnh n nh ca kt qu phn tch. V d c
th yu cu th nghim vin phn tch lp li 4 ln mu kim tra (c hm lng trong
khong 5 - 50 ln gii hn pht hin ca phng php- MDL) khi dng phng php
phn tch trong PTN .
7.1.3.3. thu hi lng thm chun: Thm lng bit trc dung dch chun vo
mu phn tch nh gi nh hng ca nn mu, kim tra cc yu t nh hng khi
170
phn tch mt mu c nn mi, nh gi sai s ca PTN, cc sai s hiu chun, sai s
chun b mu.
7.1.3.4.Phn tch cc mu chun t ngun bn ngoi: Vic phn tch mu chun sn
c ( mu chun kim tra hoc mu kim chng CRM) cn tin hnh thng xuyn
hoc t nht phi tin hnh khi php phn tch lng thm chun trn khng mang li
hiu sut thu hi chp nhn c.
7.1.3.5.Php phn tch mu trng: Phn tch mu trng l rt cn thit nh gi
s nhim to ra trong ton b qui trnh phn tch, n c dng nh gi n
nh, nhiu ca thit b. Do , s mu trng cn phn tch t nht phi chim 5 o/o
tng s mu phn tch. i khi php phn tch mu trng c th tin hnh sau khi phn
tch mt mu hoc phn tch mu c nng ln hn mu c hm lng cao nht theo
ng chun.
7.1.3.6.Chun ha cc tiu chun: Khi tin hnh mt php phn tch, phi c t nht
ba t l pha long ca mt dung dch chun. Sau phn tch mt hay nhiu mc nng
dung dch chun trong phm vi tuyn tnh kim tra ng chun hng ngy. Cc
kt qu phn tch c th bo co c l nhng kt qu nm trong phm vi tuyn tnh
ca ng chun dng. Khng bo co cc gi tr cao hn nng cao nht trong
ng chun, tr khi m rng phm vi tuyn tnh. Khi s dng mt ng chun
phn tch, khng thay cc i thng s dng c. Gi tr thp nht c th bo co c
l gii hn pht hin ca phng php (MDL).
7.1.3.7. Php phn tch kp: Dng nh gi chnh xc ca php phn tch. S
mu cn phi phn tch kp t nht phi chim 5o/o s mu cn phn tch.
7.1.3.8.Cc th kim tra (control charts).
Hai loi th kim tra thng c dng trong PTN l th trung bnh cho mu QC
v th gii hn.
171
Hnh 7.1 : th trung bnh ca mu QC
Th d:
g/l)
ng (
N g/l)
ng (
N
172
Trong qu trnh phn tch, nu hm lng trong mu QC vt ra ngoi khong
UWL v LWL th cc kt qu phn tich mu cha bit s khng c chp nhn.
th ny cng c dng nh gi hng nm loi tr im yu cu phng php v
c ci tin lin tc php phn tch.
* th gii hn (range chart): Cn gi l th kim tra chnh xc ca
phng php. N c xy dng t gi tr trung bnh v lch chun ca mu QC
nhng biu din lch ca php phn tch lp hoc phn tch p theo thi gian. Nu
cc kt qu phn tch p khng khc nhau th c th xem ng nn trn th l
zr. Do , ch gii hn cnh bo trn v gii hn kim sot trn l c ngha.
Nu lch chun bit trc th c th s dng h s qui i t lch
chun sang gii hn.
173
2.a. im o tip theo < WL. 2.b. Dng li v hiu
2.b. im o tip theo > WL chnh
174
+ Gi thit o l tn ti sai s ngu nhin th tt c cc im s nm gc
nghing 450 ca th. Trong thc t sai s ngu nhin lun c mt, khi cc im
s ri vo hnh ellip c trc i xng ln l ng cho. di ca ng vung gc
ti mt im a ra sai s ngu nhin. V ng vung gc giao nhau vi ng
vung gc ti im (X,Y) to ra sai s h thng ca phng php .
mu Y
( X ,Y )
mu X
Hnh 7.3. th hai mu (Youden Plot) kim tra sai s h thng cc PTN
7.1.3.10. Chun b php th lin PTN
Mc ch ca php th ny l nh gi s dao ng ca phng php phn
tch ang nghin cu mt s PTN trong h thng PTN. Kt qu c dng nh
gi xem bn thn phng php c ph hp khng. Mi PTN tin hnh phn tch
cng mt mu vi cng phng php hai mc hm lng cao v thp. S dng phn
tch phng sai nh gi kt qu ca cc PTN xem c s khc nhau c ngha hay
khng.
Tm li, cc bc tin hnh QA/QC trong PTN c th c m t nh s hnh 2.
175
Mc tiu s dng
Tt
Kim
Tt sot cht lng
Khngtt
(bao gm bo tr thit b)
176
Sot xt/chp nhn li
- kim tra hiu qu
- nh gi hiu qu
177
Ci t ban u
178
7.4b). Tuy nhin, ngi lm th nghim cn tm gi tr bin cho ph hp vi c iu
kin khc na nh cc c tnh ha l ca h o, chnh xc ca s liu thc nghim
v i khi iu kin c chn khng phi ti s cho gi tr o l ln nht.
179
iu kin ti u
180
lp li. N c tnh t lch chun kt hp vi vic c tnh t khng m bo
thnh phn khc tnh ra c khng m bo ca php o.
* KB loi B (sai s h thng) : Khi mt bc trong qu trnh phn tch c
xut hin sai s h thng th KB ca kt qu cui cng c tnh theo lan truyn
khng m bo o ( xt chng 1).
7.3.2. Phm vi p dng KB o
- p ng yu cu ca cng nhn cht lng: theo yu cu ca ISO/IEC 2005.
- p ng nhu cu ca khch hng
- c lng K o nh sc xut xut hin, vi tin cy 95% th khng
m bo o m rng l 2.U
7.3.3. Cc cch tip cn c lng KB o
Theo Horwitz(2003) ngi i u trong cch tip cn t trn xung th c 4 cch
tnh KB o nh sau :
+ Tnh khong tin cy t lch chun ca cc php o lp li.
+ Tip cn theo cch di ln ( bottom-up). Horwitz (2003) m t cch tip cn
ny di dng p t/n nh cho KB do 9 t cc quc t qui nh (ISO 1993b)
hay GUM)
+Cch tip cn t trn xung (top- down) dng lch chun ti lp v lp li
t cc nghin cu trong lin phng th nghim theo ch dn ca IUPAC/AOAC
protocol (Horwitz 1995) or ISO 5725 (ISO ) ( 1994)
+ ng dng mt trong cc cng thc c Horwitz pht trin, lin quan vi
lch chun tng i v nng biu din di dng h s khi.
Trong phn ny chng ti trnh by cch c lng KB o ph bin theo
ISO GUM v EURACHEM
181
Bc 1: Cn lit k y v i lng no cn xc nh bao gm c mi lin
182
quan gia i lng v cc i lng c nh lng trc tip m i lng o ph
thuc, nu c th bao gm c s hiu chnh ca cc nh hng h thng bit. Thng
tin v yu cu k thut cn c nu trong qui trnh tin hnh chun (SOP) hoc cc
miu t phng php khc.
Bc 2: Xc nh cc ngun KB o gm cc ngun c lin quan n KB
thnh phn ( gi l KB chun) trong cc thng s lin quan vi i lng o xc
nh bc 1 nhng cng c th bao gm cc ngun khc v cc ngun ny sinh trong
qu trnh phn tch ho hc.
Mt s ngun chnh gy ra KB l:
Ly mu
Trong phng php th ni b hoc trong qui trnh phn tch tiu chun, Kb
o gy ra do vic ly mu chu nh hng ca phng sai ngu nhin gia cc
mu khc nhau do ly mu khng ng nht, i din v phng sai c sn khi
ly mu.
iu kin bo qun mu
Khi cc mu th c lu gi mt thi gian trc khi tin hnh phn tch th cc
iu kin lu mu c th nh hng ti kt qu phn tch. Do vy, thi gian lu
cng nh iu kin trong qu trnh lu mu cn c xem xt n nh cc ngun
KB.
nh hng ca thit b
nh hng ca thit b c th bao gm nhiu yu t nh gii hn v chnh xc
trong hiu chun ca cn phn tch; ngi kim sot nhit do c th duy tr
nhit trung bnh khc s ch ca im t; thit b t ng c th l nguyn
nhn gy ra cc nh hng.
tinh khit ca thuc th
Nng ca dung dch chun khng chnh xc do tnh khit ca cht chun
khng phi 100%, cng thc ha khng ng ng vi thnh phn ha hc. Do
vy tinh khit ca cht chun cng l yu t gy ra KB.
Phn ng ha hc
Khi qui trnh phn tch c gi thit l tun theo mt phn ng ho hc v dng
n tnh ton th cn kim tra xem phn ng c xy ra theo h s t lng nht
nh hoc phn ng c xy hon ton khng hoc c hay khng c cc phn ng
ph.
183
Cc iu kin o
iu kin do c bit l nhit c nh hng ln n dng c thu tinh do iu
kin s dng khc vi nhit khi dng c c hiu chun hoc m rt quan
trng khi vt liu nhy cm vi s thay i m.
nh hng ca nn mu
H s thu hi ca php phn tch c dng nh gi nh hng ca nn mu
vi cc mu c thnh phn nn phc tp hoc thit b c th nh hng bi thnh
phn ca mu. Mt khc, s n nh ca mu phn tch c th thay i qua cc
ln phn tch v s thay i ca iu kin bo qun mu nn khi s dng phng
php thm chun vo nn mu thc cn tnh n KB ca h s thu hi.
nh hng ca m hnh tnh ton
Vic la chn m hnh ton hc cho ng chun c KB o cho bn thn
cc h s trong phng trnh hi qui.
Hiu chnh mu trng
C th cn tnh KB trong c gi tr o v hiu chnh mu trng thch hp.
iu ny c bit quan trng l trong cc php phn tch vt.
nh hng ca nhn vin th nghim (tay ngh)
Kh nng c trn thc v thang o c th cao hoc thp; Kh nng thc hin
chnh xc cc th nghim ha h.
nh hng ngu nhin
Cc nh hng ngu nhin phn b ti KB trong tt c cc giai on cu qui
trnh phn tch. Do vy cn lit k cc ngun u vo tm ra ht cc nguyn
nhn gy ras KB.
Ch thch: Cc ngun trn khng nht thit c lp
Mt s ch dn c th v cc ngun gy ra KB thnh phn c cho trong ph
lctrch t ti liu AGL 18 hng dn v cch tnh KB trong phn tch ha hc
ca Vn phng Cng nhn cht lng.
Bc 3: nh lng cc thnh phn KB c th da trn d liu hiu chun
thit b (dng phn b chun), dung sai thit b o (phn b tam gic hoc phn b ch
nht), gi tr hiu chnhSau y l mt s cch c lng KB thnh phn:
- Cch 1: nh gi KB t cc ngun n l v sau tng hp li
184
- Cch 2: xc nh trc tip thnh phn KB ca kt qu t mt vi hoc ton b
cc ngun s dng d liu thc hin phng php.
thc hin vic tnh KB thnh phn cn tun theo cc bc sau:
+ lit k cc ngun KB cn c kim tra xem cc ngun no ca KB
thu c t cc d liu sn c, hoc c th thng qua nghin cu cc thnh
phn c th hoc thng qua thay i mt s tham s tnh thc nghim ca
phng php.
+ vi cc ngun ca KB khng c th hin qua cc d liu c sn v cng
khng tm thy thng tin no khc t cc d liu trong cc ti liu nh chng
ch, yu cu k thut ca thit b th phi tin hnh cc nghin cu thc
nghim tm phn b ca KB hoc tin hnh nghin cu phng php
m bo thu c phng sai i din cho cc thng s quan trng.
185
- Cc iu kin thay i. Cc PTN tham gia vo nghin cu c th hng theo hng
c tnh n phm vi iu kin thc nghim, kt qu l khng c lng c phm
vi m kt qu c th nm trong theo nh ngha ca phng php. Khi cc nh
hng c xem xt v ch ra khng ng k so vi phm vi cho php th khng
cn tnh n thm na.
- Thay i cc loi mu. KB ny sinh t thnh phn mu hoc mc nhim bn
bn ngoi phm vi cn cn nhc nghin cu thm
Mi ngun KB ng k khng thu c qua d liu so snh lin phng cn c
nh gi theo dng KB chun v tng hp vi lch chun ti lp s theo cch
R
thng thng
* c lng KB qua nghin cu xy dng v ph duyt ni b
c lng KB t cc tham s s dng:
- c lng c sn tt nht ca chm ton phn
- c lng c sn tt nht cc chch ton phn v KB ca chch.
- nh lng ca bt k KB lin quan vi nh hng cha tnh n trong cc
nghin cu trn.
-T cc nghin cu chm: Cn nh gi c phng sai ca tt c cc thng s
nh hng n kt qu. Cc phng sai c th thu c t:
- lch chun ca cc kt qu cho mt dng mu c phn tch lp li nhiu ln
trong mt khong thi gian s dng nhng ngi phn tch v thit b khc nhau. Nu
c th (cc kt qu o ca cc mu kim tra cht lng QC c th cung cp thng tin).
- lch chun thu c t phn tch lp li thc hin nhiu ln trn mt mu.
Ch thch: Lp li cn c thc hin cc thi im khc nhau thu c c lng
chm trung gian; vic phn tch lp li trong mt l ch cung cp c lng lp
li.
- Tnh c lng phng sai cho tng tham s t nghin cu thc nghim a tham s
c phn tch bi ANOVA
- T cc nghin cu chch: chch tng c c lng tt nht bng phn
tch lp li mu chun c chng nhn qua tt c cc bc trong qui trnh phn tch,
s dng th tc o hon chnh. Khi chch khng ng k th KB lin quan vi
chch l tng hp KB ca mu chun c chng nhn vi lch chun lin
quan vi chch.
186
chch ca 1 phng php nghin cu c th cng c xc nh bng so snh
cc kt qu t c bi phng php nghin cu vi phng php tham chiu. Nu
cc kt qu ch ra rng chch thng k l khng ng k, KB chun l KB
ca phng php gc, tng hp vi KB lin quan vi i lng o khc trong
phng php .
187
- Tnh KB o m rng U l khong tn ti m trong cc gi tr ca i lng o
c tin rng s nm trong vi tin cy cao. U t c bng cch nhn KB
tng hp u (y) vi h s ph k. Vic la chn h s k l da vo mc tin cy mong
c
* Bo co kt qu :
- KB chun : (Kt qu): x (n v) [vi a] KB chun ca uc (n v)
Trong du [ ] c ghi l [ KB chun tng ng vi lch chun ; c nh
nd
ngha trong thut ng v nh ngha o lng c bn VIM, 2 edition.., ISO 1993)].
Ch thch: Khng khuyn khch s dng biu tng khi tuyn b KB chun v
biu tng ny thng lin quan vi phm vi tng ng vi mc tin cy cao.
V d: Tng hm lng nit : 3,52 % w/w ; KB chun ( chnh l lch
chun):0,07 % w/w.
- khng m bo m rng: (Kt qu) : (x U) (n v)
Trong du [ ] c ghi l [ KB m rng c xc nh theo nh ngha ca VIM,
nd
2 ed., ISO 1993] c tnh ton s dng h s ph k = 2, [vi mc tin cy xp x
95%]
*
V d: Tng hm lng Nit : (3,52 0,14) %w/w
* Bo co KB l KB m rng c tnh bng cch s dng h s ph k=2
vi mc tin cy xp x 95%
7.3.5. Mt s th d
188
Th d 1: Qui nh k thut ca nh sn xut vi mt s dng c thy tinh bnh nh
mc 100mL loi A l 0,08mL, ca pipet chia vch 2 ml l 0,01 ml. Khi khng
m bo chun ca th tch bnh v th tch pipet c tnh da trn phn b ch nht
nn gi tr ny tng ng l 0,08/ 3 = 0,046 mL v 0,01/ 3 = 0,0058 mL.
189
Khi , vi cng thc tnh nng C(mg/l) theo cng thc:
190
dng ca phng php phn tch trong hai trng hp. Mt l nghin cu, tham kho
v xy dng phng php sau bin n thnh phng php tiu chun s dng trong
PTN (validation of analytical method) v hai l p dng phng php tiu chun vo
iu kin c th ca PTN (verification analytical method). Cc thng s cn tin hnh
trong hai trng hp ny c th t c qua nghin cu xy dng phng php v so
snh lin p h n g h o c th eo q u i tc x c n h n h iu l c c a p h n g p h p p h n tch .
IS O /IE C 1 7 0 2 5 ch ra rn g x c n h n g i tr s d n g p h n g p h p l k h n g n h
b n g cch k i m tra v cu n g c p cc b n g ch n g p n g c yu cu s dng
phng php c hiu qu, n bao gm cc qui nh phi tin hnh xc nhn phng
php phn tch c th s dng c. Do vy, kt qu phi c bo co y di
dng phng php l g, cc thng s kho st, kt qu nghin cu v kt lun g rt
ra.
Mi quan h gia xc nhn gi tr s dng (XNGTSD) ca phng php phn
tch, pht trin phng php phn tch v p ng nhu cu khch hng c th hin
qua s sau:
191
Nhu cu phn tch Vn cn phn tch
ca khch hng
Cha
Phng php hin c
c xc nhn gi tr s
Pht trin phng php dng cha?
Tin hnh cc th
nghim cn thit Ri
XNGTSD
ca phng php
Phng t
Phng
php c Khng
php tha Phn tch v
th bin
mn c bo co kt qu
son li?
XNGTSD?
Khng
a ra li khuyn Kt thc
cho khch hng
Khi nghin cu xc nhn hiu lc cho phng php phn tch nh lng cn xc
nh c trng mt vi hoc tt c cc thng s sau:
* chm (Precision): bao gm lch chun lp li sr, lch chun ti lp sR
(ISO 3534-1) v chm trung gian i khi c biu th l szi vi i biu th s nhn t
khc nhau (ISO 5725-3:1994). chm trung gian lin quan ti phng sai trong cc
192
kt qu quan st khi mt hoc nhiu nhn t thay i trong mt PTN nh thi gian,
thit b v nhn vin th nghim; cc kt qu thu c khc nhau ph thuc vo nhn
t no c gi khng i. c lng chm trung gian thng c xc nh
trong PTN nhng cng c th c xc nh bng nghin cu so snh lin phng.
f1 .S 21 f 2 .S 2 2 ...
S pool
(n1 1 (n2 1) ...
lch chun trong trng hp mt loi mu, nhiu khong nng phn
tch
chm phi c xc nh ti cc gi tr nng nm trong khong nng
tuyn tnh ca phng php phn tch. Nu khng c mu i din cho cc
khong nng thch hp phn tch th s dng cc mu thm chun
nghin cu. Ch l t nht phi c 3 khong nng c nghin cu (v d
nh khong nng thp, trung bnh v cao) vi t nht 4 ln th nghim lp li
cho mi khong nng .
T kt qu phn tch lp li, tnh ton lch chun v lch chun tng i
ca cc kt qu ca tng mu. Nu khng c s khc nhau ng k gia cc
lch chun tng i ca tng mu th c ngha l chm l tng ng cho
nng phn tch v c th dng cng thc tnh lch chun gp (Spool)
Nu c s khc nhau gia cc lch tng i ca cc khong nng th cn
lm t nht 5 khong nng v cc lch chun ca cc kt qu nghin cu l
i din cho tng khong nng s cho chng ta thy mi lin quan gia
chm v nng . Nu cc kt qu tuyn tnh th c ngha l c s khc nhau
gia cc lch tng i c tnh cho cc khong nng . t nht cn phn
tch nghin cu 5 khong nng v cc lch chun ca cc kt qu nghin
cu l i din cho tng khong nng s cho chng ta thy mi lin quan gia
chm v nng . Nu cc kt qu tuyn tnh th c ngha l chm t l cho
cc mc nng v c th dng cng thc tnh lch chun gp
193
lch chun trong trng hp nhiu dng mu v nhiu khong nng
Vi mt phng php phn tch, cn tin hnh nghin cu bng th nghim lp
li cho tng loi mu cc l khc nhau ( thay i nng kho st). C mt
s trng hp sau :
-Nu lch chun t l vi nng cht phn tch v c lp vi mi dng mu
th chm c c lng cho tng mu nghin cu v c chuyn thnh
lch chun tng i s dng cng thc RSDpool.
- Nu lch chun t l gia cc nng phn tch nhng khc nhau ln gia
cc dng mu th lch chun tng i tnh ti cc nng khc nhau cc
mu c lp c th s dng cng thc tnh RSDpool c lng cc chm
ring cho tng dng mu.
- Nu lch chun khng t l i vi cc mc nng v khc nhau gia cc
loi mu th c th dng cng thc tnh Spool cho c lng mt vi chm.
trong :
194
*Tnh tuyn tnh (Linearity): hu ht cc php phn tch cng c u c
thc da trn vic xy dng phng trnh hi qui n bin tuyn tnh biu din s ph
thuc tuyn tnh gia tn hiu phn tch v nng cht phn tch (gi l xy dng
ng chun). Tnh tuyn tnh th hin h s tng quan tuyn tnh R (thng
thng R>0,99). Hn ch ti a vic s dng phng trnh hi qui n bin bc hai,
bc 3 .. nh lng. Cc mi quan h khc nh hm m cn tm cch chuyn v
hm tuyn tnh n bin bng cch ly logarit...
*Gii hn pht hin v gii hn nh lng (LOD, LOQ): hai i lng ny
cn c xc nh thit lp gi tr nh nht ca nng cht phn tch m phng
php phn tch cn c th pht hin c hoc c th nh lng c.
*Khong tuyn tnh : Khi xc nh c mi quan h tuyn tnh gia tnh hiu
phn tch v nng cht nh phn cn xc nh gii hn tuyn tnh (LOL) ( bng
cch ni rng im trn ca ng chun cho n khi h s tng quan R ln hn
0,99). Khi khong tuyn tnh c nh ngha l t LOQ n LOL.
* nhy : gm hai khi nim nhy theo nhy ca ng chun v
nhy ca phng php phn tch ( xem chng 6).
* Tnh n nh ca ph ng php (Robustness or ruggedness ): y c tn h
c a p h n g p h p p h n tch k h n g b n h h n g b i n h n g th ay i n h c c h n h
c a c c th n g s c a p h n g p h p v c h ra c tin c y c a p h n g p h p tro n g
q u trn h s d n g . Vic nh gi ny thng c thc hin bng cch thay i mt
hoc nhiu thng s v nh gi chch v chm. Nu c thay i ng k th
phi tin hnh nghin cu chi tit xc nh c mc nh hng v a ra cc
khong gi tr n nh cho php.
Bng 7.... l mt v d v cc bc cn tin hnh trong nghin cu tnh n nh
ca phng php
195
hoc phn tch phng sai
Lm th nghim ngu nhin theo m hnh Trn c s ma trn thc nghim lm ngu
nhin cc th nghim
196
197
Hnh 7 : S minh ha v qui trnh c lng KB theo cc i lng thu
c trong xc nhn gi tr s dng ca phng php phn tch
(Cc s trong du ngoc l phn lin quan trong ti liu AGL 18- Vn phng cng
nhn cht lng)
198
Tnh lin kt chun: c nh ngha l T n h ch t c a k t q u o h o c g i
tr c a m t ch u n m n h c th lin h t i n h n g ch u n n h , th n g l
ch u n q u c g ia h ay ch u n q u c t, th n g q u a m t ch u i so sn h k h n g g in o n
v i n h n g k h n g m b o n h .
T h it lp tn h li n k t ch u n nhm so snh cc kt qu gia cc PTN khc nhau
hoc cng mt PTN ti nhng thi im khc nhau vi mc tin cy nht nh. Do vy,
cn m bo rng tt c cc PTN s dng cng mt phng php xc nh hoc cng
cc mu phn tch chun i chng. Trong nhiu trng hp vic t c bi thit
lp mt chui hiu chun ti chun quc gia hoc quc t, l thuyt l mt chui thng
nht ti h n v o quc t SI. Mt v d thng thng nht l cn phn tch; mi
c n c h i u c h u n s d n g q u c n c h u n m c c q u c n ch u n c k i m
tra v i chun quc gia hoc chun u kg. Chui so snh khng gin on ti cc gi
tr chun cung cp lin kt chun ti mt im chun m bo rng ngi thc hin
khc nhau s dng cng mt n v o. Trong php o thng thng s thng nht ca
cc php o gia mt PTN (hoc thi gian) v nhng iu khc l nhm thit lp lin
kt cho cc php o trung gian lin quan s dng thu c hoc kim sot kt qu
ca mt php o. Lin kt chun l thut ng quan trng trong tt c cc nhnh ca o
lng.
Tnh lin kt chun ca kt qu trong mt qui trnh phn tch c th c thit lp
bng cc cch sau:
- S dng cc chun c th lin kt hiu chun thit b o (thng theo h n v
SI).
- S dng hoc so snh cc kt qu ca mt phng php gc. Phng php gc
ca mt php o l mt phng php c cht lng v o lng hc cao nht m vic
thc hin c m t mt cch y v c hiu trong thut ng ca h n v S I
v c c k t q u c c h p n h n k h n g c n li n k t t i m t c h u n c c n g n h
l n g .
- S dng mu chun tinh khit: Tnh lin kt chun c th c chng minh
thng qua php o mt mu t to cha mt lng mu chun bit hoc bng mu
thm chun.
- S dng mu chun c chng nhn thch hp (CRM): Tnh lin kt chun c th
c chng minh qua so snh cc kt qu o trn cht chun c chng nhn vi cc gi
tr c chng nhn.
- S dng qui trnh c xc nh v c chp nhn.
199
Nh vy c th a mt phng php vo ng dng trong PTN cn bt u t
nghin cu chn cc iu kin ti u sau phi tin hnh cc bc xc nhn gi tr s
dng ca phng php. C th tm tt cc bc cn tin hnh trong xc nhn gi tr s
dng ca phng php khi phn tch c s dng ng chun theo s chung
sau:
200
Xy dng cc ni dung
cn th nghim nh gi
n b
Chu cn nh lng
Ci tin qui trnh
Chun b dy mu chun phn tch, thu hp
xy dng ng chun khong nng
(nu cn)
Dng ng chun
V th chun
Khng Nghi ng ng
m tra tnh tuyn tnh
Tip tc v s
dng phng
trnh phi tuyn
201
Phn tch lp li 10 mu chun nng
thp nht v cao nht.
Xc nh gi tr o trung bnh ca hai
kt qu ny v lch chun ca n
Ging
nhau Qui trnh C
So snh hai gi tr phn tch
phng sai
sai
c th
( chun F)
ng sai
tra ph hiu chnh?
ng nht
ng nha
phng
Khng
m
Ki
Khng Tip tc
v dng
phng
trnh hi
qui khi
m tra gi
tr bt thng
ng
Ki
b
tr
S liu khng
c gi tr bt thng
p
th
202
Lu ti liu s liu ng chun
cui cng Ci tin qu
trnh phn tch
ng bi
(chun F) km
t
T
ng chun c s
m tra cc yu t nh h
dng nn mu
ng n qu tr
nh phn tch
ng ca nn mu
bin i h thng
T
203
Chn mu kim tra
Khng
chun gp
ng tm thi
m tra cc yu t nh h
Spool
Khng
ng n qu tr
nh phn tch
T
c th hiu chun
khng?
Khng
Lu ti liu
204
Thc t, ty thuc vo vic s dng phng php tiu chun hay t xy dng
phng php lm php th ni bi m cc yu cu c bn cn phi lm xc nhn
gi tr s dng ca phng php phn tch trong hai trng hp s dng phng php tiu
chun hoc phng php do PTN t xy dng c khc nhau:
chch/ Hiu sut thu Phn tch mu chun i chng c thnh phn nn ph hp
hi hoc mu thm chun trn nn mu c trng hoc mu
c trng c gi tr bit km theo khng m bo o
c thit lp bi phng php khc
205
c lng KB o Xem xt cc yu t ng gp vo KB o t cc ngun
trong PTN ang s dng; son li cc i lng B o
thnh phn
206
( nhy)
Hiu chun Khong tuyn Khong ga tr ca i lng o dng xc nhn ga
(Tnh tuyn tnh tr s dng ca phng php
tnh)
chch/ Hiu Chng minh phng php khng mc sai s h thng
sut thu hi ( c ngha sau khi hiu chnh
ng)
207
phn,...)
208
Cng nhn l mt phn trong hot ng thng mi quc t. Mi quan h gia
cng nhn v mc tiu v s ph hp trong thng mi c th hin trong s sau
(hnh 7...):
T chc thng
H thng o lng mi th gii WTO)
quc t SI (CCGM)
Kh nng o Qui nh
lng ph hp
S ph hp thng mi
PH LC
211
0.00 0.01 0.02 0.03 0.04 0.05 0.06 0.07 0.08 0.09
0.000 0.004 0.008 0.012 0.016 0.019 0.023 0.027 0.031 0.035
0.0
0 0 0 0 0 9 9 9 9 9
0.039 0.043 0.047 0.051 0.055 0.059 0.063 0.067 0.071 0.075
0.1
8 8 8 7 7 6 6 5 4 3
0.079 0.083 0.087 0.091 0.094 0.098 0.102 0.106 0.110 0.114
0.2
3 2 1 0 8 7 6 4 3 1
0.117 0.121 0.125 0.129 0.133 0.136 0.140 0.144 0.148 0.151
0.3
9 7 5 3 1 8 6 3 0 7
0.155 0.159 0.162 0.166 0.170 0.173 0.177 0.180 0.184 0.187
0.4
4 1 8 4 0 6 2 8 4 9
0.191 0.195 0.198 0.201 0.205 0.208 0.212 0.215 0.219 0.222
0.5
5 0 5 9 4 8 3 7 0 4
0.225 0.229 0.232 0.235 0.238 0.242 0.245 0.248 0.251 0.254
0.6
7 1 4 7 9 2 4 6 7 9
0.258 0.261 0.264 0.267 0.270 0.273 0.276 0.279 0.282 0.285
0.7
0 1 2 3 4 4 4 4 3 2
0.288 0.291 0.293 0.296 0.299 0.302 0.305 0.307 0.310 0.313
0.8
1 0 9 7 5 3 1 8 6 3
0.315 0.318 0.321 0.323 0.326 0.328 0.331 0.334 0.336 0.338
0.9
9 6 2 8 4 9 5 0 5 9
0.341 0.343 0.346 0.348 0.350 0.353 0.355 0.357 0.359 0.362
1.0
3 8 1 5 8 1 4 7 9 1
212
0.364 0.366 0.368 0.370 0.372 0.374 0.377 0.379 0.381 0.383
1.1
3 5 6 8 9 9 0 0 0 0
0.384 0.386 0.388 0.390 0.392 0.394 0.396 0.398 0.399 0.401
1.2
9 9 8 7 5 4 2 0 7 5
0.403 0.404 0.406 0.408 0.409 0.411 0.413 0.414 0.416 0.417
1.3
2 9 6 2 9 5 1 7 2 7
0.419 0.420 0.422 0.423 0.425 0.426 0.427 0.429 0.430 0.431
1.4
2 7 2 6 1 5 9 2 6 9
0.433 0.434 0.435 0.437 0.438 0.439 0.440 0.441 0.442 0.444
1.5
2 5 7 0 2 4 6 8 9 1
0.445 0.446 0.447 0.448 0.449 0.450 0.451 0.452 0.453 0.454
1.6
2 3 4 4 5 5 5 5 5 5
0.455 0.456 0.457 0.458 0.459 0.459 0.460 0.461 0.462 0.463
1.7
4 4 3 2 1 9 8 6 5 3
0.464 0.464 0.465 0.466 0.467 0.467 0.468 0.469 0.469 0.470
1.8
1 9 6 4 1 8 6 3 9 6
0.471 0.471 0.472 0.473 0.473 0.474 0.475 0.475 0.476 0.476
1.9
3 9 6 2 8 4 0 6 1 7
0.477 0.477 0.478 0.478 0.479 0.479 0.480 0.480 0.481 0.481
2.0
2 8 3 8 3 8 3 8 2 7
0.482 0.482 0.483 0.483 0.483 0.484 0.484 0.485 0.485 0.485
2.1
1 6 0 4 8 2 6 0 4 7
0.486 0.486 0.486 0.487 0.487 0.487 0.488 0.488 0.488 0.489
2.2
1 4 8 1 5 8 1 4 7 0
0.489 0.489 0.489 0.490 0.490 0.490 0.490 0.491 0.491 0.491
2.3
3 6 8 1 4 6 9 1 3 6
0.491 0.492 0.492 0.492 0.492 0.492 0.493 0.493 0.493 0.493
2.4
8 0 2 5 7 9 1 2 4 6
213
0.493 0.494 0.494 0.494 0.494 0.494 0.494 0.494 0.495 0.495
2.5
8 0 1 3 5 6 8 9 1 2
0.495 0.495 0.495 0.495 0.495 0.496 0.496 0.496 0.496 0.496
2.6
3 5 6 7 9 0 1 2 3 4
0.496 0.496 0.496 0.496 0.496 0.497 0.497 0.497 0.497 0.497
2.7
5 6 7 8 9 0 1 2 3 4
0.497 0.497 0.497 0.497 0.497 0.497 0.497 0.497 0.498 0.498
2.8
4 5 6 7 7 8 9 9 0 1
0.498 0.498 0.498 0.498 0.498 0.498 0.498 0.498 0.498 0.498
2.9
1 2 2 3 4 4 5 5 6 6
0.498 0.498 0.498 0.498 0.498 0.498 0.498 0.498 0.499 0.499
3.0
7 7 7 8 8 9 9 9 0 0
214
2 1.885618 2.919986 4.30265 6.96456 9.92484 31.5991
215
21 1.323188 1.720743 2.07961 2.51765 2.83136 3.8193
216
1 6.314 12.706 63.657 127.32
217
square distribution) ph thuc vo xc sut P v bc t do f.
218
24 33.196 36.415 39.364 42.980 51.179
25 34.382 37.652 40.646 44.314 52.620
26 35.563 38.885 41.923 45.642 54.052
27 36.741 40.113 43.195 46.963 55.476
28 37.916 41.337 44.461 48.278 56.892
29 39.087 42.557 45.722 49.588 58.301
30 40.256 43.773 46.979 50.892 59.703
31 41.422 44.985 48.232 52.191 61.098
32 42.585 46.194 49.480 53.486 62.487
33 43.745 47.400 50.725 54.776 63.870
34 44.903 48.602 51.966 56.061 65.247
35 46.059 49.802 53.203 57.342 66.619
36 47.212 50.998 54.437 58.619 67.985
37 48.363 52.192 55.668 59.893 69.347
38 49.513 53.384 56.896 61.162 70.703
39 50.660 54.572 58.120 62.428 72.055
40 51.805 55.758 59.342 63.691 73.402
41 52.949 56.942 60.561 64.950 74.745
42 54.090 58.124 61.777 66.206 76.084
43 55.230 59.304 62.990 67.459 77.419
44 56.369 60.481 64.201 68.710 78.750
45 57.505 61.656 65.410 69.957 80.077
46 58.641 62.830 66.617 71.201 81.400
47 59.774 64.001 67.821 72.443 82.720
48 60.907 65.171 69.023 73.683 84.037
49 62.038 66.339 70.222 74.919 85.351
50 63.167 67.505 71.420 76.154 86.661
51 64.295 68.669 72.616 77.386 87.968
52 65.422 69.832 73.810 78.616 89.272
219
53 66.548 70.993 75.002 79.843 90.573
54 67.673 72.153 76.192 81.069 91.872
55 68.796 73.311 77.380 82.292 93.168
56 69.919 74.468 78.567 83.513 94.461
57 71.040 75.624 79.752 84.733 95.751
58 72.160 76.778 80.936 85.950 97.039
59 73.279 77.931 82.117 87.166 98.324
60 74.397 79.082 83.298 88.379 99.607
61 75.514 80.232 84.476 89.591 100.888
62 76.630 81.381 85.654 90.802 102.166
63 77.745 82.529 86.830 92.010 103.442
64 78.860 83.675 88.004 93.217 104.716
65 79.973 84.821 89.177 94.422 105.988
66 81.085 85.965 90.349 95.626 107.258
67 82.197 87.108 91.519 96.828 108.526
68 83.308 88.250 92.689 98.028 109.791
69 84.418 89.391 93.856 99.228 111.055
70 85.527 90.531 95.023 100.425 112.317
71 86.635 91.670 96.189 101.621 113.577
72 87.743 92.808 97.353 102.816 114.835
73 88.850 93.945 98.516 104.010 116.092
74 89.956 95.081 99.678 105.202 117.346
75 91.061 96.217 100.839 106.393 118.599
76 92.166 97.351 101.999 107.583 119.850
77 93.270 98.484 103.158 108.771 121.100
78 94.374 99.617 104.316 109.958 122.348
79 95.476 100.749 105.473 111.144 123.594
80 96.578 101.879 106.629 112.329 124.839
81 97.680 103.010 107.783 113.512 126.083
220
82 98.780 104.139 108.937 114.695 127.324
83 99.880 105.267 110.090 115.876 128.565
84 100.980 106.395 111.242 117.057 129.804
85 102.079 107.522 112.393 118.236 131.041
86 103.177 108.648 113.544 119.414 132.277
87 104.275 109.773 114.693 120.591 133.512
88 105.372 110.898 115.841 121.767 134.746
89 106.469 112.022 116.989 122.942 135.978
90 107.565 113.145 118.136 124.116 137.208
91 108.661 114.268 119.282 125.289 138.438
92 109.756 115.390 120.427 126.462 139.666
93 110.850 116.511 121.571 127.633 140.893
94 111.944 117.632 122.715 128.803 142.119
95 113.038 118.752 123.858 129.973 143.344
96 114.131 119.871 125.000 131.141 144.567
97 115.223 120.990 126.141 132.309 145.789
98 116.315 122.108 127.282 133.476 147.010
99 117.407 123.225 128.422 134.642 148.230
100 118.498 124.342 129.561 135.807 149.449
100 118.498 124.342 129.561 135.807 149.449
221
Bng 4: Gii hn tch phn ca phn phi F ph thuc vo mc xc sut P
v bc t do f1 v f2.
1. Vi = 0,1 (P=0,90)
d
f
2 1
1 1 1 2 2 3 4 6
/ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2
0 2 5 0 4 0 0 0
d 0
f
1
3 4 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6
9. 9. 3. 5. 7. 8. 8. 9. 9. 0. 0. 1. 1. 2. 2. 2. 2. 3. 3.
8 5 5 8 2 2 9 4 8 1 7 2 7 0 2 5 7 0 3
1 6 0 9 3 4 0 0 3 5 9 0 2 4 0 6 2 9 6 2
3 0 3 2 0 4 5 8 7 4 5 0 0 2 4 9 4 0 8
4 0 2 9 0 4 9 9 5 9 2 3 2 0 9 0 2 6 1
6 0 4 6 8 2 5 8 9 8 1 4 9 5 7 5 8 4 2
8. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9.
5 0 1 2 2 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4
2 0 6 4 9 2 4 6 8 9 0 2 4 4 5 6 7 8 9
2
6 0 1 3 2 5 9 6 0 1 8 4 1 9 7 6 4 2 1
3 0 7 4 6 5 0 7 5 5 1 7 3 6 9 2 5 8 2
2 0 9 2 3 3 8 7 4 7 3 1 1 2 3 4 6 9 2
5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5.
5 4 3 3 3 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1
3 6 9 4 0 8 6 5 4 3 1 0 8 7 6 5 5 4 3
3
8 2 0 2 9 4 6 1 0 0 5 0 4 6 8 9 1 2 3
3 3 7 6 1 7 1 6 0 4 6 3 4 3 1 7 1 5 7
2 8 7 4 6 3 9 7 0 1 2 1 8 6 1 2 9 1 0
222
4. 4. 4. 4. 4. 4. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3.
5 3 1 1 0 0 9 9 9 9 8 8 8 8 8 8 7 7 7
4 2 9 0 5 0 7 5 3 1 9 7 4 3 1 0 8 7 6
4
4 4 0 7 0 9 8 4 5 9 5 0 4 0 7 3 9 5 0
7 5 8 2 5 7 9 9 6 8 5 3 3 9 4 6 5 2 7
7 6 6 5 8 5 7 4 7 8 3 6 4 9 2 1 7 7 3
4. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3.
0 7 6 5 4 4 3 3 3 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1
6 7 1 2 5 0 6 3 1 9 6 3 0 9 7 5 4 2 0
5
0 9 9 0 2 4 7 9 6 7 8 8 6 0 4 7 0 2 5
4 7 4 2 9 5 9 2 2 4 2 0 6 5 0 3 2 7 0
2 2 8 0 8 1 0 8 8 0 4 1 5 2 8 2 3 9 0
3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
7 4 2 1 1 0 0 9 9 9 9 8 8 8 7 7 7 7 7
7 6 8 8 0 5 1 8 5 3 0 7 3 1 9 8 6 4 2
6
5 3 8 0 7 4 4 3 7 6 4 1 6 8 9 1 1 2 2
9 3 7 7 5 5 4 0 7 9 7 2 3 3 9 1 9 2 1
5 0 6 6 1 5 6 4 4 3 2 2 4 4 6 7 5 9 6
3. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
5 2 0 9 8 8 7 7 7 7 6 6 5 5 5 5 5 4 4
8 5 7 6 8 2 8 5 2 0 6 3 9 7 5 3 1 9 7
7
9 7 4 0 3 7 4 1 4 2 8 2 4 5 5 5 4 2 0
4 4 0 5 3 3 9 5 6 5 1 2 7 3 4 1 2 7 7
3 4 7 3 4 9 3 8 8 1 1 3 3 3 6 0 2 9 9
3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
4 1 9 8 7 6 6 5 5 5 5 4 4 4 3 3 3 3 2
5 1 2 0 2 6 2 8 6 3 0 6 2 0 8 6 3 1 9
8
7 3 3 6 6 8 4 9 1 8 1 4 4 4 3 1 9 6 2
9 1 8 4 4 3 1 3 2 0 9 2 6 1 0 3 1 1 5
2 2 0 3 5 3 3 5 4 4 6 2 4 0 2 6 0 8 7
223
3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
3 0 8 6 6 5 5 4 4 4 3 3 2 2 2 2 2 1 1
6 0 1 9 1 5 0 6 4 1 7 3 9 7 5 3 0 8 5
9
0 6 2 2 0 0 5 9 0 6 8 9 8 6 4 1 8 4 9
3 4 8 6 6 8 3 4 3 3 8 6 3 8 7 9 4 2 2
0 5 6 8 1 6 1 1 4 2 8 2 2 3 2 6 9 7 3
3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
2 9 7 6 5 4 4 3 3 3 2 2 2 1 1 1 1 0 0
1 8 2 2 0 2 6 1 7 4 2 8 4 0 7 5 3 0 8 5
0 5 4 7 5 1 0 3 7 7 2 4 3 0 8 5 1 7 1 5
0 4 6 3 6 5 9 1 3 6 0 5 7 4 4 6 1 7 4
2 7 7 4 4 8 7 5 1 0 5 1 4 3 3 9 6 6 2
3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1.
2 8 6 5 4 3 3 3 2 2 2 1 1 1 0 0 0 9 9
1 2 5 6 3 5 8 4 0 7 4 0 6 2 0 7 5 2 9 7
1 5 9 0 6 1 9 1 4 3 8 8 7 3 0 6 1 6 9 2
2 5 2 1 1 0 5 0 5 2 7 0 0 0 2 6 1 6 1
0 1 3 9 8 7 7 0 0 3 3 9 5 1 1 1 2 5 1
3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1.
1 8 6 4 3 3 2 2 2 1 1 1 0 0 0 9 9 9 9
1 7 0 0 8 9 3 8 4 1 8 4 0 5 3 1 8 5 3 0
2 6 6 5 0 4 1 2 4 3 7 7 4 9 5 1 6 9 2 3
5 8 5 1 0 0 7 5 5 7 4 8 6 9 4 1 7 2 6
5 0 2 0 2 2 8 7 2 6 4 5 8 9 9 0 3 8 1
3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
1 7 5 4 3 2 2 1 1 1 0 0 0 9 9 9 9 8 8
1 3 6 6 3 4 8 3 9 6 3 9 5 0 8 5 3 0 7 4
3 6 3 0 3 6 2 4 5 3 7 6 3 6 2 7 1 4 5 6
2 1 2 7 7 9 1 3 8 6 5 1 9 7 5 4 2 9 2
1 7 7 1 2 8 0 5 2 3 9 6 8 2 7 7 9 1 0
224
3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
1 7 5 3 3 2 1 1 1 0 0 0 9 9 9 8 8 8 7
1 0 2 2 9 0 4 9 5 2 9 5 0 6 3 1 8 5 2 9
4 2 6 2 4 6 2 3 3 1 5 3 9 2 7 1 5 7 8 7
2 4 2 6 9 5 1 9 9 4 7 5 4 6 9 1 2 0 2
1 7 2 9 4 6 3 0 5 0 1 3 5 6 3 6 3 0 8
3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
0 6 4 3 2 2 1 1 0 0 0 9 9 8 8 8 8 7 7
1 7 9 8 6 7 0 5 1 8 5 1 7 2 9 7 4 1 8 5
5 3 5 9 1 3 8 8 8 6 9 7 2 4 9 2 5 6 6 5
1 1 7 4 0 0 1 5 2 3 0 2 3 0 7 3 7 7 0
9 7 9 3 2 8 8 3 1 2 7 2 1 4 7 9 6 2 5
3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
0 6 4 3 2 1 1 0 0 0 9 9 8 8 8 8 7 7 7
1 4 6 6 3 4 7 2 8 5 2 8 3 9 6 3 1 8 5 1
6 8 8 1 2 3 8 8 7 5 8 5 9 1 5 8 0 1 0 8
1 1 8 7 7 3 0 9 3 1 3 9 2 5 7 8 5 7 1
1 7 1 4 6 3 0 8 3 5 9 2 7 6 9 4 6 5 7
3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
0 6 4 3 2 1 1 0 0 0 9 9 8 8 8 7 7 7 6
1 2 4 3 0 1 5 0 6 2 0 5 1 6 3 0 8 5 1 8
7 6 4 7 7 8 2 1 1 8 0 7 1 2 6 9 0 0 9 5
2 6 4 7 2 3 6 3 3 9 7 6 3 2 0 5 6 0 6
3 4 3 5 5 9 9 4 9 4 2 9 6 4 1 3 3 9 4
3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
0 6 4 2 1 1 0 0 0 9 9 8 8 8 7 7 7 6 6
1 0 2 1 8 9 2 7 3 0 7 3 8 3 1 8 5 2 9 5
8 6 3 6 5 5 9 8 7 4 6 3 6 6 0 2 3 3 0 6
9 9 0 7 8 5 5 8 6 9 3 8 8 3 6 7 2 9 7
8 5 1 7 3 8 4 9 7 8 4 1 5 5 9 1 2 9 1
225
2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
9 6 3 2 1 1 0 0 9 9 9 8 8 7 7 7 6 6 6
1 8 0 9 6 7 0 5 1 8 5 1 6 1 8 5 2 9 6 3
9 9 5 7 6 5 9 8 7 3 5 1 4 4 7 9 9 8 5 0
9 6 0 3 9 3 0 1 6 7 7 7 1 3 2 7 7 8 7
0 1 2 0 6 6 2 0 4 3 0 1 6 1 4 9 6 7 7
2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
9 5 3 2 1 0 0 9 9 9 8 8 7 7 7 7 6 6 6
2 7 8 8 4 5 9 3 9 6 3 9 4 9 6 3 0 7 4 0
0 4 9 0 8 8 1 9 8 4 6 2 4 3 6 8 8 6 3 7
6 2 0 9 2 3 7 5 8 7 3 9 8 6 2 3 7 2 3
5 5 9 3 3 2 0 3 5 4 6 4 4 7 2 3 8 6 8
2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
9 5 3 2 1 0 0 9 9 9 8 8 7 7 7 6 6 6 5
2 6 7 6 3 4 7 2 8 4 1 7 2 7 4 1 8 5 2 8
1 0 4 4 3 2 5 3 1 7 9 4 7 5 8 9 8 6 2 6
9 5 8 3 3 1 2 8 9 6 9 1 5 0 2 9 9 7 1
6 7 9 4 1 2 5 6 7 7 7 5 5 7 7 6 1 8 5
2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
9 5 3 2 1 0 0 9 9 9 8 8 7 7 7 6 6 6 5
2 4 6 5 1 2 6 0 6 3 0 5 1 5 3 0 7 3 0 6
2 8 1 1 9 7 0 8 6 2 4 9 1 8 1 2 1 8 4 6
5 3 1 2 9 5 4 8 7 2 2 0 9 2 0 3 8 1 7
8 1 7 7 4 0 0 0 3 5 5 6 9 2 8 8 5 5 8
2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
9 5 3 2 1 0 9 9 9 8 8 7 7 7 6 6 6 5 5
2 3 4 3 0 1 4 9 5 1 9 4 9 4 1 8 5 2 8 4
3 7 9 8 6 4 7 4 3 8 0 4 6 3 5 6 5 2 7 9
3 2 7 5 9 2 9 1 8 2 9 4 9 8 4 3 3 1 0
6 9 3 1 1 3 2 2 8 5 7 3 2 8 3 5 7 1 3
226
2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
9 5 3 1 1 0 9 9 9 8 8 7 7 7 6 6 6 5 5
2 2 3 2 9 0 3 8 4 0 7 3 8 3 0 7 4 0 7 3
4 7 8 7 4 3 5 2 0 6 7 1 3 0 1 2 0 7 1 2
1 3 3 8 0 1 6 6 2 4 9 0 1 8 1 6 2 4 7
2 3 9 8 3 3 3 6 5 8 4 8 5 5 0 7 6 6 0
2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
9 5 3 1 0 0 9 9 8 8 8 7 7 6 6 6 5 5 5
2 1 2 1 8 9 2 7 2 9 6 2 7 1 8 5 2 9 5 1
5 7 8 7 4 2 4 1 9 4 5 0 0 7 8 8 7 3 7 7
7 3 0 2 1 0 3 2 6 7 0 8 5 9 9 1 3 0 6
4 1 2 4 6 6 8 5 9 8 0 3 2 8 5 8 5 3 0
2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
9 5 3 1 0 0 9 9 8 8 8 7 7 6 6 6 5 5 5
2 0 1 0 7 8 1 6 1 8 5 0 5 0 7 4 1 8 4 0
6 9 9 7 4 2 3 1 8 4 5 9 9 5 7 6 4 0 3 3
1 1 4 4 1 8 0 7 0 0 0 5 8 1 8 7 5 6 6
3 0 9 7 8 9 4 6 7 3 2 7 9 2 2 2 0 8 0
2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
9 5 2 1 0 0 9 9 8 8 7 7 6 6 6 6 5 5 4
2 0 1 9 6 7 0 5 0 7 4 9 4 9 6 3 0 6 3 9
7 1 0 8 5 2 4 1 9 4 5 8 9 5 6 5 3 8 1 0
1 6 7 4 9 5 5 0 2 1 8 1 1 1 6 2 5 2 5
9 1 1 6 8 2 1 9 7 1 9 7 4 6 0 0 9 9 7
2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
8 5 2 1 0 9 9 9 8 8 7 7 6 6 6 5 5 5 4
2 9 0 9 5 6 9 4 0 6 3 8 3 8 5 2 9 5 1 7
8 3 2 0 7 4 5 2 0 5 5 9 9 5 6 5 2 7 9 8
8 7 6 1 4 8 7 1 2 9 5 5 1 0 1 5 5 7 4
5 6 0 4 7 5 0 4 0 3 1 4 9 0 9 0 3 6 1
227
2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
8 4 2 1 0 9 9 8 8 8 7 7 6 6 6 5 5 5 4
2 8 9 8 4 5 8 3 9 5 2 8 3 7 4 1 8 4 0 6
9 7 5 3 9 6 7 4 1 6 7 0 0 5 6 5 2 7 8 7
0 4 0 4 5 8 5 8 7 4 8 6 9 5 5 5 2 9 0
3 8 7 1 8 1 2 4 9 1 1 0 3 5 1 3 1 9 4
2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
8 4 2 1 0 9 9 8 8 8 7 7 6 6 6 5 5 4 4
3 8 8 7 4 4 8 2 8 4 1 7 2 6 3 0 7 3 9 5
0 0 8 6 2 9 0 6 4 8 9 2 2 7 7 6 3 7 8 6
6 7 0 2 2 3 9 1 9 4 7 2 3 7 4 2 5 9 3
9 2 7 3 5 3 2 2 6 9 0 7 1 4 8 3 7 1 6
2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
8 4 2 0 9 9 8 8 7 7 7 6 6 5 5 5 4 4 3
4 3 4 2 9 9 2 7 2 9 6 1 6 0 7 4 0 6 2 7
0 5 0 6 0 6 6 2 8 2 2 4 2 5 4 1 5 7 4 6
3 3 0 9 8 8 5 8 9 6 5 4 1 1 0 6 1 7 9
5 7 9 5 2 8 2 6 0 9 6 1 5 1 8 2 6 6 1
2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
7 3 1 0 9 8 8 7 7 7 6 6 5 5 4 4 3 3 2
6 9 9 7 4 4 7 1 7 3 0 5 0 4 1 7 3 9 4 9
0 1 3 7 0 5 4 9 4 8 7 7 3 3 0 5 7 5 7 1
0 2 4 9 7 7 3 8 0 0 4 3 4 7 5 3 2 5 4
7 5 1 9 1 2 9 3 2 1 3 7 9 2 4 4 0 7 6
2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
7 3 1 9 8 8 7 7 6 6 6 5 4 4 4 3 3 2 1
1
4 4 2 9 9 2 6 2 8 5 0 4 8 4 0 6 2 6 9
2
7 7 9 2 5 3 7 1 4 2 1 5 2 7 9 7 0 4 2
0
8 3 9 3 8 8 4 9 2 3 2 0 0 2 3 6 3 5 5
1 4 9 0 7 1 8 6 5 8 0 0 7 3 8 0 4 7 6
228
2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
7 3 0 9 8 7 7 6 6 5 5 4 4 3 3 2 2 1 0
0 0 8 4 4 7 1 7 3 9 4 8 2 8 4 9 3 6 0
5 2 3 4 7 4 6 0 1 8 5 7 0 3 1 5 9 8 0
5 5 8 8 2 1 7 2 5 7 7 1 6 1 8 1 9 6 0
4 9 0 6 7 1 2 0 2 2 8 4 0 8 7 3 5 0 0
2. Vi =0,05 (P=0,95).
f
2
1 1 1 2 12
1 2 3 4 5 6 7 8 9 24 30 40 60
/ 0 2 5 0 0
f
1
1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
24 25 25 25 25 25
6 9 1 2 3 3 3 3 4 4 4 4 4
1 9. 0. 1. 2. 3. 4.
1. 9. 5. 4. 0. 3. 6. 8. 0. 1. 3. 5. 8.
05 09 14 19 25 31
4 5 7 5 1 9 7 8 5 8 9 9 0
18 51 32 57 29 44
4 0 0 8 6 8 6 8 4 8 0 4 1
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
19 19 19 19 19 19
8. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9. 9.
2 .4 .4 .4 .4 .4 .4
5 0 1 2 2 3 3 3 3 3 4 4 4
54 62 70 79 87 95
1 0 6 4 9 2 5 7 8 9 1 2 4
1 4 7 1 4 7
2 0 4 6 6 9 3 1 4 5 2 9 5
1 9. 9. 9. 9. 8. 8. 8. 8. 8. 8. 8. 8.
0. 5 2 1 0 9 8 8 8 7 7 7 6 8. 8. 8. 8. 8. 8.
3
1 5 7 1 1 4 8 4 1 8 4 0 6 63 61 59 57 54 52
2 2 6 7 3 0 6 5 2 5 4 2 0 85 66 44 20 94 64
8 1 6 2 5 6 7 2 3 5 6 9 2
4 7. 6. 6. 6. 6. 6. 6. 6. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5. 5.
229
7 9 5 3 2 1 0 0 9 9 9 8 8 77 74 71 68 65 62
0 4 9 8 5 6 9 4 9 6 1 5 0 44 59 70 77 81 81
8 4 1 8 6 3 4 1 8 4 1 7 2
6 3 4 2 1 1 2 0 8 4 7 8 5
6. 5. 5. 5. 5. 4. 4. 4. 4. 4. 4. 4. 4.
6 7 4 1 0 9 8 8 7 7 6 6 5 4. 4. 4. 4. 4. 4.
5
0 8 0 9 5 5 7 1 7 3 7 1 5 52 49 46 43 39 36
7 6 9 2 0 0 5 8 2 5 7 8 8 72 57 38 14 85 50
9 1 5 2 3 3 9 3 5 1 7 8 1
5. 5. 4. 4. 4. 4. 4. 4. 4. 4. 3. 3. 3.
9 1 7 5 3 2 2 1 0 0 9 9 8 3. 3. 3. 3. 3. 3.
6
8 4 5 3 8 8 0 4 9 6 9 3 7 84 80 77 73 70 66
7 3 7 3 7 3 6 6 9 0 9 8 4 15 82 43 98 47 89
4 3 1 7 4 9 7 8 0 0 9 1 2
5. 4. 4. 4. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3.
5 7 3 1 9 8 7 7 6 6 5 5 4 3. 3. 3. 3. 3. 3.
7
9 3 4 2 7 6 8 2 7 3 7 1 4 41 37 34 30 26 22
1 7 6 0 1 6 7 5 6 6 4 0 4 05 58 04 43 74 98
4 4 8 3 5 0 0 7 7 5 7 7 5
5. 4. 4. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3.
3 4 0 8 6 5 5 4 3 3 2 2 1 3. 3. 3. 3. 2. 2.
8
1 5 6 3 8 8 0 3 8 4 8 1 5 11 07 04 00 96 92
7 9 6 7 7 0 0 8 8 7 3 8 0 52 94 28 53 69 76
7 0 2 9 5 6 5 1 1 2 9 4 3
5. 4. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 2.
1 2 8 6 4 3 2 2 1 1 0 0 9 2. 2. 2. 2. 2. 2.
9
1 5 6 3 8 7 9 2 7 3 7 0 3 90 86 82 78 74 70
7 6 2 3 1 3 2 9 8 7 2 6 6 05 37 59 72 75 67
4 5 5 1 7 8 7 6 9 3 9 1 5
230
4. 4. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 2. 2. 2. 2.
1 9 1 7 4 3 2 1 0 0 9 9 8 7 2. 2. 2. 2. 2. 2.
0 6 0 0 7 2 1 3 7 2 7 1 4 7 73 69 66 62 58 53
4 2 8 8 5 7 5 1 0 8 3 5 4 72 96 09 11 01 79
6 8 3 0 8 2 5 7 4 2 0 0 0
4. 3. 3. 3. 3. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
1 8 9 5 3 2 0 0 9 8 8 7 7 6 2. 2. 2. 2. 2. 2.
1 4 8 8 5 0 9 1 4 9 5 8 1 4 60 57 53 49 44 40
4 2 7 6 3 4 2 8 6 3 7 8 6 90 05 09 01 80 45
3 3 4 7 9 6 3 0 2 6 6 6 4
4. 3. 3. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
1 7 8 4 2 1 9 9 8 7 7 6 6 5 2. 2. 2. 2. 2. 2.
2 4 8 9 5 0 9 1 4 9 5 8 1 4 50 46 42 38 34 29
7 5 0 9 5 6 3 8 6 3 6 6 3 55 63 59 42 10 62
2 3 3 2 9 1 4 6 4 4 6 9 6
4. 3. 3. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
1 6 8 4 1 0 9 8 7 7 6 6 5 4 2. 2. 2. 2. 2. 2.
3 6 0 1 7 2 1 3 6 1 7 0 3 5 42 38 33 29 25 20
7 5 0 9 5 5 2 6 4 1 3 3 8 02 03 92 66 24 64
2 6 5 1 4 3 1 9 4 0 7 1 9
4. 3. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
1 6 7 3 1 9 8 7 6 6 6 5 4 3 2. 2. 2. 2. 2. 2.
4 0 3 4 1 5 4 6 9 4 0 3 6 8 34 30 26 22 17 13
0 8 3 2 8 7 4 8 5 2 4 3 7 87 82 64 29 78 07
1 9 9 2 2 7 2 7 8 2 2 0 9
4. 3. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
1 2. 2. 2. 2. 2. 2.
5 6 2 0 9 7 7 6 5 5 4 4 3
5 28 24 20 16 11 06
4 8 8 5 0 9 0 4 8 4 7 0 2
78 68 43 01 41 58
3 2 7 5 1 0 6 0 7 3 5 3 7
231
1 3 4 6 3 5 6 8 6 7 3 4 5
4. 3. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
1 4 6 2 0 8 7 6 5 5 4 4 3 2 2. 2. 2. 2. 2. 2.
6 9 3 3 0 5 4 5 9 3 9 2 5 7 23 19 15 10 05 00
4 3 8 6 2 1 7 1 7 3 4 2 5 54 38 07 58 89 96
0 7 9 9 4 3 2 1 7 5 7 2 6
4. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
1 4 5 1 9 8 6 6 5 4 4 3 3 2 2. 2. 2. 2. 2. 1.
7 5 9 9 6 1 9 1 4 9 4 8 0 3 18 14 10 05 01 96
1 1 6 4 0 8 4 8 4 9 0 7 0 98 77 40 84 07 04
3 5 8 7 0 7 3 0 3 9 7 7 4
4. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
1 4 5 1 9 7 6 5 5 4 4 3 2 1 2. 2. 2. 2. 1. 1.
8 1 5 5 2 7 6 7 1 5 1 4 6 9 14 10 06 01 96 91
3 4 9 7 2 1 6 0 6 1 2 8 0 97 71 29 66 81 68
9 6 9 7 9 3 7 2 3 7 1 6 6
4. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
1 3 5 1 8 7 6 5 4 4 3 3 2 1 2. 2. 2. 1. 1. 1.
9 8 2 2 9 4 2 4 7 2 7 0 3 5 11 07 02 97 93 87
0 1 7 5 0 8 3 6 2 7 8 4 5 41 12 64 95 02 80
7 9 4 1 1 3 5 8 7 9 0 1 5
4. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
2 3 4 0 8 7 5 5 4 3 3 2 2 1 2. 2. 1. 1. 1. 1.
0 5 9 9 6 1 9 1 4 9 4 7 0 2 08 03 99 94 89 84
1 2 8 6 0 9 4 7 2 7 7 3 4 25 91 38 64 63 32
2 8 4 1 9 0 0 1 8 9 6 3 2
2 4. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1.
1 3 4 0 8 6 5 4 4 3 3 2 1 0 05 01 96 91 86 81
2 6 7 4 8 7 8 2 6 2 5 7 9 40 02 45 65 57 17
232
4 6 2 0 4 2 7 0 6 1 0 5 6
8 8 5 1 8 7 6 5 0 0 4 7 0
4. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
2 3 4 0 8 6 5 4 3 3 2 2 1 0 2. 1. 1. 1. 1. 1.
2 0 4 4 1 6 4 6 9 4 9 2 5 7 02 98 93 88 83 78
0 3 9 6 1 9 3 6 1 6 5 0 0 83 42 80 94 80 31
9 4 1 7 3 1 8 5 9 7 8 8 7
4. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
2 2 4 0 7 6 5 4 3 3 2 2 1 0 2. 1. 1. 1. 1. 1.
3 7 2 2 9 4 2 4 7 2 7 0 2 4 00 96 91 86 81 75
9 2 8 5 0 7 2 4 0 4 3 8 7 50 05 39 48 28 70
3 1 0 5 0 7 2 8 1 7 6 2 6
4. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
2 2 4 0 7 6 5 4 3 3 2 1 1 0 1. 1. 1. 1. 1. 1.
4 5 0 0 7 2 0 2 5 0 5 8 0 2 98 93 89 84 78 73
9 2 8 6 0 8 2 5 0 4 3 7 6 38 90 20 24 96 30
7 8 8 3 7 2 6 1 2 7 4 7 7
4. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2.
2 2 3 9 7 6 4 4 3 2 2 1 0 0 1. 1. 1. 1. 1. 1.
5 4 8 9 5 0 9 0 3 8 3 6 8 0 96 91 87 82 76 71
1 5 1 8 3 0 4 7 2 6 4 8 7 43 92 18 17 84 10
7 2 2 7 0 4 7 1 1 5 9 9 5
4. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1.
2 2 3 9 7 5 4 3 3 2 2 1 0 9 1. 1. 1. 1. 1. 1.
6 2 6 7 4 8 7 8 2 6 1 4 7 8 94 90 85 80 74 69
5 9 5 2 6 4 8 0 5 9 7 1 9 64 10 33 27 88 06
2 0 2 6 8 1 3 5 5 7 9 6 8
2 4. 3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
8 1 3 9 7 5 4 3 2 2 1 1 0 9 91 86 82 76 71 65
233
9 4 4 1 5 4 5 9 3 9 1 4 5 47 87 03 89 38 41
6 0 6 4 8 5 9 1 6 0 7 1 8
0 4 7 1 1 3 3 3 0 0 9 1 6
3. 2. 2. 2. 2. 2. 2. 1. 1. 1. 1. 1. 1.
8 9 6 3 2 0 0 9 8 8 7 6 5 1. 1. 1. 1. 1. 1.
4 9 0 7 1 9 0 3 7 3 5 6 7 51 45 39 31 22 00
1 5 4 1 4 8 9 8 9 0 2 6 0 73 91 40 80 14 00
5 7 9 9 1 6 6 4 9 7 2 4 5
234
235
236
237
238
CC NGUN C BN V CC GI TR CA KB
239
240
241
242
243
244