Meunarodni nauni skup:

efik Belagi i steci

Filozofski fakultet u Sarajevu
petak-subota, 9-10. maja 2014. godine
Raspored rada i saeci izlaganja

Organizacioni odbor
Dubravko Lovrenovi
Esad Kurtovi
Emir O. Filipovi

Meunarodni nauni skup

efik Belagi i steci
potpomognut je sredstvima

Ministarstva kulture i sporta Kantona Sarajevo Grada Sarajeva

 Drutvo za prouavanje
srednjovjekovne bosanske historije -
Stanak

Meunarodni nauni skup

efik Belagi i steci

RASPORED RADA I SAECI IZLAGANJA

Filozofski fakultet u Sarajevu, Mali amfiteatar

9-10. maj 2014. godine
 RASPORED RADA

Petak, 9. maj 2014.

Filozofski fakultet u Sarajevu, Veliki amfiteatar

9.00 10.00
Sveano otvaranje
Meunarodnog naunog skupa efik Belagi i steci

Pozdravni govor dekana Filozofskog fakulteta u Sarajevu

Rije organizatora

Uvodno izlaganje akademika DUBRAVKA LOVRENOVIA:

Pravci buduih istraivanja steaka

MIRELA MULALI-HANDAN MIRZAH FOO

Serijska nominacija Steci, srednjovjekovni nadgrobni spomenici
za upis na Listu svjetske batine UNESCO

Projekcija filma Steci okamenjeni svjedoci vremena autora Ferida Sokolovia

(produkcija U.K.N. ART-SEF Visoko)

Kraa pauza

1
 10.15 11.45
efik Belagi: Lik i djelo

10.15 10.30
EDIN AKOVI
Graanika epizoda u ivotu efika Belagia (1931.-1935.)

10.30 10.45
IRMA SKENDER
Djelatnost efika Belagia u Zavodu za zatitu spomenika SR BiH

10.45 11.00
AMAR KARAPU
Suradnja efika Belagia i Marian Wenzel

11.00 11.15
ELDIN BALJEVI
efik Belagi Kameni niani XV i XVI vijeka u Bosni i Hercegovini

11.15 11.30
GORAN KOMAR
efik Belagi nad irilinim natpisima istone Hercegovine

11.30 11.45
PAUZA

11.45 13.15
Historiografija o stecima

11.45 12.00
NARCISA SEMI
Historiografija o stecima (1878-1991)

2
12.00 12.15
DEJAN ZADRO
Felix von Luschan (18541924) Prvi znanstveni istraiva srednjovjekovnih
nekropola i steaka u Bosni

12.15 12.30
DENAN DAUTOVI
Steci u naunom opusu Vida Vuletia Vukasovia

12.30 12.45
ENES DEDI
Nae starine i steci

12.45 13.00
DISKUSIJA

13.00 14.00
RUAK

14.00 15.15
Kontekstualizacija steaka

14.00 14.15
ESAD KURTOVI
Historijska kontekstualizacija steaka

14.15 14.30
IVAN ALDUK
Steci u kontekstu srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika: primjeri iz Vrgorca

14.30 14.45
NEDIM RABI
Prvi popis steaka

3
14.45 15.00
HARIZ HALILOVI
Mramorna sjeanja: Steci u zaviajnom kontekstu poslijeratnog Podrinja

15.00 15.15
PAUZA

15.15 16.30
Nove spoznaje o stecima

15.15 15.30
RUSMIR DJEDOVI EDIN MUTAPI
Novootkriveni steci sjeveroistone Bosne, sa kartografskim prikazom

15.30 15.45
MIDHAT SPAHI EKREM SAKI
Steci na podruju Kikaa i okoline (opina Kalesija)

15.45 16.00
BOJAN TURANJANIN
Novootkriveno mramorje banike povri

16.00 16.15
DOMAGOJ PERKI
Steci na podruju Dubrovakog primorja Nove spoznaje

16.15 16.30
DISKUSIJA

4
 Subota, 10. maj 2014.

9.00 10.15
Ukrasni motivi na stecima

9.00 9.15
EMA MAZRAK
Iluminirani rukopisi srednjovjekovne Bosne likovni poticaji i osobenost sauvanog
korpusa

9.15 9.30
EMIR O. FILIPOVI
Viteki motivi na stecima

9.30 9.45
MIROSLAV PALAMETA
Predstave kola na kasnosrednjovjekovnim nadgrobnim spomenicima

9.45 10.00
IRFAN TESKEREDI
Motiv lova na stecima

10.00 10.15
PAUZA

10.15 11.15
Nekropole steaka

10.15 10.30
ZIJAD HALILOVI
Nekropole sa stecima i nianima na lokalitetima Bor, Borjanice Marevska kosa i
Crljanke, opina Foa

5
10.30 10.45
EDIN BUJAK
Steci Jajca i Zenice: novi rezultati prouavanja/evidentiranja nekropola steaka

10.45 11.00
MARJAN DRMA
Steci sa podruja srednjovjekovne upe Lepenice

11.00 11.15
DERVI JASIKA
Steci opine Hadii

11.15 11.30
PAUZA

11.30 13.00
Natpisi na stecima

11.30 11.45
LEJLA NAKA
Pismo natpisa steaka

11.45 12.00
AMIRA TURBI-HADAGI BERNES ALJUKI
Staroslavenizmi i starobosnizmi bosansko-humskih natpisa od 12. do 15. stoljea

12.00 12.15
ARANEL SMILJANI
Ispravke i dopune u datiranju tri natpisa na stecima iz ranijih izdanja

12.15 12.30
SAMRA TERZI
Neki aspekti personalizacije steaka

6
 12.30 13.00
DISKUSIJA

13.00 14.00
RUAK

14.00 15.15
Arheologija i umjetnost steaka

14.00 14.15
LIDIJA FEKEA MARTINOVI
Nova iskopavanja i nalazi srednjovjekovnih grobova u okolini Travnika i Kaknja

14.15 14.30
MIDHAT DIZDAREVI
Pregled arheolokih istraivanja srednjovjekovnih porodinih nekropola na prostoru
dananje Bosne i Hercegovine

14.30 14.45
GORIN DIZDAR
Nekoliko teza o umjetnosti steaka

14.45 15.00
ADIS FEJZI
Umjetnost steaka kao bezvremeni potencijal kamene skulpture

15.00 15.15
PAUZA

7
 15.15 16.00
Steci u Hercegovini

15.15 15.30
ADIS ZILI
Steci Podveleja

15.30 15.45
EDITA VUI
Nekropole steaka opine iroki Brijeg

15.45 16.00
IVANA KREI
Jezik i grafija natpisa sa steaka iz neumske okolice

16.00 16.15
DISKUSIJA

16.15 16.30
Zatvaranje skupa

8
 S A E C I I Z L A G A NJ A

DUBRAVKO LOVRENOVI
Filozofski fakultet u Sarajevu, Sarajevo

PRAVCI BUDUIH ISTRAIVANJA STEAKA

Ovaj se rad fokusira na budua istraivanja steaka kao kompleksne

kulturoloke pojave, a koja bi, izmeu ostalog, morala sadravati sljedee: historiju
historiografije o stecima sa jasno diferenciranim razvojim fazama (1878-1918;
1918-1941; 1941-1945; 1945-1991; 1991-2014), kao i njihovim bitnim
karakteristikama; zatim, debogumilizaciju, dekroatizaciju i desrbizaciju steaka,
separatno ili u sklopu historiografije o stecima; arheoloka istraivanja koja, inae,
zaostaju za drugim istraivakim aspektima steaka; osteoloka istraivanja koja,
poput arheolokih, takoer daleko zaostaju za drugim znanstvenim disciplinama
koje se bave stecima, prije svih za povijeu umjetnosti; epitafe temu za
sladokusce, uz jedan preduvjet, uostalom preduvjet za znanstvenu elaboraciju svih
ostalih tema: da su u sebi osloboena od robovanja etnonacionalnim emama i
mantrama koje su proizvedene ili se proizvode. Takoer, otvorit emo i druga vana
pitanja, kao to je broj ovih nadgrobnih spomenika u srednjovjekovnoj Bosni i iroj
regiji njihovog rasprostiranja u sklopu egzistencijalne dualistike teme: Ars vivendi
i ars moriendi, kao i pitanje osnivanja Instituta za istraivanje i zatitu steaka.

9
MIRELA MULALI-HANDAN MIRZAH FOO
Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika BiH, Sarajevo

SERIJSKA NOMINACIJA
STECI, SREDNJOVJEKOVNI NADGROBNI SPOMENICI
ZA UPIS NA LISTU SVJETSKE BATINE UNESCO

Steci su srednjovjekovni nadgrobni spomenici koje susreemo na gotovo

cijelom podruju Bosne i Hercegovine (preko 70.000 na priblino 2700 lokaliteta).
Steke nalazimo i u zapadnim dijelovima Srbije (priblino 200 nekropola) i Crne
Gore (oko 107 nekropola), te sredinjim odnosno junim dijelovima Hrvatske (oko
400 nekropola) i to uglavnom na graninim podrujima sa Bosnom i
Hercegovinom. Upravo injenica da se njihova brojnost iz godine u godinu
smanjuje, te da se postojea situacija znatno razlikuje od stanja koje je evidentirao
efik Belagi i ostali autori, a u cilju potpune zatite ovog fenomena koji je na
prostorima Bosne i Hercegovine dobio zakonsku zatitu putem proglaenja ovih
dobara nacionalnim spomenikom, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Hrvatska i
Srbija pristupile su pripremi serijske meudravne nominacije nekropola sa
stecima za upis na listu svjetske batine UNESCO. Izradom zajednikog
nominacijskog dokumenta, osim to e steci biti upisani na Listu UNESCO, bit e
osigurana pravna zatita kako 30 nominiranih nekropola sa stecima, tako i ostalih
nekropola na teritorijama sve etiri dananje drave, u skladu sa zakonskim
regulativama koje se primjenjuju u dravama uesnicama, kao i meunarodnim
konvencijama koje su ratifikovale drave uesnice u projektu. U sluaju serijske
nominacije odgovornost za upravljanje meudravnim dobrom dijele sve drave
uesnice za one dijelove koji se nalaze na njihovim teritorijama, dok mehanizam za
koordinaciju osigurava meudravno koordinaciono tijelo. Pravna zatita svih
komponenti meudravne serijske nominacije oslanja se na meunarodne principe i

10
standarde utvrene konvencijama i poveljama, koje su drave uesnice ratifikovale i
njihovu provedbu osiguravaju putem svojih dravnih zakona. Obaveza drave
lanice na ijoj teritoriji se nalazi predmetno dobro je osiguranje svih uslova za
zatitu i ouvanje dobra za sljedee generacije. Ove mjere provode se prvenstveno
vlastitim naporima i finansijskim sredstvima drava potpisnica Konvencije.
Lokaliteti koji su izabrani kao reprezenti fenomena, sa svojim sredinjim i
buffer zonama predstavljaju vrlo ouvane prostorne cjeline u skladnom prirodnom
ambijentu. Predloene nekropole, njihov arheoloki i povijesni kontekst,
raznolikost tipova nadgrobnih spomenika te ukrasa kao i sadraj natpisa
predstavljaju cjelokupne aspekte pojave i prouavanja steaka. Nekropole u sklopu
ove serijske nominacije imaju najvii stupanj autentinosti te su stoga i izabrane za
ovu Nominaciju. Svih 30 predloenih lokaliteta sauvani su in situ te su u relativno
dobrom stanju unato svim brojnim problemima. Iako se neke od predloenih
lokacija nalaze uz prometnice, opasnost za ugroenost spomenika je svedena na
minimum s obzirom na stalni monitoring nadlenih slubi kao i ograniavanje bilo
kakvih aktivnosti (u prvom redu graevinskih) u neposrednoj okolici lokaliteta. U
irem okruenju sve intervencije koje je ovjek u novijem periodu nainio
odraavale su se na nain da su graditeljske i prirodne vrijednosti isprepletene sa
srednjovjekovnim spomenicima i ine harmoninu cjelinu.
Nominacija steaka je opravdana sa tri kriterija:
- Kriterij (ii) Predstavlja vanu razmjenu ljudskih vrijednosti kroz odreeni vremenski
period ili unutar kulturnog podruja svijeta, na polju razvoja arhitekture ili tehnologije,
monumentalnih umjetnosti, urbanizma ili projektiranja krajolika.
- Kriterij (iii) Predstavlja jedinstveno ili barem izvanredno svjedoanstvo kulturne
tradicije ili civilizacije koja postoji ili je nestala.
- Kriterij (vi) Izravno ili oito povezan sa dogaajima ili ivom tradicijom, s idejama
ili vjerovanjima, s umjetnikim i knjievnim radovima izvanrednog jedinstvenog
znaaja.

11
 Iz svega navedenog, osim naune i spomenike vrijednosti steaka, proizlazi i
njihova ira drutvena te potencijalna ekonomska vrijednost. Lokalno stanovnitvo,
ali i ira drutvena zajednica prepoznaje i prihvata ovaj segment kulturne batine
kao naroito vrijedan.

EDIN AKOVI
Filozofski fakultet u Tuzli, Tuzla

GRAANIKA EPIZODA U IVOTU EFIKA BELAGIA (1931.-1935.)

efik Belagi je etiri godine proveo u Graanici, slubujui kao uitelj. Za

to relativno kratko vrijeme, ostavio je dubok trag u drutvenom, kulturnom i
vjerskom ivotu grada, sve do svog odlaska iz Graanice, radi nastavka kolovanja.
Biran je za lana uprave sreskog odbora kulturno-prosvjetnog drutva Gajret,
zatim lana Sokola, a suraivao je i sa drugim kulturnim drutvima u gradu. Bio
je i lan Sreskog vakufsko-mearifskog povjerenstva, te nastavnik-saradnik na
Osman-kapetanovoj medresi, gdje je nakon reforme njenog nastavnog plana
predavao svjetovne predmete. Ve u ovom razdoblju svog ivota pokazivao je
interes za kulturnu historiju, prikupivi neke vane podatke koje je slao poznatom
historiaru Hamdiji Kreevljakoviu. Za Graanicu je znaajan i zbog toga to je
zabiljeio predanje o Ahmed-pai Budimliji, osnivau graanike arije i vakifu iz
osmanskog razdoblja, koji je u novije vrijeme postao vaan simbol u redefiniranju
lokalnog identiteta.

12
IRMA SKENDER
Federalno ministarstvo kulture i sporta Zavod za zatitu spomenika, Sarajevo

DJELATNOST EFIKA BELAGIA

U ZAVODU ZA ZATITU SPOMENIKA SR BIH

Svako vremensko razdoblje obiljeeno je nekim povijesnim dogaajem ili

osobom koja u odreenom trenutku prepozna probleme i potrebe svoga vremena,
uoi izazove i svojim izuzetnim zalaganjem i radom da izniman doprinos drutvu u
kome ivi. Takva osoba bio je efik Belagi, entuzijasta i istraiva, koji je svojim
sustavnim radom tijekom vie decenija postavio znanstvene osnove za izuavanje
srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika Bosne i Hercegovine. Pripadajui
generaciji znanstvenika koji su u periodu nakon Drugog svjetskog rata iznijeli nova
saznanja o pojavi, razvoju kao i osnovnoj umjetnikoj i vjerskoj poruci steaka,
efik Belagi svrstava se u red najznaajnijih bosanskohercegovakih znanstvenika.
Sveukupna znanstvena djelatnost efika Belagia, potekla iz prave, neumorne
znanstvene znatielje, bila je uvijek voena dosljednou i temeljitou, sustavno od
promatranog spomenika i njegovog stanja, kako u dubinu prema njegovu nastanku,
tako i u irinu tragom onih elemenata koji su uzrokom zateenog stanja. Biografski
podaci mogu ponekad biti neopisivo jednolini i bez iznenaenja, ali obimnost
istraivakog rada i viedecenijskog djelovanja efika Belagia, ine biografiju
ovoga autora raznolikom i vrijednom. itajui na izvoru tragove vremena u
prostoru, Belagi je u suradnji sa eminentnim strunjacima svoga vremena istraio
2.988 nekropola sa 66.663 steka u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj
Gori. Brojni lanci, krae studije, monografije i objavljene publikacije ovog
historiara kulture, i danas su osnova za budue spoznaje i nove pristupe
prouavanju fenomena srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika.

13
 Predstavljanje i osvrt na Belagievu djelatnost u vremenskom razdoblju od
1952. do 1967. godine, kada je obnaao funkciju direktora tadanjeg Zemaljskog
zavoda za zatitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Bosne i Hercegovine
(Zavoda za zatitu spomenika kulture) osnovna je tema ovog istraivakog rada.
Zatita kulturne batine i u okviru nje zatita spomenikog nasljea, nesumnjivo je
najbitniji proces u ouvanju kulturnog identiteta jednog drutva, indikator
njegovog dostignua i postojanosti, a posao zatite veoma sloen i odgovoran posao,
izraenog senzibiliteta i istananog sluha na putu prenoenja spomenika kulture
buduim generacijama. Tokom petnaest godina rukovoenja ovom institucijom
efik Belagi preuzeo je dunost prouavanja, vrednovanja, zatite i unapreenja
spomenike batine na prirodno-geografskom prostoru Bosne i Hercegovine.
Krajem 1967. godine, na prijedlog Savjeta Zavoda za zatitu spomenika
kulture BiH, Izvrno vijee Skuptine SR BiH je imenovalo Demala elia za
direktora tog Zavoda. Iste godine efik Belagi odlazi u penziju.
Oteavajuu okolnost prilikom pisanja ovog rada predstavlja injenica da je
dio strune dokumentacije u kojem su bili i dosijei o efiku Belagiu uniten u
periodu rata 1992/95. godine. Jedini relevantni podaci o njegovom radu dostupni
su u objavljenim i sauvanim bibliografskim jedinicama koje se uglavnom odnose
na fenomen srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika, dok izvjetaji o djelatnostima
Zavoda objavljivani u godinjaku Nae starine, pruaju ope podatke o aktivnostima
ove institucije u periodu kada je Belagi bio na njenom elu. Uzimajui u obzir
navedene okolnosti, rad Djelatnost efika Belagia u Zavodu za zatitu spomenika
SR BiH koncipiran je i relizovan u nekoliko tematskih jedinica, u periodu
obnaanja funkcije direktora Zavoda : 1) Aktivnosti i doprinos efika Belagia na
podruju zatite kulturne batine i spomenikog nasljea u razdoblju od 1952. do
1967. godine; 2) Objavljeni znanstveni radovi efika Belagia u godinjaku Nae
starine u razdoblju od 1953. do 1967. godine; 3) Objavljene znanstvene publikacije
efika Belagia u razdoblju od 1952. do 1967. godine.

14
AMAR KARAPU
Historijski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo

SURADNJA EFIKA BELAGIA I MARIAN WENZEL

Cilj ovog rada jeste da nam prui neto bolji uvid u profesionalnu i privatnu
suradnju, izmeu ova dva izuzetno velika naunika i strunjaka na polju
prouavanja srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika, steaka. Koristei linu
korespondenciju Marian Wenzel, potom analizirajui pojedine radove, kako
Marian Wenzel tako i efika Belagia, te razmatrajui kazivanja linih prijatelja
Marian Wenzel, pokuat emo prezentirati dinamiku odnosa izmeu Marian
Wenzel i efika Belagia, i ne samo to nego emo analizom radova usporediti
stajalita ova dva vrsna poznavatelja pomenute tematike. Da bi to bolje upoznali
lini odnos Marian Wenzel i efika Belagia, kao to je ve istaknuto, koristit emo
se s linom korespondencijom Marian Wenzel, te analizirati i usporediti njen odnos
s drugim eminentnim poznavaocima historije izmeu ostalih: Sime irkovia, Toe
Dabca, ure Baslera i drugih.

15
ELDIN BALJEVI
Udruenje Kulturna batina bosansko podrinjskog kantona, Gorade

EFIK BELAGI:
KAMENI NIANI XV I XVI VIJEKA U BOSNI I HERCEGOVINI

Ovim referatom elimo pruiti osvrt na rad efika Belagia u prouavanju

kamenih niana iz XV i XVI stoljea a koji se nalaze na podruju Bosne i
Hercegovine. Cilj je ukazati na vanost prezentiranih podataka koje je objavio
Belagi jer prema ovom kulturno-historijskom naslijeu do sada nije bila iskazana
potreba da se isti evidentiraju, valoriziraju i zatite. Niani koji datiraju iz perioda
XV i XVI stoljea su razliitih i neujednaenih veliina, na njima se obino nalaze
reljefni motivi luka, strijele, spirale, trake, polumjeseca, rozete, maa, sjekire, ruke i
dr. Na istima je mogue pratiti utjecaje Osmanlija kroz motive koji mijenjaju
formu gdje ma postaje sablja, sjekira balta, a uvode se i novi motivi buzdovan,
zastava, itd.
I efik Belagi je u svojim djelima naglasio da je zbog slabe istraenosti
niana iz XV i XVI stoljea kao nadgrobnih spomenika, nemogue dati cjelovite
odgovore na pitanja koja bi se bavila njihovim postankom, oblicima, vrstama i
nainima ukraavanja. U izlaganju e biti skrenuta panja na injenicu da smo na
osnovu rada Belagia uspjeli na podruju Bosansko-podrinjskog kantona Gorade
evidentirati nekoliko novih lokaliteta na kojima se nalaze kameni niani iz XV i
XVI stoljea.

16
GORAN KOMAR
Herceg Novi

EFIK BELAGI NAD IRILINIM NATPISIMA

ISTONE HERCEGOVINE

Ovim prilogom nastojalo se posmatrati rezultate zaslunog istraivaa

srednjovjekovnih grobnih spomenika Bosne i Hercegovine efika Belagia na
izuavanju srednjovjekovnih natpisa u oblasti istone Hercegovine. Kako je efik
Belagi esto u svojim sintetikim pregledima donosio samo podatke o imenima u
nadgrobnim natpisima, ovi podaci su podvrgavani kontroli na terenu, a takoe,
provjeravani su rezultati od Belagia objavljenih cjelovitih natpisa. Odreen broj
spomenika nije se mogao pronai, naroito u regiji Popova Polja. Utvreno je da,
iako se ovaj istraiva nije prevashodno eksponirao kao epigrafiar, njegova itanja
imena u natpisima i natpisa su uglavnom tana.

NARCISA SEMI
Drutvo za prouavanje srednjovjekovne bosanske historije, Sarajevo

HISTORIOGRAFIJA O STECIMA (1878-1991)

Rad se bavi pregledom i ocjenom stavova historiografije o stecima koji su

izuavani sa aspekta historije, historije umjetnosti, arheologije, etnologije,
antropologije, historije knjievnosti i jezika. Neki autori su bili miljenja da steci
po svojem znaaju ostaju na granici razliitih nauka: arheologije, historije, historije

17
umjetnosti, pa i etnografije. Ovo miljenje se moe djelomino prihvatiti uz
konstataciju da je u cilju njihovog cjelovitog prouavanja steke neophodno
posmatrati sa vie aspekata. Tako e u ovom radu najvie panje biti poklonjeno
prezentiranju stavova koji su nastali u okviru historijske nauke, te njoj najbliih
arheologije i historije umjetnosti.
Najea pitanja koja se postavljaju vezano za steke su pitanje porijekla i
pripadnosti. Vrlo esto se deavalo da miljenja nisu bila usaglaena, jer su autori
kretali sa razliitih polazita u svojim istraivanjima. Izuavanje porijekla i
pripadnosti steaka esto je povlailo za sobom i pitanje konfesionalne slike
srednjovjekovne Bosne, to se ogleda u stavovima mnogih autora koji su se bavili
ovom problematikom, a koji su zastupali razliita miljenja.

DEJAN ZADRO
Drutvo za prouavanje srednjovjekovne bosanske historije, Zagreb

FELIX VON LUSCHAN (18541924)

PRVI ZNANSTVENI ISTRAIVA
SREDNJOVJEKOVNIH NEKROPOLA I STEAKA U BOSNI

Felix von Luschan bio je dugo jedva poznat istraiva bosanskog

srednjovjekovlja tijekom 19. stoljea. Na njegovu djelatnost u Bosni 18791880.
godine opirno je upozorila tek Marian Wenzel. Ona je iznijela tezu prema kojoj je
sluajno otkrie groba bosanskog kralja Tvrtka I. Kotromania ( 1391.) iskopanog
1909. godine u Arnautoviima kod Visokog bilo toboe zatakano austrougarskim
manipulacijama bosanskom povijeu. S istim je ciljem, domiljala se Wenzel

18
takoer, upravo Felix von Luschan jednim kasnijim tekstom iz 1924. godine
navodno pokuao odvratiti pozornost od tog groba lairanjem dokaza o njemu u
nekropoli koju je jo 1879. godine arheoloki istraio u selu Ravna Trenja kod
Tuzle.
Nasuprot tako izrazito negativnim ocjenama, na ovom mjestu htio bih
prezentirati potpuno drugaije rezultate vlastitih istraivanja o tom svestranom
znanstveniku iji je rad zapravo predstavljao prvi ozbiljan doprinos prouavanju
bosanskih srednjovjekovnih nekropola i steaka. Stoga u nakon kratke biografije
Felixa von Luschana sa upuivanjem na relevantnu literaturu, iscrpno prikazati
njegove aktivnosti u Bosni i tekstove koje je o tome napisao. Ujedno elim pokazati
i to da je ga Wenzel na temelju cijelog niza nesporazuma i neozbiljnih domiljanja
sasvim neopravdano optuila za manipulacije s nalazima iz Ravne Trenje i
Arnautovia. Sve to upuivalo bi na zakljuak da je ona tu bila prvenstveno voena
eljom za senzacijama, a ne znanstveno korektnom utvrivanju povijesnih injenica.

DENAN DAUTOVI
Drutvo za prouavanje srednjovjekovne bosanske historije, Travnik

STECI U NAUNOM OPUSU VIDA VULETIA VUKASOVIA

Prva generacija istraivaa srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika

steaka, imala je pred sobom pravi pionirski poduhvat. Nakon viestoljetnog
izbivanja steaka, ne samo iz nauno-kulturnog ivota, nego i iz svijesti obinog
naroda, nije postojalo nikakvo kritiko znanje na koje bi mogli postaviti vlastita
izuavanja ovih ostataka bosanskog srednjovjekovlja. Koliko god je to bio

19
mukotrpan posao, prepun razliitih stranputica i zamki, uvjetovanih kako reenom
neistraenosti tako i nametanom politikom aktualne vlasti, ujedno je on sadravao i
brojne skrivene nagrade. ak je i za vrijeme druge polovine 19. stoljea ansa da se
istrauje do tada potpuno neispitano podruje neke nauke bila izvanredna ansa da
se svoje ime uklee u historiografske anale. Ovaj esej bit e posveen upravo jednom
od tih pionira Vidu Vuletiu Vukasoviu, prvom ekspertu za prouavanje epitafa
na stecima. Vuleti Vukasovi, porijeklom Hercegovac, po roenju Dubrovanin,
kasnije dopisni lan Srpske kraljevske akademije, imao je veoma raznoliko polje
interesovanja. Njegov nauni opus jako je bogat etnolokim biljekama, knjievnim
ekskursima, arhivskim i historijskim biljekama. Mi emo se fokusirati na
Vuletievo izuavanje steaka openito, s posebnim fokusom na prouavanje
natpisa na njima. Strunost koju je ovaj svestrani naunik dostigao na ovom polju
najbolje potvruje pozivnica tada tek osnovanog Zemaljskog muzeja u Sarajevu, da
im pomogne u nizu istraivanja na terenu i u obuavanju mladog kadra. Rad e se
bazirati na brojnim radovima Vuleti Vukasovia, objavljenim u uglednim
asopisima kao to su Glasnik Zemaljskog muzeja, Viestnik hrvatskoga arkeologikoga
drutva, Starinar, Slovinac, Starohrvatska prosvjeta itd, zatim na njegovoj ostavtini
sauvanoj u Zavodu za povijesne znanosti Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti
u Dubrovniku, te korespondenciji sauvanoj u ostavtinama drugih uglednih
naunika njegovog doba. Osnovni cilj ovog priloga jeste identifikacija doprinosa
Vuletia Vukasovia u ukupnom razvoju historiografije o stecima, utvrivanje
tanosti njegovog itanja epitafa i znaaj istoga za kasnija istraivanja. Na samom
kraju rada, ponudit emo i bibliografiju svih radova Vida Vuletia-Vukasovia
vezanih za bosansko srednjovjekovlje.

20
ENES DEDI
Drutvo za prouavanje srednjovjekovne bosanske historije, Sarajevo

NAE STARINE I STECI

asopis Nae Starine kao godinje glasilo Zavoda za zatitu spomenika

kulture, prirodnih znamenitosti i rijetkosti Bosne i Hercegovine ustanovljen je
1953. godine, te je objavljen ukupno u 22 broja. U radu se revalorizira znaaj i
uloga godinjaka Nae Starine u sklapanju ire slike historijske istine o
srednjovjekovnim bosanskim nadgrobnim spomenicima stecima. Obavjetava-
jui o akcijama i rezultatima zatite i prouavanja spomenika kulture u Bosni i
Hercegovini ovaj se asopis, ijim su sastavnim dijelom i elaborati istraivanja
najeminentnijih strunjaka ove problematike, s razlogom svrstava u respektabilna
glasila ove vrste.

ESAD KURTOVI
Filozofski fakultet u Sarajevu, Sarajevo

HISTORIJSKA KONTEKSTUALIZACIJA STEAKA

Iako su izvrene brojne analize oblika, dekoracija, ukrasa, smbolike, pa i

pisma, historijski kontekst steaka se najbolje potvruje sadrinom pisane poruke.
U svome referatu autor primjerima izdvaja natpise sa zasvjedoenim akterima
srednjovjekovlja kao najreprezentativnije parametre srednjovjekovne egzistencije
steaka. U njima se prepoznaju krupni dogaaji, znaajne linosti i provjerljivo

21
vrijeme nastanka. Pored steaka koji svojim natpisom sami za sebe predstavljaju
poligon za rjeivu sigurnu okvirnu dataciju autor istie veliki znaaj neobjavljene
arhivske grae kojom je u zadnjem stoljeu kontekstualiziran vei broj osoba
zabiljeenih na stecima i koje su tako dobile adekvatnu srednjovjekovnu potvrdu.
U analizi su iskoritena saznanja istaknutih predstavnika u prouavanju steaka koji
su dali znaajan doprinos u razrjeavanju historijskog konteksta. Predmet analize je
i pokuaj postavljanja daljih zadataka u prouavanju steaka kroz prizmu njihove
historijske kontekstualizacije.

IVAN ALDUK
Ministarstvo kulture Republike Hrvatske, Konzervatorski odjel u Imotskom

STECI U KONTEKSTU SREDNJOVJEKOVNIH NADGROBNIH SPOMENIKA:

PRIMJERI IZ VRGORCA

Obilazei prostor Vrgorca (srednjovjekovne upe Gorske) u vie navrata, vrlo

smo brzo slabo prouavane steke na tom prostoru prepoznali kao zasebnu skupinu.
Unutar nje ve se sada razaznaje nekoliko klesarskih radionica, odnosno kovaa
nepoznata imena koji krajem XIV. i u XV. stoljeu kleu steke na irem podruju
Vrgorca, dijelu dananje Imotske krajine, Makarskog primorja i susjedne
Hercegovine. Upravo u odnosu vrgorakih steaka te srednjovjekovnih nadgrobnih
spomenika Makarskog primorja nameu se zakljuci o odnosu tih dvaju razliitih
nadgrobnih spomenika karakteristinih za srednji vijek ovih prostora! Analizom i
usporedbom ukrasa na stecima otkrivaju se razliite veze majstora kovaa i
primorskih klesara a sami spomenici se datiraju i stavljaju u povijesni kontekst.

22
NEDIM RABI
Institut za istoriju, Sarajevo

PRVI POPIS STEAKA

U radu se na osnovu izvorne grae analizira organizacija i provedba prvog

popisa steaka u Bosni i Hercegovini. Deset godina nakon uspostavljanja
austrougarske vlasti u BiH osnovan je Zemaljski muzej u Sarajevu. Jedan od
znaajnijih poduhvata ove ustanove bilo je utvrivanje brojnog stanja
srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika na podruju BiH. U tu svrhu su izvrena
dva popisa. Prvi iz 1887. i 1888. godine bio je nepotpun i raspolagao je stanjem od
27.067 spomenika, dok je drugi iz 1897. i 1898. sistematinije sproveden sa
obiljeenih 59.500 primjeraka. U organizaciju popisa bio je ukljuen veliki broj
ljudi raznih zanimanja; od uposlenih u kotarskim uredima do andara, cestara i
umara. Kao najangairanija linost izdvaja se iro Truhelka koji je jo 1886.
zapoeo sistematske obilaske.

23
HARIZ HALILOVI
Monash University, Melbourne

MRAMORNA SJEANJA
STECI U ZAVIAJNOM KONTEKSTU POSLIJERATNOG PODRINJA

U svom izlaganju i vizualnoj prezentaciji elim ukazati na nekoliko bitnih

injenica vezanih za nekropole i pojedinane steke u podrinjskom kraju: 1) Iako je
efik Belagi opisao i naveo lokacije, broj i vrstu veine nekropola u ovome
regionu, veliki broj steaka u Podrinju nikada nije sustavno prouen niti
katalogiziran te je tako ostao nepoznat dio kulturne batine Bosne i Hercegovine; 2)
Iz antropoloko-etnoloke perspektive, opisat u neke narodne obiaje, sinkretike
prakse i narodna predanja vezana za steke, ili mramorove kako ih lokalno
stanovnitvo Podrinja naziva; 3) Agresija i plansko unitenje ivota, identiteta i
kulturno-povijesnog nasljea u Podrinju, u toku posljednjeg rata, nisu zaobili ni
steke; 4) Danas, u mnogim razorenim mjestima Podrinja, steci su esto jedini
svjedoci postojanja tih mjesta, a narodni obiaji i narativi o lokalnim stecima i
nekropolama su nestali, ili nestaju, s ljudima koji su tu stoljeima ivjeli; 5) U
zakljuku elim naglasiti bitnost i urgentnost sveobuhvatnog pristupa istraivanju
steaka, kako u njihovom kulturno-povijesnom tako i u lokalno-zaviajnom
kontekstu i znaenju, a koji bi ukljuio zajedniki rad historiara i arheologa s
antropolozima i etnolozima te istraivaima iz drugih srodnih disciplina.

24
RUSMIR DJEDOVI EDIN MUTAPI
Zavod za zatitu i koritenje kulturno-historijskog i prirodnog nasljea Tuzlanskog
kantona Pravni Fakultet u Tuzli, Tuzla

NOVOOTKRIVENI STECI SJEVEROISTONE BOSNE,

SA KARTOGRAFSKIM PRIKAZOM

Na podruju sjeveroistone Bosne je do sada poznat veliki broj nekropola sa

bosanskim srednjovjekovnim nadgrobnim spomenicima stecima. To se posebno
odnosi na opine Kladanj, ivinice, Zvornik, Vlasenicu, Srebrenicu, ekovie,
Lopare i Kalesiju. U nauci su ove nekropole dobro poznate, posebno poslije
istraivanja, prezentovanih u radovima i knjigama efika Belagia (od pedesetih do
poetka osamdesetih godina 20. stoljea).
U ovom prilogu podrujem sjeveroistone Bosne se smatra sav onaj prostor
kojeg omeuju: Rijeka Drina od svoje velike okuke u Osatu do ua u Savu, na
istoku; Rijeka Sava izmeu ua rijeka Bosne i Drine, na sjeveru; Rijeka Bosna od
ua Spree do njenog ua u Savu, na sjeverozapadu i grebeni peripanonskih
planina (Ozrena, Vrane, Konjuha, Smolina i Javora), na jugozapadu. Od kraja
osamdesetih godina prolog stoljea do danas, na podruju sjeveroistone Bosne
otkriven je vei broj nekropola sa stecima a koji su ranije bili nepoznati u strunoj
i naunoj javnosti. Vei broj novootkrivenih nekropola su opisane u Elaboratima
kulturno-historijskog naslijea opina: Kladanj, ivinice, Tuzla, Banovii, Zvornik
sa Sapnom i Lopare sa eliem, koje je uradio Zavod za zatitu i koritenje
kulturno-historijskog i prirodnog naslijea Tuzlanskog kantona iz Tuzle. Vei broj
nepoznatih nekropola je prezentovan i u monografijama, prije svega o stecima
opina Kalesija, ivinice i Sapna, zatim, monografijama veeg broja naselja, kao i u
magistarskom radu o stecima opine Srebrenica. Veliki broj nepoznatih nekropola
steaka sa podruja sjeveroistone Bosne je opisan i u desetinama nauno-

25
popularnih priloga, strunih i naunih radova brojnih autora i istraivaa. Na
krajnjem sjeveroistonom uglu istraivanog podruja u gradu Bjeljini je nedavno
otkriven vei broj steaka sa natpisima. Istie se jedan broj steaka koji svojim
natpisom i ornamentikom ukazuju na znaajan historijsko-geografski kontinuitet
sjeveroistone Bosne.
Izvrili smo uporedbu kartografskog prikaza poznatih u nauci nekropola sa
stecima do osamdesetih godina 20. stoljea i kartografskog prikaza sa
novootkrivenim nekropolama do danas. Uoavamo da se na podruje sjeveroistone
Bosne nalazi znatno vei broj nekropola steaka, nego se to do sada smatralo u
nauci i da ovo podruje ne zaostaje po broju nekropola i steaka za dijelovima
Bosne i Hercegovine za koje se ve zna da su bogati ovom vrstom nadgrobnih
spomenika.

MIDHAT SPAHI EKREM SAKI

Filozofski fakultet u Tuzli, Tuzla

STECI NA PODRUJU KIKAA I OKOLINE (OPINA KALESIJA)

U posljednje vrijeme prisutna je tendencija istraivanja lokalne historije, da

bi se bolje osvijetlilo i upoznalo sa dogaajima i linostima iz nae ue okoline, pa
smo se odluili da istraimo steke u naselju Kikaima i okolini, na podruju opine
Kalesije. Steci ve odavno privlae panju mnogih istraivaa, kao da u sebi imaju
neku maginu mo, tako da jo uvijek postoji veliko interesovanje za njima. Kada se
govori o istraivaima i istraivanju steaka u Bosni i Hercegovini, pa tako i za
podruje Kalesije, nezaobilazno je ime efika Belagia. Uz opine Kladanj i

26
ivinice, na podruju Kalesije ima najvie steaka na prostoru sjeveroistone Bosne.
Mada se vie strunjaka bavilo istraivanjima steaka u Kikaima nije im polo za
rukom da evidentiraju sve steke. Konstatacija efika Belagia o nemarnom
odnosu lokalnog stanovnitva prema stecima potvrdila se na primjeru Kikaa, gdje
je ustanovljeno da je jedan dio steaka koriten kao graevinski materijal, za
nasipanje puteva, za temelje kua i drugih objekata. Naravno, na prostoru
sjeveroistone Bosne ima vie svijetlih primjera, izmeu ostalih u Tojiima, gdje su
ugroeni steci premjeteni u dvorite kole. Pored steaka, nastojali smo istraiti
porijeklo naziva Kikai.

BOJAN TURANJANIN
Ljubinje

NOVOOTKRIVENO MRAMORJE BANIKE POVRI

Banii se sastoje od skupa sela i zaselaka razbacanih na prostranoj kamenitoj

visoravni zapadno od Ljubinja. Svoje ime selo duguje vlasima Baniima koji su u
drugoj polovini XV vijeka naseljavali ovo podruje. Ljetite vlaha Bania nalazilo
se na planini Treskavici u katunu Nenkovci. Prvo sistematsko istraivanje
srednjovjekovnog mramorja steaka, banike povri obavio je ezdesetih godina
prologa vijeka efik Belagi istraivi nekropole u Mihia i Janjia groblju. Pored
ovih Belagievih nalaza, srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika na Baniima
ima jo na Prskanjama, Dupljama, ehiima i Laicama. U susjednim selima
Miljenu i Premilovom polju nalaze se takoe znaajne nekropole srednjovjekovnog
mramorja. Baniko mramorje odlikuje dobra obrada i visok procenat ukraenosti,

27
a od ukrasa najee sreemo simbole krsta, heraldike kompozicije tita i maa,
zatim predstave oruja i ruke.

DOMAGOJ PERKI
Ministarstvo kulture Republike Hrvatske, Uprava za zatitu kulturne batine, Dubrovnik

STECI NA PODRUJU DUBROVAKOG PRIMORJA NOVE SPOZNAJE

Predmetno izlaganje obuhvaa pregled lokaliteta sa stecima na podruju

Dubrovakog primorja, s njihovim osnovnim znaajkama, a s naglaskom na
radovima koji su obavljeni na lokalitetu Novakovo greblje u epikuama.
Novakovo greblje predstavlja jedno od najvanijih, ali i najouvanijih
srednjovjekovnih groblja sa stecima na irem dubrovakom podruju. Sadri 6
steaka, od ega u tipolokom smislu: 1 sljemenjak bez podnoja, tri visoka sanduka
i dva obina sanduka.
Kroz zatitne radove financirane od strane Ministarstva kulture u 2011.,
obavljeni su detaljni dokumentacijski radovi: izrada geodetskog situacijskog snimka,
izrada arhitektonskog snimka postojeeg stanja, dokumentacija steaka crtei i 3D
skeniranje steaka. Tijekom 2013., u okviru projekta HER.CUL Valorizacija
kulturne batine srednjovjekovnih steaka na zapadnom Balkanu, obavljeno je
arheoloko istraivanje veeg dijela lokaliteta te konzervacija i restauracija svih
steaka.
U izlaganju e se prikazati rezultati arheolokih istraivanja, antropoloke
analize osteolokih nalaza i C-14 datiranja svih grobova, to neupitno donosi nove
spoznaje, kako o stecima na dubrovakom podruju, tako i u irem smislu.

28
EMA MAZRAK
Akademija likovnih umjetnosti, Sarajevo

ILUMINIRANI RUKOPISI SREDNJOVJEKOVNE BOSNE:

LIKOVNI POTICAJI I OSOBENOST SAUVANOG KORPUSA

U istraivanju likovnih umjetnosti bosanskog srednjovjekovlja ustanovljeno

je da izuzev steaka, koji predstavljaju najobimniju grau srednjovjekovnih
spomenika, prvorazredan znaaj za stvaranje cjelovitije slike o likovnim gibanjima u
kasnom srednjem vijeku na ovome tlu ima i korpus iluminiranih rukopisa
bosanskog porijekla. Kako je efik Belagi metodama deskripcije, komparacije,
klasifikacije i sistematiziranja pojedinih motiva koji se javljaju na stecima vrlo
sustavno sproveo, tako je i godinama prikupljan materijal pokuavao povezati s
drugim vrstama srodnih primjera na Balkanu ali i u irem prostornom kontekstu.
Slina metodoloka polazita bila su potrebna da se i knjino slikarstvo
srednjovjekovne Bosne pokua klasificirati na nekoliko planova, a putem stilsko-
ikonografskih i komparativnih analiza u konanici i sumirati spoznaje i po pitanju
ta je to osobeno u ovoj likovnoj vrsti. U tom smislu se kroz selektivne primjere
predstavljaju veze koje su otkrivene s pojedinim iluminiranim rukopisima Istoka i
Zapada, kao i bliski primjeri unutar sauvanog korpusa, koji zajedno, kao i steci,
dokazuju specifinost kasnosrednjovjekovne likovne pojavnosti na ovome
podneblju.

29
EMIR O. FILIPOVI
Filozofski fakultet u Sarajevu, Sarajevo

VITEKI MOTIVI NA STECIMA

U izlaganju e biti predstavljen korpus pisanih motiva i likovnih predstava sa

steaka koji se mogu dovesti u vezu sa vitetvom kao kompleksnim sociokulturnim
fenomenom evropskog srednjovjekovlja. U nauci je odavno utvreno da je vitetvo
nalo svog odraza i u Bosni, ali izuavanju tog problema nije bila posveivana
primjerena panja. Od brojnih sauvanih izvora, pisanih ili materijalnih, steci
predstavljaju jedno od najboljih polazita za istraivanje viteke problematike u
srednjovjekovnoj Bosni. Oni svjedoe o tome u kojoj mjeri je ta tipina evropska
pojava utjecala na formiranje bosanskog drutvenog i politikog ambijenta, a time
nam posredno ukazuju i na vrstu povezanost srednjovjekovne Bosne sa tadanjim
evropskim svijetom. Sa natpisa na stecima moemo iitavati brojne viteke motive
o vjernoj slubi ili hrabroj smrti za svoga gospodara, na njima nailazimo na
podatke o potenim vitezovima, dok likovni prikazi oruja, heraldikih znamenja,
te scene turnira i lova, koje susreemo na stecima, ostavljaju malo prostora za
sumnju da te motive moemo pripisati kulturnim strujanjima, interakciji i
odnosima koje je bosansko drutvo imalo sa bliim i daljim okruenjem.

30
MIROSLAV PALAMETA
Filozofski fakultet, Split

PREDSTAVE KOLA NA
KASNOSREDNJOVJEKOVNIM NADGROBNIM SPOMENICIMA

Meu najeim likovnim predstavama na kasnosrednjovjekovnim

spomenicima, koje se obino naziva stecima, svakako su siluete kola. U kontekstu
istodobne i ranije funeralne umjetnosti u mediteranskim odnosno europskim
okvirima slinih predstava nema, pa se postavlja pitanje njihove provenijencije u
repertoaru likovnih tema u matinom prostoru steaka. Rad Predstave kola na
kasnosrednjovjekovnim nadgrobnim spomenicima ima nakanu problematizirati tu
pojavu sa semiolokog stajalite i pokuati odgovoriti jesu li pojedine predstave kola
ikoniki, indeksni ili simboliki znak.

IRFAN TESKEREDI
Drutvo za prouavanje srednjovjekovne bosanske historije, Hadii

MOTIV LOVA NA STECIMA

Prema rezultatima prijanjih istraivaa na stecima ima oko 180 predstava

lova, to naspram cjelokupnog broja ovih nadgrobnih spomenika nije znatna
koliina. ivotinje koje su predstavljene da se love bili su jelen, vepar i medvjed, od
kojih najee, lov na jelena. Lovci su bili sami ili u grupi, na konju ili kao pjeaci,
naoruani kopljem, maem ili lukom. U nekoliko navrata imamo i pse u njihovom

31
drutvu, nekad samo jedan ili vie. Karakter ovih motiva je razliito tumaen. Jedna
interpretacija tvrdi da se radi o motivu laikog karaktera, odnosno da je prikaz
ivota i zabave feudalaca, a druga da su to predstave religioznog karaktera, sa
svojevrsnim tumaenjem. Pored ovoga dat e se jedan opti pregled na sam lov u
srednjem vijeku, sa svim njegovim osobenostima koji su ga inili tako vrijednim i
bitnim za tadanje drutvo.

ZIJAD HALILOVI
Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, Sarajevo

NEKROPOLE SA STECIMA I NIANIMA NA LOKALITETIMA

BOR, BORJANICE MAREVSKA KOSA I CRLJANKE, OPINA FOA

Ovim radom obuhvaeno je tehniko i foto snimanje steaka i niana u tri

naseljena mjesta opine Foa (Hravci, Malo Marevo i Putojevii). Analiza
nadgrobnika na terenu omoguila je prikupljanje osnovnih podataka o
spomenicima. Oblik nadgrobnika i zastupljenost ukrasa najee ovise od vremena
u kome su nastali. Tako se na osnovi zastupljenih formi steaka i niana te
evidentiranih ukrasa na njima, steci mogu datirati u kasni srednji vijek (XIV
stoljee), a niani u period druge polovice XV i prve polovice XVI stoljea. Prema
evidenciji Zavoda za zatitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i
sporta, lokaliteti u spomenutim naseljima nisu bili upisani u Registar spomenika
kulture Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine.

32
EDIN BUJAK
Filozofski fakultet u Sarajevu, Sarajevo

STECI JAJCA I ZENICE:

NOVI REZULTATI PROUAVANJA/EVIDENTIRANJA NEKROPOLA STEAKA

Drutvo za prouavanje srednjovjekovne bosanske historije Stanak u toku

2013. godine pokrenulo je aktivnosti na projektu Popis steaka Bosne i Hercegovine s
ciljem provjere stanja ouvanosti i brojnosti najreprezentativnijeg srednjovjekovnog
blaga Bosne i Hercegovine. Kako je posljednji popis, pod rukovodstvom efika
Belagia, obavljen prije nekih 50 godina, stanje na terenu je u znaajnoj mjeri
promijenjeno. Terenske aktivnosti su ve obavljene na podruju nekoliko opina, a
u ovom radu se prezentiraju podaci dobiveni na podruju Zenice i Jajca.
Ve na primjeru ove dvije opine vidi se da je stanje uveliko promijenjeno.
Tako je u radovima efika Belagia i u Arheolokom leksikonu BiH na podruju
Zenice bilo registrirano 26 nekropola sa 147 steaka. Od toga na 17 nekropola se i
danas nalaze steci dok su na 9 lokacija uniteni ili nestali. Na 17 sauvanih
nekropola danas se nalazi 69 steaka. Stradalo je ili nestalo 78 spomenika to je vie
od 50 % njihovog ukupnog broja. Na podruju Jajca situacija je potpuno drugaija.
Broj od 118 steaka rasporeenih na 10 ranije poznatih nekropola popeo se na 357
steaka na 31 nekropoli to je ak tri puta vie nego ranije. Otkriveni su prelijepi
primjerci srednjovjekovne sepulkralne umjetnosti karakteristini za podruje
centralne Bosne, a koji jo vie pokazuju otvorenost srednjovjekovne Bosne za
strane utjecaje ali davajui im osoben, karakteristian bosanski peat.
Upravo rezultati popisa dobiveni na podruju ove dvije opine jo jednom
naglaavaju evidentnu potrebu ponovne evidencije steaka. Pored toga stvara se
baza podataka o stecima dostupna svim buduim istraivaima sa svim preciznim

33
parametrima o svakom steku pojedinano. Samim tim stvaraju se i pretpostavke za
bolju zatitu ovog srednjovjekovnog blaga koje je naalost veoma ugroeno i
nerijetko preputeno propadanju.

MARJAN DRMA
Drutvo za prouavanje srednjovjekovne bosanske historije, Fojnica

STECI SA PODRUJA SREDNJOVJEKOVNE UPE LEPENICE

Prostor srednjovjekovne upe Lepenice spada meu bogatija podneblja

dananje Bosne i Hercegovine kada je rije o brojnosti steaka u tom kraju. Reena
upa uglavnom podrazumijeva prostor dananjih opina Kiseljaka, Kreeva i
Fojnice uz odreena, minorna, odstupanja. S tim u vezi, u historiografskim tivima,
o kulturnim spomenicima srednjovjekovne Bosne se jo od druge polovice XX.
stoljea mogao pronai prilino relevantan pregled kada je rije o statistikim
podacima glede broja steaka na datom podruju.
Prema istraivanjima arheologa Pave Anelia iz 1958./59. godine, koja su
prezentirana u svojevrsnom Zborniku radova o Lepenici 1963, na tom predjelu se
nalazilo 35 nekropola sa oko 700 steaka. Meutim, tu treba naglasiti da Aneli u
svom brojanju nije obuhvatio sve nekropole tog kraja. Osim toga, mnoge nekropole
su od tog vremena, pa do danas, oteene ili potpuno unitene. U njegovoj
interpretaciji oigledno je da se ovaj broj od 700 steaka odnosio uglavnom na
kiseljaku opinu, a u sastavu navedene upe su bile dananje opine Fojnica i
Kreevo. Upravo je u ove dvije opine u literaturi evidentirano jo barem 300
steaka.

34
 Prema izvjetaju efika Belagia, koji je prezentiran u njegovoj studiji Steci
centralne Bosne, a isti je objavljen 1967. godine, na datom podruju se tada nalazilo
oko 650 steaka unutar 37 nekropola. Primjerice, u statistikim podacima koje
biljei Arheoloki leksikon Bosne i Hercegovine iz 1988. na ovom podruju je bilo oko
800 srednjovjekovnih nadgrobnika u okviru 44 nekropole. Oigledno se u literaturi
baratalo ciframa izmeu 650 i 1000 steaka na ovom regionu. Na svu sreu, kako se
ini, unutar ovog numerikog okvira je i dananje brojno stanje ovih kulturnih
spomenika to je ipak pozitivno jer se, naalost, u veem broju dananjih opina
Bosne i Hercegovine njihov broj uveliko smanjio.

DERVI JASIKA
Hadii

STECI OPINE HADII

U izlaganju e biti predstavljen izvjetaj sa terena o stanju steaka na

podruju opine Hadii koji moe biti iskoriten za budui najavljeni popis steaka
na nivou Bosne i Hercegovine. Moj motiv za ovu aktivnost bio je, velika i
primjetna razlika izmeu podataka iz dostupnih pisanih izvora u odnosu na stvarno
stanje na terenu, ali i injenica da ne postoje dostupni pisani izvori koji su objedinili
sve podatke na jednom mjestu, konkretno za opinu Hadii. Analizom samo
nekoliko pisanih izvora i viestrukim pregledima terena doao sam do podatka, da
Hadii imaju 39 ili 40 lokaliteta, sa oko 650 steaka na njima. Smatram da ovim
radom prijavljujem i dva ili tri nova nova lokaliteta sa stecima.

35
LEJLA NAKA
Filozofski fakultet u Sarajevu, Sarajevo

PISMO NATPISA STEAKA

U ovom radu nastoje se osvijetliti karakteristike pisma steaka polazei od

dosadanjih zakljuaka o epigrafskoj irilici na junoslavenskom prostoru. Naziv
bosanska epigrafska irilica, koji je za ovu varijantu junoslavenske irilice ponudio
Belagi, podrazumijeva postojanje elemenata za paleografsko izdvajanje pisma
bosanskih i humskih steaka. Iako je veina natpisa pisana u dvolinijskom sistemu,
vrstom slova koju zovemo ustav, u ovoj verziji dvolinijskog pisma zapaa se
povezanost sa poslovnim pismom (kvadratino slovo za [v], oblik slova za [] ), ali
da u njemu ima tragova utjecaja glagoljice ( < []). Sve to govori o vremenskom
rasponu njegovog oblikovanja koji ne dozvoljava da ga postavimo u evolucijski
nadreen odnos prema minuskuli, kakav se obino u paleografiji pretpostavlja.
Tako ovo pismo ini dio iste tradicije kao i ustavno pismo rukopisnih knjiga, ali
istovremeno je u izvjesnom stepenu preobraeno pod utjecajem diplomatskog
etverolinijskog pisma. Uzimajui u obzir ovu dvojnost, u radu e se nastojati
klasificirati nekoliko tipova preobraaja ustavnog pisma u natpisima steaka.

36
AMIRA TURBI-HADAGI BERNES ALJUKI
Filozofski fakultet u Tuzli, Tuzla

STAROSLAVENIZMI I STAROBOSNIZMI BOSANSKO-HUMSKIH NATPISA

OD 12. DO 15. STOLJEA

Natpisi srednjovjekovne Bosne neiscrpna su vrela za kulturnu povijest jer su

ostali sauvani u svome izvornom obliku i njihova je vrijednost neprocjenjiva za
jezikoslovce, povjesniare, filologe i druge znanstvenike koje mogu zanimati ovi
tekstovi. Analizirani natpisi pripadaju segmentu autohtono indigene kulture
bosansko-humskog (hercegovakog) srednjovjekovlja.
Autori u radu usporeuju pojavnost staroslavenizama i starobosnizama u
srednjovjekovnim natpisima te na osnovu istraivanja zakljuuju da preovladavaju
starobosanski jezini elementi (naim, naega, zemli, plemeniti, o), koji su
premoniji u odnosu na staroslavenske (bl, dn). Povremeno dolazi do
interferiranja i supostojanja staroslavenskih i starobosanskih jezinih elemenata
(bleg ~ bilg; kto ~ ko). U procesu izgradnje zajednikoga knjievnoga
srednjovjekovnog idioma sastavljenoga od elemenata dva sistema, staroslavenskoga i
starobosanskoga, znatno sudjeluju bosansko-humski klesari, jer pri razmatranju
jezinih obiljeja u svim srednjovjekovnim bosanskim natpisima od 12. do 15.
stoljea treba imati na umu da su ih klesali klesari iz razliitih klesarskih kola, a iz
ijih tekstova zrcali postojanje bosanske redakcije. Na ovoj kamenoj grai
nailazimo na obilnost i raznolikost uklopljenih crta narodnih govora uz zadravanje
paradigmatskih staroslavenskih osobitosti, koje utjeu na komunikacijsku jasnou
starobosanskoga knjievnog jezika.

37
ARANEL SMILJANI
Filozofski fakultet u Banjoj Luci, Banja Luka

ISPRAVKE I DOPUNE U DATIRANJU TRI NATPISA

NA STECIMA IZ RANIJIH IZDANJA

U radu e biti obraeni nadgrobni natpisi trojice upana iz srednjovjekovne

bosanske drave: Ozrena Kopijevia, ura i Radana. Na osnovu analize teksta,
kao i drugih istorijskih izvora iz tog vremena, bie dopunjeni i ispravljeni datumi
njihovog nastanka, u odnosu na prethodna izdanja koja su priredili Ljubomir
Stojanovi (Stari srpski zapisi i natpisi), Marko Vego (Zbornik srednjovjekovnih
natpisa Bosne i Hercgovine), i Gordana Tomovi (Morfologija irilikih natpisa na
Balkanu). U jednom sluaju mogue je ak odrediti taan datum smrti jednog od
upana, u drugom mogu se suziti terminus post quem i terminus ante quem, dok se u
treem moe izvriti ispravka prilino iroko datiranog natpisa u jednom od izdanja

SAMRA TERZI
Sarajevo

NEKI ASPEKTI PERSONALIZACIJE STEAKA

U radu se obrauje niz pitanja iz domena onomastike, toponomastike,

paleolingvistike te sociologije. U prvom redu obrauje se pitanje kontinuiteta od
rimskih do srednjovjekovnih bosanskih epitafa na osnovu raspoloive grae
zastupljene u etvrtoj svesci Veginog Zbornika srednjovjekovnih natpisa Bosne i

38
Hercegovine. Pored toga, ovaj rad se bavi i pitanjem imena i prezimena koja se
pojavljuju na epitafima, uestalou biblijskih imena te uestalou prezimena na
epitafima izraen u brojanim vrijednostima te naposlijetku i rodbinskim vezama.
U nizu pitanja koja se nameu, u radu je posveena panja i zastupljenosti titula i
zanimanja uz osobe koje se navode na epitafima, a sve to u cilju odreivanja naina
na koji je srednjovjekovni ovjek izraavao svoj identitet.
Toponimi su takoer jedno od pitanja kojima je posveena panja pri emu
je dat osvrt na odnos toponima koji su zabiljeeni na epitafima sa mjestima u
kojima su steci pronaeni. Naposlijetku, ovaj rad se bavi i starim iezlim rijeima
pri emu se nastoji dati njihova osnovna klasifikacija.

LIDIJA FEKEA MARTINOVI

Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo

NOVA ISKOPAVANJA I NALAZI SREDNJOVJEKOVNIH GROBOVA

U OKOLINI TRAVNIKA I KAKNJA

Posljednih nekoliko godina izvrena su iskopavanja na nekoliko lokaliteta u

Tiiima i Zgoi (opina Kakanj) te u okolini Travnika u Fazliima i na Glavici u
Han Bili. Usput su prikupljeni podaci o grobu u kojem je naen uveni
srednjovjekovi pojas u Staroj Bili, a djelomino otkopan grob Kuetia u Guoj
Gori koji je dosta kasno datiran. Otkrivena su jo dva lokaliteta: jedan u Izvodima
(u Nevikom polju u bizini rijeke Lave) i nekropola u selu Pode u Biljanskom
kraju. Pri obradi svih ovih nalaza prikupljeni su podaci iz najranijeg deftera
1468/69. u kojem su izmeu ostalih, zabiljeena pusta naselja u kojima se nalaze

39
srednjovjekovne nekropole steaka kao dokaz naseljenosti prije osmanskih
osvajanja, ali i naselja u kojima do danas nisu konstatirani steci. S druge strane u
nespomenutim naseljima u defteru nalaze se brojne nekropole steaka.
Iako je srednjovjekovna upa Lava jedna od najveih upa u srednjoj Bosni,
historijskih podataka ima vrlo malo. U Biljanskom kraju na razdaljini od oko 8 km
naena su dva vrlo vrijedna pokretna nalaza poznata u literaturi: scuffija na Crkvini
u Han Bili i srebrne aplike srednjovjekovnog pojasa u Staroj Bili. Uz to otkriveno je
mnogo ukopa u monolitnim kamenim sanducima (sarkofazima), te pojedinanih
nalaza srednjovjekovnog novca i ponekog usamljenog pokretnog nalaza, doprinijet
e, kad ve nema historijskih dokumenata, boljem poznavanju ovog kraja u kasnom
srednjem vijeku, uz nadu da e se jednom otkriti i identitet barem nekih od
pokojnika.

MIDHAT DIZDAREVI
Drutvo za prouavanje srednjovjekovne bosanske historije, Ilija

PREGLED ARHEOLOKIH ISTRAIVANJA

SREDNJOVJEKOVNIH PORODINIH NEKROPOLA
NA PROSTORU DANANJE BOSNE I HERCEGOVINE

U periodu od XIII. do XV. stoljea na prostoru dananje Bosne i

Hercegovine, Hrvatske, Srbije i Crne Gore, evidentna je pojava srednjovjekovnih
nadgrobnih spomenika steaka. Vei broj ovih spomenika nalazimo u Bosni i
Humu, politikim i teritorijalnim oblastima srednjovjekovne Bosne. Osobit poticaj
nastanku ovih spomenika i likovnosti na njima daje srednjovjekovni koncept smrti i

40
zagrobnog ivota, ali i starija tradicija koja je na ovim prostorima imala bogat
repertoar smrti i ideje o zagrobnom ivotu. Na osnovu historijske i arheoloke
podloge u radu se kontekstualiziraju odreene historijske pojave koje su mogle
uticati na sahranjivanje uz pregled naina sahranjivanja na prostoru dananje BiH.
Ukop, sahranjivanje i pogrebni obiaji termini su koji se vezuju za in sahranjivanja
pokojnika u razliitim periodima povijesti. Znanje o grobovima ispod steaka jo
uvijek je fragmentarno, oskudno i uope nije posmatrano u kontekstu arheologije
srednjega vijeka. Takoer, saznanja o arheolokom materijalu ispod steaka nisu
posmatrana u vezi sa ostalim pojavama u srednjovjekovnoj Bosni i Humu. Tih
pojava je mnogo, a izmeu ostalih prednjae razvoj gradova, stasavanje feudalne
elite, utjecaji evropske mode i vladarske elite, razvoj rudarstva i dr. Primarni ciljevi
istraivanja su sintetiziranje sveukupnih saznanja o nalazitima, primarno
arheolokim nalazima u grobovima ispod steaka i njihovoj interpretaciji. Posebna
panja u radu se posveuje nalazima iz istraenih grobova sa nekropola vlasteoskih
porodica u kojima su sahranjeni pripadnici visokog plemstva. U prezentaciji nalaza
u obzir su uzete porodine srednjovjekovne nekropole: Zidine (Crkvina)
Arnautovii, Visoko; Radimlja Stolac; Grka glavica Biskup Konjic; Pavlovac
Lukavica Istono Sarajevo; Nekropola Nikolia Vranjevo selo Neum;
Crkvina Donja Zgoa Kakanj. U radu se prezentira poloaj nekropola, groblja,
pojedinanih ukopa, grobna arhitektura, naini polaganja pokojnika u grob, prilozi
i nalazi u grobovima kao i antropoloka ispitivanja. Jedan od ciljeva rada bio je da
se pokua dati odgovor da li je mogua analogija grobnih nalaza sa prostora
dananje BiH sa onima iz susjednih zemalja. Pored hronoloke datacije cilj je bio
odrediti tipoloke odlike grobnih nalaza na prostoru BiH uz metodu komparacije
istih ili slinih nalaza na prostoru Balkana ovisno o njihovom kontekstu. U radu se,
ne dovodei u sumnju konfesionalnost pokojnika, pokualo razmatrati pitanje
kranskog ukopa, tj. da li je mogue na podruju rasprostiranja steaka utvrditi

41
odreene tipove kranskog ukopa koji bi nam mogli rei neto vie o opredjeljenju
pokojnika i njegovoj pripadnosti odreenom crkvenom uenju.

GORIN DIZDAR
York University, Toronto

NEKOLIKO TEZA O UMJETNOSTI STEAKA

Cilj ovog izlaganja je predstavljanje nekoliko preliminarnih rezultata

istraivanja vrenih u okviru priprema za doktorsku disertaciju o umjetnosti steaka
na interdisciplinarnom programu humanstikih nauka univerziteta York u
Torontu. Primarni metodoloki okvir ovih istraivanja je ikonologija, nauka ili
metod koja se bavi znaenjem ili smislom umjetnikih stilova i motiva. S obzirom
na relativno siromatvo primarnih pisanih izvora iz ovog perioda, ikonoloki metod
mogao bi zauzeti posebno znaajnu ulogu u izuavanju kulture srednjovjekovne
Bosne.
Najznaajnija stilska odlika umjetnosti steaka na koju se elim osvrnuti jeste
tehnika izrade gravura na njihovim povrinama. Dok se u strunoj literaturi ova
tehnika najee uopteno opisuje kao plitki reljef, bitno je primjetiti da se radi o
vrlo specifinoj podvrsti pltikog reljefa koji se moe nazvati ravni ili ploni reljef.
Ova vrsta reljefa u zapadnoj Evropi pojavljuje se u tek nekoliko pojedinanih
sluajeva predromanike umjetnosti Langobarda i dalmatinske obale, dok
romaniki i gotiki reljefi uvijek posjeduju naglaenu dubinsku dimenziju. Ploni
reljef mnogo je prisutniji u umjetnosti Kavkaza, prije svega u srednjovjekovnoj
Armeniji, to ukazuje na moguu povezanost fenomena steka sa ovim kulturama.

42
 Pored same tehnike izrade, predmet izlganja init e i mogue porijeklo i
znaenje nekih od dominantnih motiva umjetnosti steaka, kao to su
antropomorfna nia, lov na jelena ili takozvani rascvjetali kri. Kao i u sluaju
tehnike plonog reljefa, ovi motivi su gotovo nepoznati u zapadnoj Evropi (kao i na
prostorima Bizantskog carstva/pravoslavlja) u ovom periodu, dok se vrlo slini
primjeri mogu nai na podruju Kavkaza, ili konkretnije na teritorijama Armenije,
Gruzije i ruske republike Dagestana. Izmeu ostalog, ovo izlaganje koncipirano je i
kao odgovor na lanak efika Belagia Armenski hakari i nai steci, u kojem je
tretiran vrlo ogranien broj primjeraka kavkaske srednjovjekovne umjetnosti.

ADIS FEJZI
Queensland College of Art, Griffith University Brisbane

UMJETNOST STEAKA
KAO BEZVREMENI POTENCIJAL KAMENE SKULPTURE

Ovo izlaganje je presjek teorijske i praktine/kreativne komponente moga

doktorskog istraivanja umjetnosti steaka na Queensland College of Art, Griffith
University, Brisbane, Australia. Cilj mog istraivanja je analizirati steak kroz
vieznanost amalgamata njegove skulpturalnosti i objasniti ga kao bezvremeni
princip i apsolutni potencijal skulpture u kamenu. Umjetnost steka vidim kao
vorite raznih skulpturalnih formi, izraza i tradicija; inkluzivan format sposoban da
pomiri primitivno i sofisticirano odnosno primordijalno i savremeno.
Ovakvo vienje je omogueno i mojom ekspertizom u disciplini direktnog
klesanja kamena. Uz to, upravo je efik Belagi, revizijom i dopunom prethodno

43
nainjenih klasifikacija oblika steaka, (p)ostavio solidan oslonac za moje
razumijevanje steka. Belagieva finalna klasifikacija, obuhvatajui raspon od
amorfnih preko razliitih geometrijskih do antropomorfnih formi, potvruje
kompleksnost steka u kojoj nalazim inspirativan poticaj za vlastiti kreativni rad.
Oto Bihalji-Merin steke opisuje kao primordijalnu umjetnosti u kojoj je
vjenost postala stil. Ova misao produbljuje moje razumijevanje steka i moju
kreativnu potrebu da pomjeram stilske granice, traei moj vlastiti izraz u
sinkretizmu i fuziji. U praktinom/kreativnom smislu oivljavam srednjovjekovnu
bosansku sepulkralnu umjetnosti u kontekstu skulpture 21. vijeka (al)i kao moju
linu ekspresiju i metaforu. Oivljavanje ovdje nije kopiranje srednjovjekovnih
steaka i motiva nego je kreacija novog i drugaijeg (iako) na tradicionalnim
principima. Dakle, radi se o retrospektivnom kretanju ka naprijed.
Smjeteno u okvire ope teorije kamene skulpture, moje istraivanje je, u
prvi mah, skulptorsko puritanska analiza forme steka, relativno izolovana od
neskulpturalnih znaenja. Meutim, moj istraivaki rad na unaprjeenju
razumijevanja skulpturalnosti steka, uz istovremeno oivljavanje ove tradicije u
savremenim okolnostima, dobija umjetniko-antropoloki karakter. Multidime-
nzionalni bosanski identitet, kao specifian srednjovjekovni predtekst modernom
evropskom multikulturalizmu, ima svoju paralelu i simbolinu prezentaciju u
sinkretikoj formi steka.

44
ADIS ZILI
Fakultet humanistikih nauka, Mostar

STECI PODVELEJA

Prilog je nastao na osnovu terenskih istraivanja i obilazaka svih nekropola

podvelekog kraja. Prilikom evidencije steaka i utvrivanja njihovog trenutnog
stanja na terenu Podveleja, pristupilo se na nain kako je nekad radio poznati
istraiva steaka efik Belagi. Zabiljeeni su sljedei podaci: broj steaka na
pojedinim nekropolama, njihova orijentacija, oblici, zastupljeni reljefi, ouvanost
steaka i stepen devastacije pojedinih nekropola.

EDITA VUI
Sveuilite u Mostaru, Mostar

NEKROPOLE STEAKA OPINE IROKI BRIJEG

O naseljenosti podruja opine iroki Brijeg jo od prapovijesnog doba,

svjedoe brojne gradine i gomile. U prilog tome idu i ostaci rimskih naselja u
Biogracima i Knepolju, bazilika u Mokrom, ostaci srednjovjekovnog grada
Kruevca i veliki broj nekropola.
Istraivanje nekropola steaka opine iroki Brijeg sprovedeno je 60-tih
godina 20. stoljea. Rezultati istraivanja Alojza Benca publicirani su u monografiji
iroki Brijeg, kojom je obuhvaeno 9 nekropola sa 157 spomenika. Belagi je
kasnijim pregledom terena dao podatak o 41 nekropoli sa ukupno 597 spomenika.

45
Novija terenska istraivanja ukazuju na promjene u broju nekropola i sauvanih
spomenika, prouzroene negativnim djelovanjem prirodnih faktora i ljudskim
djelovanjem. Cilj je istraivanja usporedba podataka koje nalazimo u literaturi, sa
stvarnom slikom na terenu, kao i sagledavanje temeljnih odlika u svrhu usporedbe
sa ostalim nekropolama u iroj okolici.
Radom se nastoji ukazati i na znaaj podruja opine iroki Brijeg tijekom
kasnog srednjeg vijeka. To je podruje do poetka 15. stoljea jurisdikcijski
pripadalo upi Veenike, na ijem se teritoriju navodi Blato kao jedan od upravnih
kotara. U dokumentima dubrovakog arhiva s konca 13. stoljea i kasnije,
spominju se imena upe i monih vlasteoskih obitelji koji su imali svoje posjede
izmeu Neretve i Cetine. Zahumljem su u tom periodu gospodarili vojvode
Radivojevii-Jurjevii-Vlatkovii, koji krajem 14. stoljea postaju vladarima
zapadne Humske zemlje. Nakon izdvajanja iz upe Veenike, Blato se u povijesnim
izvorima spominje kao upravni distrikt grada Kruevca.

IVANA KREI
Fakultet prirodoslovno-matematikih i odgojnih znanosti Sveuilita u Mostaru

JEZIK I GRAFIJA NATPISA SA STEAKA IZ NEUMSKE OKOLICE

U sklopu dosadanjih istraivanja i popisivanja srednjovjekovnih nekropola

steaka na podruju opine Neum registrirano je 18 bosanikih epigrafskih natpisa.
S obzirom na znaajan udio pisanih spomenika u odnosu na ukupan broj steaka,
sustavan opis i analiza jezinih i grafijskih osobitosti ovih natpisa predstavlja
znaajan doprinos istraivanjima bosanskohercegovake srednjovjekovne epigrafike.

46
 Jezina i grafijska analiza uraena je na natpisima iz razdoblja od XIV. do
XVI. stoljea i prikazuje odnos narodnoga jezika i crkvenoslavenskoga te snane
veze bosanike grafije s ranijom glagoljakom tradicijom.
Tekstovi natpisa priloeni su u latininoj transkripciji.

47